Kosmos, religia, państwo. Wiedza i wyobrażenia na temat kosmosu w mechanizmach władzy politycznej państw pierwotnych

Kosmos, religia, państwo

Wiedza i wyobrażenia na temat kosmosu

w mechanizmach władzy politycznej państw pierwotnych

Dariusz Niezgoda

Kraków 2015

Projekt rozprawy doktorskiej

2

Spis treści

1. Główne cele badań ................................................................................................................ 3

1.1. Punkt wyjścia i główne cele badań ............................................................................. 3

1.2. Sposób prowadzenia badań ......................................................................................... 3

1.3 Tematyka pracy ............................................................................................................ 4

2. Państwo pierwotne ............................................................................................................... 4

2.1. Cechy państwa pierwotnego ........................................................................................ 4

2.2. Podział elity władzy .................................................................................................... 5

2.3. Stabilność i status quo ................................................................................................. 5

2.4. Agresja i terror ............................................................................................................ 6

3. Społeczeństwa astrobiologiczne .......................................................................................... 6

4.1. Przewidywanie jako zdolność adaptacyjna ................................................................. 7

4.2. Specjalizacja klasy kapłańskiej ................................................................................... 7

4.3. Demonstracja mocy – demonstracja wiedzy ............................................................... 8

4.4. Astronomia i rolnictwo ................................................................................................ 8

4.5. Czas i porządek ........................................................................................................... 9

4.6. Hierarchiczne struktury ziemi i niebios .................................................................... 11

5. Rytualna demonstracja wiedzy i władzy .......................................................................... 11

5.1. Wzajemność mitu i rytuału ....................................................................................... 11

5.2. Rytuały siły i porządku ............................................................................................. 12

5.3. Państwowe święta cyklu rocznego ............................................................................ 13

5.4. Państwowe rytuały rzadkich zjawisk astronomicznych ............................................ 13

5.5. Emocje w rytuale ....................................................................................................... 13

6. Metodologia ......................................................................................................................... 14

6.1. Problem definicji religii ............................................................................................ 14

6.2. Archeoastronomia i ograniczanie dowolności interpretacji ...................................... 14

6.3. Problem predyspozycji człowieka do imaginacji ...................................................... 15

6.4. Wspólnota astronomicznej symboliki ....................................................................... 15

6.5. Źródła i materiał badawczy ....................................................................................... 16

7. Bibliografia ......................................................................................................................... 16

3

1. Główne cele badań

1.1. Punkt wyjścia i główne cele badań. Zakładam, że władza państwowa1, wiedza

astronomiczna, i religie astro-biologiczne w przeszłości tworzyły spójny system

wyobrażeniowy dotyczący zasad funkcjonowania świata. Celem mojej pracy jest ukazanie

wybranych mechanizmów władzy politycznej dawnych form państwowych w kontekście

religijnych wyobrażeń i wiedzy na temat kosmosu oraz zjawisk astronomicznych.

Wychodząc od definicji władzy Roberta Bierstedta:

„Władza to możliwość użycia siły, ale nie jej faktyczne wykorzystanie, możliwość

zastosowania sankcji, lecz nie ich faktyczne zastosowanie. Władza jest możliwością

wprowadzenia siły do sytuacji społecznej; jest prezentacją siły. Nawiasem mówiąc, w

przeciwieństwie do siły, władza jest zawsze skuteczna; jeśli nie jest skuteczna, wtedy nie

jest, lub przestaje być, władzą. Władza symbolizuje siłę, która może być użyta w każdej

sytuacje społecznej, a także podtrzymuje autorytet, który ją stosuje . Władza nie jest

więc ani siłą, ani autorytetem, lecz w pewnym sensie ich syntezą”2.

1) chciałbym spróbować odpowiedzieć na pytanie o sposoby demonstracji owej siły i mocy

przez elity rządzące państw pierwotnych, ograniczając się jednakże tylko do tych

sposobów, które bazują na wiedzy astronomicznej.

2) Podejmę również próbę wyjaśnienia, dlaczego owe formy prezentacji są skuteczne w

rytualnie konstruowanym procesie legitymizacji.

1.2. Sposób prowadzenia badań. Materiał, na którym zamierzam pracować dotyczy dwóch

dużych kręgów kulturowych: ostatnich imperiów Ameryk prekolumbijskich oraz cywilizacji

1 Odrębną klasę społeczną nazywać będziemy wymiennie „elitą władzy”, „władzą państwową”, „systemem

władzy” etc. Związek wyrazowy „władza polityczna”, rozumiany nie jako pewna grupa osób, lecz relacje

społeczne między rządzącymi a rządzonymi oparte na zwierzchności, można zastąpić weberowskim

„prawomocnym panowaniem”, co też będę czynić po koniecznych uściśleniach w pracy doktorskiej z uwagi na

płynące z tego korzyści teoretyczne.

W literaturze przedmiotu istnieje ogromna liczba typologii władzy, definicji, prób uściśleń oraz interpretacji

klasycznych ujęć tego problemu. W niniejszym przypadku nie chciałbym pozbywać się słowa „władza”,

ponieważ jednym z celów mojej pracy będzie pokazywanie nie tylko różnic, lecz również podobieństw

pomiędzy teoretycznie odmiennymi formami władzy. Ponadto termin „polityka”, czyli z gr. „sztuka rządzenia

państwem” (politike techne), wskazuje na trzy zasadniczo ważne w niniejszym ujęciu problemy: 1) władzy

państwowej, a dokładniej: władzy państwa pierwotnego; 2) rządzenia, a nie jak u Webera – kierowania (mam

zamiar odnieść się do polskiej etymologii tego słowa, za A. Brucknerem, które ma ścisły związek z ładem i

porządkiem, zatem rządzenie rozumiem jako wprowadzanie ładu i porządku); 3) sztuki, umiejętności (téchnē)

wprowadzania owego ładu i porządku w państwie. Zatem użycie słowa „polityczna” dookreśla jak rozumianą

władzę ma się tutaj na myśli. 2 R. Bierstedt, An Analysis of Social Power, w: „American Sociological Review”, nr 15 (6), s. 733.

4

starożytnego Bliskiego Wschodu (przede wszystkim obszaru Dwurzecza). Pragnąłbym nie

tylko opisać wybrane mechanizmy władzy, ale także spróbować rozwinąć pytanie o

możliwość porównywania odmiennych kultur i cywilizacji. Wychodząc od elementarnych

zasad rządzących zachowaniem człowieka, postaram się wykazać, że na pewnym poziomie

ogólności możemy z powodzeniem porównywać różne kultury niezależnie od kontekstu

czasowo-terytorialnego. Obserwowalne zjawiska astronomiczne – podobnie jak prawa

biologiczne – na całym globie podporządkowane są tym samym regułom. Ponadto w

rozpatrywanych tutaj formach politycznych występował podobny układ relacji społecznych

(system organizacji państwa). W związku z tym odrębne czasowo i terytorialnie

astrobiologiczne systemy społeczne mogą wykazywać wysoki stopień podobieństwa, na

przykład w kontekście wykorzystywania wiedzy astronomicznej przez elitę państwową do

legitymizowania panowania. Nie chciałbym jednak tworzyć pracy wyłącznie historyczno-

komparatystycznej – prezentowane przykłady miałyby charakter ilustrujący niektóre

problemy tożsamości człowieka jako gatunku w pewnym stadium rozwoju społeczno-

ekonomicznego.

1.3 Tematyka pracy. Sposoby legitymizacji władzy politycznej w społeczeństwach, których

elity dominują nad poddanymi dzięki posiadaniu ekskluzywnej wiedzy na temat

rzeczywistości, możemy zaobserwować w wielu różnorodnych przejawach życia

społecznego. Nicią przewodnią tej interdyscyplinarnej pracy byłaby pierwotna astronomia

sferyczna i budowana na niej kosmologia w procesach legitymizowania władzy dawnych

kultur. Badając społeczeństwa, w których władza była ściśle związana z religią typu

astrobiologicznego, ukierunkowanie swoich dociekań w stronę powiązań polityki i zjawisk

astronomicznych prawdopodobnie może przynieść zadowalające rezultaty.

2. Państwo pierwotne

2.1. Cechy państwa pierwotnego. Poprzez państwo pierwotne3 rozumiem przedindustrialny,

swoisty rodzaj trwałej, społeczno-ekonomicznej organizacji, bazującej na produkcji agrarnej,

dopuszczającej gromadzenie i redystrybucję dóbr pierwszej potrzeby oraz utrzymującej

3 Używam słowa „pierwotne” jedynie po to, by podkreślić, że rozważania dotyczyć będą tych struktur

społecznych, które występują jako pierwsze w procesie kształtowania się coraz bardziej skomplikowanych

organizmów państwowych. Celem mojej pracy nie jest pod żadnym pozorem ocena i wartościowanie kultur lub

zasad, zgodnie z którymi one funkcjonują.

5

scentralizowany system władzy w hierarchicznym społeczeństwie4. Owe cechy państwa

pierwotnego można uzupełnić ustaleniami Teda Lewellena, który wymienia ponadto5: 1)

istnienie suwerennego przywódcy wspieranego przez biurokratyczną arystokrację, którego

sukcesja jest bezpośrednia i dziedziczna; 2) rozrost liczby biurokratycznych funkcjonariuszy;

3) wymóg lojalności przekraczającej pokrewieństwo narzucany przez państwo; 4) lojalność

wobec państwa będąca ważniejszą od wszystkich lojalności niższego rzędu; 5) dostęp do

władzy uszeregowany według rangi grupy krewniacze; 6) handel i specjalizacja funkcji

wspierająca integralność społeczną poprzez sieci współzależności; 7) redystrybucja oparta jest

na formalnej daninie lub opodatkowaniu.

2.2. Podział elity władzy. Jak pokazuje wiele przykładów z historii, społeczeństwa tego typu

posiadają stosunkowo niewielką klasę rządzących, która sprawuje kontrolę6 nad masami

poddanych. Wewnątrz grupy rządzącej można dokonać kolejnego podziału na:

1) klasę militarną, kontrolującą dzięki formalizacji prawa resztę społeczeństwa za pomocą

siły fizycznej i terroru (w razie potrzeby),

2) klasę kapłańską, której zadaniem jest legitymizowanie istniejącego porządku

społecznego, jak również wzbudzanie nadziei na postęp i lepszą przyszłość w tym lub

innym świecie.

W zasadzie kapłaństwo znajduje się pod dużym wpływem klasy militarnej, tworząc tym

samym spójną elitę władzy7. Jednakże grupa ta jest często otwarta na kontakt z innymi

grupami wchodzącymi w skład państwa, rolnikami, artystami lub handlowcami, a także

kapłanami pomniejszych religii. Jej rola w systemie władzy jest znacząca, ponieważ żeby

władza była naprawdę skuteczna, powinna – poza prezentacją i stosowaniem siły fizycznej –

utrzymywać ideologię religijną, która legitymizowałaby jej dominację nad poddanymi.

2.3. Stabilność i status quo. Elita władzy charakteryzuje się ponadto ciągłym pragnieniem

zachowania status quo i niechęcią do burzenia hierarchicznej stratyfikacji społecznej.

Motywowane może to być m.in. materialnymi korzyściami i przywilejami społecznymi, jakie

wiążą się z partycypacją w grupie rządzących. Nie bez znaczenia pozostaje także wiara we

4 T. Lewellen, Antropologia polityczna, s. 34-35. 5 Opiera się przy tym na badaniach M. Abrahamsona, R. Carniero, S.N. Eisensadta, D. Levinsona i M. Malone’a,

E. Service’a, a także A. Lomaxa i C.M. Arsensberga. 6 Kontrola rozumiana jest tutaj jako możliwość wpływania na otaczającą rzeczywistość poprzez znajomość

zasad, zgodnie z którymi ona funkcjonuje. Warto podkreślić, że kontrolowanie jest bliskie pojęciu sterowania,

jednak nie są to pojęcia synonimiczne. 7 Ch. Wright Mills wskazuje, że członkowie elit władzy pomimo przynależności do różnych grup współdzielą

niektóre obowiązki i przywileje. Elita władzy stanowi wg niego w dużym stopniu zamkniętą i spójną grupę.

6

własną potęgę elit rządzących, która jest częstokroć utwierdzana oddolnie przez

społeczeństwo poddanych. Obiektywnie rzecz biorąc częsta i nieprzewidywalna rotacja ludzi

władzy może destabilizować cały system społeczny, który przy wysokim stopniu

skomplikowania i specjalizacji funkcji wymaga istnienia stabilnego podmiotu sterującego8.

Patrząc na problem w ten sposób zjawisko utrzymywania tych samych elit u władzy jawi się

nie tylko jako efekt ludzkiej pożądliwości i zachłanności, lecz przede wszystkim jako

podstawowy warunek niezbędny dla przeżycia grupy.

2.4. Agresja i terror. Cechą charakterystyczną silnie zhierarchizowanych systemów

politycznych, w szczególności imperiów, jest agresja i ekspansja. Rozrost elity władzy oraz

biurokratyzacja skutkuje wysokim stopniem brutalności wewnątrzgrupowej wobec rywali lub

opozycji politycznej, a także poza grupą w postaci podboju i inkorporacji nowych terytoriów.

Na zinstytucjonalizowaną przemoc, jako cechę charakterystyczną organizmu państwowego,

zwraca uwagę większość badaczy, kontynuując przede wszystkim klasyczną myśl Maxa

Webera. Również Fryderyk Nietzsche – kilka lat przed Weberem – pisze: „Państwo, czyli

zorganizowana niemoralność – wewnątrz: jako policya, prawo karne, stany, handel, rodzina;

zewnątrz: jako wola mocy, wojen, podboju, zemsty”9.

3. Społeczeństwa astrobiologiczne

Teoria astrobiologicznych społeczeństw została pierwszy raz sformułowana i zaprezentowana

przez René Berthelota w 1922 roku, a następnie była rozwijana przez wielu badaczy i

poddawana pod dyskusję w rozmaitych kręgach naukowych na całym świecie. Zgodnie z

Berthelotem, astrobiologia ustanawia pewnego rodzaju intymny związek pomiędzy wielorako

pojmowaną siłą witalną dostrzeganą w roślinnym i zwierzęcym świecie a matematyczną

regularnością ruchów ciał niebieskich na sferze. W społeczeństwach tego typu czas i

przestrzeń są niepodzielne i pojmowane jako matematycznie uporządkowany żywy organizm.

Opisywanie i tłumaczenie otaczającego świata w ten sposób stanowi swego rodzaju

pośredni stan pomiędzy czystym animizmem i charakterystyczną dla niego wiarą w

8 Być może warto szukać tam przyczyn występowania zachowań społecznych związanych z ochroną,

nietykalnością lub tabuizacją władców. 9 F. Nietzsche, Wola mocy, rozdz. „Wola mocy jako moralność. 1. Społeczeństwo i państwo. 326”, s. 273.

Kwestią otwartą pozostaje rzeczywiste autorstwo tych słów wydanych po śmierci filozofa. Na związek i różnice

pomiędzy makiawelicznym podejściem Webera i Nietzschego do władzy politycznej zwraca uwagę także

Andreas Anter w książce Max Weber’s Theory of the Modern State: Origins, Structure and Significance, s. 137.

7

możliwość magicznej manipulacji siłami natury a współczesną perspektywą naukową,

zgodnie z którą cała rzeczywistość może być wyrażona w liczbach i logicznych

przyczynowo-skutkowych relacjach. Astrobiologia jako system religijny stoi u początku

astronomii jako nauki oraz powstania systemów rachuby czasu.

4. Wiedza i adaptacja

4.1. Przewidywanie jako zdolność adaptacyjna. W społeczeństwach pierwotnych człowiek

był ciągle zagrożony przez agresję ze strony jego sąsiadów, a także przez różnego rodzaju

naturalne katastrofy. Można zatem przypuszczać, iż żył on w permanentnym strachu przed

niepewną przyszłością. Gromadzenie wiedzy o świecie poprzez obserwację otoczenia, a także

rozwijanie możliwości zapamiętywania przeszłych wydarzeń stanowiło podstawowy warunek

do lepszego rozumienia zasad, na których ufundowany był wpływający na człowieka świat, a

także do korzystniejszego wykorzystania dostępnych zasobów naturalnych oraz optymalizacji

podejmowanych działań na poziomie jednostki lub grupy. Coraz doskonalsze przewidywanie

przeszłości w sposób logiczny, przyczynowo-skutkowy było zatem dla gatunku ludzkiego

przełomową zdolnością adaptacji10. Z drugiej strony otwierało to drogę do formułowania –

prawdziwych lub fałszywych – zapowiedzi niebezpieczeństw (straszenia) i pozytywnych

zapewnień (obietnic) na temat przyszłości.

4.2. Specjalizacja klasy kapłańskiej. W przedindustrialnych społecznościach tradycyjnych,

posiadających niescentralizowany system polityczny, umiejętności i wiedza dostępne są

niemal dla wszystkich członków grupy11. Wraz z narodzinami rolnictwa i kapitalizacją dóbr

dochodzi w określonych warunkach historycznych do specjalizacji funkcji społecznych.

Gromadzone środki materialne oraz przekazywana wiedza mogą w pewnym momencie

przewyższać doraźne potrzeby związane z przetrwaniem grupy. Może to doprowadzić w

konsekwencji do powstania oddzielnej klasy społecznej, dominującej nad resztą populacji

10 Odbiegam tym samym od klasycznego ujęcia naturystycznego (termin za H. Hoffmannem, M. Skrzypkiem i

in.), które dotyczy kultu sił przyrody. Wydaje się iż lęk przed światem i jego zagrożeniami nie może być

redukowany wyłącznie do lęku przed siłami natury. 11 Wyjątek stanowią szczególnie uzdolnione jednostki typu szamana. Poza tym wiedza szczególnego rodzaju

czasami zarezerwowana jest dla różnych płci lub przedziałów wiekowych, np. starszyzny.

8

dzięki posiadaniu dużo większych zasobów materialnych lub kontrolowaniu istotnych dla

przeżycia całego społeczeństwa źródeł zasobów naturalnych12.

4.3. Demonstracja mocy – demonstracja wiedzy. Przystosowanie społeczeństwa do życia

jest zależne m.in. od ogólnego stanem wiedzy, rozwoju technologicznego, liczby i siły

członków całej grupy, chęcią poświęcenia się członków na rzecz grupy, skuteczności

podejmowanych działań oraz sprawnego funkcjonowania klasy rządzącej charakteryzującej

się wysokim stopniem intelektualnych możliwości. Niezakłócane trwanie i dobrobyt elity

władzy jest ściśle związane z dobrą organizacją i efektywnością całego społeczeństwa.

Innymi słowy, co oczywiste, poddani muszą czuć się usatysfakcjonowani wynagrodzeniem

(niekoniecznie materialnym), które otrzymują za włożoną pracę na rzecz całego systemu.

Zwierzchnictwo i dominacja domaga się legitymizacji opartej na przekonaniu poddanych, że

grupa rządząca jest rzeczywiście grupą uprzywilejowaną na względem innych z uwagi na

nieskazitelność jej przywódców, umiejętność sprawnego rządzenia i ochrony przed wrogami

oraz katastrofami naturalnymi. Budowanie obrazu elit posiadających dostęp do ekskluzywnej

wiedzy jest podstawą do wytworzenia wiary w absolutną doskonałość klasy rządzącej. W

związku z tym elita władzy powinna nie tylko rozwijać konkretną wiedzę techniczną i

praktyczną: na temat rolnictwa, architektury, irygacji etc. w celu poprawy standardów życia

całej społeczności, ale także legitymizować swoje panowanie za pomocą publicznego

demonstrowania posiadanej wiedzy dotyczącej praw kosmicznych. Moc rozumiana jako

możność wpływania na otoczenie może być prezentowana poprzez zgodność obranego celu z

efektami podjętych działań13.

4.4. Astronomia i rolnictwo. Podstawą wielu mitologii są zjawiska astronomiczne oraz ich

relacja do warunków klimatycznych i rolniczych. Ideologiczne powiązanie wiedzy

astronomicznej z praktyką rolniczą jest możliwe dzięki istnieniu rzeczywistej korelacji

pomiędzy nimi, ponieważ zjawiska meteorologiczne, wyłączając anomalia klimatyczne,

12 Max Weber pisze, że wraz z upływem czasu dochodzi do coraz większego wywłaszczania klasy

biurokratycznej z ich majątków, dla nas jednak najistotniejsze są te społeczeństwa, w których klasa rządząca jest

również klasą posiadającą największą ilość dóbr materialnych w całym państwie. Na problem kontrolowania

dostępu do zasobów naturalnych (w tym wypadku głównie wody) zwrócił uwagę przede wszystkim Karl A.

Wittfogel w swojej klasycznej dla dziedziny pracy Oriental Despotism. A Comparative Study of Total Power.

Jego koncepcja „społeczeństw hydraulicznych” wpisuje się w debatę nad organizacją polityczna społeczeństwa

orientalnego sięgającą czasów starożytnych. Pragnąłbym, na tyle na ile będzie to możliwe, w ramach pracy

odnieść się do najważniejszych założeń i wniosków płynących z przywołanej tutaj teorii. 13 Warto również zaznaczyć, że posiadanie wiedzy nie mogło ograniczać się jedynie do naturalnego i

kosmicznego otoczenia. System społeczny dla zachowania swojej stabilności powinien wytwarzać również

wiedzę o sobie samym. Osiągnięcie sukcesu w tak zarysowanym przedsięwzięciu dotyczącym dominacji nad

masami wymagało od panujących dużej znajomości wiedzy na temat ludzkiej mentalności i zasad rządzących

społeczeństwami, a także możliwości nimi sterowania.

9

bezpośrednio odpowiadają porom roku, a tym samym cyklowi rocznemu (słonecznemu).

Cykle astronomiczne dały podstawy do stworzenia kalendarzy organizujących życie

społeczne oraz dominacji wykorzystującej czas jako swoje narzędzie kontroli i

podporządkowywania14. Dobre panowanie to rządzenie w ten sposób, by ziemia dostarczała

odpowiednich plonów dla poddanych, a niebo i jego mieszkańcy zaświadczali o tym, że

panujący jest ich boskim namiestnikiem na ziemi.

4.5. Czas i porządek. Akceptacja porządku społecznego i świata, którego częścią jest elita

władzy, musi odbywać się niemalże automatycznie, bezrefleksyjnie, musi być wpisana w

porządek rzeczywistości15, a im większa w tym „naturalność”, tym legitymizacja jest

silniejsza16. W związku z tym, ponieważ cechą religii astrobiologicznych jest jedność świata

społecznego i otaczającej go rzeczywistości, głównym zadaniem najwyżej postawionych w

hierarchii jest pokazywanie siebie we wszelakich ujęciach jako tych, którzy są elementem

naturalnych procesów dziejowych i kosmicznych oraz niezbędną częścią całego mechanizmu.

Początek świata jest początkiem porządkowania rzeczywistości, ustanawia podstawowe

relacje funkcjonujące w światopoglądzie lub kosmowizji. U mitycznego zarania dziejów

określana jest natura i rola człowieka we wszechświecie. Często także opisywane są kolejne

etapy formowania się gatunku ludzkiego, wielkie ery w dziejach ludzkości, po których

następowały kataklizmy, wprowadzające nowy, lepszy ład. Mity kosmogoniczne opisujące

14 Władza polityczna wprowadza porządek nie tylko na swoim terytorium, ale również w czasie, dostosowując

historię, regulując i wyznaczając aktualne zadania poddanym oraz mówiąc o ich przyszłości. 15 Znany świat, to świat uporządkowany. Edward Shils potrzebę porządku uważa za jedną z cech tożsamości

wszystkich ludzi (Charisma, Order, and Status, „American Sociological Review”, 1965, nr 30). Zorganizowanie

(porządek) można rozumieć również jako entropię ujemną lub informację (Ludwig von Bertalanffy, Ogólna

teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, s. 73). Organizm ludzki i społeczeństwo traktuję jako systemy

otwarte na otoczenie, utrzymujące się w stanie stabilności lub zbliżające się do niego za pomocą adaptacji i

regulacji (por. Ludwig von Bertalanffy, dz. cyt., s. 75). Homeostaza odpowiada znanemu z cybernetyki

modelowi sprzężenia zwrotnego (tamże, s. 74). Śmierć rozumiem jako utracenie tożsamości systemu poprzez

jego destabilizację lub zaprzeczenie podstawowych twierdzeń o nim (por. Roy Rappaport, Rytuał i religia w

rozwoju ludzkości, 24-26, 534-571 i in.). Problem ten postaram się szerzej i jaśniej omówić w mojej pracy

doktorskiej, jednak warto już w tym momencie zaznaczyć, że jedną z metod utrzymania organizmu w stanie

równowagi jest dostarczenie do niego informacji o otoczeniu i nim samym. 16 Peter Berger na temat legitymizacji w podobnym sensie pisze np. tu: „Cała społecznie zobiektywizowana

«wiedza» ma charakter legitymizujący. Nomos społeczeństwa legitymizuje się przede wszystkim przez fakt, że

po prostu jest. Instytucje porządkują ludzkie działania. Gdy znaczenia instytucji są w sposób uporządkowany

zintegrowane, to instytucje te są ipso facto legitymizowane w takim zakresie, w jakim zinstytucjonalizowane

czynności jawią się ich sprawcom jako «oczywiste»”. P. Berger, Święty baldachim. Elementy socjologicznej

teorii religii, s. 62-63. Na temat podtrzymania struktur społecznych w podobnym tonie występuje Peter Blau:

„Aby […] prawomocny ład społeczny mógł przetrwać przez okres dłuższy niż życie jednostek, konieczne są

specjalne instytucje. Podstawowe wartości i przekonania kulturowe, które są dla ludzi święte lub niemal święte,

sprawiają, że chcą oni te idee zachować dla przyszłych pokoleń. Inwestycje włożone w zorganizowane wzory

życia społecznego, które są legitymizowane przez te wartości i je ucieleśniają, oraz inwestycje w wiedzę i

technologię wspierające wspólny dobrobyt sprawiają, że ludzie także chcą je zachować. Tworzy się

sformalizowane układy utrwalające ład prawomocny oraz wartości społeczne, które podtrzymują ów ład w

czasie, uniezależniając go od jednostek”. P. M. Blau, Wymiana i władza w życiu społecznym, s. 242-243.

10

tego rodzaju tworzenie i niszczenie świata ustanawiają w ostatnim etapie aktualny dla danej

kultury porządek świata, w których główną rolę mają sprawować rządzące elity i grupy

etniczne, niejako predestynowane do panowania17. Ich rządy mogą nawet zapewnić

odroczenie nieuniknionej katastrofy. Często treść mitologiczna informuje, że aktualny okres

dobrobytu i porządku zakończy się może kataklizmem niszczącym cały świat, a rolą

rządzących elit jest ciągłe zapobieganie kosmicznej katastrofie. Jednakże zwykłe deklaracje

nie są wystarczającym argumentem dla poddanych. Rządzący muszą używać takich środków,

by pokazać, że w ich rękach leżą nie tylko losy państwa, ale także całego kosmosu.

Posiadanie wiedzy astronomicznej i meteorologicznej, wiedzy na temat sił przyrody odgrywa

tutaj kluczową rolę, ponieważ ukazuje władcę, jako tego, który potrafi swoją wolą i czynami

odwrócić przepowiedziany wcześniej kosmiczny kataklizm, ale także jako tego, który

sprowadza na ziemię urodzaj.

Elita polityczna, by utrzymać się przy władzy, musi zatem przedstawiać siebie jako

niezachwianie skuteczną we wszystkich aspektach działań. Musi zapewniać swoim poddanym

przyjemności, ale także wywoływać w nich lęk budowany obawą o pogorszenie warunków

egzystencji lub utratę życia, musi panować nad siłami natury i kosmosu, stanowić źródło inte-

lektualnych oraz technologicznych dokonań, wpisywać się w sposób konieczny w historyczną

przeszłość, a także przewidywać przyszłość, sięgać wiedzą i wpływami tam, gdzie nie mają

dostępu zwykli ludzie18. Im bardziej poddani rządzących nimi wpisują w taki wyidealizowany

17 Warto być może wspomnieć tutaj słowa Charlesa Wrighta Millsa: „Humanista na przykład może pojmować

«elitę» nie jako warstwę, względnie kategorię społeczną, lecz jako nie związane ze sobą jednostki, które starają

się być lepsze i stąd są szlachetniejsze, zdolniejsze, ulepione niejako z lepszej gliny. […] Tworzą one bowiem

elitę dzięki swym osobistym cechom. Reszta społeczeństwa to – zgodnie z tą koncepcją – gnuśne masy, które nie

wznoszą się ponad przeciętność. […] Koncepcje tego rodzaju pojawiają się w szczególności zawsze w

społeczeństwie, w którym jedni posiadają więcej tego, co ma jakąś wartość, niż drudzy. Ludzie pod tym

względem uprzywilejowani nie chcą wierzyć, że jest to tylko wynikiem przypadku, i z łatwością dochodzą do

wniosku, że zasługują na to dzięki swym wrodzonym właściwościom, że są elitą «z natury» […]. W tym sensie

koncepcja elity złożonej z ludzi o wyższych wartościach moralnych stanowi ideologię elity jako

uprzywilejowanej warstwy rządzącej; jest ona nią w istocie, niezależnie od tego, czy ideologia ta została

skomponowana przez samą elitę, czy też wytworzona dla niej przez innych. […] Moralne koncepcje elity nie

zawsze są tylko ideologią warstwy uprzywilejowanej albo przeciwstawną jej ideologią warstw upośledzonych.

Koncepcje te wyrażają często faktyczny stan rzeczy. Dzięki swemu doświadczeniu i wyjątkowym przywilejom

wiele jednostek należących do warstwy wyższej przyswaja sobie z biegiem czasu typ charakteru będący

ucieleśnieniem ich wyobrażeń o sobie. Nawet jeśli zrezygnujemy – a musimy zrezygnować – z koncepcji, że

ludzie elity rodzą się z cechami elitarnymi, nie powinniśmy odrzucać poglądu, że doświadczenie i szkolenie

kształcą w nich cechy szczególnego rodzaju”. Ch. Wrigh Mills, Elita władzy, s. 15-17. 18 Historia, co oczywiste, dotyczy przeszłości i może być wykorzystywana do przewidywania oraz lepszego

przygotowywania się na przyszłość. Pozwala ona uniknąć błędów i niebezpieczeństw z przeszłości, zwłaszcza

jeśli mowa o ideologii politycznej. W rzeczywistości jednak wydaje się, że wiedza historyczna używana jest po

to, by powtarzać te same błędy, a nawet je pogłębiać. Odpowiednio spreparowana służyła i w dalszym ciągu

służy jako argument dla wszelkiego rodzaju ideologii. Przybiera ona wtedy postać nie nauki historycznej, ale

częściej – mitu politycznego.

11

obraz, tym mocniej wierzą, że elita władzy posiada moc. Innymi słowy władza jest wtedy

prawo-mocna – obowiązuje w świetle prawa, czyli zasad porządku społecznego19.

4.6. Hierarchiczne struktury ziemi i niebios. Polityka, jak pisze Hartmut Böhme20, nie

może funkcjonować bez pewnych form kultu. Fetyszyzm albo idolatria znajduje swoje

różnorodne wyrazy prawdopodobnie w większości form władzy politycznej na przestrzeni

dziejów. Boski charakter władcy21 zbliża go do lub łączy ze sferą rzeczywistości, która należy

do porządku nadludzkiego, staje się on symbolem i odbiciem całego społeczeństwa i

ideologicznego ładu świata. Uprzedmiotowiony przyjmuje niejednokrotnie postać totemu22.

Częstokroć jest on uosobieniem całego świata, ziemskim odzwierciedleniem boga. Stojąc u

szczytu drabiny świętego porządku (hierarchii) jest wyrazicielem i przekaźnikiem woli ludu,

zwornikiem między światami, znajduje się pomiędzy ziemią a niebem. Między nim a bogami

nawiązują się w drodze rytuału relacje rodzinne: synostwa, małżeństwa etc. Ideologia władzy

powinna zatem zawierać wyobrażenie przeszłości (historię), ukazywać rządzących, jako

panów całego cywilizowanego świata, obiecywać świetlaną przyszłość, a także poszerzanie

granic uporządkowanej rzeczywistości. Czasowo-przestrzenny porządek ma jawić się jako

dzierżony w garści najlepszych z najlepszych w najlepszym narodzie świata, tych którzy

stojąc na szczycie drabiny społecznej dotykają nieba.

5. Rytualna demonstracja wiedzy i władzy

5.1. Wzajemność mitu i rytuału. Posiadanie przez elity ekskluzywnej wiedzy na temat

porządku świata i możliwości wpływania na niego, a czasami nawet zmieniania go poprzez,

jak wierzono, kontakt z bóstwami znajdowało swoje dwojakie społeczne potwierdzenie:

1) w ideologii politycznej i treściach mitycznych, często kreowanych lub zmienianych23

przez władzę polityczną;

19 Zrywa się tutaj z blisko znaczeniową definicją Cordingtona terminu mana, zakładającą nadprzyrodzoność,

jednocześnie uwzględniając uwagę, że zjawiska typu: nadzwyczajna witalność, siła fizyczna, zdolności

człowieka itp. są przejawami posiadanej mocy. Podejście to uwalnia nas od substancjalnego rozumienia i

tłumaczenia pojęcia mocy. Chciałbym spróbować wpisać je w kontekst rozważań na temat relacji społecznych

między osobami tworzącymi instytucjonalną władzę a podmiotami jej oddziaływań. 20 H. Böhme, Fetyszyzm i kultura. Inna teoria nowoczesności, rozdz. „Polityczna idolatria”. 21 Jean-Paul Roux pisz, że wyrażenie „święty król” to niemalże pleonazm, w: Król. Mity i symbole, s. 9. 22 Widoczne jest to najbardziej w przypadku kultu pośmiertnego władców – ich mumii (Inkowie) lub

wizerunków (rzymscy cesarzowie). 23 Oczywiście przy tworzeniu i zmienianiu mitów nie ma mowy o całkowitej dowolności. Więcej na ten temat

pisze np. Ryszard Tomicki, Religijność ludowa, w: Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. II.

12

2) dzięki publicznej demonstracji podczas państwowych rytuałów religijnych.

Natura w astrobiologicznych religiach ujmowana była jako postać lub grupa postaci

podejmujących świadome i potężne decyzje, zdolnych do różnorodnych kreacji lub destrukcji.

Człowiek mógł wchodzić w kontakt z istotami boskimi i ustanawiać relacje oparte na

wzajemności, wymianie lub dialogu w celu uniknięcia gniewu lub otrzymania nagrody,

ochrony etc. W systemie społecznym tego typu24 osoby zdolne do rytualnego ukazywania

kontaktów z bóstwami dowodziły swojej potencjalności wpływania na zjawiska naturalne.

Tym samym treść mitów zawierająca informacje o porządku społecznym była potwierdzana

poprzez rytuały państwowe.

5.2. Rytuały siły i porządku. Wiedzę i władzę łączy domniemanie istnienia, którego nie spo-

sób zweryfikować ad hoc. We władcy i mistrzu te dwie rzeczy są niejako skumulowane, zma-

gazynowane. Z pragnienia uczestnictwa we władzy i zdobycia wiedzy bierze się uwielbienie

jego posiadacza, który prezentuje wyłącznie ich namiastki. W takim ujęciu rozpatrywanego

problemu wielkość może być prezentowana poprzez wyważenie i spokój, a nie za pomocą

brutalnej prezentacji siły. Wtedy jawi się jako sprawiedliwa i prawa, zgodna z porządkiem

świata. Mimo to dla celów pełnej legitymizacji władzy czasami konieczna jest prezentacja

mocy, brutalności i ogromnej siły, która znajduje się w posiadaniu rządzących. Machiavelli

pisał, że okrucieństwa są konieczne dla sprawnego funkcjonowania rządu, ale nie mogą trwać

przez długi czas – muszą być wykonywane natychmiast. Z drugiej strony dobrodziejstwa ze

strony zwierzchniczej nie mogą być zbyt duże, ale winny być częstokrotne.

Dysproporcję opanowania i brutalności podobną do tej, o której pisał Machiavelli,

możemy również dostrzec w rytuałach prezentujących władców jako tych, którzy posiadają

wiedzę na temat kosmosu. Podczas analizowania rytuałów państwowych szczególny nacisk

zostanie położony na tematykę:

1) stałych świąt kalendarzowych

2) oraz rytuałów mających ścisły związek z rzadkimi zjawiskami astronomicznymi, ze

znacznym uwzględnieniem w rozważaniach funkcji boskiego króla25.

24 System społeczny rozumiem nie tylko jako pewną całość z jej cechami tożsamościowymi, ale również z

charakterystycznymi relacjami w stosunku do otoczenia. 25 O postaci boskiego króla pisało bardzo wielu autorów. Nie sposób odnieść się do wszystkich, jednak

chciałbym w trakcie badań nad postacią „króla” inspirować się głownie wymienioną wyżej pracą Jean-Paula

Rouxa. Istotnym badaczem dla niniejszego punktu rozważań byłby zapewne Erns Kantorowicz. Ponadto temat

ten jest poruszany przez różnorakich specjalistów; wybierając tylko część zauważamy, że: divine kingship jest

13

5.3. Państwowe święta cyklu rocznego. Zazwyczaj niezmienny kalendarz roczny

wypełniony jest dużą liczbą świąt państwowych, w których uczestniczy władca. Król

reprezentuje całe społeczeństwo, a jego funkcja podczas rytuałów agrarnych cyklu rocznego

ma kluczowe znaczenie dla całego państwa. Przechodzenie z jednego stanu do kolejnego, z

zimy do wiosny, pory suchej w deszczową etc., czyli swoiste rytuały przejścia rzadko

odbywają się bez jego udziału. Uczestnictwo władcy w cyklicznych obrzędach państwowych

jest oczekiwane i prezentowane jako konieczność, gdyż wpisuje się je w naturalny porządek

wydarzeń. Wydaje się, że udział władcy w ceremoniach cyklu rocznego służy do publicznego

podkreślania jego znaczącej roli w podtrzymaniu trwania świata. Wielkie święta cyklu

rocznego (przesilenia i równonoce) umacniają w ten sposób więzy społeczne, a także

podkreślają zwierzchnictwo klasy panującej nad poddanymi.

5.4. Państwowe rytuały rzadkich zjawisk astronomicznych. Umiejętność przewidywania

zaćmień, jak pokazują źródła historyczne, etnograficzne i archeologiczne, była narzędziem

socjotechnicznym powszechnie używanym przez władze w rozmaitych kulturach i czasach.

Ideologie władzy często prezentują króla jako tego, który uosabiając mitycznego herosa i jest

jedynym mogącym przywrócić zaburzony ład świata. Efemeryczne i z pozoru nieregularne

fenomeny na niebie mogły być przewidywane i wykorzystywane przez władzę państwową do

udowodnienia w praktyce rytualnej posiadania wiedzy oraz kontaktów z bóstwami. Czynności

tego typu – np. rytuały wykonywane w trakcie zaćmień26 – są dobrą okazją do rozbudzenia w

poddanych ogromnych i skrajnych emocji, ukazania posiadania boskiej, ponadludzkiej mocy.

5.5. Emocje w rytuale. Władza w celu zachowania status quo i legitymizowania nadrzędnej

pozycji za pomocą teatralizowanego przedstawienia produkuje treść znaczącą. Władza nie jest

władzą, dopóki poddani nie zdają sobie sprawy z jej istnienia, dopóki nie zachodzi proces

wymiany informacji. Przedstawienie polityczne ma więc informować, że władza zdolna jest

do użycia siły27, że posiada moc. Zatem staje przed nami pytanie o ów sposób prezentacji

mocy, która przez to, iż jest jedynie potencjalna, sama w sobie dla ogółu poddanych jest

domniemana – domaga się dowodu. Wydaje się, że sens przedstawienia powinien wywoływać

oddzielną gałęzią na polu asyriologii, oddzielną w egiptologii, teorii imperium, fenomenologii religii etc. Celem

mojej pracy będzie synteza różnych interesujących mnie koncepcji, a nie wyprowadzenie własnych,

nowatorskich ustaleń w tej dziedzinie. 26 Szczególną rolę mają w tym wypadku zaćmienia księżyca, charakteryzujące się dosyć dużą pewnością

przewidywania jego wystąpienia. 27 Powracamy tym samy do definicji władzy Roberta Biernsteda (s. 2).

14

lub tłumić silne emocje podstawowe28 w tłumie zebranym na placu rytualnym. W ten sposób

w odbiorcy przekazu rytuału niejako materializuje się domniemanie oraz możliwość, odczuwa

on moc na własnej skórze. Finalnym etapem pracy będzie interpretacja zebranych danych

faktograficznych i wyników badań oparta na teorii Émile Durkheima29 i Randala Collinsa30.

6. Metodologia

6.1. Problem definicji religii. Próby opisywania i tłumaczenia zjawisk uznawanych za

religijne nigdy nie zaowocowały wyprowadzeniem powszechnie akceptowanej w środowisku

religioznawczym definicji religii. Wielość opinii oraz podejść badawczych w łonie dyscypliny

pokazuje nie tyle sedno religii, co jej wieloaspektowość. Podobnie jak polityka, przenika ona

różnorodne elementy rzeczywistości społecznej i często trudno jest jednoznacznie wskazać

granicę pomiędzy tym, co jest lub możemy uznawać za religijne, a co nie. Ponieważ tematem

pracy będzie, jak wspomniano na wstępie, pewnego rodzaju spójny system wyobrażeniowy,

chciałbym postawić sobie trudne zadanie studiów interdyscyplinarnych.

Wielopłaszczyznowość życia religijnego wymaga od jego badaczy sięgania do metod

rozmaitych dyscyplin naukowych. Wymaga także zarówno uogólniania, jak i redukowania,

ponieważ duża perspektywa może czasami lepiej ukazywać nam głębię problemu, natomiast

uszczegółowione badania dokładniej wyjaśniają nie tyle samą religię, co poszczególne

elementy ją konstytuujące. Moim celem nie jest odpowiadanie na zasadnicze dla

religioznawstwa pytanie o istotę religii. Pragnę jedynie podążać na kartach rozprawy za tymi,

którzy już wytyczyli znane drogi jej naukowego poznania. Interdyscyplinarne studia,

angażujące metody badawcze kilku dyscyplin, chciałbym poprowadzić wokół jednego,

okrojonego podejścia badawczego, syntetyzującego pokrewne: archeoastronomię,

etnoastronomię i astronomię kulturową.

6.2. Archeoastronomia i ograniczanie dowolności interpretacji. Odkrycia, interpretacje i

pomiary archeologiczne mają metodologicznie fundamentalne znaczenie, będąc przez to

niemożliwymi do wyrugowania z procesu badawczego, ponieważ dostarczają twardych

28 Zakładam, wraz innymi badaczami, np. z Jaakiem Pankseppem, istnienie emocji podstawowych. Również

podobnie jak on uważam, że są one (głównie strach) bardzo podobne i wspólne dla wszystkich kultur (por. P.

Ekman, R. Davidson, Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, rozdz. 1). 29 Przedstawionej głównie w pracy Elementarne formy życia religijnego. 30 Ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji „energii emocjonalnej” (w: Łańcuchy rytuałów interakcyjnych).

15

dowodów, uzupełniając w znacznym stopniu spekulatywne rozważania na temat symboliki

lub wątków literackich, mitycznych. Humanistyka operuje niewieloma narzędziami

pozwalającymi w sposób niemalże stuprocentowo pewny potwierdzać fakty i przypuszczenia,

dając jednoznaczną odpowiedź. Jedną z metod ograniczenia dowolności subiektywnych

interpretacji danych historycznych jest znajdowanie powiązań wydarzeń z przeszłości z

rzadkimi zjawiskami astronomicznymi, takimi jak chociażby zaćmienia lub widoczność

komet. Ponadto, często możemy próbować uzupełniać studia nad dawnymi systemami

religijnymi badaniami konstrukcji i usytuowań budynków względem istotnych

astronomicznie punktów na horyzoncie lub niebie. Struktura i wielkość placów oraz

budynków sakralnych może wskazywać kierunek rozważań na temat dawnego rytuału.

6.3. Problem predyspozycji człowieka do imaginacji. To, że ciała niebieskie, jak się

powszechnie zakłada, poruszają się zgodnie z niezmiennymi w czasie i przestrzeni prawami

fizycznymi, umożliwia przewidywanie niektórych periodycznie powracających fenomenów

astronomicznych. Jednakże, mimo iż potrafimy przewidywać ruch ciał niebieskich na

podstawie obliczeń, to z uwagi na swoją odległość pozostają one wciąż nieosiągalne.

Praktyczna wiedza na temat cyklicznych zjawisk pozbawiona bezpośredniego kontaktu ze

swoim przedmiotem rodzić może w umysłowości człowieka różnego rodzaju opowieści,

legendy i mity, które nigdy nie będą mogły być poddane falsyfikacji. Tak więc w rozmaitych

mitologiach odnajdujemy kuriozalną mieszaninę poetyckiej i literackiej fantazji dopasowanej

do bezspornej prawdy fizykalnej. Podobnie: białe plamy na kartach historii pozostawiają pole

dla ludzkiej wyobraźni i dają możliwość kreowania wymyślonej historii. W związku z tym,

wykorzystując badania historyczno-porównawcze, antropologiczne i socjologiczne,

postaramy się oddzielić – na tyle, na ile jest to możliwe – rzeczywistą historię od mitu lub

propagandy państwowej, uważając również, by samemu nie popaść w nadinterpretację.

6.4. Wspólnota astronomicznej symboliki. Ponieważ najwyższa wiedza astronomiczna

zawsze w starożytnych społeczeństwach była utrzymywana w sekrecie w rękach kapłaństwa,

dotrwała do nas jedynie poprzez symbole, alegorie, aluzje, metafory i mity. Wiele z nich,

mimo wykluczenia jakichkolwiek form historycznych kontaktów oraz dyfuzji, wykazuje

uderzające podobieństwo niezależnie od kultur i ich czasów. Z pewnością przydatne byłoby

zatem zbadanie tych reprezentacji oraz podjęcie próby wniknięcia w ich wewnętrzną logikę

opartą na ruchu i cykliczności, porządku czasowo-przestrzennym, opozycjach binarnych etc.

Możemy z dużą pewnością przypuszczać, że podobne uwarunkowania geograficzne będą

wpływać na występowanie podobnych rytuałów i wyobrażeń na temat niebiańsko-religijnej

16

rzeczywistości, spośród wielu przykładów możemy wymienić np. rytuały związane z

przejściem słońca przez zenit u kultur międzyzwrotnikowych lub „czarne konstelacje” w

Drodze Mlecznej u ludów zamieszkujących półkulę południową.

6.5. Źródła i materiał badawczy. Przedstawiona tutaj ogólna propozycja teoretyczna

wymaga zilustrowania jej konkretnymi przykładami zaczerpniętymi ze źródeł historycznych

w celu lepszego opisania oraz zdefiniowania zarówno wspólnych cech społeczeństw tego

typu, jak i występujących między nimi lokalnych różnic. Punktem wyjścia dla badań jest

analiza tekstów źródłowych oraz interpretacje dotyczące astronomicznej funkcji i

kosmologicznej symboliki pozostałości archeologicznych. Większość istotnych dla naszych

rozważań informacji dotarła do nas za pośrednictwem kronikarzy, a także bezpośrednio w

zachowanych tekstach sakralnych oraz na stanowiskach archeologicznych. Autor będzie w

głównej mierze opierał swoje badania porównawcze na danych zaczerpniętych z oryginalnych

lub rzetelnie przełożonych tekstów źródłowych, komentarzy do nich, a także z teoretycznych

opracowań naukowych, dotyczących poruszanej w badaniach tematyki. Ponadto badania

wzbogacone będą konsultacjami ze specjalistami: lingwistami, etnologami, socjologami i

psychologami dla lepszego rozumienia symboliki i terminów funkcjonujących w

rozpatrywanym kontekście językowo-kulturowym, a także – co niezwykle istotne – by

ewentualne ekstrapolowanie nie było bezpodstawne. Analiza porównawcza dokonywana

będzie na danych najbardziej reprezentatywnych oraz opatrzonych wieloma komentarzami dla

rozpatrywanej tutaj tematyki.

7. Bibliografia

1. Adam Barbara, Czas, Warszawa 2010.

2. Anter Andreas, Max Weber’s Theory of the Modern State: Origins, Structure and

Significance, 2014.

3. Aveni Anthony F., Stairways to the Stars. Skywatching in Three Great Ancient Cultures,

1997.

4. Baity Elizabeth Ch., Archaeoastronomy and Ethnoastronomy So Far, [w:] „Current

Anthropology”. t. 14, nr 4, 1973

5. Bertalanffy Ludwig von, Ogólna teoria systemów, Warszawa 1984.

6. Biernat Tadeusz, Legitymizacja władzy politycznej. Elementy teorii, Toruń 1999.

7. Biernat Tadeusz, Mit polityczny, Warszawa 1989.

8. Bierstedt Robert, An Analysis of Social Power, [w:] „American Sociological Review”, nr

15 (6), 1950.

17

9. Böhme Hartmut, Fetyszyzm i kultura. Inna teoria nowoczesności, Warszawa 2012.

10. Bratkiewicz Jarosław, Teoria przedkapitalistycznej formacji społecznej w kulturach

orientalnych, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1989.

11. Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1985.

12. Caillois Roger, Żywioł i ład, Warszawa 1973.

13. Colás Alejandro, Imperium, Warszawa 2008.

14. Collins Randall, Łańcuchy rytuałów interakcyjnych, Kraków 2011.

15. Conrad Geoffrey W., Demarest Arthur A., Religion and Empire. The dynamics of Aztec

and Inca expansionism, Nowy Jork 1984.

16. Crozier Michel, Friedberg Erhard, Człowiek i system. Ograniczania działania

zespołowego, Warszawa 1982.

17. Douglas Mary, Czystość i zmaza, Warszawa 2007.

18. Dumont Louis, Homo hierarchicus. System kastowy i jego implikacje, Kraków 2009.

19. Durkheim Emile, Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii,

Warszawa 2010.

20. Eisenstadt Shmuel N., The Political Systems of Empires, New Brunswick 1963.

21. Geertz Clifford, Negara. Państwo-teatra na Bali w XIX wieku, Kraków 2006.

22. Hoffmann Henryk, Astralistyka (szkice z dziejów religioznawstwa polskiego), Kraków

1991.

23. Iwaniszewski Stanisław, The sky as a social field, [w:] “Oxford IX” International

Symposium on Archaeoastronomy. Proceedings IAU Symposium No. 278, Oxford 2011.

24. Jakubik Andrzej, Masłowski Jan, Antoni Kępiński – człowiek i dzieło, Warszawa 1981.

25. Kępiński Antoni, Lęk, Warszawa 1987.

26. Kozielecki Józef, Psychologiczna teoria decyzji, Warszawa 1975.

27. Krupp Edwin C, Skywatchers, Shamans and Kings, Canada/USA 1997.

28. Lars Skyttner, General Systems Theory. Ideas and Applications, Danvers 2001.

29. Le Bon Gustaw, Psychologia tłumu, Kęty 2004.

30. Lebeuf Arnold, Stopa bosa, stopa obuta. Semantyka motywu ikonograficznego, Kraków

2003.

31. Leeuw Gerardus van der, Fenomenologia religii, Warszawa 1978.

32. Lewellen Ted C., Antropologia polityczna. Wprowadzenie, Kraków 2011.

33. Luhmann Niklas, Funkcja religii, Kraków 1998.

34. Machiavelli Niccolo, Książę. Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii

Rzymu Liwiusza, Warszawa 2005.

35. Manuel Frank E. U źródeł nowoczesnego religioznawstwa, Warszawa 1973.

36. Mazur Marian, Cybernetyczna teoria układów samodzielnych, Warszawa 1966.

37. Mazur Marian, Cybernetyka i charakter, Warszawa 1976.

38. Mynarski Stefan, Elementy teorii systemów i cybernetyki, Warszawa 1981.

39. Natura emocji. Podstawowe zagadnienia, pod red. Ekman Paul, Davidson Richard, Sopot

2012.

40. Nietzsche Fryderyk, Wola mocy, Kraków 2013.

41. Ogólna teoria systemów, pod red. Klir Georgea J., Warszawa 1976.

42. Otto Rudolf, Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do

elementów racjonalnych, Warszawa 1968.

18

43. Peter Berger, Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, Kraków 1997.

44. Peter Blau, Wymiana i władza w życiu społecznym, Kraków 2009.

45. Rappaport Roy A., Rytuał i religia w rozwoju ludzkości, Kraków 2008.

46. Roux Jean-Paula, Król. Mity i symbole, Warszawa 1998.

47. Rytuał, dramat, święto, spektakl. Wstęp do teorii widowiska kulturowego, pod red.

MacAloon Johna J., Warszawa 2009.

48. Scott John, Władza, Warszawa 2006.

49. Shils Edward, Charisma, Order, and Status, [w:] „American Sociological Review”, 1965.

50. Skrzypek Marian, Oświecenie francuskie a początki religioznawstwa, Wrocław 1989.

51. Szostak Władysław, Cybernetyka społeczna, Kraków 1978.

52. Tomicki Ryszard, Religijność ludowa, [w:] Etnografia Polski. Przemiany kultury

ludowej, t. II.

53. Turner Jonathan H., Stets Jan E., Socjologia emocji, Warszawa 2009.

54. Turner Victor, Proces rytualny, Warszawa 2010.

55. Wach Joachim, Socjologia religii, Warszawa 1961.

56. Waldenfels Bernhard, Podstawowe motywy fenomenologii obcego, Warszawa 2009.

57. Weber Max, Polityka jako zawód i powołanie, Kraków-Warszawa 1998.

58. Weinberg Gerald M., Myślenie systemowe, Warszawa 1979.

59. Widengren Geo, Fenomenologia religii, Kraków 2008.

60. Wiener Norbert, Cybernetyka a społeczeństwo, 1961.

61. Wierciński Andrzej, Magia i religia. Szkice z antropologii religii, Kraków 2010.

62. Wittfogel Karl A., Oriental Despotism. A Comparative Study of Total Power, Forge

Village 1957.

63. Witwicki Władysław, Psychologia, Warszawa 1962/1963, t. 1/2.

64. Wright Mills Charles, Elita władzy, Warszawa 1961.

65. Żereńska-Kominek Sławomira, Lebeuf Arnold, Opowieść o szalonej Harman i Aszyku

zakochanym w księżycu. Postać muzyka i koncepcja muzyki w turkmeńskim dessanie

Harman Dali, Kraków 1998.