Kopenhagen door de ogen van Søren Aabye Kierkegaard. Kierkegaard … · 2016-01-20 · Stad In de tijd dat Søren Kierkegaard in Kopenhagen leefde, was dit een vestingstad met poorten

Kopenhagen door de ogen van Søren Aabye Kierkegaard.

Kierkegaard en Kunst.

Copenhagen with the eyes of Søren Kierkegaard.

Kierkegaard and Art.

Samenstelling en enkele vertalingen

Karel Th Eisses

2011

Stad

In de tijd dat Søren Kierkegaard in Kopenhagen leefde, was dit een vestingstad met poorten envestingwallen, omgeven door water. De stad begon weer op te krabbelen na de belegeringdoor de Engelsen aan het eind van de Napoleontische oorlog en een hevige brand in 1790.

Kierkegaard woonde op verschillende plekken in deze stad, maar geboren en getogen op deNytorv, waar hij het langst gewoond heeft. Zie de volgende kaart met aanduidingen.

Uit:Joakim Garff: Søren Kierkegaard. A biography. 2005

Uit het geboortejaar 1813 van SørenAabye Kierkegaard is nevenstaande kaartvan Kopenhagen bekend.

Inzoomend op de plattegrond vanKopenhagen krijgen we de Nytorv inbeeld; links het geboortehuis op no 2.

Kierkegaard zal ongetwijfeld als kind al naar dehaven gegaan zijn om de schepen op de rede teaanschouwen. Christian W. Eckersberg en EmanuelLarsen hebben een aantal scenes vastgelegd.

De wandeling zal ongetwijfeld ook via de Citadelpoort (Christen Købke) gegaan zijn, om vandaar naar de zee en de haven rechts te kijken.

Als negenjarig jongetje zal hij langs de Nyhavn gelopen hebben zoals die door Wilhelm Bendzis vastgelegd. Voor de inwoners van Kopenhagen was een vast zondags uitje naar het KasteelFrederiksberg dat hier door Christen Købke geschilderd is in 1835.

Een straatbeeld van Edvard Lehmann dat Kierkegaard zou hebben kunnen zien als jongen van15 jaar, om daarna nog even bij de gevangenispoort te kijken (zoals ook Martinus Rørbye).

VoorKierkegaardwaren deuitjes naarhet Theateraan KongensNytorvbelangrijk.Daar zag hijLouiseHeibergschitteren, enzag enhoorde hijDon Juan vanMozart.

Een mooie wandelroute buiten de wallen langs Sortedams Soe naar Østerbro (Christen Købke)waar Kierkegaard woonde van 1851-182.

Tussen Kierkegaards studentenboemeljaren (Dronkelappen door Wilhelm Marstrand in 1834)en zijn laatste levensdagen in 1855 in het Hospitaal (CF Christensen) ligt een groots werk.

Kierkegaard zal voor een speciaal stukje Kopenhagen extra aandacht gehad hebben.In de richting van de lopende man aan het eind of begin van de Langbro, hier enigszinsgeheimzinnig geschilderd door Eckersberg, bevonden zich huizen die de Zeven Zustersgenoemd werden en hier vastgelegd midden op de achtergrond door Sally Henriques (1844).

In één van die huizen in het verlengde van de Beurs,woonde de familie Olsen, alwaar het meisje Regineopgroeide. In deze tekening van Wilhelm Marstrand isde ontmoeting tussen Søren en haar nog idyllischverbeeld.

Gezichten en Namen

Van Søren Kierkegaard zijn weliswaar een aantal portretten bekend, maar voor geen van alleheeft hij echt geposeerd. Sommige tekeningen zijn zelfs jaren na zijn dood uit de herinneringgemaakt. Ondanks het feit dat er in Kopenhagen een Weense fotograaf rondliep dieDaguerrotypes kon maken, liet Kierkegaard zich niet verleiden tot het maken van een foto.Het portret dat door Hansen is gemaakt, komt voort uit observatie van een zeer geregeldlangslopende Kierkegaard vanaf een bovenwoning.

1838 Niels Christian Kierkegaard 1840 HP Hansen 1854

PC Klæstrup 1845 Wilhelm Marstrand 1870 David Jacobsen

Rondlopend in Kopenhagen kon Kierkegaard verschillendepersonen tegenkomen. Als eerste natuurlijk noemen we:

Regine Olsen

Aan een ongenoemde, wier naam eenmaal genoemd zal worden,wordt met dit kleine geschrift mijn hele oeuvre gewijd, zoals hetreeds vanaf het begin was. (1851: Twee toespraken bij hetAvondmaal op vrijdag)Met deze opdracht heeft Søren Kierkegaard alles gezegd. (Regine geschilderd door Emil Bærentzen in 1840)

Een andere vrouw in Kierkegaards schrijversleven was:

Fru Thomasine Christine Gyllembourg (1773-1856, moeder van Johan Ludvig Heiberg1791-1860; schilderij van Jens Juel in 1790): De schrijfster van Een alledaags verhaal (1828).In 1845 schrijft ze haar laatste boek op 72 jarige leeftijd: Twee tijdperken. In de SKW serieverschenen in 2009.

Kierkegaard schrijft n.a.v. dit boek Een literaire recensie die hij metzijn eigen uitgebreide gedachten uitgewerkt heeft (1846). (o.a. doorWim Scholtens besproken in Wilde Ganzen, pp. 51-62). Hans vanMunster vond dit boek een eeuw vooruitzien, misschien is hetherkenbaar in alle tijden. Recent heeft Frits Florin twee publicaties vanen over deze recensie het licht doen zien (2006: Een passieloze tijd en2009: Een literaire recensie in de SKW-reeks)

Een citaat: In tegenstelling tot de revolutietijd die handelt, is het heden de tijd van

de bekendmakingen, de tijd van gemengde berichten: er gebeurt niets, wel wordt alles meteenbekend gemaakt….. De opkomende afgunst is de nivellering, en terwijl een hartstochtelijke tijdversnelt, verrijst en valt, verheft en onderdrukt, doet een reflecterende, hartstochtloze tijd hettegengestelde, deze verstikt en verhindert, deze nivelleert. Nivelleren is een rustige, abstractebezigheid die alle ophef vermijdt (Denken en zijn, p 136).

SK gaat in dit boek op vier problemen in:1. De ontbinding (opløsning) van de voorheen vanzelfsprekende samenhang van waarden.

Anders gezegd: de oorzaken van vervreemding en gespletenheid. O.a. door de invloed vande anonieme pers op de meningsvorming. Algemene gezapigheid. Een metafysische nivellering die de mens van zichzelf, van de ander en van de Grondwaarop hij staat vervreemdt.

2. In verband daarmee de vraag naar de voorwaarden en inhoud van de religieuze ervaring.Oplossing ligt in de wil van iedere enkeling om te gaan existeren, dat is zich teonderscheiden van massa en publiek. Ieder mens heeft zijn eigen onvervreemdbareoorspronkelijkheid. Het geloof in je eigen primitiviteit of oorspronkelijkheid is eenvoorwaarde voor religieuze ervaring

3. Een beschrijving van het verschijnsel 'revolutie' als hartstocht, d.w.z. de weg waarlangs demens weer 'primitief' moet worden, zich dus weer kan ontworstelen aan de abstractecollectivisering door wetenschap en politiek.

4. De oorzaken en gevolgen van geleuter in de samenleving.

Johanne Luise Heiberg (1812-1890, vrouw van Johan LudvigHeiberg) is de derde vrouw die Kierkegaard literair geïnspireerd heeft.Zij is de schoondochter van Fru Gyllembourg. Schilderijen doorWilhelm Marstrand in 1830 en 1858.

Kierkegaard schrijft De crisis en een crisis in het leven van eenactrice (door Inter et inter, vierdelig feuilleton in Faedrelandet, 24-27juli 1849 (geschreven in juli 1847). In de vertaling van Wim ScholtensPlankenkoorts en drankzucht, twee essays over theater (1992)beschikbaar in het Nederlands.

Luise Heiberg debuteerde op 16-jarige leeftijd als Julia in Shakespeare'sRomeo en Julia. 18 jaar later speelde ze de rol opnieuw omdat degeëngageerde jonge Emma Meyer niet voldeed. Kierkegaard signaleerthet existentiele probleem dat voor iedere mens de opdracht geldt dat hijmet zijn wezenlijke zelf ontsnapt aan de vraatzucht van de tijd.

De metamorfose van het louter-tijdelijke naar het blijvend-wezenlijkeheeft te maken met het thema van Kierkegaard van de naar-voren-gerichte-herhaling, bouwsteen van creatieve continuïteit alstegenstelling van verveling of walging. Of anders gezegd dat de menssteeds blijft groeien in de expressie van zijn diepste eigenheid, daarmeeontsnapt de mens ook aan radicale vergankelijkheid en vertwijfeling. Het boekje past eveneens in de hoofdgedachte van Kierkegaard datwerkelijkheid groeit uit noodzakelijkheid en mogelijkheid. Hoe jebent is het resultaat van je genotype en milieu, dingen die je overkomenen waar je weinig aan kunt doen, en de persoonlijke invulling

(scheppende initiatieven, keuzes, fantasie, inzet).

In de huidige tijd zou Søren Kierkegaard een voorbeeld kiezen uit het voetbal. Niet iederetalentvolle jeugdige voetballer haalt de top, maar vaak zit er ergens in het pad van keuzesmaken een ontsporing.

Over Mendel Nathanson (geschilderd door C.W. Eckersberg): eigenaar van groteKopenhaagse krant Berlingske Tidene: (VIII 2B 76 en 78)

Beste directeur Nathanson: Het zal toch zeker niet waar zijn, wat u zelf zegt, dat hetonmogelijk is om de 10 overweging in Daden van Liefde of het slot van het boek te begrijpen.e

Want had u ze gelezen, en had u ze niet begrepen dan komt het mij voor dat het onmogelijkgeweest was een zo slordige recensie te schrijven. ….Daarom moet men de literaire betekenisvan Nathanson meten in graden en weet ik niets beters dan + 0, zoals ik toevallig op dethermometer in de schaduw zie staan op 29 december, en dat is werkelijk de hoogstetemperatuur. Hij is nul, maar om het aardig te zeggen zegt men + 0. Hij krijgt een +, maar delaagst mogelijke, hij is + 0.

Over het blad van Nathanson schreefKierkegaard het volgende (uit: Denaakte waarheid nr 179, p 56): DeBerlingske Tidene is in literairopzicht bijzonder geschikt voorsmørrebrøds-papier. Je leest terwijlje eet en ik zag onlangs een man diezich er bij gebrek aan servet ook demond nog mee afveegde. Hethedendaags gebrek aan zelfrespectwordt een catastrofe: alles draait omhet geld. Als het wat opbracht ben iker zeker van dat er ook iemand instaat is een krant uit te geven dieuitsluitend bestemd is om op de WCgelezen te worden.

Naar aanleiding van een opmerking van Dr. Rudelbach over mijIn de dagboeken X 5 B 120 - 128 houdt SK zich bezig met een opmerking die Dr AndreasGottlob Rudelbach over K geschreven heeft. De definitieve versie verscheen als open brief inHet Vaderland op 31 januari 1851. Schilderij door Christian Albrecht Jensen.

In de dagboekaantekeningen staat o.a. meteen in het begin erbijgekrabbeld en dus niet in het krantenartikel:Het is in het geheel niet geleerd om te citeren, maar wel handigvoor snelschrijvers. Dit stemt helemaal niet blij, want nu is dezeergeleerde Dr. R. snelschrijver geworden. Zo gezien schrijft eennog snellere snelschrijver (een journalist die Brochures citeert)deze opmerkingen in een dagboek; en dan schrijft een nog snelleresnelschrijver (een journalist die dagboeken citeert) ze in een anderdagboek; en tot slot verschijnt een van onze bekwaamste ensnelste snelschrijvers (iemand die ook dagboeken citeert, die hijechter niet gelezen heeft) - en blijken alle opmerkingen op eenmisverstand te berusten.

Ik haat christendom-uit-gewoonte. Dat is waar. Ik haat christendom-uit-gewoonte in welkevorm ook. Er is de seculiere gedachtenloze en zorgeloze illusie dat je christen bent, en desoort christendom-uit-gewoonte die je kunt vinden bij sektes, de opgewekten, de super-orthodoxen en de afgescheidenen, maar als het eropaan komt kies ik de eerste. De eerstenhebben het christendom ijdel, gedachteloos en in negatief opzicht bij zich. De tweede groepheeft het christendom ijdel, misschien uit geestelijke trots, maar in ieder geval vanuit eenpositief gezichtspunt bij zich. Over de eerste groep kun jeglimlachen, maar er is hoop; de tweede groep doet me griezelen.Ik kan er niets op tegen hebben dat onze geleerde Dr. Rudelbachook zegt dat hij het christendom-uit-gewoonte haat; integendeel,ik wil hem daar zelfs voor bedanken, want ik ken hempersoonlijk uit de tijd dat hij bij ons thuis kwam [was bevriendmet en studiegenoot van Peter Kierkegaard], en ik denk dat hijwerkelijk vriendschappelijk over mij denkt…. Het enige wat ikwens is hij in de toekomst de misleidende term "emancipatie"niet met mijn streven verbindt.Er is niets waar ik meer bedenkingen tegen heb dan de onzaligeverwisseling van politiek en christendom. …. Christendom isinnerlijkheid; innerlijke verdieping.… Als dit geloof in de reddende kracht van door de politiekopgerichte vrije instituten (zoals voorgesteld door Grundtvig)behoort tot echt christendom, dan ben ik geen christen, of ergernog, een kind van satan….. Christendom is oneindig hoger en vrijer dan alle instituties…Mijn schrijverswerkzaamheid wilde op poëtische wijze een existentieel correctief verschaffenop de bestaande orde, gericht op een innerlijke verdieping van De Enkeling. Om iedermisverstand te voorkomen heb ik me steeds polemisch afgezet tegen de Massa ….Als het een gewetenszaak is, moet het op die manier uitgevochten worden. Als het geengewetenszaak is, dan wordt het een heel andere kwestie. Christendom betekent precies dit: inzelf-reflectie een onverschilligheid ontwikkelen voor het uiterlijke.

Het InteressanteDeze term werd door Johan Heiberggeïntroduceerd bij een bespreking van eentheaterstuk van Oehlenschläger in 1828. Hetgrote punt van kritiek was dat de acteurs alleemoties duidelijk lieten blijken op het toneel.Alles werd gezegd, en het publiek had geenmogelijkheid om er zelf fantasieën over teontwikkelen. Heiberg zou het interessantervinden als er wat te raden over zou blijven.

De categorie van "het interessante" binnen deliteratuur, poëzie, filosofie en theater in de jaren'30 en '40 van de negentiende eeuw inKopenhagen is dat de chaotische,ongecontroleerde kanten van het individuelegevoelsleven aan de orde komen. Kanten diedienden te worden onderdrukt en daardoor eenondergronds leven leiden, omdat ze in de ogenvan de (brave) burgerij niet werden

geaccepteerd. Het esthetische modewoord "het interessante" werd in die jaren gebruikt voornieuwe en verborgen menstypen die te zien waren in de salons van die tijd en in literatuur entheater. De "interessante" figuren van die tijd schiepen verwarring bij hun publiek, omdat zij vanuit hun

onderdrukte psychologische lagen lieten doorschemeren dat zich daariets bevond dat aan het oog onttrokken was. Een belangrijk element lagop het vlak van het erotische, dat een tegenpool was van het rationelewereldbeeld, de hoeksteen van het burgerlijke zelfbeeld van de 19e

eeuw.

Professor Christian Sibbern (1785-1872), ook lid van debeoordelingscommissie vanKierkegaards proefschrift,schreef een driedelig werkover esthetica.

Over het goede portret meldde hij: alles moet goedgemodelleerd zijn. De figuren moeten zulke rondevormen hebben, dat men er als het ware omheen kanlopen. "Het interessante" volgens Sibbern is iets datte denken geeft, iets dat het intellect - en daarmeehet lichaam - in beweging zet.

Let even op de spiegel bij Vrouw voor de spiegelvan Eckersberg (1837). De spiegel komt nog terug.

Het dagboek van de verleider van Søren Kierkegaard, een onderdeel van Enten-Eller (Of-Of), uit 1843 was zo'n voorbeeld van een schandaalroman. Marstrand maakte een aantalschetsen en een schilderij, genaamd De Huisvriend die als illustratie bij het boek gevoegdhadden kunnen worden.

SchaduwbeeldenEckersberg

In de schilderkunst, met name huiselijke portretten werden elementen ontleend aan die vanHollandse Meesters uit de Gouden Eeuw als Jan Steen, Gerard Dou, Adriaan de Hooch, maarveel minder uitgesproken. In de beeldende kunst was in Denemarken (zeg Kopenhagen) deschool van Christian W. Eckersberg leidend. Naar de realiteit weergegeven schilderijen was ineerste instantie de richtlijn. Later werden de onderwerpen interessanter vanwege eenvoorzichtige dubbele bodem. Binnen redelijke braaf uitziende schilderijen kan er met de nodige kennis een interessante uitlegbij gegeven worden. Aspecten van zinnelijke liefde konden niet openlijk getoond worden, duswerden ze verhuld aangeduid.

Van dit schilderij, een caféscene vanMarstrand bestaat een voorstudie dieveel nadrukkelijker “het interessante”uitbeeldt, maar een dergelijkschilderij zou in die tijd nietpubliekelijk getoond kunnen worden.Nu moeten we het doen metuitnodigende gebaren, terwijl dehoedster van de goede zeden eenbeetje zit te slapen.

Kierkegaard en gevoel voor kunst“Hoe wonderlijk weemoedig was mijn stemming opeens, toen ik op straat een armzaligestakker zag, schuchter langs de gevel sluipend, in een versleten lichtgroene jas die bijna geelwas geworden. Ik had medelijden met hem. Maar wat me het meest ontroerde was, dat dekleur van zijn jas me zo levendig herinnerde aan mijn eerste kinderlijke pogingen in de edeleschilderkunst. Dit was precies de kleur die ik altijd als lievelingskleur gebruikte. Maar is hetniet zielig dat men die kleur, waaraan men met zoveel vreugde terugdenkt, nooit meerterugziet in het leven? Iedereen vindt haar nu te fel en te brutaal, alleen nog te gebruiken inNeurenberger plaatjesboeken.Als men haar later, plotseling geïsoleerd, weer onder ogen krijgt, dan wordt het een triesteontmoeting, zoals in mijn geval: altijd vindt men die kleur dan bij een zwakzinnige ofmislukkeling, kortom bij iemand die zich vreemd voelt in het leven en met wie de wereld nietste maken wenst te hebben. Gaat het niet met alles in het leven als met de verfdoos van onzekinderjaren: de glans die het leven toen had wordt voor onze steeds zwakkere ogen veel tescherp, veel te fel? (Diapsalmata 18 in De naakte waarheid, 1974)

Sixtus (Wim Scholtens) maakte aan aantal karikaturale tekeningen van aforistische teksten vanSøren Kierkegaard, die ik voor de gelegenheid een beetje aangepast heb. In 1840 vestigde zicheen Weense fotograaf, die Daguerrotypes maakte, in Kopenhagen. Kierkegaard kende dus hetprincipe, maar hij wilde zich niet laten portretteren. Hij zag in zijn verbeelding wel een abstractschilderij.

Philip Guston (1913-1980)Van het door Søren Kierkegaard reeds voorgestelde rood geschilderde doek, maak ik even een

sprong in de tijd en over de Atlantische Oceaan, naarde kunstenaar Philip Guston, een jeugdvriend vanJackson Pollock, en tijdgenoot van Willem de Kooningen Mark Rothko. Als u dit werk ziet zult u nietgeloven dat het na De Tweede Wereldoorlog een vande grote Abstracte Expressionisten in New York was.Een heleboel tijdgenoten waren behoorlijk ontdaan ofwoedend toen deze schilder opeens met een dergelijkereeks schilderijen exposeerde, die weer een soortrealisme uitstraalden.

Toen ik in 2000 in Northfield Minnesota eenZomerbeurs kreeg van de Howard and Edna HongKierkegaard Library kwam de curator na mijnpraatje over Mondriaans stadia op de levenswegaanzetten met een pas ontvangen catalogus vanJoanna Weber. Zij had dat jaar een tentoonstellingop Yale en Harvard georganiseerd over PhilipGuston van na zijn transitie of overgang vanabstract kunstenaar naar realistische kunst.

Deze kunstenaar bleek al heel lang Kierkegaard telezen en diverse werken in zijn bezit te hebben.Kierkegaards uitspraken hebben er waarschijnlijk

toe bijgedragen in de jaren 60 van de 20 eeuw om zijn primitieve (oorspronkelijke) Zelf weerste

te vinden. Iemand die vertwijfeld, verstrikt was geraakt in de abstracte kunst.

Gustons dochter Musa Mayer-Guston herinnert zich bij het schilderij Mirror - to S.K. (1960):In feite was Søren Kierkegaard veel in mijn vaders gedachten gedurende deze periode:In de stilte van de nacht, als de rovers opstaan; dan sta ik op van mijn bed en heb ik slechts éénvriend en dat is Echo, en waarom is hij mijn vriend? Omdat ik houd van mijn verdriet, en hijneemt het niet van mij weg; - En ik heb slechts één vertrouweling, de stilte van de nacht; enwaarom is het mijn vertrouweling? Omdat het zwijgt. (III B 179,50)

De titel Spiegel refereert naar een passage in Deziekte tot de dood.

Citaat op p. 50 in de vertaling van PaulCruysberghs en Frits Florin:Wat het zelf nu ontbeert is ongetwijfeldwerkelijkheid. Zo zal men zich ook in het algemeenuitdrukken: van een mens pleegt men bijvoorbeeld tezeggen dat hij onwerkelijk geworden is. Maar bijnader inzien ontbeert hij eigenlijk noodzaak. Het is

namelijk niet zoals de filosofen verklaren dat noodzaak eenheid van mogelijkheid enwerkelijkheid is, nee, werkelijkheid is eenheid van mogelijkheid en noodzaak. Het is evenmin louter een tekort aan kracht als een zelf op die manier verloren loopt in de mogelijkheid.Tenminste, je mag dat niet verstaan zoals men het doorgaans verstaat. Wat ontbreekt, iseigenlijk kracht om te gehoorzamen, om te buigen onder het noodzakelijke in jezelf, onder watje grens kan worden genoemd. Het ongelukkige is daarom ook niet dat een dergelijk zelf niettot iets werd in de wereld, nee, het ongelukkige is dat hij niet opmerkzaam werd op zichzelf,dat het zelf dat hij is een heel bepaald iets is en op die manier het noodzakelijke. Hij verloordaarentegen zichzelf omdat dit zelf zich fantastisch weerspiegelde in de mogelijkheid. Omjezelf in een spiegel te zien is het al nodig jezelf te kennen, want doe je dat niet dan zie jeniet jezelf, maar gewoon een mens. Maar de spiegel van de mogelijkheid is geen gewonespiegel: hij moet met de uiterste voorzichtigheid worden gebezigd. Want van die spiegelgeldt in de meest eminente zin dat hij onwaar is. Dat een zelf er zo en zo uitziet in demogelijkheid van zichzelf, is maar de halve waarheid. Want in de mogelijkheid van zichzelf ishet zelf nog verre van of maar half zichzelf. Waar het dus op aan komt is hoe de noodzaak vandat zelf het nader bepaalt.Het is met de mogelijkheid gesteld zoals wanneer je een kind voor iets leuks uitnodigt: het kindwil wel meteen, maar nu komt het er op aan of de ouders wel hun toestemming willen geven -en zoals dat gaat met de ouders zo gaat het ook met de noodzaak.Maar in de mogelijkheid is alles mogelijk en je kunt er op wezenlijk twee verschillende manierde weg kwijtraken.

Ook in Tot zelfonderzoek, mijn tijdgenoten aanbevolen in vertaling van Wim Scholtens, p. 37komt de spiegel voor:

Wat wordt er geëist om zichzelf met vrucht in de spiegel van het Woord te bezien? (Het gaatover de Brief van de Apostel Jacobus 1:22-27)De eerste eis is dat je niet op het glas van de spiegel tuurt, niet de spiegel zelf bekijkt, maar datjij jezelf in de spiegel beschouwt. ….Als Gods Woord een spiegel is, moet ik mezelf door lezenen luisteren zelf in die spiegel bekijken. Maar kijk, nu schrijft men zoveel geleerde boeken overdie spiegel dat ik er wel nooit meer toe zal komen om mezelf te be-spiegelen, tenminste als ikdie krankzinnige weg ook insla. Men zou haast zeggen dat alle menselijke arglistigheidsamenspant om zichzelf niet in die spiegel te bekijken (ondanks onze bewering dat we zo graagGods wil zouden doen, als wij die maar kenden). En zo nemen wij onze toevlucht tot allerleihoogklinkend gepraat over geleerde en grondige onderzoekingsarbeid, om het effect van onzeblik in die spiegel krachteloos te maken.

Kierkegaard had Guston naar de spiegel van zelf-beschouwing gebracht om zich-zelf en zijnwerk tot dan toe te overzien. Het duurde nog wel een paar jaar voor die omslaguitgekristalliseerd was.

De schrijfster van het essay, Joanna Weber, noemt ook De Herhaling, een verhaal overexperimenterende psychologie. Er is een wezenlijk verschil tussen herinneren en herhaling. Inde herhaling ontstaat een patroon, waarin iedere herhaling bezien wordt vanuit een hogergezichtspunt door de ervaring van eerdere gebeurtenissen mee te nemen. Gustons schilderijenlaten het kwade zien als spiegel van de leegheid; onder de maskers zit niks; geen zelf. Gustonkeert de ziekte tot de dood om. Ironie en humor verheffen de mens, het maakt de waarheidlichter te verteren.

Tussen haakjesKierkegaard kende onze huidige televisiecultuur van de sitcoms niet, maar de grappigste serieszijn eigenlijk ook de domste, omdat er geen enkel leerproces zichtbaar is. De grappigwerkende herhaling van clichés is dus geen herhaling zoals Kierkegaard zou willen zien.

Tot BesluitSøren Kierkegaard leefde in een tijd die de ”Gouden Eeuw” van Denemarken genoemd werd.Op het gebied van de beeldende kunsten was Christian Wilhelm Eckersberg een leidendefiguur, Heiberg in het theater, en Hans Christian Ørsted op het gebied van de wetenschap, debeeldhouwer Bertel Thorvaldsen was eigenlijk een buitenlandse Deen. De tweetentoonstellingen over de Deense Gouden Eeuw (Den Haag, 1997) en een vergelijking tussende Nederlandse en Deense Gouden Eeuwen op het gebied van de schilderkunst (Rijksmuseum,2001) verschaften o.a. het idee en het basismateriaal voor de illustraties bij dit verhaal. Bijspeurtochten op het internet vond ik aanvullende oude kaarten van Kopenhagen en onder meereen afbeelding van Regine Olsen.