Konteksty dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej

KONTEKSTY

pierwsze strony.indd 1 2017-11-30 13:24:37


KONTEKSTY


Seria: Studia nad Rozwojem

REDAKTOR NAUKOWY SERIIdr hab. Robert Kłosowicz, prof. UJ

RECENZENCIdr hab. Wiesław Lizakdr hab. Krzysztof Trzciński, prof. PAN

PROJEKT OKŁADKIAgnieszka Kucharz-GulisFotografie na okładce: s. I: Robert Kłosowiczs. IV: Hanna Rubinkowska-Anioł

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych

© Copyright by Robert Kłosowicz & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2017 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszech-niany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4291-5ISBN 978-83-233-9652-9 (e-book)

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, tel./fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected]: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

5 5

Spis treści

Wykaz skrótów .................................................................................................................... 7Wstęp ..................................................................................................................................... 17

CZĘŚĆ I

ISTOTA I METODOLOGIA BADANIA DYSFUNKCYJNOŚCI PAŃSTWRozdział I. Rozważania nad istotą dysfunkcyjności państwa w Afryce Subsaharyjskiej .................................................................................................................... 37

1. Kryzys państwa nowoczesnego? ............................................................................ 372. Problemy definicyjne w badaniach państw dysfunkcyjnych i perspektywy

badawcze w nich wykorzystywane ........................................................................ 39Rozdział II. Metodologia badań ....................................................................................... 71

1. Wybrane ograniczenia i wyzwania w badaniach państw dysfunkcyjnych w Afryce Subsaharyjskiej ........................................................................................ 71

2. Rankingi wykorzystywane w badaniach nad dysfunkcyjnością państwa ........ 78Fundusz na rzecz Pokoju ........................................................................................ 78Bank Światowy ......................................................................................................... 81Centrum Badań nad Państwami w Stanie Kryzysu ............................................ 82Centrum na rzecz Systemowego Pokoju .............................................................. 82Światowy Indeks Pokoju ......................................................................................... 83Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index – HDI) ......... 85Indeks Ibrahima Afrykańskich Rządów (Ibrahim Index of African Governance – IIAG) ................................................................................................ 90Światowy Indeks Potencjału Militarnego ............................................................. 94Afrobarometr ........................................................................................................... 95

3. Podsumowanie ......................................................................................................... 98

CZĘŚĆ II

KONTEKSTY DYSFUNKCYJNOŚCI PAŃSTW AFRYKI SUBSAHARYJSKIEJ Wprowadzenie ..................................................................................................................... 109Rozdział I. Konteksty historyczne i geograficzne .......................................................... 113

1. Spuścizna kolonializmu .......................................................................................... 1242. Dekolonizacja Afryki Subsaharyjskiej na przykładzie kolonii francuskich .... 1613. Secesjonizm .............................................................................................................. 1734. Konsekwencje zimnowojennego podziału świata dla Afryki Subsaharyjskiej.

Socjalizm afrykański ............................................................................................... 184

6 6

5. Etiopia jako przykład eksperymentu socjalistycznego w Afryce Subsaharyjskiej ........................................................................................ 192

6. Konteksty geograficzne ........................................................................................... 195Rozdział II. Konteksty społeczne ..................................................................................... 215

1. Presja demograficzna .............................................................................................. 2162. Uchodźcy i osoby wewnętrznie wysiedlone ......................................................... 2233. Grupowe poczucie krzywdy. Skonfliktowanie społeczeństw, grup, elit ........... 2384. Stan opieki zdrowotnej ........................................................................................... 2545. Stan usług edukacyjnych ........................................................................................ 263

Rozdział III. Konteksty ekonomiczne ............................................................................. 2731. Globalizacja .............................................................................................................. 2872. Proceder przejmowania zasobów .......................................................................... 2933. Klątwa surowcowa ................................................................................................... 3024. Niegospodarność i korupcja .................................................................................. 311

Rozdział IV. Konteksty polityczne i militarne ............................................................... 3251. Problem złych rządów ............................................................................................. 3272. Stopień wypełniania funkcji przez państwo ........................................................ 3393. Łamanie praw człowieka i naruszanie zasad praworządności ........................... 3434. Siły zbrojne i policyjne ............................................................................................ 3575. Konflikty zbrojne ..................................................................................................... 3696. Interwencja aktorów zewnętrznych ...................................................................... 385

CZĘŚĆ III

PODMIOTOWOŚĆ PAŃSTW AFRYKI SUBSAHARYJSKIEJ W DYSKURSIE O BEZPIECZEŃSTWIE MIĘDZYNARODOWYM

Rozdział I. Problem państw dysfunkcyjnych po 11 września 2001 roku .................. 395Rozdział II. Problem terroryzmu ..................................................................................... 409Rozdział III. Proliferacja broni w państwach dysfunkcyjnych Afryki Subsaharyjskiej ....................................................................................................... 417Rozdział IV. Misje pokojowe i humanitarne w państwach Afryki Subsaharyjskiej o wysokim stopniu dysfunkcyjności ................................................................................ 427

1. Operacje wojskowe Unii Europejskiej w państwach dysfunkcyjnych na przykładzie misji EUFOR w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej ....... 437

Rozdział V. United States Africa Command – amerykańska odpowiedź na dysfunkcyjność państw afrykańskich czy strażnik interesów USA na kontynencie? ......................................................................................................... 443

Zakończenie ......................................................................................................................... 465

Przeprowadzone rozmowy i wywiady ............................................................................. 477Bibliografia ........................................................................................................................... 481

Aneks ..................................................................................................................................... 483

Indeks osobowy ................................................................................................................... 529Indeks geograficzny ............................................................................................................ 539

7Wykaz skrótów 7

Wykaz skrótów

ACOTA African Contingency Operations Training and Assistance (Program Szkolenia i Pomocy dla Afrykańskich Operacji Kryzysowych)

ACRI African Crisis Response Initiative (Afrykańska Inicjatywa Reagowania Kryzysowego)

AFDL Alliance de forces démocratiques pour la libération du Congo (Sojusz Sił Demokratycznych na rzecz Wyzwolenia Konga)

AFRICOM United States Africa Command (Dowództwo Afrykańskie Stanów Zjednoczonych)

AMIS African Union Mission in Sudan (Misja Unii Afrykańskiej w Sudanie)

AMISOM African Union Mission in Somalia (Misja Unii Afrykańskiej w Somalii)

ANC African National Congress (Afrykański Kongres Narodowy)APD Academy for Peace and Development (Akademia na rzecz

Pokoju i Rozwoju w Hargeisie)ARC African Risk Capacity (Afrykański Fundusz Reagowania

Kryzysowego)ASF African Standby Force (Afrykańskie Siły Pokojowe)BCC La Banque Centrale des Comores (Bank Centralny Komo-

rów)BCEAO Banque Centrale des États de l’Afrique de l’Ouest (Bank Cen-

tralny Afryki Zachodniej z siedzibą w Wagadugu)BEAC Banque des États de l’Afrique Centrale (Bank Państw Afryki

Środkowej)BONUCA Bureau d’appui des Nations Unies pour la consolidation de

la paix en République Centrafricaine (Biuro Regionalne Na-rodów Zjednoczonych ds. Budowania Pokoju w Republice Środkowoafrykańskiej)

CDD-Ghana Ghana Center for Democratic Development (Centrum De-mokratycznego Rozwoju z siedzibą w Akrze)

8 8 Wykaz skrótów

CEMAC La Communauté Économique et Monétaire des États de l’Afrique Centrale (Wspólnota Ekonomiczna i Monetarna Afryki Środkowej)

CENTCOM United States Central Command (Dowództwo Centralne)CFA frank środkowoafrykański / frank zachodnioafrykańskiCIA Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywia-

dowcza)CIMSEC Center for International Maritime Security (Centrum Mię-

dzynarodowego Bezpieczeństwa Morskiego)CIRAD Le Centre de Coopération Internationale en Recherche

Agronomique pour le Développement (francuska organiza-cja NGO)

ChRL Chińska Republika LudowaCNOOC China National Offshore Oil Corporation (chińska firma

naftowa)COMESA Common Market for Eastern and Southern Africa (Wspólny

Rynek Afryki Wschodniej i Południowej)CONAKAT Conféderation des Associations Tribale du Katanga (Konfe-

deracja Związków Plemiennych Katangi)CNPC China National Petroleum Corporation (chińska firma naf-

towa)CPI Corruption Perceptions Index (Indeks Percepcji Korupcji)CPIA Country Policy and Institutional Assessment (Ocena Po-

lityki Państwa i Struktury Instytucjonalnej)CPJ Committee to Protect Journalists (Komitet Ochrony Dzien-

nikarzy)CPJP Convention des Patriotes pour la Justice et la Paix (Konwencja

Patriotów na rzecz Sprawiedliwości i Pokoju)CSP Center for Systemic Peace (Centrum na rzecz Systemowego

Pokoju)CSRC Crisis States Research Centre (Centrum Badań Państw

w Stanie Kryzysu)CSRN Crisis States Reasearch Network (Sieć Badawcza nad Pań-

stwami w Stanie Kryzysu)DRK Demokratyczna Republika KongaEAC East African Community (Wspólnota Wschodnioafrykańska)ECCAS Economic Community of Central African States (Wspólno-

ta Gospodarcza Państw Afryki Środkowej)

9Wykaz skrótów 9

ECOWAS Economic Community of West African States (Wspólnota Gospodarcza Państw Afryki Zachodniej)

EDPs Externally Displaced Persons (osoby zewnętrznie wysiedlone)EIA Energy Information Agency (Agencja Informacyjna ds.

Energii)EIB European Investment Bank (Europejski Bank Inwestycyjny)ELF Eritrean Liberation Front (Front Wyzwolenia Erytrei)EO Executive Outcoms (południowoafrykańska prywatna kor-

poracja wojskowa)EPLF Eritrean People’s Liberation Front (Ludowy Front Wyzwole-

nia Erytrei)EPRDF Ethiopian People’s Revolutionary Democratic Front (Etiop-

ski Ludowo-Rewolucyjny Front Demokratyczny)ESDP European Security and Defence Policy (Europejska polityka

bezpieczeństwa i obrony)EUFOR European Union Force (Siły Unii Europejskiej)FAC Forças Armadas de Cabinda (Siły Zbrojne Kabindy)FACA Forces Armées Centrafricaines (Siły Zbrojne Republiki

Środkowoafrykańskiej)FAO Food and Agriculture Organization of the United Nations

(Światowa Organizacja Zdrowia ds. Wyżywienia i Rolnictwa ONZ)

FDLR Forces Démocratiques de Libération du Rwanda (Demokra-tyczne Siły Wyzwolenia Rwandy)

FFP Fund for Peace (Fundusz na rzecz Pokoju)FLEC Frente para a Libertação do Enclave de Cabinda (Front Wy-

zwolenia Eksklawy Kabindy)FN Forces Nouvelles (Nowe Siły, partia działająca w Wybrzeżu

Kości Słoniowej)FNLA Frente Nacional de Libertação de Angola (Narodowy Front

Wyzwolenia Angoli)FRELIMO Frente de Libertação de Moçambique (Front Wyzwolenia

Mozambiku)FRONTEX (od franc. Frontières extérieures) European Agency for the

Management of Operational Cooperation at the External Bor-ders of the Member States of the European Union (Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną na Zewnętrz-nych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej)

1010 Wykaz skrótów

FSI Failed/Fragile States Index (Indeks Państw Upadłych/Wraż-liwych)

GCB Global Corruption Barometer (Światowy Barometr Korupcji)GDI Gender Development Index (indeks badający i porównujący

poziom rozwoju społecznego ze względu na płeć)GFI Global Firepower Index (Światowy Indeks Potencjału

Militarnego)GIGA German Institute of Global and Area Studies (Niemiecki In-

stytut Badawczy z siedzibą w Hamburgu, prowadzący bada-nia z zakresu studiów regionalnych i ponadregionalnych)

GII Gender Inequality Index (indeks badający nierówności spo-łeczne występujące ze względu na płeć)

GPI Global Peace Index (Światowy Indeks Pokoju)GSI Global Slavery Index (Światowy Indeks Niewolnictwa)GTI Global Terrorism Index (Globalny Indeks Terroryzmu)HDI Human Development Index (Indeks Rozwoju Społecznego)HDR Human Development Report (Raport Rozwoju Społecznego)HIIK Heidelberger Institut für Internationale Konfliktforschung

(Heidelberski Instytut Badań nad Konfliktami Międzynaro-dowymi)

HIPC Heavily Indebted Poor Countries (Najbiedniejsze i Najbar-dziej Zadłużone Państwa Świata)

HLFS Harmonized List of Fragile Situations (Zharmonizowana Li-sta Sytuacji Wrażliwych)

HPI Human Poverty Index (Wskaźnik Ubóstwa Społecznego)IAEA International Atomic Energy Agency (Międzynarodowa

Agencja Energii Atomowej)ICAC International Cotton Advisory Committee (Międzynaro-

dowa Komisja Doradcza ds. Bawełny)ICC International Criminal Court (Międzynarodowy Kryminał

Karny)ICDI Integrated Community Development International (Zinte-

growana Wspólnota na rzecz Rozwoju Międzynarodowego)IDA International Development Association (Międzynarodowe

Stowarzyszenie Rozwoju)IDPM Institute for Development Policy and Management (Instytut

Badań nad Polityką Rozwojową i Zarządzaniem, Uniwersy-tet w Manchesterze)

11Wykaz skrótów 11

IDPs Internally Displaced Persons (osoby wewnętrznie wysied-lone)

IDS Institute for Development Studies (Instytut Studiów nad Rozwojem Uniwersytetu w Nairobi)

IEP Institute for Economics and Peace (Instytut Ekonomii i Po-koju)

IGAD Intergovernmental Authority on Development (Międzyrzą-dowa Władza ds. Rozwoju)

IHDI Inequality-adjusted Human Development Index (indeks HDI oceniający poziom nierówności)

IIAG Ibrahim Index of African Governance (Indeks Ibrahima Afrykańskich Rządów)

IJR Institute for Justice and Reconciliation (Instytut na rzecz Sprawiedliwości i Pojednania z siedzibą w Kapsztadzie)

ILC International Land Coalition (Międzynarodowa Koalicja na rzecz Ziemi)

IMF International Monetary Fund (Międzynarodowy Fundusz Walutowy)

INPFL Independent National Patriotic Front of Liberia (Niezależny Narodowo-Patriotyczny Front Liberii)

IOM International Organization for Migration (Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji)

IPI International Peace Institute (Międzynarodowy Instytut na rzecz Pokoju z siedzibą w Wiedniu)

IPOB Indigenous People of Biafra (Rdzenni Mieszkańcy Biafry)IPSS Institute for Peace and Security Studies (Instytut Badań nad

Pokojem i Bezpieczeństwem w Addis Abebie)IREEP Institut de Recherche Empirique en Économie Politique (In-

stytut Badań Empirycznych nad Ekonomią Polityczną z sie-dzibą w Abomey-Calavi, Benin)

IRICA Institut de Recherche Indépendant de la Corne d’Afrique (Niezależny Instytut Badań nad Rogiem Afryki)

IRIN Integrated Regional Information Networks (Zintegrowana Regionalna Sieć Informacyjna)

ISIL Islamic State of Iraq and the Levant (Islamskie Państwo Ira-ku i Lewantu)

ISWDW Index of State Weakness in the Developing World (Indeks Słabości Państwa w Krajach Rozwijających się)


LICUS Low-Income Countries Under Stress (Państwa o Niskim Dochodzie w Sytuacji Napięcia)

LRA Lord’s Resistance Army (Armia Bożego Oporu) MASC Mecanismo de Apoio à Sociedade Civil (Mechanizm Wspie-

rania Społeczeństwa Obywatelskiego w Maputo, Mozambik)MDG Millenium Development Goals (Projekt Milenijnych Celów

Rozwoju)MDRI Multilateral Debt Relief Initiative (Wielostronna Inicjatywa

na rzecz Redukcji Zadłużenia)MENA Middle East and North Africa (Afryka Północna i Bliski

Wschód)MEND Movement for Emancipation of Niger Delta (Ruch na rzecz

Emancypacji Delty Nigru)MERCOSUR Mercado Común del Sur (Wspólny Rynek Południa)MFDC Mouvement des Forces Démocratiques de Casamance (Ruch

Demokratycznych Sił Casamance)MFW Międzynarodowy Fundusz WalutowyMINURCAT Mission des Nations Unies en République Centrafricaine et

au Tchad (Misja Organizacji Narodów Zjednoczonych w Re-publice Środkowoafrykańskiej i Czadzie)

MISCA Mission Internationale de Soutien à la Centrafrique Sous con-duite Africaine (Międzynarodowa Misja Wsparcia w Republi-ce Środkowoafrykańskiej pod Dowództwem Sił Afrykańskich)

MLC Mouvement pour la Libération du Congo (Ruch na rzecz Wyzwolenia Konga)

MPCI Mouvement patriotique de Côte d’Ivoire (Patriotyczny Ruch Wybrzeża Kości Słoniowej)

MPI Multidimensional Poverty Index (wielowymiarowy indeks badający poziom ubóstwa)

MPLA Movimento Popular de Libertação de Angola (Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli)

MPRI Military Professional Resources Incorporated (profesjonalna firma ochroniarska)

MTK Międzynarodowy Trybunał Karny (International Criminal Court)

NDA Niger Delta Avengers (Mściciele Delty Nigru)NDFV Niger Delta Volunteer Force (Ochotnicze Siły Ludów Delty

Nigru)


NDSF Niger Delta Strike Force (Siły Uderzeniowe Delty Nigru)NDV Niger Delta Vigilante (Strażnicy Delty Nigru)NGF Non-Governmental Forces (siły nierządowe)NGO Non-Governmental Organization (organizacja pozarządowa)NPFL National Patriotic Front of Liberia (Narodowo-Patriotyczny

Front Liberii)NSS National Security Service (Służba Bezpieczeństwa Nar-

odowego w Sudanie Południowym)NUPI Norwegian Institute of International Affairs (Norweski In-

stytut Spraw Międzynarodowych)OECD Organization for Economic Co-operation and Development

(Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju)OJA Organizacja Jedności Afrykańskiej (Organization of African

Unity)OLF Oromo Liberation Front (Front Wyzwolenia Oromo)ONLF Ogaden National Liberation Front (Narodowy Front Wy-

zwolenia Ogadenu)ONZ Organizacja Narodów ZjednoczonychOSSREA Organization for Social Science Research in Eastern and So-

uthern Africa w Addis Abebie (Organizacja Badań Społecz-nych we Wschodniej i Południowej Afryce)

OUA Organization of African Unity (Organizacja Jedności Naro-dowej)

PAP Polska Agencja PrasowaPCSA Polskie Centrum Studiów AfrykanistycznychPDF Popular Defence Forces (Ludowe Siły Obronne)PKB produkt krajowy bruttoPKW Polski Kontyngent WojskowyPMSU Prime Minister’s Strategy Unit (Jednostka Strategiczna Pre-

miera)PNB produkt narodowy bruttoRB Rada BezpieczeństwaRCD Rassemblement Congolais pour la Démocratie (Zgromadze-

nie Konga na rzecz Demokracji)RDA Rassemblement Démocratique Africain (Afrykańskie Zrze-

szenie Demokratyczne)RFDG Rassemblement des forces démocratiques de Guinée (Unia

Demokratycznych Sił Gwinei)


RENAMO Resistência Nacional Moçambicana (Narodowy Ruch Opo-ru Mozambiku)

RPA Republika Południowej AfrykiRPF Rwandan Patriotic Front (Rwandyjski Front Patriotyczny)RŚA Republika ŚrodkowoafrykańskaRUF Revolutionary United Front (Zjednoczony Front Rewolu-

cyjny)SADC Southern African Development Community (Wspólnota

Rozwoju Afryki Południowej)SALW small arms and light weapons (broń strzelecka i lekka)SARD Saharyjska Arabska Republika DemokratycznaSDGs Sustainable Development Goals (Zrównoważone Cele Roz-

woju)SI Survival International (organizacja pozarządowa walcząca

o prawa rdzennych mieszkańców różnych części świata)SIDA Swedish International Development Cooperation Agency

(Szwedzka Agencja Rozwoju Międzynarodowego)SINOPEC China Petrochemical Corporation (chińska firma naftowa)SIPRI Stockholm International Peace Research Institute (Sztok-

holmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem)SOAS School of Oriental and African Studies –University of Lon-

don (Szkoła Studiów Orientalnych i Afrykańskich Uniwer-sytetu Londyńskiego)

SPLA Sudan People’s Liberation Army (Ludowa Armia Wyzwole-nia Sudanu)

SPLM Sudan People’s Liberation Movement (Ludowy Ruch Wy-zwolenia Sudanu)

UA Unia AfrykańskaUE Unia EuropejskaUEDF United Ethiopian Democratic Forces (Zjednoczone Etiop-

skie Siły Demokratyczne)UFDR Union des Forces Démocratiques pour le Rassemblement

(Unia Sił Demokratycznych na rzecz Jedności)UEMOA Union Economique et Monetaire Ouest-Africaine (Zachod-

nioafrykańska Unia Ekonomiczna i Monetarna)ULIMO United Liberation Movement of Liberia for Democracy (Zjed-

noczony Ruch Wyzwolenia Liberii na rzecz Demokracji)UMA Union du Maghreb Arabe (Arabska Unia Maghrebu)


UNAMID United Nations / African Union Mission in Darfur (Misja Narodów Zjednoczonych i Unii Afrykańskiej w Darfurze)

UNDESA UN Department of Economic and Social Affairs (Departa-ment Spraw Ekonomicznych i Społecznych ONZ)

UNDP United Nations Development Programme (Program Naro-dów Zjednoczonych ds. Rozwoju)

UNECA United Nations Economic Commission for Africa (Komisja Gospodarcza Narodów Zjednoczonych ds. Afryki)

UNEP United Nations Environment Programme (Program Naro-dów Zjednoczonych ds. Środowiska)

UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Orga-nization (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty, Nauki i Kultury)

UNFPA United Nations Population Fund (Fundusz Ludnościowy Narodów Zjednoczonych)

UNHCR United Nations High Commissioner for Refugees (Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców)

UNICEF United Nations Children’s Fund (Fundusz Narodów Zjedno-czonych na rzecz Pomocy Dzieciom)

UNITA União Nacional para a Independência Total de Angola (Na-rodowy Związek na rzecz Całkowitego Wyzwolenia Angoli)

UNMIS United Nations Mission in Sudan (Misja Narodów Zjednoc-zonych w Sudanie)

UNODC United Nations Office on Drugs and Crime (Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości)

UNOMIL United Nations Observer Mission in Liberia (Misja Obser-wacyjna Narodów Zjednoczonych w Liberii)

UNOSOM United Nations Operation in Somalia (Operacja Narodów Zjednoczonych w Somalii)

U.S. AFRICOM United States Africa Command (Dowództwo Afrykańskie Stanów Zjednoczonych)

USA United States of America (Stany Zjednoczone Ameryki)USAID United States Agency for International Development (Ame-

rykańska Agencja ds. Rozwoju Międzynarodowego)USD dolar amerykańskiUSP Unité de Sécurité Présidentielle (gwardia prezydencka w Re-

publice Środkowoafrykańskiej)WFP World Food Program (Światowy Program Żywnościowy)


WHO World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia)WKS Wybrzeże Kości SłoniowejWPFI World Press Freedom Index (Światowy Indeks Wolności

Prasy)WPZiB Wspólna Polityka Zagraniczna i BezpieczeństwaWTO World Trade Organization (Światowa Organizacja Handlu)ZANU Zimbabwe African National Union (Afrykański Narodowy

Związek Zimbabwe)ZANU-PF Zimbabwe African National Union – Patriotic Front (Afry-

kański Narodowy Związek Zimbabwe – Front Patriotyczny)ZAPU Zimbabwe African People’s Union (Afrykański Ludowy

Związek Zimbabwe)ZNLWVA Zimbabwe National Liberation War Veterans Association

(Stowarzyszenie Narodowych Weteranów Wojny Wyzwo-leńczej Zimbabwe)

ZSRR Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

17Wstęp 17

Wstęp

Na początku XXI wieku świat wciąż boryka się z problemami skrajnego ubó-stwa, niedorozwoju gospodarczego i społecznego, drastycznymi przypadka-mi łamania praw człowieka, konfliktami zbrojnymi, zjawiskiem uchodźstwa, analfabetyzmem i epidemiami. Dotykają one przede wszystkim około dwóch miliardów ludzi żyjących w około 40 państwach dotkniętych wysokim stop-niem dysfunkcyjności1. Według wszystkich indeksów przygotowywanych przez różnego rodzaju think tanki, instytucje rządowe i organizacje między-narodowe zajmujące się zjawiskiem dysfunkcyjności państw – największa ich liczba znajduje się obecnie w regionie Afryki Subsaharyjskiej.

Celem monografii jest próba przedstawienia problemu dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej w różnych kontekstach, jakie miały wpływ na jego powstanie, a także tych, które są związane ze współczesną kondy-cją państw tego regionu. Według Słownika języka polskiego PWN „kontekst to zespół czynników współistniejących, powiązanych z czymś”, synonimy zaś tego słowa w przytoczonym znaczeniu to „czynniki”, „kondycja”, „okoliczno-ści” czy „tło”2. Czynniki te mają konotacje historyczne (kolonizacja), geogra-ficzne (warunki klimatyczne i terenowe), wynikające z obecnych problemów będących konsekwencją globalizacji i ekonomii, jak też kwestii politycznych związanych z kondycją państwa afrykańskiego (ubóstwo, edukacja, zdrowie, władza czy konflikty). Państwa dysfunkcyjne charakteryzują się słabością funkcjonalną, delegitymizacją władzy, atomizacją społeczeństwa, klienteli-zmem, systemem jednopartyjnym (lub systemem partii dominującej), demo-nopolizacją władzy administracyjnej i wojskowej (w skrajnych przypadkach utratą kontroli nad całością lub częścią terytorium państwowego). Na to na-kłada się istniejący pozimno wojenny ład globalny i brak wystarczających in-strumentów nacisku ze strony społeczności międzynarodowej3. Wybór Afry-ki Subsaharyjskiej jako regionu, w którym zostały przedstawione konteksty

1 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, http://fsi.fundforpeace.org (dostęp: 2.07.2016).2 Słownik języka polskiego PWN, http://sjp.pwn.pl/sjp/kontekst;2473490 (dostęp: 3.01.2017).3 Alex Thomson poświęca temu zagadnieniu rozdział Neo-Patrimonialism, Personal Rule and

the Centralisation of the African State w książce: A. Thomson, An Introduction to African Politics, London–New York 2011, s. 109–129. W Polsce problem ten podjęli w swoim artykule R. Potocki,

1818 Wstęp

zjawiska dysfunkcyjności państwa, związany jest z faktem, że na tym obsza-rze znajduje się dwie trzecie państw uznanych za najbardziej dysfunkcyjne w skali globu.

Cieszący się największym uznaniem think tank badający omawiane zjawi-sko – waszyngtoński Fundusz na rzecz Pokoju (Fund for Peace – FFP), który corocznie publikuje Indeks Państw Wrażliwych (Fragile States Index – FSI)4 – w 2016 roku ocenił, iż państw o wysokim stopniu dysfunkcyjności było na świe-cie 38, z tego aż 27 w Afryce, co stanowi 71% ich ogólnej liczby5. Jeżeli spojrzy-my na stopień dysfunkcyjności poszczególnych państw, dane te są dla Afryki Subsaharyjskiej jeszcze bardziej niekorzystne (tabele 1 i 2). Wśród ośmiu wy-mienionych kolejno najbardziej dysfunkcyjnych państw świata sześć przynależy do omawianego regionu – Somalia (1), Sudan Południowy (2), Republika Środ-kowoafrykańska (3), Sudan (4), Czad (7), Demokratyczna Republika Konga (8). Zatem nie tylko liczba, ale także stopień dysfunkcyjności pokazuje faktyczną skalę problemu, z jakim zmagają się państwa omawianego obszaru. Jeśli jed-nak weźmiemy pod uwagę, że w regionie Afryki Subsaharyjskiej znajduje się 49 państw, co stanowi około 25% wszystkich państw świata, jak również, że we-dług wskaźnika demograficznego Afrykę Subsaharyjską zamieszkuje miliard ludzi, czyli 13,6% ludności świata, dostrzeżemy, jak bardzo region ten jest do-tknięty omawianym zjawiskiem6.

Porównując tabele państw Afryki Subsaharyjskiej o największej dysfunkcyj-ności, w latach 2015 i 2016 nie da się dostrzec większych różnic (tabele 1 i 2). Zwiększyła się natomiast, według FSI, liczba państw definiowanych jako skraj-nie dysfunkcyjne – z pięciu w roku 2015 do ośmiu w 2016, co jest związane z radykalnym pogorszeniem się sytuacji politycznej w Syrii i Jemenie. Państwa te, ogarnięte wojną i chaosem wewnętrznym, znalazły się na szczytach rankin-gów państw dysfunkcyjnych. Według indeksu FSI wśród państw dysfunkcyj-nych z pierwszej trzydziestki i czterdziestki (very high alert, high alert i alert) sytuacja nie uległa zmianie względem roku poprzedniego i państwa Afryki Sub-saharyjskiej dalej stanowią 70% liczby ogólnej. W grupie państw z pierwszej pięć-dziesiątki i sześćdziesiątki (high warning) nastąpił zaś nieznaczny wzrost udziału państw Afryki Subsaharyjskiej w ogólnej liczbie państw dysfunkcyjnych7.

M. Kocoń, Państwo dysfunkcyjne w środowisku międzynarodowym [w:] Państwo w świecie współczes-nym, red. K. Trzciński, Warszawa 2006, s. 321–335.

4 W latach 2005–2013 indeks ten nosił nazwę Failed States Index (Indeks Państw Upadłych).5 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, op. cit.6 World Bank, Population 2015, http://databank.worldbank.org/data/download/POP.pdf

(dostęp: 2.07.2016).7 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, op. cit.

19Wstęp 19

Jeśli wziąć pod uwagę dłuższy okres – obejmujący dwanaście lat (2005–2016) – z rankingów FSI (tabela 3), to wśród państw o największej dysfunk-cyjności (very high alert), klasyfikowanych jako państwa w stanie upadku, sy-tuacja Afryki Subsaharyjskiej nie ulega większej zmianie i liczba państw tego kontynentu waha się między czteroma a sześcioma. Tylko czterokrotnie w ca-łej dwunastoletniej historii rankingu FSI państwa Afryki Subsaharyjskiej nie stanowiły 100% państw w stanie upadku (było to w 2005, 2007, 2008 i 2016 r.).

Tabela 1. Stopień dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej wyrażony procentowo wśród 60 najbardziej dysfunkcyjnych państw świata wg rankingu FSI za rok 2015

Państwa o największym stopniu dysfunkcyjności

w poszczególnych częściach indeksu FSI 2015

Państwa Afryki Subsaharyjskiej w kolejnych fragmentach indeksu FSI (wartość wyrażo

na w liczbach)


na w procentach)

Pierwsza piątka 5 100%

Pierwsza dziesiątka 7 70%

Pierwsza dwudziestka 14 70%

Pierwsza trzydziestka 21 70%

Pierwsza czterdziestka 26 65%

Pierwsza pięćdziesiątka 31 62%

Pierwsza sześćdziesiątka 37 61,7%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: FSI 2015.

Tabela 2. Stopień dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej wyrażony procentowo wśród 60 najbardziej dysfunkcyjnych państw świata wg rankingu FSI za rok 2016

Państwa o największym stopniu dysfunkcyjności

w poszczególnych częściach indeksu FSI 2016


na w liczbach)


na w procentach)

Pierwsza piątka 4 80%

Pierwsza dziesiątka 6 60%

Pierwsza dwudziestka 14 70%

Pierwsza trzydziestka 21 70%

Pierwsza czterdziestka 27 67,5%

Pierwsza pięćdziesiątka 34 68%

Pierwsza sześćdziesiątka 39 65%


2020 Wstęp

Tabela 3. Państwa Afryki Subsaharyjskiej uznane jako znajdujące się w stanie upadku (very high alert) wg rankingu FSI 2005–2016 (pierwsza cyfra określa liczbę państw Afryki Subsaharyjskiej w grupie państw najbardziej dysfunkcyjnych, druga cyfra oznacza ogólną liczbę najbardziej dysfunkcyjnych państw świata [w stadium upadku] wg indeksu FSI w danym roku)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 20166/7 2/2 3/4 4/5 4/4 4/4 2/2 2/2 4/4 5/5 4/4 6/8

Źródło: opracowanie własne na podstawie: FSI 2005–2016.

Problem dysfunkcyjności państw był obecny w światowej rzeczywistości politycznej od początku istnienia organizmów państwowych i nie brakuje w historii przypadków państw niespełniających należycie i efektywnie swoich funkcji. Niemniej jednak dopiero początek lat dziewięćdziesiątych XX wieku przynosi wzmożone zainteresowanie tym zjawiskiem, określanym najczęściej mianem upadku państwa (state failure). Początkowo problem ten był rozpa-trywany głównie w kontekście sytuacji humanitarnej obszarów dotkniętych kryzysem państwowości, ale po zamachach w USA z 11 września 2001 roku dysfunkcyjność państw została włączona do dyskursu nad bezpieczeństwem międzynarodowym.

Truizmem jest twierdzenie, że tak jak ogół państw współczesnego świata charakteryzuje się dużą różnorodnością, tak samo dotyczy to państw dysfunk-cyjnych. Dysfunkcyjność państw zależy bowiem od wielu czynników, którymi w przypadku Afryki Subsaharyjskiej są między innymi szczególne warunki hi-storycznego rozwoju, inne w odniesieniu do byłych kolonii francuskich, bry-tyjskich czy portugalskich. Istotny jest także czynnik geograficzny czy histo-ryczny – przykładowo, kiedy w latach siedemdziesiątych XIX wieku w Afryce Subsaharyjskiej systemy kolonialne dopiero się kształtowały, na zachodniej półkuli od półwiecza istniały już niepodległe państwa. Region Ameryki Ła-cińskiej podlegał kolonizacji przez 300 lat, od końca XV wieku do początków wieku XIX, podczas gdy Afryka Subsaharyjska (z wyjątkiem pasa wybrzeży i Afryki Południowej) faktycznie była pod jarzmem kolonialnym przez okres około 80 lat (od lat osiemdziesiątych XIX w. do lat sześćdziesiątych XX w.). Czynniki te miały zasadniczy wpływ na organizację struktur administracyj-nych i tworzenie się społeczeństw (np. stopień wykształcenia rodzimych elit politycznych).

Dysfunkcyjność państw Afryki Subsaharyjskiej, tak jak całego kontynentu afrykańskiego, ma wiele odcieni i jest specyficzna także dla poszczególnych regionów. Większość badaczy, opisując problemy państw Afryki Subsaharyj-skiej, definiuje je jako konsekwencję wielu czynników, takich jak spuścizna

21Wstęp 21

kolonializmu, złego przywództwa, trybalizmów i konfliktów grupowych, głównie etnicznych, niedorozwoju gospodarczego, korupcji czy gospodarki opartej na surowcach naturalnych (często używa się pojęcia tzw. klątwy su-rowcowej8). Problem jest jednak o wiele bardziej złożony i błędem byłoby mie-rzyć te czynniki jedną miarą wobec całego omawianego regionu.

Niniejsza monografia jest wynikiem moich kilkuletnich badań problema-tyki dysfunkcyjności państw ze szczególnym uwzględnieniem Afryki Sub-saharyjskiej. Ich rezultatem były opublikowane w ostatnich latach artykuły, wystąpienia konferencyjne czy prace zbiorowe, z których przynajmniej trzy należy wymienić: Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych (red. R. Kłosowicz, A. Mania, Kraków 2012), Państwa dysfunkcyjne i ich de-stabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe (red. R. Kłosowicz, Kraków 2013) oraz Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki zmierzające do ich naprawy (red. R. Kłosowicz, Kraków 2014). Pierwsza z wymienionych książek jest owocem konferencji naukowej poświęconej dysfunkcyjności państw, któ-ra odbyła się w maju 2010 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, dwie kolejne pozycje to wynik projektu badawczego, którego celem była wery-fikacja i konceptualizacja pojęcia upadłości/dysfunkcyjności państw w stosun-kach międzynarodowych9. Zostały w nich omówione zagadnienia dotyczące genezy oraz definicji dysfunkcyjności i upadku państw, metodologia badań nad państwami dysfunkcyjnymi, czołowe instytucje i organizacje zajmujące się omawianą problematyką, a także miejsce państw dysfunkcyjnych w dys-kursie o bezpieczeństwie międzynarodowym. Ze względu na fakt, że prace te dotyczyły szeroko pojętego zjawiska dysfunkcyjności państw w wymiarze glo-balnym, państwom Afryki Subsaharyjskiej poświęcono tylko fragment oma-wianych publikacji. Ponadto od momentu ukazania się wspomnianych prac (ostatnia została złożona do druku w połowie 2013 roku, co oznacza, że stan badań i dane statystyczne w niej zawarte kończą się na roku 2012) w regionie Afryki Subsaharyjskiej doszło do kilku wydarzeń istotnych z punktu widze-nia badań nad dysfunkcyjnością państw, takich jak eskalacja wojny domowej w Sudanie Południowym i Republice Środkowoafrykańskiej, rebelia Tuaregów w Mali, zaostrzenie się sytuacji politycznej w Nigerii, Kamerunie i Nigrze,

8 J.D. Sachs, A.M. Warner, Natural Resources and Economic Development: The Curse of Natural Resources, „European Economic Review” 2001, Vol. 45, s. 827–838; K. Czernichowski, D. Kopiński, A. Polus, Klątwa surowcowa w Afryce? Przypadek Zambii i Botswany, Warszawa 2012, s. 16–17.

9 Projekt badawczy (NN 116323339) Państwa upadłe i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe w wymiarze regionalnym i globalnym, realizowany w latach 2010–2014, uzyskany w ramach 39. konkursu projektów naukowo-badawczych finansowanych ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

2222 Wstęp

związanej z działalnością terrorystycznego ugrupowania Boko Haram, w Kenii po zamachach ugrupowania islamskiego Asz-Szabab oraz w Etiopii w związku z demonstracjami grupy etnicznej Oromo. Do nieudanych zamachów stanu doszło w Beninie, Czadzie, na Komorach, w Gambii, Burundi, Lesotho i Bur-kina Faso. Należy też wspomnieć o poważnym wzroście liczby imigrantów z Afryki, którzy w ostatnim okresie przybywają do Europy10.

W pracy zastosowano różne metody i techniki badawcze obejmujące: metodę historyczno-genetyczną, metodę porównawczą, jakościową analizę zawartości, analizę dokumentów z elementami analizy statystycznej. Należy dodać, że część danych została zebrana lub zweryfikowana podczas badań terenowych w Afryce. Gdy chodzi o badania porównawcze oraz analizę do-kumentów zastanych, w dużym stopniu korzystałem z doświadczeń i dorob-ku największego i najbardziej znanego w środowisku badaczy think tanku zajmującego się problematyką dysfunkcyjności państw – Funduszu na rzecz Pokoju (Fund for Peace), który od roku 2005 corocznie publikuje ranking tzw. państw wrażliwych (Fragile States Index). Pozwoliło to również na oce-nę ewolucji zjawiska dysfunkcyjności państw w perspektywie 12 lat istnienia Indeksu (2005–2016). Drugim ważnym i bardzo pomocnym źródłem były raporty Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (United Nations Development Programme – UNDP), publikowane rokrocznie, począwszy od roku 1990. Ważną częścią tych raportów jest Indeks Rozwoju Społeczne-go (Human Development Index – HDI). Zostały wykorzystane także dane pochodzące z kilku innych ważnych think tanków badających konkretne obszary życia politycznego, społecznego i gospodarczego państw; ich szcze-gółowe omówienie nastąpi w dalszej części pracy, w rozdziale poświęconym metodologii.

Warto wspomnieć, że w trakcie prowadzonych badań odbyły się także dwie konferencje naukowe poświęcone problematyce dysfunkcyjności państw, zor-ganizowane na Uniwersytecie Jagiellońskim (wspomniana już wyżej w maju 2010 oraz kwietniu 2014 r.), w których wzięli udział zarówno badacze z Polski, jak i z renomowanych ośrodków badawczych z zagranicy, w tym specjaliści

10 Według danych Frontexu (Europejska Agencja Zarządzania Współpracą Operacyjną na Ze-wnętrznych Granicach Państw Członkowskich Unii Europejskiej) w 2015 roku do Europy przybyło 125 tys. migrantów z Afryki Subsaharyjskiej, w tym: 52 tys. Erytrejczyków, 16 tys. Nigeryjczyków, 14 tys. Somalijczyków oraz 6,5 tys. Sudańczyków, pozostali migranci pochodzą z innych państw regio-nu. FRONTEX, Africa – Frontex Intelligence Community Joint Report 2015, Warsaw 2016, January, http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/AFIC/AFIC_report_2015.pdf (dostęp: 30.01.2016).

23Wstęp 23

z Crisis States Research Centre przy London School of Economics and Politi-cal Science w Londynie11.

W książce zostały wykorzystane doświadczenia z badań terenowych w Afryce Subsaharyjskiej prowadzonych nie tylko w państwach o najwięk-szym stopniu dysfunkcyjności, lecz także w tych, które mogą poszczycić się sukcesem na drodze budowy sprawnych instytucji państwowych oraz prospe-rującej gospodarki. Rozszerzenie zakresu prowadzonych badań o tego rodzaju państwa pozwoliło na uzyskanie perspektywy porównawczej w ramach jedne-go regionu. Z państw ocenianych przez FFP jako skrajnie dysfunkcyjne (very high alert) badania terenowe przeprowadzono w dwóch – Somalii (1) i Repub-lice Środkowoafrykańskiej (3)12. Badania w grupie państw o wysokim stopniu dysfunkcyjności (high alert i alert) prowadzono w Zimbabwe (16), Gwinei Bissau (17), Erytrei (18), Kenii (20), Kamerunie (22) i Etiopii (24). Badania w państwach często klasyfikowanych jako wrażliwe (high warning) prowadzo-no w Dżibuti (39), Mozambiku (42), Zambii (49), Togo (51), Senegalu (59) i Tanzanii (62). Z kolei badania w państwach sklasyfikowanych jako elevated warning i warning prowadzono w Ghanie (102), Republice Południowej Afry-ki (108) i Botswanie (120). RPA stanowi ciekawy przypadek dysfunkcyjności, gdyż z jednej strony jest państwem jak na warunki afrykańskie stabilnym i sil-nym militarnie oraz wydolnym gospodarczo, z drugiej jednak obarczony jest dysfunkcyjnością związaną z ogromną skalą przestępczości zorganizowanej oraz grupowym poczuciem krzywdy objawiającym się we wciąż obecnym sil-nym konflikcie rasowym pomiędzy białą i czarną częścią populacji, z którymi kolejne rządy południowoafrykańskie nie umieją sobie skutecznie poradzić. Obywatele nie czują się bezpiecznie, a państwo to nie spełnia jednej ze swych podstawowych powinności, jaką jest ochrona życia i mienia obywateli oraz zapewnienie im poczucia bezpieczeństwa. Ghana (102), mimo wysokich ocen związanych z postępami demokracji i stabilnością wewnętrzną, boryka się wciąż z problemami ubóstwa, niedorozwoju społecznego i korupcji. Z kolei Botswana (120) znalazła się w planie badań, mając służyć za punkt odniesienia do określania stopnia dysfunkcyjności innych państw obszaru Afryki Sub-saharyjskiej, w pewnym sensie będąc przykładem sukcesu na tle pozostałych

11 Centrum Badań nad Państwami w Stanie Kryzysu (Crisis States Research Centre) w latach 2001–2010 było finansowane ze środków brytyjskiego Ministerstwa ds. Rozwoju. Od 2012 roku funkcjonuje jako Crisis States Research Network, http://www.lse.ac.uk/internationalDevelopment/research/crisisStates/Home.aspx (dostęp: 30.01.2016).

12 Liczba umieszczona w nawiasie przy nazwie państwa oznacza jego miejsce w rankingu dys-funkcyjności państw Fragile States Index 2016.

2424 Wstęp

państw regionu. Państwo to u progu niepodległości było jednym z najuboż-szych na świecie, o dużo mniejszym dochodzie per capita na mieszkańca niż wiele innych państw regionu, które dzisiaj uznane są za skrajnie dysfunkcyjne. Ciekawym przypadkiem jest Dżibuti (39), jedno z najmniejszych państw afry-kańskich, które powstało z terytorium byłej kolonii francuskiej w 1977 roku, a uzasadnienie jego istnienia przede wszystkim jest związane ze strategicznym położeniem nad Zatoką Adeńską, u wrót cieśniny Bab al-Mandab, oraz inte-resami państw Zachodu w okresie zimnej wojny, gdy w sąsiednich krajach – Etiopii i Somalii – u władzy znajdowały się reżimy komunistyczne. Obecnie państwo to pełni także funkcję wielkiej bazy wojskowej, w której znajdują się wojska amerykańskie, francuskie i chińskie. Zatem to małe państwo jest miejscem, gdzie swoje interesy strategiczne realizują wielcy geopolityczni gracze. Strategiczne położenie Dżibuti oraz dobre relacje rządu z potęgami światowymi powodują, że znajdujący się u władzy od 1999 roku autorytarny reżim, posiadający rozbudowany sektor bezpieczeństwa państwa, nie ogląda się na opinie społeczeństwa, które coraz mocniej wyraża swe niezadowolenie z panującej w kraju sytuacji politycznej. Dlatego też państwo to w ostatnich latach pnie się w górę w rankingach dysfunkcyjności13. Badania prowadzone były także na obszarze Sahary Zachodniej, zarówno w części znajdującej się pod okupacją Maroka (Laayoune – 2013), jak i w obozach uchodźców w oko-licy miasta Tinduf w Algierii (2016)14.

Ważną częścią realizowanego projektu były wyjazdy naukowe do czoło-wych ośrodków afrykanistycznych czy instytucji badawczych zajmujących się dysfunkcyjnością państw, konfliktami zbrojnymi bądź kwestiami roz-wojowymi. Warto wymienić kilka z nich: Centrum Badań nad Państwami w Stanie Kryzysu (Crisis States Research Centre) w Londynie, Wydział Ba-dań nad Pokojem i Konfliktami w Uppsali (Department of Peace and Con-flict Research, Uppsala University), Sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem (Stockholm International Peace Research Institute – SIPRI), Heidelberski Instytut Badań nad Konfliktami Międzynarodowymi (Heidelberger Institut für Internationale Konfliktforschung – HIIK), Mię-dzynarodowy Instytut na rzecz Pokoju w Wiedniu (International Peace In-stitute – IPI), School of Environment, Education and Development przy Instytucie Badań nad Polityką Rozwojową i Zarządzaniem (Institute for

13 Badania terenowe były prowadzone w Dżibuti w marcu 2017 roku.14 Na przełomie kwietnia i maja 2016 roku przebywałem w obozach dla uchodźców w Sma-

rze i Boujdour oraz w obozie administracyjnym Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej w Rabouni.

25Wstęp 25

Development Policy and Management – IDPM) na Uniwersytecie w Man-chesterze, Instytut Badań nad Pokojem i Bezpieczeństwem w Addis Abebie (Institute for Peace and Security Studies – IPSS), Organization for Social Science Research in Eastern and Southern Africa w Addis Abebie – OSSREA oraz Akademia na rzecz Pokoju i Rozwoju (Academy for Peace and Deve-lopment – APD) w Hargeisie. Ponadto wywiady i konsultacje były przepro-wadzane również w Parlamencie Somalilandu i Ministerstwie Spraw Za-granicznych Somalilandu, w siedzibie Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca w Bangui w Republice Środkowoafrykańskiej, w Addis Abebie w Etiopii, w Nairobi w Kenii oraz w Bissau w Gwinei Bissau, a także w Biurze Regionalnym Narodów Zjednoczonych ds. Budowania Pokoju w Republi-ce Środkowoafrykańskiej (Bureau d’appui des Nations Unies pour la con-solidation de la paix en République Centrafricaine – BONUCA), oddział w Bangui w Republice Środkowoafrykańskiej, w organizacji pozarządowej Mechanizm Wspierania Społeczeństwa Obywatelskiego w Maputo w Mo-zambiku (Mecanismo de Apoio à Sociedade Civil – MASC), w Fundacji Mo Ibrahima (Mo Ibrahim Foundation) w Dakarze w Senegalu, w ośrodku Gha-na Center for Democratic Development (CDD-Ghana) w Akrze, w Kwaterze Głównej Dowództwa Afrykańskiego Stanów Zjednoczonych w Stuttgarcie (U.S. Africa Command – USAFRICOM), a także w Konsulatach Honoro-wych Rzeczypospolitej Polskiej w Jaunde w Kamerunie, w Harare w Zimbab-we oraz w Ambasadzie RP w Addis Abebie w Etiopii. Wśród odwiedzonych ośrodków afrykanistycznych, w których przeprowadzone zostały konsulta-cje z cenionymi badaczami zajmującymi się historią, polityką i stosunkami międzynarodowymi w Afryce Subsaharyjskiej, były między innymi: Szkoła Studiów Orientalnych i Afrykańskich Uniwersytetu Londyńskiego (School of Oriental and African Studies – SOAS University of London), Nordycki Instytut Afrykański na Uniwersytecie w Uppsali (Nordiska Afrikainstitutet / The Nordic Africa Institute), Uniwersytecki Instytut Orientalistyczny w Ne-apolu (Università degli Studi di Napoli L’Orientale), Archiwum i Biblioteka „Mission 21” w Bazylei, Centrum Studiów Afrykańskich w Bazylei (Center for African Studies Basel), Centrum Studiów Afrykańskich na Uniwersytecie Florydzkim (Center for African Studies, University of Florida) w Gainesville, Centrum Studiów Afrykańskich (Centro de Estudos Africanos) funkcjonu-jące w ramach Instituto Universitário de Lisboa oraz Centrum Badań nad Afryką, Azją i Ameryką Łacińską Instytutu Ekonomii i Zarządzania Uniwer-sytetu Lizbońskiego (Centro de Estudos sobre África, Ásia e América Latina, Instituto Superior de Economia e Gestão da Universidade de Lisboa).

2626 Wstęp

Najważniejszymi, w pewnym sensie klasycznymi z dzisiejszej perspek-tywy, pozycjami dotyczącymi dysfunkcyjności państw są artykuł Geralda B. Helmana i Stevena R. Ratnera pt. Saving Failed States15, opublikowany na łamach magazynu „Foreign Policy” w 1993 roku, oraz książka pod redak-cją Williama Zartmana Collapsed States: The Disintegration and Restoration of Legitimate Authority16, która ukazała się w 1995 roku. Z początkiem XXI wieku miano jednego z najczęściej cytowanych autorów w kontekście badań nad państwami dysfunkcyjnymi zyskał Robert I. Rotberg, pod którego redak-cją ukazały się dwie prace zbiorowe poświęcone w całości zagadnieniu państw dysfunkcyjnych: State Failure and State Weakness in a Time of Terror (2003)17 oraz When States Fail: Causes and Consequences (2004)18. Obie te pozycje wpi-sują się w nurt literatury przedmiotu, który upatruje w państwach o wysokiej dysfunkcyjności jedno z głównych zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodo-wego. Problematykę tę dobrze uzupełniają prace Pierre’a Engleberta – Africa, Unity, Sovereignty & Sorrow19, Christophera Claphama – Africa and the Inter-national System: The Politics of State Survival20 czy Görena Hydéna – African Politics in Comparative Perspective21.

W literaturze polskiej spośród pierwszych prac poświęconych proble-mom dysfunkcyjności państw, pojawiających się w artykułach i rozdziałach prac zbiorowych, należy wymienić Prawo międzynarodowe wobec problemu „państwa upadłego”22 Jerzego Zajadły, Państwa upadłe23 Stanisława Bielenia, Państwo dysfunkcyjne w środowisku międzynarodowym24 Roberta Potockiego

15 G.B. Helman, S.R. Ratner, Saving Failed States, „Foreign Policy” 1992–1993, Iss. 89, Winter, http://www.foreignpolicy.com/articles/2010/06/21/saving_failed_states (dostęp: 31.08.2012).

16 Collapsed States: The Disintegration and Restoration of Legitimate Authority, red. I.W. Zart-man, Boulder 1995.

17 State Failure and State Weakness in a Time of Terror, red. R.I. Rotberg, Cambridge, MA –Washington, D.C. 2003.

18 When States Fail: Causes and Consequences, red. R.I. Rotberg, Princeton 2004.19 P. Englebert, Africa, Unity, Sovereignty & Sorrow, London 2009.20 C. Clapham, Africa and the International System: The Politics of State Survival, Cambridge 1996.21 G. Hydén, African Politics in Comparative Perspective, Cambridge 2006.22 J. Zajadło, Prawo międzynarodowe wobec problemu „państwa upadłego”, „Państwo i Prawo”

2005, nr 2.23 S. Bieleń, Państwa upadłe [w:] Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy,

red. J. Symonides, Warszawa 2006.24 R. Potocki, M. Kocoń, Państwo dysfunkcyjne…, op. cit.

27Wstęp 27

i Marty Kocoń, Państwo w Afryce25 Wiesława Lizaka oraz Państwo w Afryce. Dylematy i kierunki przeobrażeń26 Jana Milewskiego.

W ostatnich latach polska literatura przedmiotu dotycząca problematyki dysfunkcyjności państw wzbogaciła się o kilka pozycji. W 2011 roku została opublikowana praca zbiorowa pod redakcją Joanny Dobrowolskiej-Polak – Kryzysy humanitarne wywołane działalnością człowieka. Stabilizacja nieładu i destabilizacja ładu27. W latach 2012–2014 ukazały się wspomniane już publi-kacje zbiorowe: pod redakcją Roberta Kłosowicza i Andrzeja Mani – Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych28 oraz pod redakcją Rober-ta Kłosowicza – Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe29, Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki zmierza-jące do ich naprawy30. W 2014 roku ukazała się praca Agnieszki Szpak Feno-men „państw upadłych” omawiająca kwestie dysfunkcyjności państw w ujęciu prawnym, ze szczególnym uwzględnieniem prawa międzynarodowego31. Naj-nowszą pracą opublikowaną w języku polskim jest monografia Grzegorza Gila Upadanie państwa w stosunkach międzynarodowych po zimnej wojnie32, oma-wiająca tę problematykę z perspektywy teoretycznej. Z ostatnich publikacji dotyczących omawianej problematyki warto także wspomnieć tekst Tomasza Klina pt. Państwa upadłe33.

Warto też wymienić pozycje omawiające dysfunkcyjność państwa w powiązaniu z konfliktami zbrojnymi oraz problemami, z jakimi boryka-ją się społeczeństwa po ich zakończeniu: When The States Fails: Studies on

25 W. Lizak, Państwo w Afryce [w:] Państwo w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, red. J. Symonides, M. Sułek, Warszawa 2009.

26 J.J. Milewski, Państwo w Afryce. Dylematy i kierunki przeobrażeń [w:] Stosunki międzynarodo-we w Afryce, red. J.J. Milewski, W. Lizak, Warszawa 2002.

27 Kryzysy humanitarne wywołane działalnością człowieka. Stabilizacja nieładu i destabilizacja ładu, red. J. Dobrowolska-Polak, Poznań 2011.

28 Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, red. R. Kłosowicz, A. Mania, Kra-ków 2012.

29 Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe, red. R. Kło-sowicz, Kraków 2013.

30 Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki zmierzające do ich naprawy, red. R. Kłoso-wicz, Kraków 2014.

31 A. Szpak, Fenomen „państw upadłych” w świetle prawa międzynarodowego, Toruń 2014.32 G. Gil, Upadanie państwa w stosunkach międzynarodowych po zimnej wojnie, Lublin 2015.33 T. Klin, Państwa upadłe [w:] Organizacje międzynarodowe w działaniu, red. A. Florczak,

A. Lisowska, Wrocław 2014.

2828 Wstęp

Intervention in the Sierra Leone Civil War34 Tunde Zacka-Williamsa, Fragile States: Violence and the Failure of Intervention35 Lothara Brocka, Hansa Holma, Georga Sørensena i Michaela Stohla, Elgar Handbook of Civil War and Fragile States36 pod redakcją Grahama K. Browna i Arnima Langera, Complex Emergencies37 Davida Keena, Wars, Guns & Votes: Democracy in Dangerous Places38 Paula Colliera czy Political Rebellion: Causes, Outcomes and Alternatives39 Teda Roberta Gurra. W literaturze polskiej należy wymie-nić publikację autorstwa Krzysztofa Trzcińskiego – Wojny w Liberii i Sier-ra Leone40, Joanny Bar – Po ludo bójstwie. Państwo i społeczeństwo w Rwan-dzie 1994–201241, Roberta Łosia i Jacka Regini-Zacharskiego – Współczesne konflikty zbrojne42, a także Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia konfliktów 1869–2000 pod redakcją Andrzeja Bartnickiego43, w których również zostały omówione konflikty afrykańskie.

Pisząc o dysfunkcyjności państw, nie można oczywiście nie uwzględnić głośnych prac wybitnych ekonomistów i światowej klasy ekspertów zajmują-cych się badaniami z dziedziny ekonomii rozwoju, takich jak: Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia44 Jeffreya Sachsa, Brzemię białego człowieka45 Williama Easterly’ego, a także Globalizacja46 oraz Wizja sprawiedliwej globa-lizacji. Propozycje usprawnień47 Josepha E. Stiglitza czy The Bottom Billion: Why the Poorest Countries Are Failing and What Can Be Done about It48 Paula Colliera. Choć większość wspomnianych prac została napisana dekadę temu

34 T. Zack-Williams, When The States Fails: Studies on Intervention in the Sierra Leone Civil War, Uppsala 2012.

35 L. Brock, H. Holm, G. Sørensen, M. Stohl, Fragile States: Violence and the Failure of Interven-tion, Cambridge 2012.

36 Elgar Handbook of Civil War and Fragile States, red. G.K. Brown, A. Langer, Cheltenham–Northampton 2012.

37 D. Keen, Complex Emergencies, Cambridge–Malden 2008.38 P. Collier, Wars, Guns & Votes: Democracy in Dangerous Places, London 2009.39 T.R. Gurr, Political Rebellion. Causes, Outcomes and Alternatives, London–New York 2015.40 K. Trzciński, Wojny w Liberii i Sierra Leone (1989–2002), Warszawa 2002.41 J. Bar, Po ludobójstwie. Państwo i społeczeństwo w Rwandzie 1994–2012, Kraków 2013.42 R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, Współczesne konflikty zbrojne, Warszawa 2010.43 Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia konfliktów 1869–2000, red. A. Bartnicki, Warszawa 2000.44 J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, Warszawa 2006.45 W. Easterly, Brzemię białego człowieka,Warszawa 2008.46 J.E. Stiglitz, Globalizacja, Warszawa 2004. 47 J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, Warszawa 2007.48 P. Collier, The Bottom Billion: Why the Poorest Countries Are Failing and What Can Be Done

about It, Oxford 2008.

29Wstęp 29

i perspektywa zmian dotyczących rozwoju w Afryce Subsaharyjskiej jest już inna (m.in. ze względu na realizację Milenijnych Celów Rozwoju), to pozy-cje te mogą być dzisiaj zaliczane do klasyki literatury przedmiotu dotyczącej kompleksowego spojrzenia na problem pomocy państwom najuboższym49.

Literatura polska nawiązująca do problematyki państwowości w Afry-ce Sub saharyjskiej oraz miejsca i roli państw afrykańskich w stosunkach między narodowych w ostatnich latach bardzo się wzbogaciła, ukazało się bowiem kilka wartościowych prac. Można do nich zaliczyć Stosunki między-narodowe w Afryce pod redakcją Jana J. Milewskiego i Wiesława Lizaka50, Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej. Pozimnowojenne wyzwania i odpowie-dzi Marcina Wojciecha Solarza51, Demo kratyzację w Afryce Subsaharyjskiej. Perspektywę zachodnio afrykańskiej myśli politycznej Krzysztofa Trzcińskie-go52. W kwestiach dotyczących bezpieczeństwa wyróżnia się monografia Wiesława Lizaka Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa53. Wśród prac doty-czących problematyki ekonomicznej, szczególnie tzw. klątwy surowcowej, nierozerwalnie związanej z dysfunkcyjnością państw Afryki Subsaharyjskiej, warto zwrócić uwagę na publikacje grupy afrykanistów Uniwersytetu Wroc-ławskiego, będące rezultatem zrealizowanego projektu badawczego pt. Klą-twa surowcowa w Afryce? Przypadek Zambii i Botswany54. W tym kontekście ważną pozycją jest także monografia autorstwa Andrzeja Polusa – Relacje pomiędzy rządami a NGOs w afrykańskich państwach surowcowych. Przypa-dek Botswany, Ghany i Zambii55. Zagadnienia ekonomiczne dotyczące Afryki po raz pierwszy zostały omówione w książce Zbigniewa Dobosiewicza Geo-grafia ekonomiczna Afryki56. Czterdzieści lat później, w 2017 roku, ukazała się publikacja autorstwa Tomasza Rynarzewskiego, Katarzyny A. Nawrot,

49 Wątek ten zostanie rozwinięty w rozdziale dotyczącym ekonomicznych kontekstów dysfunk-cyjności państw Afryki Subsaharyjskiej.

50 Stosunki międzynarodowe w Afryce, red. J.J. Milewski, W. Lizak, Warszawa 2002.51 M.W. Solarz, Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej. Pozimnowojenne wyzwania i odpowiedzi,

Warszawa 2004.52 K. Trzciński, Demokratyzacja w Afryce Subsaharyjskiej. Perspektywa zachodnioafrykańskiej

myśli politycznej, Warszawa 2013.53 W. Lizak, Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, Warszawa 2012.54 K. Czernichowski, D. Kopiński, A. Polus, Klątwa surowcowa…, op. cit.55 A. Polus, Relacje pomiędzy rządami a NGOs w afrykańskich państwach surowcowych. Przypa-

dek Botswany, Ghany i Zambii, Wrocław 2013.56 Z. Dobosiewicz, Geografia ekonomiczna Afryki, Warszawa 1977.

3030 Wstęp

Kamila Zajączkowskiego i Ewy Cieślik Potencjał gospodarczy i możliwości rozwojowe Afryki. Polska perspektywa57.

Wartościową publikacją dotyczącą etniczności w Afryce jest książka Ry-szarda Vorbricha Plemienna i postplemienna Afryka. Koncepcje i postaci wspól-noty w dawnej i współczesnej Afryce58. Kwestie prawno-ustrojowe podejmują pozycje: System konstytucyjny Republiki Południowej Afryki Arkadiusza Żu-kowskiego59 oraz System ustrojowy Senegalu Łukasza Jakubiaka60.

W rozważaniach na temat kwestii związanych z zagadnieniami geopolity-ki omawianego regionu bardzo przydatne były prace Geopolitics: The Geogra-phy of International Relations61 Saula Bernarda Cohena, Wstęp do geopolityki62 Colina Flinta, Geopolityka63 Carla Jeana, Geopolitics and the Quest for Domi-nance64 Jeremy’ego Blacka, Political Geography, World-Economy, Nation-State and Locality65 Colina Flinta i Petera Taylora.

W literaturze do okresu przedkolonialnego Afryki Subsaharyjskiej należy wymienić prace Michała Tymowskiego: Karabin i władza w Afryce XIX wie-ku66, Państwa Afryki przedkolonialnej67 oraz ostatnio wydaną Europejczycy i Afrykanie. Wzajemne odkrycia i pierwsze kontakty68, a także Basila David-sona, Stara Afryka na nowo odkryta69. Spośród znaczących prac dotyczących okresu kolonialnego i dekolonizacji w Afryce należy wymienić Zbrodnię kaj-zera Davida Olusogi i Caspera W. Erichsena70, Ducha króla Leopolda Adama

57 T. Rynarzewski, K.A. Nawrot, K. Zajączkowski, E. Cieślik, Potencjał gospodarczy i możliwości rozwojowe Afryki. Polska perspektywa, Warszawa 2017.

58 R. Vorbrich, Plemienna i postplemienna Afryka. Koncepcje i postaci wspólnoty w dawnej i współczesnej Afryce, Poznań 2012.

59 A. Żukowski, System konstytucyjny Republiki Południowej Afryki, Warszawa 2003.60 Ł. Jakubiak, System ustrojowy Senegalu, Kraków 2014.61 S.B. Cohen, Geopolitics: The Geography of International Relations, Lanham–Boulder–New

York–London 2015.62 C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008.63 C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003.64 J. Black, Geopolitics and the Quest for Dominance, Bloomington 2016.65 C. Flint, P. Taylor, Political Geography, World-Economy, Nation-State and Locality, New

York 2011.66 M. Tymowski, Karabin i władza w Afryce XIX wieku, Warszawa 1985.67 M. Tymowski, Państwa Afryki przedkolonialnej, Wrocław 1999.68 M. Tymowski, Europejczycy i Afrykanie. Wzajemne odkrycia i pierwsze kontakty, Toruń 2017.69 B. Davidson, Stara Afryka na nowo odkryta, Warszawa 1961.70 D. Olusoga, C.W. Erichsen, Zbrodnia kajzera, Warszawa 2012.

31Wstęp 31

Hochschilda71 oraz Rozliczenie z imperium Caroline Elkins72. Ogólne refleksje nad okresem kolonializmu i jego wpływem na państwa postkolonialne dają publikacje Cywilizacja. Zachód i reszta świata Nialla Fergusona73 czy Kolo-nializm/postkolonializm Anii Loomby74. Z autorów polskich należy wymie-nić Jana Kieniewicza, Od ekspansji do dominacji. Próba teorii kolonializmu75, Jadwigę Kiwerską, Rozpad imperium brytyjskiego w Afryce76, Adama Kosidłę, Dekolonizacja Afryki. Kryzys formalnego imperium Wielkiej Brytanii (1939–1951), Henryka Zinsa77, Afryka i Europa78.

Ważnym uzupełnieniem są uznane w światowej literaturze przedmiotu pozycje dotyczące historii Afryki, z których kilka w ostatnim czasie ukazało się w języku polskim: Historia współczesnej Afryki. Pół wieku niepodległości Martina Mereditha79, Społeczna i polityczna historia Afryki w XX wieku Ba-sila Davidsona80 oraz Afrykanie. Dzieje kontynentu Johna Iliffe’a81. Istotną publikacją, dającą przekrojowy obraz państw regionu Afryki Zachodniej, jest dwutomowa praca polskich badaczy pt. Państwa Afryki Zachodniej pod redakcją Zygmunta Łazowskiego82. Warto też wspomnieć o monografiach poszczególnych państw Afryki Subsaharyjskiej, które ukazały się w serii „Historia państw świata w XX i XXI wieku” Wydawnictwa Trio: Róg Afryki83, Kenia84, Rwanda85, RPA86.

Literaturę naukową uzupełniają reportaże, których autorzy, prowa-dząc własne badania terenowe i wywiady, umożliwiają szersze spojrzenie

71 A. Hochschild, Duch króla Leopolda. Opowieść o chciwości, terrorze i bohaterstwie w kolonial-nej Afryce, Warszawa 2012.

72 C. Elkins, Rozliczenie z imperium. Przemilczana historia brytyjskich obozów w Kenii, War-szawa 2013.

73 N. Ferguson, Cywilizacja. Zachód i reszta świata, Kraków 2013.74 A. Loomba, Kolonializm/postkolonializm, Poznań 2011.75 J. Kieniewicz, Od ekspansji do dominacji. Próba teorii kolonializmu, Warszawa 1986.76 J. Kiwerska, Rozpad imperium brytyjskiego w Afryce, Warszawa 1989.77 A. Kosidło, Dekolonizacja Afryki. Kryzys formalnego imperium Wielkiej Brytanii (1939–1951),

Gdańsk 1997.78 H. Zins, Afryka i Europa, Warszawa 2015.79 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki. Pół wieku niepodległości, Warszawa 2011.80 B. Davidson, Społeczna i polityczna historia Afryki w XX wieku, Warszawa 2011.81 J. Iliffe, Afrykanie. Dzieje kontynentu, Kraków 2011.82 Państwa Afryki Zachodniej. Fakty, problemy stabilizacji i rozwoju, polskie kontakty,

red. Z. Łazowski, T. 1: Warszawa 2006; T. 2: Warszawa 2008.83 Róg Afryki, red. J. Mankel-Niećko, Warszawa 1999.84 M. Pawełczak, Kenia, Warszawa 2004.85 J. Bar, Rwanda, Warszawa 2013.86 A. Gąsowski, RPA, Warszawa 2004.

3232 Wstęp

na problemy, z jakimi borykają się społeczeństwa państw Afryki Subsaharyj-skiej. Spośród nich należy wymienić następujące pozycje: Złe wieści. Ostatni niezależni dziennikarze w Rwandzie87 Anjana Sundarama, Nocni wędrowcy88 czy Wypalanie traw89 Wojciecha Jagielskiego oraz Strategia antylop90 Jeana Hatzfelda.

Bardzo przydatne były również artykuły zamieszczane w prestiżowych pe-riodykach naukowych, z których szczególnie ważne jest czasopismo „African Affairs. The Journal of Royal African Society”, wydawane przez Uniwersytet Oksfordzki i Królewskie Towarzystwo Afrykańskie (Royal African Society), czy publikowana przez Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne, „Afryka”. War-to też wspomnieć, iż co roku jeden z numerów „Forum Politologicznego” Uni-wersytetu Warmińsko-Mazurskiego jest poświęcony tematyce afrykańskiej.

Prasa była także istotnym źródłem informacji, przede wszystkim jednak pozwalała na bieżąco śledzić najnowsze wydarzenia i komentarze dotyczące problemów kontynentu afrykańskiego. Najbardziej wartościowymi pozycja-mi prasowymi pod tym względem są miesięcznik poświęcony Afryce „New African” oraz kwartalnik „Focus on Africa”, wydawany przez koncern BBC w latach 1990–2012. Szczególnie „New African” dostarczał autorowi najnow-szych informacji z życia politycznego, gospodarczego, społecznego i kultu-ralnego kontynentu afrykańskiego. Co istotne, materiały w nim publikowane są opracowywane przez korespondentów przebywających na terenie Afryki. W książce wykorzystywano także artykuły między innymi z „Foreign Affairs”, „Foreign Policy” i „The Economist”.

Autor korzystał również z reportaży i materiałów największych światowych stacji telewizyjnych, które emitują specjalne programy poświęcone Afry-ce, na przykład Inside Africa (CNN), Focus on Africa (BBC), Eye on Africa (France 24), Africa (Al-Jazeera).

Autor ma świadomość krytycznych opinii licznego grona uznanych bada-czy stosunków międzynarodowych, którzy negują zarówno terminologicz-ne, jak i metodologiczne kryteria określania dysfunkcyjności państw. Także w środowisku afrykanistów termin ten budzi mieszane uczucia, gdyż sprawia wrażenie, iż wpisuje się w nurt przedstawiania Afryki „w ciemnych barwach”

87 A. Sundaram, Złe wieści. Ostatni niezależni dziennikarze w Rwandzie, Wołowiec 2016.88 W. Jagielski, Nocni wędrowcy, Warszawa 2009.89 W. Jagielski, Wypalanie traw, Kraków 2012.90 J. Hatzfeld, Strategia antylop, Wołowiec 2009.

33Wstęp 33

i traktowania tego kontynentu jako „dyżurnego sprawcy” wielu problemów, z którymi boryka się społeczność międzynarodowa91. Moją intencją nie jest bezrefleksyjne wpisywanie się w nurt postrzegający Afrykę Subsaharyjską jako region „upadły”, przyświecał mi jedynie cel zrozumienia fenomenu dys-funkcyjności państw i przyczyn, które sprawiły, że najbardziej dotknięty tym zjawiskiem jest właśnie obszar Afryki Subsaharyjskiej. Opisując problem dys-funkcyjności państwa, nie da się bowiem pominąć faktu, że – jak już wcześniej wspomniano – 70% państw klasyfikowanych jako wysoce dysfunkcyjne znaj-duje się w omawianym regionie.

Chciałbym podziękować wszystkim osobom, które spotykałem na swojej drodze podczas badań terenowych w Afryce. Bez ich pomocy, życzliwości, cennych rozmów i uwag napisanie niniejszej monografii byłoby niemożliwe. Wszyscy oni mają swój wkład w powstanie tej publikacji.

91 A. Buckoke, Fishing in Africa: A Guide to War and Corruption, London 1991; R. Rybkowski, Komu potrzebne są państwa upadłe? [w:] Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, red. R. Kłosowicz, A. Mania, Kraków 2012, s. 13–22; J. Łapott, Afryka – kontynent specjalnej troski? [w:] Problem bogactwa i biedy we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2011, t. 12, s. 17–19.

35Wstęp 35

Część I

Istota i metodologia badania dysfunkcyjności państw

37Rozważania nad istotą dysfunkcyjności państwa w Afryce Subsaharyjskiej 37

Rozdział I

Rozważania nad istotą dysfunkcyjności państwa w Afryce Subsaharyjskiej

1. Kryzys państwa nowoczesnego?

Na żyznych i niezbyt gęsto zaludnionych terenach, jak większość czarnej Afryki, ludzie na ogół daliby sobie radę, gdyby zostawiono ich samych sobie. Większość mieszkańców tych regionów nie potrzebowała państw, które były zazwyczaj zbyt słabe, żeby narobić wielu szkód, a kiedy zaczynały sprawiać kłopoty, można było o nich zapomnieć, powracając do samowystarczalnej wioski.

Eric Hobsbawm, Wiek skrajności92

Historia świata nowożytnego dowodzi, że państwo, jako uczestnik stosunków międzynarodowych, pozostaje wciąż jednym z najważniejszych składowych systemu międzynarodowego mimo że jego poszczególne elementy zmienia-ją funkcje i znaczenie. Państwo posiada bowiem duże zdolności adaptacyjne, które zarówno w przeszłości, jak i obecnie pozwalają mu na wpisywanie się w nowe otoczenie nawet przy wyjątkowo dynamicznych zmianach środowiska międzynarodowego93.

Model państwa terytorialnie zorganizowanego, z suwerenną władzą nad terytorium i ludnością, jaki powstał po wojnie trzydziestoletniej w 1648 roku, mimo że wciąż przechodzi ewolucję, cały czas stanowi podstawową jednost-kę życia społecznego i politycznego94. Zakres i intensywność zmian wyznacza epoka post industrialna z nowymi wyzwaniami i zagrożeniami. W kontekście

92 E. Hobsbawm, Wiek skrajności, Warszawa 1999, s. 324.93 T. Łoś-Nowak, Państwowy poziom analizy w stosunkach międzynarodowych [w:] Poziomy

analizy stosunków międzynarodowych, t. 1, red. E. Haliżak, M. Pietraś, Warszawa 2013, s. 89–90.94 T. Łoś-Nowak, Państwo ponowoczesne. Ile tradycji, ile ponowoczesności [w:] Wizje dobrego

państwa. Państwo w procesie przemian. Teoria i praktyka, red. A. Lisowska, A.W. Jabłoński, Toruń 2009, s. 17.

3838 Istota i metodologia badania dysfunkcyjności państw

rozważań na temat dysfunkcyjności i upadku państw interesująca wydaje się prognoza Johna Naisbitta badającego wpływ globalizacji na przyszłość pań-stwa. W swojej książce Global Paradox rozważa on możliwość powrotu do „toż-samości plemiennej”, która może doprowadzić do powstania w XXI wie ku od tysiąca do nawet dwóch tysięcy państw, które nie będą przypominały tych, jakie znamy od stuleci95.

Zagrożenie dla współczesnych państw dostrzegł także Zygmunt Bauman, jeden z twórców koncepcji płynnej nowoczesności (liquid modernity), po-strzegający państwo jako byt „płynny”, obecnie tracący część swych funkcji i wpływów96:

Olbrzymią niegdyś moc kolonizowania opartego na sile regulowania codziennego życia czerpało państwo nowoczesne z faktu suwerennej władzy, jaką sprawowało nad wszystkimi głównymi wymiarami zbiorowego i jednostkowego trwania. W ciągu całych niemal dziejów nowoczesnych państwo musiało być „zdolną do życia” całością – to znaczy legitymować się w jakimś stopniu gospodarczą wypłacalnością, oferować pełną listę niezbędnych usług i dóbr składających się na całokształt kultury i mieć dość siły, by bronić granic. Niewiele sto-sunkowo narodów mogło wykazać się liczebnością i zasobnością umożliwiającą spełnienie tych wymogów, a przeto liczba suwerennych państw narodowych pozostawała ograniczona i w zasadzie nie rosła. Usadowione bezpiecznie na „trójnogu suwerenności” – gospodar-czej, kulturowej i militarnej – państwo narodowe, bardziej niż inne twory polityczne znane z wcześniejszej czy późniejszej historii, było zdolne do mobilizowania, nadzorowania i bez-pośredniego zarządzania zasobami, jakie znalazły się w zasięgu jego władzy (…). Trójnóg suwerenności jest dziś nadwyrężony i chwiejny (…) powszechnie dziś występująca globa-lizacja gospodarki i zasobów kulturowych, w połączeniu z coraz bardziej niewystarczającą mocą obronną wszystkich niemal armii narodowych, zwiastuje kres państwa narodowego – przynajmniej w tej jego postaci, do jakiej era nowoczesna nas przyzwyczaiła97.

Nowi aktorzy, którzy znaleźli się w przestrzeni międzynarodowej w poło-wie XX wieku (np. ONZ, Bank Światowy, MFW), spowodowali pojawienie się nowych reguł gry w polityce światowej. Joseph E. Stiglitz w swej książce Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień bardzo trafnie to ujmuje:

Rola państwa narodowego, które przez ubiegłe ponad półtora wieku było ośrodkiem władzy politycznej i (w szerokim zakresie) ekonomicznej, zostaje dzisiaj ograniczona – z jednej stro-ny przez siły globalnej gospodarki, a z drugiej przez polityczne żądania przekazania władzy. (…) W rzeczywistości globalizacja gospodarcza wyprzedziła globalizację polityczną. Mamy

95 R. Jackson, G. Sørensen, Wprowadzenie do teorii stosunków międzynarodowych. Teorie i kie-runki badawcze, Kraków 2012, s. 229; T. Łoś-Nowak, Państwowy poziom analizy…, op. cit., s. 90–91; J. Naisbitt, Global Paradox: The Bigger the World Economy, the More Powerful Its Smallest Players, New York 1995.

96 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006, s. 9–13.97 Z. Bauman, Etyka ponowoczesna, Warszawa 2012, s. 212–215.


chaotyczny, nieskoordynowany system globalnego zarządzania – bez globalnego rządu, za to z szeregiem instytucji i porozumień traktujących o różnych problemach: od globalnego ocieplenia atmosfery, poprzez handel międzynarodowy, aż do przepływów kapitału98.

Część badaczy zakwestionowała realistyczny paradygmat i jego podstawo-we kanony jako ograniczające nasze myślenie o polityce światowej w dobie no-wych wyzwań. Skutkiem tego w ostatnich dwóch dekadach często pojawiały się głosy o zmierzchu roli państwa w stosunkach międzynarodowych na rzecz podmiotów niepaństwowych. Wskazywano, że państwo zamknięte w modelu westfalskim stawało się aktorem o małej skuteczności, często niezdolnym, by sprostać nowym wyzwaniom. Kryzys – między innymi wielu państw Afryki Subsaharyjskiej – jaki nastąpił po zakończeniu zimnej wojny, objawiający się słabością wewnętrzną, chaosem, a nawet rozpadem struktur państwowych, był przywoływany jako jeden z dowodów na słabość „państwa westfalskiego”99.

2. Problemy definicyjne w badaniach państw dysfunkcyjnych i perspektywy badawcze w nich wykorzystywane

Co jeżeli nie ma faktycznie pięćdziesięciu z kawałkiem narodów w Afryce, jak sugeruje mapa, lub jest ich tylko sześć, siedem czy osiem na kontynencie? Bądź, zamiast narodów, jest kilkaset jednostek plemiennych…? Co jeżeli terytorium jest w posiadaniu partyzan-ckich armii lub miejskich mafii – terytoria, których nazwy nigdy nie pojawiają się na ma-pach – czyż są mniej znaczące niż terytoria będące pod kontrolą uznanych państw?

Robert Kaplan, The Ends of the Earth: A Journey at the Dawn of the 21st Century100

Proces tworzenia i funkcjonowania państwa jest centralnym elementem analiz z zakresu nauk o polityce, stosunków międzynarodowych czy nauk o bezpieczeństwie. W rozważaniach na temat dysfunkcyjności państwa warto podać przynajmniej jedną z najbardziej klasycznych i najczęściej przytacza-ną definicję państwa, którą sformułował Georg Jellinek. Tak zwana trójele-mentowa definicja państwa, pozwalająca na jego odróżnienie od innych or-ganizacji społeczno-politycznych, wskazuje na trzy niezbędne elementy jego

98 J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji…, op. cit., s. 39–40.99 T. Łoś-Nowak, Państwowy poziom analizy…, op. cit., s. 102.100 R. Kaplan, The Ends of the Earth: A Journey at the Dawn of the 21st Century, London 1997,

s. 6 (tłum. aut.).


powstania i istnienia, jakimi są: władza ludność i terytorium101. Konwencja o prawach i obowiązkach państw, podpisana w Montevideo w 1933 roku na VII Konferencji Panamerykańskiej, dodała czwarty atrybut państwowości – zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami102. Scentralizowa-ne państwo narodowe przez kilka ostatnich wieków było jedynym, a obecnie jest głównym, uczestnikiem stosunków międzynarodowych. W warunkach globalizacji wyzwania dla niego tworzą podmioty poza rządowe. Według Mar-ka Pietrasia szczególne znaczenie dla charakterystyki westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych i zrozumienia zmian, jakie niesie globalizacja, ma analiza triady, złożonej z elementów, które są ściśle z sobą powiązane: (1) scentralizowane państwo narodowe i związane z nim zjawisko władzy, (2) su-werenność i (3) terytorialność)103.

Państwo jest uważane za najwyższą formę instytucjonalizacji władzy pań-stwowej, a aparat państwa muszą charakteryzować weberowskie cechy w po-staci legalnego panowania i biurokracji, przez co rozumie się posiadanie kompetencji, impersonalności, hierarchiczności i posiadanie przejrzystej struktury organizacyjnej. Zatem podstawowym elementem konstytuującym tak ujmowane państwo jest istnienie zbiorowości obywateli oraz suwerennej władzy104. Piotr Borowiec w opisie państwa uwzględnia także towarzyszące mu współcześnie procesy globalizacji:

Podstawowym znakiem państwa jest posiadanie suwerenności. Suwerenność, tj. samo-władność i całowładność państwa, jest tym, co odróżnia państwo od innych grup i zbioro-wości społecznych. Rozumiana jako niezależność władzy państwowej, cechuje się takimi aspektami, jak niepodległość, zwierzchność terytorialna, wolność ustrojowa, własne pra-wodawstwo, niezależna polityka zagraniczna i wolna od ingerencji zewnętrznej gospo-darka. W okresie przemian globalizacyjnych pojęciu suwerenności zaczyna się przypisy-wać duże znaczenie. Jest to miejsce, gdzie dochodzi do najważniejszych zmian, ponieważ dzięki przekształcaniu się suwerenności można dostrzec, jak zmieniają się rola i znaczenie współczesnego państwa. W warunkach globalizacji przestają istnieć podstawy efektywnej suwerenności, bo państwo traci możliwość oddziaływania na swoje dotychczasowe strefy wpływów105.

101 Tak zwane składniki konstytutywne państwa. J. Kuciński, Podstawy wiedzy o państwie, War-szawa 2003, s. 3–4.

102 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005, s. 120.103 M. Pietraś, Paradygmat globalizacji in statu nascendi [w:] Porządek międzynarodowy u progu

XXI wieku, red. R. Kuźniar, Warszawa 2005, s. 149.104 G. Skąpska, Państwo [w:] Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa 2000, s. 54–55; P. Borowiec,

Wymuszona rekonstrukcja – Lewiatan w uścisku procesu globalizacji [w:] Globalizacja – nieznośne podobieństwo. Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji, red. B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, Kra-ków 2008, s. 221–222.

105 P. Borowiec, Wymuszona rekonstrukcja…, op. cit., s. 222.


Tymczasem idea suwerenności w systemie westfalskim stworzyła uzasad-nienie dla wyłącznej kontroli w obszarze terytorium państwa oraz podstawy do uznania przez inne państwa106.

Wielu badaczy problematyki państwa wskazuje, iż jest ono instytucją ce-lową, aczkolwiek cele państwa wyznaczane są przez ludzi, gdyż jak podkre-ślał Mieczysław Maneli, „nie ma obiektywnych, samoistnych, niezależnych od świadomości ludzkiej celów państwa”107. Czasami próbuje się cele państwa poddawać klasyfikacji i tak niektórzy autorzy rozróżniają cele globalne (fi-nalne) oraz cele cząstkowe (etapowe), realizacja tych drugich ma przybliżyć państwo do osiągnięcia tych pierwszych. Jerzy Kuciński przychyla się do opi-nii części badaczy, którzy za podstawowy cel państwa postrzegają zachowanie własnego istnienia (trwanie), argumentując, iż bez spełnienia tego warunku nie jest możliwa realizacja jakiekolwiek innego celu108.

Jeszcze bardziej problematyczna jest kwestia funkcji państwa, o których rozważania snuto już w epoce starożytnej (Arystoteles). W literaturze przed-miotu pojęcie to identyfikowano często z celami bądź zadaniami państwa, ewentualnie z występującym podziałem działalności państwa na ustawo-dawstwo, wykonawstwo i wymiar sprawiedliwości. Badacze nieuznają-cy takiego pojmowania kwestii funkcji państwa w większości przychylali się do opinii, iż jest to działalność państwa realizowana w podstawowych (głównych) sferach życia społecznego. Wyodrębnienie wspomnianych sfer życia społecznego pod kątem kierunków działalności państwa określałoby liczbę funkcji państwa. Od czasów Arystotelesa w teorii państwa mocno za-korzeniony był pogląd, iż w rzeczywistości państwo prowadzi działalność w dwóch głównych sferach: wewnętrznej i zewnętrznej. Większość badaczy uważa jednak, że tych sfer jest o wiele więcej. Sedno problemu tkwi w przy-jętych kryteriach109.

Debata na temat państwa jest szeroka i dotyczy problematyki istoty pań-stwa, legitymizacji władzy publicznej, charakteru instytucji państwowych czy wreszcie zakresu zadań państwa. Braki instytucjonalne przyczyniające się do powstawania państw dysfunkcyjnych wiążą się z ubóstwem państw najsła-biej rozwiniętych strukturalnie i instytucjonalnie (tzw. państw Czwartego Świata lub tzw. least developed countries – państw najsłabiej rozwiniętych).

106 M. Pietraś, Paradygmat globalizacji in statu nascendi, op. cit., s. 149. 107 J. Kuciński, Podstawy wiedzy…, op. cit., s. 47.108 Ibidem, s. 48.109 Ibidem, s. 51.


Jest oczywiste, że na przykład zakres funkcji państwa w odniesieniu do bo-gatych i rozwiniętych państw Zachodu będzie dużo większy niż do biednych i słabo rozwiniętych państw Afryki Subsaharyjskiej, dlatego problem dysfunk-cyjności powinien być rozpatrywany w odpowiednich kategoriach w stosunku do stanu państwa oraz regionu, w którym się znajduje. Należy także oprócz kwestii ekonomicznych i politycznych uwzględnić kontekst kulturowy. Takie stanowisko można zauważyć w inicjatywie Banku Światowego, którego anality-cy opracowali raport poświęcony wyzwaniom, przed jakim stoją współczesne państwa, pt. Państwo w zmieniającym się świecie (State in Changing World)110. Na podstawie stopnia zaangażowania sektora publicznego w procesy społecz-no-ekonomiczne raport wyróżnił trzy kategorie funkcji państwa – minimalne, pośrednie oraz aktywne. W zależności od stopnia rozwoju państwa funkcje te ulegają zwiększeniu bądź pozostają na poziomie podstawowym. W odniesie-niu do państw dysfunkcyjnych Afryki Subsaharyjskiej należy przyjąć kategorię minimalnych funkcji (minimal functions) dostarczających podstawowych dóbr publicznych (pure public goods), gdyż w większości problem/zjawisko dysfunk-cyjności dotyczy najbiedniejszych i najsłabiej rozwiniętych krajów świata.

Do funkcji minimalnych zaliczane są: − obrona państwa (defense); − przestrzeganie prawa i utrzymywanie porządku (law and order); − ochrona praw własności (property rights); − zarządzanie makroekonomiczne (macroecomomic managment) sprowa-dzające się głównie do zapewnienia stabilności makroekonomicznej;

− system opieki zdrowotnej (w tym zapobieganie epidemiom i dbanie o ja-kość wody pitnej);

− programy walki z ubóstwem; − pomoc w wypadku klęsk żywiołowych111.

W Afryce w wyniku procesu dekolonizacji w krótkim czasie pojawiło się kil-kadziesiąt nowych państw, które formalnie posiadały wszelkie atrybuty wynika-jące z zasady suwerenności mimo że nie były w stanie ani w wystarczający sposób zabezpieczyć podstawowych dóbr swoim obywatelom, ani uczestniczyć w proce-sach kształtowania porządku międzynarodowego. Jako twory sztuczne, w więk-szości powstałe w granicach byłych kolonii państw europejskich, były obciążone

110 World Bank, State in Changing World, World Development Report 1997, Washington, D.C. 1997, s. 26–27, http://documents.worldbank.org/curated/en/518341468315316376/pdf/173000RE-PLACEMENT0WDR01997.pdf (dostęp: 10.02.2017).

111 World Bank, State in Changing World…, op. cit., s. 26–27; G. Gil, Upadanie państwa…, op. cit., s. 25–27.


bagażem dziedzictwa kolonialnego, co przejawiało się nie tylko w odziedziczo-nym po okresie kolonizacji kształcie terytorium, ale także w kwestiach ustro-jowych i zależnościach gospodarczych112. Obejmujące rządy elity afrykańskie były najczęściej wykształcone według europejskich wzorów i powielały znany im model organizacji instytucji państwa, wzorowany na byłej metropolii. Jak się wkrótce okazało, implementacja obcych instytucji ustrojowych na grunt afry-kański nie doprowadziła do stworzenia efektywnego państwa113. W początko-wym okresie niepodległości dotyczyło to zarówno państw, które jako byłe kolo-nie brytyjskie przyjęły systemy parlamentarno-gabinetowe, jak i byłych kolonii francuskich odwzorowujących systemy prezydenckie114. W związku z różnicami kulturowymi, a także z bardzo niskim stopniem wykształcenia społeczeństw, władza nie mogła być poddana skutecznej kontroli społecznej i zaczęła nabierać cech autorytaryzmu politycznego. Autorytaryzm mógł posłużyć do budowy sil-nego państwa, jednak nie w warunkach wielo etnicznych państw afrykańskich, w których obowiązywał nakaz lojalności wobec własnej grupy plemiennej. Zwy-kle uzyskanie władzy przez jedną z grup etnicznych równało się wykluczeniu pozostałych. Ten brak poczucia wspólnoty powodował zjawisko alienacji wła-dzy115. Na to wszystko nakładał się międzynarodowy kontekst zimno wojennego podziału świata na dwa zwalczające się bloki polityczno-militarne, które ingero-wały w sprawy wewnętrzne państw afrykańskich, niejednokrotnie przyczyniając się do ich destabilizacji i konfliktu wewnętrznego (Demokratyczna Republika Konga, Angola, Mozambik, Etiopia, Somalia). Po zakończeniu zimnej wojny, na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, pozbawione wsparcia reżimy afrykańskie zaczęły upadać, jeden po drugim, a próżnia po odejściu dyktato-rów stała się asumptem do rozpętania konfliktów wewnętrznych o władzę, które bardzo szybko wylały się poza granice państw, destabilizując całe regiony. Skala zjawiska była tak duża, że przykuła uwagę światowej opinii publicznej i wówczas po raz pierwszy pojawiły się okreś lenia związane z upadkiem państwa.

112 Kwestie te zostaną szczegółowo omówione w rozdziałach poświęconych kontekstom histo-rycznym i gospodarczym.

113 W. Lizak, Kondycja państwa w Afryce [w:] Państwo w świecie współczesnym, red. K. Trzciński, Warszawa 2006, s. 72–73.

114 System prezydencki wprowadzały m.in. konstytucje Dahomeju (Benin) z 25 listopada 1960 r., Gabonu z 21 lutego 1961 r., Górnej Wolty (Burkina Faso) z 9 listopada 1960 r., Gwinei z 10 listopada 1958 r., Kamerunu z 1 września 1961 r., Nigru z 8 listopada 1960 r., Togo z 19 kwietnia 1961 r., Wybrzeża Kości Słoniowej z 3 listopada 1960 r., Senegalu z 7 marca 1963 r. Przy czym w przypadku Senegalu na-stąpiło odejście od realizowanych uprzednio założeń systemu parlamentarnego i zwrot w kierunku sy-stemu prezydenckiego. Ł. Jakubiak, Dynamika przekształceń konstytucyjnego modelu rządów w Repub-lice Senegalu [w:] Aktualne problemy reform konstytucyjnych, red. S. Bożyk, Białystok 2013, s. 619–620.

115 W. Lizak, Afrykańskie instytucje…, op. cit., s. 81–85.


Po raz pierwszy terminu „państwo upadłe” (failed state) użyli Gerald B. Helman i Steven R. Ratner w artykule Saving Failed States, opublikowanym zimą 1992/1993 przez magazyn „Foreign Policy”. „Nowe niepokojące zjawi-sko” – tak określili upadłe państwa narodowe (failed nation-state), które ich zdaniem „są całkowicie niezdolne do utrzymania członkostwa we wspólnocie międzynarodowej”116. Dwa lata później wydana została pierwsza publikacja książkowa w całości poświęcona upadkowi i rozkładowi państwa (state col-lapse) – Collapsed States: The Disintegration and Restoration of Legitimate Au-thority pod redakcją Williama Zartmana117. Według Zartmana upadek/rozkład państwa oznacza, iż nie jest ono w stanie wypełniać swoich podstawowych funkcji jako główny ośrodek decyzyjny w wyniku problemów ze zwierzchni-ctwem terytorialnym, wiarygodnością państwa jako instytucji politycznej oraz organizacją systemu społeczno-gospodarczego118.

W okresie ostatnich 25 lat problem dysfunkcyjności i upadku państw na trwa-łe wpisał się już w akademickie rozważania z dziedziny stosunków międzynaro-dowych, nauk o polityce, nauk prawnych czy nauk o bezpieczeństwie, znalazł także stałe miejsce w języku mediów i polityki. Początkowo w literaturze przed-miotu państwa o wysokim stopniu dysfunkcyjności określane były terminem „państwo upadłe” (failed state). Z biegiem czasu termin ten zaczęto odmieniać przez wszystkie przypadki i w różnych konfiguracjach, często z pominięciem ja-kiejkolwiek gradacji: państwo słabe (weak state), upadające (failing state), wrażli-we (fragile state), dysfunkcyjne (dysfunctional state), w stanie rozkładu (collapsed state), w stanie kryzysu (crisis state) itp. W konsekwencji sytuacja ta doprowa-dziła do terminologicznego chaosu, rozmycia się przedmiotu badań, a także za-negowania sensu analizowania tak szeroko pojmowanej dysfunkcyjności pań-stwa. W wielu przypadkach nieadekwatne i niezasadne stosowanie tego pojęcia, głównie przez dziennikarzy i polityków, spowodowało jego instrumentalizację, a w konsekwencji wykorzystywanie do konkretnych celów politycznych bądź do udramatycznienia artykułu prasowego czy wiadomości publikowanej w in-ternecie119. Zatem w dyskursie dotyczącym badań nad dysfunkcyjnością państw

116 G.B. Helman, S.R. Ratner, Saving Failed…, op. cit.117 I.W. Zartman, Introduction: Posing the Problem of State Collapse [w:] Collapsed States…,

op. cit., s. 5.118 Ibidem.119 C. Höges, Inside the World’s Hellhole: Somalia, the Perfect Failed State, „Spiegel International”

18.05.2010, http://www.spiegel.de/international/world/inside-the-world-s-worst-hellhole-somalia-the-perfect-failed-state-a-695224.html (dostęp: 14.02.2016); A. Jabłońska, P. Białobok, AIDS poli-tyki, „Wprost” 11.09.2005, nr 36, s. 82–83; P. Strawiński, Somalia. Pocztówka z piekła, 8.01.2014, http://biznes.onet.pl/wiadomosci/swiat/somalia-pocztowka-z-piekla/t98ev (dostęp: 14.02.2016).


mamy do czynienia z obecnością wielu pojęć bliskoznacznych, często o nie-ostrych granicach i zachodzących na siebie zakresach, co utrudnia zrozumie-nie fenomenu państwa dysfunkcyjnego i otwiera pole do rozmaitych nadużyć, skutkujących instrumentalizacją języka badań nad państwami upadłymi. Coraz częściej też można usłyszeć zarzuty, że pojęcie państwa dysfunkcyjnego (bądź państwa upadłego) stało się kategorią „wszystko mówiącą”, a sam termin jest niewystarczający, aby opisać złożone wewnętrznie zjawisko120.

W literaturze przedmiotu zaproponowano wiele definicji państwa dysfunk-cyjnego, wskazując rozmaite jego cechy, spośród których szczególnie istotne są efektywność i legitymizacja. Ta pierwsza wyraża się głównie w zdolności państwa do przeciwdziałania i zapobiegania rozmaitym zjawiskom o charak-terze destruktywnym, druga zaś odnosi się do uprawomocnienia władzy po-litycznej, i to zarówno na poziomie prawa stanowionego, jak i świadomości społecznej121.

Samo zjawisko dysfunkcyjności państwa, obok innych, takich jak globali-zacja, polityka tożsamości, rewolucja informacyjna czy wzrost znaczenia or-ganizacji międzynarodowych i globalnych rynków finansowych, rzuca istotne wyzwanie teorii państwa, zwłaszcza w zakresie idei i warunków suwerenno-ści122. Jeśli bowiem przyjmiemy szeroką definicję państwa dysfunkcyjnego, to bardzo trudno będzie wskazać takie, które nie ma jakichś elementów dys-funkcyjności. Jeżeli natomiast przyjmiemy węższą definicję, redukując dys-funkcyjność do utraty przez państwo monopolu przymusu na rzecz aktorów niepaństwowych oraz utraty kontroli nad terytorium państwowym i granica-mi, to omawiane zjawisko zostaje znacznie zawężone – do grupy kilku państw, co w konsekwencji spowoduje brak możliwości prognozowania w szerszym zakresie123. Część badaczy postuluje zatem, aby porzucić koncept państwa dys-funkcyjnego jako kategorii analitycznej na rzecz kategorii praktycznej, uważa-jąc, że już sama idea państwa jest z gruntu praktyczna, zależna od momentu

120 P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu państw dysfunkcyjnych [w:] Państwa dysfunk-cyjne i ich destabilizujący wpływ…, op. cit., s. 42; S. Patrick, „Failed” States and Global Security: Empirical Questions and Political Dilemmas, „International Studies Review” 2007, Vol. 9, s. 646–648.

121 P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu…, op. cit., s. 40–41.122 R. Baker, Challenges to Traditional Concepts of Sovereignty, „Public Organizations and Devel-

opment” 2000, Vol. 20, No. 1, s. 2, 6–11. 123 S.S. Eriksen, The Theory of Failure and the Failure of Theory: ‘State Failure’, the Idea of the State

and the Practice of State Building [w:] Troubled Regions and Failing States: The Clustering and Conta-gion of Armed Conflicts, red. K.B. Harpviken, Oslo 2010, s. 29–32; P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu…, op. cit., s. 42–43; R. Baker, Challenges to Traditional Concepts…, op. cit., s. 2; S.S. Erik-sen, The Theory of Failure and the Failure of Theory…, op. cit., s. 29–32.


historycznego, okoliczności i determinantów państwowego bytu. W konse-kwencji porównywanie państw znajdujących się na różnych etapach rozwoju, a więc i mających różne możliwości praktycznego działania, jest niepoprawne, gdyż użycie pojęcia państwa jako kategorii analitycznej wymaga oparcia w eu-ropocentrycznej perspektywie124.

Do sprecyzowania pola semantycznego pojęcia państwa dysfunkcyjnego pomocna będzie klasyfikacja pod kątem stopnia wypełniania przez nie pod-stawowych funkcji dotyczących władzy, ich efektywności w zapewnieniu funkcjonowania państwa, bezpieczeństwa obywateli, kontroli terytorium i granic oraz uznania rządu na arenie międzynarodowej.

Skrajna dysfunkcyjność państwa, określana mianem jego upadku (failed state), jest przedmiotem sporów i dyskusji. Ich odzwierciedlenie widać chociaż-by w zmianie nazwy najbardziej znanego i najczęściej cytowanego rankingu

124 P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu…, op. cit., s. 42–43.

Tabela 4. Konteksty dysfunkcyjności państwa

Historyczne Konsekwencje, jakie ponoszą państwa postkolonialne z powodu kolonizacji, konsekwencje zimnej wojny i dwubiegunowego podziału świata.

Geograficzne

Państwa śródlądowe zamknięte (landlocked countries) bez dostępu do akwe-nów morskich, państwa z przewagą terenów pustynnych, państwa z klimatem tropikalnym (związane z chorobami tropikalnymi, takimi jak malaria czy żółta febra).

Polityczne i militarne

Niezdolność do zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa wewnętrznego w rozmaitych wymiarach, erozja systemu politycznego (w tym skłócenie elit politycznych), obecność antypaństwowych ideologii, dysfunk-cyjność instytucji publicznych i nieefektywność rządów, niezdolność do pod-trzymywania kontaktów międzynarodowych, upadek systemu ochrony praw człowieka, erozja legalnej władzy i brak jej uprawomocnienia w świadomości społecznej.

Społeczne i kulturowe

Procesy prowadzące do utraty spójności grup społecznych, niespójność wzor-ców kulturowych i postaw, przeciwstawne wartości i normy społeczne, nie-równości rozwoju społecznego, funkcjonowanie instytucji pomocy społecznej, społeczno-psychologiczne podstawy konfliktów, procesy migracyjne.

EkonomiczneNierówności rozwoju gospodarczego, długotrwała recesja gospodarcza, niezdolność państwa do pełnienia funkcji regulatora procesów gospodarczych i finansowych, funkcjonowanie instytucji pomocy gospodarczej.

Międzynarodowe

Interwencje militarne, proliferacja broni, wpływ międzynarodowej prze-stępczości, obecność zewnętrznych grup militarnych na terytorium państwa (np. organizacji terrorystycznych), wpływ państw ościennych, konsekwencje procesów polityczno-gospodarczych na poziomie globalnym.

Źródło: opracowanie własne.


państw dysfunkcyjnych, przygotowywanego przez wspomniany już amery-kański think tank Funduszu na rzecz Pokoju. Od roku 2005 do 2013 indeks ten nosił nazwę Failed States Index, jednak w 2014 roku jego nazwa została zmieniona na Fragile States Index. Odejście od wcześniejszej nazwy związane było właśnie z kłopotami terminologicznymi, w tym z odpowiedzią na podsta-wowe pytanie – co właściwie oznacza państwo upadłe i w którym momencie jego dysfunkcyjność pozwala na takie określenie. Z pewnością pojęcie pań-stwo upadłe jest terminem wartościującym i mało precyzyjnym. Nierzadko też dysfunkcyjność towarzyszyła niektórym państwom od początku narodzin niezależnej państwowości. Przykładem w tym zakresie mogą być Republika Środkowoafrykańska, Demokratyczna Republika Konga oraz najmłodsze pań-stwa afrykańskie – Erytrea i Sudan Południowy. W wypadku dwóch ostatnich ich niepodległość rodziła się w wyniku długoletniego konfliktu. Wojna o nie-podległość Erytrei trwała prawie 30 lat, a Sudanu Południowego pół wieku.

Wszystkie te państwa zaistniały na arenie międzynarodowej dopiero gdy uzyskały międzynarodowe uznanie. Dlatego warto rozpocząć rozważania na temat dysfunkcyjności państw od ostatniego z elementów definicji pań-stwa – zdolności do utrzymywania stosunków z innymi podmiotami. W zdol-ności tej, która pozostaje związana z władzą najwyższą państwa, przejawia się podstawowe kryterium jego suwerenności. Skoro jednak władza w państwie w stanie upadku (np. Somalii) nie istnieje przez dłuższy czas, to w wyniku tej sytuacji państwo nie posiada zdolności wchodzenia w stosunki prawne, czyli w konsekwencji nie jest suwerenne125. (Na początku lat dziewięćdziesią-tych ONZ uznała, że Somalia znajduje się w sytuacji braku efektywnego rządu, jednakże Rada Bezpieczeństwa ONZ konsekwentnie traktowała Somalię jako suwerenne państwo, między innymi uznając rząd na uchodźstwie). Po speł-nieniu kryteriów uznanych przez prawo zwyczajowe za warunki państwowo-ści (triada Jellinka) oraz uzyskaniu zdolności do utrzymywania stosunków z innymi podmiotami prawa międzynarodowego państwo nabywa pod-miotowość prawnomiędzynarodową, którą w obliczu trwałej utraty jednego ze składników konstytutywnych swego istnienia (np. efektywnego rządu/wła-dzy) powinno stracić126. Jednakże prawo międzynarodowe uznaje możliwość powrotu państwa w stanie upadku do normalnego funkcjonowania i odtwo-rzenia tym samym jego państwowości, stąd też w praktyce kwestionowanie

125 H. Dudkiewicz, Prawo międzynarodowe w kwestii państwa upadłego [w:] Problem upadku państw…, op. cit., s. 83.

126 R. Koskenmäki, Legal Implications Resulting from State Failure in Light of the Case of Somalia, „Nordic Journal of International Law” 2004, No. 73, s. 5–6.


podmiotowości takiego państwa jest odrzucane, co widoczne jest na przykład w działaniach ONZ opowiadającej się za uznaniem ciągłości państwa znajdu-jącego się w stanie upadku127.

W prawie międzynarodowym upadek państwa może nastąpić jedynie po-przez inkorporację, rozpad lub połączenie, a każde z tych zjawisk powoduje wygaśnięcie podmiotowości prawnomiędzynarodowej128. Utrata przez pań-stwo wspomnianej podmiotowości jest zatem elementem kluczowym dla jego upadku, organizacja państwowa bowiem uznawana za podstawowy podmiot prawa międzynarodowego, posiada podmiotowość suwerenną, pełną i pier-wotną. Z kolei nabycie podmiotowości prawnomiędzynarodowej przez pań-stwo tłumaczą dwie teorie: konstytutywna, według której aby państwo mogło stać się podmiotem prawa międzynarodowego, musi dojść do jego uznania przez już istniejące organizmy państwowe, oraz deklaratywna, w której wy-starczającym warunkiem uzyskania podmiotowości prawnomiędzynarodo-wej jest samo powstanie państwa. Mimo iż sama decyzja o uznaniu państwa ma zazwyczaj charakter polityczny, to prawo międzynarodowe dysponuje obiektywnym kryterium uznania państwa, jakim jest prawomocność, skutecz-ność władzy oraz zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych. Kontrowersyjny wydaje się pomysł na wprowadzenie dotychczas nieistniejącej w prawie międzynarodowym możliwości cofnięcia uznania dla państwa nie-posiadającego efektywnego rządu. Krok ten nie musiałby obejmować całości problematycznego państwa, tylko obszar, na którym centralna władza pań-stwowa rzeczywiście nie jest egzekwowana129.

Zasadne wydaje się także pytanie, czy państwo zrodzone w wyniku dłu-goletniego konfliktu jest w stanie w krótkim czasie sprawnie funkcjonować, gdy głównym wyzwaniem dla władz jest zapewnienie stabilności wewnętrz-nej. Przykład Sudanu Południowego pokazuje, że mimo ogromnego wspar-cia społeczności międzynarodowej państwo to już kilka tygodni po uzyskaniu niepodległości pogrążyło się w chaosie konfliktu wewnętrznego. Wcześniej ta droga była udziałem Angoli i Mozambiku. Stabilność polityczna jest za-tem ważnym kryterium branym pod uwagę przy ocenie wykonywania funk-cji przez państwo. Termin „stabilność polityczna”, choć często przywoływany

127 H. Dudkiewicz, Prawo międzynarodowe w kwestii państwa…, op. cit., s. 84–85.128 L. Antonowicz, Państwa i terytoria. Studium prawnomiędzynarodowe, Warszawa 1988.129 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe…, op. cit., s. 141; R. Delaney, De-Recog-

nition of States: A Different Approach to Failed States, „Stanford Journal of International Relations” 2008, Vol. X, No. 1, Fall/Winter, s. 13–15; H. Dudkiewicz, Prawo międzynarodowe w kwestii pań-stwa…, op. cit., s. 72–74.


przez różnych autorów analiz i prac z zakresu polityki i stosunków międzyna-rodowych, nie jest jednak jednoznacznie definiowany. Taką próbę na gruncie polskiej literatury podjął w swoim artykule Krzysztof Trzciński, który wyod-rębnił jej dwa zasadnicze znaczenia:

Po pierwsze, sens słowa „stabilność” łączony jest najczęściej z trwałością, czy też niezmien-nością jakiegoś stanu. Oznacza to, że zmianę można rozumieć jako brak stabilności. Po drugie jednak, stabilność bywa również wiązana ze zdolnością powrotu czegoś do równo-wagi po okresie jakiejś zmiany. W tym sensie zmiana może oznaczać czasowy brak stanu równowagi. (…) dla oddania kondycji państw jest rozumiana jako przeciwieństwo destabi-lizacji rozumianej w sensie procesu tracenia stabilności politycznej bądź końca tego proce-su w postaci nastania stanu chaosu130.

W kontekście problemu państw dysfunkcyjnych oba znaczenia znajdują zastosowanie. Trzciński dalej przytacza próby definiowania stabilności poli-tycznej przez kilku znanych badaczy o światowej renomie. Przykładowo Alli-son McCulloch uważa, że o stabilności politycznej państwa (political stability) mówi się zwykle w sytuacji braku aktów przemocy oraz istnienia porządku publicznego (civil order), co łączone jest z kwestią trwałości rządów, ich legi-tymacji oraz skuteczności działania. Arend Lijphart wskazuje, że o stabilności politycznej można mówić wówczas, gdy przypadki aktów przemocy politycz-nej są rzadkie lub poziom zagrożenia wystąpieniem tego zjawiska jest niewiel-ki131. Ben Shepherd wiąże termin „stabilność polityczna” ze sposobem spra-wowania władzy i jej efektywnością dla obywateli, proponując, by była ona przede wszystkim łączona z dobrym rządzeniem (good governance)132. Z kolei Alberto Alesina, Sule Ozler, Nouriel Roubini i Phillip Swagel definiują raczej termin „niestabilność polityczna”, co jest odwróceniem perspektywy. Wspo-mniani autorzy „poprzez poszukiwanie zależności między uwarunkowania-mi politycznymi a wzrostem gospodarczym definiują niestabilność polityczną jako tendencję (propensity) do częstych zmian, czy też załamywania się (col-lapse), władzy wykonawczej w państwie, zarówno w sposób konstytucyjny, jak i metodami pozakonstytucyjnymi”133.

Pojęcie dobre rządzenie także bywa różnie definiowane, „może być rozu-miane jako podejmowanie i implementowanie decyzji przez instytucje pub-liczne na różnych poziomach władzy, często we współpracy z innymi aktorami

130 K. Trzciński, Czym jest stabilność polityczna państwa?, „Przegląd Politologiczny” 2015, nr 2, s. 38.

131 Ibidem, s. 38.132 Ibidem, s. 41.133 Ibidem, s. 40–41.


(zwłaszcza z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego) (…) bądź przez pryzmat wydajnego gospodarowania środkami publicznymi, wyeliminowania korupcji, promowania rozwoju gospodarczego i likwidowania ubóstwa”134.

Oprócz efektywnej władzy i terytorium państwowego kolejnym elemen-tem klasycznej definicji państwa uznawanej w prawie międzynarodowym jest ludność. Jednakże czy ludność w państwach, które są sztucznym wytworem pokolonialnym, gdzie europejskie mocarstwa dzieliły między siebie terytoria, nie zważając na kwestie etniczne, może czuć swój związek z państwem? Czy ludność utożsamiająca się z wioską lub obszarem plemiennym zacznie nag-le rozumować w kategoriach obywateli, zwłaszcza gdy w wyniku wspomnia-nego wcześniej sztucznego podziału kolonialnego ma dzielić obywatelstwo w jednym państwie z wrogimi od wieków grupami etnicznymi? Podzielona konfliktami ludność nie tworzy społeczeństwa, a jej zjednoczenie lub choćby zgodna koegzystencja wydają się bardzo trudne, a czasami wręcz niemożliwe (przykład Sudanu Południowego, Demokratycznej Republiki Konga, Rwandy, Burundi), a tym samym w konsekwencji jedyne, co ją łączy, to posiadanie for-malnego obywatelstwa135.

Przy omawianiu ludności państwa dotykamy kwestii narodu, szczególnie drażliwej w kontekście wieloetnicznych państw Afryki Subsaharyjskiej. Craig Calhoun proponuje stosowanie terminu „lud” (people) w miejsce teminu „na-ród” (nation). Ten termin bardziej według niego oddaje kontekst zależności w świetle rozważań o solidarności jako więzi i roli konstytucji dla regulowania życia publicznego. Skłania go to do odrzucenia narodowości jako głównego wyznaczenia politycznej identyfikacji. Także zdaniem Jana Wernera Müllera podstawą zbudowania konstytucyjnego patriotyzmu jest krytyczny stosunek do kultury rodzimej, gdyż tylko tak uda się stworzyć solidarność wokół norm uniwersalnych136.

Efektywna władza nad terytorium i ludnością jest kolejnym elementem definicji państwa. Przez całą epokę nowoczesną uporządkowanie fragmentu świata oznaczało ustanowienie niezawisłego państwa, które mogłoby zapro-wadzić ład dzięki skutecznej władzy. Johan Gustav Droysen utożsamiał pań-stwo z władzą – Machtstaat (państwo władzy).

134 Ibidem, s. 41–42.135 H. Dudkiewicz, Prawo międzynarodowe w kwestii państwa…, op. cit., s. 81.136 N. Bahlawan, Jeśli nie naród, to co? Koncepcje nacjonalizmu i konstytucyjnego patriotyzmu

w sporze o uniwersalność [w:] Nacjonalizm i religia. Refleksje nad uniwersalnością pojęć i teorii w kon-tekście badań Azji i Afryki Północnej, red. M. Pycińska, K. Wiciarz, Kraków 2013, s. 114–120.


Konstytutywną dla państwa jest władza. Państwo to władza publiczna, niezależnie od wszystkiego (…). Jakiekolwiek byłyby przesłanki, powody życia zbiorowego, to do tego, aby było ono bezpieczne, pewne, ludzie potrzebują objęcia ich jedną władzą. Można nawet powiedzieć, że jest to prius wszystkich innych związków, które między nimi mogą występo-wać. Występują one dzięki istnieniu nadrzędnej obejmującej zbiorowości władzy. Państwo sprawuje rządy, ponieważ ma władzę, rządzi aby mieć władzę137.

Wtórował mu Max Weber, który także definiował państwo właśnie przez pryzmat posiadanej władzy, jako podmiot mający monopol na stosowanie przy-musu na terenie suwerennego terytorium oraz na służące do tego celu środki. Z kolei Cornelius Castoriadis rozszerza pojęcie władzy w państwie na sytuacje, gdy przyjmuje ona postać aparatu państwowego w formie struktur biurokracji cywilnej, kościelnej czy wojskowej, czyli hierarchicznej organizacji o określo-nym zakresie kompetencji138. Problem definicji państwa w odniesieniu do pań-stwa dysfunkcyjnego, a szczególnie jego ostatniego etapu, za jaki uznawane jest państwo w stanie upadku, pojawia się wraz z próbą zastosowania szerokiej de-finicji upadku państwa, wskazującej, iż jest to sytuacja, w której „administracja państwowa przestaje funkcjonować, państwo przestaje wypełniać swoje pod-stawowe funkcje, a często przejawem tego staje się utrata przez nie monopolu na stosowanie siły”139. Niemniej jednak taka szeroka definicja nie miałaby zasto-sowania z punktu widzenia prawa, które wymaga definicji wąskich, odnoszących się do konkretnych, prawnie relewantnych kwestii, jak na przykład w przypadku państwa upadłego – zupełny i trwały brak władzy, która jest przecież jednym z filarów klasycznej trójelementowej definicji państwa140. W państwie w stanie rozkładu władza przestaje istnieć de facto. Nie chodzi jednak o okresowy brak władzy, ten bowiem nie jest podstawą do kwestionowania podmiotowości pań-stwa, a jedynie skłania do zastosowania zasady ius postliminii, według której za-chodzi domniemanie kontynuacji i efektywności władzy141.

Według Tomasza Klina problem z precyzyjnym określeniem istoty pań-stwowości nie powinien stanowić przeszkody w definiowaniu kategorii państw dysfunkcyjnych, które w jego przekonaniu muszą spełnić następujące ogólne kryteria:

137 Cytat zaczerpnięty z artykułu: W. Zieliński, J.M. Byrska, Język a państwo – możliwość skon-struowania państwa na podstawie języka w oparciu o teorię Karla Mannheima [w:] Parerga z logiki praktycznej, red. W. Suchoń, I. Trzcieniecka-Schneider, D. Kowalski, „Dialogikon” 2013, Vol. 16, s. 163.

138 Z. Bauman, Globalizacja, Warszawa 2006, s. 74.139 W. Lizak, Państwo w Afryce, op. cit., s. 386.140 R. Koskenmäki, Legal Implications Resulting from State Failure…, op. cit., s. 4–5.141 H. Dudkiewicz, Prawo międzynarodowe w kwestii państwa…, op. cit., s. 77.


(…) dotychczas były państwami, tj. ich rządy sprawowały władzę nad mieszkańcami i for-malnie określonymi terytoriami; w pewnych okolicznościach uległy trwałej anarchizacji, czyli na znacznym obszarze rząd utracił władzę terytorialną na rzecz innych ośrodków dysponujących środkami przymusu (zwykle grup zbrojnych, niezależnie od wyznawanych przez nie ideologii) lub władzę państwową zastąpiła anarchia; są nadal traktowane jako państwa, tj. uznawane przez społeczność międzynarodową albo jej przewodnią część142.

Jak już wcześniej wspomniano, współcześnie mamy do czynienia z mno-gością definicji terminu „państwa dysfunkcyjne”. Czasem pojęcia te są używane wymiennie, kiedy indziej odzwierciedlają różne stopnie gradacji kryzysu pań-stwowości. Relatywnie rzadko w polskiej literaturze przedmiotu spotyka się sto-sowanie pojęcia państwa dysfunkcyjnego143, stąd zasadne wydaje się przytocze-nie dwóch przejrzystych i w pewnym stopniu uzupełniających się jego definicji.

Marina Ottaway wyróżnia dwa rodzaje dysfunkcyjności państw: pozytywną i negatywną. W pierwszym przypadku państwo uznaje się za dysfunkcyjne, je-śli nie wykształciło wystarczających zdolności administracyjnych, które umoż-liwiłyby rzeczywiste wprowadzanie w życie decyzji podejmowanych przez jego kierownictwo. Z kolei dysfunkcyjność negatywna opiera się na niezdolności państwa do powstrzymania innych organizacji państwowych od przejęcia jego terytorium. Można zatem uznać, iż państwo o wysokim stopniu dysfunkcyj-ności to takie, w którym rząd nie jest w stanie skutecznie administrować pań-stwem ani ochraniać jego terytorium czy też funkcjonujących organów wła-dzy. Według Ottaway dysfunkcyjność państwa można zmierzyć za pomocą parametrów absolutnych, odnosząc się do idealnego modelu obrazującego, jak państwo powinno funkcjonować, lub parametrów relatywnych, czyli poprzez ocenę stopnia skuteczności działania instytucji państwa na bazie jego zdolności do osiągnięcia stawianych sobie celów144. W tej definicji dysfunkcyjności pań-stwa punkt ciężkości umiejscowiony jest na dwóch konstytutywnych elemen-tach państwa: władzy i terytorium145, nie ma tym samym odniesienia do kwestii

142 T. Klin, Państwa upadłe, op. cit., s. 107.143 Terminu tego użył m.in. Kamil Zajączkowski w artykule Unia Europejska a bezpieczeństwo

w regionie Afryki Subsaharyjskiej. Aspekty polityczno-militarne [w:] Bezpieczeństwo międzynarodo-we. Wyzwania i zagrożenia XXI wieku, red. P. Olszewski, T. Kapuśniak, W. Lizak, Radom 2009, s. 282, a także Grzegorz Gil w tekście Państwa upadające jako źródło zagrożeń asymetrycznych po zimnej wojnie [w:] Kryzysy humanitarne wywołane działalnością człowieka, op. cit., s. 132.

144 M. Ottaway, Dysfunctional States, Dysfunctional Armed Movements, and Lootable Commo-dities [w:] Big African States, red. Ch. Clapham, J. Herbst, G. Mills, Johannesburg 2001, s. 189.

145 Ottaway wspomina również, że jednym z najważniejszych komponentów stanowiących o funkcjonalności państwa jest jego zdolność uzyskiwania dochodu narodowego, niezbędnego do finansowania działań rządu, administracji czy wojska. Samo uzyskiwanie dochodu narodowego nie może być jednak wyznacznikiem funkcjonalności państwa, państwa dysfunkcyjne są bowiem


ludności państwa dysfunkcyjnego, dlatego też w celu uzupełnienia warto od-wołać się do definicji Stephena Ellisa.

Stephen Ellis w artykule How to Rebuild Africa, opublikowanym w 2005 roku w „Foreign Affairs” definiuje termin państw dysfunkcyjnych poprzez wskaza-nie ich dwóch głównych cech charakterystycznych146: nie są one w stanie za-pewnić na swoim terytorium przestrzegania prawa i porządku (1), jak również wypełnić istotnych zobowiązań międzynarodowych (2). Pierwsza z tych cech oddziałuje przede wszystkim na obywateli tychże państw, podczas gdy druga wzbudza niepokój społeczności międzynarodowej. Tym samym definicja ta wydaje się bardziej kompletna, gdyż z jednej strony możemy odnaleźć w niej, zawarte w sposób dorozumiany, trzy konstytutywne składniki państwa: teryto-rium, władzę, ludność, jak również czwarty atrybut państwowości – zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami. Według Ellisa kategoria państw dysfunkcyjnych jest w praktyce tożsama z kategorią państw upadłych czy problematycznych (problem states), jakkolwiek sam przy tym zauważa, iż użycie terminu upadku państwa jest zbyt szerokie i często nieadekwatne, albowiem nie istnieją choćby dwa państwa dysfunkcyjne, których problemy byłyby dokładnie takie same147.

Fakt, iż nie ma jednej definicji państwa dysfunkcyjnego, a różni badacze definiują państwa doświadczające dysfunkcyjności z całą wielością ich prob-lemów, nastręcza dużych trudności w jasnym i przejrzystym określeniu granic tego zjawiska. Ponadto prowadzi to często do sytuacji, w której w jednym sze-regu znajdują się państwa o różnym stopniu dysfunkcyjności. W tym miejscu dotykamy następnej kwestii, odnoszącej się do aktualności publikowanych da-nych. Większość rankingów jest publikowana raz na rok, przy czym przedsta-wiają sytuację z rocznym opóźnieniem. Jeśli Fragile States Index publikowany jest w czerwcu 2016 roku, to nie dotyczy on roku 2016, tylko 2015, co prowa-dzi do sytuacji, że fakt wybuchu rebelii w danym państwie jest uwidocznio-ny w rankingu w kolejnym roku. Dobrym przykładem może być Mali, które w wyniku rebelii Tuaregów w praktyce uległo rozpadowi w 2012 roku, a w ran-kingu FSI z tegoż roku znajduje się na bezpiecznej 79. pozycji, czyli lepszej niż ta, na której sklasyfikowane zostały na przykład Indie (78) czy Chiny (76).

w stanie uzyskiwać dochody, choć często dzieje się to w wyniku nielegalnej działalności, takiej jak: korupcja, nielegalna produkcja czy sprzedaż towarów, grabież dóbr własnych obywateli lub obywa-teli państw sąsiednich. M. Ottaway, Dysfunctional States…, op. cit., s. 190.

146 S. Ellis, How to Rebuild Africa, „Foreign Affairs” 2005, Vol. 84, No. 5, wrzesień/październik, s. 135–148.

147 Ibidem, s. 135–148; R. Kłosowicz, J. Mormul, Pojęcie dysfunkcyjności państw – geneza i defi-nicje [w:] Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ…, op. cit., s. 19–21.


Mali stawiane było wcześniej za przykład sukcesu na drodze budowania pań-stwowości w Afryce Subsaharyjskiej, jego obecna sytuacja pokazuje jednak dobitnie, że stabilność w tym regionie świata ma kruche podstawy. Rozwój sytuacji w Mali zwrócił uwagę również na to, że destabilizacja i wojna domo-wa w jednym państwie (w tym przypadku w Libii) może się łatwo przenieść na obszar państwa sąsiedniego i nie tylko je zdestabilizować, ale także zagro-zić jego rozpadem. Obecnie Mali znajduje się na 29. pozycji w grupie państw oznaczonych jako alert w rankingu FSI opublikowanym w 2016 roku148.

Do interesujących wniosków można dojść, zestawiając czołówkę rankin-gu FSI najbardziej dysfunkcyjnych państw w poszczególnych regionach świa-ta za rok 2005 (tabela 5), czyli pierwszy rok istnienia indeksu FSI, oraz za rok 2016 (tabela 6). W 2005 roku FSI sklasyfikował 33 najbardziej dysfunkcyjne państwa świata, określane jako very high alert, high alert i alert, w roku 2016 ta-kich państw było już 38.

Tabela 5. Najbardziej dysfunkcyjne państwa świata w poszczególnych regionach oznaczone wg rankingu FSI 2005 jako very high alert, high alert i alert (liczby przy nazwach państw oznaczają miejsce zajmowane w rankingu FSI)

Europa Ameryka Łacińska Azja AfrykaBośnia i Hercegowina (22)

Haiti (10)Kolumbia (14)Dominikana (19)Wenezuela (21)Gwatemala (31)

Irak (4)Jemen (8)Afganistan (11)Korea Północna (13)Bangladesz (17)Mjanma (Birma) (23)Uzbekistan (24)Bhutan (26)Laos (28)Syria (29)

Wybrzeże Kości Słoniowej (1)Demokratyczna Republika Konga (2)Sudan (3)Somalia (5)Sierra Leone (6)Czad (7)Liberia (9)Rwanda (12)Zimbabwe (15)Gwinea (16)Burundi (18)Republika Środkowo afry-kańska (20)Kenia (25)Uganda (27)Etiopia (30)Tanzania (32)Gwinea Równikowa (33)


148 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, http://fsi.fundforpeace.org/rankings-2016 (dostęp: 20.08.2016); R. Kłosowicz, J. Mormul, Pojęcie dysfunkcyjności państw…, op. cit., s. 21–22.


3%

15,2%

30,3%

51,5%

0 10 20 30 40 50 60

Afryka

Azja

Ameryka Łacińska

Europa

Wykres 1. Najbardziej dysfunkcyjne państwa świata wg rankingu FSI 2006 – udział pro centowy


Tabela 6. Najbardziej dysfunkcyjne państwa świata w poszczególnych regionach oznaczone wg rankingu FSI 2016 jako very high alert, high alert i alert (liczby przy nazwach państw oznaczają miejsce zajmowane w rankingu FSI)

Ameryka Łacińska Azja Afryka Haiti (10) Jemen (4)

Syria (6)Afganistan (9)Irak (11)Pakistan (14)Mjanma (Birma) (26)Korea Północna (30)Nepal (33)Sri Lanka (34)Timor Wschodni (35)Bangladesz (36)

Somalia (1)Sudan Południowy (2)Republika Środkowoafrykańska (3)Sudan (4)Czad (7)Demokratyczna Republika Konga (8)Gwinea (12)Nigeria (13)Burundi (15)Zimbabwe (16)Gwinea Bissau (17)Erytrea (18)Niger (19)Kenia (20)Wybrzeże Kości Słoniowej (21)Kamerun (22)Uganda (23)Etiopia (24)Libia (25)Liberia (27)Mauretania (28)Mali (29)Republika Konga (31)Rwanda (32)Sierra Leone (34)Angola (37)Egipt (38)



2,6%

0 10 20 30 40 50 60 70 80

28,2%

69,2%Afryka

Azja

Ameryka Łacińska

Wykres 2. Najbardziej dysfunkcyjne państwa świata wg rankingu FSI 2016 – udział procentowy


Po pierwsze, zwraca uwagę fakt, że w pierwszej dziesiątce państw najbardziej dysfunkcyjnych zawsze w większości znajdują się państwa Afryki Subsaharyj-skiej i zwykle plasują się one na czele rankingu. W 2005 roku były to: Wybrzeże Kości Słoniowej (1), Demokratyczna Republika Konga (2), Sudan (3), Soma-lia (5), Sierra Leone (6), Czad (7) i Liberia (9). Obecnie (FSI 2016) są to: Soma-lia (1), Sudan Południowy (2), Republika Środkowoafrykańska (3), Sudan (4), Czad (7) i Demokratyczna Republika Konga (8). Zatem pięć z nich – Somalia, Sudan, Sudan Południowy149, Demokratyczna Republika Konga i Czad – cały czas znajduje się w grupie najbardziej dysfunkcyjnych państw świata. Intere-sujące jest, że w pierwszym rankingu FSI wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata było pięć państw z regionu Ameryki Łacińskiej i dziesięć z Azji, a także jedno państwo europejskie – Bośnia i Hercegowina. Obecnie w gru-pie tej kategorii państw nie ma żadnego państwa europejskiego, a tylko jedno z Ameryki Łacińskiej – Haiti (10) oraz jedenaście azjatyckich. Wynika z tego, że wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata bardzo zmniejszył się udział Ameryki Łacińskiej – z pięciu do jednego państwa (udział procentowy z 15,2% do 2,6%); w regionie Azji nastąpił wzrost liczby państw uznawanych za najbardziej dysfunkcyjne z dziesięciu do jedenastu (przy czym nieznacz-nie spadł udział procentowy z 30,3% do 28,2%). Zwiększył się za to bardzo udział w tej grupie państw afrykańskich – z 17 do 27 państw (udział procen-towy z 51,5% do 69,2%). Wśród wymienionych państw afrykańskich dwa – Libia (25) i Egipt (38) – należą do Afryki Północnej, pozostałe 25 przynależy do regionu Afryki Subsaharyjskiej150. W rankingu z 2005 roku w grupie tej nie było żadnych państw z Afryki Północnej.

149 Sudan Południowy uzyskał niepodległość, odłączając się od Sudanu w 2011 roku, zatem w rankingu FSI 2005 był klasyfikowany jako Sudan.

150 W niektórych statystykach, np. ONZ, Republika Sudanu po podziale zaliczana jest do Afryki Północnej, w innych państwo to wciąż wchodzi w skład Afryki Subsaharyjskiej.


Przy analizie pozycji tych państw w rankingu Human Development Index widać wyraźnie, że są to państwa najuboższe, charakteryzujące się słabym roz-wojem społecznym i gospodarczym, których część terytorium nie jest kontro-lowana przez rząd, o skonfliktowanej pod względem etnicznym, religijnym lub klanowym ludności, znajdujące się w sytuacji niekończących się kryzy-sów humanitarnych i ogarnięte konfliktem zbrojnym. Państwa te pozostają na obrzeżach głównego nurtu światowej polityki, a pojawiają się jedynie przy okazji omawiania przez społeczność międzynarodową kolejnych prób zażeg-nania kryzysów humanitarnych. Wyjątkiem jest Somalia, w przypadku której działalność piratów (szczególnie w latach 2008–2011) miała wpływ na go-spodarkę światową z powodu utrudnień w żegludze na ważnym międzyna-rodowym szlaku morskim. Tym samym odpowiada ona modelowi państwa w stanie upadku, którego znaczenie wzrosło ze względu na problemy, jakie generuje dla społeczności międzynarodowej151.

Fundusz na rzecz Pokoju w swojej definicji upadku państwa wykorzy-stywanej przy przygotowywaniu rankingu FSI koncentruje się na czterech atrybutach państwa związanych z jego klasyczną definicją w prawie między-narodowym: rządzie, ludności, terytorium oraz zdolności do utrzymywania stosunków z innymi państwami. O upadku państwa mają świadczyć: utrata fi-zycznej kontroli nad swoim terytorium, brak monopolu władzy na użycie siły, jak również erozja legitymizacji kół rządzących, które nie są w stanie zapewnić podstawowych usług publicznych oraz wykazują niezdolność do współpracy z innymi aktorami państwowymi152.

Z kolei inny waszyngtoński think tank Brookings Institution, jeden z najstarszych w Stanach Zjednoczonych, którego badacze opublikowa-li w 2008 roku Index of State Weakness in the Developing World (Indeks Słabości Państwa w Krajach Rozwijających się), formułuje definicję państwa słabego (weak state), które nie ma zdolności lub woli do spełnienia czte-rech kluczowych obowiązków instytucji państwowych. Wśród nich znajdu-ją się: wsparcie zrównoważonego i sprawiedliwego wzrostu gospodarczego,

151 Według Raportu Międzynarodowej Izby Handlu (International Chamber of Commerce) i Mię-dzynarodowego Biura Morskiego (International Maritime Bureau) w 2013 roku odnotowano 15 incy-dentów związanych z atakami piratów somalijskich. Żaden nie zakończył się sukcesem. Jest to znacząca poprawa w porównaniu z poprzednimi latami. W 2012 roku wydarzyło się 75 ataków, a w 2011 – 237. In-ternational Maritime Bureau, Somali Pirate Clampdown Causes Drop in Global Piracy, Report Reveals, 15.01.2014, London, http://www.iccwbo.org/News/Articles/2014/Somali-pirate-clampdown-caused- -drop-in-global-piracy,-IMB-report-reveals (dostęp: 28.11.2015).

152 Fund for Peace, Failed States Index: Frequently Asked Questions, http://www.fundforpeace.org/global/?q=fsi-faq (dostęp: 22.08.2012).


cieszące się legitymizacją, odpowiedzialne i przejrzyste instytucje polityczne, ochrona przed konfliktami i przemocą oraz kontrola terytorium państwo-wego, jak również zapewnienie podstawowych potrzeb swoich obywateli153. Uwagę zwraca pojawienie się w tej definicji czynnika ekonomicznego w po-staci wzrostu gospodarczego oraz, pośrednio, poprzez zaspokojenie podsta-wowych potrzeb własnych obywateli. Kryteriami powtarzającymi się w obu definicjach są: kontrola terytorium państwowego, legitymizacja władzy i jej monopol na stosowanie siły154.

Centrum Badań Państw w Stanie Kryzysu (Crisis States Research Centre – CSRS) wyróżniło trzy rodzaje państw dysfunkcyjnych: państwo wrażliwe (fra-gile state), państwo w stanie kryzysu (crisis state) oraz państwo upadłe (failed state). Państwo wrażliwe jest szczególnie narażone na konflikty i wstrząsy wewnętrzne oraz ingerencję z zewnątrz. Jego rozwiązania instytucjonalne nie zapobiegają sytuacjom kryzysowym (czy to gospodarczym, politycznym, czy to społecznym). Państwo w stanie kryzysu zmaga się z wyjątkowo na-piętą sytuacją wewnętrzną, a działalność istniejących w nim instytucji jest kwestionowana. Stan kryzysu nie jest jednak ostateczny i od rozwoju sytua-cji w danym państwie zależy, czy zdoła ono przezwyciężyć go w przyszłości. Z kolei państwo upadłe oznacza całkowity rozkład państwowości. Państwo takie nie jest w stanie zapewnić podstawowego bezpieczeństwa i rozwoju, nie kontroluje własnego terytorium ani granic. CSRC proponuje tym samym trój-elementową typologię państw dysfunkcyjnych, w której można odnaleźć ce-chy wspólne z definicjami opracowanymi przez Fundusz na rzecz Pokoju oraz Brookings Institution, również sygnalizując potrzebę gradacji dysfunkcyjno-ści państwa155.

Jedna z najczęściej przytaczanych klasyfikacji państw dysfunkcyjnych, za-proponowana przez Roberta I. Rotberga, zakłada, że głównym zadaniem pań-stwa narodowego jest zapewnianie dóbr politycznych (inaczej: publicznych) (political/public goods) swoim obywatelom w granicach kontrolowanego przez siebie terytorium. Dobra te są zhierarchizowane, a najważniejsze z nich to za-pewnienie bezpieczeństwa rozumianego jako bezpieczeństwo granic, obrona terytorium państwowego, rządy prawa, walka z zagrożeniami wewnętrznymi

153 S.E. Rice, S. Patrick, Index of State Weakness in the Developing World, Brookings Institution, Washington, D.C. 2008, s. 3, http://www.brookings.edu/~/media/Research/Files/Reports/2008/2/weak%20states%20index/02_weak_states_index.PDF (dostęp: 8.10.2014).

154 R. Kłosowicz, J. Mormul, Pojęcie dysfunkcyjności państw…, op. cit., s. 24–25.155 Crisis States Research Centre, Crisis, Fragile and Failed States Definitions used by CSRC, Cri-

sis States Workshop, London 2006, http://www2.lse.ac.uk/internationalDevelopment/research/cri-sisStates/Publications/publications.aspx (dostęp: 15.09.2012).


(np. z przestępczością), umożliwienie obywatelom rozwiązywania sporów w obrębie własnego państwa na drodze prawnej itp. Dopiero po zagwaran-towaniu obywatelom szeroko pojmowanego bezpieczeństwa państwo powin-no zapewnić im inne dobra publiczne, na przykład możliwość uczestnictwa w wyborach, opiekę zdrowotną czy funkcjonujący system edukacji. Według Rotberga kryterium zapewnienia przez państwo dóbr politycznych swoim obywatelom pozwala na następującą klasyfikację współczesnych państw na-rodowych: państwa silne (strong states), państwa słabe (weak states) oraz państwa upadłe (failed states), z wyróżnieniem dwóch podkategorii: państw upadających (failing states) w obrębie państw słabych, oraz państw w stanie rozkładu (collapsed state) jako ekstremalnej formy państwa upadłego. Pań-stwa silne (strong states) są całkowicie zdolne do kontrolowania swojego te-rytorium i zapewnienia zamieszkującym je obywatelom szerokiego wachla-rza dóbr publicznych, na czele z bezpieczeństwem i ochroną przed przemocą polityczną oraz przestępczością. Ponadto w państwie silnym prawa i wolno-ści obywatelskie są chronione, panują rządy prawa, funkcjonuje szkolnictwo, opieka medyczna oraz infrastruktura komunikacyjna. Państwa słabe (weak states) doświadczają czasowej lub uwarunkowanej sytuacyjnie słabości insty-tucji państwa, na przykład z powodu antagonizmów wewnętrznych, wadli-wego zarządzania czy ataków zewnętrznych. Dodatkowo w zbiorze państw słabych Rotberg wyróżnia państwa pozornie silne (seemingly strong states). Są to zazwyczaj autokracje sprawujące sztywną kontrolę nad obywatelami i utrzymujące pewien poziom bezpieczeństwa, ale jednocześnie zapewniające bardzo niewiele dóbr publicznych. Państwa upadające (failing states) to pod-kategoria państw słabych, które ze względu na postępujący kryzys państwowo-ści stają się coraz słabsze, w pewnym momencie dochodząc do granicy upadku państwa. Państwa upadłe (failed states) charakteryzują się ciągłym konfliktem wewnętrznym. W większości z nich wojska rządowe muszą walczyć z co naj-mniej jedną rebelią. To jednak nie intensywność przemocy stanowi o upad-ku państwa, a raczej jej permanentny charakter. Wojny domowe, które często charakteryzują państwa upadłe (o największej dysfunkcyjności), wynikają za-zwyczaj z istniejącej etnicznej, religijnej lub inaczej uwarunkowanej wrogości między różnymi wspólnotami w obrębie tego samego społeczeństwa. Państwo w stanie upadku, w przeciwieństwie do państwa silnego, nie jest w stanie kon-trolować granic własnego terytorium156. W większości tego typu państw mamy

156 R.I. Rotberg, Failed States, Collapsed States, Weak States: Causes and Indicators [w:] State Failure…, op. cit., s. 2–4.


do czynienia z sytuacją, w której rządzący, kierując się etniczną, klanową lub inaczej motywowaną wrogością wobec członków wspólnoty, prześladują włas-nych obywateli lub ich część określaną jako wrogą. Stan anarchii i brak opieki ze strony rządu centralnego skłania obywateli do szukania ochrony i bezpie-czeństwa u lokalnych przywódców, gwarantujących względne, podstawowe bezpieczeństwo w sytuacji, w której państwo jako instytucja zawodzi. Bardzo wymowny jest w tym kontekście głos George’a Silberbauera, przytaczany przez Krzysztofa Trzcińskiego w artykule dotyczącym wspólnot lokalnych jako ob-szaru bezpieczeństwa Afrykanów. Silberbauer zauważa, że we wszystkich społeczeństwach istnieje strach przed chaosem, wskazując, iż bezpieczeństwo w społeczeństwach małej skali (small-scale societies) wiąże się bezpośrednio z wymiarem egzystencji społeczno-ekonomicznej i psychologicznej jej człon-ków157. Tymczasem państwa dysfunkcyjne nie zapewniają swoim obywatelom niezbędnych usług publicznych, w związku z tym tracą część swojej władzy na rzecz lokalnych watażków (warlords) i innych aktorów niepaństwowych158. Nominalne granice państwa przestają mieć wtedy znaczenie, ponieważ w ich obrębie działają grupy, które próbują wydrzeć państwu kontrolę nad częścią jego terytorium. W sytuacji, w której państwo nie jest w stanie zagwarantować bezpieczeństwa granic własnego terytorium, narażone jest ono na interwencje z zewnątrz. Państwo w stanie rozkładu (collapsed state) jest rzadką i ekstre-malną odmianą państwa upadłego, w którym dobra publiczne są uzyskiwane przez obywateli za pomocą środków prywatnych i doraźnych. Bezpieczeństwo jest w nim utożsamiane z rządami silniejszego. Ponadto wykazuje ono próżnię w kwestii władzy państwowej, stając się tym samym „zaledwie geograficznym wyrażeniem, przysłowiową czarną plamą”. Obecnie zazwyczaj jako przykłady państw w stanie rozkładu podaje się Somalię i Sudan Południowy159.

Wśród najważniejszych cech państw dysfunkcyjnych badacze wyróżniają: wojny domowe charakteryzujące się trwałą przemocą, konflikty między spo-łecznościami, utratę przez władze centralne kontroli nad całością terytorium

157 K. Trzciński, Wspólnota lokalna jako obszar bezpieczeństwa Afrykanów a rozwój demokratycz-nej kultury politycznej w Afryce Subsaharyjskiej [w:] Konteksty bezpieczeństwa w Afryce. Problemy glo-balne, sektorowe, regionalne, lokalne, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2014, t. 14, s. 79.

158 Zazwyczaj funkcjonuje tylko egzekutywa, która często opiera się na niekonstytucyjnych podstawach. Legislatura, jeśli w ogóle istnieje, spełnia funkcje fasadowe, sądy, jeżeli funkcjonują, to rzadko kiedy są niezależne, gdyż zazwyczaj w pełni są podporządkowane egzekutywie. R.I. Rotberg, Failed States, Collapsed States…, op. cit., s. 6–7.

159 M.S. Kimenyi, J. Kibe, Is South Sudan on the Verge of Collapse, Brookings, 20.08.2013, https://www.brookings.edu/blog/up-front/2013/08/20/is-south-sudan-on-the-verge-of-collapse (dostęp: 11.09.2016); R.I. Rotberg, Failed States, Collapsed States…, op. cit., s. 9–10.


państwa, wzrost przestępczości kryminalnej (włączając w to działalność gan-gów i przemyt broni), zaprzestanie funkcjonowania władzy ustawodawczej i sądowniczej, nieformalną prywatyzację edukacji, służby zdrowia i innych usług społecznych, korupcję, utratę legitymacji władzy, spadek PKB z towa-rzyszącym mu wzrostem przemytu oraz upadkiem waluty krajowej wypiera-nej przez walutę zagraniczną160. Przykładem może być Zimbabwe, gdzie aby zahamować hiperinflację, jako walutę przyjęto dolara amerykańskiego161.

W 1996 roku Jean-Germain Gros zaproponował typologię państw dys-funkcyjnych, w której stopień funkcjonowania państwowości w danej for-macji społecznej określa, odpowiadając na następujące pytania: (1) Czy istnieje jasno zdefiniowane i cieszące się uznaniem międzynarodowym terytorium?; (2) Czy państwo posiada sprawnie działającą administrację państwową?; (3) W jakim stopniu skuteczna jest kontrola nad terytorium i administracją państwową?; (4) Czy rząd ma monopol na środki przymusu stosowane w granicach całego państwa, czy też może istnieją obszary, które są dla niego niedostępne?; (5) Czy podatki są pobierane i rzeczywiście tra-fiają do skarbu państwa?162 Odpowiadając na powyższe pytania, Gros wy-różnił pięć rodzajów państw dysfunkcyjnych: (1) Państwa anarchiczne (anarchic states), charakteryzujące się brakiem silnego centralnego ośrodka rządowego, w których władza znajduje się w rękach lokalnych przywódców i watażków walczących o przejęcie kontroli nad nieistniejącym w praktyce państwem czy regionem (Somalia, Sudan Południowy). (2) Państwa wid-ma / państwa miraże (phantom or mirage states), pozornie posiadające wła-dze centralne, które jednak w rzeczywistości są w stanie wykonywać jedynie podstawowe zadania, takie jak ochrona głowy państwa i osób znajdujących się w jej kręgu. Państwa te nie zabezpieczają podstawowych potrzeb ludno-ści w sferze wewnętrznej i są czynnikiem destabilizującym bezpośrednie są-siedztwo w sferze zewnętrznej. Jeśli już jednak powstaną, „należy skłaniać je do przeprowadzania reform i nie dopuścić do koncentrowania się wyłącznie na zagadnieniu suwerenności”. Daniel Byman i Charles King z Georgetown

160 R.I. Rotberg, Failed States, Collapsed States…, op. cit., s. 19–22; Ch.T. Call, The Fallacy of the ‘Failed State’, „Third World Quarterly” 2008, Vol. 29, No. 8, s. 1494–1495.

161 Od 2009 roku środkiem płatniczym w Zimbabwe obok dolara zimbaweńskiego stał się także dolar amerykański. W okresie 15 czerwca – 30 września 2015 roku dolar zimbabweński został wy-cofany z użycia i tym samym przestał być legalnym środkiem płatniczym. Death of the Zimbabwe Dollar, Global Financial Data, https://www.globalfinancialdata.com (dostęp: 11.09.2016).

162 J.-G. Gros, Towards a Taxonomy of Failed States in the New World Order: Decaying Somalia, Liberia, Rwanda and Haiti, „Third World Quaterly” 1996, Vol. 17, No. 3, s. 456–457.


University mianem tym określili Erytreę i quasi-państwo – Somaliland163. (3) Państwa anemiczne (anemic states), wyczerpane konfliktami wewnętrzny-mi i zapóźnione gospodarczo (Republika Środkowoafrykańska, Demokratycz-na Republika Konga). (4) Państwa zawładnięte (captured states), w których silna władza centralna została przejęta przez niepewne lub jawnie odczuwa-jące zagrożenie elity, skupione głównie na obronie przed swoimi rywalami (Czad). Ze względu na posiadanie silnej władzy centralnej nie są to państwa upadłe, ale z pewnością dysfunkcyjne, gdyż słabość państwa w tym wypadku nie jest spowodowana brakiem efektywnego ośrodka władzy centralnej, ale faktem, iż państwo to nie obejmuje opieką całej wspólnoty obywateli, a jedy-nie tę jej część, z którą utożsamia się elita władzy. (5) Państwa o przerwanej państwowości (aborted states), które upadły, zanim zdążyły się skonsolido-wać. Ostatnie lata wskazują, że przykładem tego typu państwa może być Su-dan Południowy.

Należy zaznaczyć, że wśród państw o głębokiej dysfunkcyjności są takie, które się z niej mozolnie podnoszą, i te, które się w niej coraz bardziej po-grążają. Jeśli chodzi o te pierwsze, z perspektywy roku 2016 trzeba wymie-nić: Zimbabwe, Rwandę i Liberię. Wśród państw pogrążających się w upadku przykładem może być Sudan Południowy i Republika Środkowoafrykańska. Znaczenie ma również region, ponieważ państwo, które sąsiaduje z państwami zdestabilizowanymi i dysfunkcyjnymi, łatwiej może popaść w dysfunkcyjność i trudniej jest mu się z niej wydostać. Przykładem jest Republika Środkowo-afrykańska granicząca z Czadem, Sudanem Południowym, Demokratyczną Republiką Konga i Kamerunem. Jak nietrudno zauważyć, trzy z czterech są-siednich państw należą do czołówki najbardziej dysfunkcyjnych na świecie.

Warto także wskazać, że o ile w badaniach nad państwami dysfunkcyj-nymi wykorzystuje się wiele ujęć badawczych, o tyle w niniejszych rozważa-niach szczególnie ważne są dwa z nich. Po pierwsze, badania nad państwa-mi dysfunkcyjnymi powinny być rozpatrywane w świetle założeń i głównych twierdzeń podejścia neoinstytucjonalnego164, po drugie, wielką rolę w tych badaniach odgrywa także teoria postkolonialna. Należy im poświęcić chwilę uwagi. Do lat pięćdziesiątych XX wieku w naukach politycznych dominowało

163 D. Byman, Ch. King, The Phantom Menace, „The New York Times” 15.08.2011, http://www.nytimes.com/2011/08/16/opinion/the-phantom-menace.html?_r=0 (dostęp: 12.04.2016).

164 Pisze o tym Joanna Mormul, wykorzystując przykład dysfunkcyjności państw luzoafry-kańskich i zjawiska institutional multiplicity. J. Mormul, New Institutionalism in Research on Dys-functional States in Sub-Saharan Africa: „Institutional Multiplicity” and the Luso-African Example [w:] African Studies: Forging New Perspectives and Directions, red. N. Pawlak, H. Rubinkowska--Anioł, I. Will, Warszawa 2016, s. 64–81.


podejście instytucjonalne. Dla wielu ówczesnych badaczy instytucjonalizm był często wręcz tożsamy z politologią. Politolodzy zajmowali się wówczas głównie opisem i analizą konstytucji, systemów prawnych i struktur rządo-wych. Ta praktyka zaczęła się zmieniać dopiero po tzw. rewolucji behawio-ralnej w naukach społecznych, która w dużej mierze opierała się na krytyce tradycyjnego podejścia instytucjonalnego, oskarżając je o deskryptywność i brak „naukowości” rozumianej jako zdolność do formułowania praw (podej-ście behawioralne na wzór nauk przyrodniczych miało wprowadzić do nauk społecznych „dążenie do pewności”)165.

Terminu „nowy instytucjonalizm” po raz pierwszy użyli James March i Jo-han Olsen w 1984 roku w swoim artykule The New Institutionalism: Organi-zational Factors in Political Life166. Podkreślali oni autonomiczną rolę i wagę instytucji politycznych167. Empiryczne obserwacje systemów politycznych miały potwierdzać instytucjonalną złożoność współczesnych państw, jak rów-nież wskazywać na wzajemne przenikanie się instytucji, jednostek i zdarzeń168. Wcześniej dominujące tendencje, tj. behawiorystyczna i teorii racjonalnego wyboru, były na wskroś indywidualistyczne – ich uwaga koncentrowała się głównie na działalności pojedynczych jednostek (np. premiera, prezydenta czy wyborcy)169, niejako lekceważąc instytucje rozumiane jako proste agregaty jednostkowych preferencji170.

Zgodnie z nowym instytucjonalizmem instytucje polityczne przestały być utożsamiane jedynie z organizacjami politycznymi. Instytucja zaczęła być ro-zumiana jako stabilny, powracający wzór zachowań, a instytucje polityczne jako reguły gry, zarówno te formalne, jak i nieformalne. Niemniej jednak – podobnie jak w przypadku państw dysfunkcyjnych/upadłych – tak szeroko sformułowana definicja może grozić rozmyciem samego pojęcia instytucji, zwłaszcza że niektórzy badacze pokusili się o zaliczenie do nieformalnych

165 V. Lowndes, Instytucjonalizm [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsh, G. Stoker, Kraków 2006, s. 89; B. Sajduk, Główne nurty analizy politycznej, „Przemyskie Studia Poli-tologiczne” 2007, nr 1 (1), s. 7–20.

166 J.G. March, J.P. Olsen, The New Institutionalism: Organizational Factors in Political Life, „The American Political Science Review” 1984, Vol. 78, s. 735–738; B. Sajduk, Główne nurty anali-zy…, op. cit., s. 14–19. Zob. więcej: J.G. March, J.P. Olsen, Instytucje. Organizacyjne podstawy poli-tyki, Warszawa 2005.

167 J.G. March, J.P. Olsen, The New Institutionalism…, op. cit., s. 738. 168 Ibidem, s. 740.169 B. Sajduk, James G. March, Johan P. Olsen, „Instytucje. Organizacyjne podstawy polity-

ki”, przeł. Dariusz Sielski, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, recenzja książki, „Politeja” 2007, nr 2 (8), s. 598.

170 V. Lowndes, Instytucjonalizm, op. cit., s. 90.


instytucji politycznych także tradycji, zwyczaju, kultury czy nawyku. Takie po-dejście do instytucji – skoncentrowane na regułach, często nieformalne, dyna-miczne – wydaje się przydatne w badaniach nad państwami dysfunkcyjnymi, szczególnie w regionie Afryki Subsaharyjskiej, jakkolwiek można się zgodzić, iż poddanie badaniom wyłącznie instytucji formalnych jest bardziej uzasad-nione w przypadku starych i uznanych demokracji, gdzie obowiązują rządy prawa i silna jest pozycja konstytucji, a taki stan prawny akceptuje większość społeczeństwa. Inaczej wygląda sytuacja w nowo powstałych demokracjach, do którego to ustroju aspiruje – bądź przez dłuższy czas aspirowała – większa część państw afrykańskich, dziś uznawanych nierzadko za dysfunkcyjne171. W warunkach tych państw ograniczenia prawne władzy państwowej są czymś nowym, często niemającym wcześniejszego precedensu, same zaś rządy prawa mogą być bezkarnie ignorowane, na przykład ze względu na lojalność klanową czy etniczną. Oddziaływanie instytucji formalnych wydaje się wówczas znacz-nie osłabione. Stąd też adekwatnym krokiem jest rozszerzenie pola badaw-czego w badaniach nad państwami dysfunkcyjnymi w Afryce Subsaharyjskiej i przyjrzenie się nie tylko formalnym instytucjom państwa (np. konstytucji, sy-stemowi wyborczemu czy ustrojowi), ale również instytucjom nieformalnym, które mają często o wiele większy wpływ na życie polityczne i społeczne172.

Interesującą typologię instytucji nieformalnych wprowadza afrykanista i politolog Göran Hydén, który wyróżnił cztery typy instytucji nieformalnych w Afryce, traktowanych przez niego jako swoiste kategorie analityczne, są to: klientelizm173, zbiorowa współpraca (pooling174), samoobrona oraz charyzma (np. lidera). Najmniej oczywistą koncepcją wydaje się pooling. W rozumieniu Hydéna jest to wszelkiego rodzaju zbiorowa współpraca, w której zaangażowa-nie jednostek ma charakter dobrowolny i oddolny. Zauważalny przez Hydéna wpływ wymienionych instytucji nieformalnych na życie polityczne, gospo-darcze i społeczne potwierdza słabość formalnych instytucji państwowych175,

171 Jednym z przejawów demokratyzowania społeczeństwa były próby wprowadzenia przymu-su wyborczego, który obowiązywał w takich państwach Afryki Subsaharyjskiej, jak Gabon, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Wyspy Zielonego Przylądka, Zair/Demokratyczna Republika Konga. W niektórych państwach (Botswana i Mali) przygotowano poprawki do konstytucji i ordynacji wy-borczych, ale nie uzyskały one mocy prawnej. A. Żukowski, Przymus wyborczy – istota, przesłanki i implikacje, „Państwo i Prawo” 2009, 1 (1), s. 111–112.

172 M. Bratton, Formal versus Informal Institutions in Africa, „Journal of Democracy” 2007, Vol. 18, No. 13, July, s. 96–98.

173 Ostatnim stadium klientelizmu jest według Hydéna neopatrymonializm, który uważa za trwały element życia politycznego w państwach afrykańskich.

174 Dosł. łączenie, zbieranie się.175 G. Hydén, African Politics…, op. cit., s. 78–83.


a wśród przyjętych przez niego szerokich kategorii analitycznych pojawiają się i węższe, bardziej odzwierciedlające konkretne problemy państw afrykań-skich, na przykład powszechność i skala korupcji czy „rządy Wielkiego Czło-wieka” (Big Man rule). Większość afrykanistów poruszających się w obrębie nauk politycznych wskazuje na negatywne aspekty istnienia instytucji nie-formalnych w państwach afrykańskich (zwłaszcza dysfunkcyjnych), zdarzają się jednak także sytuacje odwrotne, gdy w związku ze słabością organizmu państwowego instytucje nieformalne, jak na przykład więzi osobiste w postaci lojalności wobec urzędującego prezydenta, mogą się przyczynić do swoistej legitymizacji jego władzy i chociaż do pewnego stopnia poprawić stan rządów w danym państwie176.

Postkolonialna tradycja teoretyczna pojawiła się w obrębie studiów ję-zykowych, antropologii i nauki o kulturze na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, gdy w wyniku dekolonizacji wielu młodych intelektualistów pochodzących z dawnych kolonii rozpoczęło kontestację neokolonialnych zależności w postaci przewagi Europy nad innymi częściami świata. Zwracali oni uwagę, że mimo pozornej emancypacji nowo powstałych państw w dalszym ciągu znajdowały się one w cieniu dawnych metropolii, bę-dąc z nimi powiązane więzami kulturowymi, językowymi, systemem praw-nym czy zależnościami ekonomicznymi. Studia postkolonialne nie mają jak dotychczas jednej definicji, a na ich dorobek, jak już wcześniej wspomniano, składa się wiele odmiennych dziedzin wiedzy. Jednym z głównych zarzutów podnoszonych wobec postkolonializmu jest brak wypracowanej przez ten nurt metodologii badań. W użyciu zamiennie stosowane są pojęcia, takie jak „perspektywa postkolonialna”, „koncepcja postkolonialna” czy „studia postkolonialne”. Wydaje się, że najbardziej zasadne jest używanie terminu „postkolonializm”177. Początków intelektualnych współcześnie rozumianego postkolonializmu doszukuje się zazwyczaj w dwóch dziełach: Wyklęty lud zie-mi (fr. Les Damnés de la Terre) autorstwa pochodzącego z Martyniki Frantza Fanona178 oraz Orientalizm Edwarda Saida179, Amerykanina o palestyńskich korzeniach. W swojej książce, opublikowanej w 1961 roku, Fanon wskazuje, że ludy skolonizowane, aby odnaleźć swój głos i tożsamość, powinny przede

176 M. Bratton, Formal versus Informal…, op. cit., s. 98–99. 177 A. Bógdał-Brzezińska, Postkolonialne dziedzictwo niezachodnich koncepcji stosunków mię-

dzynarodowych [w:] Re-Wizje i Re-Orientacje. Myśl pozaeuropejska w nauce o stosunkach między-narodowych, red. M.F. Gawrycki, J. Zajączkowski, A. Bógdał-Brzezińska, Warszawa 2012, s. 49–50.

178 F. Fanon, Wyklęty lud ziemi, Warszawa 1985.179 E. Said, Orientalizm, Warszawa 1991.


wszystkim odzyskać własną historię, przez lata deprecjonowaną lub całkowi-cie przez kolonizatorów pomijaną. Z kolei Said w Orientalizmie, wydanym po raz pierwszy w 1978 roku, sprzeciwia się specyficznemu europocentrycz-nemu uniwersalizmowi, zgodnie z którym uznawana jest wyższość wszystkie-go, co europejskie bądź należące do kręgu cywilizacji zachodniej, przy czym proces ten ma często bezrefleksyjny charakter. Krytykuje on również „orien-talizm” prezentowany w europejskiej tradycji kulturowej jako obraz relacji między Wschodem i Zachodem, definiowany poprzez stosunek podległości, relację władzy, dominację o różnym stopniu hegemonii180.

Tym samym w perspektywie postkolonialnej dużą wagę przywiązuje się do kwestii dominacji i oporu, jak również do roli dyskursu i przemocy w kształtowaniu rzeczywistości międzynarodowej. W studiach nad bezpie-czeństwem i stosunkami międzynarodowymi wskazuje się także na potrzebę konceptualizacji bezpieczeństwa z uwzględnieniem specyfiki tzw. Trzeciego Świata (Globalnego Południa). Krytykuje się koncentrację uwagi na państwie, wskazując, że współczesna koncepcja państwa oparta jest głównie na euro-pejskich procesach powstawania nowoczesnych państw narodowych. Bezpie-czeństwo państwa, identyfikowane w tej sytuacji również z bezpieczeństwem obywateli, powinno być więc zorientowane na zagrożenia napływające z ze-wnątrz. W przypadku badań nad państwami o wysokim stopniu dysfunk-cyjności takie podejście nie zawsze jednak jest przydatne, biorąc pod uwagę fakt, iż na obszarze, na którym zachodzi to zjawisko, często samo państwo jest źródłem zagrożenia dla własnych obywateli. Stąd też, według badaczy post-kolonialnych, proste porównania z państwami szeroko pojmowanego Zacho-du nie są uzasadnione. Wskazują oni także na rolę Zachodu i jego ośrodków akademickich w tworzeniu takich pojęć, jak Południe, Orient, niedorozwój czy upadek państwa181, podając je za przykład dyskursywnego konstruowa-nia tożsamości. Co więcej, wspomniane pojęcia często nastręczają dodatko-wych problemów definicyjnych. Podział świata na państwa Południa i Półno-cy w głównej mierze jest uwarunkowany poziomem rozwoju (bogata Północ przeciwstawiana biednemu Południu). W praktyce zasadniczą linią, według której dochodzi do rozróżnienia państw rozwiniętych i rozwijających się, stał się poziom życia ich mieszkańców. Niemniej jednak zdefiniowanie pojęcia globalnego Południa, jak również dobór metod i wskaźników pozwalających na jego operacjonalizację, są trudne choćby dlatego, że termin ten może się od-

180 Ibidem.181 Ł. Fijałkowski, Postkolonializm a studia nad bezpieczeństwem międzynarodowym, „Kultura –

Historia – Globalizacja” 2011, nr 10, s. 71–72, 74–75.


nosić zarówno do obiektywnych warunków życia, jak i do ich subiektywnego odczuwania182. Równie kontrowersyjnie postrzegana jest kategoria rozwoju. Przyjęło się sądzić, że szeroko rozumiany rozwój jest niezbędny do zapewnie-nia państwu odpowiedniej pozycji oraz znaczenia we współczesnym świecie. Rozwój tym samym ma być celem, do którego państwo postkolonialne powin-no dążyć, opierając się na doświadczeniu tych państw, które już go osiągnęły, czyli świata zachodniego. Tak postrzegana kategoria rozwoju jest dla dyskursu postkolonialnego nie do zaakceptowania, wskazuje bowiem istnienie binarnej antytezy w postaci niedorozwoju, a w konsekwencji wymusza na państwach rozwijających się przyjęcie rozwiązań narzucanych przez zachodnie instytucje (zwłaszcza finansowe)183.

Istotna, jak się wydaje, jest również dwukierunkowość obecna w zainte-resowaniach badaczy postkolonialnych, którzy podejmują się nie tylko ana-lizy wpływu dekolonizacji na obszary wcześniej skolonizowane, ale również na byłe mocarstwa kolonialne. Co więcej, dostrzegają oni obecność w systemie międzynarodowym nowego zjawiska – neokolonializmu, rozumianego jako różnego rodzaju formy kulturowej, gospodarczej czy nawet polityczno-mili-tarnej dominacji byłych metropolii184. Zjawisko postkolonializmu, następu-jącego po kolonializmie, staje się w tym wypadku przedmiotem sporu, dane państwo może bowiem być postkolonialne i posiadać status państwa niepod-ległego, jednocześnie będąc państwem neokolonialnym i pozostając w ekono-micznej i kulturowej zależności od byłej metropolii185.

Badania nad państwami dysfunkcyjnymi często oskarża się o nacechowa-nie perspektywą europocentryczną. Przez badaczy postkolonialnych europo-centryzm jest w tym przypadku rozumiany jako ksenofobia wobec regionalnej różnorodności186, przekonanie, że to, co europejskie, będzie zawsze „normal-ne” i „lepsze”, w konsekwencji nadające obszarom rozwijającym się etykietkę „innego” – „gorszego” i „nienormatywnego”. Ma to także odzwierciedlenie

182 M.W. Solarz, Północ–Południe. Krytyczna analiza podziału świata na kraje wysoko i słabo rozwinięte, Warszawa 2009, s. 135–136.

183 M.F. Gawrycki, A. Szeptycki, Podporządkowanie – niedorozwój – wyobcowanie. Postkolonia-lizm a stosunki międzynarodowe, Warszawa 2011, s. 74–75.

184 P.R. Viotti, M.V. Kauppi, International Relations Theory, New York 2010, s. 202–204.185 A. Loomba, Kolonializm/postkolonializm, op. cit., s. 23. Samo pojęcie neokolonializmu

wprowadził do dyskursu międzynarodowego prezydent Ghany, Kwame Nkrumah, publikując w 1965 ro ku książkę: Neo-Colonialism: The Last Stage of Imperialism. Rozumiał on neokolonializm jako eksploatację państw rozwijających się z wykorzystaniem zagranicznego kapitału. M.F. Gawry-cki, A. Szeptycki, Podporządkowanie – niedorozwój…, op. cit., s. 36–37.

186 N.P. Sil, Postcolonialism and Postcoloniality: A Premortem Prognosis, „Alternatives. Turkish Journal of International Relations” 2008, Vol. 7, No. 4, Winter, s. 25.


w społecznym i medialnym przedstawianiu tzw. Trzeciego Świata jako państw o niskim dochodzie narodowym, tradycyjnym rolnictwie, nieuprzemysłowio-nych, niestabilnych politycznie, z ograniczonymi swobodami obywatelskimi i podatnych na ingerencje wojska w życie polityczne kraju187.

Krytyce postkolonialnej może być przeciwstawiana wzrastająca rola kon-tynentu afrykańskiego w stosunkach międzynarodowych. Przez dłuższy czas główna oś debaty w stosunkach międzynarodowych obracała się w zasadzie jedynie wokół światowych mocarstw. Afryka zazwyczaj służyła jako doskonałe studium przypadku, egzemplifikujące niektóre interesujące problemy badaw-cze pojawiające się w obrębie dyscypliny. Stąd też krytykę wzbudzało nawet badanie stosunków międzynarodowych w Afryce jako zbyt obciążone zachod-nimi wzorcami. Najbardziej rozpowszechnione teorie stosunków między-narodowych (liberalizm, konstruktywizm, realizm) opierają się w gruncie rze-czy na zachodnim rozumieniu państwowości, społeczeństwa obywatelskiego, procesów politycznych i racjonalności, rozwinięte zostały bowiem z uwzględ-nieniem zachodniego procesu historycznego powstania i rozwoju państwa. Argument ten ma potwierdzać tezę, że Afryka, będąc inną od Zachodu, nie wpasowuje się w zachodnie modele tłumaczące stosunki międzynarodowe188. W debacie nad afrykańskimi kryzysami państwowości z jednej strony poja-wiają się głosy zwracające uwagę, że definiowanie miejsca, w którym państwo-wość się kończy lub zaczyna, w przypadku państw afrykańskich jest na tyle empirycznie niepewne dla teorii opartych na sztywnym rozumieniu pojęcia państwa, iż przestaje być użyteczne. Z drugiej strony nie wszystkie państwa afrykańskie są aż tak słabe, jak przyjęło się sądzić, co więcej, w czasach przed-kolonialnych istniały na kontynencie afrykańskim organizmy, które przeja-wiały pewne elementy westfalskiego porządku państwowego189.

Podsumowując, należy wskazać, że „postkolonializm koncentruje się na wieloaspektowej kondycji zarówno społeczeństw, jak i jednostek, która jest efektem znalezienia się mieszkańców danego terytorium pod dominacją siły zewnętrznej”. W podejściu postkolonialnym badacze zwykle kładą główny na-cisk na relacje między kulturą a różnymi formami władzy politycznej, biorąc

187 M.F. Gawrycki, A. Szeptycki, Podporządkowanie – niedorozwój…, op. cit., s. 108, 112.188 S. Harman, W. Brown, In from the Margins? The Changing Place of Africa in International

Relations, „International Affairs” 2013, No. 89, s. 69–71.189 C. Clapham, Africa and the International System…, op. cit., s. 3–27; S. Harman, W. Brown,

In from the Margins…, op. cit., s. 73–74.


pod uwagę wpływ doświadczenia kolonialnego na rozwój badanej społeczno-ści, a w dalszej perspektywie na kondycję państw postkolonialnych190.

Bardzo dobrze nurt intelektualny wpisujący się w rozważania w ramach postkolonializmu oddaje fragment wykładu znanego intelektualisty i pisarza z Gwinei Równikowej Donato Ndongo Bidyogo, wygłoszonego w październi-ku 2016 roku na Uniwersytecie Warszawskim podczas konferencji na temat „Intelektualiści afrykańscy wobec doświadczenia dyktatur”:

Podstawową przyczyną tych haniebnych zjawisk jest nic innego jak nienasycony neokolo-nializm, który bezlitośnie uprawiają bardzo bogate kraje, przy równoczesnym prowadzeniu „dobroczynnego” dyskursu, podkreślającego domniemaną niezdolność Afrykanina do sa-modzielności i pokojowego współżycia społecznego; postawa, za którą skrywa się rasizm, wciąż istniejący między Europą a Afryką, na który nakładają się obecnie drapieżne prag-nienia ekonomiczne wschodzących potęg, takich jak Chiny, Indie czy Brazylia. Sytuacja ta czyni z Afrykanów najbardziej żałosne istoty na świecie; oderwani od duchowego zaplecza naszych pierwotnych kultur, w których solidarność była największą wartością, skazani na obezwładniającą nowoczesność, która nie zaspokaja jednak naszych wewnętrznych po-trzeb, zamieniamy się w karykatury innych, pozbawieni własnego zaplecza kulturowego, które pozwoliłoby zakwestionować jedyny dyskurs władzy (…). Wobec przerażającej rze-czywistości, jaką obserwujemy, wydawać by się mogło, że to nasza niepodległość poniosła porażkę. Wyciągnięcie takiego wniosku upraszcza sprawę, strzepuje kurz z dawnych impe-rialistycznych poglądów i przypomina hipotezy o istnieniu tzw. państw upadłych. Jednak z naszego punktu widzenia, nie tylko nie upadły nasze państwa, ale nie są też niemożliwe do skonsolidowania nasze narody ani my Afrykanie nie posiadamy specjalnego genu, który czyni nas gorszymi od reszty świata. Uważamy, że po prostu podczas tych sześciu dekad niepodległości bez suwerenności nie sprawdził się narzucony model, model lampeduski, w którym ograniczono się do zastąpienia białych zarządców czarnymi, mającymi utrzymać „stabilizację” w dawnych posiadłościach191.

190 A. Polus, Postkolonializm i neokolonializm. Problemy definicyjne, Polskie Centrum Studiów Afrykanistycznych, Working Papers 2010, nr 4, s. 3, 7.

191 D.N. Bidyogo, Wykład plenarny wygłoszony na Uniwersytecie Warszawskim podczas konfe-rencji nt. „Intelektualiści afrykańscy wobec doświadczenia dyktatur”, „Afryka” 2016, nr 44, s. 163–164.

71Metodologia badań 71

Rozdział II

Metodologia badań

1. Wybrane ograniczenia i wyzwania w badaniach państw dysfunkcyjnych w Afryce Subsaharyjskiej

Mój pobyt w Afryce nauczył mnie nieufności do wszystkiego, co nie-Afrykanie o niej piszą, gdyż jest to robione niemal zawsze z pozycji europocentryzmu – najgorszej, jaką można zająć.

Mirosław Żuławski, Ucieczka do Afryki192

Wśród stosowanych metod i technik badawczych w pierwszej kolejności warto wskazać na metody historyczne, za pomocą których można przedsta-wić genezę oraz rozwój poszczególnych procesów i zjawisk. Jest to szczegól-nie przydatne przy opisywaniu rozmaitych determinantów dysfunkcyjności, na przykład specyfiki wzorców władzy i jej sprawowania, roli liderów poli-tycznych, przeszłej i obecnej roli europejskich kolonizatorów, wpływu wyty-czonych odgórnie przez mocarstwa kolonialne granic przecinających obszary etniczne i klanowe. Cechą tej metody jest oparcie się na genetycznym modelu wyjaśniania, w którym przyjmuje się, iż aby wyjaśnić jakieś zjawisko, należy wskazać na sekwencję zdarzeń prowadzących do jego powstania193. W bada-niach państw dysfunkcyjnych powszechnie stosuje się także metody porów-nawcze, i to zarówno w ujęciu diachronicznym, jak i synchronicznym. W tym pierwszym przypadku porównuje się ten sam obiekt, choć w różnych prze-działach czasu. W drugim przypadku porównuje się dwa lub więcej obiektów

192 M. Żuławski, Ucieczka do Afryki, Warszawa 2005, s. 9.193 P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu..., op. cit., s. 54; B. Krauz-Mozer, Teorie polityki.

Założenia metodologiczne, Warszawa 2005, s. 128–129; J. Herbst, States and Power in Africa. Com-parative Lessons in Authority and Control, Princeton 2000.


w tym samym momencie194. Warto nadmienić, że metody porównawcze są niezwykle użyteczne w naukach społecznych, ich zastosowanie ułatwia bo-wiem konstruowanie typologii i klasyfikacji. W tym sensie wydają się one nie-zwykle użyteczne w badaniach państw dysfunkcyjnych, i to zarówno, gdy cho-dzi o rozstrzygnięcia i podziały pojęciowe, jak i ze względu na umożliwienie wskazania odmiennych charakterystyk poszczególnych państw oraz stopnia ich dysfunkcyjności. Pozwalają one również na ustalenie, czy zjawisko jest je-dynie lokalne czy powszechne. Metody te mają także ograniczenia, dotyczące wiarygodności danych oraz niewielkiej liczby obiektów nadających się do po-równań. Dobrym przykładem użyteczności metod porównawczych może być konstrukcja wielu narzędzi służących do pomiaru państw dysfunkcyjnych195.

Często wykorzystywaną przez badaczy nauk społecznych formą badań w państwach dysfunkcyjnych są metody stosowane w badaniach etnograficz-nych, obejmujące najczęściej kilka technik badawczych, na przykład obserwa-cje bezpośrednie i wywiady. Metody te są stosowane głównie w celu zdobycia informacji na temat kondycji i postaw społeczeństw oraz relacji między społe-czeństwem a władzą196. Stosowanie metod etnograficznych wymaga od badacza jawnego bądź ukrytego uczestnictwa w codziennym życiu ludzi przez określo-ny czas. Takie badanie może się dokonywać poprzez obserwowanie otoczenia, uczestnictwo w rozmowie, zadawanie pytań, czyli zbieranie przez badacza da-nych, które przybliżają go do przedmiotu badań. Metoda ta ma długą histo-rię. W tym, co niektórzy poczytywali za jej największą siłę, inni upatrywali jej największą słabość. Dlatego też i dziś istnieje wyraźny podział na badaczy, któ-rzy w opozycji do metod etnograficznych bardzo mocno optują za metodologią wypracowaną na gruncie nauk przyrodniczych, i tych, którzy głoszą odrębność świata społecznego i konieczność posługiwania się innymi metodami badawczy-mi, adekwatnymi do jego poznania197. Dla etnologów „właściwa praca etnogra-ficzna jest pracą w terenie”, przy czym pobyt w terenie i prowadzone badania są

194 G. Babiński, Metodologia a rzeczywistość społeczna. Dylematy badań etnicznych, Kraków 2004, s. 41.

195 P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu..., op. cit., s. 56; J. Hopkin, Metody porównaw-cze [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsh, G. Stoker, Kraków 2006, s. 251–254, 260–263.

196 P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu..., op. cit., s. 51; D. Silverman, Interpretacja da-nych jakościowych, Warszawa 2007, s. 74–76; U. Flick, Projektowanie badania jakościowego, Warsza-wa 2010, s. 154–155; A. Fontana, J.H. Frey, Wywiad. Od neutralności do politycznego zaangażowania [w:] Metody badań jakościowych, t. 2, red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, Warszawa 2009, s. 106–109; S. Kvale, Prowadzenie wywiadów, Warszawa 2010, s. 194–196.

197 M. Hammersley, P. Atkinson, Metody badań terenowych, Poznań 2000, s. 12.


zwykle w ich przypadku co najmniej kilkumiesięczne, z czego pierwsze miesią-ce często poświęcone są nauce języka, funkcjonowania w trudnych warunkach, w jakich żyje miejscowa społeczność (nierzadko w niesprzyjającym klimacie), jak również zdobywaniu zaufania lokalnej ludności. Przyjmuje się nawet, iż po-byt w terenie powinien być tym dłuższy, im bardziej badana kultura różni się od kultury badacza198. Inaczej sytuacja wygląda w przypadku zastosowania ele-mentów badań etnograficznych w szeroko pojętych naukach politycznych. Co-raz częściej badania etnograficzne przestają ograniczać się do jednej określonej lokalizacji, mówi się o badaniach prowadzonych w wielu lokalizacjach (multi--sited ethnography), które poprzez łączenie problemów właściwych dla różnych dyscyplin (np. medioznawstwa, kulturoznawstwa, bezpieczeństwa narodowe-go, politologii czy stosunków międzynarodowych) pozwalają na wnioskowanie na większym polu. W związku z powyższym nie są konieczne wielomiesięczne pobyty badawcze na ograniczonym do jednego miejsca terytorium199.

Oczywiście tego rodzaju badania terenowe napotykają istotną krytykę. Warto przecież pamiętać, że wraz z rozwojem metod statystycznych i rosną-cym wpływem filozofii pozytywistycznej badania ilościowe, przede wszystkim ankietowe, zostały uznane przez wielu badaczy za jedyne obiektywne podej-ście badawcze i samowystarczalną praktykę metodologiczną. Najważniejszym argumentem zwolenników metod ilościowych jest fakt, że podlegają procedu-rze weryfikacji, dają się zatem potwierdzić albo sfalsyfikować. W badaniach tych istnieje zatem sztywny scenariusz, na przykład w badaniach ankietowych zachowanie osoby mającej przeprowadzać wywiad jest precyzyjnie określone, łącznie z brzmieniem pytań i kolejnością ich zadawania. Badania jakościo-we nie mieszczą się w tych pozytywistycznych kanonach, w związku z czym postawiono im zarzut braku naukowości200. Tymczasem w wielu państwach afrykańskich istnieją całe grupy osób, które niejako zawodowo udzielają wy-wiadów specjalnie dla badań ankietowych (badacze wymieniają się kontak-tami), a sam wywiad zwykle odbywa się w hotelu w centrum stolicy. Walor poznawczy takich badań jest oczywiście wątpliwy. Problemem bywa też wąt-pliwa jakość udzielanych odpowiedzi, gdy na przykład miejscowi „wyczuwają”, co badacz chciałby usłyszeć lub też nie mówią wszystkiego.

Trzeba jeszcze wspomnieć, że posługiwanie się metodą etnograficzną w re-aliach Afryki Subsaharyjskiej wiąże się z rozlicznymi problemami, ponieważ

198 J.J. Pawlik, Zmagania etnologa w Afryce, „Afryka” 2006/2007, nr 27, s. 53, 57–58, 60. 199 G.E. Marcus, Ethnography in/of the World System: The Emergence of Multi-Sited Ethnography,

„Annual Review of Anthropology” 1995, No. 24, s. 95–117.200 M. Hammersley, P. Atkinson, Metody badań terenowych, op. cit., s. 15–16.


zderzenie z odmiennością kulturową – zwłaszcza w przypadku badaczy z kręgu kultury zachodniej – znacząco utrudnia wgląd w procesy społeczne, a co za tym idzie prowadzenie badań. Nieznajomość lokalnych języków oraz wielu mniej, lub bardziej subtelnych kodów kulturowych nie tylko utrudnia, ale może wręcz uniemożliwiać przeprowadzenie wartościowego poznawczo badania. W ostat-nich latach w naukach społecznych coraz wyraźniej docenia się rolę i wagę czyn-nika kulturowego podczas prowadzenia badań i obecnie jest on nierozłącznym elementem refleksji metodologicznej w zakresie badań jakościowych201.

Badania terenowe mówią wiele na temat jakości życia ludności oraz jej postaw, nie pozwalają jednak na wyciągnięcie wniosków dotyczących efek-tywności działania instytucji państwa w zakresie przekraczającym osobiste doświadczenie badacza. Prawdopodobnie najczęściej stosowanymi metodami pomocniczymi, zwłaszcza w porównawczych badaniach państw dysfunkcyj-nych, są metody i techniki analizy statystycznej. Umożliwiają porównywanie wielu przypadków, poszukiwanie długotrwałych trendów czy testowanie teo-rii202. Co ważne, są także często obecne przy posługiwaniu się analizą danych wtórnych, a więc kolejnym zbiorem metod, niezwykle użytecznych w bada-niach nad państwami dysfunkcyjnymi. Nie ulega bowiem wątpliwości, że jed-nym z podstawowych źródeł informacji na temat procesów i zjawisk w tych państwach są rozmaite dane zastane, w tym dokumenty osobiste, pamiętniki, autobiografie, listy, zdjęcia, nagrania audio, wideo itp.203

Powyższe rozważania przesuwają nas w stronę refleksji nad problemami i ograniczeniami w badaniach państw dysfunkcyjnych. Jak się wydaje, najwięk-szym wyzwaniem, przed jakim stoi badacz, są kłopoty związane z organizacją samych badań i pozyskiwaniem danych. Jeśli chodzi o pozyskiwanie informa-cji z danych zastanych, często już na samym początku badacz trafia na barie-rę w postaci zniszczenia danych (konflikty zbrojne i przewroty polityczne, jak również warunki przechowywania źródeł pisanych w klimacie tropikalnym) lub braku możliwości dostępu do nich, co jest związane z różnego rodzaju zaka-zami czy oczekiwaniem zapłacenia stosownej gratyfikacji, nierzadko też z nie-uporządkowaniem dokumentów w archiwach czy niekompetencją urzędników. Poza tym w wielu państwach afrykańskich dane zastane w postaci dokumentów

201 R. Bishop, Kaupapa Māori. Przezwyciężyć neokolonializm w badaniach społecznych [w:] Meto-dy badań jakościowych, t. 2, red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, Warszawa 2009, s. 167–180; S. Kvale, Pro-wadzenie wywiadów, op. cit., s. 120–121; P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu..., op. cit., s. 53.

202 P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu..., op. cit., s. 56–57.203 Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań

2001, s. 321–348.


są nierzetelne albo wręcz zmanipulowane przez władze, co wiąże się bądź z pró-bą polepszenia wizerunku rządu za granicą, bądź ze zwiększeniem szansy na po-moc humanitarną czy inwestycje zagranicznych podmiotów gospodarczych204. Alternatywą są zatem dane pozyskiwane z publikacji przygotowywanych przez rządy innych państw, think tanków i organizacji międzynarodowych, na przy-kład agend ONZ czy Banku Światowego. Tu także jednak nie można być pew-nym wiarygodności danych, do instytucji międzynarodowych często bowiem trafiają informacje niepełne lub ukazujące kondycję państw rozwijających się w lepszym świetle, niż to jest w rzeczywistości. Nie należy oczywiście za każdym razem doszukiwać się umyślnego wprowadzania badacza w błąd czy też zakła-dać zupełną niewiarygodność uzyskanych w ten sposób danych, wysoce wska-zana jest jednak daleko idąca ostrożność przy ich interpretacji. Tym bardziej że, jak pokazują liczne przykłady, dane pozyskiwane nawet w tym samym czasie, ale przez różne instytucje badawcze, mogą się różnić, czasem nawet znacznie. Do-tyczy to także prowadzonych przez te instytucje analiz, których jedną z konse-kwencji jest budowa rankingów państw dysfunkcyjnych. Należy również zacho-wać ostrożność, gdyż i w tym wypadku dane udostępniane przez niektóre think tanki mogą być wynikiem manipulacji spowodowanej przez wykonywanie ta-kich badań na zlecenie potężnej korporacji czy też państwa mającego na celu dyskredytację przeciwnika (np. konflikt między Erytreą a Etiopią). W przy-padku tych ostatnich państw, szczególnie odnośnie do Erytrei, badanie okresu postniepodległościowego nastręcza poważnych trudności. Autokratyczny rząd nie zezwala badaczom nauk społecznych na prowadzenie badań, traktując ich niemalże jak agentów obcych służb. Uzyskanie zgody na badania w zasadzie nie jest możliwe, a wystąpienie o taką zgodę mija się w praktyce z celem, gdyż może tylko spowodować wpis nazwiska badacza na listę osób niepożądanych i utratę szansy na otrzymanie wizy na wjazd do kraju. Nawet obywatele erytrejscy nie mogą prowadzić badań naukowych bez specjalnego pozwolenia. Ponadto na te-rytoriach niektórych państw dysfunkcyjnych należy mieć specjalną przepustkę zezwalającą na poruszanie się po danym obszarze (np. w Republice Środkowo-afrykańskiej, Erytrei, niektórych rejonach Etiopii). Wszystko to utrudnia zbie-ranie danych zarówno na poziomie indywidualnie prowadzonych badań w pań-stwach dysfunkcyjnych, jak i na poziomie organizacji międzynarodowych.

204 T.O. Howard, The Tragedy of Failure: Evaluating State Failure and its Impact on the Spread of Refugees, Terrorism, and War, Santa Barbara 2010, passim; Congressional Research Service Report for Congress, L. Sun Wyler, Weak and Failing States: Evolving Security and U.S. Policy, 28.08.2008, s. 2–3, http://www.fas.org/sgp/crs/row/RL34253.pdf (dostęp: 7.01.2016).


W związku z wieloma ograniczeniami, jakie występują w państwach bę-dących przedmiotem badań, o których napomknięto już wcześniej, badania terenowe są poważnym wyzwaniem. Nawet solidnie przeprowadzone przy-gotowania do pracy w terenie są obarczone dużym marginesem nieprzewidy-walności. Jest to związane nie tylko z dynamiczną sytuacją polityczną w tych krajach, lecz także z czynnikami obiektywnymi, będącymi pochodną dys-funkcyjności tychże państw. Faktycznie obszar badawczy w takich państwach kształtuje się nie tyle w momencie przygotowywania badań, ile na miejscu, pod wpływem rozwijającej się na bieżąco sytuacji. Wymaga to od badacza elastyczności i umiejętności improwizacji, ale także dobrego przygotowania metodologicznego, by był w stanie odpowiednio zareagować i zrealizować wcześniej założone przez siebie cele badawcze, nawet wówczas gdy plany ba-dawcze zmieniają kierunek i podążają innym tropem. Prowadzący badania w terenie musi być zawsze przygotowany na nieprzewidziane sytuacje, którym towarzyszą rozgrywające się właśnie wydarzenia społeczne, polityczne czy na-wet przypadkowe spotkania205. Zetknąłem się z taką sytuacją podczas badań terenowych w Kenii, gdy mimo posiadania wszelkich pozwoleń nie zdołałem się dostać do obozu dla uchodźców w Dadaab z powodu zamachu na kampus uniwersytecki w Garissie, przeprowadzonego przez ugrupowanie Asz-Szabab. W konsekwencji została zablokowana możliwość przeprowadzenia zaplano-wanych badań we wspomnianym obozie. W takiej sytuacji badacz zostaje zmuszony do znalezienia innej drogi realizacji celów badawczych na podsta-wie zbudowanego ad hoc nowego planu działań. Należy podkreślić, że cza-sem taki obrót sprawy przynosi zaskakujące i ciekawe doświadczenia badaw-cze i może być bodźcem do sformułowania alternatywnych ścieżek działania. Jest to możliwe szczególnie na wczesnym etapie zbierania danych. Zdarza się, że w trakcie tego procesu problemy wyjściowe ulegają znacznej modyfikacji206.

Jeśli do powyższych problemów dodamy fakt, że badania odbywają się w sytuacji trwającego konfliktu i zaniku instytucji państwowych zapewniają-cych bezpieczeństwo (Republika Środkowoafrykańska, Somalia) czy w sytua-cji reżimu autorytarnego, pod którego rządami społeczeństwo jest zastraszone (Erytrea, Zimbabwe), należy mieć świadomość, że wówczas bardzo trudno jest przeprowadzić wiarygodne badania, które mogą zostać ograniczone najczęściej do wykorzystania technik obserwacji niejawnej. W takich przypadkach trudno-ści sprawia nawet wynajęcie zaufanego przewodnika. Tymczasem pozyskanie

205 T. Rakowski, Teren, czas, doświadczenie [w:] Teren w antropologii. Praktyka badawcza we współczesnej antropologii kulturowej, red. T. Buliński, M. Kairski, Poznań 2011, s. 136.

206 M. Hammersley, P. Atkinson, Metody badań terenowych, op. cit., s. 40.


przewodnika i tłumacza w jednej osobie, który zna lokalny język i pochodzi z grupy etnicznej zamieszkującej interesujący badacza obszar, a przez to zdoby-cie zaufania mieszkańców, jest w trakcie tego typu badań sprawą fundamentalną.

Warto jeszcze nadmienić, że w badaniach terenowych cennym źródłem in-formacji, poza ludnością rodzimą, są przedstawiciele organizacji pozarządo-wych oraz misjonarze, zarówno świeccy, jak i duchowni. Szczególnie ci ostatni cieszą się zaufaniem i autorytetem wśród lokalnej społeczności. Osoby te znają miejscowe języki i obyczaje, zwykle przebywają na danym obszarze dłuższy czas, co pozwala im na rzetelną obserwację w dłuższej perspektywie. Nie bez znacze-nia jest fakt, iż misjonarze, szczególnie duchowni, mają zgodę rządu na aktywno-ści niedostępne dla pracowników innych organizacji (np. przejazd przez bariery w czasie deszczu, gdzie zwykle należy odczekać kilka godzin lub kilka dni, czy wjazd na terytorium kontrolowane przez rebeliantów)207. Misjonarze nie tylko spełniają posługę duchową, lecz także prowadzą szkoły, szpitale, budują studnie, dostarczają leki, stąd też rzadko są atakowani przez oddziały rebelianckie wal-czące z rządem, wyjątkiem są sytuacje, gdy natrafiają na oddziały najemników przybyłych z innych regionów lub państw. Ponadto w państwach klasyfikowa-nych jako skrajnie dysfunkcyjne (np. Republika Środkowoafrykańska, Demo-kratyczna Republika Konga) poza stolicą tylko na misjach można znaleźć bez-pieczne zakwaterowanie, dostęp do wody pitnej i bezpiecznej żywności, a także do energii elektrycznej208. W państwach muzułmańskich, w których nie ma mi-sji chrześcijańskich, badacze z krajów zachodnich zmuszeni są do korzystania z pomocy organizacji humanitarnych oraz różnych agend ONZ. Maciej Kurcz bardzo trafnie podsumował problemy, z jakimi styka się osoba prowadząca ba-dania terenowe w Afryce Subsaharyjskiej:

Rzeczywistość współczesnej Afryki pozostawia głęboki i trwały ślad w każdym, kto się z nią zetknie. Trudno mu jest zatem obserwować z zewnątrz, zachować dystans. Nie jest panem sytuacji, w większym niż zazwyczaj stopniu musi być gotowy do rewizji projektu badawcze-go. Praca nie jest jedynym zadaniem, nierzadko schodzi na plan dalszy. Ważniejsze jest – całkiem zwyczajnie – przetrwanie w zgoła nieprzyjaznej, na wskroś obcej rzeczywistości209.

207 Bariery na drogach nieutwardzonych służą do zatrzymywania ruchu w czasie deszczu i kil-ka godzin po nim, by drogi nie zostały uszkodzone przez samochody, kolejnym celem barier jest kontrola dokumentów i przewożonych towarów, co wiąże się z niestabilną sytuacją w niektórych państwach. Liczne bariery drogowe są normą w Republice Środkowoafrykańskiej, Demokratycznej Republice Konga i Somalii.

208 Korzystałem z pomocy misjonarzy katolickich podczas badań terenowych w Republice Środkowoafrykańskiej i Kamerunie w 2010 roku.

209 M. Kurcz, Jak prowadzić badania w powojennym mieście afrykańskim? Refleksje etno-grafa z badań w południowosudańskiej Dżubie [w:] Ex Africa semper aliquid novi, red. J. Łapott, E. Prądzyńska, Żory 2014, t. 1, s. 217.


2. Rankingi wykorzystywane w badaniach nad dysfunkcyjnością państwa

Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat problem zjawiska dysfunkcyjności państw stał się przedmiotem badań instytucji państwowych, organizacji mię-dzynarodowych oraz think tanków i jednostek uniwersyteckich grupujących badaczy zajmujących się omawianą problematyką. Instytucje badawcze, two-rząc indeksy dysfunkcyjności państw, starały się ustalić kryteria analizy zjawiska w zróżnicowanych warunkach instytucjonalnych i społecznych. Indeksy te do-starczają informacji dotyczących liczby państw dysfunkcyjnych, ich rozmiesz-czenia geograficznego i stopnia doświadczanej dysfunkcyjności. Umożliwiają także analizę poszczególnych przypadków i ich porównanie. Takie zestawienia posiadają często zbliżoną konstrukcję i obejmują podobne wskaźniki. Każde z nich jednak kładzie nacisk na inne cechy dysfunkcyjności. W konsekwencji państwa uwzględniane w tych rankingach mogą różnić się zajmowanymi pozy-cjami. Przykładowo Fragile States Index do wymiarów dysfunkcyjności zalicza wskaźniki społeczne, ekonomiczne oraz polityczne i militarne. Index of State Weakness in the Developing World koncentruje się na wymiarach: gospodar-czym, politycznym, bezpieczeństwa oraz dobrobytu społecznego210.

Fundusz na rzecz Pokoju

Fundusz na rzecz Pokoju (Fund for Peace – FFP) jest niezależną amerykańską organizacją badawczą z siedzibą w Waszyngtonie, która za główny cel obiera sobie zapobieganie konfliktom i promowanie trwałego bezpieczeństwa. Dzia-łania Funduszu koncentrują się wokół trzech głównych obszarów tematycz-nych: (1) wczesne ostrzeganie przed konfliktami i ich ocena; (2) zagrożenia transnarodowe; (3) zrównoważony rozwój, trwałe bezpieczeństwo211. Praw-dopodobnie najbardziej rozpoznawalną i kojarzoną z Funduszem na rzecz Pokoju inicjatywą jest wspomniany już kilkakrotnie wcześniej Indeks Państw Wrażliwych (Fragile States Index – FSI), do 2014 roku znany jako Indeks Państw Upadłych (Failed States Index). FSI jest publikowany corocznie, po-cząwszy od 2005 roku, we współpracy z magazynem „Foreign Policy”. Ran-king ten ocenia poziom stabilności państw i ich ogólną zdolność do funkcjo-nowania. Z biegiem lat Indeks Państw Wrażliwych stał się jednym z najczęściej

210 S.E. Rice, S. Patrick, Index of State Weakness…, op. cit., s. 9.211 Fund for Peace, About the Fund for Peace, http://global.fundforpeace.org/aboutus (dostęp:

5.07.2016).


cytowanych i uznawanych na całym świecie opracowań dotyczących państw dysfunkcyjnych. Pierwszy ranking, który ukazał się w 2005 roku, wziął pod uwagę 76 państw, które zostały zaliczone przez twórców Indeksu do najbar-dziej dysfunkcyjnych państw świata. Kolejny ranking z 2006 roku wymienia 146 państw, a od 2007 roku zestawienie obejmuje wszystkie istniejące pań-stwa świata w liczbie 177 (od 2013 r. w związku z powstaniem Sudanu Po-łudniowego212 liczba ta wynosi 178 państw). W pierwszym rankingu z roku 2005 na 76 uwzględnionych w nim państw – 23 pochodziły z obszaru Afryki Subsaharyjskiej. Wówczas na 1. (najgorszej) pozycji znajdowało się Wybrzeże Kości Słoniowej, a na 64. miejscu plasowało się Togo213.

FSI prezentuje listę państw pogrupowaną od najbardziej do najmniej dys-funkcyjnych, wykorzystując dwanaście wskaźników będących konsekwencją operacjonalizacji trzech wymiarów dysfunkcyjności – społecznego, ekono-micznego oraz polityczno-militarnego. Zaletą indeksu jest wykorzystywanie do oszacowania stopnia dysfunkcyjności państw różnorodnych danych, które są zbierane i analizowane za pomocą metody analizy zawartości. Rozproszone i zróżnicowane dane są gromadzone przy zastosowaniu metod ilościowych i jakościowych, koncertujących się na analizie poszczególnych przypadków w danych państwach, uważanych za szczególnie istotne dla indeksu214.

W pierwszej grupie wskaźników niestabilności znajdują się cztery wskaź-niki społeczne, z których dwa związane są z masowymi migracjami ludności: uchodźcy i osoby wewnętrznie wysiedlone oraz odpływ ludzi i tzw. drenaż móz-gów (brain drain). Kolejny ze wskaźników – grupowe poczucie (group griev-ance) krzywdy – jest na ogół uwarunkowany historią przemocy doświadczanej przez daną wspólnotę, często będącą konsekwencją konfliktu, którego korzeni można się doszukiwać nawet kilka wieków wcześniej. Wskazuje on, iż w danym społeczeństwie istnieje ciągłe ryzyko nowych aktów przemocy i społecznego wykluczenia, czy to ze strony władz państwowych, czy też ze strony innych grup. Jeśli chodzi o wskaźniki ekonomiczne, pierwszy z nich, nierównomier-ny rozwój gospodarczy, w dużym stopniu dotyczy nierówności w rozdziale dóbr, uwarunkowanych względami etnicznymi, regionalnymi czy religijnymi.

212 Sudan Południowy oficjalnie uzyskał niepodległość 9 lipca 2011 roku, po raz pierwszy jed-nak został uwzględniony jako samodzielne państwo w rankingu FSI z 2013 roku. W roku 2012 występuje w rankingu jeszcze z Republiką Sudanu. Fund for Peace, Failed States Index 2012, http://fsi.fundforpeace.org/rankings-2012-sortable; Fund for Peace, Failed States Index 2013, http://fsi.fundforpeace.org/rankings-2013-sortable (dostęp: 15.06.2015).

213 Fund for Peace, Failed States Index 2005, http://fsi.fundforpeace.org/rankings-2005-sortable (dostęp: 29.12.2014).

214 P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu..., op. cit., s. 59.


Przy jego pomiarze wykorzystywany jest między innymi Wskaźnik Giniego (Gini Index), zwany też Wskaźnikiem Nierówności Społecznej215. Drugim ekonomicznym wskaźnikiem niestabilności wykorzystywanym przez FFP jest wskaźnik oceniający poziom ubóstwa i doświadczanego przez państwo spadku gospodarczego. Ostatnią, najliczniejszą, grupę stanowią wskaźniki polityczne i militarne, wśród których oprócz dość oczywistych, jak interwencje aktorów zewnętrznych, kwestia przestrzegania praw człowieka i ogólnych zasad pra-worządności czy zapewnienia obywatelom podstawowych usług publicznych, pojawiają się bardziej złożone wskaźniki: legitymizacji państwa (a właściwie jego delegitymizacji) czy działalności aparatu bezpieczeństwa. W przypad-ku legitymizacji danego państwa Fundusz na rzecz Pokoju bierze pod uwagę poziom korupcji, demokracji, efektywności rządu, a także proces wyborczy. Z tym wskaźnikiem związany jest także kolejny, dotyczący rozdrobnienia elit rządzących danym państwem. W przypadku wysokiej punktacji wskaźnika do-tyczącego aparatu bezpieczeństwa mamy do czynienia ze swoistym „państwem w państwie”, kiedy to aparat bezpieczeństwa często staje się konkurencją dla władzy państwowej i odbiera jej monopol na stosowanie siły216.

Indeks FSI, mimo swej popularności, ma jednak sporą grupę krytyków. Char-les T. Call, kwestionując użyteczność aktualnych definicji państwa dysfunkcyj-nego, zauważa, że na badane zjawisko składają się trzy, być może skorelowane, ale jednak odrębne, wymiary, które nazywa odpowiednio wymiarem zdolności (capacity), bezpieczeństwa (security) i legitymizacji (legitimacy). Pierwszy z nich odnosi się do zdolności państwa do dostarczania swoim obywatelom podsta-wowych dóbr, drugi dotyczy możliwości zapewnienia minimalnego poziomu bezpieczeństwa, trzeci zaś obejmuje legalność sprawowanej władzy217.

Badacze, którzy indeks ten wykorzystują, opierając na nim swoje analizy i komentarze, powinni mieć na uwadze, że w przypadku budowy indeksów zło-żonych, jakim niewątpliwie jest FSI, opartych na różnorodnych źródłach, o róż-nym stopniu pewności i różnym sposobie gromadzenia danych – zestawienie

215 Współczynnik/Indeks Giniego – miara wyrażająca liczbowo stopień nierówności dochodu przypadającego na jedną rodzinę/gospodarstwo domowe w danym kraju. Gini Index, Distribution of Family Income, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html (dostęp: 9.10.2016).

216 J. Mormul, Czołowe instytucje międzynarodowe zajmujące się dysfunkcyjnością państw [w:] Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ..., op. cit., s. 94–102; Fund for Peace, Indicators, FFP, http://www.fundforpeace.org/global/?q=indicators (dostęp: 5.10.2012); Fund for Peace, Conflict Assessment Indicators: The Fund for Peace Country Analysis Indicators and Their Measures, Washington, D.C. 2011, s. 4–20.

217 Ch.T. Call, Beyond the Failed State: Toward Conceptual Alternatives, „European Journal of International Relations” 2010, Vol. 17, No. 2, s. 306–308.


danych w końcowy wynik ma najczęściej charakter porządkowy. Oznacza to, że wyniki liczbowe przypisane państwu w FSI nie pozwalają na określenie róż-nicy w stopniu dysfunkcyjności, lecz jedynie mogą wskazywać, że jedno pań-stwo jest bardziej dysfunkcyjne od innego218.

Mimo wspomnianych wad FSI jest najbardziej kompleksowym rankin-giem państw dysfunkcyjnych, umożliwiającym dostrzeżenie szerszych zmian zachodzących we współczesnym świecie. Do indeksu FSI odwołują się rządy państw lub prominentne osobistości świata polityki, korzystają z niego także organizacje i instytucje międzynarodowe, w tym Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, ONZ, NATO czy Unia Afrykańska219.

Magazyn „Foreign Policy” co roku publikuje na swoich łamach in-deks przygotowywany przez Fund for Peace, ograniczając się jednak tylko do pierwszych 60 państw (czyli tych uznawanych przez czasopismo za najbar-dziej dysfunkcyjne)220. Mimo że FSI publikowany przez „Foreign Policy” jest okrojoną wersją indeksu przygotowywanego przez FFP, a krytykę wzbudza czasami towarzyszący mu rozgłos medialny, należy pamiętać, że to w dużej mierze dzięki regularnej obecności na łamach tego czasopisma FSI zyskał swą międzynarodową pozycję221.

Bank Światowy

Według Banku Światowego (World Bank) państwo wrażliwe to takie, przed którym stoją wyjątkowo trudne wyzwania rozwojowe w postaci słabej zdol-ności instytucjonalnej, wadliwego i słabego zarządzania, a także niestabilno-ści politycznej będącej nierzadko konsekwencją trwających bądź przeszłych konfliktów zbrojnych. LICUS (Low-Income Countries Under Stress – Państwa o Niskim Dochodzie w Sytuacji Napięcia) jest programem Banku Światowego, zapoczątkowanym w 2002 roku, którego celem miała być pomoc państwom o niskim dochodzie i niestabilnym rządzie oraz strukturach gospodarczych. W 2006 roku Bank Światowy sporządził tzw. listę LICUS, na której sklasy-fikował 35 państw lub terytoriów w 3 podgrupach, określając stopień ich

218 Ibidem, s. 61–62.219 Fund for Peace, The Failed States Index: An Investment in the Pursuit of Global Stability,

Washington, D.C. 2011, s. 9–10.220 Przez wiele lat pewne zamieszanie mógł wzbudzać również fakt notorycznie pojawiających się

błędów w pozycjach państw w FSI. Wynikały one z nieprzypisywania przez „Foreign Policy” tego sa-mego numeru w rankingu państwom, które uzyskały identyczny wynik punktowy, obecnie w interne-towym wydaniu Failed States Index znajduje się adnotacja korygująca błędy w FSI z poszczególnych lat.

221 J. Mormul, Czołowe instytucje międzynarodowe..., op. cit., s. 101–102.


wrażliwości jako: (1) ciężki (severe); (2) podstawowy (core); (3) marginalny (marginal). W przygotowaniu listy oparto się na wskaźnikach CPIA (Coun-try Policy and Institutional Assessment – Oceny Polityki Państwa i Struktury Instytucjonalnej). Indeks LICUS był publikowany do 2009 roku, a od roku 2010 jego rolę przejęła publikowana corocznie Zharmonizowana Lista Sytu-acji Wrażliwych (Harmonized List of Fragile Situations – HLFS). Lista HLFS za rok 2016 uwzględnia 27 państw, w tym 17 z Afryki Subsaharyjskiej222.

Centrum Badań nad Państwami w Stanie Kryzysu

Centrum Badań nad Państwami w Stanie Kryzysu (Crisis States Research Cen-tre – CSRC), które obecnie funkcjonuje pod nazwą Sieć Badawcza nad Pań-stwami w Stanie Kryzysu (Crisis States Research Network – CSRN), jest jed-nostką Wydziału Rozwoju Międzynarodowego (Department of International Development) w London School of Economics and Political Science. Centrum prowadzone przez prof. Jamesa Putzela działało w latach 2001–2010 i było jed-ną z pierwszych instytucji badawczych, które zajęły się szeroko pojętymi pań-stwami dysfunkcyjnymi. Działalność ta skupiała się na interdyscyplinarnych badaniach, prowadzonych we współpracy z zagranicznymi instytucjami ba-dawczymi i jednostkami uniwersyteckimi, nad procesami charakteryzującymi rozkład państwa, a następnie jego odbudowie223. W 2001 roku CSRC wydało raport Mea suring Poor State Performance: Problems, Perspectives and Paths Ahead, w którym poddaje krytyce rankingi porządkujące państwa dysfunk-cyjne, zarzucając im zbytnie wykorzystanie metod ilościowych, upraszczanie rzeczywistej sytuacji, a także brak porównywalności224.

Centrum na rzecz Systemowego Pokoju

Centrum na rzecz Systemowego Pokoju (Center for Systemic Peace – CSP) jest organizacją non profit założoną w 1997 roku, z siedzibą w Vienna w Virginii, zajmującą się poszukiwaniem kompleksowych metod zarządzania wszelkie-go rodzaju konfliktami społecznymi i systemowymi. Prowadzi ona badania

222 World Bank, Harmonized List of Fragile Situations FY16, http://pubdocs.worldbank.org/en/700521437416355449/FCSlist-FY16-Final-712015.pdf (dostęp: 11.09.2016); J. Mormul, Czołowe instytucje między narodowe..., op. cit., s. 102–105.

223 Crisis States Research Network, London School of Economics and Political Science, http://www2.lse.ac.uk/internationalDevelopment/research/crisisStates/Home.aspx (dostęp: 2.10.2012).

224 Crisis States Research Centre, F. Gutiérrez,, D. Buitrago, A. González, C. Lozano, Measuring Poor State Performance: Problems, Perspectives and Paths Ahead, Report 2011, http://www.lse.ac.uk/inter-nationalDevelopment/research/crisisStates/download/others/MPSPreport.pdf (dostęp: 16.01.2014).


na poziomie globalnym, regionalnym i państwowym, kładąc nacisk na trzy kluczowe w jej opinii problemy, takie jak konflikty, jakość rządów czy rozwój społeczeństwa Według CSP podstawą gwarantującą dobre rządy (good gov-ernance) jest aktywne i dobrze poinformowane społeczeństwo, a efektywne zarządzanie konfliktami jest wynikiem zdolności państwa do radzenia sobie z systemowymi czynnikami ryzyka, które prowadzą do konfliktu i powodują eskalację przemocy. W grudniu 2007 roku CSP opublikowało Global Report on Conflict, Governance and State Fragility 2007, w którym zawarty jest rów-nież Indeks Słabości Państwa (State Fragility Index)225. Od roku 2008 ukazuje się on pod nazwą State Fragility Index and Matrix226. Ostatni indeks, jaki się ukazał, obejmuje rok 2013 i zawarty jest w Global Report z 2014 roku227. Oce-nia on państwa na podstawie efektywności i legitymizacji ich władzy w czte-rech obszarach: bezpieczeństwa, rządzenia, rozwoju gospodarczego i roz-woju społecznego. Według autorów State Fragility Index and Matrix stopień wrażliwości państwa jest ściśle związany ze zdolnością państwa (state capa-city) do zarządzania konfliktami, wdrażania polityki społecznej, jak również zapewnienia podstawowych usług swoim obywatelom, a przede wszystkim wspierania ogólnej systemowej „odporności państwa” (state resilience), by mogło ono sprostać stojącym przed nim wyzwaniom i oprzeć się kryzysom228.

Światowy Indeks Pokoju

Światowy Indeks Pokoju (Global Peace Index – GPI) przygotowywany jest przez Instytut Ekonomii i Pokoju (Institute for Economics and Peace – IEP), globalny think tank z siedzibą w Sydney w Australii, który publikuje go co-rocznie, począwszy od roku 2007. W 2016 roku objął on swym zasięgiem 163 państwa229. Przy jego tworzeniu bierze się pod uwagę trzy płaszczyzny problemów nękających państwa: (1) trwające konflikty wewnętrzne (krajowe) i zewnętrzne (międzynarodowe); (2) poziom bezpieczeństwa społeczeństwa,

225 Center for Systemic Peace, State Fragility Index, Global Report 2007, s. 15–19, http://www.systemicpeace.org/vlibrary/GlobalReport2007.pdf (dostęp: 11.09.2016).

226 Center for Systemic Peace, State Fragility Index and Matrix 2008, Global Report 2008, s. 14–17, http://www.systemicpeace.org/vlibrary/GlobalReport2008.pdf (dostęp: 11.09.2016).

227 Center for Systemic Peace, State Fragility Index and Matrix 2013, Institute for Econo mics and Peace, Global Report 2014, s. 45–51, http://www.systemicpeace.org/vlibrary/GlobalReport2014.pdf (dostęp: 11.09.2016).

228 J. Mormul, Czołowe instytucje międzynarodowe..., op. cit., s. 115–118.229 W 2016 roku po raz pierwszy do zestawienia włączono również Palestynę. Global Peace

Index 2016, http://static.visionofhumanity.org/sites/default/files/GPI%202016%20Report_2.pdf (dostęp: 27.10.2016).


który obejmuje poziom przemocy i przestępczości, przestępczość zorganizo-waną, poziom politycznej niestabilności; (3) stopień militaryzacji, obejmują-cy wydatki na zbrojenia, relacje z sąsiadami oraz zagrożenie terroryzmem230. W GPI za rok 2016 ujęto 163 państwa. Wśród nich sklasyfikowano 15 naj-bardziej zagrożonych, z których siedem to państwa afrykańskie, w tym sześć z subkontynentu Afryki Subsaharyjskiej231.

Tabela 7. Państwa Afryki Subsaharyjskiej w rankingu State Fragility Index and Matrix 2007, 2008, 2009, 2012, 2013

2007 2008 2009 2012 20131. Demokratycz-na Republika Konga3. Sierra Leone4. Somalia5. Czad7. Sudan8. Burundi9. Wybrzeże Kości Słoniowej10. Etiopia11. Liberia12. Nigeria13. Angola14. Gwinea16. Rwanda17. Republika Konga18. Gwinea Bissau20. Niger21. Uganda22. Zambia23. Zimbabwe25. Burkina Faso26. Kamerun27. Republika Środkowo-afrykańska28. Erytrea30. Dżibuti

1. Somalia2. Sudan5. Czad6. Demokratycz-na Republika Konga8. Rwanda9. Burundi10. Liberia11. Nigeria12. Sierra Leone13. Republika Środkowo-afrykańska14. Etiopia15. Gwinea16. Angola17. Gwinea Bissau18. Zambia19. Burkina Faso20. Kamerun21. Republika Konga22. Erytrea23. Wybrzeże Kości Słoniowej24. Niger25. Uganda26. Zimbabwe

1. Somalia2. Sudan3. Demokratycz-na Republika Konga5. Czad7. Nigeria8. Rwanda9. Sierra Leone10. Burundi11. Republika Środkowoafry-kańska12. Etiopia14. Liberia15. Angola16. Niger17. Uganda18. Zambia19. Burkina Faso20. Kamerun21. Gwinea Bissau22. Gwinea23. Wybrzeże Kości Słoniowej25. Republika Konga26. Mauretania29. Zimbabwe30. Dżibuti

1. Demokratycz-na Republika Konga3. Republika Środkowoafry-kańska4. Czad6. Sudan7. Somalia8. Etiopia10. Gwinea11. Mali12. Sudan Południowy13. Burundi14. Gwinea Bissau15. Niger16. Angola 17. Rwanda18. Sierra Leone19. Uganda21. Zimbabwe22. Burkina Faso23. Kamerun24. Wybrzeże Kości Słoniowej25. Liberia26. Malawi27. Mauretania28. Nigeria

1. Republika Środkowoafry-kańska2. Demokratycz-na Republika Konga4. Sudan5. Sudan Południowy6. Etiopia7. Somalia8. Czad12. Burundi13. Gwinea14. Gwinea Bissau15. Mali16. Niger17. Uganda18. Nigeria19. Rwanda20. Zimbabwe21. Angola22. Burkina Faso23. Kamerun24. Wybrzeże Kości Słoniowej25. Liberia26. Malawi27. Mauretania29. Erytrea

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Center for Systemic Peace, State Fragility Index and Matrix 2007, 2008, 2009, 2012, 2013.

230 Institute for Econo mics and Peace, Global Peace Index 2015, http://economicsandpeace.org/wp-content/uploads/2015/06/Global-Peace-Index-Report-2015_0.pdf (dostęp: 14.02.2016).

231 Institute for Econo mics and Peace, Global Peace Index 2016, s. 10–11, http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/GPI%202016%20Report_2.pdf (dostęp: 20.10.2016).


Tabela 8. Państwa znajdujące się najniżej w rankingu GPI 2016

163. Syria162. Sudan Południowy161. Irak160. Afganistan159. Somalia158. Jemen157. Republika Środkowoafrykańska156. Ukraina155. Sudan154. Libia153. Pakistan152. Demokratyczna Republika Konga151. Rosja150. Korea Północna149. Nigeria

Źródło: GPI 2016.

Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index – HDI)

Wskaźnik Rozwoju Społecznego/Indeks Rozwoju Społecznego (Human De-velopment Index232 – HDI) jest rankingiem wykorzystywanym w mierzeniu i porównywaniu stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego poszczególnych państw. Jego twórcą był pakistański ekonomista Mahbub ul Haq233, później pra-cujący nad nim wraz z laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, hindu-skim ekonomistą Amartyą Senem234. HDI jest jednym z elementów składowych raportu Human Development Report (HDR), przygotowywanego co roku przez Human Development Report Office (HDRO), będącego częścią Programu Na-rodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (United Nations Development Programme – UNDP). Pierwszy HDR opublikowano w 1990 roku. W opracowaniu raportu HDRO biorą udział również inne agendy ONZ, Bank Światowy oraz główne urzędy statystyczne (bądź podobne instytucje) poszczególnych państw235.

232 Dosł.: Wskaźnik Rozwoju Ludzkiego.233 W latach 1985–1988 minister finansów Pakistanu.234 Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 1998 roku.235 United Nations Development Programme, Frequently Asked Questions – Human Develop-

ment Index (HDI), Human Development Reports, http://hdr.undp.org/en/faq-page/human-devel-opment-index-hdi#faq-expand-all-link (dostęp: 9.12.2016).


W myśl pierwotnej idei przyświecającej HDR prawdziwy rozwój nie po-lega jedynie na zwiększaniu się produktu narodowego brutto (PNB), ale jest także wypadkową innych czynników związanych z oczekiwaną długoś-cią życia mieszkańców czy edukacją236. Stąd też dane państwo w rankingu HDI oceniane jest w trzech płaszczyznach: (1) długie i zdrowe życie (long and healthy life); (2) wiedza (knowledge); oraz (3) dostatni standard życia (decent standard of living). Począwszy od 2010 roku przy opracowaniu in-deksu HDI wykorzystuje się następujące wskaźniki237: oczekiwana długość życia po urodzeniu, średnia liczba lat edukacji i oczekiwana liczba lat eduka-cji dla dzieci rozpoczynających proces kształcenia oraz dochód narodowy per capita liczony w dolarach amerykańskich według parytetu nabywczego wa-luty238. Dane wykorzystywane przy konstrukcji indeksu pochodzą z innych agend ONZ, takich jak: Departament Spraw Ekonomicznych i Społecznych ONZ (UN Department of Economic and Social Affairs – UNDESA), Insty-tut Statystyki UNESCO (UNESCO Institute of Statistics)239, Bank Światowy oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy. W przypadku niektórych państw konieczne jest czasem oparcie się na danych publikowanych przez państwo-we instytucje statystyczne bądź na szacunkach pochodzących z bazy danych Wydziału Statystycznego ONZ (UN Statistical Division)240.

Jak już wspomniano, Human Development Index jest tylko jedną, choć jak się wydaje najważniejszą, z części składowych raportu HDR. Żeby bardziej kompleksowo i wszechstronnie zbadać poziom rozwój społecznego, w HDR zastosowano także cztery inne indeksy, które częściowo oparte są na wynikach HDI i danych wykorzystywanych do jego przygotowania:

− Inequality-adjusted Human Development Index (IHDI) – indeks HDI oceniający poziom nierówności;

− Gender Development Index (GDI) – indeks badający i porównujący po-ziom rozwoju społecznego ze względu na płeć;

236 Mahbub ul Haq, „The Economist”, 23.07.1998, http://www.economist.com/node/169653 (dostęp: 20.11.2016).

237 W tym wypadku właściwie podwskaźniki. 238 United Nations Development Programme, Human Development Report 2015: Work for

Human Development. Technical Notes, s. 1, http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2015_techni-cal_notes.pdf (dostęp: 10.12.2016).

239 W przypadku niektórych państw, dla których dane nie są dostępne, wykorzystuje się zestaw szacunkowych danych opracowanych przez Roberta Barro i Jong-Wha Lee (tzw. metodologia Bar-ro-Lee). Zob. więcej: Barro-Lee: Educational Attainment Dataset, http://www.barrolee.com (dostęp: 10.12.2016).

240 Wspomniana baza danych to National Accounts Main Aggregates Database. United Nations Development Programme, Frequently Asked Questions…, op. cit.


− Gender Inequality Index (GII) – indeks badający nierówności społecz-ne występujące ze względu na płeć (uwzględnia m.in. pozycję kobiet na rynku pracy czy ich obecność w parlamencie);

− Multidimensional Poverty Index (MPI) – wielowymiarowy indeks ubó-stwa – jest to indeks określający poziom deprywacji w obszarach zdrowia, edukacji i standardu życia (uwzględnia m.in. dostęp do sanitariatów, wody pitnej czy elektryczności)241. Szacuje też odsetek populacji żyjącej poniżej jednodolarowej linii ubóstwa oraz poniżej narodowej linii ubóstwa242. In-deks ten zastąpił w 2010 roku Wskaźnik Ubóstwa Społecznego (Human Poverty Index – HPI), który posiadał dwie wersje HPI-1 i HPI-2. Pierw-szy z nich dotyczył państw rozwijających się, a drugi (HPI-2) – państw rozwiniętych. W przypadku HPI-1 zawierał on zmienne dotyczące praw-dopodobieństwa śmierci przed 40. rokiem życia, procenta analfabetyzmu wśród osób przed 15. rokiem życia, procenta osób niemających dostępu do wody pitnej oraz dzieci z niedowagą poniżej 5. roku życia243.

Państwa w HDI uszeregowane są rankingowo – im wyższa pozycja danego państwa, tym wyższy jego wskaźnik rozwoju społecznego, w związku z czym lepsza sytuacja jego obywateli. Wynik punktowy podawany jest z dokładnoś-cią do trzech miejsc po przecinku244. Zgodnie z uzyskanym wynikiem pod-dawane analizie państwa przynależą do jednej z czterech grup: (1) państwa o bardzo wysokim poziomie rozwoju społecznego (very high human deve-lopment) – wynik 0,800 i powyżej; (2) państwa o wysokim rozwoju społecz-nym (high human develo pment) – wynik pomiędzy 0,700 a 0,799; (3) państwa o średnim rozwoju społecznym (medium human development) – wynik po-między 0,550 a 0,699; (4) państwa o niskim rozwoju społecznym (low human

241 United Nations Development Programme, HDR 2015: Work for Human Development. Tech-nical Notes, op. cit., s. 1–10.

242 W latach 2005–2014 jednodolarowa linia ubóstwa określała dochody na osobę poniżej 1,25 USD dziennie. Od roku 2015 międzynarodowa linia ubóstwa została podniesiona przez Bank Światowy do poziomu 1,90 USD dziennie. World Bank, D.M. Jolliffe, E.B Prydz, The International Poverty Line Has Just Been Raised to $1.90 a Day, But Global Poverty Is Basically Unchanged: How is That Even Possible?, http://blogs.worldbank.org/developmenttalk/international-poverty-line-has-just--been-raised-190-day-global-poverty-basically-unchanged-how-even (dostęp: 30.08.2016).

243 M. Szupejko, Bogactwo i bieda w Afryce – aspekty ekonomiczne, efekty społeczne i kulturowe [w:] Problem bogactwa i biedy we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2011, t. 12 s. 37.

244 Metoda obliczania wyników dla wszystkich wspomnianych indeksów wraz z wykorzystywa-nymi wzorami matematycznymi dostępna jest w dokumentach publikowanych na stronie UNDP., Zob. United Nations Development Programme, HDR 2015: Work for Human Development. Techni-cal Notes, op. cit.


development) – wyniki poniżej 0,550245. W najnowszym indeksie, HDI 2014, wzięto pod uwagę 188 państw (w latach 2011–2013 – 187). Różnica w liczbie uwzględnionych państw związana jest z faktem, że dopiero wówczas autorzy HDI dysponowali odpowiednią ilością danych, potrzebną do obliczenia wyni-ku dla Sudanu Południowego. Warto zaznaczyć, iż choć w swym zamierzeniu indeks HDI ma obejmować jak największą liczbę państw członków, to nie-które państwa nie są brane pod uwagę właśnie ze względu na brak danych, na przykład Somalia, Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna, Nauru, Tuvalu, Wyspy Marshalla czy San Marino246.

Tabela 9. Państwa Afryki Subsaharyjskiej plasujące się najniżej w ocenie Indeksu Rozwoju Społecznego HDI 2015 (raport 2016) w porównaniu z indeksem FSI 2016

Państwo HDI 2015 (raport HDR 2016) FSI 2016Republika Środkowoafrykańska 188 3Niger 187 19Czad 186 7Burkina Faso 185 41Burundi 184 15Gwinea 183 12Sudan Południowy 181 2Mozambik 181 42Sierra Leone 179 34Erytrea 179 18Gwinea Bissau 178 17Liberia 177 27Demokratyczna Republika Konga 176 8Mali 175 29Etiopia 174 24Gambia 173 48Dżibuti 172 39Wybrzeże Kości Słoniowej 171 21Malawi 170 44Benin 167 72Togo 166 52Sudan 165 4Uganda 163 23

Źródło: opracowanie własne na podstawie: HDR 2016 i FSI 2016.

245 Ibidem, s. 3.246 United Nations Development Programme, Human Development Report 2016: Work for Hu-

man Development, s. 200–201, http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf (dostęp: 9.09.2017).


Więcej liści = lepszy wynik w Indeksie Edukacji

Kolor liści = Indeks Zdrowia (Health Index)Ciemniejszy kolor = lepszy wynik w Indeksie Zdrowia

Szerokość = Indeks DNB – Dochód Narodowy Brutto (GNI Index)Szerszy pień = lepszy wynik w Indeksie DNB

Liczba liści = Indeks Edukacji (Education Index)

Wysokość = Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index, HDI)

Wyższy pień = lepszy wynik w rankingu HDI

Rysunek 1. Human Development Index Tree

Źródło: United Nations Development Programme, Human Development Report 2015: Work for Hu-man Development. Overview (tłum R. Kłosowicz).

Najnowszy Human Development Report (2016) został opublikowany w maju 2017 roku, ale zawarty w nim Human Development Index jest za rok 2015247. Opublikowany rok wcześniej HDR 2015 był wydaniem specjalnym, rocznicowym, z okazji 25-lecia pierwszego wydania raportu. W związku z rocznicą przygotowano również zestawienia ukazujące trendy zmian w HDI i innych indeksach składowych HDR w latach 1990–2014, czyli w okresie pub-likacji Human Development Report248.

Ciekawym zabiegiem przybliżającym wyniki HDI, jak również umożliwia-jącym ich porównanie w najnowszym Indeksie, jest tzw. Drzewo HDI (Hu-man Development Index Tree). To interaktywna i oferująca wiele możliwości info grafika opublikowana na stronie internetowej Programu Narodów Zjed-noczonych ds. Rozwoju, dzięki której można porównać dwa różne państwa albo wyniki jednego państwa z różnych lat w postaci drzew, gdzie wysokość drzewa odpowiada wynikom HDI, szerokość – DNB, liczba liści – danym do-tyczącym edukacji, a odcień zieleni odzwierciedla zdrowie mieszkańców249.

247 Każdy HDR ma też zarysowaną główną oś tematyczną – odzwierciedloną w tytule raportu. HDR 2015 nosi tytuł Human Development for Everyone, United Nations Development Programme, HDR 2016, http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf (dostęp: 4.06.2017).

248 Zob. więcej: Human Development Report 2015: Work for Human Development, op. cit.249 United Nations Development Programme, Human Development Report 2015: Work for Hu-

man Development, Web Version, http://report.hdr.undp.org (dostęp: 15.12.2016).


Indeks Ibrahima Afrykańskich Rządów (Ibrahim Index of African Governance – IIAG)

Indeks Ibrahima Afrykańskich Rządów (Ibrahim Index of African Govern-ance – IIAG)250 jest to ranking państw afrykańskich koncentrujący uwagę na jakości rządów (governance) sprawowanych na kontynencie. Przez govern-ance autorzy rankingu rozumieją „świadczenie politycznych, społecznych i ekonomicznych dóbr, którego to świadczenia obywatel ma prawo domagać się od swojego państwa”251. Tym samym Fundacja Mo Ibrahima (Mo Ibrahim Foundation) przyjmuje za podstawę do oceny kondycji współczesnych państw afrykańskich podobne kryterium jak Robert I. Rotberg, dla którego stopień zapewnienia przez państwo dóbr publicznych swoim obywatelom pozwala na typologizację współczesnych państw narodowych252.

Publikowany co roku Ibrahim Index of African Governance obejmuje swym zasięgiem wszystkie państwa afrykańskie. Podstawą rankingu są dane staty-styczne trojakiego rodzaju: oficjalne dane organizacji rządowych, pozarządo-wych i międzynarodowych; dane pochodzące z opracowań eksperckich; jak również dane zebrane w ramach ankiet przeprowadzanych wśród obywateli państw afrykańskich. W każdym z trzech przypadków dane pochodzą z global-nych ośrodków badawczych lub instytucji międzynarodowych (obecnie łącznie ponad 30). Cztery główne kategorie, którymi operuje indeks, to: (1) bezpie-czeństwo i rządy prawa (Safety & Rule of Law); (2) udział w życiu politycznym i prawa człowieka (Participation & Human Rights); (3) trwałe możliwości eko-nomiczne (Sustainable Economic Opportunity); (4) rozwój społeczny (Human Development). Kategorie te dzielą się na 14 podkategorii, na które z kolei skła-dają się 93 wskaźniki. Na przykład w kategorii „rozwój społeczny” autorzy in-deksu wyróżnili trzy podkategorie: opieka społeczna, edukacja oraz zdrowie. Z kolei w ramach ostatniej podkategorii podano szereg wskaźników, między in-nymi dostęp do sanitariatów, umieralność dzieci, umieralność okołoporodową, niedożywienie itp. Zgromadzone dane w ramach poszczególnych wskaźników są ujednolicane w zakresie skali 0–100, gdzie wynik punktowy 100 jest wyni-kiem najwyższym. Wynik państwa w danej kategorii obliczany jest na podsta-wie średniej punktacji z poszczególnych podkategorii, a ona z kolei powstaje

250 Do 2009 roku w obszarze zainteresowań Fundacji Mo Ibrahima leżała jedynie Afryka Sub-saharyjska, obecnie obejmuje on całą Afrykę, a więc również wcześniej pomijane: Maroko, Algierię, Tunezję, Libię i Egipt.

251 Mo Ibrahim Foundation, Ibrahim Index of African Governance (IIAG), http://mo.ibrahim.foundation/iiag (dostęp: 1.07.2016).

252 Zob. więcej: R.I. Rotberg, Failed States, Collapsed States…, op. cit.


na podstawie średniej wskaźników, które się na nią składają253. Wyniki danego państwa w poszczególnych kategoriach i podkategoriach są możliwe do porów-nania zarówno w perspektywie czasowej, jak i na tle uśrednionych wyników ca-łego kontynentu, co umożliwia interaktywna prezentacja rankingu na stronie Mo Ibrahim Foundation. W ten sposób IIAG może stanowić również podstawę do obserwacji trendów zachodzących w danym państwie oraz na całym konty-nencie. Interesującym zabiegiem zastosowanym w najnowszym raporcie o ja-kości rządów w Afryce, opublikowanym wraz z IIAG 2016, jest wzięcie po raz pierwszy pod uwagę danych pochodzących z badań opinii publicznej w pań-stwach afrykańskich, przeprowadzonych i gromadzonych przez Afrobarometr (Afrobarometer)254 – panafrykańską sieć badawczą, mającą siedzibę w Akrze przy Centrum dla Demokratycznego Rozwoju (Center for Democratic Deve-lopment). Tym samym wyniki poszczególnych państw w ramach IIAG zostały uzupełnione również o ocenę jakości rządów, dokonywaną przez samych oby-wateli255. Wspomniany raport towarzyszący najnowszemu IIAG stanowi rów-nież podsumowanie poprzednich indeksów i ocen afrykańskich rządów w ciągu ostatniej dekady (2006–2015). Jest to związane z obchodzonym w 2016 roku 10-leciem funkcjonowania Mo Ibrahim Foundation256.

Za ideą powołania Mo Ibrahim Foundation stoi milioner sudańskiego pochodzenia – Mo Ibrahim, który po spieniężeniu swojego biznesu zdecy-dował się na założenie fundacji mającej na celu promocję dobrych rządów (good governance) na kontynencie afrykańskim. Fundacja ma dwie siedziby – jedną w Londynie, a drugą w Dakarze. Według uzyskanych informacji wy-bór afrykańskiej siedziby fundacji był, przynajmniej częściowo, podyktowany dużą stabilnością polityczną i sytuacją bezpieczeństwa wewnętrznego, cechu-jącymi Senegal, odzwierciedlają to również wyniki, jakie uzyskuje to państwo w rankingu IIAG (w najnowszym IIAG 2016 znajduje się ono na 10. pozycji na 54 brane pod uwagę państwa)257.

253 Mo Ibrahim Foundation, Methodology, http://mo.ibrahim.foundation/iiag/methodology (dostęp: 1.07.2016).

254 Więcej o Afrobarometrze w osobnym podrozdziale.255 V. Ojugbana, E. Daniel, How Bad Governance Stalls Africa’s Progress, by Mo Ibrahim Foundation,

„The Guardian Nigeria” 4.10.2016, http://guardian.ng/news/how-bad-governance-stalls-africas-prog-ress-by-mo-ibrahim-foundation (dostęp: 10.10.2016); Mo Ibrahim Foundation, A Decade of African Governance 2006–2015, http://s.mo.ibra-him.foundation/u/2016/10/01184917/2016-Index-Report.pdf?_ga=2.214562014.831855020.1494086337-1795795526.1467711386; 2016 Ibrahim Index of Afri-can Governance: Index Report, 2016, s. 9, http://s.mo.ibrahim.foundation/u/2016/10/01184917/2016-Index-Report.pdf?_ga=1.54563311.595874246.1480934944 (dostęp: 29.10.2016).

256 Ibidem.257 Wywiad z Abdouliem Jannehem, dyrektorem wykonawczym Mo Ibrahim Foundation

ds. rządów i instytucji w Afryce, Mo Ibrahim Foundation, Dakar Office, 25.07.2016.


Tabela 10. Mo Ibrahim Foundation Index of African Governance 2016 w zestawieniu z Fragile States Index 2016*

IIAG 2016 FSI 2016Mauritius MauritiusRepublika Zielonego Przylądka SeszeleBotswana BotswanaRPA RPANamibia NamibiaSeszele GhanaGhana Republika Zielonego PrzylądkaSenegal GabonLesotho Wyspy Świętego Tomasza i KsiążęcaRwanda BeninZambia LesothoWyspy Świętego Tomasza i Książęca TanzaniaKenia SenegalBenin KomoryMalawi MadagaskarTanzania Gwinea RównikowaUganda TogoMozambik ZambiaBurkina Faso GambiaGabon SuaziSierra Leone MalawiLiberia MozambikGambia Burkina FasoSuazi DżibutiMadagaskar AngolaMali Sierra LeoneEtiopia RwandaKomory KongoNiger MaliTogo MauretaniaWybrzeże Kości Słoniowej LiberiaDżibuti EtiopiaKamerun UgandaBurundi Kamerun


IIAG 2016 FSI 2016Nigeria Wybrzeże Kości SłoniowejGwinea KeniaMauretania NigerKongo ErytreaAngola Gwinea BissauZimbabwe ZimbabweGwinea Bissau BurundiGwinea Równikowa NigeriaDemokratyczna Republika Konga GwineaCzad Demokratyczna Republika KongaErytrea CzadSudan SudanRepublika Środkowoafrykańska Republika ŚrodkowoafrykańskaSudan Południowy Sudan PołudniowySomalia Somalia

* Na użytek tej tabeli, by bardziej czytelne było porównanie dwóch indeksów, państwa z Indeksu FSI 2016 zostały przedstawione w odwrotnej kolejności niż w oryginale.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: IIAG 2016 i FSI 2016.

Oprócz przygotowywania Indeksu Afrykańskich Rządów Mo Ibrahim Foundation przyznaje także nagrodę dla wybitnych afrykańskich przywód-ców – Ibrahim Prize for Achievement in African Leadership. Rozdawane są również stypendia dla przyszłych afrykańskich liderów oraz organizowany jest coroczny szczyt – forum dyskusyjne o problemach nurtujących Afrykę. Sama nagroda często wzbudza kontrowersje, jest bowiem bardzo wysoka – wynosi jednorazowo 5 milionów dolarów, a potem 200 tysięcy dolarów rocznie do-żywotniej pensji258. Pojawiają się głosy określające tego typu gratyfikacje jako niemoralne – nagradzanie byłych głów państw za uczciwe i dobre rządy

258 Do chwili obecnej nagroda została przyznana czterokrotnie; otrzymali ją: 2007 – Joaquim Alberto Chissano (Mozambik), 2008 – Festus Gontebanye Mogae (Botswana), 2011 – Pedro de Ve-rona Rodrigues Pires (Republika Zielonego Przylądka), 2014 – Hifikepunye Pohamba (Namibia). Dodatkowo, w 2007 roku, przyznano również nagrodę honorową dla Nelsona Mandeli. Mo Ibrahim Foundation, Laureates, http://mo.ibrahim.foundation/prize/laureates (dostęp: 1.07.2016). Według Janneha, dyrektora wykonawczego Mo Ibrahim Foundation ds. rządów i instytucji w Afryce, te do-datkowe 200 tysięcy dolarów rocznie dla uhonorowanego nagrodą byłego afrykańskiego przywódcy ma w swym zamierzeniu umożliwić mu realizację różnego typu projektów (np. rozwojowych) przy jednoczesnym pozostawaniu na politycznej emeryturze (jako przykład Janneh podał działalność byłych prezydentów – Piresa i Chissano). Wywiad z Abdouliem Jannehem…


wskazywać może, że taka postawa nie jest obowiązkiem afrykańskich przy-wódców, ale ich wyjątkowym osiągnięciem. Należy jednak podkreślić, że Mo Ibrahimowi doskonale udało się zidentyfikować problem, który nęka Afrykę od lat – złe przywództwo i korupcję, nawet jeśli przyjęte przez niego metody walki z tym problemem nie dla wszystkich są w pełni akceptowalne259.

Interesującym rodzajem działalności Mo Ibrahim Foundation, mającym na celu poprawę jakości rządów w Afryce, jest organizacja ogólnokrajowych seminariów260 w poszczególnych państwach afrykańskich, które wcześniej wy-rażą zgodę na taką inicjatywę. Wspomniane seminaria mają charakter pomo-stowy, tj. mają łączyć we wspólnej dyskusji władze państwa, administrację pań-stwową i społeczeństwo obywatelskie. Obradom ton nadaje wizyta dyrektora wykonawczego ds. rządów i instytucji w Afryce, który przedstawia aktualny raport IIAG, zwracając szczególną uwagę na wyniki goszczącego go państwa, jednocześnie sugerując szereg propozycji zmian i reform, które według Fun-dacji Mo Ibrahima mogłyby poprawić jakość rządów w danym państwie. Jak twierdzi obecny dyrektor wykonawczy ds. rządów i instytucji w Afryce Ab-doulie Janneh261, często jest to jedyna okazja, by do wspólnych obrad zasiedli przedstawiciele kręgów rządowych, opozycji i społeczeństwa obywatelskiego. Co więcej, w jego opinii seminaria te przynoszą wymierne skutki, o wiele dalej idące niż sama publikacja wyników indeksu lub przyznanie kolejnej wysokiej nagrody pieniężnej262.

Światowy Indeks Potencjału Militarnego

Światowy Indeks Potencjału Militarnego (Global Firepower Index – GFI) przygotowywany jest na podstawie analizy ponad 50 wskaźników dotyczących zdolności do prowadzenia działań wojennych i wielkości konwencjonalnych

259 G. Chiozza, H.E. Goemans, Leaders and International Conflict, Cambridge 2011, s. 1–2; Mo Ibrahim Foundation, http://www.moibrahimfoundation.org (dostęp: 14.08.2015).

260 Jest to innego rodzaju działalność niż wspomniany powyżej coroczny szczyt – forum dysku-syjne (tzw. Ibrahim Forum).

261 W przeszłości były sekretarz wykonawczy Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych ds. Afryki (United Nations Economic Commission for Africa – UNECA), asystent Sekretarza Gen-eralnego ONZ ds. Afryki (w czasie kadencji Kofiego Annana) oraz dyrektor regionalny ds. Afryki w ramach Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (United Nations Development Pro-gramme – UNDP). Mo Ibrahim Foundation – The Board, Abdoulie Janneh, http://mo.ibrahim.foundation/about-us/board/abdoulie-janneh (dostęp: 29.10.2016).

262 Wywiad z Abdouliem Jannehem… Czasami, choć o wiele rzadziej, podobnego typu semina-ria organizowane są również w Europie – mają wówczas charakter debaty nad problemami afrykań-skiego przywództwa ewentualnie przybliżenia problemów, z którymi mierzy się Afryka i Afrykanie.


sił zbrojnych. W indeksie nie uwzględnia się broni masowej zagłady, na przy-kład broni atomowej. Wśród wskaźników stricte wojskowych, jak liczba żoł-nierzy, samolotów, okrętów, czołgów i artylerii, znajduje się między innymi liczba ludności (w tym osób zdolnych do służby wojskowej). Poza danymi militarnymi ważną rolę odgrywają także wskaźniki ekonomiczne, takie jak siła robocza, budżet i wydatki na wojsko, rezerwy walutowe, produkcja ropy naftowej, długość dróg i torów kolejowych czy dostęp do surowców natural-nych. Indeks ten firmowany jest przez portal MilitaryFactor.com z siedzibą w Lincoln w stanie Nebraska (Stany Zjednoczone). Niestety brakuje szersze-go wytłumaczenia metodologii rankingu, między innymi sposobu obliczania wartości końcowej uzyskiwanej przez dane państwo (Power Index Value) oraz pochodzenia danych wykorzystywanych przez autorów indeksu, co jest jego słabością263. Niewątpliwą zaletą indeksu jest możliwość porównania siły mili-tarnej danego państwa na tle regionu bądź też w obrębie jednego wskaźnika, co więcej, istnieje również możliwość porównania potencjałów militarnych dwóch wybranych państw. Krytycy rankingu wskazują, że głównie koncen-truje się on na ilości, często ignorując różnice jakościowe w potencjałach militarnych264.

Afrobarometr

Afrobarometr (Afrobarometer) jest to panafrykańska sieć badawcza, realizu-jąca badania opinii publicznej w państwach afrykańskich265. Badania obejmują zagadnienia związane z polityką, ekonomią oraz kwestiami natury społecznej i prowadzone są w ramach współpracy między czterema instytucjami badaw-czymi: Instytutem na rzecz Sprawiedliwości i Pojednania (Institute for Justice and Reconciliation – IJR) z siedzibą w Kapsztadzie (RPA), Centrum na rzecz Demokratycznego Rozwoju (Center for Democratic Development – CDD--Ghana) w Akrze (Ghana), Instytutem Badań Empirycznych nad Ekonomią Polityczną (Institut de Recherche Empirique en Économie Politique – IREEP) w Abomey-Calavi (Benin) oraz Instytutem Studiów nad Rozwojem Uniwer-sytetu w Nairobi (Institute for Development Studies – IDS) w Nairobi (Kenia).

263 Global Firepower Index 2016: Countries Ranked by Military Strength, http://www.globalfire-power.com/countries-listing.asp (dostęp: 11.09.2016).

264 A. Macias, J. Bender, S. Gould, The 35 Most Powerful Militaries in the World, „Business In-sider”, 10.07.2014, http://www.businessinsider.com/35-most-powerful-militaries-in-the-world-2014-7?IR=T (dostęp: 10.07.2016).

265 Równie często tym mianem określane są same badania, a więc realizowany przez tę sieć projekt.


Instytucje te wspierane są przez dwie jednostki pomocnicze: Centrum Badań Nauk Społecznych Uniwersytetu Kapsztadzkiego (Centre for Social Science Research, University of Cape Town) oraz Wydział Nauk Politycznych Michi-gan State University w East Lansing266.

Badania w ramach projektu Afrobarometr prowadzone są w 37 państwach afrykańskich267. W związku z tym, że są one powtarzane cyklicznie oraz opie-rają się na stałym standardowym zestawie pytań, umożliwiają porównania za-równo w ujęciu synchronicznym, jak i diachronicznym. Próba losowa respon-dentów w poszczególnych państwach wynosi 1200–2400 osób. Wyniki badań rozpowszechniane są wśród decydentów politycznych, aktywistów społecznych, dziennikarzy, naukowców, międzynarodowych darczyńców czy inwestorów. Dzięki publikacji wyników w internecie dostęp do nich mają również zwykli Afrykanie. Strona internetowa Afrobarometru daje możliwość różnej kompi-lacji danych i przeglądania wyników badań udostępnionych w sieci w bardzo atrakcyjnej formie, tym samym umożliwiając prowadzenie własnej analizy268.

Głównymi pomysłodawcami Afrobarometru byli: Robert Mattes (Univer-sity of Cape Town), Michael Bratton (Michigan State University) oraz Emma-nuel Gyimah-Boadi (University of Ghana), który obecnie pełni funkcję dy-rektora wykonawczego Afrobarometru269. Siedziba Afrobarometru znajduje

266 Afrobarometer, Afrobarometer Tracks Opinion and Democratic Trends, Young African Lead-ers Initiative, https://yali.state.gov/afrobarometer-tracks-opinion-and-democratic-trends (dostęp: 20.12.2016); Core Partners, http://afrobarometer.org/our-network/core-partners (dostęp: 20.12.2016); Afrobarometer, Support Units, http://afrobarometer.org/our-network/support-units (dostęp: 20.12.2016).

267 Państwa afrykańskie, w których prowadzone są badania w ramach Afrobarometru (obec-nie 37): Algieria, Benin, Botswana, Burkina Faso, Burundi, Kamerun, Republika Zielonego Przyląd-ka, Wybrzeże Kości Słoniowej, Egipt, Etiopia, Gabon, Ghana, Gwinea, Kenia, Lesotho, Liberia, Ma-dagaskar, Malawi, Mali, Mauritius, Maroko, Mozambik, Namibia, Niger, Nigeria, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Senegal, Sierra Leone, RPA, Sudan Południowy, Sudan, Suazi, Tanzania, Togo, Tunezja, Uganda, Zambia oraz Zimbabwe. Afrobarometer, http://www.afrobarometer.org (dostęp: 17.12.2016). Jak widać, badania obejmują prawie wszystkie regiony kontynentu afrykańskiego, acz-kolwiek warto zauważyć, iż najsłabiej reprezentowane są państwa Afryki Środkowej (według po-działu regionalnego proponowanego przez ONZ). Jedynie w trzech z nich Afrobarometr prowadzi badania opinii publicznej: w Gabonie, Kamerunie oraz na Wyspach Świętego Tomasza i Książęcej.

268 Online Data Analysis, Afrobarometer, http://afrobarometer.org/online-data-analysis (dostęp: 20.12.2016). Więcej o samym CDD-Ghana: Ghana Center for Democratic Development, http://www.cddgh.org (dostęp: 21.12.2016).

269 Executive Committee, Afrobarometer, http://www.afrobarometer.org/our-network/executive-committee (dostęp: 20.12.2016). Emmanuel Gyimah-Boadi jest również dyrektorem wykonaw-czym Center for Democratic Development – jednej ze wspomnianych wyżej afrykańskich instytucji współpracujących przy przygotowaniu badań w ramach Afrobarometru. Afrobarometer, E. Gyimah- -Boadi, http://www.afrobarometer.org/our-network/executive-committee/e-gyimah-boadi (dostęp: 20.12.2016).


się w Centrum na rzecz Demokratycznego Rozwoju w Akrze270. Od rozpo-częcia działalności przez Afrobarometr w 1999 roku odbyło się sześć rund badań opinii publicznej. Informacje od respondentów uzyskiwane są za po-mocą wywiadów bezpośrednich (face-to-face interviews), przeprowadzanych w języku ojczystym uczestników badań. Rezultaty badań prowadzonych w ramach Afrobarometru są uznawane za jedne z najbardziej wiarygodnych i obiektywnych źródeł danych o poglądach Afrykanów na kwestie polityczne, gospodarcze i społeczne, stąd też są one szeroko cytowane, między innymi przez afrykańskie media. Mottem przedsięwzięcia jest: „Pozwólmy ludziom się wypowiedzieć” (Let the people have their say). Za kwestie merytoryczne prowadzonych badań odpowiadają wspomniane wyżej instytucje badawcze, środków finansowych zaś dostarcza wielu międzynarodowych darczyńców; wśród głównych znajdują się obecnie: Mo Ibrahim Foundation, Swedish In-ternational Development Cooperation Agency (SIDA), brytyjski Department for International Development, United States Agency for International De-velopment (USAID) oraz Bank Światowy271. Celem Afrobarometru, jak gło-si strona internetowa sieci, jest realizacja projektu we wszystkich państwach afrykańskich272. W każdym z badanych państw Afrobarometr współpracuje aktywnie z partnerami krajowymi w postaci organizacji pozarządowych bądź instytucji naukowych273. Tematyka ankiet obejmuje, między innymi, następu-jące zagadnienia: konflikt i przestępczość, demokrację, wybory, równość płci, rządy, makroekonomię i rynki, udział w życiu politycznym, ubóstwo, tole-rancję, dostęp do systemu sprawiedliwości, panafrykanizm/regionalizm czy wpływy ChRL na kontynencie afrykańskim274.

270 Afrobarometer, Our History, http://www.afrobarometer.org/about/our-history (dostęp: 20.12.2016). W czasie wizyty w CDD-Ghana uzyskałem zapewnienie, że współpraca między czoło-wymi instytucjami (tzw. core institutions) zrzeszonymi w ramach Afrobarometru jest bardzo ścisła. Wywiad z Miną Oku, Coomunications Coordinator, Anglophone West Africa, Ghana Center for Democratic Development (CDD-Ghana), Afrobarometer, 5.08.2016, Akra, Ghana.

271 Afrobarometer, Afrobarometer Tracks Opinion…, op. cit.; Funding, Afrobarometer, http://www.afrobarometer.org/about/funding (dostęp: 20.12.2016).

272 Afrobarometer, About Afrobarometer, http://www.afrobarometer.org/about (dostęp: 20.12.2016).273 Afrobarometer, National Partners, http://afrobarometer.org/our-network/national-partners

(dostęp: 20.12.2016).274 Afrobarometer, Survey Topics, http://afrobarometer.org/surveys-and-methods/survey-top-

ics (dostęp: 20.12.2016).


3. Podsumowanie

Jak już wspomniano wcześniej, w badaniach nad dysfunkcyjnością wykorzy-stuje się zróżnicowane i rozproszone dane, zarówno wywołane, jak i zastane. Pierwsze pojawiają się wraz z procesem badawczym (np. dane wywołane przy użyciu kwestionariusza ankiety, wywiadu pogłębionego), drugie zaś są do-stępne dla badacza jeszcze przed przystąpieniem do badań275. Jeśli chodzi o dane zastane w badaniach porównawczych, korzystałem z materiałów do-stępnych na stronach internetowych różnych think tanków i organizacji mię-dzynarodowych. Zdecydowanie najważniejszymi źródłami były w tym wy-padku raporty i indeksy bezpośrednio dotyczące problematyki dysfunkcyjności państw, na czele ze wspomnianym już kilkakrotnie Indeksem Państw Upad-łych/Wrażliwych (Failed/Fragile States Index), publikowanym przez Fundusz na rzecz Pokoju w Waszyngtonie. Drugim kluczowym indeksem, bardzo czę-sto wykorzystywanym przy porównywaniu stopnia dysfunkcyjności poszcze-gólnych państw, był Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index), publikowany corocznie przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (United Nations Development Programme). Przy problematyce dotyczącej korupcji wykorzystywano dane pochodzące z publikowanego co roku Indeksu Percepcji Korupcji (Corruption Perceptions Index – CPI) oraz Światowego Barometru Korupcji (Global Corruption Barometer – GCB)276; oba zestawienia przygotowywane są przez pozarządową organizację Transparency International. Głównych danych statystycznych wykorzysta-nych przy porównaniach w obrębie zagadnień związanych z problematyką gospodarczą dostarczyły raporty Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego (International Monetary Fund – IMF), Światowej Or-ganizacji Handlu (World Trade Organization – WTO) czy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-opera-tion and Development – OECD). Szczegółówe dane na temat wykorzystywa-nych indeksów zostały zaprezentowane w tabeli 11.

W publikacji w dużym stopniu oparto się na danych udostępnianych przez Fundusz na rzecz Pokoju, które zostały zawarte w tworzonych przez tę or-ganizację indeksach dysfunkcyjności. Wzięto pod uwagę wszystkie indeksy

275 G. Babiński, Wybrane zagadnienia z metodologii socjologicznych badań empirycznych, Kra-ków 1980; P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu..., op. cit., s. 50.

276 Transparency International, http://www.transparency.org/research/gcb/gcb_2015_16 (dostęp: 11.11.2016).

Tabela 11. Wykaz ważniejszych zestawień i indeksów wykorzystanych w pracy

Indeks Instytucja Zakres przedmiotowy Rok rozpoczęcia tworzenia indeksu

Fragile States Index Fund for Peace Poziom/stopień dys-funkcyjności państw 2005

Human Development Index

United Nations Devel-opment Programme

Szeroko pojęty wskaźnik rozwoju społecznego 1990

Ibrahim Index of African Governance

Mo Ibrahim Founda-tion/Harvard University

Jakość rządów w pań-stwach afrykańskich 2007

Harmonized List of Fragile Situations World Bank

Dysfunkcyjność słab-szych ekonomicznie państw i terytoriów niepaństwowych

2013

Corruption Perceptions Index

Transparency International

Poziom doświadczanej przez obywateli korupcji 1995

Global Fire Power MilitaryFactor.com Ranking siły militarnej państwa 2006

Global Peace Index Institute of Ecomomic and Peace

Stopień pokoju i bez-pieczeństwa państw i regionów

2007

Global Terrorism Index Institute for Economics and Peace

Ranking państw pod kątem zagrożenia terrorystycznego

2012

Human Freedom Index Cato Institute Poziom wolności poli-tycznej i wolności słowa 2008



3. Podsumowanie

Jak już wspomniano wcześniej, w badaniach nad dysfunkcyjnością wykorzy-stuje się zróżnicowane i rozproszone dane, zarówno wywołane, jak i zastane. Pierwsze pojawiają się wraz z procesem badawczym (np. dane wywołane przy użyciu kwestionariusza ankiety, wywiadu pogłębionego), drugie zaś są do-stępne dla badacza jeszcze przed przystąpieniem do badań275. Jeśli chodzi o dane zastane w badaniach porównawczych, korzystałem z materiałów do-stępnych na stronach internetowych różnych think tanków i organizacji mię-dzynarodowych. Zdecydowanie najważniejszymi źródłami były w tym wy-padku raporty i indeksy bezpośrednio dotyczące problematyki dysfunkcyjności państw, na czele ze wspomnianym już kilkakrotnie Indeksem Państw Upad-łych/Wrażliwych (Failed/Fragile States Index), publikowanym przez Fundusz na rzecz Pokoju w Waszyngtonie. Drugim kluczowym indeksem, bardzo czę-sto wykorzystywanym przy porównywaniu stopnia dysfunkcyjności poszcze-gólnych państw, był Wskaźnik Rozwoju Społecznego (Human Development Index), publikowany corocznie przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (United Nations Development Programme). Przy problematyce dotyczącej korupcji wykorzystywano dane pochodzące z publikowanego co roku Indeksu Percepcji Korupcji (Corruption Perceptions Index – CPI) oraz Światowego Barometru Korupcji (Global Corruption Barometer – GCB)276; oba zestawienia przygotowywane są przez pozarządową organizację Transparency International. Głównych danych statystycznych wykorzysta-nych przy porównaniach w obrębie zagadnień związanych z problematyką gospodarczą dostarczyły raporty Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego (International Monetary Fund – IMF), Światowej Or-ganizacji Handlu (World Trade Organization – WTO) czy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-opera-tion and Development – OECD). Szczegółówe dane na temat wykorzystywa-nych indeksów zostały zaprezentowane w tabeli 11.

W publikacji w dużym stopniu oparto się na danych udostępnianych przez Fundusz na rzecz Pokoju, które zostały zawarte w tworzonych przez tę or-ganizację indeksach dysfunkcyjności. Wzięto pod uwagę wszystkie indeksy

275 G. Babiński, Wybrane zagadnienia z metodologii socjologicznych badań empirycznych, Kra-ków 1980; P. Ścigaj, Problemy metodologiczne w badaniu..., op. cit., s. 50.

276 Transparency International, http://www.transparency.org/research/gcb/gcb_2015_16 (dostęp: 11.11.2016).

Tabela 11. Wykaz ważniejszych zestawień i indeksów wykorzystanych w pracy

Indeks Instytucja Zakres przedmiotowy Rok rozpoczęcia tworzenia indeksu

Fragile States Index Fund for Peace Poziom/stopień dys-funkcyjności państw 2005

Human Development Index

United Nations Devel-opment Programme

Szeroko pojęty wskaźnik rozwoju społecznego 1990

Ibrahim Index of African Governance

Mo Ibrahim Founda-tion/Harvard University

Jakość rządów w pań-stwach afrykańskich 2007

Harmonized List of Fragile Situations World Bank

Dysfunkcyjność słab-szych ekonomicznie państw i terytoriów niepaństwowych

2013

Corruption Perceptions Index

Transparency International

Poziom doświadczanej przez obywateli korupcji 1995

Global Fire Power MilitaryFactor.com Ranking siły militarnej państwa 2006

Global Peace Index Institute of Ecomomic and Peace

Stopień pokoju i bez-pieczeństwa państw i regionów

2007

Global Terrorism Index Institute for Economics and Peace

Ranking państw pod kątem zagrożenia terrorystycznego

2012

Human Freedom Index Cato Institute Poziom wolności poli-tycznej i wolności słowa 2008


Failed/Fragile States Index, jakie ukazały się w okresie ostatnich 12 lat (2005–2016). Warto jednak zaznaczyć, iż pierwsze wydanie FSI z 2005 roku różni się od późniejszych i to z kilku względów. Po pierwsze, indeks w 2005 roku ukazał się po raz pierwszy i w związku z tym zespół, który go opracował, do-piero wypracowywał metodologię i zdobywał doświadczenie. Po drugie, roz-patrzono w nim tylko 76 państw, które zaliczono do dotkniętych wysokim stopniem dysfunkcyjności. W FSI, który ukazał się w 2006 roku, uwzględnio-no już 146 państw. Dopiero od 2007 roku w indeksach FSI brane są pod uwagę wszystkie państwa świata. Do państw oznaczonych alert według metodologii FSI zaliczane są te, które w ogólnej punktacji przekroczyły liczbę 90 punktów, państwa zaś, które przekraczają 80 punktów, są oznaczone jako high warning. Dane na ten temat przedstawiono w tabeli 12.


Tabela 12. Liczba państw o dużym i bardzo dużym stopniu dysfunkcyjności (very high alert, high alert, alert, high warning) w poszczególnych latach wg indeksu FSI za lata 2005–2016

FSI za rok 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016Very high alert, high alert, alert i high warning

65 65 71 70 76 75 72 67 70 66 65 67

Very high alert, high alert i alert 33 28 32 35 37 37 35 33 35 34 38 38


Na podstawie powyższej tabeli, przedstawiającej liczbę państw o dużym i bardzo dużym stopniu dysfunkcyjności według FSI w latach 2005–2016, można zauważyć, jak zmienia się liczba państw z regionu Afryki Subsaharyj-skiej klasyfikowanych w poszczególnych kategoriach. Liczba państw bardzo dysfunkcyjnych (very high alert, high alert) zamyka się w przedziale pomiędzy 28 a 38, przy czym w ostatnich dwóch latach, 2015 i 2016, jest ona największa i wynosi 38 państw. Najmniej państw o największym stopniu dysfunkcyjności było klasyfikowanych w roku 2006 – 28. Średnia arytmetyczna dla tej grupy państw kształtuje się na poziomie 34. Jeśli chodzi o państwa, które są zalicza-ne do drugiej i poszerzonej grupy – od najbardziej dysfunkcyjnych do cha-rakteryzujących się dużą dysfunkcyjnością (very high alert, high alert, alert, high warning) – ich liczba w okresie 12 lat oscyluje między 65 a 76. Najmniej-sza występuje w latach 2005, 2006 i 2015, największa zaś przypada na lata 2009 i 2010. Średnia arytmetyczna wynosi w ich przypadku 69.

Wykorzystując dane pochodzące z wyżej wymienionych instytucji, nale-ży pamiętać, że indeksy dysfunkcyjności przedstawiają w rankingach dane uśrednione jako wynik końcowy i niekoniecznie oddają prawdziwy obraz dysfunkcyjności państwa. Takim przykładem może być umieszczenie Zim-babwe na 5. miejscu w indeksie FSI w 2012 roku, podczas gdy w tym samym rankingu Republika Środkowoafrykańska znalazła się na dużo lepszej 10. po-zycji, co w żadnym wypadku nie oddawało faktycznego stanu dysfunkcyjno-ści obydwu państw277. Ponadto indeksy te zwykle ukazują się z opóźnieniem jednorocznym (potrzebnym na przeanalizowanie zgromadzonego materiału), co w warunkach Afryki Sub saharyjskiej, gdzie sytuacja polityczna rozwija się bardzo dynamicznie, powoduje, że czasem nie przystają one do aktualnej, szybko zmieniającej się rzeczywistości (np. Mali w 2012 roku).

277 Na podstawie obserwacji przeprowadzonych w trakcie badań terenowych w Republice Środ-kowoafrykańskiej w 2010 roku i w Zimbabwe w 2013 roku.


Analiza danych pochodzących z think tanków została przeprowadzona na podstawie interpretacji danych wtórnych. Wykorzystywano także inne źródła, takie jak strony internetowe instytucji państwowych, stowarzyszeń, organizacji, a także opozycji politycznej wobec rządów państw Afryki Subsa-haryjskiej. W tym miejscu warto wspomnieć, że opozycja często rozwija swą działalność na emigracji, będąc niezwykle aktywną w diasporach poszczegól-nych państw (np. erytrejskiej, etiopskiej, rwandyjskiej) czy też w diasporach reprezentujących poszczególne grupy etniczne (np. Oromo z Etiopii). Ważną metodą wykorzystaną w badaniach własnych były badania terenowe, które przeprowadzono w 16 krajach Afryki Subsaharyjskiej (szczegółowe informa-cje przedstawiono w tabeli 13).

Tabela 13. Państwa Afryki Subsaharyjskiej, w których prowadzono badania terenowe w latach 2010–2017 wg kolejności, jaką kraje te zajmują w rankingu dysfunkcyjności FSI 2016

Very High Alert 1–8Somalia 1Republika Środkowoafrykańska 3High Alert 9–16Zimbabwe 16Alert 17–38Gwinea Bissau 17Erytrea 18Kenia 20Kamerun 22Etiopia 24High Warning 39–67Dżibuti 39Mozambik 42Zambia 49Togo 51Senegal 59Tanzania 62Elevated Warning 68–107Ghana 102Warning 108–125RPA 108Botswana 120

Źródło: opracowanie własne na podstawie: rankingu dysfunkcyjności FSI 2016.


Wyjazdy badawcze na obszar Sahary Zachodniej (Saharyjska Arabska Re-publika Demokratyczna) nie zostały uwzględnione w tabeli 13, gdyż państwo to – z racji faktu, że nie jest uznawane przez wszystkie państwa, oraz że więk-szość jego terytorium znajduje się pod okupacją Maroka – nie jest uwzględ-niane w rankingach i indeksach odnoszących się do państw afrykańskich. Na obszarze Sahary Zachodniej prowadzono badania w 2013 (na terytoriach okupowanych przez Maroko) oraz w 2016 roku – podczas wizyty w trzech obozach dla uchodźców saharyjskich, znajdujących się na terenie Algierii w okolicach miasta Tinduf.

Jak wynika z tabeli 13, badania terenowe były prowadzone w dwóch pań-stwach znajdujących się w grupie uznawanych za charakteryzujące się skraj-ną dysfunkcyjnością (very high alert) – w Somalii oraz w Republice Środ-kowoafrykańskiej, a także w jednym państwie – Zimbabwe, którego pozycja w rankingu wskazuje na wysoką dysfunkcyjność (high alert). Wśród państw zajmujących pozycje klasyfikowane jako alert badania prowadzono w pięciu – Gwinei Bissau, Erytrei, Kenii, Kamerunie i Etiopii. Z kolei w grupie państw określanych w rankingu FSI jako bardzo wrażliwe (high warning) badania odbyły się w sześciu z nich – w Dżibuti, Mozambiku, Zambii, Togo, Senega-lu i Tanzanii. W państwach o podwyższonej wrażliwości (elevated warning) badania prowadzono w Ghanie. Oprócz tego pobyty badawcze miały miejsce w dwóch państwach oznaczonych jako wrażliwe (warning) – Republice Połu-dniowej Afryki i Botswanie.

Do jednego z państw – Etiopii – odbyły się cztery wyjazdy badawcze, co dało możliwość zaobserwowania dynamiki zmian w tym kraju w okresie kilku lat (2011, 2012, 2014, 2017). Dane zebrane w trakcie tych pobytów badawczych stanowią interesujący materiał do przeprowadzenia analizy porównawczej stanu państwa etiopskiego (tabela 14)278.

Tabela 14. Miejsce Etiopii w rankingu FSI w latach 2005–2017 (pogrubioną czcionką zaznaczono rok pobytu badawczego)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*

30 26 18 16 16 17 20 17 19 19 20 24 15* Dane za rok 2017 uwzględniono, gdy książka była już w przygotowaniu do druku.


278 W ostatnich miesiącach (2016) sytuacja polityczna w Etiopii uległa znacznemu pogorszeniu na skutek wystąpień i demonstracji ludności grupy Oromo.


Tabela 15. Miejsce Zimbabwe w rankingu FSI w latach 2005–2017 (pogrubioną czcionką zaznaczono rok pobytu badawczego)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*



Jak wskazują dane zawarte w tabeli 15 odnoszącej się do Zimbabwe, od 2005 do 2009 roku w ocenie Funduszu na rzecz Pokoju państwo to staczało się w kierunku upadku, zajmując w 2009 roku 2. pozycję w rankingu FSI, tuż za Somalią. Od roku 2010 następuje stopniowa poprawa pozycji tego państwa i w latach 2015 oraz 2016 znalazło się ono na 16. pozycji, czyli wyższej od zaj-mowanej w 2005 roku i najwyższej w historii indeksu FSI. Rok 2017 przyniósł spadek na 13. miejsce w rankingu.

Najbardziej według danych indeksu FSI sytuacja uległa pogorszeniu w Re-publice Środkowoafrykańskiej, o czym świadczy „awans” w rankingu z miej-sca 20. w 2005 roku na pozycję 3. w roku 2017, co określa to państwo jako znajdujące się w stanie upadku (tabela 16).

Tabela 16. Miejsce Republiki Środkowoafrykańskiej w rankingu FSI w latach 2005–2017 (pogrubioną czcionką zaznaczono rok pobytu badawczego)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*



Kolejnym państwem wartym uwagi w tym zestawieniu jest Erytrea. W indeksie z 2005 roku zajęła 55. pozycję i od tej pory systematycznie pnie się w górę w rankingu dysfunkcyjności. W 2015 roku było to 24. miejsce, a w 2017 – 19. (tabela 17).

Tabela 17. Miejsce Erytrei w indeksie FSI w latach 2005–2017 (pogrubioną czcionką zaznaczono rok pobytu badawczego)

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017*




Jak już wyżej wspomniano, wyjazdy badawcze w latach 2011, 2012, 2014 i 2017 umożliwiły dokonanie porównań w ujęciu diachronicznym, gdy cho-dzi o sytuację w Etiopii, a w ujęciu synchronicznym, gdy porównywano kilka państw podczas jednego wyjazdu badawczego, jak miało to miejsce w Afryce Południowej – RPA, Botswana, Zambia i Zimbabwe (2013), w Afryce Wschod-niej – Mozambik, Kenia, Tanzania (2015), w Afryce Zachodniej – Senegal, Gwinea Bissau, Togo i Ghana (2016) oraz w Afryce Środkowej – Republika Środkowoafrykańska i Kamerun (2010). Tym samym przeprowadzono bada-nia we wszystkich regionach Afryki Subsaharyjskiej, próbując także uchwycić specyfikę regionalną procesu dysfunkcyjności państw.

Tabela 18. Państwa, w których prowadzono badania w latach 2010–2016 w ujęciu regionalnym (regiony wg podziału ONZ279)

Region Nazwa państwa Miejsce w rankingu FSI 2016

Afryka Wschodnia

Somalia 1Zimbabwe 16Erytrea 18Kenia 20Etiopia 24Dżibuti 39Mozambik 42Zambia 59Tanzania 62

Afryka ŚrodkowaRepublika Środkowoafrykańska 3Kamerun 22

Afryka Zachodnia

Gwinea Bissau 17Togo 51Senegal 59Ghana 102

Afryka PołudniowaRPA 108Botswana 120


279 United Nations, Geographical Region and Composition, http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm (dostęp: 15.08.2016).


Warto w tym miejscu przypomnieć, że prowadzenie badań terenowych jest często bardzo trudne w praktyce, a potencjalne kłopoty i problemy w przy-padku państw dysfunkcyjnych dodatkowo się pogłębiają. Przykładowo pod-czas badań w Republice Środkowoafrykańskiej i Erytrei wielką przeszkodą jest brak możliwości swobodnego przemieszczania się (w pierwszym przy-padku – brak publicznych środków transportu, kwestie bezpieczeństwa oraz konieczność uzyskania pozwolenia na pobyt w niektórych regionach kra-ju, w drugim – niemożność wyjazdu ze stolicy bez zgody władz). W Erytrei na każde opuszczenie stolicy należy uzyskać pozwolenie z Ministerstwa Tu-rystyki, wydawane dopiero po wynajęciu samochodu z agencji zajmującej się taką usługą, do pozwolenia wymagane jest bowiem dołączenie numeru reje-stracyjnego pojazdu, nazwiska kierowcy, informacji o miejscu i czasie poby-tu280. Sytuacje takie znacznie utrudniają, opóźniają, a niekiedy uniemożliwia-ją, realizację zaplanowanych badań. To tylko niektóre przykłady dodatkowych utrudnień, jakie napotykają badacze. Do tego dochodzi problem bezpieczeń-stwa, na przykład zagrożenia ze strony działających w regionie oddziałów re-beliantów czy zwykłych band (Somalia281, Republika Środkowoafrykańska282, północno-zachodnia część Kenii).

Badania terenowe były prowadzone w różnych grupach respondentów, co skutkowało uzyskiwaniem zgoła odmiennych wyników nawet na małym obszarze prowadzonych badań. Były one uzależnione od tego, czy badanie prowadzono w miastach czy na terenach wiejskich, czy na przykład w śro-dowisku akademickim czy robotniczym, czy na obszarze zamieszkiwanym przez taką czy inną grupę etniczną, a nawet w ramach jednej grupy etnicznej w zależności od wyznawanej religii. Przykładowo na pytanie dotyczące sto-sunku do państwa znajdującego się we władzy obalonego w 1974 roku cesarza Hajle Sellasjego I większość osób określających swoją przynależność do grupy etnicznej Amharów odpowiedziała pozytywnie, tymczasem członkowie grup etnicznych Oromo czy Somali zdecydowanie negatywnie283.

Kolejnym problemem, przed jakim stoi osoba prowadząca badania w pań-stwach dysfunkcyjnych, jest udokumentowanie przeprowadzonych badań.

280 Na podstawie obserwacji podczas badań terenowych w Erytrei w październiku 2015 roku.281 Na podstawie obserwacji podczas badań terenowych w Somalii w lutym 2011 roku.282 Na podstawie obserwacji podczas badań terenowych w Republice Środkowoafrykańskiej

w okresie od lipca do września 2010 roku.283 Badania miały formę rozmów zarówno w środowisku akademickim (Uniwersytet w Addis

Abebie i Uniwersytet w Dżimmie), jak i wśród mieszkańców wiosek Sokala (grupa etniczna Oromo) i Ankober (grupa etniczna Amharów). Badania terenowe przeprowadzono w okresie od stycznia do marca 2012 i we wrześniu 2014 roku.


Jeżeli badacz korzysta z pomocy na przykład misjonarzy, którzy działają na danym obszarze, nie zawsze może powołać się na ich opinie lub nawet wspomnieć o udzielonej przez nich w trakcie badań pomocy, gdyż mogą oni zostać wydaleni z kraju bądź ich działalność może zostać znacznie utrudnio-na i ograniczona. Niektóre zgromadzenia zakonne, dotyczy to głównie sióstr zakonnych, nie mogą oficjalnie udzielać wywiadów bez zgody zwierzchników. W jeszcze większym stopniu badacz ponosi odpowiedzialność za upublicz-nianie nazwisk osób będących obywatelami danego państwa, które w związku z tym mogą zostać później poddane represjom. Te czynniki powodują, że wy-niki badań jakościowych zależą w dużym stopniu od uczciwości prowadzące-go te badania, jego warsztatu metodologicznego oraz cech osobowościowych (zdolności do nawiązywania kontaktów międzyludzkich).

Należy wspomnieć także o kwestiach dotyczących jawności bądź utajnienia celów badań przeprowadzanych wśród ludności miejscowej. Badacz szybko się zorientuje, że ujawniając rzeczywiste cele przeprowadzenia rozmowy czy wywiadu, spotka się najczęściej z odmową lub udzielona odpowiedź będzie najprawdopodobniej zafałszowana. Wynika to z obaw rozmówców przed ujawnieniem swojej tożsamości i konsekwencjami, jakie mogą ich spotkać ze strony władz danego państwa.

Początkowe doświadczenia spowodowały, że odszedłem od wywiadów ustrukturyzowanych na rzecz wywiadów nieustrukturyzowanych, prowadzo-nych w sytuacji obserwacji niejawnej, które miały charakter swobodnych nie-zobowiązujących rozmów, w trakcie których starałem się uzyskać odpowiedzi na interesujące zagadnienia, niejako przy okazji rozmowy o problemach ży-cia codziennego. Tego rodzaju wywiady były przeprowadzane na podstawie dwóch rodzajów prób: celowej i przypadkowej. Jeśli chodzi o pierwszą próbę osób dobranych w sposób zamierzony, dotyczyło to przedstawicieli lokalnych władz, pracowników naukowych uniwersytetów, pracowników organizacji humanitarnych i misjonarzy. Próba przypadkowa dotyczyła głównie napot-kanych podczas badań osób – czy to w miejscu pobytu, czy w trakcie podróży.

Należy także podkreślić, że wywiady przeprowadzane w miejscowych języ-kach są obarczone błędem interpretacji tłumacza, czasem związanym z ogra-niczonym słownictwem, a czasem z zamierzonym niedookreśleniem bądź nadinterpretacją udzielonych odpowiedzi. Na to jednak badacz ma znikomy wpływ.


Część II

Konteksty dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej

Wprowadzenie

Rzeczywistość Afryki to nadal jeszcze zbyt wiele głodu i nędzy. Rzeczywistość Afryki to nie-dostatek, który powoduje przemoc. Rzeczywistość Afryki to rozwój postępujący nie dość szybko, to rolnictwo wytwarzające zbyt mało, to brak dróg, szkół i szpitali. Rzeczywistość Afryki jest rzeczywistością ogromnego kontynentu posiadającego wszystko, żeby odnieść sukces, którego nie odnosi, bo nie potrafi uwolnić się od mitów.

Nicolas Sarkozy, Dakar, 26 lipca 2007 roku284

W 2017 roku prawie jedna trzecia spośród 54 państw afrykańskich285 święto-wała 57. rocznicę niepodległości. Ponad pół wieku niepodległej Afryki skła-nia do refleksji dotyczącej zarówno przeszłości, jak i przyszłości kontynentu. Tymczasem Afryka wciąż jednocześnie przyciąga i przeraża. W świadomo-ści odbiorcy współczesnych przekazów medialnych istnieją dwa jej obrazy. W jednym jawi się jako piękny kontynent barwnej, zróżnicowanej kultury i dzikiej przyrody pokazywanej kamerami National Geographic czy Planet oraz innych programów przyrodniczych i podróżniczych. Istnieje jednak drugi, czarny obraz Afryki – kontynentu biedy, chorób, wojen przeplatanych masakrami i całego szeregu kryzysów humanitarnych. Przekaz ten przynoszą wiadomości telewizji informacyjnych oraz akcje organizacji humanitarnych apelujące do naszych serc i kieszeni. W istocie nawet jeśli akurat w kraju afry-kańskim nie toczy się krwawy konflikt wewnętrzny, w ramach jednego pań-stwa funkcjonują jakby dwa równolegle istniejące obok siebie światy. Świat metropolii miejskiej, którą tworzy stolica i kilka największych miast, oraz świat prowincji. W metropoliach można znaleźć dzielnice oferujące styl ży-cia charakterystyczny dla cywilizacji Zachodu – wieżowce, eleganckie sklepy, centra handlowe, restauracje, kina i nowoczesne szpitale286. Prowincja to świat innego wymiaru, czasem leżący niespełna kilkanaście kilometrów od miasta, zawierający się w wioskach o zabudowie z glinianych chat pokrytych strzechą,

284 Fragment przemówienia prezydenta Francji Nicolasa Sarkozy’ego na Uniwersytecie im. Cheikha Anta Diopa w Dakarze w Senegalu, 26 lipca 2007 roku. B. Ndiaye, Françafrique. Sto-sunki francusko-afrykańskie – wczoraj i dziś, Olsztyn 2010, s. 233–234.

285 W 1960 roku niepodległość uzyskało 17 państw afrykańskich.286 Wielkie miasta afrykańskie również bywają siedliskiem biedy i braku perspektyw, dotyczy to

głównie przedmieść, gdzie znajdują się slumsy.

110110 Konteksty dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej

pozbawionych wody i elektryczności, a przede wszystkim nadziei na lepszą perspektywę. Te dwie funkcjonujące obok siebie rzeczywistości skłaniają do refleksji, jakie są przyczyny takiego stanu rzeczy i jak można tę sytuację zmienić na lepsze. Co istotne, opisany obraz prowincji w zasadzie dotyczy ca-łej Afryki Subsaharyjskiej. Oczywiście kwestie szkolnictwa, dostępu do służ-by zdrowia, łamania praw człowieka czy możliwość życia w pokoju różnią poszczególne państwa od siebie, co przekłada się na ich miejsce w rankingach dysfunkcyjności. Jednakże przepaść, jaka dzieli standard życia na prowincji od metropolii miejskich, jest ogromna, i to bez względu na pozycję danego państwa w rankingach.

Afryka Subsaharyjska przeżywa obecnie okres zainteresowania, jakiego nie notowała od czasu wyścigu kolonialnego pod koniec XIX wieku. Widać to wy-raźnie nie tylko w różnych inicjatywach międzynarodowych oraz w mediach. Wszystkie ważniejsze stacje telewizyjne świata prowadzą cykliczne programy zajmujące się problematyką afrykańską: CNN – Inside Africa, BBC – Focus on Africa, France 24 – Eye on Africa, Al-Jazeera – Africa.

Choć jeszcze 15 lat temu nie brakowało głosów, które pesymistycznie od-nosiły się do przyszłości Afryki, czego wyrazem może być artykuł, jaki ukazał się na łamach magazynu „The Economist” w 2000 roku, zatytułowany Hope-less Africa287, to w ostatnich latach Afryka przeżywała niespotykany wcześniej w historii wzrost ekonomiczny, a inwestorzy, którzy wcześniej nie wykazywali większego zainteresowania państwami tego regionu, zaczęli inwestować tam coraz większe kapitały. Na niektórych obszarach można również zauważyć gospodarczą rywalizację, zarówno firm międzynarodowych, jak i poszczegól-nych państw (państwa Unii Europejskiej, USA, Rosja, Chiny, Indie). Pojawiły się nawet opinie, że XXI wiek będzie „stuleciem Afryki”288. Prognozy Banku Światowego opublikowane w styczniu 2015 roku przewidywały w ciągu kolej-nych lat wzrost gospodarczy, a największa dynamika tego wzrostu miała być udziałem sześciu państw regionu: Etiopii, Demokratycznej Republiki Konga, Wybrzeża Kości Słoniowej, Mozambiku, Tanzanii i Rwandy289. Niestety ostat-nie raporty opisujące perspektywy rozwoju gospodarek państw Afryki

287 Hopeless Africa. Tendencje i procesy rozwojowe współczesnych, „The Economist” 11.05.2000, http://www.economist.com/node/333429 (dostęp: 20.05.2016).

288 World Bank, Can Africa Claim the 21st Century?, Washington, D.C. 2000, http://siteresourc-es.worldbank.org/INTAFRICA/Resources/complete.pdf (dostęp: 20.03.2016).

289 World Bank, Global Economic Prospects: Having Fiscal Space and Using It, January 2015, s. 101, https://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/GEP/GEP2015a/pdfs/GE-P15a_web_full.pdf (dostęp: 14.09.2016).

111Wprowadzenie 111

Subsaharyjskiej, które ukazały się w drugiej połowie 2016 i na początku 2017 roku, odbiegają od wcześniejszych – bardzo optymistycznych – prognoz290.

Afryka Subsaharyjska to wciąż najbiedniejszy region świata, dotknięty największą liczbą zgonów niemowląt, najkrótszą średnią wieku życia miesz-kańców, największą liczbą konfliktów wewnętrznych, najwyższym poziomem analfabetyzmu, najsłabszą infrastrukturą i gospodarką, wciąż opartą na wydo-byciu surowców bądź rolnictwie, oraz największą liczbą państw dysfunkcyj-nych. O słabościach strukturalnych państw afrykańskich świadczą zarówno rządy dyktatorskie (np. Erytrea, Uganda, Zimbabwe, Czad, Burundi, Kamerun, Gwinea Równikowa, Sudan), jak i wciąż występujące kolejne zamachy stanu czy kryzysy związane z przekazaniem władzy przez przegranych w wyborach przywódców państw (Gwinea, Niger, Wybrzeże Kości Słoniowej, Republika Środkowoafrykańska, Mali i Mauretania, Gambia). Wszystkie te problemy dały o sobie znać w ciągu ostatnich lat (2015–2017), gdy w Afryce Subsaharyjskiej nastąpił nagły spadek PKB w stosunku do lat ubiegłych wbrew wcześniejszym przewidywaniom, na co z pewnością nałożyły się spadki cen surowców na ryn-kach światowych oraz niestabilna sytuacja w wielu państwach (tabela 19).

Tabela 19. Realny wzrost PKB w państwach Afryki Subsaharyjskiej, w tym Etiopii jako przewidywanego lidera wzrostu gospodarczego w regionie

2013 2014 2015 2016Afryka Subsaharyjska 4,7 4,5 3,0 2,5

Etiopia 10,5 9,9 9,6 7,1

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Bank, Global Economic Prospects: Sub-Saharan…, op. cit.291.

Przykładowo u prognozowanego lidera wzrostu PKB – Etiopii – oprócz czynników zewnętrznych nałożyły się także kłopoty wewnętrzne w postaci wybuchu niepokojów społecznych i zamieszek związanych z emancypacyjny-mi żądaniami największej grupy etnicznej Oromo oraz wystąpień młodzieży

290 World Bank, Global Economic Prospects: Sub-Saharan Africa, 10.01.2017, http://www.world-bank.org/en/region/afr/brief/global-economic-prospects-sub-saharan-africa (dostęp: 29.04.2017); J.P. Pham, Africa’s Economic Prospects in 2017: Ten Countries to Watch, Atlantic Council 9.01.2017, http://www.atlanticcouncil.org/blogs/africasource/africa-s-economic-prospects-in-2017-ten-coun-tries-to-watch (dostęp: 21.03.2017).

291 World Bank, Global Economic Prospects: Divergences and Risks, June 2016, s. 159–160, http://pubdocs.worldbank.org/en/842861463605615468/Global-Economic-Prospects-June- -2016-Divergences-and-risks.pdf (dostęp: 14.09.2016).


niezadowolonej z polityki rządu, która nie zapewnia im perspektyw na rozwój. Jest to o tyle niebezpieczne dla państwa, że młodzi ludzie stanowią dwie trze-cie populacji Etiopii, a ich radykalizm przybiera na sile292. Podczas ostatniego pobytu badawczego w Etiopii, w marcu 2017 roku, w trakcie rozmów ze stu-dentami Uniwersytetu w Addis Abebie miałem okazję osobiście przekonać się, jak wielka jest skala niezadowolenia społeczeństwa.

292 K. Lilley, Ethiopia Cracdown on Dissent Leaves Youth with Dangerous Options, „World Politics Review” 26.04.2017, http://www.worldpoliticsreview.com/articles/21949/ethiopia-s-crackdown- -on-dissent-leaves-youth-with-dangerous-options (dostęp: 27.04.2017).

113Konteksty historyczne i geograficzne 113

Rozdział I

Konteksty historyczne i geograficzne

Może w przyszłości można będzie uczyć jakiejś historii afrykańskiej, ale obecnie jeszcze jej nie ma lub jest w maleńkim zakresie; istnieje tylko historia Europejczyków w Afryce. Reszta jest w dużym stopniu ciemnością (…), a ciemność nie jest przedmiotem historii.

Hugh Trevor-Roper (1963)293

Nazwa Afryka oznacza w języku łacińskim ziemię Afrów. W odniesieniu do całego kontynentu nazwy tej użył po raz pierwszy w 41 r. n.e. rzymski geo-graf Tytus Pompejusz Mela. Wcześniej używano nazwy Africa proconsularis do określania prowincji rzymskiej znajdującej się na obszarze dzisiejszej Tu-nezji i części wybrzeża Libii ze stolicą w Nowej Kartaginie.

W rozumieniu fizycznym Afryka to zwarty, otoczony akwenami morskimi obszar, który wraz z przynależnymi wyspami liczy 30,3 mln km2, co stanowi 5,9% powierzchni globu. Biorąc pod uwagę tylko powierzchnię lądu, repre-zentuje 19,9% całości terytoriów lądowych świata. Afryka jest drugim pod względem wielkości kontynentem po Azji. Kontynent afrykański na północy jest oddzielony od Europy Morzem Śródziemnym, na wschodzie od Azji Ka-nałem Sueskim, Morzem Czerwonym i Oceanem Indyjskim, a na zachodzie od obu Ameryk Oceanem Atlantyckim. W sensie geograficznym do Afryki przynależy także wiele wysp położonych na wodach okalających kontynent. Na Oceanie Indyjskim są to: Madagaskar, Komory, Seszele, Maskareny (Reu-nion – departament zamorski Francji, Mauritius oraz zależne od niego wyspy Rodrigues, Ławica Cargados Carajos), Czagos (Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego) i Sokotra (Jemen), Zanzibar, Pemba i Mafia (Tanzania). Na Oce-anie Atlantyckim – Wyspy Kanaryjskie (Hiszpania), Madera (Portugalia), Wyspy Zielonego Przylądka, Bioko (Gwinea Równikowa), Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Wyspa Świętej Heleny, grupa wysp Tristan da Cunha (two-rzące kolonię brytyjską pod nazwą Święta Helena). Wokół Afryki przebiegają

293 Cyt. za: H. Zins, Afryka i Europa, op. cit., s. 142–143.


ważne szlaki komunikacyjne o znaczeniu między narodowym. Najważniejszy z nich to szlak wiodący z Oceanu Atlantyckiego przez Cieśninę Gibraltarską na Morze Śródziemne i dalej przez Kanał Sueski na Morze Czerwone, Zatokę Adeńską i Ocean Indyjski. Drugi istotny szlak prowadzi z Oceanu Indyjskiego na Ocean Atlantycki wzdłuż południowej części kontynentu afrykańskiego294.

Dominującym elementem geograficznym kontynentu, dzielącym go fak-tycznie na dwie części, jest pustynia Sahara, która liczy 8,5 mln km2 i rozciąga się na obszarze 5,7 tys. km od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie do Morza Czerwonego na wschodzie kontynentu oraz 2 tys. km z północy na południe. Jest to naturalna bariera, trudna do przebycia, gdzie uprawa roli jest możliwa tylko w oazach, a poziom deszczu nie przekracza 13 cm na rok. Ziemie te zamieszkują głównie ludy z rodziny afroazjatyckiej – Berberowie i Arabowie. Na terytorium Sahary znajduje się 11 państw, w tym 6 Afryki Subsaharyjskiej (Sahara Zachodnia [pod okupacją Maroka], Mauretania, Mali, Niger, Czad i Sudan)295.

Na południe od Sahary rozciąga się pas Sahelu, który – licząc od Oceanu Atlantyckiego do Morza Czerwonego – ma długość 5,4 tys. km i szerokość, w zależności od miejsca, od kilkuset do tysiąca kilometrów. Obszar ten jest zróżnicowany pod względem kulturowym i etnicznym, zamieszkuje go lud-ność berberyjska, arabska i negroidalna. W większości państw Sahelu zde-cydowanie dominuje islam. Dalej na południe znajduje się obszar tropikalny z ludnością głównie pochodzenia negroidalnego, nazwany przez Arabów Su-danem, po arabsku Bilad as-Sudan to „Kraina Czarnych”. Ten historyczny ter-min stosowany był na określenie krain Afryki podzwrotnikowej, do których dotarł w średniowieczu islam. Odnosi się do krainy geograficznej i historycz-nej rozciągającej się między Sahelem a strefą lasów równikowych oraz pomię-dzy płaskowyżem abisyńskim a Oceanem Atlantyckim. Historyczny Sudan dzielił się na trzy części. Sudan Zachodni obejmował basen rzeki Senegal oraz środkowego Nigru i rozciągał się od Oceanu Atlantyckiego po jezioro Czad, na obszarze współcześnie zajmowanym przez takie państwa, jak Senegal, Bur-kina Faso, Gambia, Gwinea Bissau, Mali, Niger. Sudan Środkowy rozciągał się od jeziora Czad do granic obecnej Republiki Sudanu, obejmując większą część

294 Przeglądowy atlas świata. Afryka, red. R. Mydel, J. Grocha, Kraków 1998, s. 15.295 Sudan i Sahara Zachodnia w części statystyk, np. publikowanych przez ONZ, są zaliczane do

Afryki Północnej.


współczesnego Czadu. Sudan Wschodni obejmował basen górnego Nilu i dziś stanowi większość terytorium Republiki Sudanu296.

Afryka w sensie geograficznym stanowi odrębny kontynent, lecz w sensie geopolitycznym odrębny region bądź regiony. Pierwszy podział klasyfikuje Afrykę jako jeden region ogólnokontynentalny, drugi wyróżnia co najmniej dwa lub więcej odrębnych regionów międzynarodowych297. W ramach konty-nentu afrykańskiego istnieje ogromne zróżnicowanie środowiskowe, rasowe, etniczne i kulturowe. Z punktu widzenia historycznego i kulturowego obszar Afryki Północnej był częścią imperium rzymskiego, a następnie świata arab-skiego. Relacje kulturalne, polityczne i ekonomiczne wiązały go z basenem Morza Śródziemnego. Pod względem religijnym zamieszkująca region Afryki Północnej ludność wyznaje islam sunnicki, etnicznie reprezentuje głównie typ europoidalny, podczas gdy Afrykę Subsaharyjską zamieszkują w większości ludy negroidalne wyznań chrześcijańskich lub religii rodzimych.

Odrębność Afryki Północnej od pozostałej części kontynentu zaowoco-wała tezą Johna Gunthera, iż istnieją faktycznie dwie Afryki, przedzielone Saharą na dwie części określane mianem regionów: Afrykę Północną i Afrykę Subsaharyjską – i ten podział najczęściej jest przytaczany w literaturze przed-miotu298. Uwzględniając dodatkowo pewne aspekty polityczne, Saul Bernard Cohen w swojej koncepcji geopolitycznej mapy świata podzielił Afrykę Pół-nocną na Maghreb, stanowiący jeden region polityczny z krajami europejskimi basenu Morza Śródziemnego, oraz Afrykę Północno-Wschodnią, zaliczając ten obszar do Bliskiego Wschodu. Pozostałą część kontynentu określił termi-nem shatterbelt (strefa kryzysów), czyli mianem regionu o znaczeniu strate-gicznym i dużych zasobach surowcowych, ulegającego naciskom zewnętrz-nym299. Podział Afryki na pięć regionów możemy znaleźć w koncepcjach Louisa J. Cantoriego i Stevena Spiegela, którzy wyróżniają Afrykę Północną, Zachodnią, Środkową, Wschodnią i Południową300. Zbigniew Dobosiewicz

296 J. Sourdel, D. Sourdel, Cywilizacja islamu, Warszawa 1980, s. 563; T. Lewicki, Ze studiów nad geografią historyczną Afryki. Królestwo Organa map europejskich, „Przegląd Orientalistyczny” 1970, nr 3 (75), s. 190.

297 T. Klin, Afryka w klasycznej i współczesnej myśli geopolitycznej [w:] Przestrzeń i granice we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2010, t. 10, s. 85.

298 J. Gunther, Afryka od wewnątrz, Warszawa 1958, s. 8.299 S.B. Cohen, Geopolitics: The Geography…, op. cit., s. 44, 49, 77, 417.300 L.J. Cantori, S. Spiegel, The International Relations of Regions [w:] Regional Politics and

World Order, red. R.A. Falk, S.H. Mendlovitz, San Francisco 1973, s. 337–340; H. Dumała, Region Afryki [w:] Regiony w stosunkach międzynarodowych, red. A. Dumała, H. Dumała, I. Topolski, Lublin 2009, s. 240.


wyodrębnia siedem wielkich regionów polityczno-gospodarczych: Afrykę Północno-Zachodnią (Maghreb), Afrykę Północno-Wschodnią, Afrykę Za-chodnią, Afrykę Środkową, Afrykę Wschodnią, Afrykańskie Wyspy Oceanu Indyjskiego i Afrykę Południową301. Za definicję polityczną Afryki Subsaha-ryjskiej przyjęto pogląd, że region ten obejmuje wszystkie kraje afrykańskie, które znajdują się na południe od Sahary. Józef Chałasiński, biorąc pod uwa-gę kontekst historyczny, wyróżnia trzy Afryki; to: „Afryka europejska, Afry-ka arabska i czarna Afryka”302.

Po zakończeniu zimnej wojny echem odbiła się koncepcja zderzenia cy-wilizacji Samuela Huntingtona, która odnosiła się także do Afryki. Według tej koncepcji kontynent afrykański jest podzielony między dwie cywilizacje – islamską i afrykańską. Północ kontynetu i jego wschodnie wybrzeże należą do świata islamu. Pozostały obszar jest mieszanką rodzimych kultur oraz ele-mentów cywilizacji zachodniej, szczególnie w Afryce Południowej. Co cieka-we, Huntington wyodrębnia Etiopię, która – jak sam to ujmuje – „historycznie stanowi cywilizację samą w sobie”303.

Opisując państwa Afryki pod względem politycznym, proponuję podział na cztery regiony: Afrykę Północną, Afrykę Sahelu, Afrykę na południe od Sa-helu (Subsahelską) i Afrykę Południową. Specyfika państw położonych w Afryce Północnej została już wyżej omówiona. Państwa Sahelu mają wiele cech wspólnych, które odróżniają je zarówno od Afryki Północnej, jak i od państw Afryki na południe od tego obszaru, do których zaliczam: Maure-tanię, Mali, Niger, Czad, Sudan. Pas Sahelu przebiega także przez obszar Bur-kina Faso, Senegalu i Erytrei, jednak nie są one wymieniane wśród państw tego regionu. Senegal i Burkina Faso są zaliczane do obszaru Afryki Zachod-niej, a Erytrea do Rogu Afryki (Afryka Wschodnia).

Geograficznie półpustynny obszar Sahelu charakteryzuje się klimatem pół-suchym, gdzie przez 10 miesięcy panuje pora sucha, a roczna suma opadów nie przekracza 300 mm. Od wieków obszar ten jest nękany cyklicznymi okre-sami suszy i następujących po niej klęsk głodu. Tylko w ciągu ostatnich dzie-sięciu lat region ten nawiedziły trzy większe klęski suszy, które zagroziły gło-dem milionom mieszkańców304. Państwa pasa Sahelu są silnie zróżnicowane

301 Z. Dobosiewicz, Geografia ekonomiczna..., op. cit., s. 27.302 J. Chałasiński, Narody Afryki od inwazji Napoleona do Organizacji Jedności Afryki [w:] Afry-

ka naszych czasów. Problemy integracji państwowej, narodowej i panafrykańskiej, red. J. Chałasiński, Wrocław 1976, s. 10.

303 S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997, s. 53.304 G. Levenson Keohane, S. Madsbjerg, The Innovative Finance Revolution, „Foreign Affairs”

2016, July/August, s. 164.

Tabela 20. Państwa Afryki Północnej w indeksie Fragile States Index za lata 2005–2016

2005 2006 2007 200838. Egipt61. Algieria63. Libia67. Maroko71. Tunezja

31. Egipt72. Algieria76. Maroko95. Libia100. Tunezja

36. Egipt86. Maroko89. Algieria115. Libia122. Tunezja


2009 2010 2011 201243. Egipt73. Algieria93. Maroko112. Libia121. Tunezja

49. Egipt71. Algieria90. Maroko111. Libia118 Tunezja

45. Egipt81. Algieria87. Maroko108. Tunezja111. Libia

31. Egipt50. Libia77. Algieria87. Maroko94. Tunezja

2013 2014 2015 201634. Egipt54. Libia73. Algieria83. Tunezja93. Maroko

31. Egipt41. Libia71. Algieria78. Tunezja92. Maroko

25. Libia38. Egipt67. Algieria86. Tunezja89. Maroko




wyodrębnia siedem wielkich regionów polityczno-gospodarczych: Afrykę Północno-Zachodnią (Maghreb), Afrykę Północno-Wschodnią, Afrykę Za-chodnią, Afrykę Środkową, Afrykę Wschodnią, Afrykańskie Wyspy Oceanu Indyjskiego i Afrykę Południową301. Za definicję polityczną Afryki Subsaha-ryjskiej przyjęto pogląd, że region ten obejmuje wszystkie kraje afrykańskie, które znajdują się na południe od Sahary. Józef Chałasiński, biorąc pod uwa-gę kontekst historyczny, wyróżnia trzy Afryki; to: „Afryka europejska, Afry-ka arabska i czarna Afryka”302.

Po zakończeniu zimnej wojny echem odbiła się koncepcja zderzenia cy-wilizacji Samuela Huntingtona, która odnosiła się także do Afryki. Według tej koncepcji kontynent afrykański jest podzielony między dwie cywilizacje – islamską i afrykańską. Północ kontynetu i jego wschodnie wybrzeże należą do świata islamu. Pozostały obszar jest mieszanką rodzimych kultur oraz ele-mentów cywilizacji zachodniej, szczególnie w Afryce Południowej. Co cieka-we, Huntington wyodrębnia Etiopię, która – jak sam to ujmuje – „historycznie stanowi cywilizację samą w sobie”303.

Opisując państwa Afryki pod względem politycznym, proponuję podział na cztery regiony: Afrykę Północną, Afrykę Sahelu, Afrykę na południe od Sa-helu (Subsahelską) i Afrykę Południową. Specyfika państw położonych w Afryce Północnej została już wyżej omówiona. Państwa Sahelu mają wiele cech wspólnych, które odróżniają je zarówno od Afryki Północnej, jak i od państw Afryki na południe od tego obszaru, do których zaliczam: Maure-tanię, Mali, Niger, Czad, Sudan. Pas Sahelu przebiega także przez obszar Bur-kina Faso, Senegalu i Erytrei, jednak nie są one wymieniane wśród państw tego regionu. Senegal i Burkina Faso są zaliczane do obszaru Afryki Zachod-niej, a Erytrea do Rogu Afryki (Afryka Wschodnia).

Geograficznie półpustynny obszar Sahelu charakteryzuje się klimatem pół-suchym, gdzie przez 10 miesięcy panuje pora sucha, a roczna suma opadów nie przekracza 300 mm. Od wieków obszar ten jest nękany cyklicznymi okre-sami suszy i następujących po niej klęsk głodu. Tylko w ciągu ostatnich dzie-sięciu lat region ten nawiedziły trzy większe klęski suszy, które zagroziły gło-dem milionom mieszkańców304. Państwa pasa Sahelu są silnie zróżnicowane

301 Z. Dobosiewicz, Geografia ekonomiczna..., op. cit., s. 27.302 J. Chałasiński, Narody Afryki od inwazji Napoleona do Organizacji Jedności Afryki [w:] Afry-

ka naszych czasów. Problemy integracji państwowej, narodowej i panafrykańskiej, red. J. Chałasiński, Wrocław 1976, s. 10.

303 S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997, s. 53.304 G. Levenson Keohane, S. Madsbjerg, The Innovative Finance Revolution, „Foreign Affairs”

2016, July/August, s. 164.

Tabela 20. Państwa Afryki Północnej w indeksie Fragile States Index za lata 2005–2016

2005 2006 2007 200838. Egipt61. Algieria63. Libia67. Maroko71. Tunezja


36. Egipt86. Maroko89. Algieria115. Libia122. Tunezja


2009 2010 2011 201243. Egipt73. Algieria93. Maroko112. Libia121. Tunezja

49. Egipt71. Algieria90. Maroko111. Libia118 Tunezja

45. Egipt81. Algieria87. Maroko108. Tunezja111. Libia

31. Egipt50. Libia77. Algieria87. Maroko94. Tunezja

2013 2014 2015 201634. Egipt54. Libia73. Algieria83. Tunezja93. Maroko

31. Egipt41. Libia71. Algieria78. Tunezja92. Maroko




pod względem etnicznym i kulturowym, a wśród ludności je zamieszkującej dominują wyznawcy islamu. Kraje te, charakteryzujące się dużym stopniem dysfunkcyjności i słabym rozwojem gospodarczym, znajdują się na dole ran-kingów Human Development Report, opracowywanych przez ONZ305. Dru-gim specjalnie wyróżnionym przeze mnie obszarem jest Afryka Południowa, obejmująca według statystyk ONZ: Republikę Południowej Afryki, Botswanę, Namibię, Lesotho i Suazi306. Według klasyfikacji Unii Afrykańskiej w skład Afryki Południowej wchodzą oprócz wymienionych wcześniej państw także Angola, Malawi, Mozambik, Zambia i Zimbabwe307. Odrębność tego regionu jest związana w znacznej mierze z faktem ukształtowania go przez cywiliza-cję europejskich kolonizatorów. To na obszarze tych państw biali mieszkańcy stanowili i wciąż stanowią największy w Afryce odsetek populacji308. W tym

305 Państwa Sahelu zostały szerzej omówione w części poświęconej kontekstom geograficznym.306 Podział według Sekcji Statystycznej ONZ. Geographics Regions: Africa, Statistics Division,

United Nations, https://unstats.un.org/unsd/methodology/m49 (dostęp: 4.02.2017).307 Member States of the Five Regions of the AU, Strengthening Popular Participation in the Afri-

can Union: A Guide to au Structures and Processes, Oxfam 2009, s. 62–63, 308 Obecnie także znajduje się tam najliczniejsza populacja białych mieszkańców na kontynen-

cie afrykańskim, RPA – 8,4%, Namibia – 6%. World Factbook, CIA, RPA, Namibia, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sf.html (dostęp: 22.04.2016).


regionie znajdują się obecnie także państwa które należą do najbogatszych i najbardziej stabilnych na kontynencie – Botswana (120), RPA (108), Nami-bia (103)309.

Obszar, jaki został uwzględniony w niniejszej monografii, nie dotyczy całego kontynentu afrykańskiego, a jedynie regionu zwanego bardzo ogól-nie Afryką Subsaharyjską, czasem określanego „Czarną Afryką”, co nie jest precyzyjne i coraz rzadziej stosowane310. W Afryce Północnej do wybuchu tzw. Arabskiej Wiosny w 2011 roku nie było państw, które znajdowałyby się na szczytach rankingów dysfunkcyjności. Najwyższe w indeksie FSI miejsce spośród państw tego regionu zajmował w 2010 roku Egipt (49), następnie Algieria (71), Maroko (90), Libia (111) i Tunezja (118). Żadne z wymienio-nych państw nie znalazło się w grupie oznaczonej wysoką dysfunkcyjnością (very high alert, high alert i alert), która wówczas obejmowała 37 państw. Jed-nak w ostatnich latach sytuacja w tym regionie uległa zmianie. W ostatnim rankingu państw dysfunkcyjnych Fragile States Index (FSI) z 2016 roku spo-śród państw Afryki Północnej najwyżej na liście została sklasyfikowana Libia, która zajmuje na niej 25. pozycję i jest to najwyższe miejsce państwa z Afryki Północnej w historii rankingu FSI. Kolejnym państwem regionu uwzględnio-nym w omawianym rankingu jest Egipt, lokujący się na 38. miejscu311. Oby-dwa kraje znajdują się w grupie państw o wysokiej dysfunkcyjności oznaczo-nej jako alert.

Należy także dodać, że wiele organizacji i agend międzynarodowych w wy-dawanych raportach i prowadzonych statystykach nie traktuje Afryki jako zwartego kontynentu pod względem politycznym. Przykładowo Bank Świato-wy osobno prowadzi statystyki dla Afryki Subsaharyjskiej oraz Afryki Północ-nej i Bliskiego Wschodu (Middle East and North Africa – MENA). Podobne stanowisko reprezentuje Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (Uni-ted Nations Development Programme), umieszczając w swoim Indeksie Roz-woju Społecznego (HDI) osobno Afrykę Subsaharyjską (w liczbie 46 państw)

309 S. Jabbar, Namibia, Africa’s non-African Country, 29.09.2011, http://thisisafrica.me/namibia-africas-non-african-country (dostęp: 22.04.2016).

310 Afryka Subsaharyjska: Angola, Benin, Botswana, Burkina Faso, Burundi, Czad, Demokra-tyczna Republika Konga, Dżibuti, Erytrea, Etiopia, Gabon, Gambia, Ghana, Gwinea, Gwinea-Bis-sau, Gwinea Równikowa, Kamerun, Kenia, Komory, Kongo, Lesotho, Liberia, Madagaskar, Malawi, Mali, Mauretania, Mauritius, Mozambik, Namibia, Niger, Nigeria, Republika Południowej Afryki, Republika Środkowoafrykańska, Republika Zielonego Przylądka, Rwanda, Senegal, Seszele, Sierra Leone, Somalia, Suazi, Sudan, Sudan Południowy, Tanzania, Togo, Uganda, Wybrzeże Kości Słonio-wej, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Zambia, Zimbabwe.

311 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, http://fsi.fundforpeace.org (dostęp: 31.10.2016).


oraz państwa arabskie (w liczbie 20), wśród których, oprócz państw Afryki Północnej (Egiptu, Libii, Tunezji, Algierii, Maroka), wymieniane są także państwa geograficznie położone na obszarze Afryki Subsaharyjskiej (Dżibuti, Somalia, Sudan)312. Warto jednak zaznaczyć, że Sudan po podziale państwa w wyniku secesji Sudanu Południowego w 2011 roku313 coraz częściej jest za-liczany do regionu Afryki Północnej, co widoczne jest choćby w obecnym po-dziale regionalnym ONZ, który uwzględnia w tym regionie takie państwa, jak Algieria, Egipt, Libia, Maroko, Sudan, Tunezja, Sahara Zachodnia314.

* * *

W rankingu Fragile States Index, ogłoszonym w czerwcu 2016 roku, w czołówce najwyżej sklasyfikowanych państw dotkniętych dysfunkcyjnością sześć to kra-je leżące na obszarze Afryki Subsaharyjskiej. Jeśli spojrzeć wstecz, to sytuacja taka występuje od początku istnienia rankingu. W ciągu dwunastu lat kraje Afryki Subsaharyjskiej w pierwszej dziesiątce państw dotkniętych najwięk-szą dysfunkcyjnością były klasyfikowane: osiem razy w liczbie siedmiu (2005, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2015), jeden raz w liczbie ośmiu (2007) i trzy razy w liczbie sześciu (2006, 2014, 2016). Rekordzistą lokującym się na naj-gorszej, pierwszej, pozycji w rankingu FSI jest Somalia – w ciągu dwunastu lat ośmiokrotnie, w tym sześć razy z rzędu (w latach 2008–2013). We wszyst-kich rankingach sporządzanych przez Fund for Peace od 2005 roku w pierw-szej dziesiątce stale znajdowały się, oprócz Somalii, takie państwa jak: Su-dan, Czad czy Demokratyczna Republika Konga. Od 2007 roku stałe miejsce w rankingu (ostatnie dziesięć lat) ma Republika Środkowoafrykańska, która systematycznie „awansuje” i obecnie trzeci raz z rzędu zajmuje trzecią pozy-cję w FSI. Od momentu uzyskania niepodległości przez Sudan Południowy w 2011 roku również zajmuje on czołową pozycję wśród najbardziej dysfunk-cyjnych państw świata (very high alert): w roku 2013 – czwartą, 2014 – pierw-szą, 2015 – pierwszą, 2016 – drugą. Nieprzypadkowo zatem jest uważany za przykład państwa, które już w momencie powstania znajdowało się w stanie głębokiej dysfunkcyjności.

312 United Nations Development Programme, Human Development Report 2015, http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf, s. 270 (dostęp: 15.12.2015).

313 W wyniku referendum niepodległościowego 9 lipca 2011 roku z Sudanu wyodrębniło się nowe państwo – Sudan Południowy. Tym samym Sudan stał się w 95% państwem muzułmańskim.

314 United Nations, Geographical Region and Composition, op. cit.


Tabela 21. Państwa Afryki Subsaharyjskiej o wysokim stopniu dysfunkcyjności (very high alert i high alert, alert) wg rankingu FSI w latach 2005–2016

2005 2006 2007 20081. Wybrzeże Kości Słoniowej

1. Sudan 1. Sudan 1. Somalia

2.Demokratyczna Republika Konga

2.Demokratyczna Republika Konga

2. Somalia 2. Sudan

3. Sudan 3.Wybrzeże Kości Słoniowej

4. Zimbabwe 3. Zimbabwe

5. Somalia 5. Zimbabwe 5. Czad 4. Czad6. Sierra Leone 6. Czad 6.Wybrzeże Kości

Słoniowej6.Demokratyczna Republika Konga

7. Czad 7. Somalia 7. Demokratyczna Republika Konga

8.Wybrzeże Kości Słoniowej

9. Liberia 11. Gwinea 9. Gwinea 10.Republika Środkowoafrykańska

12. Rwanda 12. Libera 10.Republika Środkowoafrykańska

11. Gwinea

15. Zimbabwe 13.Republika Środkowoafrykańska

15. Uganda 16. Etiopia

16. Gwinea 15. Burundi 17. Nigeria 16. Uganda18. Burundi 17. Sierra Leone 18. Etiopia 18. Nigeria20.Republika Środkowoafrykańska

21. Uganda 19. Burundi 22. Niger

25. Kenia 22. Nigeria 23. Sierra Leone 24. Burundi27. Uganda 24. Rwanda 26. Kongo 26. Kenia30. Etiopia 26. Etiopia 27. Liberia 26. Kongo32. Tanzania 29. Malawi 29. Malawi33. Gwinea Równikowa

31. Kenia 31. Sierra Leone

32. Niger 32. Gwinea Bissau33. Kamerun34. Liberia

2009 2010 2011 20121. Somalia 1. Somalia 1. Somalia 1. Somalia2. Zimbabwe 2. Czad 2. Czad 2. Demokratyczna

Republika Konga3. Sudan 3. Sudan 3. Sudan 3.Sudan/Sudan

Południowy4. Czad 4. Zimbabwe 4. Demokratyczna

Republika Konga4. Czad


5. Demokratyczna Republika Konga

5. Demokratyczna Republika Konga

6. Zimbabwe 5. Zimbabwe

8. Republika Środkowoafrykańska




9. Gwinea 10. Gwinea 10.Wybrzeże Kości Słoniowej




11. Gwinea 12. Gwinea

14. Kenia 13. Kenia 14. Nigeria 14. Nigeria15. Nigeria 14. Nigeria 15. Niger 15. Gwinea Bissau16. Etiopia 17. Etiopia 16. Kenia 16. Kenia21. Uganda 19. Niger 17. Burundi 17. Etiopia23. Niger 21. Uganda 18. Gwinea Bissau 18. Burundi24. Burundi 22. Gwinea Bissau 20. Etiopia 19. Niger26. Kamerun 23. Burundi 21. Uganda 20. Uganda27. Gwinea Bissau 26. Kamerun 24. Kamerun 23. Erytrea28. Malawi 28. Malawi 26. Liberia 25. Liberia30. Kongo 28. Sierra Leone 28. Erytrea 26. Kamerun32. Sierra Leone 30. Erytrea 30. Sierra Leone 31. Sierra Leone34. Liberia 31. Kongo 32. Kongo 33. Kongo35. Burkina Faso 33. Liberia 33. Malawi36. Erytrea 35. Burkina Faso 34. Rwanda

2013 2014 2015 20161. Somalia 1. Sudan Południowy 1 Sudan Południowy 1 Somalia2. Demokratyczna Republika Konga

2. Somalia 2. Somalia 2. Sudan Południowy

3. Sudan 3. Republika Środkowoafrykańska



4. Sudan Południowy 4. Demokratyczna Republika Konga

4. Sudan 4. Sudan

5. Czad 5. Sudan 5. Demokratyczna Republika Konga

7. Czad

9. Republika 6. Czad 6. Czad 8. Demokratyczna Republika Konga

Środkowoafrykańska 11. Zimbabwe 10. Gwinea 12. Gwinea10. Zimbabwe 12. Gwinea 14. Nigeria 13. Nigeria12. Wybrzeże Kości Słoniowej



15. Burundi

14. Gwinea 16. Gwinea Bissau 16. Zimbabwe 16. Zimbabwe15. Gwinea Bissau 17. Nigeria 17. Gwinea Bissau 17. Gwinea Bissau


16. Nigeria 18. Kenia 18. Burundi 18. Erytrea

17. Kenia 19. Etiopia 19. Niger 19. Niger

18. Niger 19. Niger 20. Etiopia 20. Kenia

19. Etiopia 21. Burundi 21. Kenia 21.Wybrzeże Kości Słoniowej

20. Burundi 22. Uganda 21. Liberia 22. Kamerun

22. Uganda 23. Erytrea 23. Uganda 23. Uganda

23. Liberia 24. Liberia 24. Erytrea 24. Etiopia

25. Erytrea 27. Kamerun 26. Mauretania 27. Liberia

27. Kamerun 28. Mauretania 28. Kamerun 28. Mauretania

31. Mauretania 34. Rwanda 30. Mali 29. Mali

33. Sierra Leone 31. Sierra Leone 31. Kongo

35. Burkina Faso 33. Kongo 32. Rwanda

37. Rwanda 34. Sierra Leone


Tabela 22. Państwa Afryki Subsaharyjskiej określane jako wrażliwe (high warning) wg rankingu FSI w latach 2005–2016

2005 2006 2007 200842. Mozambik 29. Malawi 33. Burkina Faso 36. Burkina Faso43. Angola 30. Burkina Faso 35. Kamerun 42. Gwinea

Równikowa53. Kamerun 34. Kenia 36. Rwanda 42. Rwanda54. Nigeria 36. Kamerun 38. Gwinea Bissau 44. Erytrea55. Erytrea 37. Angola 41. Gwinea

Równikowa45. Togo

60. Gambia 38. Togo 45. Mauretania 47. Mauretania64. Togo 41. Mauretania 46. Togo 56. Angola

44. Niger 50. Erytrea 61. Lesotho46. Gwinea Bissau 53. Angola 63. Zambia52. Gwinea Równikowa

61. Suazi 65. Republika Zielone-go Przylądka

54. Erytrea 62. Lesotho66. Republika Zielone-go Przylądka69. Zambia71. Dżibuti


2009 2010 2011 201245. Rwanda 39. Mauretania 36. Togo 35. Rwanda46. Mauretania 40. Rwanda 37. Burkina Faso 36. Malawi47. Gwinea Równikowa

44. Gwinea Równikowa

41. Gwinea Równikowa

38. Mauretania

50 Togo 47. Togo 42. Mauretania 39. Togo52. Komory 52. Komory 52. Angola 41. Burkina Faso55. Angola 56. Zambia 55. Komory 43. Gwinea

Równikowa60. Zambia 59. Angola 55. Zambia 44. Zambia65. Suazi 63. Suazi 57. Mozambik 48. Angola67. Lesotho 64. Madagaskar 58. Madagaskar 53. Dżibuti68. Madagaskar 67. Lesotho 60. Dżibuti 57. Komory70. Tanzania 68. Dżibuti 61. Suazi 58. Madagaskar72. Mozambik 69. Mozambik 65. Tanzania 59. Mozambik74. Dżibuti 72. Tanzania 69. Gambia 63. Gambia

75. Gambia 71. Lesotho 66. Tanzania2013 2014 2015 2016

36. Kongo 35. Sierra Leone 38. Burkina Faso 39. Dżibuti38. Mali 36. Mali 40. Dżibuti 41. Burkina Faso38. Rwanda 37. Kongo 41. Angola 42. Mozambik40 Malawi 38. Malawi 45. Mozambik 44. Malawi42. Togo 39. Burkina Faso 45. Malawi 44. Suazi43. Angola 41. Togo 47. Togo 48. Gambia45. Zambia 43. Angola 48. Suazi 49. Zambia47. Gwinea Równikowa

45. Dżibuti 51. Gambia 51. Togo

49. Suazi 49. Zambia 53. Zambia 53. Gwinea Równikowa

50. Dżibuti 50. Mozambik 54. Gwinea Równikowa

56. Madagaskar

56. Komory 51. Suazi 56. Madagaskar 57. Komory59. Mozambik 52. Gwinea

Równikowa59. Komory 59. Senegal

61. Madagaskar 54. Komory 60. Senegal 62. Tanzania62. Gambia 59. Gambia 63. Tanzania 66. Lesotho64. Senegal 59. Madagaskar65. Tanzania 62. Senegal

65. Tanzania



1. Spuścizna kolonializmu

Owa zacna banda nazwała się wyprawą odkrywczą (…). Pragnieniem ich było wydrzeć skarby z wnętrzności tego kraju, a nie przyświecał im żaden cel moralny, jak złodziejom dobierającym się do kasy.

Joseph Conrad, Jądro ciemności315

Wśród badaczy zajmujących się państwowością w Afryce Subsaharyjskiej od wielu lat trwa debata dotycząca wpływu epoki kolonialnej na dzisiejszą kon-dycję państw tego regionu. Część z nich uważa, iż piętno kolonializmu odbiło się tak mocno na społeczeństwach tego obszaru, że konsekwencje tego faktu do dzi-siaj są widoczne, chociażby w postaci dużej liczby państw dysfunkcyjnych. Inni z kolei, nie kwestionując negatywnego wpływu kolonializmu na historię i rozwój tych państw w pierwszym okresie niepodległości, uważają, że nie można wciąż odwoływać się do historii i obarczać kolonializmu winą za wszystkie proble-my współczesnych państw afrykańskich, zwłaszcza iż upłynęło ponad 50 lat od zrzucenia jarzma kolonialnego.

Jedną z najtrwalszych konsekwencji kolonializmu jest oczywiście dzisiej-sza mapa polityczna Afryki Subsaharyjskiej, będąca zarazem spuścizną geo-polityki końca XIX wieku. Wówczas to mocarstwa europejskie, rywalizując między sobą o ustanowienie kontroli kolonialnej nad terytorium, ludnością i zasobami, wyznaczyły granice swoich posiadłości bez zważania na kwestie etniczne, językowe, religijne i kulturowe. Zresztą ziemie kontynentu afrykań-skiego od początku podboju kolonialnego były traktowane w kategoriach za-plecza surowcowego, a zamieszkująca je ludność jako darmowa siła robocza. W początkowej fazie kolonizacji Afryki władze kolonialne zupełnie nie były zainteresowane zadbaniem o należyty rozwój miejscowej ludności, a inwesty-cje ograniczały się tylko do budowy podstawowej infrastruktury, która miała służyć lepszej eksploatacji kolonii, a także do stworzenia warunków dla urzęd-ników kolonialnych i ich rodzin oraz białych osadników. Sytuacja ulegała zmianie w okresie międzywojennym, kiedy w wielu koloniach przeprowadzo-no reformy i poczyniono inwestycje na skalę, jaka wcześniej była nie do po-myślenia. Wspomniane reformy przyszły jednak zbyt późno i w konsekwencji w momencie uzyskiwania niepodległości przez państwa Afryki Subsaharyj-skiej ich społeczeństwa nie były przygotowane do niezależności, brakowało też elit do sprawnego zarządzania państwem.

315 J. Conrad, Jądro ciemności, Kraków 2015, s. 60.


Tak jak sztuczne były granice nowo powstałych państw postkolonialnych, tak samo ich gospodarki były zbudowane pod kątem zaspokajania potrzeb kolonialnych metropolii. W rezultacie tuż po uzyskaniu niepodległości przez państwa afrykańskie sztuczne granice stały się źródłem konfliktów, gospo-darki zaś okazały się niewydolne i niesamodzielne. Nie może zatem dziwić fakt, że do dzisiaj duża część zarówno polityków, jak i badaczy afrykańskich za obecną – nienajlepszą – kondycję państw Afryki Subsaharyjskiej winą obar-cza właśnie rządy mocarstw kolonialnych. Nie ma wątpliwości, że kolonialna polityka odcisnęła swe piętno na całym kontynencie, a zaszłości historyczne są widoczne po dziś dzień. Należy jednak zaznaczyć, że Afryka nie była jedynym kontynentem, którego państwa zmuszone były przezwyciężyć kolonialne dzie-dzictwo i nie w pełni tłumaczy to dużą obecnie liczbę państw dysfunkcyjnych w tym właśnie regionie świata. Z kolei faktyczny regres gospodarczy, społecz-ny i polityczny w wielu państwach powoduje, że są one w dużo gorszej sytuacji niż w ostatnich latach kolonializmu316.

Penetracja europejska subkontynentu Afryki Subsaharyjskiej sięga okresu wielkich odkryć geograficznych w XV wieku, lecz zaczęła się na dobre w po-łowie XIX wieku. Początkowo zakładano na wybrzeżu kolonie w celu pozyski-wania surowców i niewolników. Odzwierciedlają to nazwy, jakie Europejczycy nadawali poszczególnym odcinkom zachodniego wybrzeża Afryki: Złote Wy-brzeże (Ghana), Wybrzeże Niewolnicze (zachodnia Nigeria, Benin, Togo), Wybrzeże Pieprzowe (Liberia), Wybrzeże Kości Słoniowej, Wybrzeże Dia-mentowe (Namibia)317.

Intensywna industrializacja Europy w latach 1870–1890 stymulowała po-szukiwania zarówno źródeł surowców, jak i nowych rynków zbytu. Gwał-towny wzrost populacji europejskiej skutkował nie tylko emigracją do obu Ameryk, ale także wysyłaniem osadników do afrykańskich kolonii, gdzie po-magali nadzorować eksploatację tamtejszych bogactw i sprawować kontrolę polityczną nad miejscową ludnością. Chociaż liczba osadników europejskich w Afryce w porównaniu z ich liczbą w obu Amerykach i Australii była niedu-ża, to i tak dynamika wzrostu ich liczebności jest znaczna. Historycy obliczają, że w 1790 roku kontynent afrykański zamieszkiwało 32 tys. Europejczyków, a w roku 1875 ich liczba wynosiła już 750 tys., czyli w tym okresie populacja ludności europejskiej wzrosła ponaddwudziestokrotnie318.

316 Problematyka ta zostanie rozwinięta w kolejnych podrozdziałach, dotyczących ekonomii i edukacji.

317 New and Accurate Map of Africa by Emanuel Bowen, 1747.318 H. Zins, Afryka i Europa, op. cit., s. 67–68.


Gdy spojrzymy na mapę Afryki z połowy XIX wieku, wciąż jawi nam się jak biała karta z wyjątkiem jej północnej i południowej części oraz pasa wy-brzeży wokół kontynentu. Przyjmuje się, że do 1876 roku jedynie 10% kon-tynentu było kontrolowane przez państwa europejskie319. Sytuacja ta ule-gła jednak zmianie w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku, gdy rozpoczął się tzw. wyścig o Afrykę. Kolonizacja, jak na owe czasy, przebiegła w ekspreso-wym tempie i wzięły w niej udział wszystkie aspirujące do mocarstwowości państwa europejskie z wyjątkiem Austro-Węgier i Rosji. Wśród tego grona znalazły się też dwa mniejsze państwa – Portugalia i Belgia. Szczególna rywa-lizacja o ziemie Afryki rozegrała się pomiędzy starymi rywalami kolonialny-mi – Francją i Wielką Brytanią. Punktem kulminacyjnym był tzw. incydent w Faszodzie w 1898 roku, kiedy dwie ekspedycje – francuska i brytyjska – stanęły naprzeciwko siebie w sudańskiej mieścinie Faszoda (obecnie Kodok w Sudanie Południowym). Francuzi, prowadząc kolonizację z zachodniej czę-ści Afryki, wzdłuż pasa Sahelu, chcieli uzyskać połączenie ze swoją kolonią w Dżibuti (dawniej Somali Francuskie) na wschodnim wybrzeżu kontynentu oraz przejąć kontrolę nad dolnym biegiem Nilu. Brytyjczycy z kolei prowadzili podbój kolonialny zarówno ze swoich posiadłości w Afryce Południowej, jak i ze wschodu (Kenia) i północy (Egipt). Faszoda była zatem położona na ob-szarze strategicznie ważnym dla obu rywalizujących mocarstw. Wspomniany incydent mógł doprowadzić do konfliktu zbrojnego pomiędzy Paryżem i Lon-dynem, a jego konsekwencje miałyby polityczne skutki daleko wykraczające poza obszar Afryki320.

Tymczasem Afryka Subsaharyjska przed rokiem 1870 nie była „białą pla-mą” na mapie, jak widzieli ją wówczas Europejczycy, istniały tam niepodległe monarchie feudalne, z których najbardziej znaczące to: Abisynia (Etiopia), Zanzibar (obecnie część Tanzanii), Madagaskar, Buganda (obecnie część Ugandy), Liberia, Aszanti (obecnie część Ghany), Sokoto (obecnie część Ni-gerii), Dahomej (obecnie Benin), Darfur (obecnie część Sudanu), państwo Samoriego (Gwinea, Mali, Wybrzeże Kości Słoniowej), a także dwie repub-liki burskie założone przez białych osadników – Transwal i Orania (obec-nie część RPA)321. Afryka, wbrew temu, co wielu ówczesnych kolonizatorów

319 J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 2001, s. 194. 320 J. S. Nye Jr, Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 118.321 M. Tymowski, Państwa Afryki przedkolonialnej, Wrocław 1999; B. Davidson, Stara Afryka na

nowo odkryta, Warszawa 1961; H. Zins, Afryka i Europa, op. cit., s. 11–20; M. Tymowski, Samori – bohater Czarnej Afryki, Warszawa 1976; R. Piętek, Wojna w dziejach Dahomeju od XVII do XIX wie-ku, Warszawa 2001; A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2008, s. 569–571; J. Pajewski, Historia powszechna..., op. cit., s. 194.


i badaczy sądziło, miała też swoją historię, kulturę i tradycje przekazywane z pokolenia na pokolenie322.

W tym czasie posiadłości europejskie w Afryce (poza wspomnianymi już nielicznymi faktoriami handlowymi na wybrzeżu) stanowiły jedynie francu-skie posiadłości w Algierii i Senegalu, brytyjskie w Kraju Przylądkowym, Na-talu i Sierra Leone, portugalskie w Angoli, Mozambiku, Archipelagu Zielone-go Przylądka i Wyspach Świętego Tomasza i Książęcej, hiszpańskie w Gwinei Hiszpańskiej (Fernando Po, Annabón i Río Muni)323.

Przełomowy moment w dziejach kolonizacji kontynentu afrykańskiego jest związany z konferencją w Berlinie (15 XI 1884 – 25 II 1885), zwaną też często konferencją kongijską, gdyż jej głównym tematem miało być uzgod-nienie zasad powstania Wolnego Państwa Konga, które forsował król Belgii Leopold II. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele 14 państw europej-skich oraz Stanów Zjednoczonych i Imperium Osmańskiego324. Wprawdzie nie podjęto szczegółowych decyzji w sprawie granic podziału posiadłości europejskich państw w Afryce, jednak była to swego rodzaju pierwsza próba osiągnięcia porozumienia na szczeblu dyplomatycznym na forum ogólnoeu-ropejskim325. W jej wyniku nastąpił faktyczny podział Afryki. W momencie wybuchu I wojny światowej w 1914 roku cały kontynent afrykański, z wyjąt-kiem Etiopii i Liberii, był już podzielony pomiędzy państwa europejskie. Tym samym za życia jednego pokolenia został przez Europejczyków skolonizowa-ny drugi co do wielkości kontynent świata, na którym utworzono 30 kolonii i protektoratów, podporządkowując sobie obszar wielkości 30 mln km2, za-mieszkały przez 110 mln ludzi. Wydarzenie to przeszło do historii pod nazwą „rozdrapywania Afryki” (scramble for Africa)326.

322 S. Piłaszewicz, Afrykańska księga rodzaju. Mity i legendy ludów Afryki Zachodniej, Warszawa 1978; H. Rubinkowska-Anioł, Etiopia pomiędzy tradycją a nowoczesnością. Symbolika koronacji Cesarza Etiopii Hajle Syllasje I, Warszawa 2016.

323 H. Zins, Afryka i Europa, op. cit., s. 76–77; J. Pajewski, Historia powszechna... op. cit., s. 194; W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych, Warszawa 2010, s. 130–133.

324 Udział w konferencji wzięły następujące państwa: Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Wło-chy, Portugalia, Hiszpania, Austro-Węgry, Belgia, Holandia, Dania, Zjednoczone Królestwa Szwecji i Norwegii oraz, w charakterze obserwatorów, USA i Imperium Osmańskie [w:] W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych, Warszawa 2010, s. 307.

325 H. Zins, Afryka i Europa, op. cit., s. 76.326 Termin ten został po raz pierwszy użyty w 1884 roku. Na ten temat powstało wiele opra-

cowań, z których najbardziej znane są autorstwa Thomasa Pakenhama (The Scramble for Africa: White Man’s Conquest of Dark Continent from 1876 to 1912, New York 1992); oraz H.L. Wasselinga (Divide and Rule: Partition of Africa, 1880–1914, London 1996). W literaturze polskiej problematykę tę poruszył Michał Leśniewski w tekście Afryka w strategii europejskiej równowagi i bezpieczeństwa u schyłku XIX wieku [w:] Konteksty bezpieczeństwa w Afryce. Problemy globalne, sektorowe, regional-ne, lokalne, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2012, t. 16, s. 16–33.


W konsekwencji podziału kolonialnego powstało w istocie kilka Afryk – francuska, brytyjska, niemiecka, belgijska, portugalska, hiszpańska i włoska. Odzwierciedla ten stan rzeczy choćby nazewnictwo kolonii – na przykład Gwinea Francuska (obecnie Gwinea), Gwinea Hiszpańska (Gwinea Równi-kowa) i Gwinea Portugalska (Gwinea Bissau); Somali Francuskie (Dżibuti), Somali Włoskie (Somalia), Somali Brytyjskie (Somaliland)327; Kongo Francu-skie (Republika Konga), Kongo Belgijskie (Demokratyczna Republika Konga), Francuska Afryka Równikowa (Gabon, Kongo, Czad, Republika Środkowoa-frykańska), Francuska Afryka Zachodnia (Benin, Burkina Faso, Gwinea, Mali, Mauretania, Niger, Senegal, Wybrzeże Kości Słoniowej), Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia (Namibia), Niemiecka Afryka Wschodnia (Tanzania, Rwanda, Burundi), Brytyjska Afryka Zachodnia (Gambia, Ghana, Sierra Leo-ne), Brytyjska Afryka Wschodnia (Kenia), Włoska Afryka Wschodnia (Eryt-rea, Etiopia, Somalia).

Afryka Subsaharyjska stała się w istocie kolejnym obszarem rywalizacji po-między potęgami kolonialnymi, co każdorazowo ujawniało się podczas wszel-kich konfliktów i sporów, kiedy przenosiły się na terytorium kolonii, jak to mia-ło miejsce w czasie I i II wojny światowej. Zwycięstwo jednej ze stron (Francja, Wielka Brytania, Belgia) podczas I wojny światowej skutkowało przejęciem kolonialnych terytoriów pokonanego (Niemiec), oczywiście bez oglądania się na miejscową ludność. Brytyjski premier David Lloyd George poparł nawet żądania natychmiastowego przyłączenia kolonii niemieckich wysuwane przez brytyjskie dominia i oświadczył, że w razie ich odrzucenia Wielka Brytania nie podpisze traktatu pokojowego. Był to wyraźny sygnał wobec prezydenta USA Woodrowa Wilsona, który forsował zasadę, by byłe kolonie niemieckie były administrowane w charakterze terytoriów mandatowych przez Ligę Narodów. Ostatecznie osiągnięto kompromis polegający na przyjęciu różnych rodzajów mandatów. Mandaty typu B i C nad dotychczasowymi koloniami niemieckimi otrzymały Wielka Brytania (Tanganika, Kamerun Brytyjski, Togo Brytyjskie), Francja (Togo Francuskie, Kamerun Francuski), Belgia (Rwanda, Burundi) i Związek Południowej Afryki (Afryka Południowo-Zachodnia328). Kwestia ta została potwierdzona w dokumentach wersalskich i zawarta w sformułowaniu, że dawne kolonie państw pokonanych znalazły się pod kuratelą państw wyso-ko rozwiniętych, które miały sprawować wobec nich funkcję mandatariuszy w imieniu Ligii Narodów do czasu, „gdy będą one już mogły stanąć na własnych

327 Somaliland formalnie jest częścią Somalii, ale w rzeczywistości samodzielnie funkcjonuje od 1991 roku, kiedy ogłosił secesję jako Republika Somalilandu.

328 Od 1968 roku pod nazwą Namibia.


nogach w niełatwych warunkach współczesnego świata”329. Rozwiązanie w ten sposób problemu byłych posiadłości kolonialnych Niemiec było czystą hipokry-zją, gdyż w istocie zwycięzcy kolejny raz w imię wyższych celów, tym razem pod płaszczem Ligi Narodów, przejmowali nowe terytoria. Nikt nie wiedział, na czym ma polegać wykonywanie mandatu ani jakie są terminy jego wygaśnię-cia. Jak pokazały późniejsze wypadki, terytoria mandatowe w Afryce uzyskały niepodległość w podobnym czasie, co kolonie330.

Dzisiejsza mapa polityczna Afryki stanowi zatem organizację przestrzenną będącą odbiciem kolonialnego układu sił między mocarstwami ze wszystkimi skutkami sztucznych podziałów w ramach przeobrażonych w niezależne pań-stwa byłych kolonii331. Ma to trwające do dzisiaj konsekwencje, gdyż w okresie dekolonizacji i powstawania niepodległych państw afrykańskich Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA) przyjęła zasadę uti possidetis, która jako jeden z warunków uznania niepodległości nowo powstałych państw stawiała nie-zmienność granic byłych kolonii, co spowodowało rozdzielenie wielu grup etnicznych bądź zamknięcie w jednym państwie plemion od wieków będą-cych w konflikcie332. To z kolei skutkuje i prawdopodobnie będzie skutkować w przyszłości konfliktami zarówno granicznymi, jak i separatystycznymi. Ostatnie lata przyniosły liczne przykłady konfliktów na tle dążeń separaty-stycznych, jak chociażby rebelia Tuaregów w Mali333.

Na wyżej opisane problemy nakładają się jeszcze podziały etniczne, które w państwach Afryki Subsaharyjskiej są także bardzo skomplikowane i przy-czyniają się do wielu konfliktów wewnętrznych i słabości państw w regionie.

329 K. Zajączkowski, Afryka w okresie międzywojennym – Liga Narodów a miejsce i rola Afryki w porządku międzynarodowym [w:] Liga narodów wybranych, red. M.F. Gawrycki, A. Bógdał-Brze-zińska, Warszawa 2010, s. 130–131.

330 Ibidem, s. 133.331 W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815–1945,

Warszawa 1996, s. 289–293.332 T. Srogosz, Charakter prawny uti possidetis w prawie międzynarodowym, „Państwo i Pra-

wo” 2011, nr 6; art. III ust. 3 Karty Organizacji Jedności Afrykańskiej, The Organization of African Unity Charter, 25 V 1963, Addis Abeba, http://www.africa-union.org/root/au/Documents/Treaties/text/OAU_Charter_1963.pdf (uchylona) (dostęp: 20.08.2016) oraz rezolucja Border Disputes Among African States Zgromadzenia Szefów Państw OJA (17–21 lipca 1964 r., Kair), http://www.africa--union.org/root/au/Documents/Decisions/hog/bHoGAssembly1964.pdf (dostęp: 20.08.2016); A. Żukowski, Pogranicza w Afryce Subsaharyjskiej. Regiony współpracy czy konfliktów? [w:] Prze-strzeń i granice we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne 2010, nr 10.

333 Tuaregowie, których populacja liczy 2,5 mln, żyją w kilku państwach Sahelu i Afryki Pół-nocnej: Mali, Nigrze, Burkina Faso, Algierii i Libii. Rebelia Tuaregów, w połączeniu ze zbrojnym wystąpieniem islamistów na obszarze Mali w latach 2012–2014, spowodowała poważne zachwianie państwowością malijską, która została uratowana jedynie dzięki interwencji międzynarodowej.


Przykładem może być sytuacja w Sudanie, gdzie przez pół wieku trwał kon-flikt pomiędzy mieszkańcami północnej i południowej części kraju, aż do uzy-skania niepodległości przez Sudan Południowy w 2011 roku. Podział państwa nie przyniósł jednak pokoju, gdyż w grudniu 2013 roku wybuchł krwawy kon-flikt na tle etnicznym w Sudanie Południowym pomiędzy członkami plemion Dinka (36% populacji kraju) i Nuerów (16%)334. Do tego dochodzi jeszcze nie-rozwiązany konflikt graniczny z Republiką Sudanu (w bogatych w złoża ropy naftowej prowincjach Kordofanu Południowego i Nilu Błękitnego). Trafne w tej sytuacji wydają się słowa Carla Jeana:

Secesja prawie zawsze wywołuje irredentyzm, przeciwstawności i rywalizację na teryto-riach rewindykowanych przez własną grupę etniczną (lub narodową) w imię domniema-nych praw historycznych. Te z kolei bywają rozjątrzane przez nowe elity polityczne posłu-gujące się nimi w celu osiągnięcia władzy, a przez dotychczasowe – do jej utrzymania i tym samym do zachowania przywilejów płynących z jej posiadania, lub przez państwa trzecie instrumentalizujące secesję, by osiągnąć z niej wymierne korzyści i umacniać tym sposo-bem własną pozycję335.

Próby udzielenia odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu kolonializm jest odpowiedzialny za obecną sytuację w państwach postkolonialnych, wciąż są żywe wśród badaczy tej problematyki. Jak słusznie zauważa Jan Kieniewicz w swojej książce Od ekspansji do dominacji. Próba teorii kolonializmu, do po-czątku lat siedemdziesiątych XX wieku nie było większych kłopotów z kolo-nializmem, gdyż zjawisko to uważano za minione i rozpatrywano w kontekście historycznym, głównie jeśli chodzi o okres pomiędzy XVI a XIX wiekiem336. Dla okresu późniejszego stosowano zamiennie terminy „kolonializm” i „im-perializm”. Tymczasem pierwotnie słowo „kolonializm”, pochodzące od ła-cińskiego terminu colonia oznaczającego osadę lub gospodarstwo, odnosiło się do Rzymian, którzy osiedlali się poza granicami Italii, utrzymując związek z krajem pochodzenia. Sam termin „kolonialny” w kontekście zamorskich kolonii został przyjęty przez Akademię Francuską w 1835 roku. Zastosowa-nie tego pojęcia maskuje prawdziwe cele, jakie przyświecały kolonizatorom – podbój terytorium i dominację nad rodzimą ludnością337. Kolonie znane były

334 Ethnic Groups of South of Sudan, www.worldatlas.com (dostęp: 15.03.2017).335 C. Jean, Geopolityka, op. cit., s. 167–168.336 J. Kieniewicz, Od ekspansji do dominacji..., op. cit., s. 14–15.337 Pochodną pojęcia kolonializm w przytoczonym znaczeniu jest określenie „kolon” oznacza-

jące białego osadnika zamieszkującego kolonie. Ryszard Kapuściński pierwszą część swojej książki Czarne gwiazdy (Warszawa 1963) zatytułował Kolon. Terminem tym określano powszechnie fran-cuskich osadników w Algierii, potocznie nazywanych pieds noirs. A. Kasznik-Christian, Algieria, Warszawa 2006.


w historii już wcześniej, kiedy to Grecy i Rzymianie kolonizowali nowe obsza-ry. Joseph Conrad w swej powieści Jądro ciemności (oryg. Heart of Darkness338) poddaje refleksji czytelnika sytuację, w jakiej znaleźli się Rzymianie okupujący przed wiekami Brytanię, porównując to do działań kolonizatorów w Kongu na początku XX wieku:

Byli zdobywcami, do tego zaś potrzeba tylko bezmyślnej siły; nie ma się czym szczycić, jeśli się ją posiada, ponieważ siła ta jest po prostu przypadkiem i wypływa ze słabości innych. Zgarniali, co mogli, ze zwykłej chciwości. Była to po prostu kradzież z włamaniem, maso-we morderstwo na wielką skalę, a ludzie rzucali się w to na oślep – jak przystoi tym, którzy pragną pokonać mrok. Zdobywanie ziemi, polegające przeważnie na tym, że się ją odbiera ludziom o odmiennej cerze lub trochę bardziej płaskich nosach, nie jest rzeczą piękną, jeśli się w nie wejrzy zbyt blisko339.

Problem dotyczący pojęcia kolonializmu jest związany z prostym łącze-niem kolonializmu z systemem kolonialnym. Oczywiście kolonializm ma ścisły związek z koloniami, konieczne jednak wydaje się rozróżnienie tych pojęć w różnych okresach i na odmiennych obszarach. Istnieją wyraźne różnice pomiędzy koloniami powstającymi w starożytności, średniowieczu i czasach nowożytnych a koloniami zamorskimi kapitalistycznej Europy, po-wstającymi w końcowych dekadach XIX wieku. W tym ostatnim przypad-ku termin „kolonializm” odpowiadał terminowi „imperializm” i w pewnym sensie miał go ukryć pod płaszczykiem wyższych celów, dla których stwo-rzono później ideologię kolonialną. W takim kontekście cała polityka kolo-nialna mocarstw europejskich pod koniec XIX wieku miała otworzyć Afrykę na wpływy cywilizacji zachodniej i zapewnić jej szybszy rozwój, tym samym nabierając walorów pozytywnych340. Etymologię imperializmu wywodzi się także z łaciny od słowa imperium. Według Piotra Ostaszewskiego imperia-lizm stanowi apogeum epoki kolonializmu i charakteryzuje się następującymi cechami: (1) uprzedmiotowieniem mniejszych państw przez mocarstwa ko-lonialne (np. poprzez zawieranie przez nie układów odnośnie do ich władz i terytoriów); (2) zawieraniem nierównoprawnych układów ograniczających suwerenność państw słabszych; (3) tworzeniem przez mocarstwa kolonialne stref wpływów i interesów; (4) rywalizacją pomiędzy mocarstwami kolonial-nymi o poszerzenie sfer wpływów341. Po uzyskaniu niepodległości przez pań-stwa afrykańskie pojawia się termin neokolonializm, którego po raz pierw-

338 J. Conrad, Jądro ciemności, op. cit.339 Ibidem, s. 13–14.340 H. Zins, Afryka i Europa, op. cit., s. 145.341 P. Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 2008, s. 135.


szy użył Kwame Nkrumah w książce pt. Neokolonializm – ostatnie stadium imperializmu (Neo-Colonialism: The Last Stage of Imperialism342), określający eksploatację ekonomiczną kraju przez byłe państwa kolonialne. Chociaż była kolonia zachowuje wszystkie atrybuty suwerenności państwa, jest ona zależna politycznie i ekonomicznie, nierzadko także militarnie, od byłej metropolii343. Wcześniej to samo zagadnienie było przez niego określane nowym imperia-lizmem (new imperialism): „Powstanie wielu słabych i niestabilnych państw w Afryce, zgodnie z oczekiwaniem byłych mocarstw kolonialnych, spowoduje zależność od ekonomicznej pomocy i utrudni jedność afrykańską. Polityka bałkanizacji jest przejawem nowego imperializmu i nowego zagrożenia dla Afryki”344. Najbardziej znanym przypadkiem jest polityka Francji wobec by-łych kolonii w Afryce – Françafrique345.

Jak słusznie zauważa Kieniewicz:

(...) rozpatrując kolonializm jako zbiór doktryn i postaw spowodowanych przez istnienie kolonii, spostrzeżemy, że cechą wspólną było zawsze przekonanie o prawie silniejszego do „pomocy” słabszemu. W postawach tych dominowały paternalizm i poczucie misji. Kolonializm dla ludzi zaangażowanych w działalność kolonialną był czymś pozytywnym. Postawy te można znaleźć właściwie we wszystkich wypowiedziach polityków i ideologów doby imperializmu346.

Jedynie nieliczne publikacje w tym czasie odbiegały od ogólnego nurtu przedstawiania polityki kolonialnej, wśród nich była twórczość Josepha Con-rada, na czele ze wspomnianym już Jądrem ciemności347.

Poczucie wyższości Europejczyków było uwidocznione chociażby w sytu-acji, jaka miała miejsce wraz z akcesem Abisynii348 do Ligi Narodów po I woj-nie światowej. Włochy sprzeciwiały się wówczas przyjęciu tego państwa, argu-mentując, że nie dojrzało ono do członkostwa w Lidze i nie powinno dzielić równości praw i obowiązków w tej organizacji z innymi cywilizowanymi pań-stwami. Jeśli Rzym miał polityczny interes, by dyskredytować Abisynię z po-wodu swych interesów w Rogu Afryki, to już głos brytyjski w tej sprawie trud-

342 K. Nkrumah, Neo-Colonialism: The Last Stage of Imperialism, London 1965.343 P. Ostaszewski, Międzynarodowe stosunki polityczne, op. cit., s. 136.344 K. Nkrumah, Africa Must Unite, New York 1963, s. 179 (tłum. aut.).345 Françafrique: A Brief History of a Scandalous World, „New African” 2016, No. 565, October,

s. 42–43.346 J. Kieniewicz, Od ekspansji do dominacji…, op. cit., s. 16.347 Heart of Darkness – opowiadanie opublikowano po raz pierwszy w 1899 roku w „Blackwood’s

Magazine”, w trzech częściach. W formie książkowej ukazało się w roku 1902. Książka ta oparta została na osobistych doświadczeniach Conrada podczas jego pobytu w belgijskim Kongu w 1890 roku.

348 Współcześnie Etiopia.


no wytłumaczyć inaczej niż poczuciem wyższości. W 1925 roku Londyn z oporami zgodził się na wejście Abisynii do Ligii Narodów, podnosząc argu-ment, że państwo to jest zbyt „barbarzyńskie”, by uczestniczyć w tej organizacji jako pełnoprawny członek społeczności międzynarodowej349.

W okresie dekolonizacji postrzeganie okresu kolonialnego zmieniło się o 180 stopni i przez wiele ostatnich lat kolonizacja była jednoznacznie okre-ślana „jako czyste zło”, na co z pewnością rzutowały ponownie nagłośnione przez badaczy ekscesy kolonizatorów w Kongu Belgijskim350, koloniach nie-mieckich351 czy brytyjskiej Kenii352. W ostatnich latach pojawiają się jednak prace historyków, jak chociażby Nialla Fergusona, który w swojej książce Cywilizacja. Zachód i reszta świata, nie zaprzeczając czarnym kartom historii europejskiej kolonizacji Afryki, stara się przywołać bardziej obiektywne spoj-rzenie na tę problematykę353.

Rodzaje kolonialnej dominacji zwykle dzieli się na przedkapitalistycz-ną i kapitalistyczną. Ta druga, która rozwinęła się właśnie w Afryce w XIX i XX wieku, nie zadowalała się tylko daninami i bogactwami zdobywanymi na podbitych terytoriach, lecz przekształcała rdzenne gospodarki, wiążąc je ściśle z gospodarkami państw kolonialnych. Surowce były transporto-wane do metropolii, tam wytwarzano z nich towary, które następnie były wysyłane do kolonii, traktowanych jako naturalne rynki zbytu. Towarzyszył temu także przepływ ludzi. Z metropolii wysyłano rzesze urzędników, hand-lowców, a z czasem też farmerów, a z kolonii tanią siłę roboczą. Cel był za-wsze ten sam – zyski miały pozostać w metropolii354. W ten sposób nowo powstałe państwa zostawały z oddziedziczonymi po latach kolonializmu strukturami gospodarczymi, nastawionymi głównie na bardzo ograniczony rynek wewnętrzny, który najczęściej obejmował niewielką część państwa355. Ścisłe powiązanie gospodarek kolonii z metropolią było jednym z najwięk-szych problemów do przezwyciężenia w okresie uzyskiwania niepodległości przez państwa Afryki Subsaharyjskiej i łatwym narzędziem presji ekono-micznej byłego kolonizatora. Jeśli spojrzymy na gospodarki wielu najbied-

349 K. Zajączkowski, Afryka w okresie międzywojennym..., op. cit., s. 131.350 A. Hochschild, King Leopold’s Ghost: A Story of Greed, Terror and Heroism in Colonial Africa,

London 2006.351 D. Olusoga, C.W. Erichsen, Zbrodnia kajzera, op. cit.352 C. Elkins, Rozliczenie z imperium..., op. cit.353 N. Ferguson, Cywilizacja..., op. cit., s. 208–220.354 A. Loomba, Kolonializm/postkolonializm, op. cit., s. 17–18.355 P. Frankowski, I. Słomczyńska, Unia Europejska – Afryka Subsaharyjska. Uwarunkowania.

Mechanizmy. Efektywność współpracy, Lublin 2011, s. 28.


niejszych państw afrykańskich, to – jeżeli nie posiadają one surowców na-turalnych – wciąż w dużym stopniu ich rolnictwo zdominowane jest przez uprawy, które kilkadziesiąt lat temu narzuciły im władze kolonialne: tytoń, kawa, trzcina cukrowa, bawełna, orzeszki ziemne itd. Przykładowo wśród czterech największych producentów ziarna kakaowego na świecie trzy to państwa Afryki Subsaharyjskiej: Wybrzeże Kości Słoniowej (30% świato-wej produkcji), Ghana i Kamerun356. Z kolei w produkcji orzeszków nerkow-ca przoduje region Afryki Zachodniej (46% światowej produkcji), w tym Wybrzeże Kości Słoniowej – 23%357.

Oprócz wspomnianych już wcześniej czynników ekonomicznych związa-nych z poszukiwaniem surowców dla szybko rozwijającego się przemysłu waż-ne były także względy prestiżowe i strategiczne. Dla Wielkiej Brytanii i Francji było to przeniesienie rywalizacji poza Europę. Niemcom i Włochom, które zaledwie kilka lat wcześniej zjednoczyły swe terytorium, chodziło o zamanife-stowanie chęci włączenia się do grona mocarstw, a kolonie były wówczas sym-bolem mocarstwowości państwa. Czynnikiem odgrywającym rolę w ekspansji kolonialnej w owym czasie były także kwestie dotyczące polityki wewnętrznej państw europejskich. Ekspansja kolonialna w Afryce przyczyniała się bowiem do odwrócenia uwagi opinii publicznej od problemów społecznych i gospo-darczych, a prasa rozpisywała się o możliwościach dostępu do bogactw na-turalnych i ziemi w Afryce, jakie staną się w przyszłości udziałem obywateli państw kolonialnych.

Oprócz kwestii politycznych i gospodarczych ważną rolę w ideologii kolo-nizacji odgrywała także idea posłannictwa białego człowieka, wręcz obowią-zek moralny „wyższych białych narodów”, zgodnie z którą uważano, że Euro-pejczycy powinni skolonizować cały świat i wprowadzić na nim europejski model kul tury. Pogląd ten wyraził Ernest Roume, gubernator Francuskiej Afryki Zachodniej: „Pragniemy naprawdę otworzyć na cywilizację ogromne obszary, które przypisane są nam dzięki dalekowzroczności naszych mężów stanu oraz dzielności naszych żołnierzy i odkrywców”358.

Jak na ironię, w imię wyższych wartości powstało Wolne Państwo Konga pod płaszczykiem inicjatywy filantropów z królem Belgii Leopoldem II na czele. To ogromne terytorium leżące w sercu Afryki i liczące ponad 2 mln km2 miało

356 World Cocoa Production by Country 2015/2016, The Statistic Portal, http://www.statista.com/statistics/263855/cocoa-bean-production-worldwide-by-region (dostęp: 14.09.2016).

357 Nuts & Dried Fruits, Global Statistical Review 2015/2016, s. 22, http://www.nutfruit.org/wp-continguts/uploads/2016/05/Global-Statistical-Review-2015-2016.pdf (dostęp: 19.12.2016).

358 N. Ferguson, Cywilizacja..., op. cit., s. 215–216.


być polem działalności organizacji filantropijnych i misjonarskich, a w rzeczy-wistości stało się symbolem barbarzyńskiego wyzysku, opartego na rabunkowej gospodarce obfitującej w akty przerażającego okrucieństwa. Na porządku dzien-nym było biczowanie na śmierć czy obcinanie rąk miejscowej ludności jako kara za niewystarczające dostawy kauczuku i kości słoniowej. Trudno się oprzeć wra-żeniu, że konsekwencje wydarzeń, jakie nastąpiły na tym obszarze, opisanych w głośnej powieści Josepha Conrada Jądro ciemności, obserwowane są po dziś dzień w postaci jednej z najbardziej dysfunkcyjnych państwowości świata359.

Zawstydzające fakty związane z kolonizacyjną działalnością Belgów w Kon-go nie przeszkodziły, w dniu uzyskania przez Kongo niepodległości (30 czerw-ca 1960 roku), wygłosić królowi Belgii Baldwinowi przemówienia na tę oko-liczność, w Palais de la Nation w Léopoldville, w którym wysławiał belgijskie zasługi dla ludności Konga, podkreślając wkład wniesiony przez swego stry-jecznego dziadka słowami: „Niepodległość Konga jest kulminacją dzieła po-myślanego przez genialnego króla Leopolda II, podjętego z ogromną odwagą i kontynuowanego wytrwale z całą Belgią”360.

Europejczycy traktowali tereny kontynentu afrykańskiego jak ziemię niczy-ją, jedynym ich zmartwieniem były negocjacje z miejscowymi kacykami i prze-zwyciężenie roszczeń innych państw europejskich, będących konkurentami do zawłaszczenia afrykańskich terytoriów361. W kolejnych latach wytyczano granice między zajmowanymi przez Europejczyków terytoriami, wymieniano się nimi bądź traktowano jak kartę przetargową w różnego rodzaju negocja-cjach dyplomatycznych. Dobrze oddają to podejście różnego rodzaju traktaty zawarte między mocarstwami w okresie kolonialnym, jak chociażby wymiana Zanzibaru za Helgoland, do której doszło pomiędzy Cesarstwem Niemieckim a Wielką Brytanią, czy przekazanie Francji przez Brytyjczyków północnej Ni-gerii w zamian za prawo połowu ryb w Nowej Fundlandii lub oddanie części

359 J. Conrad, Jądro ciemności, op. cit.; Opis kolonialnych rządów w Kongu Belgijskim został zawarty w głośnej książce A. Hochschilda, King Leopold’s Ghost: A Story of Greed, Terror and Hero-ism in Colonial Africa. Książka ukazała się w języku polskim w 2012 roku pt. Duch króla Leopolda. Opowieść o chciwości, terrorze i bohaterstwie w kolonialnej Afryce.

360 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 95.361 Proces tworzenia się struktur kolonii państw europejskich w Afryce Subsaharyjskiej dokony-

wał się często na obszarach pozbawionych wcześniej rodzimych formacji państwowych. Tam, gdzie one istniały, nie były one traktowane przez Europejczyków jako podmioty prawa międzynarodowe-go, choć dla celów praktycznych, oraz w celu międzynarodowej legitymizacji roszczeń terytorial-nych dochodziło do zawierania traktatów protekcjonistycznych z lokalnymi władcami. R. Vorbrich, Państwo kolonialne i postkolonialne. Aevum versus ruptoris. Przykład Kamerunu [w:] Afryka między tradycją a współczesnością. Wybrane przykłady kontynuacji i zmian w polityce, gospodarce i społe-czeństwie, red. R. Wiśniewski, A, Żukowski, Warszawa 2013, s. 14.


francuskiego Konga Niemcom, by uzyskać ich zgodę na protektorat Paryża nad Marokiem. W okresie kolonialnym Wielka Brytania podpisała z Fran-cją 149 traktatów określających granice między koloniami, z Portugalią 30, a z Niemcami 25362. Stosunek mocarstw kolonialnych do zajętych obszarów Afryki widać wyraźnie w innego typu dokumentach, tym razem skierowanych do obywateli własnego państwa, które miały zachęcać ich do nabywania zie-mi w koloniach afrykańskich i osiedlania się tam na stałe. Przykładem może być ogłoszenie publikowane w brytyjskiej prasie, zachęcające do osiedlania się w Kenii:

Osiedl się w Kenii, najnowszej i najbardziej atrakcyjnej kolonii brytyjskiej. Na razie – ni-skie ceny żyznych terenów. W całym imperium brytyjskim nie ma lepszej ziemi. Kolonia w Kenii to przyszłość dla ludzi mających nieco kapitału. Ziemia przynosi tam wysokie plony dzięki swojej żyzności, odpowiedniej liczbie opadów i dużemu nasłonecznieniu. Miejscowa siła robocza wesprze Twój własny nakład pracy363.

Warto pamiętać, że jednym z powodów wybuchu I wojny światowej były roszczenia kolonialne Niemiec, które uważały się za pokrzywdzone, gdyż nie otrzymały należnych im w ich mniemaniu obszarów kolonizacyjnych w Afry-ce. Tak powstała koncepcja Mittelafrika, czyli plan skupienia w rękach Nie-miec ziem położonych w środkowej części kontynentu. Koncepcja ta była bardzo popularna wśród polityków niemieckich już przed I wojną światową i wróciła do planów niemieckiej ekspansji przed wybuchem II wojny świato-wej. Niemiecki geopolityk Klaus Haushofer uważał, że Afryka jest naturalnym zapleczem dla Europy, w której kluczową rolę odgrywają Niemcy. Tak okre-ślana przez niego Euroafryka byłaby wieloprzestrzennym związkiem państw i terytoriów kolonialnych, w których panowanie Niemiec zabezpieczyłoby przetrwanie białej rasy zagrożonej ograniczeniami przestrzennymi. Według Haushofera to właśnie Niemcy byli spośród Europejczyków najbardziej pre-destynowanym narodem do prowadzenia polityki kolonialnej w tropikach364. Myśl tę kontynuował inny znany geopolityk niemiecki Erich Obst z tą tylko zmianą, że wprowadzał także element misji posłannictwa białego człowieka na kontynencie afrykańskim:

362 W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych..., op. cit., s. 289, 302–303; A. Chwalba, Historia powszechna..., op. cit., s. 574.

363 C. Elkins, Rozliczenie z imperium..., op. cit., s. 20.364 T. Klin, Wizje ładu międzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myśli politycznej w okresie

II wojny światowej, Toruń 2008, s. 140–141.


W Afryce, naszym kolonialnym obszarze uzupełniającym, nie szukamy ani mięsa ar-matniego dla przyszłych imperialistycznych wojen, ani nie mamy zamiaru w jakikolwiek sposób wyzyskiwać krajów afrykańskich. Jasno widzimy i przyznajemy: nasze prawa do Afryki rozpoczynają się tam, gdzie nasze obowiązki. Przychodzimy do Afryki jako praw-dziwi przyjaciele i bezinteresowni pomocnicy tubylców, by uczciwie w imieniu obu grup przystosować gospodarkę365.

Trzeba przyznać, że słowa te brzmią jak ponury żart, jeśli zestawić z nimi dokonania „cywilizacyjne” kolonizatorów niemieckich w dzisiejszej Namibii. Niemiecka kolonizacja jest jedną z najczarniejszych kart w historii europejskie-go kolonializmu w Afryce Subsaharyjskiej, gdyż naznaczona była bezwzględną eksterminacją miejscowej ludności Herero i Nama, powodując wyludnienie całych połaci ówczesnej Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej. Książka Der Deutsche Gedanke in der Welt (Niemiecka polityka światowa) autorstwa komisarza ds. osadnictwa niemieckiego Afryki Południowo-Zachodniej Paula Rohrbacha, opisuje zasady, jakimi winny kierować się Niemcy w swej polityce kolonialnej wobec miejscowej ludności afrykańskiej:

Odnosi się to zarówno do narodów, jak i do jednostek – ludzie, którzy nic nie wytwarzają, nie powinni mieć prawa do przetrwania. Żadna fałszywa filantropia czy teoria rasowa nie przekona racjonalnych ludzi, że przetrwanie jakiegoś plemienia nomadów, południowo-afrykańskich kafirów (…) jest dla przyszłości rodzaju ludzkiego ważniejsze niż ekspansja wielkich europejskich narodów czy białej rasy w ogóle. Czy naród niemiecki ma porzucić szansę wzmocnienia się, zabezpieczenia przestrzeni dla swoich synów i córek, ponieważ (…) jakieś murzyńskie plemię (…) prowadzi bezużyteczną egzystencję na ziemi, na której mogłyby się osiedlić i wieść kwitnącą egzystencję tysiące niemieckich rodzin, wzmacniając siły żywotne naszego narodu366.

Jak widać z powyższego fragmentu, urzędnicy niemieccy w kolonii nawet nie zachowywali pozorów „posłannictwa białego człowieka”. Systematyczne pozbawianie miejscowej ludności ziemi i brutalne postępowanie osadników doprowadziło w styczniu 1904 roku do zrywu zbrojnego znanego w historii pod nazwą powstania Hererów. Odpowiedź Berlina była zdecydowana i bez-względna, bunt postanowiono wykorzystać jako pretekst do eksterminacji miejscowej ludności. Zapowiadała to zresztą otwarcie odezwa naczelnego do-wódcy wojsk niemieckich w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej, ge-nerała Adriana Dietricha Lothara von Trothy, skierowana do ludności Herero w ich języku:

365 Ibidem, s. 162–163.366 D. Olusoga, C.W. Erichsen, Zbrodnia kajzera, op. cit., s. 152.


Jestem wielkim Generałem Niemców. Wysyłam słowo do was, którzy jesteście Hererami, którzy nie jesteście już pod władzą Niemców. (…) Wy, Hererowie, musicie teraz opuścić ten kraj, który należy do Niemców. Jeśli tego nie zrobicie, usunę was z pomocą Groot Rohr [dużego działa]. Każda osoba na niemieckiej ziemi zostanie zabita przez to działo. Nie będę łapał kobiet ani chorych, ale przegonię ich po ich wodzach lub zabiję działem. Takie są moje słowa do ludu Herero. Wielki Generał potężnego niemieckiego Kaisera. Trotha367.

W wyniku działań niemieckich – czy to z powodu walk, czy to z wycień-czenia i głodu, czy w obozach koncentracyjnych – zginęło 65 tys. Afrykanów. Według spisu ludności kolonii w 1908 roku w Afryce Południowo-Zachodniej mieszkało zaledwie 16 tys. Hererów, w tym 5 tys. dzieci, z których część przy-szła na świat już w obozach. Przyjmuje się, że zabito bądź wypędzono poza granicę niemieckiej kolonii 80% ludności plemienia Herero. Eksterminacja innych plemion była niemal całkowita, dotyczyło to ludu Nama368. Ziemie miejscowych zostały przeznaczone na farmy dla niemieckich kolonizatorów. Z 570 tys. km2 ziem tubylcom, którzy stanowili 90% mieszkańców kolonii, pozostawiono 20 tys.369

Ogromne konsekwencje dla Afryki miał również handel ludźmi, który roz-począł się w Afryce jeszcze zanim przybyli do niej Europejczycy. Afrykańscy wodzowie chętnie dostarczali handlarzom niewolników w zamian za dobra, głównie broń i biżuterię370. Dostarczanie niewolników dla europejskich i arab-skich handlarzy stało się największym źródłem dochodu dla władców przed-kolonialnych państw afrykańskich371. Już od VIII wieku rozwinął się handel transsaharyjski między arabską i berberyjską północą Afryki a państwami Sudanu Zachodniego, w którym handel niewolnikami był jedną z ważnych części372. Europejczycy do handlu niewolnikami włączyli się w połowie XVI wieku, a liczba osób wywożonych z Afryki powiększała się z każdą deka-dą, przybierając największe rozmiary w XVIII wieku. Głównymi ośrodkami handlu niewolnikami był obszar Złotego Wybrzeża, Wybrzeża Niewolnicze-go i Wybrzeża Pieprzowego w Afryce Zachodniej, a także rejon delty rzeki Niger. W tym czasie niewolników zakupionych za sztaby żelaza w Kongo

367 N. Ferguson, Cywilizacja..., op. cit., s. 224–225.368 D. Olusoga, C.W. Erichsen, Zbrodnia kajzera, op. cit., s. 307–308.369 P.H. Kajtavivi, A History of Resistance in Namibia, London 1988, s. 14.370 M. Kraśniewski, Niewolnictwo i handel niewolnikami na ziemiach Hausa w okresie przedkolo-

nialnym, „Afryka” 2006, nr 23, s. 59–60; J. Iliffe, Afrykanie, op. cit., s. 163–164.371 M. Tymowski, Karabin i władza…, op. cit., s. 30–31; M. Tymowski, Państwa Afryki przedko-

lonialnej, op. cit.; A. Gałganek, Abstrakcja nierównego i połączonego rozwoju w wyjaśnianiu historii stosunków międzynarodowych, „Prawo i Polityka” 2009, nr 1 (1), s. 64.

372 M. Tymowski, Europejczycy i Afrykanie…, op. cit., s. 206.


sprzedawano za złoto w Sȃo Jorge da Mina (Elmina na wybrzeżu dzisiejszej Ghany)373. Głównymi bazami koncentracji niewolników, oprócz wspomnia-nej Elminy, były Wyspy Świętego Tomasza i Książęca i Archipelag Zielonego Przylądka. Większość niewolników afrykańskich płynęła na plantacje trzci-ny cukrowej na wyspy Atlantyku i do obu Ameryk374. Pozostałe duże trasy transportu niewolników wiodły przez pustynię Saharę do Północnej Afry-ki375 oraz z wybrzeża Afryki Wschodniej na Bliski Wschód i do Indii, a także na plantacje na wyspach Oceanu Indyjskiego. Handel transatlantycki dotknął najbardziej obszaru Afryki Zachodniej i Środkowej (Angola, Nigeria, Kongo, Kamerun, Ghana i Togo). Handel transsaharyjski objął głównie tereny dzisiej-szego Czadu, Mali i Sudanu. W zasięgu handlu Morza Czerwonego i Oceanu Indyjskiego były przede wszystkim Etiopia, Tanzania i Mozambik. Według szacunków historyków w okresie między XV a XIX wiekiem z Afryki Subsa-haryjskiej wywieziono ogółem około 20–25 milionów osób376. Do tej liczby należy doliczyć od kilku do kilkunastu milionów ludzi, którzy zmarli bądź zginęli podczas transportu lub w wyniku krwawych walk toczonych w trakcie wypraw w celu pozyskania niewolników. Przyjmuje się, że podczas transportu niewolników z interioru na wybrzeże umierało 6–7% pojmanych, a w trakcie transportu przez Ocean Atlantycki kolejne 9–15%377. W wyniku rozwoju pro-cederu niewolnictwa Afryka Subsaharyjska między rokiem 1650 a 1850 od-notowała realny spadek liczby mieszkańców. Niektóre obszary zostały niemal wyludnione, a część państw (np. Republika Środkowoafrykańska) do dzisiaj boryka się z problemem niedoludnienia378. Co również istotne, proceder han-dlu ludźmi dotykał głównie ludności w sile wieku, istotną dla prawidłowego rozwoju społeczeństw379.

373 J.G. da Silva, Morskie dzieje Portugalczyków, Gdańsk 1987, s. 397; M. Małowist, Konkwista-dorzy portugalscy, Warszawa 1992, s. 152–153.

374 I. Berlin, Pokolenia w niewoli, Warszawa 2010, s. 38–45; M. Małowist, Konkwistadorzy por-tugalscy, op. cit., s. 172–173.

375 T. Lewicki, Z dziejów handlu transsaharyjskiego. Kupcy i misjonarze ibādyccy w zachodnim i środkowym Sudanie w VII–XII w., „Przegląd Orientalistyczny” 1961, nr 1 (37), s. 4, 16.

376 M. Kraśniewski, Niewolnictwo i handel niewolnikami, op. cit., s. 52, 59.377 A. Chwalba, Historia powszechna..., op. cit., s. 567–568.378 Na 623 tys. km2 ziem żyje niewiele ponad 4 mln ludności, średnia zaludnienia wynosi 7 osób

na km2.379 H. de Blij, Why Geography Matters More than Ever, Oxford 2012, s. 300–301.


Tabela 23. Wywóz niewolników z Afryki do obu Ameryk w latach 1519–1867

Lata Liczba wywiezionych niewolników1519–1600 266 0001601–1700 1 252 8001701–1800 6 096 2001801–1867 3 446 800Ogółem 11 061 800

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Iliffe, Afrykanie, op. cit.

Najbardziej dramatyczny był ubytek jakościowy, gdyż wywożono przede wszystkim ludzi młodych. Proceder niewolnictwa osłabił też tradycyjne po-czucie solidarności i spowodował dezintegrację życia społecznego, gdyż lokal-ni wodzowie nierzadko sami uczestniczyli w handlu ludźmi z własnych spo-łeczności, sprzedając ich za dobra luksusowe, broń i konie380. Przyjmuje się, że w latach 1750–1820 w zamian za niewolników do Afryki dostarczono około 300 tys. sztuk broni palnej, która później została użyta w konfliktach. Należy zaznaczyć, że z wyjątkiem Francuzów znad rzeki Senegal Europejczycy nie prowadzili wypraw w głąb interioru w celu pozyskiwania niewolników, lecz ko-rzystali z miejscowych plemion zamieszkujących zachodnie wybrzeże Atlan-tyku. Proceder ten stał się jednym z czynników wzrostu w siłę dwóch najlepiej znanych afrykańskich królestw okresu przedkolonialnego (z XVIII w.) – Da-homeju (część dzisiejszego Beninu) i Aszanti (część dzisiejszej Ghany)381. Jak to ujął Niall Ferguson, „osobliwa ścieżka globalnego rozwoju gospodarczego prowadziła Afrykanów do interesu chwytania i sprzedawania się nawzajem”382. Animozje pomiędzy grupami etnicznymi na kontynencie, sięgające okresu handlu niewolnictwem, są żywe do dzisiaj, co z pewnością może być także przeszkodą w integracji społeczeństw wieloetnicznych państw afrykańskich383.

W początkowym okresie kolonizacji Afryki, przypadającym na okres XVI–XVIII wieku, Afryka Subsaharyjska była postrzegana przez Europejczyków jako rezerwuar ludzki do pracy w ich amerykańskich koloniach. Do połowy XIX wieku celem państw europejskich, które kontrolowały obszary wzdłuż

380 Na przełomie XV i XVI wieku niewolników sprzedawano za konie w stosunku 6–7 osób za 1 rumaka. J.G. da Silva, Morskie dzieje Portugalczyków, op. cit., s. 228.

381 A. Chwalba, Historia powszechna..., op. cit., s. 568; E. Rostworowski, Historia powszechna XVIII w., Warszawa 1984, s. 231.

382 N. Ferguson, Imperium. Jak Wielka Brytania zbudowała nowoczesny świat, Warszawa 2007, s. 118.

383 H. de Blij, Why Geography…, op. cit., s. 300.


wybrzeża Atlantyku, nie była zatem ekspansja kolonialna, ale handel nie-wolnikami. W okresie od XVI do początku XIX wieku niewolnicy stanowi-li „główny towar eksportowy” Afryki Subsaharyjskiej. Państwa europejskie i prywatne kompanie handlowe osiągały ogromne zyski z handlu niewol-nikami; umożliwił on wzbogacenie się takim miastom, jak Liverpool, czy Lizbona. Przykładowo jeszcze w 1820 roku handel niewolnikami przyno-sił Portugalii 85% wszystkich rządowych dochodów z kolonii384. W Wielkiej Brytanii monopol na handel niewolnikami otrzymała na mocy przywileju króla Karola II Stuarta w 1672 roku Królewska Kompania Afrykańska (Royal African Company), a jej gubernatorem został brat króla Jakub, książę Yorku. Działalność kompanii obejmowała obszar między rzeką Senegal a Angolą385. W 1712 roku kompania straciła monopol na handel niewolnikami, a dostęp do niego otrzymali indywidualni inwestorzy i kupcy. Jak grzyby po deszczu zaczęły powstawać niewielkie spółki często do jednorazowych przedsięwzięć handlowych a ich udziałowcami byli nie tylko bankierzy i wielcy przedsiębior-cy, lecz także ziemianie, parlamentarzyści, członkowie rad miejskich, kapita-nowie statków, a nawet pastorzy386.

Tabela 24. Zestawienie liczby niewolników wysyłanych z Afryki Subsaharyjskiej w latach 1519–1867 do kolonii czterech państw europejskich w Ameryce Północnej i Południowej, które w największym stopniu uczestniczyły w atlantyckim handlu niewolnikami

Posiadłości kolonialne Liczba %Ameryka portugalska 3 850 000 38,5Ameryka brytyjska 2 810 000 28,1Imperium hiszpańskie 1 750 000 17,5Ameryka francuska 1 360 000 13,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atlantic Slave Trade387.

384 E. Rostworowski, Historia powszechna XVIII w., op. cit., s. 227; A. Chwalba, Historia po-wszechna..., op. cit., s. 567.

385 Królewska Kompania Afrykańska istniała do 1752 roku, kiedy to zbankrutowała. I. Berlin, Pokolenia w niewoli, Warszawa 2010, s. 70; por. też P. Robak, Rola i miejsce Afryki w brytyjskim han-dlu zewnętrznym (i kolonialnym) w XVIII wieku [w:] Afryka i (post)kolonializm, red. A. Pawłowska, J. Sowińska-Heim, Łódź 2016, s. 50–51.

386 P. Robak, Rola i miejsce Afryki..., op. cit., s. 66.387 Atlantic Slave Trade, https://odzworld.wordpress.com/casualties-of-important-events/atlan-

tic-slave-trade (dostęp: 11.02.2016).


Handel niewolnikami prowadzony przez Europejczyków miał fatalne skutki dla istniejących wówczas rodzimych państw afrykańskich, czego przykładem może być Królestwo Konga. Zachowały się listy króla Konga Nzinga Mbemba skierowane do króla Portugalii Jana III, które monarcha, zaniepokojony skalą handlu niewolnikami prowadzonego przez Portugalczyków na obszarze swego państwa, wysyłał do Lizbony w 1526 roku, dając wyraźnie do zrozumienia por-tugalskiemu władcy, że handel niewolnikami na taką skalę podważa nie tylko jego autorytet królewski, ale także zagraża egzystencji państwa: „Każdego dnia handlarze porywają naszych ludzi – dzieci tej ziemi, synów naszych arystokra-tów i wasali, a nawet członków naszej rodziny (…). Owo zepsucie i deprawacja są tak powszechne, że nasza ziemia jest całkowicie wyludniona”388.

W procederze niewolnictwa w Afryce, jeszcze przed przybyciem Europej-czyków, uczestniczyli także Arabowie, którzy w poszukiwaniu niewolników i kości słoniowej penetrowali obszar kontynentu afrykańskiego od wieków. Główną bazą i wielkim targiem niewolniczym była wyspa Zanzibar w Afry-ce Wschodniej. W połowie XIX wieku na 450 tys. mieszkańców wyspy aż 300 tys. było niewolnikami pracującymi na tamtejszych plantacjach. Arabowie uczestniczyli w handlu niewolnikami do początków XX wieku i przyjmuje się, że w wyniku ich działań z Afryki Subsaharyjskiej wywieziono około 1,2 mln osób389. Należy zaznaczyć, że muzułmańscy łowcy niewolników zdobywali ich w sposób szczególnie niszczycielski, zbrojnie najeżdżając, pustosząc i paląc afrykańskie wioski. Mimo że eksport czarnoskórych niewolników z Afryki Wschodniej był liczbowo mniejszy niż z Afryki Zachodniej, to jednak straty wśród miejscowej ludności były proporcjonalnie dużo większe niż na zachod-nim wybrzeżu390.

Handel niewolnikami z Afryki Subsaharyjskiej spowodował wywóz najbar-dziej istotnej z punktu widzenia rozwoju społeczeństw grupę ludzi młodych. Skutkowało to – i w niektórych państwach regionu nadal skutkuje – niedo-ludnieniem, co z kolei miało ogromne negatywne konsekwencje gospodar-cze i społeczne. W procederze tym aktywny udział mieli sami Afrykańczycy, którzy dostarczali swych pobratymców handlarzom – czy to europejskim, czy

388 M. Małowist, Konkwistadorzy portugalscy, op. cit., s. 172–173; por. też A. Hochschild, Duch króla Leopolda…, op. cit., s. 13.

389 Według Tadeusza Lewickiego liczba ta jest znacznie zaniżona, a w rzeczywistości zbliżona do szacunków związanych z handlem transatlantyckim do Ameryk. T. Lewicki, Arabski handel nie-wolnikami murzyńskimi do końca XVI wieku, Odbitka ze sprawozdań z posiedzeń Komisji Oddziału PAN w Krakowie, lipiec–sierpień 1966, s. 470–471.

390 E. Rostworowski, Historia powszechna XVIII w., op. cit., s. 229–230; por. też A. Chwalba, Historia powszechna..., op. cit.


arabskim, co spowodowało wielowiekowe napięcia i animozje wśród ludno-ści. Także nasycenie bronią palną, szczególnie społeczności Afrykanów za-mieszkujących zachodnie wybrzeże kontynentu, spowodowało liczne wojny plemienne i zmianę układu sił przedkolonialnych państw Afryki. Z czasem krwawe wojny międzyafrykańskie doprowadziły do osłabienia tych państw w tak znaczny sposób, że stawały się łatwym łupem tych, którzy im tę broń dostarczali – Europejczyków i Arabów.

* * *

Po dokonaniu podziału Afryki przez państwa europejskie ich zainteresowanie kontynentem na pewien czas osłabło. Okazało się bowiem, że tylko niektóre obszary są bogate w złoża surowcowe i mogą przynosić wymierne korzyści gospodarcze. Rządy państw europejskich wychodziły z założenia, że kolonie są przede wszystkim przeznaczone do eksploatacji. Swe obowiązki wobec ko-lonii postrzegano głównie przez pryzmat utrzymania porządku przy jak naj-mniejszym obciążeniu kosztami europejskiego podatnika. Kwestie oświaty i służby zdrowia pozostawiono misjom chrześcijańskim lub prywatnym filan-tropom. Nawet właściwe dla państwa zadania, mające na celu zminimalizo-wanie wydatków, przekazywano prywatnym koncesjonowanym kompaniom. Przykładem może być Kompania Mozambiku (Companhia de Moçambique), która prowadziła działalność w centralnych prowincjach portugalskiego Mo-zambiku. Założona w 1891 roku była przedsięwzięciem handlowym nie tylko inwestorów portugalskich, lecz także brytyjskich, niemieckich i francuskich. Kompania uzyskała od rządu portugalskiego koncesję na 50 lat w zamian za 7,5% zysku z dochodów. Na terenie swej działalności miała własną admi-nistrację, pocztę i walutę, prawo naboru własnych urzędników i sił policyj-nych391. Wielka Brytania powierzyła zarządzanie swoimi posiadłościami kilku kompaniom, z których najpotężniejszą była założona przez Cecila Rhodesa Brytyjska Kompania Południowoafrykańska (British South Africa Company), obejmująca późniejsze kolonie o nazwie Rodezja Północna (dzisiejsza Zambia) i Rodezja Południowa (dzisiejsze Zimbabwe)392. Oprócz nich warto wymienić Imperialną Brytyjską Kompanię Wschodnioafrykańską (The Imperial British

391 E. Allina, Slavery By Any Other Name: African Life under Company Rule in Colonial Mozam-bique, Charlottesville–London 2012, s. 2–4, 23–25.

392 S. Galbraith, Crown and Charter: The Early Years of the British South Africa Company, Los Angeles–London 1974, s. 88–90; A. Kosidło, Dekolonizacja Afryki. Kryzys formalnego imperium Wielkiej Brytanii (1939–1951), Gdańsk 1997, s. 235.


East Africa Company), operującą na terenie dzisiejszej Kenii, oraz Królewską Kompanię Nigru (The Royal Niger Company) działającą na obszarze dzisiej-szej Nigerii. Niemcy w swojej kolonii w Afryce Wschodniej, Tanganice, utwo-rzyli Niemiecką Kompanię Wschodnioafrykańską (Deutsch-Ostafrikanische Gesellschaft). Z kolei we francuskiej Afryce Równikowej pod koniec XIX wie-ku działało aż 40 koncesjonowanych firm, które eksploatowały ten obszar.

Tam, gdzie państwa kolonialne sprawowały bezpośredni nadzór, admini-stracja kolonialna była nieliczna, a siły wojskowe składały się głównie z od-działów rekrutowanych spośród krajowców, zwykle z innych grup etnicznych niż lokalna ludność. Z reguły były one słabo wyszkolone i uzbrojone, a dowo-dziła nimi garstka europejskich oficerów, którzy nierzadko byli karnie zsyłani do kolonii za różne wykroczenia w swoich państwach. Rządy mocarstw ko-lonialnych, wobec szczupłych środków przeznaczonych na zarządzanie kolo-niami, wykorzystywały miejscową ludność, starając sie umiejętnie rozgrywać antagonizmy etniczne393. Bardzo dobrze sytuację tę oddaje opis sporządzo-ny w Dzienniku podróży afrykańskiej przez wybitnego polskiego etnologa Jana Czekanowskiego, który prowadził badania etnograficzne w Niemieckiej Afryce Wschodniej w latach 1907–1909: „Żołnierze byli zbieraniną, złożoną z przedstawicieli różnych szczepów, wielu było ludzi z Konga, dawni dezer-terzy z jego Force Public. Wojsko, niezwiązane z ludnością tubylczą, ślepo było posłuszne swojej władzy, która stworzyła mu wyjątkowe warunki bytu. Wojsko stanowiło uprzywilejowaną kategorię krajowców”394.

Polityka rekrutacji oddziałów wojskowych złożonych z przedstawicieli ob-cych grup etnicznych została potem w niektórych niepodległych państwach afrykańskich przejęta przez reżimy dyktatorów, czego przykładem mogą być między innymi rządy Idiego Amina w Ugandzie, Jeana-Bédela Bokassy w Re-publice Środkowoafrykańskiej czy Mobutu Sese Seko w Zairze (Demokra-tyczna Republika Konga). Skłonność zarówno rządów państw afrykańskich, jak i ugrupowań opozycyjnych do zaciągania obcych etnicznie oddziałów na-jemników jest prawdziwą plagą i nieszczęściem także dziś. Oddziały te, nie-związane z lokalną ludnością, prowadzą działania zbrojne, brutalnie traktując ludność cywilną, nie stroniąc od gwałtów i grabieży. Powoduje to dewastację i tak biednych gospodarek państw objętych konfliktem zbrojnym, w znacz-nym stopniu pogłębiając ich dysfunkcyjność (Republika Środkowoafrykań-ska, Demokratyczna Republika Konga).

393 R. Oliver, A. Atmore, Dzieje Afryki po 1800 roku, Warszawa 2005, s. 166–167.394 J. Czekanowski, Dziennik podróży afrykańskiej, Warszawa 2014, s. 116.


Wolne Państwo Kongo, obecnie Demokratyczna Republika Konga, było wyjątkowo źle zarządzane nawet jak na ówczesne standardy kolonialne. Kolo-nia ta była w rzeczywistości prywatną inicjatywą króla, który nie dysponował zasobami finansowymi, jakie posiadały Wielka Brytania czy Francja, a wobec braku wystarczających sił i środków na zarządzanie obszarem 77 razy większym od Belgii – postawił na działalność handlową, wydając prywatnym kompa-niom koncesje na eksploatację zasobów kolonii. Mimo że Leopold II zadekla-rował na konferencji berlińskiej otwarcie kolonii na handel międzynarodowy, to w istocie zmonopolizował eksploatację Konga, z którego wywożono tysiące ton kości słoniowej i kauczuku. Już w 1886 roku Leopold II zawarł pierwszy kontrakt z Kompanią Kongo na rzecz Rozwoju Handlu i Przemysłu (Com-pagnie du Congo pour le Commerce et l’Industrie), która zgodziła się wybu-dować linię kolejową z Matadi do Léopoldville (dzisiejsza Kinszasa), w zamian za co miała otrzymać 1,5 tys. hektarów ziemi. W 1891 roku król podpisał kolejny kontrakt, tym razem z Kompanią Katangi (Compagnie du Katanga). W zamian za budowę odnogi linii kolejowej do Katangi kompania otrzymała pod zarząd jedną trzecią wolnych ziem w tej prowincji i prawa górnicze. Wkrótce wiele in-nych terenów na obszarze Konga król wydzierżawił innym prywatnym spółkom w zamian za udział w zyskach. Oczywiście w porozumieniach między królem a kompaniami nie brano pod uwagę interesów mieszkańców tych ziem. W nie-długim czasie władze kompanii zaczęły stosować różne formy nacisku, by zmu-sić miejscową ludność do wręcz niewolniczej pracy na jej rzecz. Do najgorszych nadużyć dochodziło w okresie największego popytu na kauczuk, przypadają-cym na lata 1895–1905. Kongo stało się wówczas przykładem kolonii nastawio-nej na zyskowną eksploatację surowców pozyskiwanych za cenę setek tysięcy istnień ludzkich. Aby podołać kosztom utrzymania i zarządzania kolonią, sto-sowano morderczy wyzysk. Straty wśród miejscowej ludności potęgowały także karne ekspedycje wojskowe mające za zadanie tłumienie buntów, w wyniku cze-go dochodziło do masowych mordów. Na krajowców nałożono obowiązek do-starczania rocznie wyznaczonych ilości surowców (kości słoniowej, kauczuku). W wypadku gdy któraś wioska nie spełniła narzuconych powinności, wysyłano ekspedycję karną złożoną z askarysów – żołnierzy tubylczych sił kolonialnych. Powszechną praktyką było, że w celu udokumentowania spełnienia rozkazów askarysi przynosili dowódcom ucięte ręce opornych. By oszczędzić amunicję, którą trudno było transportować w górę rzeki Kongo i z której żołnierze byli restrykcyjnie rozliczani, przestrzeliwano jedną kulą czaszki kilku osób. Udo-kumentowano też przypadki kanibalizmu, jakich dopuszczały się tubylcze od-działy wynajęte do ekspedycji karnych. Trudno z perspektywy czasu ocenić, jak


wysoką cenę zapłaciła miejscowa ludność za ambicje kolonialne króla Leopolda, szacunki badaczy wahają się między 5 a 15 mln ofiar395. Według oficjalnej belgij-skiej komisji, powołanej w 1919 roku do zbadania nadużyć w kolonii, od chwili, w której powstało Wolne Państwo Kongo, ludność tego terytorium zmniejszyła się o połowę. Potwierdzają to badania profesora Jana Vansiny, specjalizującego się w tematyce Afryki Środkowej, który oparł swe obliczenia na lokalnych źród-łach z różnych terenów, między innymi na relacjach, raportach i wspomnieniach misjonarzy z lat 1880–1920396.

Gdy na jaw wyszły praktyki stosowane w Kongu, pod presją międzynarodo-wej opinii publicznej w 1908 roku król został zmuszony do przekazania kolonii państwu belgijskiemu. Los mieszkańców kolonii nie uległ jednak radykalnej poprawie i Kongo stało się symbolem kolonialnego wyzysku i fatalnego zarzą-dzania. Kolonia ta była jedną z najsłabiej rozwiniętych i najbardziej niedoin-westowanych. Mieszkańcy nie mieli prawa swobodnego przemieszczania się, a na obszarach miejskich obowiązywała godzina policyjna. Nawet po II woj-nie światowej dla ludności rodzimej dostępne były tylko szkoły podstawowe. Dopiero w 1950 roku po raz pierwszy zezwolono mieszkańcom na wysyłanie dzieci do szkół średnich, dotychczas przeznaczonych wyłącznie dla białych osadników. Edukacja na poziomie wyższym była możliwa jedynie w semina-riach duchownych397. Dlatego nie powinno dziwić, że w momencie uzyskania niezależności w całym Kongu było zaledwie 30 absolwentów uniwersytetów, a największą grupę ludności wykształconej stanowili duchowni398. Skutkiem takiego stanu rzeczy państwo o ogromnym terytorium nie miało wykształco-nych elit, które potrafiłyby udźwignąć ciężar niepodległości, co miało fatalne konsekwencje w przyszłości.

Problem braku elit dotykał także bardziej rozwiniętych byłych kolonii bry-tyjskich. Parlament Ghany, pierwszego niepodległego państwa Afryki Subsa-haryjskiej, składał się ze 104 posłów, jednak tylko 68 spośród nich miało wy-kształcenie ponadpodstawowe399.

Oczywiście stopień przygotowania i wykształcenia elit oraz kadry urzędni-czej w poszczególnych koloniach znajdował się na różnym poziomie. W po-czątkowym okresie niepodległości o wiele lepiej radziły sobie kolonie brytyjskie

395 Zagadnienie to zostało gruntownie opisane we wspomnianej już głośnej książce Adama Hoch-schilda, Duch króla Leopolda..., op. cit.; zob. też R. Oliver, A. Atmore, Dzieje Afryki..., op. cit., s. 176–177; J. Pajewski, Historia powszechna..., op. cit., s. 201; A. Chwalba, Historia powszechna..., op. cit., s. 579.

396 A. Hochschild, Duch króla Leopolda…, op. cit., s. 233.397 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 99.398 Ibidem, s. 102.399 E. Hobsbawm, Wiek skrajności, op. cit., s. 325.


ze względu na stosowane tam rządy pośrednie (indirect rule), co wymagało wykształcenia niższej kadry urzędniczej. Brytyjczycy bowiem, w przeciwień-stwie do Belgów, Francuzów czy Portugalczyków, uznali, że dekolonizacja jest nie tylko koniecznością, ale kwestią czasu, i to nieodległą. Postanowili zatem monitorować jej przebieg poprzez stopniowe wprowadzanie reform i takie do-stosowywanie polityki kolonialnej, by w przyszłości utrzymać kontrolę nad procesem stopniowego przekazywania władzy rodzimym mieszkańcom ko-lonii, co zostało określone w literaturze przedmiotu jako transfer of power400. Rozwiązaniem miał być wspomniany system rządów pośrednich. Jego czoło-wym ideologiem był lord Frederick Lugard, który uważał, że rządy w kolonii na szczeblu lokalnym powinny być sprawowane przez tradycyjny rząd lokalny złożony z wodzów plemion. W Londynie zdawano sobie jednak sprawę, że o ile na szczeblu lokalnym, w ramach kolonii, takie rozwiązanie zdaje egzamin, o tyle w kontekście przyszłego samodzielnego państwa jest ono dalece niewystarcza-jące. System miał zostać unowocześniony, ponieważ do zadań wymagających specjalistycznej wiedzy urzędniczej należało zatrudnić rzeszę fachowców, klu-czem zaś do tego była edukacja przyszłych kadr urzędniczych. W 1925 roku podsekretarz stanu ds. kolonii nakazał prowadzić bardziej aktywną politykę edukacyjną, w rezultacie czego w latach 1925–1939 w koloniach brytyjskich nastąpił rozwój szkolnictwa podstawowego i średniego. Z tej grupy ówczesnych uczniów będą się potem wywodzili przywódcy państw utworzonych z byłych kolonii brytyjskich w Afryce401. Plan brytyjski polegał zatem na stopniowym przekazywaniu władzy, tak by dokonało się to w sposób pokojowy, legalistycz-ny i zapewniający samodzielne, zarówno gospodarcze, jak i polityczne, funk-cjonowanie przyszłych państw budowanych na zrębach kolonii. Sytuacja jed-nak uległa przyspieszeniu w wyniku II wojny światowej, a także ze względu na rozwój świadomości politycznej przywódców ruchów narodowowyzwoleń-czych. Nowe wykształcone elity poddały krytyce system rządów pośrednich, gdyż preferował on zarządzanie na szczeblu lokalnym przez dotychczasowych, często niewykształconych wodzów, pozbawiając wspomniane elity dostępu do władzy. Z kolei stare elity niechętnie odnosiły się do dzielenia rządów z oso-bami co prawda lepiej wykształconymi, lecz nieposiadającymi tradycyjnego mandatu do przywództwa, a nierzadko pochodzącymi z ubogich warstw spo-łeczeństwa. Tymczasem brak elit w początkowej fazie tworzenia się niepodle-głych państw afrykańskich spowodował, że wykształcenie nabrało ogromnego

400 J. Kiwerska, Rozpad imperium brytyjskiego w Afryce, Warszawa 1989, s. 291.401 R. Oliver, A. Atmore, Dzieje Afryki..., op. cit., s. 200–201.


znaczenia, dawało bowiem możliwość zdobycia posady w służbie publicznej i zrobienia szybkiej kariery, a w dalszej kolejności uzyskiwania korzyści ma-jątkowych w postaci łapówek i prowizji oraz zatrudnienia dla członków licznej rodziny. Zdarzało się, że cała społeczność wioski inwestowała w wykształcenie młodego mężczyzny, mając później nadzieję na zwrot nakładów, gdy zrobi on karierę rządową i będzie sprowadzał kolejne osoby do pracy w stolicy402.

* * *

Suwerenność przeważającej liczby państw afrykańskich sięga niewiele ponad 50 lat. Na 54 państwa afrykańskie 50 uzyskało niepodległość po II wojnie świa-towej. Przed wybuchem II wojny światowej na obszarze Afryki samodzielny-mi państwami były jedynie Etiopia (z wyjątkiem okresu okupacji włoskiej w latach 1936–1941), Liberia (od 1847 r.)403, Egipt (od 1922 r.) oraz Związek Południowej Afryki (od 1931 r.). Najmłodszymi państwami afrykańskimi są Erytrea (uzyskała niepodległość w 1993 roku w wyniku secesji od Etiopii) oraz Sudan Południowy (powstały w wyniku secesji od Sudanu w lipcu 2011 r.). Należy także wspomnieć o Saharze Zachodniej, której terytorium w większo-ści znajduje się pod kontrolą Maroka. Tylko na 20% obszaru włada Front Po-lisario będący ruchem wyzwoleńczym rdzennej ludności Saharyjczyków. Sa-hara Zachodnia od momentu proklamowania państwowości w 1976 roku jako Saharyjska Arabska Republika Demokratyczna (SARD) była na przestrzeni ostatnich 40 lat uznawana przez 82 państwa oraz Unię Afrykańską (UA), któ-rej SARD jest członkiem. Na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ w listopa-dzie 1979 roku przyjęto rezolucję 34/37, w której potwierdzono niezbywalne prawo mieszkańców Sahary Zachodniej do samostanowienia i uznanie Frontu Polisario za reprezentanta rodzimej ludności404. Problem Sahary Zachodniej jest jednak wciąż przedmiotem międzynarodowego sporu pomiędzy państwa-mi graniczącymi z Marokiem. Według profesora Smaila Debeche’a powrót Maroka do struktur Unii Afrykańskiej w styczniu 2017 roku może być szansą na rozpoczęcie procesu realnego rozwiązania sprawy saharyjskiej405.

402 E. Hobsbawm, Wiek skrajności, op. cit., s. 325.403 Według Nialla Fergusona Liberia była quasi-kolonią USA. N. Ferguson, Imperium. Jak Wiel-

ka Brytania zbudowała nowoczesny świat, wyd. przejrz., Kraków 2013, s. 266.404 Question of Western Sahara, Resolutions adopted by the General Assembly at its 34th ses-

sion: A/RES/34/37 – 21 Nov. 1979, http://www.un.org/documents/ga/res/34/a34res37.pdf (dostęp: 20.11.2013).

405 Wywiad z prof. Smailem Debechem, Université d’Alger 3, Alger, 18 kwietnia 2017 roku.


Jak już wcześniej wspomniano, w konsekwencji kolonialnego podzia-łu przeprowadzonego przez państwa europejskie ludność różnorodna pod względem etnicznym i językowym została zamknięta w granicach sztucznych tworów postkolonialnych406. Stan ten został usankcjonowany zasadą uti possi-detis w większości państw Afryki Subsaharyjskiej, co w rezultacie spowodo-wało, że granice państw postkolonialnych dzielą 190 grup kulturowych, a zde-cydowana większość mieszkańców tego regionu świata nie porozumiewa się w rodzinie oficjalnym językiem państwowym. Według wskaźnika etniczno--lingwistycznej frakcjonalizacji (Ethno-Linguistic Fractionalisation – ELF), który pozwala wyrazić ilościowo problem wieloetniczności, na 20 najbardziej zróżnicowanych etnicznie państw świata 18 przypada na Afrykę Subsaharyj-ską. Najbardziej zróżnicowanymi etnicznie państwami kontynentu są Demo-kratyczna Republika Konga, Kamerun, Zambia, Czad i Nigeria407. Łatwo sobie wyobrazić, z jakimi problemami borykają się państwa, gdy ich obywatele nie rozumieją języka oficjalnego. Dla porównania w Unii Europejskiej 23 języ-ki mają status języka oficjalnego, 15 uznawanych jest za języki nieoficjalne, a 10 za języki regionalne. Ogółem jest to 48 języków, z których część w zasa-dzie nie jest używana. Tymczasem w Afryce Subsaharyjskiej takich języków jest ponad dwa tysiące. W najludniejszym państwie Afryki Subsaharyjskiej – Nigerii – używa się 250 języków. W większości państw afrykańskich językiem urzędowym jest język byłych kolonizatorów, na przykład francuski, angielski czy portugalski, w krajach zaś o dużym odsetku wyznawców islamu językiem państwowym jest arabski, którym na kontynencie afrykańskim posługuje się 150 mln ludzi. Zwykle język ten funkcjonuje jako urzędowy obok języków największych grup etnicznych. Przykładowo w Republice Środkowoafrykań-skiej językiem urzędowym jest francuski i sango. W tym kraju, liczącym nie-spełna 4,4 mln ludzi, zamieszkałym przez 80 grup etnicznych, językiem sango posługuje się 400 tys. mieszkańców (11% populacji kraju), a jego znajomość deklaruje 1,6 mln osób (25% ogółu mieszkańców). W niektórych państwach przyjęto dwa lub więcej języków urzędowych, na przykład w Republice Połu-dniowej Afryki obowiązuje 11 języków urzędowych (tabela 25)408.

406 A. Żukowski, Pogranicza w Afryce Subsaharyjskiej. op. cit. 407 D.N. Posner, Measuring Ethnic Fractionalisation in Africa, „American Journal of Political

Science” 2004, Vol. 48, No. 4, October, s. 857; D. Kopiński, O wpływie wieloetniczności na rozwój gospodarczy w Afryce Subsaharyjskiej, „Afryka. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Afrykanistycznego” 2008, nr 27, s. 41–42.

408 B. Wójtowicz, L. Posthumus, Droga ku wielojęzyczności RPA, „Afryka” 2016, nr 44, s. 26.


Tabela 25. Użytkownicy poszczególnych języków urzędowych w RPA w 2011 r. (w procentach)

Język Procent użytkownikówZulu 22,7%Xhosa 16,0%Africans 13,5%Angielski 9,6%Sotho płn. 9,1%Tswana 8,0%Sotho płd. 7,6%Tsonga 4,5%Swati 2,5%Venda 2,4%Ndbele 2,1%Inne 1,6%


Najbardziej rozpowszechnionymi językami rodzimymi w Afryce Subsaha-ryjskiej są: suahili, którym posługuje się około 50 mln osób, hausa – 40 mln, joruba – 20 mln oraz amharski – 15 mln.

Według koncepcji konstruktywistycznych, które cieszą się szczególną po-pularnością wśród badaczy afrykańskich, etniczność w Afryce pojawiła się dopiero w wyniku przejmowania przez władze kolonialne zachodnich wzor-ców kulturowych i typów tożsamości. Próbując zapanować nad wielością i różnorodnością plemion, kolonizatorzy zaczęli wprowadzać nowe rodzaje samoidentyfikacji, wytworzone przez świat „białego człowieka”. Przeciwni te-zie konstruktywistów prymordialiści jako koronny argument podnoszą fakt, że granice postkolonialnych państw afrykańskich przecinają terytoria etnicz-ne, zatem afrykańskie grupy etniczne istniały przed pojawieniem się na tym obszarze kolonii europejskich409.

Warto zaznaczyć, że badacze zachodni zwykle używają do opisu afrykań-skich zbiorowości takich terminów, jak „grupa etniczna” (ethnic group) oraz „plemię” (tribe). Tymczasem wśród filozofów afrykańskich zwykle stosowane są terminy nation i people. Dla zachodnich badaczy podstawą rozróżnienia między plemieniem a narodem jest więź łącząca członków danej zbiorowości.

409 R. Vorbrich, Etniczność a trybalizm w Afryce [w:] Afryka na progu XXI wieku. Kultura i spo-łeczeństwo, red. J.J. Pawlik, M. Szupejko, Warszawa 2009, s. 311–319.

Tabela 26. Języki europejskie i język arabski jako języki urzędowe w państwach Afryki Subsaharyjskiej

Angielski Francuski Portugalski Hiszpański ArabskiBotswanaGambiaGhanaKamerunKeniaLesothoLiberiaMalawiMauritiusNamibiaNigeriaRwandaSeszeleSierra LeoneSudan PołudniowyUgandaZambiaZimbabwe

BeninBurkina FasoBurundiCzadDemokratyczna Republika KongaDżibutiGabonGwineaGwinea Równi-kowa (ma trzy języki europej-skie jako języki urzędowe)KamerunKomoryKongoMadagaskarMali MauretaniaMauritiusNigerRepublika Środ-kowoafrykańskaRwandaSenegalTogoWybrzeże Kości Słoniowej

AngolaGwinea BissauGwinea RównikowaMozambikRepublika Zielonego PrzylądkaWyspy Świętego Tomasza i Książęca

Gwinea Równikowa

CzadDżibutiErytreaKomoryMauretaniaSomaliaSudanSahara Zachodnia



Tabela 25. Użytkownicy poszczególnych języków urzędowych w RPA w 2011 r. (w procentach)

Język Procent użytkownikówZulu 22,7%Xhosa 16,0%Africans 13,5%Angielski 9,6%Sotho płn. 9,1%Tswana 8,0%Sotho płd. 7,6%Tsonga 4,5%Swati 2,5%Venda 2,4%Ndbele 2,1%Inne 1,6%


Najbardziej rozpowszechnionymi językami rodzimymi w Afryce Subsaha-ryjskiej są: suahili, którym posługuje się około 50 mln osób, hausa – 40 mln, joruba – 20 mln oraz amharski – 15 mln.

Według koncepcji konstruktywistycznych, które cieszą się szczególną po-pularnością wśród badaczy afrykańskich, etniczność w Afryce pojawiła się dopiero w wyniku przejmowania przez władze kolonialne zachodnich wzor-ców kulturowych i typów tożsamości. Próbując zapanować nad wielością i różnorodnością plemion, kolonizatorzy zaczęli wprowadzać nowe rodzaje samoidentyfikacji, wytworzone przez świat „białego człowieka”. Przeciwni te-zie konstruktywistów prymordialiści jako koronny argument podnoszą fakt, że granice postkolonialnych państw afrykańskich przecinają terytoria etnicz-ne, zatem afrykańskie grupy etniczne istniały przed pojawieniem się na tym obszarze kolonii europejskich409.

Warto zaznaczyć, że badacze zachodni zwykle używają do opisu afrykań-skich zbiorowości takich terminów, jak „grupa etniczna” (ethnic group) oraz „plemię” (tribe). Tymczasem wśród filozofów afrykańskich zwykle stosowane są terminy nation i people. Dla zachodnich badaczy podstawą rozróżnienia między plemieniem a narodem jest więź łącząca członków danej zbiorowości.

409 R. Vorbrich, Etniczność a trybalizm w Afryce [w:] Afryka na progu XXI wieku. Kultura i spo-łeczeństwo, red. J.J. Pawlik, M. Szupejko, Warszawa 2009, s. 311–319.

Tabela 26. Języki europejskie i język arabski jako języki urzędowe w państwach Afryki Subsaharyjskiej

Angielski Francuski Portugalski Hiszpański ArabskiBotswanaGambiaGhanaKamerunKeniaLesothoLiberiaMalawiMauritiusNamibiaNigeriaRwandaSeszeleSierra LeoneSudan PołudniowyUgandaZambiaZimbabwe

BeninBurkina FasoBurundiCzadDemokratyczna Republika KongaDżibutiGabonGwineaGwinea Równi-kowa (ma trzy języki europej-skie jako języki urzędowe)KamerunKomoryKongoMadagaskarMali MauretaniaMauritiusNigerRepublika Środ-kowoafrykańskaRwandaSenegalTogoWybrzeże Kości Słoniowej

AngolaGwinea BissauGwinea RównikowaMozambikRepublika Zielonego PrzylądkaWyspy Świętego Tomasza i Książęca

Gwinea Równikowa

CzadDżibutiErytreaKomoryMauretaniaSomaliaSudanSahara Zachodnia


Przy czym w przypadku plemienia to raczej bezpośrednia więź pokrewień-stwa, a w przypadku narodu – lojalność wobec abstrakcyjnej wartości, jaką jest państwo410.

Nie ulega wątpliwości, że europejscy kolonizatorzy prowadzili politykę różnicowania i konfliktowania plemion, starając się jak najmniejszym kosz-tem utrzymać władzę. Polityka władz kolonialnych polegała między innymi

410 K. Trzciński, Koncepcja „metanarodu” jako przyczynek do budowy trwałych państw w Afryce [w:] Studia nad wielokulturowością, red. D. Pietrzyk-Reeves, M. Kułakowska, Kraków 2010, s. 435; por. też R. Vorbrich, Wstęp [w:] Plemię, państwo, demokracja. Uwarunkowania kultury politycznej w krajach pozaeuropejskich, red. R. Vorbrich, Poznań 2007, s. 8–10.


na wspieraniu mniejszych grup etnicznych, by te w ich imieniu kontrolowa-ły większe wspólnoty. Ten sposób działania jest charakterystyczny dla kolo-nii brytyjskich, w których Londyn stosował wspomnianą już wyżej zasadę tzw. rządów pośrednich, przekazując wiele uprawnień administracyjnych lo-kalnym elitom411.

Kolonizatorzy, wysługując się grupami rdzennej ludności w zarządzaniu ogromnymi obszarami swoich posiadłości w Afryce, często w sposób za-planowany i metodyczny podsycali antagonizmy etniczne, jak w przypadku ludów Hutu i Tutsi. Belgowie w początkowej fazie swych rządów w kolonii Ruanda-Urundi (obecnie Rwanda i Burundi) oparli się na Tutsi, w istocie przejmując system administracji wprowadzony wcześniej przez Niemców412. Dokonali przy tym urzędowej segregacji między Hutu i Tutsi poprzez okreś-lenie przynależności plemiennej w dokumentach tożsamości413. Gdy w latach pięćdziesiątych XX wieku lud Tutsi, jako miejscowa elita kolonii, rozpoczął dążenia do niepodległości, Belgowie zmienili politykę i zaczęli wspierać Hutu. Prowadzona latami polityka różnicowania tych dwóch grup etnicz-nych była jednym z czynników, który w konsekwencji doprowadził do kon-fliktu w niepodległych już Rwandzie i Burundi414. Największą skalę przybrał on w Rwandzie w 1994 roku, pochłaniając według szacunków 800 tys. ofiar śmiertelnych415. Belgowie w Rwandzie i Burundi wykorzystali swoje doświad-czenia z Konga, gdzie podsycali napięcia plemienne, gdy tracili władzę, czego przykładem może być konflikt między plemionami Lulua i Baluba w prowin-cji Kasai, czy zakulisowo popierane separatystyczne dążenia bogatej w surow-ce mineralne Katangi.

Wśród badaczy wciąż toczy się debata dotycząca kwestii, która z polityk kolonialnych dwóch największych mocarstw w Afryce – Francji i Wielkiej Brytanii – lepiej „przygotowała” młode państwa do niepodległości poprzez przeprowadzoną politykę dekolonizacyjną. Zagadnienie to ma znaczenie w kontekście rozważań na temat, jak okres kolonialny i postkolonialny wpływa

411 R. Blanton, T.D. Mason, B. Athow, Colonial Style and Postcolonial Ethnic Conflict in Africa, „Journal of Peace Research” 2001, Vol. 38, No. 4, s. 473–491.

412 W 1922 roku Liga Narodów usankcjonowała panowanie belgijskie w kolonii Ruanda-Urundi jako terytorium mandatowym. Wojska belgijskie zajęły te obszary w 1916 roku.

413 J. Reginia-Zacharski, Rwanda. Wojna i ludobójstwo, Warszawa 2012; J. Bar, Rwanda, Warsza-wa 2013, s. 73; B. Ziółkowski, Konflikty zbrojne we współczesnej Afryce. Stan obecny na tle historycz-nym – zarys, Toruń 2003, s. 124–125.

414 J. Bar, Rwanda, op. cit., s. 96–106.415 J. Bar, Po ludobójstwie..., op. cit., s. 72; por. też D. Kopiński, O wpływie wieloetniczności...,

op. cit., s. 43–44.


na dysfunkcyjność państw w Afryce Subsaharyjskiej. Zasadniczo zdecydo-wana większość badaczy skłania się do wskazania na Wielką Brytanię jako tego kolonizatora, który w Afryce zostawił po sobie więcej (gospodarka, in-frastruktura, wykształcenie elit politycznych). Afrykanie w koloniach brytyj-skich byli zwykle zamożniejsi i lepiej wykształceni416. Dzięki polityce rządów pośrednich wykształciła się też grupa urzędników i elit politycznych, które w dużo większym stopniu niż w byłych koloniach francuskich mogły skutecz-nie zastąpić białych urzędników kolonialnych. Rządy państw dawnej Afryki brytyjskiej miały większy wpływ na finanse i politykę zagraniczną, nie ograni-czały ich porozumienia wojskowe, które zmuszałyby nowo powstałe państwa do utrzymywania na swoim terytorium kontyngentów wojskowych byłego kolonizatora. Na forum międzynarodowym byłe kolonie brytyjskie mogły bez przeszkód nawiązywać stosunki gospodarcze z innymi państwami417. Brytyj-czycy także najwięcej inwestowali w swoich koloniach. Tuż przed wybuchem II wojny światowej na ogólną sumę zagranicznych inwestycji w Afryce, wy-noszącą 1,2 mld funtów, aż 77% przypadło na Wielką Brytanię, której afry-kańskie kolonie stanowiły jedną czwartą kontynentu. Wydatki te szły głów-nie na rozbudowę infrastruktury umożliwiającej wzrost wydobycia surowców i produkcji rolnej418.

Czy jednak z perspektywy obecnych badań poziomu dysfunkcyjności państw powstałych w byłych koloniach brytyjskich i francuskich ma to zna-czenie? Do zobrazowania problemu posłużyłem się tabelą mającą ukazać naj-bardziej dysfunkcyjne państwa świata według FSI 2016 (tabela 27)419. Z dzi-siejszej perspektywy trudno określić, w jakim stopniu dysfunkcyjność państw jest konsekwencją spuścizny kolonialnej, bezspornie jednak okres rządów ko-lonialnych ma wpływ na obecną kondycję państw afrykańskich. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że zestawienie zawarte w tabeli 27 po prostu odzwierciedla stan posiadania poszczególnych potęg kolonialnych w regionie Afryki Subsa-haryjskiej. Należy jednak zwrócić uwagę na stopień dysfunkcyjności poszcze-gólnych państw – tutaj widać, że kraje będące byłymi koloniami brytyjskimi znajdują się w lepszej sytuacji.

416 Na przykład u progu niepodległości w Kenii 97% stanowili Afrykanie, a w zawodzie prawni-ka pracowało zaledwie 3% Afrykanów, lekarzami zaś było 5%, ale to i tak nieporównanie więcej niż w koloniach innych państw. M. Pawełczak, Kenia, Warszawa 2004, s. 228.

417 B. Davidson, Społeczna i polityczna historia Afryki..., op. cit., s. 137.418 J. Kiwerska, Rozpad imperium brytyjskiego..., op. cit., s. 47–48.419 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, http://fsi.fundforpeace.org (dostęp: 21.02.2016).


Tabela 27. Państwa regionu Afryki Subsaharyjskiej w grupie najbardziej dysfunkcyjnych państw świata, oznaczonej w rankingu FSI jako very high alert, high alert i alert, rozpatrywane pod kątem byłej przynależności kolonialnej

Miejsce w rankingu FSI 2016 Państwo Była kolonia lub terytorium mandatowe

1 Somalia Włochy

2 Sudan Południowy Kondominium brytyjsko-egipskie, w la-tach 1956–2011 część Republiki Sudanu

3 Republika Środkowoafrykańska Francja

4 Republika Sudanu Kondominium brytyjsko-egipskie7 Czad Francja

8 Demokratyczna Republika Konga Belgia

12 Gwinea Francja13 Nigeria Wielka Brytania

15 Burundi Niemcy do 1919 roku, Belgia do 1962 roku

16 Zimbabwe Wielka Brytania17 Gwinea Bissau Portugalia18 Erytrea Włochy, w latach 1952–1993 część Etiopii19 Niger Francja20 Kenia Wielka Brytania21 Wybrzeże Kości Słoniowej Francja22 Kamerun Francja23 Uganda Wielka Brytania24 Etiopia Niezależna27 Liberia Niezależna28 Mauretania Francja29 Mali Francja31 Kongo (Brazzaville) Francja

32 Rwanda Niemcy do 1919 roku, Belgia do 1962 roku

34 Sierra Leone Wielka Brytania37 Angola Portugalia



Jak wynika z tabeli 27, na 24 państwa Afryki Subsaharyjskiej znajdujące się wśród 38 najbardziej dysfunkcyjnych państw świata, oznaczonych w rankingu FSI za rok 2016 jako very high alert, high alert i alert, dziewięć należało do by-łych kolonii francuskich, siedem do brytyjskich (w tym dwa – Sudan i Sudan Południowy – jako kondominium brytyjsko-egipskie), trzy do Belgii (w tym Rwanda i Burundi jako terytorium mandatowe odebrane Niemcom po I wojnie światowej), po dwa do posiadłości portugalskich i włoskich. Należy też zazna-czyć, że niektóre z państw po okresie kolonialnym przez kilkadziesiąt lat wcho-dziły w skład innych państw afrykańskich, zanim uzyskały niepodległość – Erytrea jako część Etiopii, i Sudan Południowy jako część Republiki Sudanu.

Mimo że większość badaczy jest zdania, iż w byłych koloniach brytyjskich proces dekolonizacji przebiegał łagodniej, należy zwrócić uwagę, że nie było tak wszędzie i w tej kwestii występowały istotne różnice, do których przyczyniły się białe społeczności osadnicze. W czterech koloniach Brytyjskiej Afryki Za-chodniej nie było zwartych białych społeczności osadniczych, dlatego Londyn stosunkowo łatwo pogodził się z ich usamodzielnieniem. Inaczej to wygląda-ło w niektórych koloniach Afryki Wschodniej (Kenia i Rodezja Południowa), gdzie zamieszkiwała spora grupa brytyjskich osadników. W Kenii uzyskanie nie-podległości zostało poprzedzone walkami z ruchem Mau Mau (1952–1955)420. Mimo stłumienia powstania przez Brytyjczyków Kenia uzyskała niepodległość w 1963 roku, a większość z 60 tys. grupy białych osadników wyjechała z kraju. Sprawa była dużo bardziej skomplikowana w Rodezji Południowej, którą za-mieszkiwało około 224 tys. białych osadników, co stanowiło 5,6% ogólnej popu-lacji kolonii421. Biali sprzeciwili się oddaniu władzy czarnej większości i w listo-padzie 1965 roku ogłosili niepodległość Rodezji, która nigdy nie została uznana na arenie międzynarodowej przez żadne z państw. Przez kolejne 15 lat w Rodezji toczyła się wojna domowa między białymi osadnikami a partyzantką reprezen-tującą czarną większość. Ostatecznie, pod wpływem nacisków międzynarodo-wych i wyczerpywania się sił i środków oraz zmęczenia konfliktem, rząd Iana Smitha w 1979 roku zgodził się na demokratyczne wybory, w których czarni mieszkańcy odnieśli zwycięstwo (kwiecień 1980 r.), co skutkowało proklamo-waniem w miejsce Rodezji nowego państwa noszącego nazwę Zimbabwe422.

420 Według oficjalnych danych brytyjskich w walkach zginęło 11,5 tys. partyzantów Mau Mau, według kenijskich historyków około 150 tys. Po stronie brytyjskiej zginęło 590 członków sił bezpie-czeństwa, w tym 63 białych; rannych zostało 200 policjantów. M. Pawełczak, Kenia, op. cit., s. 188–189.

421 M. Leśniewski, Zimbabwe czy Rodezja 1965–1981 [w:] Zarys dziejów Afryki i Azji..., op. cit., s. 412.422 Według najnowszych danych statystycznych obecnie populacja białych w Zimbabwe nie

przekracza 0,4%. World Factbook, CIA, Zimbabwe, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/zi.html (dostęp: 21.02.2016).


0 5 10 15 20 25

RPA

Namibia

Rodezja/Zimbabwe

Angola

Mozambik

Kenia 1

2

4

7

14

21

Wykres 3. Największy odsetek białej populacji w historii w poszczególnych koloniach w Afryce Subsaharyjskiej (w %)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: S. Spooner, Hounded and Courted; oraz J.M. Penvenne, Settling against the Tide423.

0 1000 2000 3000 4000 5000

RPA

Angola

Namibia

Madagaskar

Botswana

Mozambik

Suazi

Zambia

Kenia

Zimbabwe 30

32

40

41

45

68

120

154

4600

200

Wykres 4. Dziesięć państw Afryki Subsaharyjskiej o największej liczbie białej populacji (w tys.), zestawienie za rok 2015

Źródło: opracowanie własne na podstawie: African Countries…424.

423 S. Spooner, Hounded and Courted: What Happened to Africa’s White Settlers, http://mgafrica.com/article/2014-08-12-white-african-settlers-where-are-they-now (dostęp: 21.02.2016); J.M. Pen-venne, Settling against the Tide: The Layered Contradictions of Twentieth-Century Portuguese Settle-ment in Mozambique [w:] Settler Colonialism in the Twentieth Century: Projects, Practices, Legacies, red. C. Elkins, S. Pedersen, London–New York 2005, s. 86.

424 African Countries with Highest White Population, http://www.africaranking.com/african-countries-with-highest-white-population/5 (dostęp: 23.04.2016).


Z wykresu 4 wyraźnie wynika, że w RPA wciąż zamieszkuje największa liczba białych mieszkańców na kontynencie afrykańskim, ale odsetek, jaki sta-nowią oni w południowoafrykańskim społeczeństwie, zmienia się z każdym rokiem i obecnie wynosi 6,4%, czyli mniej niż jedna trzecia liczby z czasu, gdy populacja ta była najliczniejsza i stanowiła 21%.

W zależności od okresu oraz relacji między metropolią a kolonią kolo-nializm w Afryce rozwinął różnorodne formy, które można określić termi-nami kolonii, protektoratu, dominium czy kondominium. Największa licz-ba dzisiejszych państw Afryki była po prostu koloniami, czyli terytoriami zamorskimi jakiegoś państwa europejskiego. Kolonie były całkowicie uza-leżnione od metropolii pod względem politycznym i gospodarczym. Rządy w koloniach sprawowali mianowani przez metropolię gubernatorzy i urzęd-nicy, a ludność miejscowa nie miała wpływu na podejmowane decyzje. Eko-nomicznie kolonie były w większości jedynie źródłem surowców i rynkiem zbytu. Protektorat był formą narzuconej zależności, w której zachowywano struktury administracyjne państwa zależnego oraz pozory suwerenności, co objawiało się przykładowo na kontrasygnowaniu zawieranych umów. Te-rytorium będące protektoratem zrzekało się na rzecz państwa protegujące-go, częściowo lub w całości, swej zdolności do działania na forum między-narodowym. Przykładami protektoratów w Afryce były Tunezja i Maroko. Terminem dominium określano posiadłości imperium brytyjskiego, które uzyskały autonomię w postaci własnego parlamentu i rządu. Dominium sta-nowiło formę pośrednią między samorządną kolonią a suwerennym pań-stwem. Status dominium w Afryce uzyskał w 1910 roku Związek Afryki Południowej (w 1931 r. uzyskał niepodległość). Z kolei termin kondomi-nium oznacza terytorium zarządzane wspólnie przez dwa lub więcej państw. W Afryce kondominium brytyjsko-egipskim był Sudan po powstaniu Mah-diego, w latach 1899–1956; kondominium stanowiły również: Togo, admi-nistrowane wspólnie przez Francję i Wielką Brytanię w latach 1914–1916; oraz eksklawa – Zatoka Wielorybia (Walvis Bay), przez dwa lata znajdująca się pod wspólną administracją RPA i Namibii (do 1994 r.).

Warto też wspomnieć, że spuścizna kolonializmu przejawia się także w kultywowaniu ceremoniałów państwowych, do których w większości kra-jów Afryki Subsaharyjskiej przykłada się ogromną wagę. Przejawia się to cho-ciażby w szczególnym podejściu do flagi, która nie tylko symbolizuje państwo i władzę, ale także ma jednoczyć społeczeństwo wokół wspólnych symboli. Przykładowo w Togo w szkołach od 6. roku życia wpaja się uczniom po-szanowanie barw narodowych i uczy słów hymnu. Każdy, kto kiedykolwiek


odwiedził ten kraj, może się przekonać, jaką estymą przeciętny Togijczyk da-rzy flagę i hymn państwowy. Podczas ceremonii wciągania i opuszczania flagi należy stanąć na baczność z głową skierowaną w stronę masztu. Podobnie jest w przypadku przejeżdżających samochodów, które na ten moment powinny się zatrzymać. Jak zauważa Jacek J. Pawlik: „Rytuał flagi, choć pochodzący z tradycji europejskiej i kolonialnej, odpowiada na potrzebę afirmacji narodo-wej, dlatego w procesie kreolizacji wpisał się na stałe na listę obligatoryjnych rytuałów publicznych”425. Przeszczepianie tradycji europejskich na grunt afry-kański w przeszłości kolonialnej nierzadko nabierało także humorystycznego wydźwięku, co świetnie obrazuje fragment autobiograficznej powieści Karen Blixen Pożegnanie z Afryką, w której autorka opisuje ceremonię odznacza-nia wodzów Masajów za udział ludzi ich plemienia w działaniach wojennych po stronie Brytyjczyków podczas I wojny światowej:

Skończywszy przemawiać, Berkeley kazał zaraz Jumie podać pudełko. Wyjmował z niego medale i uroczyście wyczytując imiona masajskich wodzów, z szerokim gestem wyciągnię-tego ramienia wręczał każdemu odznaczenie. Masajowie brali je milcząco w dłonie (…). Obdarzenie medalem nagiego człowieka wprawia go w zakłopotanie, bo nie bardzo ma go gdzie przyczepić. Starzy wodzowie stali więc długo z medalami w garściach. Potem jeden z nich, bardzo posunięty w latach, podszedł do mnie z prośbą o wytłumaczenie, co właściwie trzyma w ręce. Wyjaśniłam mu to najlepiej, jak potrafiłam. Na jednej stronie medalu widniała głowa kobiety, symbolu Wielkiej Brytanii, a na drugiej słowa: „Wielka wojna o cywilizację”426.

Ostatnią kwestią, jaką należy podjąć w tym rozdziale, jest problem badań nad początkową fazą okresu przedkolonialnego i kolonialnego Afryki związany z dostępem do źródeł. W czasie gdy Europejczycy dotarli na obszary Afryki Sub-saharyjskiej większość tamtejszych społeczeństw nie znała pisma. Zatem współ-czesny badacz historii Afryki siłą rzeczy jest skazany na oparcie się na źródłach pisanych pozostawionych przez Europejczyków bądź źródłach pisanych w języ-ku arabskim427. Składają się na nie, oprócz dokumentów i artykułów prasowych, także pamiętniki i listy pozostawione przez urzędników kolonialnych, oficerów, misjonarzy czy podróżników428. Niektóre z tych wspomnień są bardzo szczere i na ich podstawie można próbować budować obraz Afryki w okresie koloniza-cji. Jak zauważa Adam Hochschild w swej książce Duch króla Leopolda:

425 J.J. Pawlik, Kreolizacja kulturowa we współczesnym Togo [w:] Z problemów społeczno-poli-tycznych współczesnej Afryki Subsaharyjskiej, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2004, t. 1, s. 18–22.

426 K. Blixen, Pożegnanie z Afryką, Kraków 2004, s. 167.427 H. Zins, Afryka i Europa, op. cit., s. 11–13.428 M. Tymowski, Europejczycy i Afrykanie…, op. cit., s. 7–26.


Ludzie, którzy zajęli Kongo, nierzadko chełpili się swymi zbrodniami, przechwalając się nimi w książkach i artykułach prasowych. Niektórzy prowadzili zaskakująco szczere dzien-niki, odsłaniające znacznie więcej, niż sami by chcieli, podobnie jak czynią to obszerne i szczegółowe podręczniki dla urzędników kolonialnych429.

Większa liczba dokumentów i źródeł pozostawionych przez Afrykanów pojawia się po I wojnie światowej, gdy powstają pierwsze elity afrykańskie – które wykształcone początkowo w szkołach misyjnych – posiadły znajomość języka kolonizatorów oraz umiejętność czytania i pisania.

Podjęta w tym rozdziale próba refleksji, w jakim stopniu okres koloniali-zmu jest odpowiedzialny za dzisiejszą kondycję państw afrykańskich, została poparta kilkoma przykładami, które miały za zadanie przedstawić kontekst historyczny. Niewątpliwie okres kolonializmu miał wpływ na dysfunkcyjność państw w tym rejonie świata, co można powiązać z ich obecną kondycją po-lityczną, ekonomiczną i społeczną. Z pewnością do najważniejszych skutków należą: wyznaczenie sztucznych granic, w ramach których powstały późniejsze państwa afrykańskie, polityka gospodarcza metropolii wobec kolonii, skutku-jąca tym, że gospodarki młodych państw afrykańskich stanowiły integralną część organizmu ekonomicznego państwa kolonizatora, czy brak wykształce-nia elit politycznych, które mogłyby skutecznie przejąć ster rządów.

Przeszłość kolonialna jest także przedmiotem działań politycznych, w ra-mach których rządzące elity afrykańskie na forum międzynarodowym obwi-niają rządy kolonialne za działalność na szkodę rodzimej ludności, a także za eksploatację zasobów naturalnych. Tym samym niejako dają do zrozu-mienia, że skutki tej działalności wywarły negatywny wpływ na przyszłość państw byłych kolonii i trwają do dzisiaj. W ostatnich dniach (początek lu-tego 2017 r.) ukazała się informacja, że rząd Tanzanii rozważa podjęcie dzia-łań prawnych, by uzyskać odszkodowanie za zbrodnie popełnione przez Niemcy w ich byłej kolonii Tanganice w latach 1890–1919430. Odszkodowa-nia od Niemiec za okrucieństwa popełnione w okresie kolonialnym wystą-piła Namibia (Niemiecka Afryka Południowo-Wschodnia). Już wcześniej, w 2004 roku, rząd niemiecki wyraził ubolewanie i wystosował przeprosiny do władz Namibii za śmierć 65 tys. osób, głównie z plemion Nama i Herero431.

429 A. Hochschild, Duch króla Leopolda…, op. cit., s. 5.430 S. Domasa, Tanzania to Seek German Reparations Over Colonial Acts, „Daily Herald” 8.02.2017,

http://www.heraldextra.com/news/world/tanzania-to-seek-german-reparations-over-colonial-acts/article_b467f946-1514-545d-81fe-457b88ad7371.html (dostęp: 9.02.2017).

431 A. Meldrum, German Minister Says Sorry for Genocide in Namibia, https://www.theguard-ian.com/world/2004/aug/16/germany.andrewmeldrum (dostęp: 8.02.2017).


Także Kenia kilka lat wcześniej wystąpiła z roszczeniami do Wielkiej Brytanii za represje, jakie dotknęły ludność jej byłej kolonii podczas powstania Mau Mau w latach 1950–1960. Rząd brytyjski zgodził się wypłacić ogólną sumę odszkodowania w wysokości 20 mln funtów dla ponad pięciu tysięcy repre-sjonowanych osób432. Tym samym rządy byłych państw kolonialnych przyjęły na siebie moralną odpowiedzialność za swoje działania w byłych koloniach, a co za tym idzie, i za konsekwencje tychże działań.

Należy zaznaczyć, że poziom opresyjności systemu kolonialnego był zróż-nicowany i zależał od państwa kolonizatora. Trudno się nie zgodzić, że na przy-kład działania belgijskie w Kongo mają przełożenie na obecną kondycję tego państwa, szczególnie w kwestii postrzegania go przez obywateli. Dla przecięt-nego Kongijczyka państwo zawsze kojarzyło się z opresją i jawiło jako machi-na, która zabierała mu dochody, a następnie dzieliła między siebie. W okresie kolonialnym misjonarze i podróżnicy opisywali całe połacie kraju opuszczone przez mieszkańców, spalone wioski i ludzi uciekających do buszu przed każ-dym, kto wydał im się przedstawicielem państwa. W późniejszym okresie nie lepiej wyglądały stosunki pomiędzy władzą a społeczeństwem, gdy swoje dyk-tatorskie rządy sprawował Mobutu Sese Seko. Stan ten trwa do dzisiaj, gdyż ludność DRK wciąż nie ma zaufania do organów państwa.

Zrzucanie jednak całej odpowiedzialności za współczesne problemy państw Afryki Subsaharyjskiej na okres kolonialny, jak czyni to chętnie większość przy-wódców politycznych i część badaczy afrykańskich, jest sporym nadużyciem, tym bardziej że minęło już ponad 50 lat od momentu, kiedy większość państw Afryki weszła na drogę samodzielności politycznej. Prezydent USA Barack Obama podczas oficjalnej wizyty państwowej w Akrze powiedział: „Afrykańscy przywódcy nie powinni wciąż tłumaczyć afrykańskich problemów koloniali-zmem czy uciskiem ze strony Zachodu”433. Czarnoskóry prezydent mocarstwa, cieszący się zresztą ogromną popularnością i sympatią w Afryce, mógł sobie pozwolić na tego typu publiczną wypowiedź, inaczej by się sprawa miała, gdyby odważył się to powiedzieć biały przedstawiciel byłego państwa kolonialnego. Problem ten wciąż bowiem dotyka także kwestii tzw. poprawności politycznej, która towarzyszy dyskursowi poświęconemu dysfunkcyjności państw afrykań-skich i której niejednokrotnie byłem świadkiem podczas między narodowych

432 UK Compensate Kenya’s Mau Mau Torture Victims, „The Guardian” 6.06.2013, https://www.theguardian.com/world/2013/jun/06/uk-compensate-kenya-mau-mau-torture (dostęp: 9.02.2017).

433 Remarks by the President to Ghanaian Parliament, Akra, Ghana, 11 July 2009, The White House President Barack Obama, https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/remarks-president-ghanaian-parliament (dostęp: 20.11.2016).


konferencji. Propaganda, przekazywana na przykład w prasie czy w mediach publicznych niektórych państw afrykańskich, wciąż ukazuje obywatelom tych-że państw, jak wiele zła uczynili kolonizatorzy i jak ogromny ma to wpływ na ich obecne położenie, starając się w ten sposób znaleźć winowajcę i proste wytłumaczenie dla społeczeństwa, a przy okazji ukryć błędy, niekompetencje czy też skandale korupcyjne rządzących elit.

Podczas konferencji afrykanistycznej, jaka odbyła się w Warszawie w paź-dzierniku 2016 roku, Wiesława Bolimowska, która przez wiele lat była kore-spondentką Polskiej Agencji Prasowej (PAP) w Afryce lat sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, nie negując negatywnych skut-ków okresu kolonialnego dla państw Afryki, zwróciła uwagę, że kolonializm także otworzył Afrykę Subsaharyjską na świat i wprowadził ją w międzynaro-dowy globalny obieg zależności. Wskazała, że najlepiej widać to na przykładzie Etiopii, która jako niezależne państwo afrykańskie była krajem zamkniętym, bardzo zacofanym i w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, pozostającym w tyle za większością ówczesnych nowo powstałych państw afrykańskich, będących w przeszłości koloniami europejskimi434.

2. Dekolonizacja Afryki Subsaharyjskiej na przykładzie kolonii francuskich

Afryka bez Francji jest jak samochód bez kierowcy. Francja bez Afryki jest jak samochód bez paliwa.

Omar Bongo Ondimba, prezydent Gabonu (1996)435

Tuż po II wojnie światowej polityczna mapa kontynentu afrykańskiego nie uległa zmianie i wciąż był on podzielony kolonialnymi granicami. Społe-czeństwo było już jednak inne, klęski potęg kolonialnych na frontach wo-jennych uświadomiły mieszkańcom Afryki, że biali kolonizatorzy nie są już tak silni i tak wszechmocni, jak im się wcześniej wydawało. Zarówno pod-czas I, jak i II wojny światowej wielu Afrykanów zostało powołanych do sił

434 Konferencja naukowa nt. Intelektualiści afrykańscy wobec doświadczenia dyktatur, zorga-nizowana przez Uniwersytet Warszawski, Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne i Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, która odbyła się na Uniwersytecie Warszawskim w dniach 21–22 października 2016 roku.

435 K. Whiteman, D. Yates, France, Britain and the United States [w:] West Africa’s Security Chal-lenges: Building Peace in Troubled Region, red. A. Adebayo, I. Rashid, Boulder 2004, s. 362.


zbrojnych państw kolonialnych. We Francji podczas kampanii 1940 roku w działaniach wojennych brało udział 80 tys. afrykańskich żołnierzy, z któ-rych jedna czwarta poległa. W siłach brytyjskich służyło około 450 tys. Afrykanów, którzy mieli ogromny udział w walce z armią włoską w Afryce. Podczas wojny na wielką skalę impor towano z kolonii afrykańskich także produkty rolne i siłę roboczą436. Wielu powołanych do kolonialnych armii Afrykanów nauczyło się władać bronią, walczyli ramię w ramię z Francuzami i Brytyjczykami, poznali czarno skórych żołnierzy z innych kolonii i w koń-cu zetknęli się z czarno skórymi żołnierzami USA, to wszystko zmieniło ich postrzeganie swojej własnej sytuacji. Wracając do domów, dzielili się swymi spostrzeżeniami w rodzinach i społecznościach, opowiadali o zniszczonej wojną Europie oraz bezradnych, przygnębionych i głodujących Europejczy-kach437. Tymczasem w afrykańskich miastach kolonialnych coraz większą liczbę stanowiła grupa niezadowolonych Afrykanów, która zaczęła tworzyć prasę polityczną: „African Morning Post” na Złotym Wybrzeżu, „West Afri-can Pilot” w Nigerii czy „Éclaireur de la Côte d’Ivoire” w Wybrzeżu Kości Słoniowej, a ta w coraz większym stopniu dopominała się o reformy w kolo-niach i emancypację rodzimej ludności438.

Ważne z punktu widzenia przyszłej dekolonizacji było powstanie w czerwcu 1945 roku Organizacji Narodów Zjednoczonych i ogłoszenie Karty ONZ po-twierdzającej prawo narodów do samostanowienia. Trzy lata później, w grudniu 1948 roku, została wydana Powszechna deklaracja praw człowieka439. W chwili powstania ONZ na kontynencie afrykańskim istniały tylko cztery niepodległe państwa: Egipt, Etiopia, Związek Południowej Afryki i Liberia, ale koniec II woj-ny światowej oznaczał w rzeczywistości schyłek francuskiego, brytyjskiego, bel-gijskiego, hiszpańskiego, portugalskiego i włoskiego imperium kolonialnego w Afryce. Istotnym czynnikiem, który poruszył lawinę dekolonizacji w Afry-ce, był także proces, jaki rozpoczął się już wcześniej w Azji. Adam Kosidło w swej pracy przytacza trafną opinię australijskiego historyka Davida Lowe’a: „wiele najważniejszych bitew w dziejach brytyjskiej kolonialnej Afryki zostało stoczonych nie nad brzegami Wolty, Nigru czy Zambezi, ale nad Gangesem”.

436 B. Davidson, Społeczna i polityczna historia Afryki..., op. cit., s. 72–73.437 Poglądu tego nie podziela J. Kieniewicz: „(…) udział w wojnie światowej wcale nie wywarł

tak mocnego wpływu na świadomość żołnierzy armii kolonialnych, jak to się czasem przedstawia”. J. Kieniewicz, Od ekspansji do dominacji..., op. cit., s. 101.

438 E. Hobsbawm, Wiek skrajności, op. cit., s. 204.439 Powszechna deklaracja praw człowieka, Paryż, 10.12.1948, http://www.unic.un.org.pl/pra-

wa_czlowieka/dok_powszechna_deklaracja.php (dostęp: 10.12.2016).


Dekolonizacja Afryki była zatem kontynuacją ogólnego procesu dekolonizacji, a na omawianym kontynencie odbyła się najpóźniej440.

W końcu lat pięćdziesiątych XX wieku dla rządów dawnych imperiów ko-lonialnych stało się jasne, że formalny kolonializm musi zostać zlikwidowa-ny, miał być on jednak zastąpiony przez neokolonializm. Byli kolonizatorzy zdawali sobie bowiem sprawę, że lepsza jest dobrowolna zgoda na powstanie niepodległych państw przy jednoczesnym istnieniu gospodarczej i kulturalnej zależności niż długoletnie wojny, które zakończyłyby się z dużym prawdopo-dobieństwem objęciem rządów przez radykalną lewicę i zerwaniem wszelkich więzi z byłymi kolonizatorami. Dlatego też proces pierwszej i drugiej fazy de-kolonizacji przebiegał w sposób pokojowy z wyjątkiem Algierii, Kenii i Ma-dagaskaru. Ta tzw. profilaktyczna dekolonizacja była wprowadzana skutecznie z wyjątkiem Konga Belgijskiego, w którym niemal natychmiast wybuchła anar-chia. Zatem większość procesów dekolonizacyjnych w Afryce Subsaharyjskiej w okresie od końca lat pięćdziesiątych do początku lat sześćdziesiątych miała formę porozumień między niewielką elitą reprezentującą mocarstwo kolonial-ne i stosunkowo także niewielką elitą skolonizowanych ludów, zwykle składa-jącą się z członków powstających partii politycznych o umiarkowanym charak-terze441. Dobrze oddaje to fragment wspomnień Jana Zumbacha, który opisuje sylwetkę przywódcy secesji Katangi Moise Czombego:

(...) ojciec Czombego był właścicielem plantacji i sklepów w Elisabethville. Otworzył rów-nież pierwszy w tym mieście wielki hotel dla białych. Wychowanie syna powierzył Belgom, chłopak uzyskał nawet dyplom ukończenia wyższych studiów w Brukseli (…), teraz nazy-wa się takich czarną burżuazją. Syn jego, Moise, po powrocie ze studiów w wyższej szkole handlowej w Brukseli, wpadł na genialny pomysł założenia partii politycznej. Było to jesz-cze przed uzyskaniem przez Kongo niepodległości442.

Jak pokazała historia, wspomniana partia Konfederacja Związków Ple-miennych Katangi (Confédération des Associations Tribales du Katanga – CONAKAT) współpracowała ściśle z Brukselą i opowiadała się za utrzyma-niem związków z Belgią.

Jedynie Portugalia nie zamierzała zrezygnować ze swoich kolonii w Afryce. Panował tam wówczas reżim autorytarny, którego ważnym elementem pro-pagandowym było utrzymanie kolonii, nie bez znaczenia był również fakt,

440 A. Kosidło, Dekolonizacja Afryki..., op. cit., s. 109–110.441 C. Young, The Post-Colonial State in Africa: Fifty Years of Independence, 1960–2010, Madison

2012, s. 115.442 J. Zumbach, Ostatnia walka. Moje życie jako lotnika, przemytnika i poszukiwacza przygód,

Warszawa 2007, s. 247.


że zacofanie i polityczna izolacja Portugalii nie mogły podołać neokolonia-lizmowi. Lizbona potrzebowała afrykańskich surowców, ponieważ jej gospo-darka była niekonkurencyjna i tylko poprzez utrzymanie kolonii mogła spra-wować bezpośrednią kontrolę nad kopalniami443.

Proces dekolonizacji Afryki Subsaharyjskiej przebiegał w trzech fazach. Podczas fazy pierwszej, przypadającej na lata pięćdziesiąte XX wieku, nie-podległość uzyskały wszystkie państwa Afryki Północnej z wyjątkiem Algierii oraz trzy państwa Afryki Subsaharyjskiej (Ghana, Gwinea i Sudan). Druga faza została zapoczątkowana przez tzw. Rok Afryki (1960), w którym siedem-naście państw proklamowało niepodległość; utrzymywała się ona przez całą dekadę lat sześćdziesiątych. W trzeciej fazie, trwającej od połowy lat siedem-dziesiątych, po niepodległość sięgnęły kolonie portugalskie: Gwinea Bissau, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Republika Zielonego Przylądka, Angola i Mozambik, pozostałe kolonie francuskie: Komory, Francuskie Terytorium Afarów i Issów (obecnie Dżibuti), kolonie brytyjskie: Seszele, Rodezja (obec-nie Zimbabwe) i Afryka Południowo-Zachodnia (obecnie Namibia). Deko-lonizacja nie objęła posiadłości francuskich na Oceanie Indyjskim (Reunion, Majotta) oraz hiszpańskich enklaw w Maroku (Ceuta, Melilla).

Francja była największą potęgą kolonialną w Afryce, a jej imperium obejmowało 10 269 000 km2, czyli ponad jedną trzecią obszaru kontynentu, na którego terytorium powstało później 20 niepodległych państw: Tunezja, Algieria, Maroko, Mauretania, Mali, Niger, Czad, Senegal, Gwinea, Burkina Faso, Wybrzeże Kości Słoniowej, Togo, Benin, Kamerun, Komory, Republika Środkowoafrykańska, Gabon, Kongo Brazzaville, Madagaskar i Dżibuti.

Jeszcze w czasie trwania II wojny światowej generał Charles de Gaulle rozbudził nadzieje mieszkańców kolonii francuskich w Afryce, wygłaszając 30 stycznia 1944 roku przemówienie w Brazzaville, które było w tym czasie nieformalną stolicą Wolnej Francji. Większość historyków francuskich jest zdania, że był to pierwszy krok Francji w kierunku dekolonizacji444.

Uważamy, że szczególnie z punktu widzenia rozwoju zasobów i komunikacji kontynent afrykański powinien stanowić w dużej części jedność. Jesteśmy pewni, że żaden postęp się nie dokona, jeśli ludzie żyjący w swojej ojczyźnie w cieniu francuskiej flagi nie skorzystają na tym duchowo i materialnie, a rozwój nie doprowadzi ich do poziomu, na którym pew-nego dnia wezmą własne sprawy w swoje ręce. Oto jaki Francja ma w Afryce obowiązek do wypełnienia445.

443 E. Hobsbawm, Wiek skrajności, op. cit., s. 209.444 J. Gerhard, Charles de Gaulle, Warszawa 1972, s. 300–301; F.T. McNamara, France in Black

Africa, Washington, D.C. 1989, s. 49–54.445 B. Ndiaye, Françafrique. Stosunki francusko-afrykańskie..., op. cit., s. 220–223.


Tabela 28. Państwa afrykańskie wg dat uzyskania niepodległości

Rok uzyskania niepodległości Państwo1951 Libia1956 Maroko, Sudan, Tunezja1957 Ghana1958 Gwinea

1960

Czad, Benin (Dahomej), Demokratyczna Republika Konga, Gabon, Burkina Faso (Górna Wolta), Kamerun, Kongo, Republika Malgaska, Mali, Mauretania, Niger, Nigeria, Republika Środkowo-afrykańska, Senegal, Somalia, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej

1961 Sierra Leone, Tanzania (Tanganika)1962 Algieria, Burundi, Rwanda, Uganda1963 Kenia, Zanzibar (później część Tanzanii)1964 Malawi, Zambia1965 Gambia1966 Botswana, Lesotho1968 Gwinea Równikowa, Mauritius, Suazi1974 Gwinea Bissau

1975 Angola, Komory, Mozambik, Republika Zielonego Przylądka, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca

1976 Seszele1977 Dżibuti1980 Zimbabwe438

1990 Namibia1993 Erytrea439

2011 Sudan Południowy


Warto w tym miejscu zaznaczyć, że po stronie Komitetu Wolnych Fran-cuzów opowiedziała się część kolonii francuskich w Afryce, w tym Francuska Afryka Równikowa i Kamerun448. W lutym 1944 roku w Brazzaville odbyła się także konferencja gubernatorów popierających Wolną Francję. Wydana po spotkaniu tzw. deklaracja z Brazzaville mówiła o potrzebie przyznania praw Afrykanom poprzez dopuszczenie ich do udziału we wspólnych radach

446 W 1965 roku biała społeczność Rodezji Południowej ogłosiła niepodległość jako Rodezja.447 Erytrea faktycznie uzyskała niepodległość w 1991 roku, ale formalnie nastąpiło to dopiero

w wyniku referendum 24 maja 1993 roku.448 W oddziałach Wolnych Francuzów służyło 15 tys. żołnierzy czadyjskich.


francusko-afrykańskich oraz zapowiadała decentralizację i rozszerzenie praw wyborczych. Wojna wytworzyła jednak pewien specyficzny klimat polityczny, rozbudziła nacjonalistyczne postawy wśród wielu Afrykanów, które wcześniej były nie do pomyślenia, i w tym kontekście plany niewielkich zmian, jakie proponowali politycy francuscy, były dalece niewystarczające. Na mocy kon-stytucji z 1946 roku Republika Francuska oraz państwa i terytoria stowarzy-szone tworzyły Unię Francuską. Wszystkie posiadłości francuskie w Afryce Zachodniej i Równikowej, a także Somali Francuskie i Madagaskar otrzymały status terytorium zamorskiego i miały mieć swoich przedstawicieli we fran-cuskim Zgromadzeniu Narodowym i Radzie Republiki449. Na każdym teryto-rium wyłoniono także reprezentatywne zgromadzenie, a na szczeblu federal-nym wielką radę450. Afrykanie otrzymali status francuskich obywateli i mogli wybierać przedstawicieli do Zgromadzeń Konstytucyjnego i Narodowego, ale liczba posłów nie odzwierciedlała demograficznej siły wyborców. Afry-kańscy politycy rozpoczęli działalność we francuskich partiach, a kongres zwołany w październiku 1946 roku w Bamako (stolicy ówczesnego Sudanu Francuskiego) był okazją do podjęcia prób sformowania jedności politycz-nej polityków afrykańskich. Rozważano powołanie jednej afrykańskiej partii, której deputowani należeliby do jednego francuskiego stronnictwa, by mieć liczący się głos w Zgromadzeniu Narodowym. Taka była geneza powstania nowej partii – Afrykańskiego Zrzeszenia Demokratycznego (Rassemblement Démocratique Africain – RDA), którą założyli postępowi afrykańscy przy-wódcy, tacy jak Félix Houphouët-Boigny z Wybrzeża Kości Słoniowej, Sékou Touré z Gwinei, Barthélemy Boganda z Ubangi-Szari czy Léopold Sédar Senghor z Senegalu. Wielu polityków afrykańskich miało jednak bardziej radykalny program uzyskania niepodległości przez kolonie afrykańskie i dą-żyło do tego, by nastąpiło to jak najszybciej451.

Do pierwszego zrywu doszło na Madagaskarze, gdzie w trakcie walk trwa-jących od wiosny 1947 do listopada 1948 roku powstańcy opanowali jedną trzecią wyspy. Francuska odpowiedź była brutalna, masowo rozstrzeliwano osoby podejrzane o udział w powstaniu, palono wsie, w których ukrywali się partyzanci, a pojmanych przywódców rebelii wyrzucano ze śmigłowców do Oceanu Indyjskiego. Chcąc odciąć pomoc dla partyzantów ze strony lud-ności cywilnej, Francuzi zablokowali terytoria kontrolowane przez oddziały rebeliantów, nie dopuszczając tam transportów z żywnością, w wyniku czego

449 Terytoria i departamenty zamorskie stanowiły integralną część Francji.450 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa 1945–2000, Warszawa 2002, s. 634.451 B. Davidson, Społeczna i polityczna historia Afryki, op. cit., s. 127–128.


tysiące ludzi zmarło z głodu. Szacunki co do ofiar śmiertelnych konfliktu na Madagaskarze są bardzo rozbieżne i wahają się od 40 do 80 tys. osób452.

Tymczasem członkowie RDA zaczęli się domagać utworzenia dwóch samo rządnych federacji, jedna miała się składać z kolonii Francuskiej Afryki Równikowej, a druga z kolonii Francuskiej Afryki Zachodniej. Ich koncepcja zakładała, że każda federacja będzie miała własny rząd. W ten sposób w Unii Francuskiej znalazłyby się dwa duże państwa, które miałyby poważny wpływ na politykę francuską. Paryż był jednak od początku prze-ciwny takiemu rozwiązaniu, gdyż politycy francuscy uznali, że łatwiej bę-dzie kontrolować kilkanaście mniejszych państw niż dwa duże. Narodziła się wówczas koncepcja podziału kolonialnych federacji na dwanaście repub-lik autonomicznych, które już jako organizmy w znacznym stopniu samo-dzielne weszłyby w skład powołanej w tym samym roku Wspólnoty Francu-skiej (Communauté Française) w miejsce Unii Francuskiej. Wprowadzenie w 1956 roku tzw. ustawy ramowej (loi cadre) zapewniało krajom zamorskim znaczny zakres autonomii wewnętrznej, przyznając powszechne prawo wy-borcze i umożliwiając afrykanizację służb publicznych. W konsekwencji oznaczało to odejście od polityki integracji na rzecz luźnej federacji, w któ-rej terytoria afrykańskie mogłyby decydować same o własnych sprawach, ale byłyby stowarzyszone z Francją. Paryż nadal miałby głos w kwestiach gospodarczych, polityce zagranicznej i obronnej. Seria dekretów wydanych w 1957 roku na mocy ustawy ramowej umożliwiła wybory zgromadzeń tery-torialnych według jednej wspólnej ordynacji wyborczej i wyłonienie przed-stawicielstw rządowych. Gubernatorzy, wysocy komisarze i rząd metropolii zachowywali dalej znaczny zakres władzy. Każda republika miałaby własny parlament, rząd, flagę i hymn narodowy. Odbierało to władzę dwóm rzą-dom kolonialnym w Dakarze i Brazzaville453. Część polityków afrykańskich, z Kwame Nkrumahem na czele, oskarżała Paryż, że jego makiaweliczny plan tzw. bałkanizacji Afryki Francuskiej miał na celu większe uzależnie-nie małych państw powstałych z byłych kolonii w Afryce Subsaharyjskiej, a przez to skuteczniejszy wpływ Francji na politykę przyszłych niepodle-głych państw i rozgrywanie na swoją korzyść różnic między nimi454.

452 Ibidem, s. 134.453 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa..., op. cit., s. 634–635.454 K. Nkrumah, Africa Must Unite, op. cit., s. 179; D.J. Francis, Uniting Africa: Building Regional

Peace and Security Systems, Aldershot 1988, s. 16–17; J. Krasuski, Wspólnota Francuska w Afryce, Poznań 1983.


De Gaulle, by zachęcać polityków afrykańskich do przyjęcia forsowanej przez Paryż koncepcji, udał się w 1958 roku w podróż po byłych koloniach francuskich455. Tym, którzy odrzuciliby jego plan, zagrożono wstrzymaniem jakiejkolwiek pomocy ze strony Paryża. W istocie przedstawiono Afryka-nom możliwość wyboru: autonomia w ramach Wspólnoty Francuskiej, w której Paryż zachowa kontrolę nad gospodarką państw wspólnoty, albo niepodległość, co było jednoznaczne z usunięciem ze świata frankofońskie-go. Z wyjątkiem Gwinei wszystkie państwa zgodziły się na propozycje dawnej metro polii. Gwinea pod rządami Sékou Touré w głosowaniu powszechnym przewagą 95% głosujących sprzeciwiła się planowi Paryża i w konsekwencji w 1958 roku, jako pierwsza z kolonii francuskich w Afryce Subsaharyjskiej, ogłosiła niepodległość. Postawa Gwinei zburzyła francuską koncepcję, gdyż stało się jasne, że w niedługim czasie w jej ślady pójdą inne kolonie francuskie w Afryce Subsaharyjskiej456.

Część polityków afrykańskich doskonale zdawała sobie sprawę z intencji Paryża, należał do nich Barthélemy Boganda, polityk z kolonii Ubangi-Szari, który był zwolennikiem stworzenia federacji powstałej z czterech byłych ko-lonii wchodzących w skład Francuskiej Afryki Równikowej oraz utworzenia państwa pod nazwą Republika Środkowoafrykańska. W skład nowej federacji miały, według planów Bogandy, wejść – oprócz Ubangi-Szari – Czad, Repub-lika Konga i Gabon. Pomysł ten spotkał się jednak ze sprzeciwem, szczególnie w Gabonie, którego elity polityczne dążyły do utworzenia własnego państwa457. Ostatecznie plan Bogandy upadł, a Republika Środkowoafrykańska objęła tylko tereny kolonii Ubangi-Szari, czego zresztą sam Boganda nie doczekał, gdyż zginął w wypadku lotniczym w 1959 roku458. Boganda miał dalekosiężną wizję niepodległej Afryki, która miała być realizowana w trzech etapach. Naj-pierw miała powstać wspomniana Federacja Środkowoafrykańska, drugi etap obejmował utworzenie Stanów Zjednoczonych Afryki Łacińskiej, złożonych z byłych kolonii zarządzanych przez państwa romańskie. Ostatnim, trzecim, etapem miało być powstanie Stanów Zjednoczonych Afryki.

455 De Gaulle and His Visits Abroad, http://www.charles-de-gaulle.com/the-stateman/france-and-the-world/de-gaulle-and-his-visits-abroad.html (dostęp: 5.03.2017).

456 B. Davidson, Społeczna i polityczna historia Afryki..., op. cit., s. 130–131; P. Calvocoressi, Po-lityka międzynarodowa..., op. cit., s. 635.

457 V. McLean Thompson, R. Adloff, The Emerging States of French Equatorial Africa, Stanford 1960, s. 396.

458 Część historyków o jego śmierć obwinia francuskie służby specjalne bądź jego konkuren-tów politycznych. V. McLean Thompson, R. Adloff, The Emerging States..., op. cit., s. 396; B. Titley, The Dark Age: The Political Odyssey of Emperor Bokassa, London 1997, s. 16.


W 1960 roku wszystkie kolonie francuskiej Afryki Równikowej i Afryki Zachodniej, a także Kamerun, Togo i Madagaskar stały się niepodległymi pań-stwami. Każde z nowo powstałych państw musiało wyrazić zgodę na zawar-cie z Francją porozumień obejmujących sfery finansów, polityki zagranicznej i obronności. Bank Francji poprzez rozliczenia w tzw. franku kolonialnym kontrolował finanse nowo powstałych państw, a na ich terytoriach dawna metropolia mogła utrzymywać bazy wojskowe. W ten sposób Francja zapew-niła sobie istotny wpływ na zabezpieczenie swoich interesów politycznych, gospodarczych i militarnych w byłych koloniach, co miało znaczne konse-kwencje dla tych państw w następnych dziesięcioleciach. Polityka ta przeszła do historii pod nazwą Françafrique i jest uważana za przykład neokoloniali-zmu459. Jej zewnętrznym wyrazem jest strefa franka (CFA), podzielona na trzy podregiony zarządzane przez trzy banki centralne: (1) Zachodnioafrykańska Unia Ekonomiczna i Monetarna (Union Économique et Monétaire Ouest--Africaine – UEMOA), kierowana przez Bank Centralny Afryki Zachodniej (Banque Centrale des États de l’Afrique de l’Ouest – BCEAO) z siedzibą w Wa-gadugu, obejmuje swoim zasięgiem Niger, Togo, Senegal, Mali, Benin, Bur-kina Faso, Wybrzeże Kości Słoniowej i Gwineę Bissau; (2) Wspólnota Eko-nomiczna i Monetarna Afryki Środkowej (La Communauté Économique et Monétaire des États de l’Afrique Centrale – CEMAC), kierowana przez Bank Państw Afryki Środkowej (Banque des États de l’Afrique Centrale – BEAC) z siedzibą w Jaunde, obejmuje Kamerun, Republikę Środkowoafrykańską, Kongo, Gabon, Gwineę Równikową i Czad; (3) Ponadto Bank Centralny Ko-morów (La Banque Centrale des Comores – BCC), który kieruje polityką monetarną w Związku Komorów (Union des Comores). Zasada transakcji rozliczeniowych opiera się na zagwarantowaniu przez Francję wymienialno-ści walut, w zamian za co centralne banki BCEAO, BEAC i BCC zmuszone są do przekazywania 50% swoich rezerw pochodzących z wymiany (należności zagraniczne) na konto skarbu Francji tytułem „transakcji rozliczeniowych”. Początkowo banki centralne miały przelewać 100% swoich należności zagra-nicznych, ale od reformy w 1973 roku suma ta została zmniejszona do 65%, a od 2005 roku do 50%. Do 1999 roku frank CFA był sztywno powiązany z frankiem francuskim (następnie z euro). Gwarancje wymienialności daje Skarb Państwa Francji. Strefa franka CFA jest coraz częściej kontestowana przez afrykańskich polityków i ekonomistów, ponieważ obecny jej kształt nie zapewnia krajom afrykańskim możliwości prowadzenia niezależnej polityki

459 Françafrique: A Brief History…, op. cit., s. 43.


pieniężnej. Jeżeli państwa afrykańskie trwają przy tej walucie, to dlatego, że za-pewnia ona względną stabilizację gospodarczą i monetarną oraz korzystnie wpływa na wolumen napływających inwestycji. Zarazem jednak strefa franka CFA stanowi instrument finansowy Francji, który może być, i był już w prze-szłości, niejednokrotnie wykorzystywany do politycznych nacisków na kraje afrykańskie460.

Jak widać, Francja, mimo uzyskania niepodległości przez dawne kolonie w Afryce Subsaharyjskiej, nie zamierzała zupełnie zrezygnować z korzyści, jakie wcześniej przez dziesięciolecia uzyskiwała ze swoich posiadłości. Nowe relacje zostały zastąpione przez wspomnianą już politykę opartą na koncepcji Franç afrique. Zdaniem Jeana-François Médarda oparta została ona na mię-dzynarodowym klientelizmie, który należy postrzegać jako przeniesienie tra-dycyjnych form klientelizmu afrykańskiego na poziom międzypaństwowy. Brak równowagi w tych relacjach nie jest oparty, co oczywiste, na suwerennie wykonywanej władzy przez Paryż, lecz na wielopoziomowym uzależnieniu państw afrykańskich od byłej metropolii, zarówno na płaszczyźnie politycz-nej, jak i gospodarczej. System Françafrique, od którego Paryż oficjalnie się odżegnuje, dalej jest realizowany i opiera się na mocnym przekonaniu podzie-lanym przez elity państwa i biznesu, że Francja ma żywotne interesy strate-giczne w Afryce. Aktywnie w tej polityce uczestniczy prezydent, rząd i parla-ment, a także wiele agencji rządowych i pozarządowych, tworząc nieformalną sieć interesów i powiązań, które pokrywają się z polityką państwa461.

Opublikowana w 2013 roku Biała księga obrony i bezpieczeństwa Fran-cji wymienia regiony Afryki Subsaharyjskiej (Sahel, Róg Afryki, Afryka Zachodnia) jako obszary o priorytetowym znaczeniu z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa. Polityce tej odpowiada zawarcie ośmiu porozu-mień w dziedzinie obrony (z Dżibuti, Gabonem, Kamerunem, Komora-mi, Republiką Środkowoafrykańską, Senegalem, Togo i Wybrzeżem Kości

460 A. Marszk, Zachodnioafrykańska Unia Ekonomiczna i Monetarna jako przykład inte-gracji gospodarczej i finansowej w Afryce Zachodniej, https://www.researchgate.net/publica-tion/282975818_Zachodnioafrykanska_Unia_Ekonomiczna_i_Monetarna_jako_przyklad_in-tegracji_gospodarczej_i_finansowej_w_Afryce_Zachodniej (dostęp: 4.02.2016); E. Łaźniewska, P. Deszczyński, Kompendium wiedzy o organizacjach międzynarodowych, Warszawa 2011; B. Ndiaye, Françafrique. Stosunki francusko-afrykańskie..., op. cit., s. 172–175.

461 J.-F. Médard, France and Sub-Saharan Africa: A Privileged Relationship [w:] Africa and the North: Between Globalization and Marginalization, red. E.U. Engel, G.R. Olsen, London–New York 2005, s. 39–41; P. Frankowski, I. Słomczyńska, Unia Europejska – Afryka Subsaharyjska…, op. cit., s. 25–26; M. Solarz, Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej. Pozimnowojenne wyzwania i odpowiedzi, Warszawa 2004; Françafrique: A brief history..., op. cit., s. 42.


Słoniowej), a także szesnaście porozumień o współpracy, mających na celu umocnienie bezpieczeństwa w państwach afrykańskich462. Obecnie Francja utrzymuje kontyngent 3 tys. żołnierzy rozlokowanych w dziewięciu pań-stwach Afryki Subsaharyjskiej (Senegalu, Mali, Nigrze, Burkina Faso, Wy-brzeżu Kości Słoniowej, Gabonie, Czadzie, Republice Środkowoafrykań-skiej i Dżibuti). Wśród większych operacji militarnych przeprowadzonych przez Francję w ostatnich latach należy wymienić operację „Serwal” w Mali w latach 2013–2014 (wzięło w niej udział 4 tys. żołnierzy francuskich) oraz operację stabilizacyjną „Sangaris” w Republice Środkowoafrykańskiej w la-tach 2013–2014 (około 2 tys.). Obecnie największe siły wojskowe – około 1,5 tys. żołnierzy – stacjonują w bazie Camp Lemonnier w Dżibuti, a w Cza-dzie oraz w Republice Środkowoafrykańskiej umieszczono po 800 żołnie-rzy463. Francja jest zatem po dziś dzień niekwestionowaną siłą militarną w Afryce Subsaharyjskiej i państwem, które ma realny wpływ na politykę wewnętrzną swoich byłych kolonii. Wyrazem pozycji Francji w Afryce Sub-saharyjskiej było zwrócenie się przez Stany Zjednoczone do Paryża z pro-pozycją współdziałania w zwalczaniu terroryzmu w trakcie kryzysu w Mali, by przeciwdziałać rozwojowi organizacji islamistycznych powiązanych z Al--Kaidą Islamskiego Maghrebu na obszarze Sahelu464.

Wiele się zmieniło od czasów, gdy interwencje Paryża obalały niewygod-nych prezydentów, co dobrze obrazują słowa francuskiego ministra spraw za-granicznych Louisa de Guiringauda, wypowiedziane 22 września 1979 roku, tuż po tym, jak francuscy spadochroniarze zajęli strategiczne miejsca w stolicy Republiki Środkowoafrykańskiej Bangui w czasie operacji „Barracuda”, mają-cej na celu obalenie cesarza Jeana-Bédela Bokassy: „Afryka jest jedynym kon-tynentem, którym Francja jest w stanie się zająć, wykorzystując własne środki. Jedynym, w którym przy pomocy 500 ludzi Francja jest w stanie zmienić bieg historii”465.

462 J. Pawełek-Mendez, Biała księga obrony i bezpieczeństwa Francji 2013. Państwo peryferyjnej Europy jednym z biegunów światowego porządku, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2013, nr III (27), s. 84; J. Black, Geopolitics and the Quest..., op. cit., s. 205–206.

463 Do 2011 roku w Dżibuti stacjonowała 13 Półbrygada Legii Cudzoziemskiej. 13e Demi-brigade de Légion étrangère, http://13dble.legion-etrangere.com (dostęp: 15.03.2017); J. Bender, France’s Military Is All Over Africa, 22.01.2015, http://www.businessinsider.com/frances-military-is-all--over-africa-2015-1 (dostęp: 5.02.2016).

464 J. Tomaszewski, Zmiany w polityce bezpieczeństwa USA, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2012, nr III–IV (23–24), s. 113.

465 B. Ndiaye, Françafrique. Stosunki francusko-afrykańskie..., op. cit., s. 115.


Na interwencje humanitarne i stabilizacyjne w państwach będących byłymi koloniami Francji pada zatem cień podejrzenia o inne niż tylko humanitar-ne motywy, jakimi kieruje się Paryż, co poparte jest przykładami z historii. W wypadku operacji w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej pojawiły się oskarżenia formułowane przez Niemcy, że operacja ta jest jedynie zasłoną dla realizacji partykularnych interesów Francji w państwach, które znajdują się w orbicie wpływów francuskich od czasów kolonialnych466.

We Francji istnieją wciąż silne sentymenty kolonialne, a część polityków nie kryje się z ambicjami wielkomocarstwowymi. Utrzymywanie ścisłych związków z byłymi koloniami daje Paryżowi nie tylko wymierne korzyści eko-nomiczne, lecz także poczucie posiadania przez ich państwo statusu potęgi światowej. Paryż umiejętnie też wykorzystuje podział sfer wpływów w ramach polityki europejskiej, który pozwolił mu zdominować kwestie afrykańskie. W ten sposób politycy francuscy starają się realizować wizję euroafrykanizmu, w której decyzje dotyczące rozwoju kontynentu afrykańskiego podejmowano by nie w Afryce, ale w Europie467. Przejawia się to także w przekazywaniu przez Francję pomocy rozwojowej dla państw afrykańskich. Paryż wysyła ją przede wszystkim do byłych kolonii francuskich, dzięki czemu może zaskarbić so-bie sojuszników, którzy w przyszłości będą działali zgodnie z politycznymi oczekiwaniami donatora468. Polityka Franç afrique jest przykładem neokolo-nializmu, przejawiającym się w realnym wpływie byłej metropolii na politykę i gospodarkę dawnych kolonii, który ma przede wszystkim służyć interesom byłego mocarstwa kolonialnego.

466 R. Kopeć, Operacja EUFOR w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej – interwencja hu-manitarna czy droga do europejskiej obronności? [w:] Current Challenges to Peacebuilding Efforts and Development Assistance. Współczesne wyzwania dla budowania pokoju i pomocy rozwojowej, red. K. Pędziwiatr, P. Kugiel, A. Dańda, Kraków 2011, s. 231; K. Kubiak, Czad – ustawiczna wojna, „Raport – Wojsko, Technika, Obronność” 2006, nr 4, s. 68–72.

467 P. Frankowski, I. Słomczyńska, Unia Europejska – Afryka Subsaharyjska..., op. cit., s. 25; Françafrique: A Brief History..., op. cit., s. 43.

468 K. Zajączkowski, Geoekonomiczny kontekst pomocy rozwojowej [w:] Geoekonomia, red. E. Hali-żak, Warszawa 2012, s. 429.


3. Secesjonizm

Od 1914 roku rząd brytyjski zabiegał o utworzenie z Nigerii jednego kraju, ale sami Nigeryjczycy są historycznie zróżnicowani, jeśli chodzi o ich przeszłość, ich wierzenia re-ligijne i zwyczaje. Oni sami nie wykazują żadnej oznaki gotowości do zjednoczenia (…).Jedność nigeryjska jest niczym więcej niż wytworem Brytyjczyków.

Abubakar Tafawa Balewa, pierwszy premier niepodległej Nigerii469

Współczesna idea granic nie była znana w Afryce przedkolonialnej, gdzie nie występowały one pod postacią linii czy płaszczyzn, a często przebiegały przez obszary niezamieszkanych stref buforowych, co do których nikt nie rościł sobie pretensji, a grupy etniczne swobodnie się przez nie przemieszczały. Ze wzglę-du na niską gęstość zaludnienia, duże obszary dostępnej ziemi i ekstensywne rolnictwo mieszkańcy Afryki Subsaharyjskiej nie inwestowali swych wysiłków w uprawę ziemi, gdyż w każdej chwili mogli się przenieść na inne obszary. Brak presji demograficznej powodował, że raczej rzadko dochodziło do walk o terytoria i nie one były najważniejszymi wyznacznikami istniejących państw afrykańskich w epoce przedkolonialnej. W Afryce Subsaharyjskiej potęga państwa objawiała się przede wszystkim kontrolą nad jak największą liczbą ludności, a nie nad zwierzchnictwem terytorialnym.

Europejczycy kolonizujący Afrykę postrzegali ją głównie jako linię wy-brzeża, terytoria rozciągające się dalej w głąb lądu nazywając najczęściej nie-znanymi. W miarę dobrze spenetrowane były jedynie obecne terytoria państw Afryki Północnej, Afryka Południowa oraz wschodni i zachodni pas wybrzeża afrykańskiego.

Jak już wcześniej wspomniano, granice kolonii w Afryce Subsaharyjskiej zostały nakreślone na mapach według uznania europejskich negocjatorów, czę-sto w wyniku kompromisu pomiędzy państwami Starego Kontynentu. Przeszło połowa z nich to narysowane od linijki proste linie lub odmierzone cyrklem łuki, przecinające terytoria należące od wieków do określonych grup etnicz-nych i plemion zajmujących się wypasem bydła lub rolnictwem. W obrębie granic jednej kolonii często znajdowały się plemiona, które były z sobą skon-fliktowane od pokoleń. Nie ma wątpliwości, że w ten sposób państwa euro-pejskie odcisnęły swe piętno na całym kontynencie, a zaszłości historyczne są widoczne po dziś dzień, nawet w prawie międzynarodowym akceptującym za-sadę uti possidetis, która jako jeden z warunków uznania niepodległości państw

469 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 23.


afrykańskich stawiała niezmienność granic byłych kolonii470. W konsekwencji dzisiejsze państwa afrykańskie są przede wszystkim spuścizną geopolityki koń-ca XIX wieku, kiedy to mocarstwa europejskie rywalizowały o kontrolę kolo-nialną nad Afryką, czyli nad terytorium, ludnością i zasobami, wyznaczając granice swoich posiadłości bez zważania na kwestie etniczne, językowe, religij-ne i kulturowe. Bardzo dobrze oddają to słowa Obafemiego Awolowo, premiera Nigerii Zachodniej w czasach rządów brytyjskich: „Nigeria nie jest narodem. Jest to jedynie nazwa geograficzna. Nie ma »Nigeryjczyków« w tym samym znaczeniu, jak się wyróżnia Anglików, Walijczyków czy Francuzów. Słowo »ni-geryjski« jest zaledwie zawołaniem wyróżniającym, aby odróżnić tych, którzy żyją w granicach Nigerii, od tych, którzy tam nie mieszkają”471.

W momencie dekolonizacji Afryki na forum Organizacji Jedności Afry-kańskiej (OJA) w 1964 roku przyjęto zasadę uti possidetis iuris, co miało gwarantować nienaruszalność granic nowo powstałych państw i zapobie-gać konfliktom między państwami afrykańskimi. Zamknięcie różnych grup plemiennych w granicach postkolonialnych doprowadziło w terminologii Clifforda Geertza do dwóch zjawisk: „duszenia się” (suffocation) wielu grup etnicznych w ramach nowo powstałych państw oraz „poćwiartowania” (dis-memberment), czyli podzielenia dużych grup etnicznych przez sztuczne grani-ce państw472. Nie powinno zatem dziwić, że od początku dekolonizacji w Afry-ce Subsaharyjskiej uwidoczniły się tendencje separatystyczne, spowodowane chęcią czy to połączenia się rozdzielonych granicami kolonialnymi (a obec-nie państwowymi) grup etnicznych, czy to uzyskania samodzielności przez zajęcie regionów bogatych w złoża surowców naturalnych. Już w pierwszych dniach tworzenia się niepodległych państw w Afryce Subsaharyjskiej doszło do walk wewnętrznych, czego przykładem może być wojna domowa w Kongu Belgijskim i nieudana secesja Katangi, próba uzyskania niezależności politycz-nej przez Biafrę w Nigerii czy Kabindy w Angolii.

Zasada uti possidetis nabrała szczególnego znaczenia podczas dekolonizacji Afryki i była przez wiele lat popieraną praktyką, w której OJA kategorycznie sprzeciwiała się secesji terytoriów wchodzących w skład Konga, Sudanu, Ni-gerii, Etiopii i Angoli. Słuszność zastosowania zasady uti possidetis nie była kwestionowana przez cały okres zimnej wojny. Wyjątek stanowiło uznanie

470 H. Dudkiewicz, Prawo międzynarodowe w kwestii państwa..., op. cit., s. 80; por. też A. Żukow-ski, Pogranicza w Afryce Subsaharyjskiej, op. cit.

471 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 23.472 A. Żukowski, Pogranicza w Afryce Subsaharyjskiej, op. cit.


przez cztery państwa afrykańskie ogłoszonej w maju 1967 roku secesji Biafry od Nigerii473.

Jak pokazała historia ostatnich 50 lat, zasada ta nie uchroniła państw regionu od konfliktów wewnętrznych i ruchów separatystycznych. Problem secesjoni-zmu we współczesnej Afryce w kontekście postkolonialnych granic utrzymy-wanych przez zasadę uti possidetis jest wciąż aktualny, co unaoczniają przykła-dy Katangi (Demokratyczna Republika Konga), Biafry (Nigeria), Casamance (Senegal), Sahary Zachodniej (Maroko), Kabindy (Angola), Azawadu (Mali), Somalilandu (Somalia), które wciąż dążą do niezależności politycznej bądź większej autonomii. Wyłom w zasadzie przyjętej w okresie dekolonizacji o nie-zmienności granic postkolonialnych w Afryce uczyniły jedynie Erytrea i Sudan Południowy, które po dziesięcioleciach walk uzyskały niezależność polityczną. Na uznanie międzynarodowe od 25 lat oczekuje Republika Somalilandu, któ-ra w maju 1991 roku ogłosiła niepodległość474. W ostatnich latach pojawiają się także głosy domagające się secesji w innych państwach Afryki, na przykład w Ugandzie, gdzie część polityków i społeczeństwa obszaru, na którym znaj-dowało się tradycyjne królestwo Bugandy, wyraża aspiracje do niezależności475.

Warto zauważyć, że większość ruchów separatystycznych w Afryce Sub-saharyjskiej ma swe korzenie w epoce kolonialnej, a ludność takich regionów, jak Kabinda (była kolonia portugalska), Sahara Zachodnia (była kolonia hi-szpańska) czy Somaliland (była kolonia brytyjska) chce niepodległości w gra-nicach z okresu kolonialnego. W okresie dekolonizacji Kabinda, położona przy ujściu rzeki Kongo do Oceanu Atlantyckiego, była eksklawą portugalską. Po ogłoszeniu przez nią niepodległości zajęły ją wojska Angoli476. Taki sam los przypadł w udziale Saharze Zachodniej, która była kolonią hiszpańską (Saha-ra Hiszpańska), a po wycofaniu się Hiszpanów zajęły ją wojska marokańskie i mauretańskie477. Somaliland w okresie kolonialnym należał do Wielkiej Bry-tanii, obecnie – po oderwaniu się od Somalii w 1991 roku – bezskutecznie

473 Były to Wybrzeże Kości Słoniowej, Gabon, Tanzania i Zambia.474 Somaliland ogłosił niepodległość w 1991 roku, do tej pory jednak nie uzyskał uznania

międzynarodowego.475 E. Kashambuzi, The Likely Impact of Buganda Secession, United Democratic Ugandans 2011,

http://udugandans.org/cms/media-section/538-the-likely-impact-of-buganda-secession (dostęp: 18.09.2016); S.B. Cohen, Geopolitics: The Geography…, op. cit., s. 419.

476 Kabinda administracyjnie była częścią portugalskiej kolonii Angoli od lat pięćdziesiątych XX wieku.

477 Mauretania ostatecznie – pod naciskiem Organizacji Jedności Afrykańskiej oraz z powodu wysokich kosztów konfliktu – wycofała się z Sahary Zachodniej, to terytorium zajęły jednak wojska marokańskie, które okupują je do dziś.


stara się o uznanie międzynarodowe478. W Kamerunie z kolei narasta napięcie pomiędzy obszarami będącymi w okresie kolonialnym terytoriami powierni-czymi Wielkiej Brytanii i Francji.

Tabela 29. Największe grupy etniczne podzielone pomiędzy państwa Afryki Subsaharyjskiej

Nazwa grupy etnicznej Państwa, w których żyje grupa etniczna Populacja

Fulani

Mauretania, Burkina Faso, Mali, Czad, Sudan, Niger, Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Gwinea, Gwinea Bissau, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Benin, Sierra Leone, Senegal

40 mln

Joruba Nigeria, Benin, Ghana, Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej 39 mlnHausa Benin, Ghana, Czad, Kamerun, Niger, Nigeria 37 mlnOromo Etiopia, Sudan, Kenia 31 mlnAkan Ghana, Wybrzeże Kości Słoniowej, Togo, Liberia 20 mlnSomali Somalia, Etiopia, Kenia, Dżibuti 16,5 mlnHutu Rwanda, Burundi, Demokratyczna Republika Konga 11,5 mln

MandéMauretania, Burkina Faso, Mali, Czad, Niger, Nigeria, Gambia, Gwinea, Gwinea Bissau, Benin, Ghana, Liberia, Sierra Leone, Wybrzeże Kości Słoniowej

12 mln

Czewa Malawi, Zambia, Mozambik, Zimbabwe, Republika Południowej Afryki 12 mln

Bakongo Kongo, Angola, Demokratyczna Republika Konga 10 mlnKanuri Czad, Niger, Nigeria, Kamerun 9 mlnSzona Mozambik, Zimbabwe 9 mln

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ethnologue, Languages of the World: Countries and their Cul-tures; People Groups; World Factbook CIA479.

Jak już wcześniej wspomniano, utworzenie Erytrei i Sudanu Południowe-go jest, jak na razie, jedyną większą zmianą na mapie Afryki Subsaharyjskiej po okresie dekolonizacji, stojącą w oczywistej sprzeczności z zasadą uti posside-tis. Warto też dodać, że złamaniem zasady uti possidetis była także aneksja Saha-ry Zachodniej przez Maroko i do dzisiaj jest ona nierozwiązanym problemem

478 E. Wanyonyi, Somaliland: Quest for International Recognition, „New African” 2016, No. 558, February, s. 46–47.

479 Ethnologue, Languages of the World, http://www.ethnologue.com/language/hau (dostęp: 25.12.2014); Countries and their Cultures, http://www.everyculture.com/Africa-Middle-East/in-dex.html (dostęp: 25.12.2014); People Groups, http://www.peoplegroups.org/Default.aspx (dostęp: 25.12.2014); World Factbook, CIA, 25.12.2014, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ni.html (dostęp: 25.12.2014).


politycznym zarówno na płaszczyźnie regionalnej, jak i globalnej480. Złamaniem zasady niezmienności granic postkolonialnych było także połączenie Tanganiki i Zanzibaru w 1964 roku, choć nastąpiło w sposób pokojowy481.

Uzyskanie niepodległości przez Sudan Południowy spowodowało po-wrót w środowisku międzynarodowym refleksji nad rzeczywistym znacze-niem prawnym tej zasady oraz przyszłością jej stosowania w Afryce482. Coraz częściej pojawiają się głosy o konieczności odejścia od niespełniającej swych założeń zasady uti possidetis i przyzwolenia na to, by afrykańskie państwa dostosowały swe granice do topograficznych i etnicznych realiów, co pozwo-liłoby na niczym nie skrępowany rozwój naturalnych procesów państwowo-twórczych na kontynencie. Temat ten poruszył między innymi Pascal Zachary w artykule pt. Africa Needs a New Map, który ukazał się w magazynie „Foreign Policy” w kwietniu 2010 roku483.

Przeciwnicy rezygnacji ze stosowania zasady uti possidetis zauważają jed-nak, że choć zasada ta jest niedoskonała, to odejście od niej może skutkować wybuchem licznych konfliktów wewnątrzpaństwowych i międzypaństwowych o tragicznych skutkach dla ludności, pociągając za sobą śmierć i cierpienie milionów ludzi oraz bałkanizację subkontynentu Afryki Subsaharyjskiej484. Niektórzy, jak Arthur S. Gakwandi, poszli w przeciwnym kierunku, poszu-kując jeszcze większej integracji i proponując nową mapę polityczną Afryki, na której znajdowałoby się jedynie siedem dużych państw. Według nich roz-wiązałoby to obecne problemy, związane na przykład ze sporami granicznymi, uchodźcami czy słabymi i biednymi państwami śródlądowymi, które nie mają dostępu do morza485. Jeszcze inni, jak Ifeanyi A. Menkiti, uważają, że istnie-nie w Afryce terytoriów państwowych w ramach postkolonialnych granic jest kwestią wtórną. Filozof postrzega przyszłość wspólnej, pomyślnej koegzysten-cji różnych ludów przede wszystkim z perspektywy zaistnienia w niej stanu sprawiedliwości. Zatem dla Menkitiego to nie integralność współczesnych

480 H. Byrne, P. Englebert, Shifting Grounds for African Secessionism?, s. 3, https://pierreenglebert.files.wordpress.com/2014/01/byrne-englebert-african-secessions-jan-2014.pdf (dostęp: 11.02.2016).

481 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa…, op. cit., s. 706.482 B. Fagbayibo, South Sudan, „Uti Possidetis” Rule and the Future of Statehood in Africa,

„AfricLaw” 2012, https://africlaw.com/2012/04/26/south-sudan-uti-possidetis-rule-and-the-fu-ture-of-statehood-in-africa (dostęp: 20.07.2015).

483 P. Zachary, Africa Needs a New Map: It’s Time to Start Seeing the Redrawing of the Continent’s Colonial Borders as an Opportunity, Not a Threat, „Foreign Policy” 26.04.2010.

484 D. Smith, Will Sudan Vote Herald Balkanisation of Africa?, „The Guardian” 7.01.2011, https://www.theguardian.com/world/2011/jan/07/sudan-vote-balkanisation-africa (dostęp: 12.09.2016).

485 A.S. Gakwandi, Towards a New Political Map of Africa [w:] Pan-Africanism: Politics, Economy and Social Change in the Twenty-First Century, red. Tajudeen Abdul-Raheem, New York 1996, s. 181–190.


państw afrykańskich jest wartością nadrzędną, lecz to, jak zorganizowane zo-stanie życie społeczeństw w ramach tychże państw, gdyż jeśli życie obywateli będzie urządzone w państwie sprawiedliwym, to możliwa stanie się koegzy-stencja różnych ludów w jednym państwie w postkolonialnych granicach bądź doprowadzenie do pokojowych rozstrzygnięć w kwestii ich podziału486.

Choć może w końcu zaistnieć potrzeba nowego wytyczenia granic, nie musimy tego czynić natychmiast. Sprawiedliwość społeczna jest nadal silnym cichym partnerem w zachowa-niu granic państwowych. Jeśli państwo afrykańskie zdobywa szacunek swoich obywateli przez osiągnięcie sprawiedliwości w domenie publicznej, wówczas może nie być istotne, czy Afryka pozostanie taką, jaką jest ze swymi obecnymi granicami, czy też zostanie dopa-sowana do jakichś swoich rozwiązań. Ważne jest, aby obywatele czuli się bezpieczni oraz by wiedzieli, że ich życiowe szanse nie są rozwiewane przez państwo, które ma ich wspierać487.

* * *

W najnowszej historii Afryki Subsaharyjskiej było kilka prób secesji, które zakończyły się porażką. Niektóre z nich były blisko sukcesu, jak w przypad-ku Katangi w Kongu Belgijskim czy Biafry w Nigerii, inne w praktyce nigdy nie miały szans jego odniesienia, jak próby podjęte w Kabindzie w Angoli czy w Casamance w Senegalu488.

Pierwszym z niepodległych państw tego regionu, w którym doszło do woj-ny domowej, była Republika Konga489, będąca jednym z największych państw Afryki Subsaharyjskiej. Ta była kolonia belgijska, która uzyskała niepodległość 30 czerwca 1960 roku, już dwa tygodnie później pogrążyła się w konflikcie we-wnętrznym. Bunt wojska i chaos, jaki powstał w kraju po ogłoszeniu niepod-ległości, wykorzystali separatyści z bogatej w złoża mineralne (głównie miedzi i złota) prowincji Katanga. Uzyskując wsparcie władz belgijskich i międzynaro-dowych kompanii górniczych490, Katanga w dniu 11 lipca ogłosiła niepodległość.

486 K. Trzciński, Demokratyzacja w Afryce Subsaharyjskiej..., op. cit., s. 75–76.487 Ibidem, s. 75.488 A. Fall, Understanding the Casamance Conflict: A Background, 2010, http://www.kaiptc.org/pub-

lications/monographs/monographs/monograph-7-aissatou.aspx (dostęp: 4.03.2017); R. Kłosowicz, Can Cabinda Follow the Example of South Sudan? The Problem of Secessionism in Contemporary Africa in the Context of the „Uti Possidetis” Principle [w:] Espaço Lusófono 1974–2014: Trajectórias Económicas e Políticas, red. J. Oppenheimer, J. Pereira Leite, L. Mah, Lisboa 2015, s. 169–185; K. Trzciński, Origins of Armed Separatism in Southern Senegal, „Africana Bulletin” 2005, t. 53, s. 169–208.

489 Tak po uzyskaniu niepodległości nazywała się dzisiejsza Demokratyczna Republika Konga (nie mylić z obecną Republiką Konga – dawniej Kongo-Brazzaville, byłą kolonią francuską).

490 Głównie belgijsko-brytyjskiego koncernu Union Minière du Haut-Katanga, który wówczas był największym na świecie pod względem wydobycia kobaltu i trzecim światowym wydobywcą


Konflikt doprowadził do interwencji zbrojnej Belgii oraz sił ONZ; brali w nim też udział najemnicy z Europy, którzy walczyli po stronie rządu Katangi491. Pro-wincja przez dwa lata walczyła o utrzymanie niezależności, dopiero interwencja wojsk ONZ doprowadziła do zakończenia walk w 1963 roku492.

Warto zaznaczyć, że jeszcze przed ogłoszeniem przez Demokratyczną Re-publikę Konga niepodległości (w czerwcu 1960 r.) secesję zapowiedziała są-siadująca z Katangą prowincja Kasai Południowego, bogata w złoża surowców mineralnych, głównie diamentów493. Dnia 8 sierpnia proklamowano Autono-miczny Górniczy Kraj Kasai Południowego ze stolicą w mieście Bakwanga. Próba secesji miała podłoże nie tylko ekonomiczne, ale także ideologiczne i etniczne, ponieważ przewodzący jej Albert Kalonji, będący wcześniej pro-minentnym działaczem w Kongijskim Ruchu Narodowym, skonfliktował się z Patrice’em Lumumbą wskutek różnicy zdań co do przyszłego ustroju pań-stwa. Lumumba opowiadał się za silną władzą centralną, a Kalonji chciał fede-racji, w której prowincje w granicach etnicznych miałyby szeroką autonomię. Ponadto w Kasai Południowym większość ludności stanowiła grupa etniczna Baluba. Dnia 12 kwietnia Kasai Południowe zostało ogłoszone królestwem, a Albert Kalonji został królem jako Albert I. Podjęta przez wojska kongijskie ekspedycja do Kasai zakończyła się masakrą 3 tys. osób z ludu Baluba i uciecz-ką około 250 tys. W październiku 1962 roku Kasai Południowe ponownie zo-stało włączone do Demokratycznej Republiki Konga494.

Kongo zapłaciło bardzo wysoką cenę za chaos, jaki towarzyszył pierwszym miesiącom niepodległości. W kolejnych latach kraj był areną starć zbrojnych zwalczających się frakcji, eskapad najemników, masakr ludności cywilnej, co do-prowadziło do uchodźstwa setek tysięcy ludzi. W 1964 roku we wschodniej czę-ści kraju wybuchły bunty na ogromną skalę. W zasadzie w ciągu kilku dni rząd w Léopoldville stracił kontrolę nad połową terytorium kraju, na której to części powstała Ludowa Republika Konga, utworzona przez zwolenników Lumumby.

miedzi. R. Simmonds, Legal Problems Arising from the United Nations Military Operations in the Congo, Haga 1968, s. 124.

491 Jednym z najemników był Jan Zumbach, pilot i dowódca legendarnego 303. Dywizjonu Myśliwskiego RAF, któremu powierzono dowództwo lotnictwa Katangi. J. Zumbach, Ostatnia wal-ka..., op. cit.

492 Wojska ONZ pozostawały w Kongu do 30 czerwca 1964 roku. M. Leśniewski, Kongo – Ka-tanga 1960–1964 [w:] Zarys dziejów Afryki i Azji, op. cit..., s. 388–389.

493 Prowincja Kasai Południowe do połowy lat siedemdziesiątych XX wieku miała jedną trzecią udziału w światowym wydobyciu diamentów.

494 J.M. Haskin, The Tragic State of the Congo: From Decolonization to Dictatorship, New York 2005, s. 19, 26.


Rewolucjoniści często w okrutny sposób zabijali każdego, kogo uznali za wroga. W egzekucjach zginęło wówczas około 20 tys. osób, głównie nauczycieli i urzęd-ników. By zapobiec nieuchronnemu rozpadowi państwa, USA i Belgia udzieliły DRK znaczącego wsparcia militarnego i finansowego. Oblicza się, że w rebelii trwającej do 1965 roku zginęło około miliona mieszkańców Konga495.

Kabinda, stanowiąca eksklawę Angoli, jest oddzielona od terytorium tego państwa przez wąski pas terytorium należącego do Demokratycznej Republi-ki Konga. Konflikt rozpoczął się w sierpniu 1975 roku, kiedy Kabinda ogłosiła niepodległość od Portugalii, a trzy miesiące później wojska niepodległej An-goli i wspierające je oddziały kubańskie zajęły jej terytorium. Angola ogłosiła wówczas, że Kabinda jest integralną częścią jej terytorium. Wojska angolskie zaj-mowały główne miasta, a na prowincji kontrolę sprawował Front Wyzwolenia Enklawy Kabindy (Frente para a Libertação do Enclave de Cabinda – FLEC). Od tego momentu, z przerwami i różnym nasileniem, trwa konflikt zbrojny. Główną przeszkodą na drodze do uzyskania przez Kabindę niepodległości są, jak się wydaje, posiadane przez nią duże złoża ropy naftowej. W prowincji tej wydobywa się bowiem 60% ropy naftowej pochodzącej z Angoli, co stanowi połowę PKB tego kraju. Kabinda posiada także inne bogactwa naturalne w po-staci złóż złota, diamentów i uranu496. Populacja prowincji liczy 600 tys. miesz-kańców, co stanowi w liczącej 25 mln obywateli Angoli 2,4% ogółu ludności497. Mając tak bogate zasoby ropy naftowej, w warunkach niepodległości obywate-le Kabindy byliby jednymi z najbogatszych na świecie w przeliczeniu dochodu PKB na mieszkańca. Wydaje się, że perspektywa ewentualnego bogactwa ludno-ści prowincji jest silniejszą motywacją w dążeniach separatystycznych niż iden-tyfikacja etniczna, ale ruch separatystyczny w Kabindzie jest relatywnie słaby, zarówno jeśli chodzi o wewnętrzny potencjał zbrojny, jak i poparcie międzyna-rodowe498. Obecnie całe terytorium prowincji jest kontrolowane przez wojsko angolskie. W 2002 roku trzydziestotysięczne siły zbrojne Angoli przeprowadziły szeroko zakrojoną akcję przeciwko partyzantom FLEC i zniszczyły ich główne bazy, także te znajdujące się na terytorium Demokratycznej Republiki Konga (wówczas pogrążonej w chaosie wojny domowej). Ostatnim z głośniejszych incydentów, który zwrócił uwagę świata na problem Kabindy, było ostrzelanie

495 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 101–114.496 R. Kłosowicz, Can Cabinda Follow the Example of South Sudan…, op. cit., s. 169–185. 497 United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, Total Pop-

ulation by Sex in 2015 and Sex Ratio by Country in 2015, World Population Prospects, 2015, s. 13, https://esa.un.org/unpd/wpp/publications/files/key_findings_wpp_2015.pdf (dostęp: 5.02.2017).

498 W okresie apartheidu FLEC wspierała Republika Południowej Afryki, by destabilizować sy-tuację polityczną w Angoli.


w styczniu 2010 roku przez partyzantów z FLEC autokaru wiozącego piłkar-ską reprezentację Toga, która jechała na rozgrywany w Angoli Puchar Narodów Afryki. W wyniku ostrzału zginęły trzy osoby, a kilka zostało rannych499.

Sahara Zachodnia, której terytorium w większości znajduje się pod kon-trolą Maroka (tylko 20% obszaru jest pod kontrolą Frontu Polisario, będącego ruchem wyzwoleńczym rdzennej ludności saharyjskiej), od momentu pro-klamowania niepodległości w 1976 roku jako Saharyjska Arabska Republika Demokratyczna (SARD) pozostaje przedmiotem międzynarodowego sporu pomiędzy państwami graniczącymi z Marokiem. W lipcu 2013 roku prze-bywałem na terytorium Sahary Zachodniej w okupowanym przez Maroko mieście Laâyoune. Badania były prowadzone także w kwietniu 2016 roku w obozach dla uchodźców saharyjskich, znajdujących się w pobliżu miasta Tinduf na terytorium Algierii. Uzyskałem pozwolenie rządu SARD na prze-prowadzenie wywiadów w trzech obozach: Rabouni500, Smara i Boujdour. W trakcie wywiadów rozmówcy podnosili argument, że aneksja dokonana przez Maroko jest złamaniem zasady uti possidetis stosowanej w okresie de-kolonizacji na obszarze Afryki, gdyż Sahara Zachodnia jako była kolonia hiszpańska (Sahara Hiszpańska) proklamowała niepodległość, uznaną na-stępnie przez Organizację Jedności Afrykańskiej. Obecne władze SARD są dyskredytowane przez władze w Rabacie na forum międzynarodowym, mię-dzy innymi przez podnoszenie argumentu, jakoby na obszarach kontrolo-wanych przez Front Polisario ukrywali się islamscy terroryści, co ma wpływ na destabilizację sytuacji politycznej w regionie. Jako przykład podawana jest destabilizacja Mali. Według władz Maroka na teren Mali mieli przedo-stać się najemnicy z terytorium Sahary Zachodniej, którzy przedarli się tam przez północne obszary Mauretanii. Władze SARD stanowczo zaprzeczają takim doniesieniom, określając je jako wymysł propagandy marokańskiej501.

Bogata w złoża ropy naftowej Biafra w Nigerii jest przykładem secesjoni-zmu, który w ostatnich dwóch latach odżył z nową siłą. Secesja nastąpiła już 30 maja 1967 roku, gdy gubernator wojskowy Regionu Wschodniego, w którym dominującą grupę etniczną stanowił lud Igbo, podpułkownik Chukwuemeka Odumegwu Ojukwu ogłosił oderwanie go od Nigerii i utworzenie niepodległej Republiki Biafry. Niezmiernie wyniszczająca wojna domowa trwała dwa i pół

499 Three Dead after Gun Attack on Togo Football Team, BBC News, 9.01.2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/8449978.stm (dostęp: 17.09.2016).

500 Rabouni to obóz administracyjny, gdzie swoją siedzibę mają władze SARD.501 Wywiad z sekretarzem MSZ SARD Hamdim Buehą i przedstawicielem Departamentu Europy

i Świata Arabskiego MSZ SARD Mohamedem Hammadim, obóz Rabouni, Tinduf, Algieria, 1.05.2016.


roku i kosztowała życie około dwóch milionów osób. Opór secesjonistów pod-trzymywała pomoc z zagranicy. Wbrew stanowisku OJA niepodległość Biafry uznały także niektóre państwa afrykańskie – Gabon, Tanzania, Wybrzeże Ko-ści Słoniowej i Zambia502. Pomocy udzielały też państwa europejskie, na przy-kład Portugalia (poprzez udostępnianie lotnisk w Lizbonie, Gwinei Bissau czy na Wyspach Świętego Tomasza i Książęcej) i Francja, której rząd zezwolił na po-tajemne dostawy broni do zbuntowanej prowincji. Sprawa biafrańska stała się przedmiotem dużego zainteresowania światowej opinii publicznej oraz sym-bolem heroicznej i nierównej walki o niezależność503. Konflikt pokazał słabość zarówno OJA, jak i ONZ. Obydwie organizacje przez cały okres trwania wojny próbowały doprowadzić do porozumienia stron, ale brak jedności w obu insty-tucjach, jak również interesy państw zewnętrznych, głównie ZSRR, USA, Fran-cji, Wielkiej Brytanii i Portugalii, nie pomagały w zażegnaniu konfliktu. Sprawa nie była też jednoznaczna z punktu widzenia prawa międzynarodowego, gdyż z jednej strony secesja Biafry stała w sprzeczności z zasadą uti possidetis (art. III, ust. 3 Karty OJA – 1963) oraz z rezolucją Zgromadzenia Szefów Państw i Rzą-dów OJA (1964)504, z drugiej jednak strony nie kolidowała z prawem do samo-stanowienia narodów. Ponadto decyzja o secesji została podjęta przez legalny rząd regionu. Wydaje się, że sprawa Biafry została poświęcona, by zapewnić trwałość układu postkolonialnego w Afryce i zapobiec efektowi domina, który doprowadziłby do kolejnych prób secesji na całym kontynencie, co w rezultacie mogło doprowadzić do bałkanizacji Afryki i licznych wojen wewnętrznych505.

W czasie trwania konfliktu do secesjonistów przemycana była na dużą skalę broń, a w walkach brali udział liczni najemnicy, jak chociażby były as legendar-nego Dywizjonu 303 – Jan Zumbach, który został nawet dowódcą lotnictwa Biafry506, jeden z najsłynniejszych najemników w historii okresu postkolonial-nego, były żołnierz francuskiej Legii Cudzoziemskiej – niemiecki podpułkow-nik Rolf Steiner, dowódca 4. Biafrańskiej Brygady Komandosów, a także jego podkomendny pochodzący z Afryki Południowej – major Taffy Williams507, będący pierwowzorem postaci z powieści Fredericka Forsytha Psy wojny508.

502 M. Leśniewski, Biafra 1966–1970 [w:] Zarys dziejów Afryki i Azji..., op. cit., s. 410.503 S. Piłaszewicz, Nigeria [w:] Państwa Afryki Zachodniej, op. cit., t. I, s. 344–345; M. Meredith,

Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 179–191.504 T. Srogosz, Charakter prawny uti possidetis..., op. cit., s. 64.505 M. Leśniewski, Biafra 1966–1970, op. cit., s. 410.506 J. Zumbach, Ostatnia walka..., op. cit., s. 7–36, 337–370.507 Urodzony w Walii.508 Biafra 1960, http://www.mercenary-wars.net/biafra (dostęp: 5.02.2017).


Obecnie populacja ludu Igbo w Nigerii stanowi 18% wśród 182 mln miesz-kańców509. W 2017 roku mija pięćdziesiąta rocznica secesji, która pozostawi-ła trwały ślad na tej grupie etnicznej, a pamięć o walkach przetrwała w ko-lejnych pokoleniach. Wyrazem tego są liczne organizacje, które pojawiły się w ostatnich latach w Nigerii, a działają w regionie Delty Nigru, część z nich ma charakter pokojowy, inne uciekają się do formy walki zbrojnej: Organiza-cja Etnicznych Mniejszości Nigerii (Ethnic Minorities Organization of Nige-ria), Ruch Listopada 1985 (November 1985 Movement), Młodzieżowy Ruch Urhobo (Urhobo Youth Movement), Ruch na rzecz Emancypacji Delty Nigru (The Movement for Emancipation of Niger Delta – MEND), Ochotnicze Siły Ludów Delty Nigru (Niger Delta Volunteer Force – NDVF), Strażnicy Delty Nigru (Niger Delta Vigilante – NDV), Siły Uderzeniowe Delty Nigru (Niger Delta Strike Force – NDSF)510.

Obecnym liderem secesjonistów jest Nnamdi Kanu, stojący na czele po-wstałego w 2012 roku ruchu Rdzennych Mieszkańców Biafry (Indigenous Peo ple of Biafra – IPOB). Głosem ruchu jest internetowe Radio Biafry (Radio of Biafra) z siedzibą w Londynie. Celem IPOB jest pokojowa agitacja na rzecz niepodległości Biafry, która jako państwo miałaby powstać w granicach z okre-su przedkolonialnego. Liderzy IPOB uważają, że brak wspólnych wartości po-między Biafrą a innymi regionami Nigerii uniemożliwia pozo stawanie w ra-mach jednego związku państwowego. W październiku 2015 roku Kanu został aresztowany przez nigeryjską służbę bezpieczeństwa i był więziony do koń-ca kwietnia 2017 roku. Jest on typowym przedstawicielem młodego pokole-nia zwolenników idei niepodległości Biafry, urodzonych już po nigeryjskiej wojnie domowej. Pokolenie to jest sfrustrowane korupcją oraz nieudolnymi rząda mi i szuka możliwości zerwania związków z państwem nigeryjskim. We-dług obserwatorów współcześnie podnoszona sprawa biafrańska powinna być raczej postrzegana jako konsekwencja, a nawet w pewnym sensie metafora pogrążającego się w dysfunkcyjności państwa nigeryjskiego, które nie po-trafi sobie poradzić z terrorystami z Boko Haram, deklarującymi powstanie niezależnego kalifatu w północnej części kraju, przeprowadzającego krwawe zamachy bombowe w miejscach publicznych i bezkarnie porywającymi ucz-niów z publicznych szkół. Młode pokolenie Igbo wierzy, że ewentualna nie-podległość da im perspektywy na lepsze życie we własnym państwie, bogatym

509 United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, Total Population by Sex in 2015…, op. cit., s. 16.

510 W. Tycholiz, Kryzys w Delcie Nigru [w:] Zgubne transakcje. Fatal Transactions. Surowce mine-ralne a rozwój państw afrykańskich, red. D. Kopiński, A. Polus, Warszawa 2010, s. 190–191.


przecież w ropę naftową. Tymczasem obecny prezydent Nigerii Muhammadu Buhari, który w okresie wojny domowej był oficerem rządowych wojsk wal-czących przeciwko biafrańskiej secesji, oficjalnie oznajmił, że nie bierze pod uwagę żadnych możliwości odłączenia się Biafry od Nigerii. Sytuacja na połu-dniu kraju staje się z każdym miesiącem coraz bardziej napięta i istnieje realna groźba, że koszmar wojny domowej może się urzeczywistnić511. W ostatnich miesiącach pojawiła się nowa organizacja, która wybrała formę walki zbroj-nej – Mściciele Delty Nigru (Niger Delta Avengers – NDA). Swą działalność rozpoczęła w połowie 2016 roku512. Organizacja ta jest połączeniem nieaktyw-nych do tej pory grup paramilitarnych, wcześniej działających pod parasolem MEND. Według jej oficjalnej strony internetowej NDA zdecydowanie opo-wiada się za secesją i zapowiada nasilenie operacji zbrojnych w 2017 roku513.

4. Konsekwencje zimnowojennego podziału świata dla Afryki Subsaharyjskiej. Socjalizm afrykański

Afryka jest kolebką ustroju socjalistycznego. Socjalizm istniał w Afryce na długo przed Marksem. Socjalizm afrykański w swojej najgłębszej istocie jest ideą humanizmu i brater-stwa między ludźmi. To właśnie braterstwo i jedność były podstawą afrykańskiego ustroju plemiennego, w którym nieznane było pojęcie własności – źródło wszelkich konfliktów międzyludzkich. W tym sensie można przyjąć, że w instytucji plemienia afrykańskiego został zrealizowany nie tylko socjalizm, ale nawet komunizm.

Julius Nyerere, Ujamaa – An African Socialism514

Gdy w 1989 roku w Europie Środkowo-Wschodniej następowały przemiany, których symbolem stały się obrady okrągłego stołu w Polsce i upadek muru berlińskiego we wschodnich Niemczech, 42 państwa – spośród 47 istniejących wówczas w Afryce Subsaharyjskiej – były rządzone przez autorytarne reżimy. Przemiany, jakie nastąpiły w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, spo-wodowały, że w 16 państwach przeprowadzono wolne wybory515. Był to skutek

511 O. Wambu, The Ghost of Biafra, „New African” 2016, No. 557, January, s. 82; M. Siollun, Half a Loaf, and Half of a Yellow Sun, „New African” 2016, No. 558, February, s. 20–21.

512 Open Letter to President Muhammadu Buhari, 20.10.2016, Niger Delta Avengers, http://www.nigerdeltaavengers.org (dostęp: 10.01.2017).

513 Operations Walls of Jericho and Hurricane Joshua, 6.01.2017, http://www.nigerdeltaavengers.org (dostęp: 10.01.2017).

514 Cyt. za: R. Kapuściński, Gdyby cała Afryka…, Warszawa 2011, s. 350–351.515 J. Iliffe, Afrykanie. Dzieje..., op. cit., s. 362.


końca zimnej wojny, który zakończył także wspieranie dyktatur afrykańskich przez zwalczające się bloki polityczno-militarne minionej epoki. Nie ulega wątpliwości, że zimnowojenne zmagania mocarstw po zakończeniu II wojny światowej miały ogromny wpływ na oblicze polityczne i ekonomiczne wielu państw Afryki Subsaharyjskiej, a konsekwencje tego stanu w znacznej części z nich są zauważalne do dzisiaj. Wystarczy pojechać do stolicy Mozambiku, by przejść się ulicami Marksa, Lenina, Mao Tse-tunga czy Ho Szi Mina lub przyj-rzeć się wrakom nieuprzątniętych czołgów produkowanych niegdyś w pań-stwach bloku wschodniego, zaśmiecających wciąż krajobraz państw Rogu Afryki (Etiopii, Erytrei czy Somalii)516.

Dla części badaczy fenomen państw afrykańskich, które za model ustrojowy zdecydowały się przyjąć realny socjalizm, był konsekwencją zimnowojennego podziału świata i rywalizacji USA – ZSRR w Afryce, dla innych z kolei próbą zamanifestowania drogi rozwoju państwa w opozycji do ustroju kapitalistycz-nego, utożsamianego z państwami kolonialnymi. Było to też poniekąd konse-kwencją rozczarowania i zawiedzionych nadziei społeczeństw afrykańskich, gdy po opadnięciu euforii związanej z uzyskaniem niezależności szybko się okazało, że w większości państw postkolonialnych nie udało się przezwyciężyć ubóstwa, nierówności społecznych, którym towarzyszyły regres gospodarczy i spadek sto-py życiowej zdecydowanej większości społeczeństwa. Pierwsi badacze wysuwają argument, że wraz z upadkiem komunizmu w Europie zaczęły także upadać rzą-dy państw Afryki Subsaharyjskiej, które obrały kurs leninowsko-marksistowski. Wymownym przykładem jest upadek w maju 1991 roku reżimu Hajle Marjama Mengystu w Etiopii, który zakończył byt Ludowo-Demokratycznej Republiki Etiopii, a Etiopska Partia Pracy zupełnie zniknęła z mapy politycznej tego kraju. W Ludowej Republice Beninu w 1990 roku usunięto z nazwy państwa słowo „Ludowa”, przyjęto system wielopartyjny, a Partia Ludowej Rewolucji przeszła do opozycji. W Republice Konga, gdzie rządy sprawowała Kongijska Partia Pra-cy, w grudniu 1989 roku władze odeszły od gospodarki nakazowo-rozdzielczej, a we wrześniu 1990 roku wprowadzono pluralizm polityczny. Z kolei druga wspomniana grupa badaczy podaje za przykład byłe kolonie portugalskie – Mo-zambik i Angolę, gdzie wciąż u władzy pozostają partie uważające się za socja-listyczne – Front Wyzwolenia Mozambiku (Frente de Libertação de Moçambi-que – FRELIMO) i Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (Movimento Popular de Libertação de Angola – MPLA)517.

516 Pobyty badawcze w latach 2011–2012 w Etiopii oraz w 2014 roku w Mozambiku.517 V. Fiala, Afro-Marxism: Formation of the Working Party of Ethiopia, „Modern Africa: Politics,

History and Society” 2013, Vol. 1, Iss. 2, s. 29–30.


Pierwsze pokolenie przywódców afrykańskich widziało w socjalizmie realną i alternatywną wobec kapitalizmu drogę rozwoju dla swoich państw. Kapitalizm był bowiem utożsamiany z kolonializmem, który obwiniano za wszelkie nie-szczęścia, jakie dotknęły Afrykę. Do dzisiaj zresztą ten pogląd jest obecny w re-toryce większości polityków afrykańskich. W latach sześćdziesiątych XX wie-ku wielu przywódców afrykańskich, przyjmując programy rozwoju i kierunki polityki dla swoich nowo powstałych państw, wskazywało na socjalizm jako ustrój, który najszybciej doprowadzi ich kraje do zbudowania państwa, jak też umożliwi szybkie osiągnięcie przez nie samowystarczalności gospodarczej. Idee socjalistyczne, pojawiające się w Afryce już w latach pięćdziesiątych i sześćdzie-siątych, także odwoływały się do kulturowo-cywilizacyjnej specyfiki kontynentu i wskazywały, że tradycyjne społeczeństwa afrykańskie egzystowały w warun-kach wspólnoty plemiennej, w ramach której występowało wspólnotowe wła-danie ziemią i dob rami materialnymi. Nietrudno było zatem przywódcom afry-kańskim optującym za obraniem socjalistycznej ścieżki rozwoju wysłać prosty przekaz do społeczeństw, iż Afryka przedkolonialna w swej istocie była socjali-styczna. W tradycji afrykańskiej w okresie obowiązywania tzw. „starej struktury społecznej” nie było biednych i głodnych, nie potrzebowano ubezpieczeń spo-łecznych, starcy byli szanowani, a dzieci miały zapewnioną opiekę ze strony całej społeczności, nie było kradzieży i oszustwa, większość środków produkcji nale-żała do wspólnoty, a władza była respektowana. Często uzupełniano słowo „so-cjalizm” przymiotnikiem „afrykański”, wskazując na rodzime elementy wpro-wadzone do tej ideologii. Takim zbliżającym elementem socjalizmu naukowego i socjalizmu afrykańskiego na pewno były hasła sprawiedliwości społecznej i budowania społeczeństwa bezklasowego. Akceptowano też system monopar-tyjny, który jednak w praktyce był raczej skutkiem autorytarnych dążeń przy-wódców niż elementem ideologii, niemniej bardzo chętnie wykorzystywano go jako swego rodzaju przykrywkę ideologiczną dla dyktatur, jak miało to miejsce w Somalii czy Etiopii. Trudne do zaakceptowania dla Afrykanów były natomiast antyreligijne tendencje obecne w socjalizmie naukowym, gdyż społeczeństwa te przywiązują ogromną wagę do transcendentalnego wymiaru życia człowieka. Afrykański socjalizm odrzucał też walkę klas518.

Najbardziej znanym przykładem połączenia ideologii socjalizmu naukowe-go z różnorodnymi elementami tradycji i kultury afrykańskiej była koncepcja polityczna pierwszego prezydenta Tanzanii Juliusa Kambarage Nyerere znana

518 M.F. Gawrycki, W. Lizak, Przesłanki i uwarunkowania stosunków Kuby z państwami Afryki [w:] Kuba i Afryka. Sojusz dla rewolucji, red. M.F. Gawrycki, W. Lizak, Warszawa 2006, s. 32–33; M. Malinowski, Ideologie afrykańskie 1945–1985, Wrocław 1986, s. 53–67.


jako ujamaa. Jej idee wyraźnie nawiązywały do przedkolonialnych tradycji afrykańskich, takich jak wspólnotowość, i oparte były na założeniu, że afry-kańskie wspólnoty są bezklasowe i egalitarne. Nyerere uważał, że afrykań-ski socjalizm był odmienny od europejskiego, gdyż odmienne były warunki, w których się rozwinął. W Europie wyrósł on z walki klas, w Afryce zaś był nie-rozerwalnie związany ze zrzeszeniowym charakterem społeczności wiejskich. W rozumieniu Nyerere kapitalizm, który pojawił się wraz z kolonizatorami, stworzył takie postawy wśród Afrykanów, jak indywidualizm, agresja społecz-na i upokorzenie człowieka. Ujamaa miała być odpowiedzią na kapitalizm i orędowała za własnością publiczną i równością społeczną. Jako że według Nyerere afrykański socjalizm miał swoje korzenie w społecznościach wiej-skich, to one właśnie miały jako pierwsze zaimplementować idee socjalistycz-ne w Tanzanii poprzez tzw. socjalistyczne wsie. Plan polegał na zgromadzeniu rozproszonej ludności na jednym terenie i utworzeniu skolektywizowanych wspólnot wiejskich wyposażonych w szkoły, szpitale i infrastrukturę drogo-wą. Znacjonalizowano bogactwa naturalne kraju, banki, przedsiębiorstwa należące do kapitału zagranicznego, wprowadzono obowiązkowe bezpłatne szkolnictwo na poziomie podstawowym519. Mimo wielu krytycznych opinii o systemie ujamaa jest on uważany za przykład autentycznej próby reformy kraju dokonanej na podstawie idei socjalizmu, która przyniosła Tanzanii wiele pozytywnych skutków, chociażby w dziedzinie edukacji czy służby zdrowia.

Przez Afrykę Subsaharyjską przeszły dwie fale socjalizmu. Pierwsza przy-pada na koniec lat pięćdziesiątych oraz początek sześćdziesiątych i objęła takie państwa, jak Ghana, Gwinea, Mali, Tanzania i Zambia. Była to próba adap-towania idei socjalistycznych do afrykańskich realiów, nazywana afrosocja-lizmem lub afrykańskim socjalizmem. Druga fala socjalizmu jest datowana na drugą połowę lat siedemdziesiątych i nazywana jest afro-marksizmem lub afro-komunizmem. Wspomniany afro-marksizm był próbą realizacji socjali-zmu naukowego w czystej postaci. Jako przykłady mogą służyć: Etiopia, Kon-go-Brazzaville, Somalia, Benin, Madagaskar, Burkina Faso, Zimbabwe, Gwi-nea Bissau, Mozambik i Angola520.

Przed upadkiem komunizmu w oficjalnych nazwach wielu państw afry-kańskich znajdowały się określenia takie, jak „ludowy”, „demokratyczny” lub „socjalistyczny”, było tak w przypadku: Angoli, Algierii, Beninu, Etiopii,

519 S.A. Nyanchoga, F.M. Muchoki, P.O. Ogula, Governance in Africa: Historical and Contempo-rary Perspectives, Nairobi 2010, s. 84–86; M. Ząbek, Wsie wspólnotowe w Tanzanii – wspomnienia po afrykańskim socjalizmie, „Zeszyty Wiejskie” 2015, nr XXI, s. 45.

520 A. Hughes, Marxism’s Retreat from Africa, London 1992, s. 9–12.


Konga, Libii, Madagaskaru, Mozambiku czy Somalii. Etykiety te miały wska-zywać na to, gdzie państwa te chciały się sytuować w międzynarodowym układzie sił. Były to jednak określenia puste i w praktyce nie miały wiele wspólnego z szyldem ideologicznym. Bo chociaż oficjalnie istniała autorytar-na struktura i idea „partii wiodącej” (będąca jedną z fundamentalnych zasad państwa komunistycznego, gdzie partia cywilna bezwzględnie kontrolowała i podporządkowywała sobie siły zbrojne), to jednak w praktyce wśród państw zainspirowanych przez rewolucję (Algieria, Benin, Etiopia, Kongo, Libia, Ma-dagaskar, Somalia) władza znajdowała się w rękach żołnierzy, którzy zdobyli ją w drodze zamachu stanu521.

Nie ulega wątpliwości, że zimnowojenna konfrontacja Wschód–Zachód miała istotne znaczenie dla państw Afryki Subsaharyjskiej w kontekście uzy-skiwania przez nie niezależności politycznej, gdyż ZSRR i jego sojusznicy ak-tywnie wspierali wyzwoleńcze dążenia Afrykanów w nadziei na ograniczenie wpływów państw zachodnich na kontynencie afrykańskim i włączenie nowo powstałych państw w orbitę oddziaływania bloku komunistycznego. Dlatego też ZSRR i blok wschodni chętnie spieszyły z pomocą wszystkim nowo po-wstałym państwom afrykańskim, które chciałyby zerwać lub ograniczyć swe dotychczasowe kontakty z dawnym kolonizatorem i wejść na drogę socjali-zmu522. Pomoc ta przejawiała się zarówno w eksporcie towarów koniecznych do budowania nowej gospodarki, jak i w imporcie towarów z Afryki, by zastąpić rynek zbytu dawnego kolonizatora, pomagając mu w ten sposób finansowo523. Pierwszym czarnoskórym przywódcą, który został zmuszony do szukania po-mocy w Moskwie, był prezydent Gwinei Sékou Touré, po tym jak odmówił przyłączenia się do Wspólnoty Francuskiej. Wkrótce w jego ślady poszli inni przywódcy afrykańscy – Kwame Nkrumah w Ghanie, Modibo Keïta w Mali czy Patrice Lumumba w Kongo-Léopoldville. Ten ostatni, po tym jak go za-mordowano, stał się męczennikiem i ikoną walki z neokolonializmem, czego symbolem była zmiana nazwy Uniwersytetu Przyjaźni Narodów w Moskwie, stworzonego w celu kształcenia studentów z Trzeciego Świata, na Uniwersytet Patrice’a Lumumby524.

521 E. Hobsbawm, Wiek skrajności, op. cit., s. 319–320.522 W. Zubok, K. Pleszakow, Zimna wojna zza kulis Kremla. Od Stalina do Chruszczowa, War-

szawa 1999, s. 254–255.523 A. Erlich, Ch.R. Sonne, The Soviet Union: Economic Activity [w:] Africa and the Communist

World, red. Z. Brzeziński, Stanford, CA 1963, s. 49–83.524 E. Hobsbawm, Wiek skrajności, op. cit., s. 210, 398; W. Zubok, K. Pleszakow, Zimna wojna

zza kulis Kremla…, op. cit., s. 255.


Ofensywny kierunek w polityce ZSRR wobec Afryki osiągnął apogeum w latach siedemdziesiątych XX wieku, co zbiegło się w czasie ze zmęczeniem USA wojną wietnamską i forsowaniem przez nową administrację w Waszyng-tonie „polityki odprężenia”. Moskwa postanowiła wykorzystać ten moment do wzmożenia światowej ofensywy komunizmu, koncentrując się na pań-stwach Trzeciego Świata. W ten sposób w latach siedemdziesiątych ZSRR nasiliło swoją aktywność w Afryce Subsaharyjskiej, a komuniści z całą mocą uaktywnili swe działania w Somalii, Etiopii, Mozambiku i Angoli525. „Bratnia pomoc” państw bloku wschodniego dla reżimów prokomunistycznych i par-tyzantek ruszyła pełną parą w postaci pomocy gospodarczej, dostaw broni, wysyłania instruktorów, doradców wojskowych i inżynierów526.

Jeśli chodzi o działania bloku zachodniego, sytuacja była skomplikowana ze względu na fakt, że w jego skład wchodziły europejskie państwa kolonialne, co wiązało się z resentymentami wobec byłych ciemiężycieli ze strony nowo powstałych państw afrykańskich. Pierwsza inicjatywa stworzenia spójnej po-lityki amerykańskiej wobec Afryki została zapoczątkowana przez wicepre-zydenta Richarda Nixona, który zarekomendował prezydentowi Dwightowi Eisenhowerowi utworzenie w ramach Departamentu Stanu specjalnej komór-ki do spraw Afryki. Inicjatywa ta skutkowała utworzeniem w 1958 roku Biura ds. Afryki kierowanego przez podsekretarza stanu Josepha C. Satterthwaite’a527. Dwa lata później, w Roku Afryki, kontynent znalazł się w orbicie zaintereso-wań Centralnej Agencji Wywiadowczej (Central Intelligence Agency – CIA), czego konsekwencją było utworzenie w ramach Dyrekcji Operacji (Directo-rate of Operations) Wydziału ds. Afryki (African Division). Dla CIA Afry-ka pozostawała jednak jedynie polem zimnowojennej rywalizacji z ZSRR i jego satelitami. Jednym z najbardziej znanych przykładów tego typu dzia-łalności było zaangażowanie CIA w usunięcie ze sceny politycznej premiera DRK Patrice’a Lumumby, którego USA podejrzewały o bliskie kontakty poli-tyczne z Moskwą i wsparcie w dojściu do władzy pułkownika Josepha Désiré

525 J.S. Nye Jr, Konflikty międzynarodowe, op. cit., s. 194; A. Żukowski, Mocarstwowa polity-ka ZSRR wobec Południowej Afryki [w:] „Stare” i „nowe” mocarstwa w Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2012, t. 13, s. 500.

526 M. McCauley, Rosja, Ameryka i zimna wojna 1949–1991, Wrocław 2001, s. 67–69; Z. Brze-ziński, Zimna wojna i jej następstwa (przedruk z „Foreign Affairs”, jesień 1992) [w:] Z. Brzeziński, O Polsce, Europie i świecie. 1988–2001, Warszawa 2002, s. 158–159.

527 U.S. Department of State, Office of the Historian, Assistant Secretaries of State for African Affairs, http://history.state.gov/departmenthistory/people/principalofficers/assistant-secretary-for-african-affairs (dostęp: 30.09.2016).


Mobutu, który później okazał się jednym z najbardziej okrutnych dyktatorów w Afryce528.

W realiach dwubiegunowego podziału świata zarówno ZSRR, jak i USA nie przykładały większej wagi do kwalifikacji moralnych rządzących afrykań-skimi państwami przywódców. Liczyło się tylko to, czy byli oni prozachodni czy proradzieccy, a „swoich” wspierano pomocą gospodarczą i militarną, jed-nocześnie sponsorując partyzantki w krajach, gdzie rządziła „przeciwna op-cja”. W ten sposób ZSRR uzbrajał na przykład rząd Angoli za pośrednictwem Kuby, a USA antyrządową partyzantkę UNITA poprzez RPA529.

Dochodziło przy tym do zadziwiających sojuszy. Prezydent Somalii Mo-hammed Siad Barre uzyskał pomoc USA, mimo że kilka lat wcześniej prze-kształcił swój kraj w monopartyjną dyktaturę marksistowską i nawiązał stosunki z ZSRR i ChRL. USA wsparły go po tym, jak Barre w 1977 roku skon-fliktował się z Etiopią popieraną przez ZSRR i Kubę. Waszyngton wspierał woj-skowo i gospodarczo swego nowego sojusznika, nie bacząc na to, że państwo to określało się jako socjalistyczne. W zamian marynarka wojenna US Navy uzyskała zgodę na korzystanie ze strategicznie położonego portu w Berberze530. Przykład ten pokazuje, że w tym czasie polityka Waszyngtonu wobec Afryki była niespójna i obliczona na doraźne korzyści, a przede wszystkim podpo-rządkowana logice rywalizacji zimnowojennej i pozbawiona długofalowej wi-zji531. Innym przykładem może być zimnowojenna rywalizacja w Rogu Afryki. Przed upadkiem cesarza Hajle Sellasjego, począwszy od lat pięćdziesiątych XX wieku, Etiopia była ważnym sojusznikiem USA w Afryce. W 1952 roku podpisano umowę o założeniu w Kagnew koło Asmary amerykańskiej bazy wojskowej. Na początku lat pięćdziesiątych XX wieku USA rozbudowały in-stalacje komunikacyjne w Kagnew, znane jako Radio Marina. Kompleks ten, obejmujący około 14 km2, przez niemal ćwierć wieku był jedną z najważniej-szych instalacji wywiadowczych i propagandowych USA poza granicami kra-

528 S.R. Weissman, What Really Happened in Congo: The CIA, the Murder of Lumumba, and the Rise of Mobutu, „Foreign Affairs” 2014, July/August, s. 14–24; P.J. Schraeder, United States For-eign Policy Toward Africa: Incrementalism, Crisis, and Change, Cambridge 1994, s. 57; S. Williams, Congolese Uranium and the Cold War, „New African” 2017, January, No. 568, s. 24–27.

529 P. Collier, The Bottom Billion…, op. cit., s. 124; M. Clough, Free At Last? U.S. Policy Toward Africa and the End of the Cold War, New York 1992, s. 76–100.

530 M. McCauley, Rosja, Ameryka i zimna wojna…, op. cit., s. 68; M. Chorośnicki, Stany Zjedno-czone Ameryki wobec państw Afryki na południe od Sahary w latach siedemdziesiątych, Kraków 1993, s. 58–68; W. Lizak, Kuba a Róg Afryki [w:] Kuba i Afryka..., op. cit., s. 297–306.

531 J. Black, Geopolitics and the Quest..., op. cit., s. 207; M. Chorośnicki, Stany Zjednoczone Ame-ryki wobec państw Afryki..., op. cit., s. 66.


ju. Elektroniczny podsłuch obejmował swym zasięgiem całą Afrykę i Bliski Wschód, łącznie z kawałkiem południowej części ZSRR. Do Etiopii wysyłano amerykańskich doradców i instruktorów, którzy mieli za zadanie zmoderni-zować armię etiopską. W latach 1953–1960 amerykańscy doradcy wojskowi, wspierani funduszami z USA, zbudowali nowoczesną armię etiopską złożo-ną z trzech dywizji po sześć tysięcy żołnierzy każda. Ogólna pomoc wojsko-wa USA dla Etiopii w latach 1946–1975 wyniosła prawie 300 mln dolarów, co stanowiło dwie trzecie wydatków na amerykańską pomoc wojskową dla całej Afryki. W szczytowym okresie amerykańskiego zaangażowania w Etiopii w kraju tym przebywało około sześć tysięcy amerykańskich obywateli pracu-jących w instytucjach cywilnych i wojskowych. Przyjmuje się, że do 1970 roku około 25 tysięcy etiopskich oficerów zostało przeszkolonych przez USA. Ame-rykanie byli także głównym dostawcą uzbrojenia do Etiopii (71% ówczesnych etiopskich wydatków na zakup broni za granicą)532.

Związek Radziecki dostrzegał strategiczne znaczenie regionu Rogu Afryki, szczególnie od czasu wybuchu kryzysu sueskiego w 1956 roku. Nic dziwne-go, że Moskwa z zadowoleniem przyjęła wojskowy zamach stanu w Somalii w 1969 roku, w wyniku którego do władzy doszedł generał Mohammed Siad Barre, który ogłosił przekształcenie Somalii w kraj socjalistyczny. W 1972 roku rząd somalijski wyraził zgodę na użytkowanie przez ZSRR bazy morskiej i lot-niska w Berberze, a w dwa lata później podpisano traktat o przyjaźni i współpra-cy pomiędzy obydwoma państwami. O skali pomocy udzielanej przez Kreml świadczy fakt, że już na początku lat siedemdziesiątych w Somalii znajdowało się około dwóch tysięcy radzieckich doradców, a do 1975 roku około 500 so-malijskich pilotów zostało przeszkolonych w Związku Radzieckim. Przyjmuje się, że do 1975 roku ZSRR wyeksportował do Somalii uzbrojenie o łącznej wartości 800 mln dolarów amerykańskich, co stanowiło 97,5% wszystkich ów-czesnych dostaw uzbrojenia dla tego państwa. W rezultacie w 1976 roku ar-mia somalijska stała się największą potęgą militarną w Afryce Wschodniej533. Po obaleniu cesarza Etiopii i dojściu do władzy Dergu, który wytyczył dla kraju komunistyczną ścieżkę rozwoju, Moskwa przez kilka miesięcy 1977 roku miała w orbicie swoich wpływów cały Róg Afryki.

532 C. Abraham, Eritrea – Ethiopia Tensions, „New African” 2016, July, No. 563, s. 51; J. Patrak, Odwrócenie przymierzy w Rogu Afryki, „Stosunki Międzynarodowe” 2011, sierpień, http://www.sto-sunki.pl/?q=content/odwr%C3%B3cenie-przymierzy-w-rogu-afryki (dostęp: 10.02.2016).

533 Ibidem.


5. Etiopia jako przykład eksperymentu socjalistycznego w Afryce Subsaharyjskiej

Jestem żołnierzem. Robiłem, co robiłem, wyłącznie po to, by uwolnić mój kraj od feu-dalizmu i trybalizmu. Jeśli mi się nie udało, to tylko dlatego, że zostałem zdradzony. Tak zwane ludobójstwo nie było niczym innym jak sprawiedliwą wojną w obronie rewolucji i ustroju, który wszystkim przyniósł wymierne korzyści.

Hajle Marjam Mengystu534

W styczniu i lutym 1974 roku przez Etiopię przeszła fala buntów w jednostkach wojskowych w różnych częściach kraju. Były one spowodowane głównie trud-nymi warunkami życia żołnierzy, którzy domagali się ich poprawy. W tym sa-mym czasie doszło do demonstracji ulicznych w Addis Abebie, w których wzięli udział przedstawiciele różnych zawodów, a także studenci. Punktem zwrotnym w wydarzeniach, które w rezultacie doprowadziły do upadku cesarstwa, była inicjatywa grupy młodszych oficerów 4. Dywizji w Addis Abebie, którzy posta-nowili przejąć kontrolę nad państwem i utworzyli Komitet Koordynacyjny Sił Zbrojnych, w skrócie Derg (co w języku amharskim oznacza „rada”)535. Derg, li-czący 120 osób, podzielony został na 12 zespołów/komitetów odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny życia w kraju. Znamienne jest, że przez kilkanaście tygodni nazwiska osób będących członkami Dergu nie były ujawniane społe-czeństwu. Wewnątrz Komitetu wyłoniła się nieformalna grupa osób faktycznie podejmujących decyzje z majorem Hajle Marjamem Mengystu na czele. Jeszcze tego samego roku, jesienią, cesarz Hajle Sellasje został zdetronizowany, monar-chia została obalona. Wkrótce doszło do sporów wewnątrz Dergu co do przy-szłości rewolucji. Zwyciężyła grupa forsująca ustrój marksistowsko-leninowski. W ten sposób Etiopia znalazła się w orbicie wpływów ZSRR. Dopiero jednak w 1987 roku, i to w wyniku nacisków Moskwy, przyjęto konstytucję i oficjalnie proklamowano Ludowo-Demokratyczną Republikę Etiopii536.

Dla Moskwy była to świetna okazja do ugruntowania swych wpływów w jednym z najbardziej strategicznych obszarów świata, a do tego celu wyko-rzystano największe i najludniejsze państwo regionu. Już podczas pierwszej wizyty Mengystu w Moskwie przywódca ZSRR Leonid Breżniew miał mu

534 R. Orizio, Diabeł na emeryturze. Rozmowy z dyktatorami, Poznań 2004, s. 156–157.535 Jak się później okazało, nie mniejszą rolę odegrali oficerowie 3. Dywizji stacjonującej w Harare.536 A. Bartnicki, J. Mantel-Niećko, Historia Etiopii, Wrocław 1987, s. 453–477; J. Mantel-Niećko,

Etiopia od początku dziejów do 1991 roku [w:] Róg Afryki, red. J. Mantel-Niećko, M. Ząbek, Warsza-wa 1999, s. 192–193.


obiecać, że ZSRR gotów jest pomóc Etiopii w każdej kwestii politycznej, go-spodarczej i militarnej. Po latach Mengystu wspominał:

Związek Radziecki wspomógł nas materialnie, a nie tylko słownie. Od tej chwili Breżniew był dla mnie jak ojciec. Spotkaliśmy się jeszcze 12 razy, zawsze w Moskwie. Zawsze, za-nim powiedziałem mu o naszych problemach, mówiłem: Towarzyszu Leonidzie, jestem waszym synem, wszystko wam zawdzięczam. Naprawdę uważałem, że Breżniew jest dla mnie jak ojciec537.

Wkrótce ruszyła „bratnia pomoc” państw socjalistycznych: ZSRR, NRD, Bułgarii, Kuby i Korei Północnej, które wysyłały specjalistów mających za za-danie pomóc w położeniu podwalin socjalizmu w Etiopii. Dnia 20 grudnia 1974 roku Derg ogłosił program rewolucyjnych reform pod hasłem „Przede wszystkim Etiopia” i formalnie proklamował państwo socjalistyczne. W krót-kim czasie setki prywatnych przedsiębiorstw zostało przejętych przez państwo. W marcu 1975 roku ogłoszono reformę rolną nacjonalizującą ziemię, która miała zostać przekazana pod uprawę Stowarzyszeniom Chłopskim wzorowa-nym na radzieckich kołchozach. By lepiej sprawować kontrolę nad ludnością, powołano także milicję ludową i ogólnokrajową organizację związkową538. Środki finansowe szły głównie na państwowe gospodarstwa rolne. W latach 1978–1983 około 60% wydatków z budżetu na rolnictwo przeznaczono na go-spodarstwa państwowe, które dostarczały nie więcej niż 4% ogółu produkcji zbóż. Nie pomagały pieniądze państwowe płynące szerokim strumieniem, za-graniczni doradcy czy park maszyn rolniczych, wprowadzany pochopnie plan kolektywizacji rolnictwa zakończył się klęską, która doprowadziła do spadku produkcji rolnej. Na domiar złego w latach 1983–1984 pojawiły się na niektó-rych obszarach kraju (głównie w rejonach centralnych i północnych) lokalne susze. W 1984 roku nastąpiła klęska głodu, i w czasie gdy tysiące ludzi umiera-ło z powodu braku żywności, w prowincjach Tigraj i Wollo można było zoba-czyć potężne radzieckie traktory, unieruchomione z braku paliwa bądź części zamiennych, stojące wśród nieskoszonych i gnijących łanów zbóż należących do gospodarstw państwowych539.

Derg postanowił wykorzystać klęskę głodu do realizacji politycznych celów i przesiedlić stawiającą największy opór władzy ludność z północnych obsza-rów, które właśnie ogarnęła klęska suszy. Przyjmuje się, że w wyniku tej ope-racji przesiedlono na południowy zachód kraju około 600 tys. osób, osiedlając ich w środowisku zupełnie nowym i często odmiennym kulturowo i etnicznie.

537 R. Orizio, Diabeł na emeryturze..., op. cit., s. 159.538 J. Mantel-Niećko, Etiopia od początku dziejów..., op. cit., s. 194.539 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 298–299.


Ponadto przesiedleńcy z wysokich gór na północy musieli przystosować się do życia w wilgotnym klimacie południa. Prowincją, do której przybyło naj-więcej osiedleńców, była Wollega, zamieszkiwana głównie przez ludność ku-szycką – Oromów540.

Najczęściej podawana w literaturze liczba ofiar głodu z lat 1984–1985 wy-nosi milion osób i taką liczbę przyjęła oficjalnie ONZ. Niektórzy badacze uwa-żają jednak, że jest ona zawyżona, ale i oni liczbę ofiar śmiertelnych szacują na nie mniej niż 400 tys. osób541.

Trzy lata po objęciu władzy przez Derg rozpoczął się okres zwany „czer-wonym terrorem”, przypadający na lata 1977–1979. Szacuje się, że w jego wy-niku zginęło około pół miliona osób. Dzisiaj o tamtych latach przypomina Muzeum Czerwonego Terroru w Addis Abebie usytuowane w sąsiedztwie placu Meskel, głównego miejsca defilad i wieców komunistycznych z czasów Mengystu542. Muzeum kolekcjonuje też wspomnienia osób, które przeżyły represje. Jeden ze świadków tak wspominał ten okres: „To były okropne cza-sy. Pamiętam terror, bestialstwo, strach, więzienie, tortury, ludzi z mojej celi, którzy umarli, i tych, którzy tam zostali”543.

Mengystu proklamował narodowo-demokratyczną rewolucję, podnosząc „naukowy socjalizm” do rangi oficjalnej ideologii państwowej. Regularnie brał udział w spotkaniach przywódców państw bloku wschodniego, a każdego roku, dnia 1 maja, wojsko etiopskie maszerowało główną ulicą Addis Abeby, która po obydwu stronach była udekorowana portretami wodzów rewolucji proleta-riackiej, dokładnie tak, jak to się odbywało w miastach ZSRR i innych państw komunistycznych. Kierując się zasadami marksizmu i doświadczeniami rewolu-cji sowieckiej, Mengystu skonfiskował grunty należące do wielkich posiadaczy ziemskich i Kościoła etiopskiego, które stanowiły 80% najbardziej urodzajnych ziem w kraju. Etiopski dyktator nawet po latach jest przekonany o słuszności swych kroków, co wyraził w wywiadzie udzielonym Riccardowi Orizio544.

Jednocześnie konflikt w Rogu Afryki nabrał znaczenia w wymiarze glo-balnym poprzez zaangażowanie weń państw spoza kontynentu, w tym dwóch supermocarstw: ZSRR i USA, stojących na czele rywalizujących z sobą blo-ków polityczno-militarnych. Obie strony konfliktu somalijsko-etiopskiego

540 Amnesty International, Ethiopia: End of an Era of Brutal Repression: A New Chance for Hu-man Rights, New York 1991, s. 9.

541 P. Gill, Famine & Foreigners: Ethiopia Since Live Aid, Oxford 2010, s. 43.542 Muzeum Czerwonego Terroru – Muzeum Pamięci Męczenników – powstało w 2010 roku

jako pomnik ofiar reżimu Dergu.543 R. Orizio, Diabeł na emeryturze..., op. cit., s. 163.544 Ibidem, s. 156–157.


były przez cały czas jego trwania zaopatrywane w uzbrojenie i środki finan-sowe z zewnątrz. Przybywali także liczni doradcy i instruktorzy wojskowi (głównie z ZSRR, NRD, Kuby i Korei Północnej), doszło też do bezpośred-niego udziału w walkach kontyngentu kubańskiego, walczącego po stronie Etiopii545. W trakcie konfliktu nastąpiło również słynne odwrócenie sojuszy. Do 1974 roku ZSRR i jego satelici wspierali separatystów erytrejskich i Soma-lię, z kolei USA i jego sojusznicy pomagali Etiopii. Po obaleniu cesarza Hajle Sellasjego w Etiopii, gdy reżim Dergu z pułkownikiem Mengystu na czele opo-wiedział się za przyjęciem modelu socjalistycznego, uzyskał mocne wsparcie z ZSRR w walce zarówno z ruchem wyzwoleńczym Erytrei, jak i z Somalią. Wówczas z kolei skonfliktowaną z Etiopią Somalię i Erytrejczyków zaczę-ły wspierać Stany Zjednoczone. Długoletnie wojny dotkliwie ugodziły w pań-stwa regionu, przez który na dodatek w połowie lat osiemdziesiątych XX wie-ku przeszła klęska suszy, wywołując falę głodu. Kosztowny wyścig zbrojeń nie tylko finansowo zrujnował budżety państw, ale także spowodował ogromne nasycenie bronią całego regionu, co na przykład w Somalii stało się jedną z głównych przyczyn późniejszego wybuchu długotrwałej międzyklanowej wojny domowej, która w konsekwencji doprowadziła do trwającego do dziś całkowitego rozkładu państwowości somalijskiej546.

6. Konteksty geograficzne

Afrykańskie wybrzeże? Wspaniałe plaże – naprawdę, rzeczywiście cudowne plaże – lecz okropne naturalne zatoki. Rzeki? Imponujące, potężne rzeki, lecz większość z nich nie na-daje się do rzeczywistego transportu czegokolwiek, gdyż co kilka mil natrafia się na wodo-spady. To tylko dwa z długiej listy problemów, które pozwalają wytłumaczyć, dlaczego Afryka nie odniosła technologicznego i politycznego sukcesu (…).

T. Marshall, Prisoners of Geography…547

Warunki geograficzne, fizjografia i kształt granic często podnoszą lub obni-żają wartość terytorium państwa i mają wpływ na jego rozwój i bezpieczeń-stwo. W kontekście państwa część badaczy używa w ostatnim czasie terminu

545 Szacuje się, że do Etiopii do końca 1977 roku przybyło około 1,5 tys. doradców wojskowych z ZSRR z generałem Wasilijem Pietrowem na czele oraz 12 tys. żołnierzy kubańskich przerzuco-nych z Mozambiku i Angoli. W. Lizak, Kuba a Róg Afryki, op. cit., s. 305–306.

546 B. Ziółkowski, Konflikty zbrojne we współczesnej Afryce..., op. cit., s. 66–67.547 T. Marshall, Prisoners of Geography: Ten Maps That Explain Everything about the World, New

York 2015, s. 110.


geografia bezpieczeństwa (geography of security)548. Na ten aspekt w kontekście dysfunkcyjności państw zwracają także uwagę badacze tej problema tyki, eko-nomiści i naukowcy zajmujący się studiami nad rozwojem, tacy jak Jeffrey D. Sachs, Paul Collier czy Jared Diamond549. Selim Chazbijewicz definiuje, iż „Geografia bezpieczeństwa zajmuje się badaniem przestrzeni geograficznej (środowiska przyrodniczego i antropogenicznego) pod kątem szans i zagro-żeń danego państwa w zależności od rozwoju sytuacji politycznej, gospodar-czej, społecznej, kulturalnej, ekologicznej i militarnej, a także w jego bezpo-średnim i dalszym otoczeniu”550. Najczęściej wymieniane są trzy kategorie geograficznej przestrzeni: przyrodnicza, społeczno-gospodarcza i kulturowa. „W ramach przestrzeni przyrodniczej wyróżnia się następujące podkategorie: podłoże geologiczne, warunki klimatyczne, stosunki wodne, ukształtowanie powierzchni, warunki glebowe, szatę roślinną i świat zwierząt. W kategorii przestrzeni społeczno-gospodarczej podkategoriami są: struktura przestrzen-na rolnictwa, struktura przestrzenna przemysłu, sieć komunikacyjna (trans-port, łączność), sieć usług i administracji, rozmieszczenie ludności i zróżni-cowanie struktur demograficznych, sieć osadnicza (wiejska i miejska), zasoby kapitałowe i finansowe. W przestrzeni kulturowej wyróżnia się zwykle zasoby kultury duchowej i materialnej, poziom wykształcenia ludności oraz jej świa-domość polityczną i społeczną”551.

Stosując przytoczoną wyżej definicję w kategoriach przestrzeni geogra-ficznej, można przykładowo rozpatrywać większość państw znajdujących się w pasie Sahelu. Obszar ten stanowią pustynie i półpustynie, które w 80% pokrywają obszar Mauretanii i Nigru, w 75% Mali oraz w 50% Czadu i Su-danu552. Państwa te charakteryzują się dużą powierzchnią i słabą gęstością zaludnienia, należą też do jednych z najuboższych i najbardziej dysfunkcyj-nych na świecie (tabela 30).

548 C. Philo, Security of Geography/Geography of Security, Boundry Crossing Essay, „Transac-tions of the Institute of British Geographers” 2012, Vol. 37, January, s. 1–7; Z. Lach, A. Łaszczuk, Geografia bezpieczeństwa, Warszawa 2004; S. Chazbijewicz, Geografia bezpieczeństwa [w:] Podsta-wowe kategorie bezpieczeństwa narodowego, red. A. Żukowski, M. Hartliński, W.T. Modzelewski, J. Więcławski, Olsztyn 2015.

549 J.D. Sachs, The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time, New York 2005, s. 57–58; P. Collier, The Bottom Billion…, op. cit., s. 53–63; J. Diamond, Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed?, New York 2005.

550 S. Chazbijewicz, Geografia bezpieczeństwa, op. cit., s. 40.551 Ibidem, s. 40–41.552 W niektórych opracowaniach dotyczących Sahelu jako jego część występuje także Erytrea.


Tabela 30. Państwa Sahelu (liczby w nawiasach oznaczają miejsce danego państwa w rankingu światowym)

Państwo Powierzchnia Liczba ludności

Gęstość zaludnienia

Obszar pustynny HDI 2015 FSI 2016

Mauretania 1 030 700 (28) 4 068 000 3,2 80% 157 28

Mali 1 240 192(23) 17 600 000 10,7 75% 175 29

Niger 1 267 000(21) 19 899 000 12,1 80% 187 19

Czad 1 284 000 (20) 14 037 000 7,5 50% 186 7

Sudan 1 886 068(15) 40 235 000 16,4 50% 165 4

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Factbook553; Total Population by Sex in 2015…, op. cit., s. 13–17, HDI 2015 i FSI 2016.

Jak wynika z tabeli 30, wszystkie państwa Sahelu należą do trzydziestu naj-większych powierzchniowo państw świata oraz znajdują się w trzydziestce naj-bardziej dysfunkcyjnych państw globu. Są one również jednymi z najsłabiej zaludnionych obszarów, dla których średnia gęstość zaludnienia to 10 osób na km2 (średnia dla świata wynosi 47 osób na km2). Duże terytorialnie pań-stwa o małej gęstości zaludnienia są trudne do administrowania i obrony, gdyż zapewnienie bezpieczeństwa, zarówno zewnętrznego, jak i wewnętrznego, jest w tych warunkach wyzwaniem i państwa takie są zagrożone rozpadem lub po-działem (co stało się na przykład udziałem Sudanu w 2011 czy Mali w 2012 r.554).

Państwa Sahelu znajdują na samym dole indeksu HDI 2015 dotyczącego ubóstwa, niedorozwoju społecznego i gospodarczego. Również w zestawie-niach mierzących poziom korupcji lub podatność na wybuch przemocy i za-grożenia dla pokoju omawiane państwa wypadają słabo. Niger zajmuje ostat-nią pozycję na liście HDI 2015, a wraz z Czadem i Mali plasują się w dziesiątce najuboższych państw świata. Biorąc pod uwagę miejsca państw Sahelu w in-deksach FSI, GPI, CPI, HDI i IIAG, w najgorszej sytuacji znajdują się obecnie Sudan, Czad, Mali oraz Niger, Mauretania natomiast w większości rankingów wypada na ich tle korzystniej.

553 World Factbook, CIA, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/su.html (dostęp: 10.01.2017).

554 Mali utrzymało integralność terytorialną tylko w wyniku interwencji zewnętrznej w 2013 roku (operacja „Serwal”).


1000 km

KeniaKongo

KamerunRepublika

ŚrodkowoafrykańskaSudan Południowy

Somalia

Sudan

Egipt

NigeriaTogo

GhanaWybrzeże

KościSłoniowej

SierraLeone

Gwinea

BurkinaFaso

GwineaBissau

Senegal

Mauretania

Maroko

Algieria

Niger

Gambia

Gwinea RównikowaWyspy Świętego Tomasza

i Książęca

Libia

Uganda

1000 km

Etiopia

Erytrea

Dżibuti

Mali

Liberia

Beni

n

CasablancaRabat Oran

Algier Tunis

Trypolis

Kair

Nawakszut

Dakar

Monrowia Abidżan

Bamako

Porto-Novo

Chartum

Addis Abeba

Libreville

JaundeMalaboBangi

Mogadiszu

Aleksandria

Tunezja

CzadS A H E L

P U S T Y N I A S A H A R AZ w r o t n i k R a k a

Mapa 1. Sahel

Źródło: Sahel Region in Africa555.

Tabela 31. Państwa Sahelu w zestawieniu indeksów FSI, GPI, CPI, HDI i IIAG

Fund for PeaceFragile States

Index 2016(FSI)

Vision of HumanityGlobal Peace Index 2016

(GPI)

Transparency InternationalCorruption

Perceptions Index 2016(CPI)

United Nations Development

ProgramHuman Development Index

2015(HDI)

Mo Ibrahim Foundation

Ibrahim Index of African

Govern ance 2016(IIAG)

4. Sudan7. Czad19. Niger28. Mauretania29. Mali

155. Sudan136. Czad137. Mali123. Mauretania113. Niger

170. Sudan159. Czad142. Mauretania116. Mali101. Niger

187. Niger186. Czad175. Mali165. Sudan157. Mauretania

51. Sudan49. Czad41. Mauretania33. Niger30. Mali

Źródło: opracowanie własne na podstawie: FSI 2016, GPI 2016, CPI 2016, HDI 2015 i IIAG 2016.

Drugim ważnym elementem państwa, który wpływa na funkcjonowanie, oprócz wielkości, jest kształt jego terytorium. Państwa o kształcie regular-nym mają przewagę nad tymi, których kształt jest nieregularny, na przykład wydłużony jak Somalii, Republiki Konga, Togo, Beninu, Gambii, Malawi, Mozambiku czy Erytrei. Duża rozciągłość terytorialna stwarza utrudnienia

555 Sahel Region in Africa [w:] European Union’s approach in the Sahel, http://europesecuri-tynews.com/7043/european-unions-approach-in-the-sahel (dostęp: 2.06.2016).


w administrowaniu państwem i jego obronie556. Wpływ na to ma ograniczenie dostępności do centrum decyzyjnego, a co za tym idzie zwiększa się możli-wość powstania ruchów separatystycznych, szczególnie gdy dotyczy to pań-stwa wieloetnicznego. Problem dużego państwa o wydłużonym terytorium to przypadek Somalii, która mimo że jest homogeniczna etnicznie, językowo i religijnie, rozpadła się na kilka części, a północna część kraju, jako Somali-land, ogłosiła secesję. Innym przykładem na to, iż nieregularny kształt może mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie państwa, jest Mali, które po rebelii Tuaregów w 2012 roku w zasadzie uległo podziałowi i tylko zewnętrzna in-terwencja utrzymała jego jedność. Państwa z odnogami w formie półwyspów lub korytarzy wystających poza zwarty obszar terytorium także mają prob-lemy w utrzymaniu stabilności. Demokratyczna Republika Konga posiada dwie odnogi mające istotne, strategiczne znaczenie dla kraju. Stolica i cen-trum administracyjne znajdują się w zachodniej odnodze, która tworzy kory-tarz z dostępem do Oceanu Atlantyckiego, a południowo-wschodnia odnoga to część prowincji Katanga, ważny obszar z punktu widzenia gospodarczego, na którego terytorium znajdują się liczne bogactwa naturalne. DRK kilkakrot-nie w historii pogrążała się w głębokim konflikcie wewnętrznym, a prowincja Katanga ogłosiła nawet secesję, która została zdławiona po kilkunastomie-sięcznym krwawym konflikcie. Innym przykładem może być prowincja Ka-binda – eksklawa Angoli oddzielona terytorium Demokratycznej Republiki Konga. Z kolei Casamance, prowincja Senegalu, jest oddzielona w dużej części przez Gambię i tylko na wschodzie styka się na niewielkim odcinku z pozo-stałą częścią kraju. Obydwie prowincje starały się o uzyskanie niepodległości, a na ich terytorium wciąż działają ruchy separatystyczne.

Należy zaznaczyć, że w Afryce znajduje się największa liczba państw na świecie, które posiadają granice geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu) i astronomiczne (wyznaczane wzdłuż południków i rów-noleżników). Granice takie posiada w Afryce około 40% państw, co jest kon-sekwencją sztucznego podziału tego kontynentu, wprowadzonego decyzjami mocarstw kolonialnych.

556 S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 2006, s. 76.

SENEGAL

GAMBIA

GWINEA BISSAU

SIERRA LEONE

GWINEA

MAURETANIA

MALI

Mapa 2. Senegal Źródło: opracowanie własne.

30 km

SENEGAL

GAMBIA

GWINEA-BISSAU

Mapa 3. GambiaŹródło: opracowanie własne.

KENIA

ETIOPIA

DŻIBUTI

SOMALIA

GHANA

BURKINA FASO

BENIN

NIGERIA

TOGO

Mapa 4. Somalia Mapa 5. Togo Źródło: opracowanie własne. Źródło: opracowanie własne.

250 km

NIGER

NIG

ERIA

TOG

O

BENINGHANA

BURKINA FASO

COTE D’IVOIRE

GWINEA

SEN.

S. L.

MAURETANIA

M A L I

ALGIERIA

Mapa 6. MaliŹródło: opracowanie własne.


Jednym z zagadnień o pierwszoplanowym znaczeniu dla państwa jest do-stęp do morza. Nie może zatem dziwić fakt, że brak dostępu do akwenów mor-skich jest uznawany przez wielu badaczy za czynnik mający wpływ na dysfunk-cyjność państw w wymiarze ich słabości gospodarczej i politycznej. Obecnie na 49 państw Afryki Subsaharyjskiej 16, czyli jedna trzecia, nie ma dostępu do żadnego akwenu morskiego. Ogółem ponad 230 mln osób mieszka w pań-stwach bez dostępu do morza, co stanowi jedną czwartą populacji w regionie.

W angielskojęzycznej literaturze przedmiotu wyróżnia się termin land-locked countries, który często w Polsce tłumaczony jest jako „państwa śród-lądowe”, nie jest to jednak tłumaczenie do końca tożsame. Pojęcie landlocked countries stosuje się bowiem do śródlądowych państw, które, co oczywiste, nie tylko nie mają dostępu do żadnego akwenu morskiego, ale także mają ograniczoną (niewielką) liczbę przejść granicznych oraz bardzo słabą infra-strukturę komunikacyjną (słaba sieć dróg, brak linii kolejowych, niedorozwój transportu lotniczego)557. Wydaje się, że bardziej właściwe byłoby określanie tego typu państw jako „słabe państwa śródlądowe” bądź „państwa śródlądowe zamknięte”. W tej sytuacji nie powinien dziwić fakt, iż słabe państwa śródlądo-we w Afryce Subsaharyjskiej dotknięte są zjawiskiem dysfunkcyjności i stają się obiektem ekonomicznych oraz wojskowych nacisków ze strony sąsiadów, co może skutkować ograniczeniem, a nawet zagrożeniem ich suwerenno-ści. W tym wypadku zasadne jest wspieranie działań federacji regionalnych zmierzających do tego, by państwa śródlądowe uzyskały możliwość dostępu do morza. Taki był też główny powód utworzenia Wspólnoty Rozwoju Afryki Południowej (Southern African Development Community – SADC), w której zaoferowano śródlądowym państwom, takim jak Zambia, Zimbabwe, Botswa-na, Malawi, Suazi i Lesotho, nie tylko mniejsze cła, ale także tańszy transport do portów morskich. Rezultatem było rozwinięcie infrastruktury drogowej i kolejowej pomiędzy krajami członkowskimi558.

Według poglądów wielu znanych ekonomistów i badaczy problematyki rozwojowej „śródlądowe państwa zamknięte” mają mniejszą szansę na rozwój gospodarczy559. Oczywiście można przywołać przykłady takich państw euro-pejskich, które odniosły sukces gospodarczy, jak Szwajcaria czy Austria lub pań-stwo afrykańskie Botswana (która przez długi czas była w czołówce najszybciej

557 Global Facilitation Partnership for Transportation and Trade, Problem of Landlocked Coun-tries, http://www.gfptt.org/node/44 (dostęp: 15.01.2016).

558 S.B. Cohen, Geopolitics: The Geography…, op. cit., s. 432–433.559 P. Collier, The Bottom Billion…, op. cit., s. 53–63; J.D. Sachs, The End of Poverty…, op. cit.,

s. 57–58.


rozwijających się gospodarczo państw świata). Są jednak także liczne przykłady na to, że nawet bardzo długa linia brzegowa nie decyduje o sukcesie gospodar-czym (np. Somalia, Sudan czy Erytrea). Bardzo wiele w takim wypadku zależy od państw, przez których terytorium transportowane są towary z portów. Dlate-go państwa śródlądowe już w latach pięćdziesiątych XX wieku podjęły starania o dopuszczenie ich do eksploatacji zasobów morskich. Na I Konferencji Prawa Morza, zwołanej przez ONZ w Genewie w 1958 roku, opracowano konwen-cję w sprawie morza otwartego. Kolejnym dokumentem była Konwencja Naro-dów Zjednoczonych o prawie morza sporządzona w Montego Bay w grudniu 1982 roku, której intencją było to, że „(…) przyczyni się do ustanowienia słusz-nego i sprawiedliwego międzynarodowego ładu gospodarczego, uwzględniają-cego interesy i potrzeby całej ludzkości, a zwłaszcza szczególne interesy i potrze-by krajów rozwijających się, zarówno nadbrzeżnych, jak i śród lądowych (…)”560. Konwencja przewiduje, że państwom śródlądowym przysługuje prawo dostępu do morza i w tym celu będą mogły korzystać z wolności tranzytu, z wykorzysta-niem wszelkich środków transportu. W praktyce jednak dostęp do morza państw śródlądowych jest uzależniony od relacji politycznych między państwami śród-lądowymi a nadbrzeżnymi w regionie, oraz od stanu łączącej je infrastruktury drogowej. Państwa posiadające dostęp do morza wykorzystują sytuację do na-cisków politycznych i gospodarczych na słabe śródlądowe państwa zamknięte. Przykładem z ostatnich lat może być Algieria, która w styczniu 2013 roku za-mknęła granicę z Mali i Nigrem pod pretekstem zagrożenia terrorystycznego. Natychmiastowym widocznym skutkiem było zablokowanie setek ciężarówek należących do firm transportowych z państw Afryki Subsaharyjskiej, stanowią-cych konkurencję dla rodzimych firm algierskich, które w przeszłości domino-wały w handlu z państwami na południe od Sahary561.

W Afryce Subsaharyjskiej kwestia dostępu do morza niejednokrotnie w historii doprowadziła do poważnych napięć politycznych, a nawet konfliktu zbrojnego. Przykładem może być konflikt pomiędzy Etiopią i Erytreą oraz rola w tym konflikcie maleńkiego Dżibuti, które stało się oknem na świat dla etiop-skiego rynku o populacji liczącej na początku 2017 roku ponad 100 mln lu-dzi562. Jedną z przyczyn, które doprowadziły do wojny między państwami, były

560 Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza, http://g.ekspert.infor.pl/p/_dane/akty_pdf/DZU/2002/59/543.pdf#zoom=90 (dostęp: 8.01.2015).

561 J. Keenan, Border Trouble: Algieria Border Closure Impedes the Sahel’s Development, While Promoting Trafficking and Radicalisation, „New African” 2017, No. 570 March, s. 39.

562 World Factbook, CIA, Ethiopia, https://www.cia.gov/library/publications/resources/the--world-factbook/geos/et.html (dostęp: 20.03.2017).


utrudnienia, jakie wprowadziła Erytrea wobec Etiopii w dostępie do swych portów. W reakcji Etiopia zrezygnowała z korzystania z portów erytrejskich – Massawy i Assabu, kierując całą wymianę handlową przychodzącą drogą mor-ską przez port w Dżibuti, który w rezultacie stał się jednym z największych portów Afryki pod względem przyjmowanych towarów. Obecnie na terenie Dżibuti budowane są trzy nowe porty563. Państwo to ma aspiracje, by stać się największym portem Afryki Wschodniej (teraz ustępuje portowi w Mombasie w Kenii)564. Podczas badań terenowych w Erytrei jesienią 2015 roku miałem okazję na własne oczy przekonać się o upadku portu w Massawie, który przed wybuchem konfliktu był jednym z ważniejszych w Afryce Wschodniej565.

Rozwój gospodarczy i ekonomia państwa zależą także od infrastruktury drogowej, kolejowej czy lotniczej. W trakcie badań terenowych w 2010 roku, przeprowadzonych w Republice Środkowoafrykańskiej, a następnie w Kame-runie, Autora zaskoczyły różnice w cenach importowanych towarów na ko-rzyść Kamerunu, który przecież jest państwem bogatszym od wschodniego sąsiada. Infrastruktura drogowa w tym czasie była w Republice Środkowo-afrykańskiej bardzo zła (tylko 3% dróg miało asfalt, często w formie szcząt-kowej). Także rzeka Ubangi nie mogła być w pełni wykorzystywana w celach transportu towarów ze względu na niestabilną sytuację panującą wówczas w Demokratycznej Republice Konga, gdzie kilka lat wcześniej zakończyła się wojna domowa, a w północnych prowincjach wciąż trwał chaos, liczne zaś grupy rebeliantów i zwykłe uzbrojone bandy grasowały na obszarze północnej części państwa566.

Według ekonomistów Banku Światowego koszty transportu w „zamknię-tych państwach śródlądowych” wynoszą o 50% więcej niż w państwach posia-dających dostęp do morza, co przekłada się na o 60% niższy wolumen handlu. W wyniku marginalizacji ekonomicznej zamkniętych państw śródlądowych Afryki Subsaharyjskiej w światowym handlu ich udział w eksporcie w ramach krajów rozwijających się spadł z 2,4% w 1990 do zaledwie 2% w 2000 roku567.

563 Porty w Tadżura, Goubet i Doudah, http://portdedjibouti.com/Pages/NewProjects.php? ProjectID=4 (dostęp: 20.03.2017).

564 Wywiad z profesor Aminą Said Chirè, Institut de Recherche Indépendant de la Corne d’Afrique – IRICA, Dżibuti, 19.03.2017.

565 Znacznym zniszczeniom uległo przylegające do portu stare miasto, do dzisiaj nieodbudowa-ne. Obserwacje w trakcie badań terenowych w Erytrei, październik 2015 roku.

566 Ubangi jest rzeką graniczną między RŚA i DRK.567 Global Facilitation Partnership for Transportation and Trade, The Problem of Landlocked

Countries, op. cit.


Tabela 32. Państwa Afryki Subsaharyjskiej niemające dostępu do morza

Państwo Powierzchnia559 Populacja560 HDI 2015561

Botswana 582 tys. km2 2,2 mln 108Burkina Faso 274 tys. km2 18,1 mln 185Burundi 27,8 tys. km2 11,1 mln 184Czad 1,28 mln km2 14,0 mln 186Etiopia 1,1 mln km2 99,3 mln 174Lesotho 30 tys. km2 2,1 mln 160Malawi 118 tys. km2 17,2 mln 170Mali 1,2 mln km2 17,6 mln 175Niger 1,26 mln km2 19,8 mln 187Republika Środkowoafrykańska 622 tys. km2 4,9 mln 188Rwanda 26,3 tys. km2 116 mln 159Sudan Południowy 644 tys. km2 12,3 mln 181Suazi 17 tys. km2 1,2 mln 148Uganda 241 tys. km2 39,0 mln 163Zambia 752,6 tys. km2 16,2 mln 139Zimbabwe 390,8 tys. km2 15,6 mln 154

Źródło: opracowanie własne na podstawie571.

Z tabeli 32 wynika, że wśród szesnastu państw Afryki Subsaharyjskiej bez dostępu do morza aż czternaście znajduje się w rankingu HDI 2015 dotyczącym najuboższych państw świata (low human development), co stanowi prawie 90% państw śródlądowych tego regionu. Licząc od końca, są to: Republika Środkowo-afrykańska (188), Niger (187), Czad (186), Burkina Faso (185), Burundi (184), Sudan Południowy (181), Mali (175), Etiopia (174), Malawi (170), Uganda (163), Lesotho (160), Rwanda (159), Zimbabwe (154) i Suazi (148)572. Dziewięć państw kontynentu afrykańskiego niemających dostępu do morza znajduje się wśród trzydziestu najbardziej dysfunkcyjnych państw świata (tabela 33).

568 World Factbook, CIA, op. cit. (dostęp: 10.01.2017).569 United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, Total Pop-

ulation by Sex in 2015…, op. cit., s. 13–17.570 United Nations Development Programme, Human Development Report 2015, op. cit.

(05.06.2017).571 L. MacKellar, A. Wörgötter, J. Wörz, Economic Development Problems of Landlocked Coun-

tries, Wien Institute for Advanced Studies, January, 2000, s. 12; United Nations Development Pro-gramme Human Development Report 2015, s. 214, http://hdr.undp.org/sites/default/files/2015_hu-man_development_report_0.pdf (dostęp: 21.12.2016).

572 United Nations Development Programme, Human Development Report 2015, op. cit., s. 200–201.


Tabela 33. Państwa Afryki Subsaharyjskiej bez dostępu do morza w kolejności występowania w rankingu Fragile States Index 2016

Miejsce w rankingu FSI 2016 Państwo2 Sudan Południowy3 Republika Środkowoafrykańska7 Czad15 Burundi16 Zimbabwe19 Niger24 Uganda24 Etiopia29 Mali


Wpływ na dysfunkcyjność państw mają także kwestie ekologiczne. Jak pokazuje historia, wiele tajemniczych porzuceń starożytnych miast i nagłych upadków państw zostało wywołane przez problemy ekologiczne. Ludzie, eksploatując – nierzadko w sposób rabunkowy – zasoby naturalne, niszczyli środowisko, w którym żyli i od którego zależała ich egzystencja. Potwierdzi-ły to odkrycia dokonane w ostatnich dziesięcioleciach przez archeologów, klimatologów, historyków i paleontologów. Jak zauważa Jared Diamond zaj-mujący się wpływem środowiska naturalnego na upadek państw, człowiek, nie licząc się z ekologią, popełnia niezamierzone „ekologiczne samobój-stwo” (ecocide). Diamond wyszczególnił kilka czynników, które spowodowa-ły, że w przeszłości społeczeństwa uległy rozpadowi w wyniku zniszczenia środowiska naturalnego: wycinanie lasów i niszczenie środowiska natural-nego, degradacja gleby (erozja, zasolenie, wyjałowienie), nieumiejętne go-spodarowanie zasobami wodnymi, wytrzebienie zwierzyny, wyeksploato-wanie łowisk, sprowadzanie obcych gatunków zwierząt i roślin, które mają negatywny wpływ na rodzimą faunę i florę, przeludnienie. Wzrost populacji wymuszał zintensyfikowanie produkcji rolnej, na przykład poprzez nawad-nianie, wielokrotne zbiory czy zakładanie tarasów rolnych. W rezultacie in-tensywna ingerencja człowieka prowadziła do uszkodzenia środowiska, po-wodując jego degradację i w końcu opuszczenie. Konsekwencje degradacji środowiska dla społeczeństw mogą przybrać dramatyczne skutki. W rezulta-cie może dojść do niedoborów żywności, głodu, upadku autorytetu władzy, wojny domowej, a w końcu do rozpadu społeczeństwa i chaosu. Ostatecznie


liczba ludności ulega zmniejszeniu przez głód, wojny i choroby, a społeczeń-stwo traci poczucie wspólnoty politycznej, gospodarczej i kulturowej. Tak osłabione społeczeństwa narażone są na ingerencję zewnętrzną, której nie są w stanie się przeciwstawić573.

Przedstawiony wyżej problem znajduje odzwierciedlenie w Afryce Sub-saharyjskiej, gdzie deforestacja, degradacja ziem i ubytki zasobów wody pit-nej to dzisiaj w dużej mierze skutek działalności człowieka. Niecałe 100 lat temu lasy deszczowe pokrywały cały obszar dzisiejszej Afryki Środkowej, w ostatnich dziesięcioleciach zaszły jednak ogromne zmiany spowodowane rabunkową eksploatacją lasów tropikalnych szczególnie w najsłabiej rozwi-niętych państwach kontynentu. Obszar leśny liczący ponad 15 tys. lat stano-wi obecnie jedną piątą światowych zasobów pierwotnego lasu tropikalnego. Ekolodzy zwracają uwagę społeczności międzynarodowej na fakt, że każde-go roku Afryka traci obszar leśny wielkości Belgii, a około 75% lasów na za-chodnim wybrzeżu kontynentu już uległo zniszczeniu574. Takie państwa, jak Nigeria czy Wybrzeże Kości Słoniowej, od uzyskania niepodległości straciły ponad 90% pierwotnych lasów. Niestety także obecnie na wielką skalę trwa eksploatacja drewna w wielu ubogich i słabo rozwiniętych państwach Afryki Subsaharyjskiej, gdzie rządy próbują uzyskać środki finansowe ze sprzeda-ży drewna, a dla mieszkańców jest ono z kolei jedynym dostępnym źród-łem energii575. Obecnie głównym materiałem opałowym w gospodarstwach większości państw Afryki Subsaharyjskiej jest drewno opałowe, co przy gwałtownie zwiększającej się populacji powoduje jeszcze większą eksploa-tację zasobów leśnych576.

Najbardziej jaskrawym przykładem deforestacji w ostatnich latach jest Nigeria, która tylko w latach 1990–2010 utraciła 47,5% swoich lasów pier-wotnych. Z kolei w Etiopii, której terytorium jeszcze na początku XX wie-ku lasy pokrywały w 35%, obecnie – według danych FAO – zajmują one niespełna 11% powierzchni. Według danych statystycznych tylko w latach

573 J. Diamond, Collapse…, op. cit., s. 16–17.574 S. Williams, The Last Stand?, „New African” 2016, No. 563, July, s. 57.575 Miałem okazję naocznie przekonać się o skali rabunkowej eksploatacji zasobów leśnych

w Republice Środkowoafrykańskiej podczas pobytu w tym kraju latem 2010 roku. Jadąc z RŚA do Kamerunu, przez całą drogę widziałem sznury samochodów ciężarowych z ładunkiem drewna, któ-re dalej, zapewne drogą morską, było eksportowane za granicę.

576 Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2014 Global Products Facts and Figures, http://www.fao.org/3/a-bc092e.pdf (dostęp: 16.01.2016).


1990–2010 Etiopia utraciła 18,6% leśnego areału577. Kenia w 1963 roku posia-dała 10% lasów, obecnie współczynnik ten wynosi 1,7%. Według danych z lat 2000–2005 największy wskaźnik deforestacji spośród państw Afryki Subsa-haryjskiej miały kolejno: Sudan, Zambia, Tanzania, Nigeria, Demokratyczna Republika Konga, Zimbabwe, Kamerun, Etiopia i Angola578.

Problem ten stał się przedmiotem międzynarodowej debaty, w wyniku której w grudniu 2015 roku na konferencji Narodów Zjednoczonych w spra-wie zmian klimatu, odbywającej się w Paryżu, rządy 13 państw afrykańskich złożyły deklaracje odtworzenia obszarów leśnych wielkości 100 mln hektarów do 2030 roku579.

Innym problemem jest sprowadzanie obcych gatunków zwierząt i roślin, które w konsekwencji mają negatywny wpływ na miejscową faunę i florę. Do-brym przykładem jest eukaliptus, który ponad sto lat temu został sprowadzo-ny do Etiopii z Australii przez cesarza Menelika II. Roślina ta bardzo szybko rozprzestrzeniła się po kraju, wypierając wiele miejscowych gatunków drzew. Celem jej sprowadzenia było zapewnienie łatwo dostępnego opału dla ludno-ści, gdyż eukaliptus rośnie szybko. Jednakże roślina ta pochłania duże ilości wody, co skutkuje obecnie jej brakiem dla okolicznych pól i studni, stając się zagrożeniem dla etiopskiej gospodarki580.

Degradacja szaty leśnej jest powiązana z degradacją pastwisk, które w Afryce szacowane są na około 13,4 mln km2. W wyniku zmian klimatycz-nych (rzadsze opady deszczu) oraz działalności człowieka (wycinanie lasów, złe gospodarowanie wodą) w ostatnich latach widoczny jest znaczny ubytek pastwisk581. Sytuacja ta powoduje konflikty między rolnikami i hodowcami bydła; była też jedną z przesłanek konfliktu w prowincji Sudanu – Darfurze582. W większości państw nie dochodzi do otwartego konfliktu zbrojnego, ale tego typu konflikty niskiej intensywności w ostatnich latach występowały w Nige-rii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Kenii, Nigrze, Senegalu, Etiopii, a także w Tan-

577 Ethiopia Forrest Information and Data, http://rainforests.mongabay.com/deforestation/2000/Ethiopia.htm (dostęp: 16.01.2016).

578 R. Buttler, Deforestation, 27.07.2012, http://rainforests.mongabay.com/0801.htm (dostęp: 16.01.2016).

579 S. Williams, The Last Stand?, op. cit., s. 57.580 K. Underwood, Eliminating Eucalyptus to Aid Ethiopia, 15.09.2009, http://www.treehugger.

com/natural-sciences/eliminating-eucalyptus-to-aid-ethiopia.html (dostęp: 15.05.2016).581 P.N. de Leeuw, R. Reid, Impact of Human Activities and Livestock on the African Environment:

An Attempt to Partion the Pressure, FAO, http://www.fao.org/wairdocs/ilri/x5462e/x5462e06.htm (dostęp: 16.01.2016).

582 W. Lizak, Problemy bezpieczeństwa Afryki [w:] R. Zięba, Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie,Warszawa 2008, s. 447.


zanii583. W większości były to incydenty, w których śmierć poniosło od kil-ku do kilkunastu osób. Konflikty te nie są nagłaśniane, tymczasem według wyliczeń w Nigerii i innych państwach Afryki Zachodniej tylko w 2016 roku zginęło więcej osób w incydentach między rolnikami a hodowcami bydła niż przez ostatnich sześć lat z rąk terrorystów z Boko Haram, których liczbę ofiar szacuje się na około 15 tysięcy584. Badacze zajmujący się tą problematyką zwra-cają uwagę na szereg długofalowych czynników, które składają się na istnienie tego typu konfliktów585:

− trwające od 50 lat stopniowe przemieszczanie się ludności pasterskiej na obszary rolnicze, szczególnie jest to widoczne w pasie Sahelu, gdzie lud-ność z północy przemieszcza się na południe;

− wzrastająca dostępność broni lekkiej, jaka następuje od końca lat osiem-dziesiątych XX wieku, co prowadzi do coraz częstszych starć z jej uży-ciem, problem ten jest zauważalny zwłaszcza w Etiopii (Afarowie), w Ke-nii (Turkana i Somali) i w Nigerii (Fulanie);

− gwałtowny wzrost populacji: Afarowie w Etiopii, Fulanie i Hausa w Nigrze; − zmiany klimatyczne powodujące, że kurczą się areały pastwisk i dostęp do wody pitnej na skutek poszerzania się pasa Sahelu (Niger, Czad, Sudan);

− napływ uchodźców związany z konfliktami wewnętrznymi w Republice Środkowoafrykańskiej, Sudanie Południowym czy wcześniej w Darfurze, uchodźcy stają się konkurentami do zasobów wodnych, leśnych i pastwisk;

− przemieszczanie się pasterzy z bydłem przez pola uprawne rolników, co powoduje ich niszczenie (Kamerun);

− stosowanie nowych technologii i ingerencja człowieka w środowisko: prace irygacyjne, stosowanie upraw pochłaniających duże ilości wody (bawełna) czy wyjaławiających gleby (tytoń);

− inwestycje ingerujące w tradycyjny sposób życia mieszkańców, na przy-kład przez budowę zapór wodnych czy zakładanie wielkich plantacji (Etiopia, Kenia).

Warunki środowiskowe, w jakich muszą żyć i rozwijać się poszczegól-ne społeczeństwa, mają duże znaczenie dla poziomu ich rozwoju. Warunki naturalne mogą stanowić poważne ograniczenia również dla państw. Mogą

583 D. Seddon, J. Sumberg, Conflict between Farmers and Herders in Africa: Analysis, Depart-ment for International Development, http://r4d.dfid.gov.uk/PDF/Outputs/R6618a.pdf (dostęp: 16.01.2016); K. Makoye, Tanzania Struggles to End Clashes between Farmers and Herders, Inter Press Service, 16.01.2014, http://www.ipsnews.net/2014/01/tanzania-finds-hard-stop-farmers-herders-fighting-resources (dostęp: 16.01.2016).

584 M. Siollun, Cattle Rustling, the New Conflict, „New African” 2016, No. 562, June, s. 8.585 Por. D. Seddon, J. Sumberg, Conflict between Farmers and Herders in Africa…, op. cit.


się na nie składać takie czynniki, jak częstotliwość opadów deszczu, dostęp do wody pitnej (rzeki, jeziora), odległość od otwartych mórz, występowanie chorób (zarówno ludzkich, jak i zwierzęcych).

Oczywiste jest, że dostęp do wody pitnej ma fundamentalne znaczenie dla egzystencji człowieka, tymczasem Afryka Subsaharyjska cechuje się bardzo nie-równomiernym rozkładem zasobów wodnych. Ponad połowa ludności Afryki boryka się z problemem dostępu do wody pitnej. Na otwarciu afrykańskiej kon-ferencji na temat wody pitnej i jej uzdatniania, która odbyła się w Abidżanie w lutym 2014 roku, premier Wybrzeża Kości Słoniowej Daniel Kablan Duncan podkreślił, że ponad 70% miejsc w szpitalach w Afryce zajmują osoby cierpiące na choroby będące konsekwencją złej jakości wody, której używają. Szacuje się, że z powodu korzystania z wody niezdatnej do picia w Afryce rocznie umiera 5 mln osób, a 80% dzieci zapada na różnego rodzaju choroby586.

Rozważając geograficzne konteksty dysfunkcyjności, zasadne jest rów-nież pytanie, w jakim stopniu cechy regionu mają wpływ na dysfunkcyjność państw. Tabela 34 zawiera listę państw o wysokim stopniu dysfunkcyjności, sporządzoną według klucza regionalnego.

Geografia niestabilności, nazywana też czasem „klątwą złego sąsiedz-twa”, ma duże znaczenie dla kondycji politycznej, społecznej i gospodarczej państw Afryki Subsaharyjskiej. Analizując indeksy państw dysfunkcyjnych, widzimy wyraźnie, że można wyodrębnić przynajmniej dwa regiony cha-rakteryzujące się wysoką destabilizacją polityczną: Afrykę Środkową i Róg Afryki (mapy 7 i 8). Państwem, które posiada najbardziej niestabilne otocze-nie na świecie, jest Republika Środkowoafrykańska. Według FSI z 2016 roku RŚA, zajmująca w tym rankingu 3. pozycję, graniczy z Sudanem Południo-wym (2), Sudanem (4), Demokratyczną Republiką Konga (8), Czadem (7), Kamerunem (22) oraz Kongiem (31). Jak widać, wszystkie te państwa należą do grupy najbardziej dysfunkcyjnych państw świata. W Afryce Wschodniej najbardziej dysfunkcyjne są państwa tzw. szeroko definiowanego Rogu Afry-ki: Somalia (1), Sudan Południowy (2), Sudan (4), Erytrea (18), Kenia (20) i Etiopia (24). W Afryce Zachodniej oraz w Afryce Południowej nie ma państw klasyfikowanych jako znajdujące się w stanie upadłości czy zagrożo-nych upadkiem. W Afryce Południowej jako dysfunkcyjne uznano jedynie Suazi i Lesotho. Z kolei Botswana, Republika Południowej Afryki i Namibia są uznawane za najbardziej stabilne na kontynencie afrykańskim.

586 Water, Initiative for the Development of Africa, http://www.idainternational.org/projects/water (dostęp: 16.01.2016).


Tabela 34. Państwa Afryki Subsaharyjskiej o wysokim stopniu dysfunkcyjności w roku 2016 – perspektywa regionalna

Afryka ZachodniaSkrajnie dysfunkcyjne

(very high alert)Wysoko dysfunkcyjne

(high alert, alert)Dysfunkcyjne(high warning)

Gwinea (12)Nigeria (13)Gwinea Bissau (17)Niger (19)Wybrzeże Kości Słoniowej (21)Liberia (27)Mauretania (28)Mali (29)Sierra Leone (34)

Burkina Faso (41)Gambia (48)Togo (51)Senegal (59)

Afryka ŚrodkowaSkrajnie dysfunkcyjne



Republika Środkowo-afrykańska (3)Czad (7)Demokratyczna Republika Konga (8)

Kamerun (22)Republika Konga (31)Angola (37)

Gwinea Równikowa (53)

Afryka WschodniaSkrajnie dysfunkcyjne



Somalia (1)Sudan Południowy (2)Sudan (4)

Burundi (15)Zimbabwe (16)Erytrea (18)Kenia (20)Uganda (23)Etiopia (24)Rwanda (32)

Dżibuti (39)Mozambik (42)Malawi (44)Zambia (49)Madagaskar (56)Komory (57)

Afryka PołudniowaSkrajnie dysfunkcyjne



Suazi (44)Lesotho (66)

Afryka PółnocnaSkrajnie dysfunkcyjne



Libia (25)Egipt (38)



Mapy przedstawiają państwa o najbardziej zdestabilizowanym sąsiedztwie w Afryce.

KONGOGABON

KAMERUN

REPUBLIKAŚRODKOWOAFRYKAŃSKA

SUDANPOŁUDNIOWY

SUDAN

UGANDA

DEMOKRATYCZNAREPUBLIKA

KONGA

CZAD

NIGERIA

NIGER

Mapa 7. Afryka ŚrodkowaŹródło: opracowanie własne.

ETIOPIASOMALIA

DŻIBUTI

ERYTREA

TANZANIA

BURUNDI

RWANDA

SUDANPOŁUDNIOWY

SUDAN

CZAD

R.S.A.

D.R.K.

KONGOKENIA

UGANDA

Mapa 8. Róg AfrykiŹródło: opracowanie własne.


Warto także zwrócić uwagę na rozmieszczenie baz wojskowych w Afry-ce Subsaharyjskiej, należących do najbardziej zaangażowanych aktorów ze-wnętrznych świata zachodniego w tym rejonie, czyli USA i Francji, w obu przypadkach znajdują się one w pasie Sahelu, Afryce Środkowej i Rogu Afryki, co nie jest przypadkowe587.

587 American Military Bases in Africa, http://www.globalsecurity.org/military/facility/africom.htm (dostęp: 14.12.2014).

215Konteksty społeczne 215

Rozdział II

Konteksty społeczne

Dopóki Afryka nie będzie miała sprawiedliwości społecznej, dopóty nie będzie się mogła w pełni cieszyć owocami rozwoju gospodarczego. Bowiem to niesprawiedliwość społeczna rodzi społeczne niezadowolenie; a ono z kolei jest niebezpieczne dla bytu państw.

Ifeanyi A. Menkiti, nigeryjski filozof i poeta588

Wśród wskaźników społecznych mających wpływ na stopień dysfunkcyjności państwa najczęściej wymienianymi są: presje demograficzne, uchodźcy i oso-by wewnętrznie wysiedlone, grupowe poczucie krzywdy, skonfliktowanie spo-łeczeństw, grup i elit oraz stan opieki zdrowotnej i usług edukacyjnych. Presje demograficzne mogą być spowodowane szeregiem czynników, takich jak klęski żywiołowe (huragany, trzęsienia ziemi, susze, powodzie itp.), epidemie (HIV, SARS), degradacja środowiska naturalnego, niedostatek ziemi uprawnej, żyw-ności i wody, wysokie tempo wzrostu populacji, przewaga młodej populacji, niedożywienie czy duża śmiertelność. Wskaźnik mówiący o uchodźcach i oso-bach wysiedlonych związany jest między innymi z toczącymi się wojnami, ata-kami terrorystycznymi, klęskami żywiołowymi, przymusowymi wysiedleniami ludności związanymi z prowadzoną przez państwo celową polityką (np. gospo-darczą). Pod uwagę brane są współczynniki proporcji uchodźców w stosunku do liczby ludności państw, z których pochodzą, i tych, do których przybywają, a także rozmieszczenie i liczba obozów dla uchodźców. Z kolei stały i utrzymują-cy się odpływ ludzi, którzy szukają lepszego życia poza granicami swojego kraju, w tym młodych, wykształconych specjalistów czy wyjątkowo przedsiębiorczych jednostek, osłabiający znacząco kapitał ludzki danego państwa, mierzony jest współczynnikiem emigracji w stosunku do liczby ludności oraz liczbą wykształ-conych osób opuszczających kraj. Grupowe poczucie krzywdy jest na ogół uwa-runkowane historią przemocy doświadczanej przez daną wspólnotę, wynikającą często z konfliktu, którego korzeni można się doszukiwać w przeszłości. Wysoki

588 Cyt. za: K. Trzciński, Przyszłość państw i granic w Afryce. Alternatywny punkt widzenia [w:] Przestrzeń i granice we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2010, t. 10, s. 244.


współczynnik sugeruje, iż w danym społeczeństwie istnieje ciągłe ryzyko no-wych aktów przemocy i społecznego wykluczenia obywateli jakiejś grupy et-nicznej – czy to ze strony władz państwowych, czy to ze strony innych grup. Ten wskaźnik obrazuje również poziom tzw. kultury nienawiści, której doświadcza dane społeczeństwo. Składają się na nią dyskryminacja, bezsilność, przemoc społeczna, przemoc na tle etnicznym, rasowym czy religijnym589.

1. Presja demograficzna

Według raportu Funduszu Ludnościowego Narodów Zjednoczonych (United Nations Population Fund – UNFPA) z roku 2016 Afrykę zamieszkiwało ponad 1,2 mld ludzi, w tym Afrykę Subsaharyjską 974 mln, co oznacza, że ludność Afryki Subsaharyjskiej stanowiła 13,1% światowej liczby ludności i ponad 80% populacji całego kontynentu afrykańskiego. Według raportu UNFPA do 2050 roku populacja Afryki przekroczy liczbę 2 mld ludzi, co spowoduje, że udział jej mieszkańców w liczbie ludności świata w połowie XXI wieku wy-niesie powyżej 20%590.

Przez kilkaset lat liczba ludności Afryki utrzymywała się na stałym pozio-mie. Od drugiej połowy XX wieku zaczęła gwałtownie rosnąć mimo toczą-cych się na kontynencie wojen, epidemii i ubóstwa. Od roku 1990 populacja Afryki podwoiła się (631 mln), a od roku 1950 wzrosła ponadpięciokrotnie (229 mln), co jest wydarzeniem bez precedensu w historii591.

Eksplozja demograficzna w krajach afrykańskich była tak duża, ponieważ ogromna śmiertelność, która utrzymywała tam populację na stałym pozio-mie, została znacznie ograniczona, dużo skuteczniej, niż to było w Europie w XIX wieku. Na Starym Kontynencie spadek śmiertelności był związany ze stopniową poprawą warunków życia i odżywiania, a osiągnięcia współczes-nej cywilizacji w postaci technologii oraz medycyny umożliwiły ratowanie ży-cia na masową skalę592.

589 Fund for Peace, Fragile States Index 2015: Indicators, http://fsi.fundforpeace.org/indicators (dostęp: 21.12.2015); J. Mormul, Czołowe instytucje międzynarodowe..., op. cit., s. 96.

590 2016, World Population Data Sheet with Special Focus on Human Needs and Sustainable Re-sources, Population Reference Bureau, s. 10, http://www.prb.org/pdf16/prb-wpds2016-web-2016.pdf (dostęp: 8.09.2016).

591 Past and Future Population in Africa, http://www.geohive.com/earth/his_proj_africa.aspx (dostęp: 30.12.2016); Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, Warszawa 1998, s. 353.

592 E. Hobsbawm, Wiek skrajności, op. cit., s. 318.


Tabela 35. Populacja Afryki w latach 1950–2017 (mln)

1950 1960 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2015 2016229 285 365 478 631 814 920 1044 1186 1216

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Africa Population 1950–2017593

Tabela 36. Najbardziej zaludnione państwa świata w 2015 roku i prognoza na 2050 rok (mln)

Państwo Liczba ludności w 2015 r. Państwo Liczba ludności

w 2050 r.Chiny 1 378 Indie 1 700Indie 1 329 Chiny 1 300USA 324 USA 398Indonezja 259 Nigeria 398Brazylia 206 Indonezja 360Pakistan 203 Pakistan 344Nigeria 182 Brazylia 226Bangladesz 163 Bangladesz 202Rosja 144 Demokratyczna Republika Konga 194Meksyk 129 Etiopia 165

Źródło: 2015 World Population Data Sheet…, op. cit.

Z tabeli 36 wynika, że w roku 2015 wśród 10 najludniejszych państw świata znajduje się tylko jedno z Afryki Subsaharyjskiej – Nigeria, która plasuje się na 7. pozycji. W prognozach na rok 2050 w pierwszej dziesiątce najludniej-szych państw globu będą już trzy państwa Afryki Subsaharyjskiej, a Nigeria przesunie się na 4. lub nawet 3. miejsce pod względem liczby ludności, doga-niając USA594.

W tabeli 37 przedstawiono 25 państw Afryki Subsaharyjskiej, które znajdu-ją się wśród 38 najbardziej dysfunkcyjnych państw świata, i wykazano liczbę ludności w 2016 roku oraz prognozowany stan populacji na rok 2030. Według szacunków Departamentu Ekonomii i Spraw Społecznych ONZ do 2050 roku większość państw Afryki Subsaharyjskiej o największym stopniu dysfunk-cyjności podwoi obecną liczbę ludności, niektóre zaś będą nawet trzykrotnie ludniejsze.

593 Africa Population 1950–2017, Worldometers, http://www.worldometers.info/world-popula-tion/africa-population (dostęp: 10.06.2017).

594 Ibidem.


Tabela 37. Najbardziej dysfunkcyjne państwa Afryki Subsaharyjskiej wg indeksu FSI 2016 w zestawieniu z liczbą ludności w 2016 i prognozowaną liczbą ludności w 2030 roku

Państwo Miejsce w rankingu FSI 2016

Liczba ludności w 2016 r. (mln)

Prognozowana liczba ludności w 2030 r. (mln)

Somalia 1 11,1 16,5

Sudan Południowy 2 12,7 17,8

Republika Środkowoafrykańska 3 5 6,7

Sudan 4 42,1 61,7

Czad 7 13,7 37,4

Demokratyczna Republika Konga 8 79,8 124,2

Gwinea 12 18,3 24

Nigeria 13 182 261,9

Burundi 15 11,1 17,2

Zimbabwe 16 16 22,2

Gwinea Bissau 17 1,9 2,5

Erytrea 18 5,4 7,3

Niger 19 19,7 34,3

Kenia 20 45,4 63,7

Wybrzeże Kości Słoniowej 21 23,9 33

Kamerun 22 24,4 34,4

Uganda 23 36,6 58,1

Etiopia 24 101,7 132,9

Liberia 27 4,6 6,4

Mauretania 28 4,2 5,7

Mali 29 17,3 26,1

Kongo 31 4,9 6,7

Rwanda 32 11,9 16,4

Sierra Leone 34 6,6 8,9

Angola 37 25,8 39,4

Źródło: opracowanie własne na podstawie: FSI 2016; oraz 2016 World Population Data Sheet…, op. cit., s. 10–11.


Afryka Subsaharyjska ma największy współczynnik dzietności, wynoszący 5,0, oraz najwyższą na świecie średnią roczną stopę przyrostu naturalnego, wynoszącą 2,7% (w latach 2010–2015)595. Skutkiem tego jest „najmłodszym” kontynentem na ziemi, dzieci poniżej 14. roku życia stanowią tam około 43% populacji596. W związku z wojnami, epidemiami i niskim poziomem życia (niedożywienie, niski poziom opieki zdrowotnej i edukacji) średnia długość życia jest najniższa na świecie i wynosi 58 lat, co w konsekwencji powoduje obniżenie się wieku społeczeństwa. W większości państw Afryki Subsaharyj-skiej dzieci i młodzież stanowią połowę populacji597.

Tabela 38. Państwa o największym na świecie współczynniku dzietności w zestawieniu z indeksami FSI 2016 i HDI 2015

Państwo Współczynnik dzietności

Średnia długość życia FSI 2016 HDI 2015

Niger 7,6 59 lat 19 187

Sudan Południowy 6,7 55 lat 2 181

Demokratyczna Republika Konga 6,5 51 lat 8 176

Somalia 6,4 53 lata 1 nk

Czad 6,4 51 lat 7 186

Burundi 6,1 54 lata 15 184

Angola 6,0 50 lat 37 150

Mozambik 5,9 49 lat 42 181

Uganda 5,8 58 lat 23 163

Źródło: opracowanie własne na podstawie: 2016 World Population Data Sheet; FSI 2016 oraz HDI 2015, s. 49–50.

Jak wynika z tabeli 38, na 10 państw o największym współczynniku dziet-ności na świecie dziewięć znajduje się w Afryce Subsaharyjskiej. Wszystkie wymienione państwa z wyjątkiem Mozambiku w indeksie FSI 2016 znajdują

595 Współczynnik dzietności (poziom płodności) jest to współczynnik określający liczbę dzieci przypadających na kobietę w wieku rozrodczym.

596 Średnia roczna stopa przyrostu naturalnego dla świata wynosiła w tym samym okresie 1,2%. United Nations Population Fund, State of World Population 2015, s. 127, http://www.unfpa.org/sites/default/files/sowp/downloads/State_of_World_Population_2015_EN.pdf (dostęp: 5.12.2015).

597 Human Development Index 2015 [w:] Human Development Report 2016, op. cit., s. 200–201.


się w grupie najbardziej dysfunkcyjnych państw świata, są one także zaliczane według HDI za 2015 rok do najbiedniejszych na świecie.

Ta nierównowaga demograficzna ma przełożenie na stabilność politycz-ną państw. Według Gastona Bouthoula skłonność danego państwa do wojny zwiększa się wraz ze wzrostem procentowym populacji młodych ludzi598. W Sudanie Południowym, który uzyskał niepodległość w 2011 roku, poło-wa społeczeństwa nie ukończyła 18. roku życia, a 72% ma mniej niż 30 lat. Oczywiście czynnik demograficzny nie jest odpowiedzialny za fakt, że niemal nazajutrz po uzyskaniu niepodległości kraj ten pogrążył się w konflikcie we-wnętrznym, ale niewątpliwie ma on znaczenie.

Eksplozja demograficzna to także kwestia migracji zewnętrznych i we-wnętrznych. Szczególnie ten drugi problem jest bardzo widoczny, gdy co roku dziesiątki tysięcy młodych ludzi opuszczają swe domy na prowincji, by szukać lepszego życia na obrzeżach wielkich miast, powodując rozrastanie się slum-sów do ogromnych rozmiarów.

Struktura demograficzna ma również poważny wpływ na sytuację ekono-miczną państw dysfunkcyjnych, gdyż ogranicza możliwości czerpania docho-du z tytułu opodatkowania obywateli. Dzieci i młodzi ludzie, którzy stanowią często połowę populacji kraju, z oczywistych względów nie podlegają opodat-kowaniu. Według przeprowadzonego w 2009 roku raportu Ośrodka Studiów Wyższych Roberta Schumana przy Europejskim Instytucie Uniwersyteckim (Robert Schuman Centre for Advanced Studies European University Institu-te) dochody rządowe w państwach dysfunkcyjnych Afryki Subsaharyjskiej nie przekraczają 20% PKB, podatki natomiast generują zaledwie 6–13% PKB. Za-tem według raportu struktura wiekowa społeczeństw ma bezpośrednie prze-łożenie na sytuację ekonomiczną kraju, w którym niewiele osób podlega obo-wiązkowi płacenia podatków599.

598 Gaston Bouthoul dopatrywał się regularności w występowaniu wojen w związku ze wzrostem populacji. Zob. Young Men and War: Could We Have Predicted the Distribution of Violent Conflicts at the End of the Millennium, spotkanie z udziałem Christiana Mesquida i Neila Wernera, ECSP Meet-ings, Wilson Center, 22.06.2001, https://www.wilsoncenter.org/event/young-men-and-war-could-we-have-predicted-the-distribution-violent-conflicts-the-end the (dostęp: 30.05.2013); A. Szuman, Cykliczność w teoriach ludnościowych „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1998, nr, 3, 4, s. 357–358. Także związek między dużą populacją młodych mężczyzn niemających nic do stracenia a podatnością państw dysfunkcyjnych na konflikty zbrojne dostrzegają inni autorzy, np. J.L. Soeters, Ethnic Conflict an Terrorism: The Origins and Dynamics of Civil Wars, London–New York 2005, s. 49.

599 Przezwyciężanie niestabilności w Afryce. Nowe europejskie podejście, Raport Europejski o Współpracy, Raport Ośrodka Studiów Wyższych Roberta Schumana przy Europejskim Instytucie Uniwersyteckim, 2009, s. 3, http://ec.europa.eu/europeaid/what/development-policies/research--development/documents/erd_report_2009_pl.pdf (dostęp: 30.11.2012).


Tabela 39. Najbardziej dysfunkcyjne państwa Afryki Subsaharyjskiej a procentowy współczynnik populacji w wieku 0–14 lat

Państwo FSI 2016 Procent populacji poniżej 14. roku życia

Somalia 1 47%Sudan Południowy 2 42%Republika Środkowoafrykańska 3 39%Sudan 4 41%Czad 7 48%Demokratyczna Republika Konga 8 46%Gwinea 12 43%Nigeria 13 44%Burundi 15 45%Zimbabwe 16 42%Gwinea Bissau 17 41%Erytrea 18 43%Niger 19 50%Kenia 20 42%Wybrzeże Kości Słoniowej 21 43%Kamerun 22 43%Uganda 23 48%Etiopia 24 42%Liberia 27 43%Mauretania 28 40%Mali 29 48%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: FSI 2016; dane Banku Światowego600.

Zgodnie z prognozami ONZ w XXI stuleciu świat będzie się musiał zmie-rzyć z największą eksplozją demograficzną w historii. Jak przewidują spe-cjaliści z ONZ i Banku Światowego, z obecnej liczby 7,418 mld ludzi (2016) liczba mieszkańców Ziemi wzrośnie do 8,539 mld w 2030 i do 9,863 mld w 2050 roku601. Według prognoz Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Wy-żywienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization of the United

600 World Bank, Data 2015, Population Ages 0–14 (% of Total), http://data.worldbank.org/indi-cator/SP.POP.0014.TO.ZS?order=wbapi_data_value_2014+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=asc (dostęp: 28.12.2015).

601 2016 World Population Data Sheet…, op. cit., s. 10.


Nations – FAO) sytuacja ta będzie skutkowała wzrostem zapotrzebowania na żywność, które zwiększy się o 70% w roku 2050. Największy przyrost lud-ności, jak już wspomniano wcześniej, nastąpi w Afryce Subsaharyjskiej (rocz-ny wzrost 2,4%), gdzie liczba ludności w niektórych państwach tego regionu do 2050 roku wzrośnie o 100%. Konflikty wywołane przez eksplozję demo-graficzną i zmiany klimatu będą miały także istotny wpływ na gospodarki, szczególnie najbiedniejszych i najmniej rozwiniętych państw Afryki Subsaha-ryjskiej602. Wspomniane państwa doświadczają również obecnie bardzo trud-nej sytuacji pod względem bezpieczeństwa żywnościowego. Większość z nich, z wyjątkiem RPA, to importerzy żywności. To o tyle niepokojące, że to właśnie na ten obszar przypada największa dynamika wzrostu ludności. Obecnie na-dal największa liczba ludności świata dotknięta głodem zamieszkuje obszar Afryki Subsaharyjskiej. Warto też wspomnieć, że liczba osób głodujących w Azji i Ameryce Łacińskiej w ostatnich latach systematycznie spada, tymcza-sem w Afryce Subsaharyjskiej wzrasta603.

Paradoksem też jest fakt, że w regionie tym znajdują się duże obszary grun-tów, które nadają się pod uprawę, tymczasem są one niezagospodarowane bądź zostały wydzierżawione obcym inwestorom pod uprawy monokulturo-we, na przykład tytoń, kawę, trzcinę cukrową604.

Kwestie demograficzne w państwach dysfunkcyjnych generują wiele prob-lemów, a jednymi z największych są konflikty militarne. Jako przykład może posłużyć konflikt w Darfurze. Bardzo duży przyrost demograficzny na tym obszarze, jaki odnotowano w XXI wieku, zbiegł się z cyklem wielkich susz, będących konsekwencją zmian klimatycznych. W ciągu ostatnich 100 lat lud-ność prowincji wzrosła o 500% (mimo kilku klęsk głodu i wojen), a pogłowie bydła o 900%. Tymczasem ziemi uprawnej ubywało, gdyż oprócz znacznego zwiększenia populacji w tym regionie każdego roku pustynia przesuwa się średnio o pięć kilometrów na południe, powiększając tym samym obszar Sa-helu i zmniejszając tereny ziemi uprawnej605.

602 A. Gąsowski, Bezpieczeństwo żywnościowe świata [w:] Trzy wymiary współczesnego bezpie-czeństwa, red. S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2014, s. 122, 129.

603 A. Gąsowski, Problem bezpieczeństwa żywnościowego w Afryce Subsaharyjskiej [w:] Konteks-ty bezpieczeństwa w Afryce. Problemy globalne, sektorowe, regionalne, lokalne, red. A. Żukowski, „Fo-rum Politologiczne” 2014, t. 16, s. 210.

604 Zagadnieniu temu poświęcony będzie osobny podrozdział dotyczący problemu land grabbingu.

605 A. van Ardenne, M. Salih, N. Grono, J. Méndez, Explaining Darfur: Lectures on the Ongoing Genocide, Amsterdam 2007, s. 20.


W lutym 2003 roku w sudańskiej prowincji Darfur wybuchło powstanie miejscowej ludności przeciwko napływającej na te tereny ludności arabskiej z północnej części kraju. Konflikt szybko przerodził się w kryzys humanitarny, polityka zaś czystek etnicznych, realizowana przez rząd w Chartumie wspie-rający ludność arabską, skutkowała śmiercią około 300 tys. osób, a 2,5 mln skazała na wygnanie. W powszechnym odbiorze za główną przyczynę kon-fliktu uważa się animozje etniczne i religijne. Spór ten nie wyrósł jednak tylko na podłożu etnicznym, lecz u jego podstaw leżą także przyczyny demogra-ficzne, które zaogniły waśnie dotyczące alokacji zasobów. Ludność Darfuru przez wieki utrzymywała się z rolnictwa, głównie z uprawy prosa, oraz ho-dowli bydła i wielbłądów. Obie formy gospodarowania wymagały dostępu do coraz skromniejszych zasobów ziemi uprawnej i wody, wywołując konflikt rolników pochodzących z plemion negroidalnych z pasterskim ludami arab-skimi. W czasie klęsk suszy i głodu w latach osiemdziesiątych XX wieku kon-flikt o zasoby uległ nasileniu.

2. Uchodźcy i osoby wewnętrznie wysiedlone

Musieliśmy sprzedać za półdarmo dom i część rzeczy, arabscy handlarze wykorzystywali naszą sytuację. Resztę spakowaliśmy w paczki z worków (…) przywieźli nas w to puste miejsce. Jesteśmy tu już od ośmiu miesięcy. Najmłodsza córka zachorowała i zmarła. Nikt tutaj nie pracuje, nie mamy pieniędzy. (…) Żyjemy bez dachu nad głową i chcemy już jechać, jak najprędzej do Sudanu Południowego. Lepiej jednak mieszkać w miejscu, w któ-rym można przynajmniej mieć godność.

Joseph z ludu Bari606

Wskaźniki niestabilności indeksu FSI dotyczące uchodźców i osób wewnętrz-nie wysiedlonych oraz odpływu ludzi i tzw. drenażu mózgów są związane z ma-sową migracją ludności i zostaną omówione w jednym podrozdziale, gdyż są z sobą ściśle powiązane. Kwestia uchodźstwa jest obecnie jednym z najbar-dziej palących problemów współczesnego świata. Z całą mocą latem i jesienią 2015 roku problem ten przeniknął do świadomości przeciętnego Europejczyka, który na ekranach telewizorów codziennie widział dziesiątki tysięcy zdetermi-nowanych imigrantów starających się dotrzeć do wysoko rozwiniętych państw

606 Relacja uchodźcy Josepha z ludu Bari zamieszczona w: M. Ząbek, Niechciani w Sudanie. Między ucieczką a wypędzeniem [w:] Ex Africa semper aliquid novi, red. J. Łapott, M. Tobota, Żory 2014, t. 2, s. 70–72.


Unii Europejskiej607. Ludzie ci uciekają nie tylko przed wojną, ale także przed skrajną biedą oraz brakiem perspektyw rozwoju i szansy na lepsze jutro. Ucie-kają z państw o głębokiej dysfunkcyjności, a łatwość, z jaką przekraczają kolej-ne granice innych państw regionu, pokazuje, jak bardzo rządy nie są w stanie tych granic chronić, nie tylko przed grupami zbrojnymi, lecz także przed falą imigrantów. Podczas dwudniowego szczytu Unia Europejska – Afryka, który w listopadzie 2015 roku odbył się na Malcie z udziałem delegacji z 63 państw, głównym tematem była kwestia powstrzymania nielegalnej imigracji z Afryki do Europy oraz lepszej ochrony granic państw afrykańskich. Unia Europej-ska zadeklarowała na ten cel utworzenie funduszu powierniczego o wartości 1,8 mld euro. Kwota ta miałaby wspomóc między innymi zwiększenie liczby staży dla studentów z Afryki, a także walkę z przemytem i handlem ludźmi. Znamienne są słowa wypowiedziane przez szefa Komisji Europejskiej Jeana--Claude’a Junckera: „My musimy pomóc Afrykanom w rozwiązywaniu prob-lemów uchodźców, które tam także występują, a Afrykanie muszą nam pomóc ograniczyć napływ uchodźców do Europy, a może nawet go zahamować”608.

0 10 20 30 40 50 60

2010

2011

2012

2013

2014

2015

14,7

15,5

17,7

23,9

46,7

52,6

Wykres 5. Liczba osób wewnętrznie wysiedlonych na świecie w latach 2010–2015 (mln)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNHCR, Global Trends Forced Displacement in 2015609.

607 R. Kuźniar, Europa w porządku międzynarodowym, Warszawa 2016, s. 236–237.608 Szczyt na Malcie: „Ratowanie strefy Schengen to wyścig z czasem”, 12.11.2015, Portal Spraw

Zagranicznych, http://www.psz.pl/95-unia-europejska/szczyt-na-malcie-ratowanie-strefy-schen-gen-to-wyscig-z-czasem (dostęp: 8.04.2015).

609 UNHCR, Global Report 2015 – Africa Regional, 1.06.2016, http://www.unhcr.org/publications/fundraising/574ed6e14/unhcr-global-report-2015-africa-regional-summary.html (dostęp: 8.10.2016).


Według raportu Biura Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (United Nations High Commissioner for Refugees – UNHCR 2016) w 2015 roku liczba osób zmuszonych do opuszczenia swoich domów i niemających miejsca stałego pobytu wynosiła ponad 65,3 mln ludzi, w po-równaniu z 59,5 mln w 2014, 51,2 mln w 2013, 45,2 mln w 2012 i 42,5 mln w 2011 roku. Wynika z tego, że w ciągu ostatnich pięciu lat liczba uchodźców na świecie zwiększyła się o ponad 50%610. Uchodźcy wewnętrznie przesiedleni według szacunków UNHCR w 2015 roku liczyli 52,6 mln osób, w porówna-niu z 46,7 mln w 2014 roku. Najwięcej uchodźców w Afryce Subsaharyjskiej, według danych UNHCR za rok 2015, pochodzi kolejno z takich krajów, jak: Somalia, Sudan Południowy, Sudan, Demokratyczna Republika Konga, Re-publika Środkowoafrykańska, Erytrea i Burundi611.

Najnowszy raport UNHCR z października 2016 roku szacuje, że w Afry-ce Subsaharyjskiej pod opieką ONZ znajduje się 18 mln uchodźców, co sta-nowi 26% światowej liczby uchodźców612. W ciągu ostatnich pięciu lat licz-ba uchodźców w Afryce podwoiła się z 10,2 do 20,5 mln. Jedną z głównych przyczyn są konflikty i brak bezpieczeństwa żywnościowego. Niedostateczne finansowanie na szczeblu globalnym i regionalnym skutkuje brakiem odpo-wiednich dostaw żywności dla uchodźców, co powoduje, że w okresie mię-dzy wrześniem 2015 a lutym 2016 roku około 74% uchodźców otrzymało mniejsze racje żywnościowe. W wyniku przeprowadzonej w 2015 roku przez UNHCR akcji monitorowania odżywiania w obozach dla uchodźców po wi-zytacji w 71 miejscach pobytu uchodźców stwierdzono, że w 25% ośrodków poziom niedożywienia przekroczył próg alarmowy613.

Na obszarze Afryki Subsaharyjskiej znajdują się największe obozy dla uchodźców na świecie. Największy z nich był położony na terenie Kenii obóz Dadaab, założony jesienią 1991 roku. Początkowo przeznaczony dla

610 UNHCR, Global Forced Displacement Hits Record High, Geneva, 20.06.2016, http://www.unhcr.org/news/latest/2016/6/5763b65a4/global-forced-displacement-hits-record-high.html (dostęp: 20.06.2016); UNHCR, Statistical Yearbook 2014, Geneva 2015, s. 27–28, http://www.unhcr.org/56655f4b19.html (dostęp: 14.12.2015).

611 UNHCR, Global Trends Forced Displacement in 2015, s. 17–18, http://www.unhcr.org/576 408cd7 (dostęp: 20.06.2016).

612 UNHCR, Global Report 2015…, op. cit.613 UNHCR, Update on UNHCR’s Operations in Africa: Situational Analysis Including New

Developments, Executive Comittee of the High Commissioner’s Programme, Sixty-Seven Session, Geneva, 3–7 October 2016, s. 1, http://www.unhcr.org/excom/excomrep/57e8efbc7/update-on-unhcrs-operations-in-africa.html?query=camps (dostęp: 30.10.2016).


90 tys. osób, w szczytowym okresie mieścił ponad 400 tys. uchodźców614. W maju 2016 roku kenijski minister spraw wewnętrznych Joseph Nkaissery publicznie oświadczył, że ze względu na zagrożenia bezpieczeństwa państwa rząd planuje likwidację obozu Dadaab do końca roku 2016615. Oświadcze-nie to wywołało duże poruszenie nie tylko przedstawicieli ONZ i organiza-cji humanitarnych, lecz także innych państw afrykańskich616. Według raportu UNHCR z 15 kwietnia 2017 roku w obozie Dadaab wciąż przebywało ponad 248 tys. uchodźców, ich liczba zmniejszyła się jednak prawie o 100 tys. w po-równaniu z tym samym okresem w roku 2016617.

W 2015 roku pięć z pierwszych dziesięciu państw świata, z których pocho-dziła największa liczba uchodźców, było zlokalizowanych na obszarze Afryki Subsaharyjskiej. Kolejno na liście znalazły się: Somalia, Sudan, Sudan Połu-dniowy, Demokratyczna Republika Konga i Republika Środkowoafrykańska. Wszystkie wymienione państwa plasowały się w pierwszej piątce najbardziej dysfunkcyjnych państw świata według indeksu FSI za 2015 rok. Na 15 państw o największej liczbie uchodźców w FSI 2016 13 znajduje się wśród 30 najbar-dziej dysfunkcyjnych państw świata (z wyjątkiem Rwandy – 32 i Senegalu – 59). Jednocześnie wszystkie państwa znajdują się pośród najuboższych państw świata w rankingu HDI 2015.

Wśród dziesięciu największych obozów dla uchodźców na świecie siedem znajduje się w Afryce Subsaharyjskiej. Sytuacja w regionie wciąż jest dyna-miczna, czego przykładem może być obóz w miejscowości Bidi Bidi, znajdują-cej się w północnej Ugandzie. W ciągu trzech miesięcy, od lipca do paździer-nika 2016 roku, liczba uchodźców z Sudanu Południowego osiągnęła w tym miejscu liczbę 160 tys. osób, co oznacza, że w krótkim czasie stał się on czwar-tym co do wielkości obozem dla uchodźców na świecie618.

614 UNHCR, Dadaab-world’s Biggest Refugee Camp 20 Years Old, 21.02.2012, http://www.unhcr.org/4f439dbb9.html (dostęp: 26.08.2012).

615 Kenya Announces Dadaab Refugee Camp Will Close by November, BBC News, 31.05.2016, http://www.bbc.com/news/world-africa-36418604 (dostęp: 5.09.2016).

616 R. Warah, Dadaab’s Citizen Refugees, „New African” 2016, No. 562, June, s. 9.617 UNHCR, Dadaab Refugee Camps, Kenya. UNHCR Dadaab Bi-Weekly Update, 1–15.04.2017,

Report, 15.04.2017, http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/15%20April%20UNHCR %20Dadaab%20bi-weekly%20Update_0.pdf (dostęp: 30.04.2017).

618 K. Sieff, Three Months Ago, it Was a Tiny Ugandan Village. Now it’s the World’s Fourth-Largest Refugee Camp, „The Washington Post” 28.10.2016, https://www.washingtonpost.com/news/world-views/wp/2016/10/28/three-months-ago-it-was-a-tiny-ugandan-village-now-its-the-worlds-fou-rth-largest-refugee-camp (dostęp: 30.10.2016).


Tabela 40. Największe obozy dla uchodźców w Afryce Subsaharyjskiej i ich pozycja w rankingu światowym, stan w 2015 roku

Państwo Nazwa obozu Liczba uchodźców Pozycja w rankingu największych obozów dla uchodźców na świecie

Kenia Dadaab 343 043 1Etiopia Dollo Ado 198 462 2Kenia Kakuma 124 814 3Mauretania Mbera 75 261 6Sudan Południowy Yida 70 095 7Uganda Nakivale 68 996 8Tanzania Nyarugusu 68 197 9

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNHCR 2015; World’s Largest Refugee Camps619.

Tabela 41. Największe obozy dla uchodźców w Afryce Subsaharyjskiej i ich pozycja w rankingu światowym, stan we wrześniu 2016 roku

Państwo Nazwa obozu Liczba uchodźców Pozycja w rankingu największych obozów dla uchodźców na świecie

Kenia Dadaab 275 467 1Etiopia Dollo Ado 216 795 2Kenia Kakuma 163 192 3Uganda Bidi Bidi 160 000 4

Źródło: K. Sieff, Three Months Ago, it Was a Tiny Ugandan Village…, op. cit.

Tabela 42. Państwa Afryki Subsaharyjskiej, z których pochodzi największa liczba uchodźców

Państwo Liczba uchodźców UNHCR 2015 FSI 2016 HDI 2015

Somalia 1 mln 120 tys. 1 NkSudan Południowy 778 tys. 2 169Sudan 628 tys. 4 167Demokratyczna Republika Konga 541 tys. 8 176Republika Środkowoafrykańska 471 tys. 3 187Erytrea 411 tys. 18 186Burundi 292 tys. 15 184Rwanda 286 tys. 32 163Mali 154 tys. 29 179

619 World’s Largest Refugee Camps, „The Wall Street Journal”, http://blogs.wsj.com/photojour-nal/2013/09/03/worlds-largest-refugee-camps (dostęp: 30.10.2016).



Nigeria 152 tys. 13 152Wybrzeże Kości Słoniowej 92 tys. 21 172Etiopia 87 tys. 24 174Czad 48 tys. 7 185Senegal 23 tys. 59 170Zimbabwe 22 tys. 16 155

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Statistical Snapshot, UNHCR 2015; Global Trends Forced Dis-placement in 2015, UNHCR; FSI 2016; HDI 2015620.

Tabela 43. Państwa o największej liczbie uchodźców przebywających na ich terytorium, dane z grudnia 2014 roku


Etiopia 736 tys. 24 174Kenia 664 tys. 20 146Uganda 477 tys. 23 163Czad 369,5 tys. 7 186Demokratyczna Republika Konga 283 tys. 8 176Sudan 278 tys. 4 165Kamerun 264 tys. 22 153Sudan Południowy 248 tys. 2 181RPA 112 tys. 108 119Tanzania 88,5 tys. 62 151Niger 78 tys. 19 187Rwanda 73,82 tys. 32 159Kongo 55 tys. 31 135Burundi 53 tys. 15 184Liberia 38,5 tys. 27 177

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Statistical Snapshot, UNHCR 2015; Global Trends Forced Dis-placement in 2015, UNHCR 2016621.

620 UNHCR, Regional Operations Profile – Africa 2015, http://www.unhcr.org/pages/49e45a846.html (dostęp: 9.11.2015); Global Trends Forced Displacement in 2015, op. cit., s. 17–18, 63–65; Hu-man Development Index and its Components, HDR 2015, op. cit., s. 200–201 (dostęp: 20.05.2017); UNHCR, Regional Operations Profile…, op. cit.; HDI 2015, s. 214, http://hdr.undp.org/sites/default/files/2015_human_development_report_0.pdf (dostęp: 21.12.2015).

621 Global Trends…, op. cit.


Należy także podkreślić, że trzy kraje tego regionu są również w pierw-szej dziesiątce na świecie pod względem przyjmowania uchodźców: Etiopia, Kenia i Uganda. Wszystkie figurują w czołówce rankingów dysfunkcyjności. Z tabeli 43 jasno wynika, że na 15 państw przyjmujących największą liczbę uchodźców 11 znajduje się wśród 30 najbardziej dysfunkcyjnych państw świa-ta, a cztery mieszczą się w pierwszej dziesiątce tego rankingu. Tylko dwa – Tanzania i RPA – znajdują się w rankingu poza pierwszą trzydziestką. Więk-szość państw przyjmujących uchodźców znajduje się wśród najbiedniejszych i najsłabiej rozwiniętych państw świata według HDI za rok 2015.

Trzeba też wspomnieć o uchodźcach z Sahary Zachodniej, quasi-państwa, którego 80% obszaru jest okupowane przez Maroko. Tymczasem tylko oko-ło 17 tys. Saharyjczyków mieszka na Saharze Zachodniej pod okupacją ma-rokańską, większość, w liczbie ponad 180 tys., żyje na uchodźstwie i prze-bywa w obozach dla uchodźców zlokalizowanych w rejonie miejscowości Tinduf na terytorium Algierii, w pobliżu granicy tego państwa z Marokiem i Mauretanią622.

Obecnie można wymienić dwie największe trasy migrantów z Afryki Sub-saharyjskiej do Europy: szlak centralny śródziemnomorski i szlak zachodni śródziemnomorski. W 2014 roku pierwszym z wymienionych szlaków prze-mieściło się około 110 tys. osób, drugim – 7 tys.623

Przykład Nigru (pozycja 19. w FSI 2016) pokazuje, jak brak stabiliza-cji w krajach ościennych – mimo że nie wywołał bezpośredniego konfliktu zbrojnego, jak to się stało w Mali – poprzez ataki terrorystyczne i napływ uchodźców doprowadza do poważnego kryzysu w jednym z najbiedniejszych państw świata. W wyniku napiętej sytuacji w pasie Sahelu, wywołanej przez ugrupowania terrorystyczne, najpopularniejszy szlak prowadzący na północ Afryki, przez Mali do Algierii, został przerwany624. Także Mauretania i Maro-ko uszczelniły granice. Jedyną alternatywą pozostała więc trasa przez Niger, ogromny kraj o powierzchni liczącej 1 267 000 km2, którego obszar w więk-szości zajmują pustynie i półpustynie – 80%. Niger graniczy od południa z Ni-gerią, Beninem i Burkina Faso, od zachodu z Mali, od wschodu z Czadem, a od północy z Libią i Algierią. Rząd nie kontroluje w pełni granic państwa,

622 UNHCR, Western Sahara Factsheet, August 2014, http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/home/opendocPDFViewer.html?docid=543bc2f76&query=western sahara (dostęp: 9.11.2015).

623 FRONTEX, Irregular Migratory Movements Affecting AFIC Countries and EU Member States [w:] Africa – Frontex Intelligence Community Joint Report 2015, op. cit., s. 12.

624 Algieria zamknęła granicę z Mali i Nigrem w styczniu 2013 roku, podając jako oficjalną przyczynę ochronę swego terytorium przed napływem terrorystów, którzy wycofywali się z Mali po interwencji francuskiej w tym kraju. J. Keenan, Border Trouble..., op. cit., s. 38.


przez które w 2015 roku przeszło około 60 tys. osób, głównie z Gambii, Burki-na Faso i Nigerii, próbując w ten sposób spełnić swoje marzenia o przedosta-niu się na teren Unii Europejskiej.

Wraz z migrantami granicę Nigru przekraczają także grupy przestępcze i terrorystyczne. Terroryści z Boko Haram w 2015 roku przeprowadzili na te-renie tego kraju pięć zamachów, w których zginęło 66 osób. Według raportów Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (International Organization for Migration – IOM) nie mniejszą liczbę ofiar, niż to ma miejsce podczas prze-praw przez Morze Śródziemne, pochłania pustynia. Grupy przemytników, pobierając opłaty od zdeterminowanych w poszukiwaniu lepszego życia mi-grantów, stają się panami ich życia i śmierci. Do częstych przypadków należą zabójstwa, opuszczanie grup przez przewodników na pustyni i pozostawianie ich na pewną śmierć czy też porywanie ludzi i sprzedawanie ich w niewo-lę625. W czerwcu 2016 roku prasa doniosła o kolejnej tragedii, do jakiej doszło na pustyni w Nigrze, gdzie znaleziono ciała 34 migrantów, w tym 20 dzieci, pozostawionych przez przemytników na pustyni w pobliżu granicy z Algierią, do której grupa starała się przedrzeć626.

W ostatnich latach głośno jest także o uchodźcach z Afryki Subsaharyjskiej, którzy starają się przedrzeć do Europy drogą morską, stało się tak za sprawą kilku tragedii związanych z zatonięciem łodzi z emigrantami. Straszne obra-zy wyłowionych z morza ciał dotarły do opinii publicznej za pośrednictwem mediów i zaogniły dyskusję na temat niekontrolowanego zjawiska nieregular-nych migracji z Afryki i konieczności ochrony ludzi, którzy w swej determi-nacji przedostania się do lepszego świata są w stanie zaryzykować życie swoje i swoich najbliższych. Warto zaznaczyć, że tego typu tragedie występowały już wcześniej, na przykład w 2005 roku, kiedy to 250 młodych mężczyzn z Senega-lu straciło życie podczas próby przebycia Atlantyku na łodziach. Wyruszyli oni z małej rybackiej wioski Thiaroye, licząc na dopłynięcie do wybrzeży Hiszpa-nii, do której nigdy nie dotarli, ich ciała wyłowiono u wybrzeży Mauretanii627. Według raportu Frontexu szacuje się, że osoby, które w okresie od 1 stycznia do 14 lipca 2015 roku zatonęły podczas prób przepłynięcia Morza Śródziem-nego (tzw. centralnym szlakiem śródziemnomorskim), w 46% pochodziły

625 Fatal Journeys: Tracking Lives Lost during Migration, red. T. Brian, F. Laczko, International Organization for Migration, Geneva 2014, s. 120–121, 126–127, http://www.iom.pl/sites/default/files/Documents/FatalJourneys_CountingtheUncounted.pdf (dostęp: 14.12.2015).

626 Bodies of 34 Migrants Found in Niger Desert, „The Guardian” 16.06.2016, https://www.the-guardian.com/world/2016/jun/16/bodies-migrants-found-niger-desert-people-smugglers-algeria (dostęp: 16.06.2016).

627 Missing in Thiaroye, „New African” 2016, No. 564, August/September, s. 58–59.


z państw na południe od Sahary, a w 18% z państw Rogu Afryki628. Dokładna liczba tych, którzy zginęli na Morzu Śródziemnym w 2015 roku nie jest znana, szacuje się, że w ciągu całego roku wyniosła ona około 4 tys. osób629.

Warto zaznaczyć, że przemyt ludzi drogą morską do Europy jest stymulo-wany przez organizacje przestępcze, uzyskujące ogromne zyski z tego proce-deru. Zwykle koszty transportu muszą zostać opłacone przez potencjalnych imigrantów już przed podróżą i osoby te zdają się od tego momentu na łaskę przemytników i sprzętu, którym będą musieli płynąć. Są to nierzadko pon-tony i łodzie niedostosowane do pełnomorskich podróży, a przemytnikom po zainkasowaniu pieniędzy obojętny jest dalszy los transportowanych lu-dzi. Jedyną szansą dla nielegalnych emigrantów w takich przypadkach jest łut szczęścia w postaci dobrych warunków pogodowych na morzu i w mia-rę wczesne wykrycie ich pontonów czy łodzi przez straż przybrzeżną państw europejskich. Przez długi czas średnie stawki za przemyt osób drogą morską z Afryki Północnej do różnych regionów Europy kształtowały się na pozio-mie od 2,5 tys. do 3 tys. dolarów630. Według Mariusza Kraśniewskiego obecny koszt całej podróży do Europy wynosi około 5–7 tys. euro, do tej ceny należy doliczyć koszt wizy lub wyrobienia fałszywych dokumentów. Wiza umożli-wiająca wjazd do strefy Schengen kosztuje około 2,5 tys. dolarów, podczas gdy do RPA i Libii około 500 dolarów631.

Uchodźcy są klasyfikowani jako „zewnętrzni” (Externally Displaced Persons – EDPs) lub „wewnętrzni” (Internally Displaced Persons – IDPs). Uchodźcami zewnętrznymi w klasycznym rozumieniu tego terminu przez prawo międzynarodowe są osoby, które przekroczyły granice państw swe-go zamieszkania. Uchodźcami wewnętrznymi są z kolei osoby, które zostały zmuszone do opuszczenia swoich domostw, ale nie przekroczyły granic swego państwa. W odróżnieniu od uchodźców zewnętrznych uchodźcy wewnętrznie przesiedleni nie są objęci ochroną międzynarodową, gdyż zgodnie z zasadą su-werenności podlegają jurysdykcji państwa, którego są obywatelami632. Nawet

628 FRONTEX, Africa – Frontex Intelligence Community Joint Report 2015, op. cit., s. 33–35.629 Migrant Crisis: Over One Milion Reach Europe by Sea, BBC News, 30.12.2015, http://www.

bbc.com/news/world-europe-35194360 (dostęp: 8.07.2016).630 T. Szubrycht, Morze Śródziemne w systemie bezpieczeństwa europejskiego, Gdynia 2008, s. 199;

R. Kuźniar, Europa w porządku międzynarodowym, op. cit., s. 236–237.631 M. Kraśniewski, Czy niewolnictwo ma twarz kobiety? Handel ludźmi z perspektywy płci

[w:] Role społeczne płci w Afryce Subsaharyjskiej, red. L. Łykowska, Warszawa 2012, s. 121.632 W 1998 roku ONZ przyjęło tzw. Przewodnie zasady przesiedleń wewnątrzpaństwowych, ale są

one jedynie zbiorem zasad, a nie dokumentem wiążącym; M. Ząbek, Niechciani w Sudanie..., op. cit., s. 68; G. Michałowska, Problemy ochrony praw człowieka w Afryce, Warszawa 2008, s. 318–319.


jeśli uciekają z podobnych powodów jak uchodźcy zewnętrzni, czyli w wyniku wojen, klęsk humanitarnych, jak też przymusowych przesiedleń, osoby takie pozostają prawnie pod opieką własnego rządu, mimo że to właśnie on często jest przyczyną ich ucieczki. Jako obywatele osoby wewnętrznie przesiedlone podlegają ochronie zarówno w ramach systemu ochrony praw człowieka, jak i międzynarodowego prawa humanitarnego633.

Tabela 44. Uchodźcy wewnętrznie przesiedleni w Afryce Subsaharyjskiej, stan na 2015 rok

Państwo Liczba uchodźców FSI 2016 HDI 2015Sudan 3 mln 100 tys. 4 165Demokratyczna Republika Konga 2 mln 756 tys. 8 176Sudan Południowy 1 mln 498 tys. 2 181Somalia 1 mln 106 tys. 1 nkNigeria 1 mln 075 tys. 13 152Republika Środkowoafrykańska 438 tys. 3 188Etiopia 397 tys. 24 174Kenia 309 tys. 20 146Wybrzeże Kości Słoniowej 300 tys. 21 171Burundi 77 tys. 15 184Czad 71 tys. 7 186Mali 61 tys. 29 175Kamerun 40 tys. 22 153Uganda 30 tys. 23 163

Źródło: opracowanie własne na podstawie: UNFPA, State of World Population 2015, op. cit., s 25; HDI 2015, op. cit., s. 200–201.

Uchodźcy wewnętrzni w realiach dysfunkcyjnych państw afrykańskich zle-wają się z masą ludności migrującej z prowincji do miast, która z powodów ekonomicznych wędruje w poszukiwaniu lepszego życia. W przeciwieństwie do uchodźców zewnętrznych, którzy są chronieni prawem międzynarodo-wym, a obozy dla nich są zaopatrywane przez organizacje międzynarodowe, uchodźcy wewnętrznie przesiedleni w większości przypadków są zdani tyl-ko na siebie, a zamieszkiwane przez nich obozy są zwykle zakładane sponta-nicznie na obrzeżach większych miast, bez pomocy, a nawet wbrew władzom

633 UNHCR, Wewnętrznie przesiedleni, http://www.unhcr-centraleurope.org/pl/komu-pomaga-my/wewnetrznie-przesiedleni.html (dostęp: 9.11.2015).


centralnym i lokalnym. Ludzie ci, zazwyczaj pozbawieni dokumentów, są na-rażeni na akty przemocy, gwałty czy przymusowe wcielenia do wojska634.

Według organizacji międzynarodowych tylko 60% uchodźców w Afryce Subsaharyjskiej mieszka w obozach dla uchodźców, pozostali osiedlają się na obrzeżach miast. Szacuje się, że w samej tylko Kenii liczba uchodźców za-mieszkujących slumsy wynosi 200 tys. ludzi. Osoby te w zasadzie nie znajdują się pod niczyją kuratelą, dzieci nie mają możliwości pobierania edukacji, nie mają również dostępu do opieki zdrowotnej i świadczeń socjalnych635.

Jak wynika z tabeli 44, z 14 państw Afryki Subsaharyjskiej o największej liczbie uchodźców wewnętrznych wszystkie znajdują się wśród 30 najbardziej dysfunkcyjnych państw świata.

Zjawisko uchodźstwa najczęściej jest związane z wybuchami konfliktów zbrojnych, celowymi działaniami niektórych rządów (chcących na przykład pozyskać tereny pod inwestycje) lub klęskami naturalnymi, takimi jak susze czy powodzie, które z powodu niewydolności państwa osiągają zwykle roz-miary katastrofy humanitarnej. Ludzie, którzy zostali zmuszeni do opuszcze-nia swoich domów, nawet po zakończeniu konfliktu często nie mogą do nich wrócić, gdyż rządy nie chcą przyjmować reemigrantów stanowiących olbrzy-mie obciążenie dla budżetu państwa i groźbę destabilizacji życia społecznego i politycznego kraju636.

Z kolei w innych państwach (zwykle sąsiednich) uchodźcy są postrzegani jako obcy konkurenci do pastwisk bądź zasobów wody, co istotnie wywołuje konflikty z miejscową ludnością637. Przykładem są uchodźcy z Darfuru, któ-rzy zaognili sytuację we wschodnich częściach Czadu i Republiki Środkowo-afrykańskiej, gdzie rdzenni mieszkańcy już wcześniej sami borykali się z klę-skami suszy i niedoborem wody pitnej. Po powstaniu Sudanu Południowego rząd w Chartumie nakazał opuścić kraj przybyszom z południa. Wielu z nich mieszkało na północy od 30, a nawet 50 lat, ale według nowego prawa każdy, kto urodził się poza Sudanem po 1956 roku, jest cudzoziemcem. W ten sposób miliony osób zostały objęte przymusowym przesiedleniem z północy (Repub-lika Sudanu) na południe (Sudan Południowy). Odbywało się to w warunkach

634 M. Ząbek, Osiedla dla uchodźców wewnętrznych wokół Chartumu [w:] Afryka na progu XXI wieku. Polityka, kwestie społeczne i gospodarcze, red. D. Kopiński, A. Żukowski, Warszawa 2009, s. 130–131; UNHCR, Wewnętrznie przesiedleni, op. cit.

635 UNESCO, Regional Overview: Sub-Saharan Africa, http://unesdoc.unesco.org/images/0019/00 1913/191393e.pdf (dostęp: 21.12.2012).

636 Wywiad z Mulugetą Gobanoh, Etiopski Czerwony Krzyż, Addis Abeba, 2014.637 G. Michałowska, Problemy ochrony…, op. cit., s. 304.


chaosu i destabilizacji, gdyż rząd w Chartumie, mimo wcześniejszych zobo-wiązań zawartych w porozumieniu pokojowym, dotyczących zapewnienia re-patriacji ludności pochodzącej z południa, nie dotrzymał umowy. Dramatu dopełnia fakt, że na południu na uchodźców nikt nie czeka, otrzymują zie-mię w najmniej rozwiniętej części kraju, a pomoc w jej zagospodarowaniu jest minimalna. Są oni nierzadko również postrzegani przez miejscową ludność jako obcy, tym bardziej że w większości mówią głównie po arabsku. Zdarzają się przypadki, że zdesperowani przesiedleńcy – pozbawieni środków do egzy-stencji – chwytają za broń i tworzą bandy rozbójnicze638.

Uchodźcy niosą również z sobą problemy natury politycznej, budując na terytoriach sąsiadujących państw bazy wojskowe i szkoleniowe, z których prowadzą działania partyzanckie, wciągając często te kraje do swych we-wnętrznych konfliktów. Tak było między innymi podczas konfliktu rwandyj-skiego, gdy napływ uchodźców z plemienia Hutu do wschodniej części Demo-kratycznej Republiki Konga zdestabilizował sytuację polityczną i był jednym z głównych czynników wybuchu wojny domowej w tym państwie. Podobnie uchodźcy somalijscy zaogniają sytuację wewnętrzną w Kenii, nie tylko orga-nizując potężny czarny rynek gospodarczy, ale także wspierając (jak to czy-nią niektórzy z nich) organizację terrorystyczną Asz-Szabab. Według źródeł policji kenijskiej niektóre osoby przebywające w obozie Dadaab udzielały lo-gistycznego wsparcia dla Asz-Szabab podczas dwóch krwawych zamachów terrorystycznych, jakie miały miejsce w ostatnich latach – ataku na kampus uniwersytecki w Garrisie w kwietniu 2015 roku oraz centrum handlowe West-gate w Nairobi we wrześniu 2013 roku639.

Problem pomocy uchodźcom nie jest prosty, dostarczanie żywności zarówno do rejonów zagrożonych katastrofą humanitarną, jak i do obozów dla uchodź-ców to poważne przedsięwzięcie logistyczne, a także element długich negocja-cji z aktorami niepaństwowymi, którzy mają realną władzę w terenie. U pod-staw operacji humanitarnej „Przywrócić nadzieję” (Restore Hope) w Somalii (1992–1993) leżała niemożność dostarczenia pomocy humanitarnej dla głodu-jących, w sytuacji gdy większa jej część była przechwytywana przez oddziały

638 M. Ząbek, Niechciani w Sudanie..., op. cit., s. 73–74; A.M. Bytyń, Uchodźcy wewnętrzni wobec referendum w Sudanie, „Afryka” 2011, nr 33, s. 77–78; G. Michałowska, Problemy ochrony…, op. cit., s. 304.

639 A. Laing, Kenya Accuses UN Staff in Dadaab Refugee Camp of Aiding Terrorist, „The Telegraph” 6.10.2015, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/kenya/11915592/Kenya-accuses-UN-staff-in-Dadaab-refugee-camp-of-aiding-terrorists.html (dostęp: 28.03.2016).


rebelianckie lub zwykłe bandy rabusiów. By udrożnić i uskutecznić pomoc, ONZ zdecydowała się wysłać siły zbrojne, których trzonem były oddziały USA640.

Działacze organizacji humanitarnych, którzy pracowali w Sudanie podczas konfliktu między północą a południem kraju, nie ukrywali, że aby dostarczyć żywność czy lekarstwa do obozów na obszarze kontrolowanym przez SPLA, musieli do liczby porcji przeznaczonych dla osób przebywających w danym obozie doliczyć porcję, jakiej żądały oddziały tego ugrupowania. Zdarzało się, że za zgodę na możliwość dostarczenia pomocy humanitarnej jednej czwartej dostaw trzeba było przeznaczyć dla rebeliantów641.

Podobnie jak ludobójstwo, także zjawisko uchodźstwa niejednokrotnie nie jest już tylko ubocznym skutkiem działań wojennych, lecz z rozmysłem za-planowanym elementem strategii. Walczące strony dążą do pokonania prze-ciwnika przez zmuszenie cywilnej ludności do ucieczki z terytorium będące-go przedmiotem sporu. Uchodźcy koczują w fatalnych warunkach, narażeni na głód i brak wody, co w konsekwencji niemal zawsze powoduje wybuch epi-demii. Przykładem może być Goma – miasto leżące we wschodniej części De-mokratycznej Republiki Konga, w którym znajdowały się obozy uchodźców Hutu z Rwandy. W lipcu 1994 roku wybuchła tam epidemia cholery. Choroba spowodowała tak wielką śmiertelność, że buldożery z trudem nadążały kopać masowe groby. Według szacunków ONZ w ciągu kilku tygodni na cholerę za-padło 80 tys. uchodźców, z których połowa zmarła. W szczytowym okresie, w ostatnim tygodniu lipca 1994 roku, umierało do 7 tys. osób w ciągu doby642.

Obozy dla uchodźców również nie gwarantują ludności bezpieczeństwa, gdyż często są celem rozmyślnych ataków wrogich oddziałów. Bywa, że człon-kowie własnej grupy etnicznej zmuszają młodych mężczyzn czy nieletnich chłopców do walki, wcielając ich siłą do oddziałów zbrojnych. Tak było cho-ciażby w przypadku młodych mężczyzn i chłopców, którzy zmuszani byli siłą do zaciągania się w szeregi SPLA w latach dziewięćdziesiątych XX wieku643.

Obozy dla uchodźców są także przedmiotem ataku grup zbrojnych, które szukają łatwego zysku. Na początku października 2016 roku doszło do ata-ku na obóz dla uchodźców malijskich w rejonie Tazalit w Nigrze, w wyniku

640 R. Kłosowicz, U.S. Marines jako narzędzie polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych Amery-ki, Kraków 2008, s. 252–253.

641 Human Rights Watch, Civilian Devastation: Abuses by All Parties in the War in Southern Su-dan, Sudan Reports 1993, https://www.hrw.org/reports/1993/sudan (dostęp: 31.12.2015).

642 D. Waterman, Journey of Darkness. A study of Goma, Zaire, in 1994: Cholera and Clean Water, http://www.unicef.org/wcaro/07-Goma_2004_Journey_After_Darkness.pdf (dostęp: 16.06.2016).

643 Civilian Devastation…, op. cit.


którego zginęło 22 nigerskich żołnierzy ochraniających teren obozu, w któ-rym przebywa 4 tys. uchodźców. Był to już drugi atak w krótkim odstępie cza-su w Nigrze, gdyż także we wrześniu tegoż roku uzbrojeni rabusie zaatakowali obóz Tabareybarey liczący 10 tys. uchodźców644.

Największe skupiska uchodźców znajdują się w Afryce Środkowej i Rogu Afryki, co wyraźnie pokrywa się z mapą państw znajdujących się w stanie największej dysfunkcyjności na kontynencie. Największa liczba uchodźców w ostatnich latach była spowodowana konfliktami w Somalii, Rwandzie, Demokratycznej Republice Konga, Republice Środkowoafrykańskiej, Mali i Sudanie Południowym. Niekiedy skala uchodźstwa przybierała ogromne rozmiary, jeśli porównać ją z liczbą ludności zamieszkującej kraj dotknięty konfliktem. Podczas trwającej 14 lat wojny domowej w Liberii jedna trzecia ludności tego państwa została zmuszona do opuszczenia swoich domów. Jed-nocześnie stolica kraju Monrovia z trzystutysięcznego miasta stała się ponad-milionową metropolią zaludnioną uchodźcami, co spowodowało nie tylko przeludnienie, ale też drastyczne pogorszenie i tak już bardzo trudnych wa-runków sanitarnych645. Brak żywności, wody oraz opieki zdrowotnej, niosący z sobą złe warunki sanitarne i ryzyko wybuchu epidemii czynią życie w takich obozach trudne do zniesienia646.

W Ugandzie w wyniku walk z Armią Bożego Oporu (1986–2006) prawie cała populacja ludu Aczoli, głównie ludności wiejskiej, została osadzona w za-tłoczonych obozach dla osób wewnętrznie wysiedlonych – IDPs. W szczyto-wym okresie walk około 1,8 mln osób przebywało w 251 obozach znajdujących się na terenie 11 dystryktów północnej Ugandy647. Celem była ochrona ludno-ści przed przemocą grup zbrojnych, zaś rebelianci mieli utracić możliwości zaopatrywania się w żywność i rekrutowania ochotników, co czynili, porywa-jąc młodych mężczyzn i wcielając ich w swoje szeregi. Teoretycznie obozy te powinny być strzeżone przez uzbrojonych żołnierzy, którzy mieli w ten sposób chronić ludność cywilną przed rebeliantami. W rzeczywistości stały się jednak

644 UNHCR, W. Spindler, UNHCR is Shocked and Greatly Saddened by the Deadly Attack on a Malian Refugee Hosting Area in the West of Niger Yesterday, the 6th of October, 7.10.2016, http://www.unhcr.org/news/briefing/2016/10/57f763174/unhcr-shocked-greatly-saddened-deadly-at-tack-malian-refugee-hosting-area.html?query=camps (dostęp: 30.11.2016).

645 M. Malan, Security Sector Reform in Liberia: Mixed Results from Humble Beginnings, Strategic Studies Institute, U.S. Army College, March 2008, s. 1.

646 Fund for Peace, Failed States Index 2012: Book, http://www.fundforpeace.org/global/library/cfsir1210-failedstatesindex2012-06p.pdf (dostęp: 7.09.2012).

647 UNHCR, Closes Chapter on Uganda’a Internally Displaced People, 6.01.2012, http://www.un-hcr.org/4f06e2a79.html (dostęp: 17.01.2015).


więzieniem, nie dając w zamian należytej ochrony. Obozów nie można było opuszczać po zmroku pod groźbą zastrzelenia przez war towników, uznają-cych każdą osobę przebywającą po zmroku poza obozem za rebelianta. Tym-czasem żołnierzy do pilnowania bezpieczeństwa obozów było niewielu, przy-kładowo w największym z nich – Pabbo – w szczytowym okresie przebywało 68 tys. ludzi, podczas gdy straż trzymała garstka policjantów, którzy nie zamie-rzali ryzykować życia w walce z partyzantami. W rezultacie oddziały rebelian-tów w zasadzie bezkarnie napadały na ludność zamieszkującą obozy, rabując, gwałcąc i mordując. Także utrzymanie dyscypliny wśród samych uchodźców było niemożliwe przy tak szczupłych siłach porządkowych. Według raportu z 2005 roku około 60% kobiet przebywających w obozie Pabbo doznało seksu-alnej przemocy648. Po sześciu latach od zakończenia w 2006 roku walk z Armią Bożego Oporu na terenie Ugandy około 30 tys. ludzi dalej pozostawało we wciąż funkcjonujących czterech obozach, w których wychowało się całe poko-lenie młodych ludzi przyzwyczajonych do otrzymywania darmowej żywności z programów pomocowych649.

Nie tylko konflikty i katastrofy humanitarne są przyczyną fali uchodźstwa w Afryce Subsaharyjskiej. Również celowa bądź błędna polityka gospodarcza może mieć wpływ na exodus ludności cywilnej. Z taką polityką władz, nieli-czących się ze społecznymi konsekwencjami swych działań w pogoni za suk-cesem gospodarczym, mamy do czynienia w Etiopii. Przykładem są wysied-lenia ludności z prowincji Oromii (budowa zapór wodnych) i mieszkańców południa z doliny Omo. Za kilka lat na tych terenach mają powstać planta-cje trzciny cukrowej, co zapowiedział ówczesny etiopski premier Meles Ze-nawi w przemówieniu wygłoszonym 25 stycznia 2011 roku: „Obiecuję wam, że to miejsce, uznawane za cywilizacyjnie zacofane, stanie się przykładem szybkiego rozwoju”650. Jeszcze w tym samym roku rozpoczęto budowę dróg prowadzących do przyszłego kompleksu cukrowniczego. Cukrowni ma być sześć, a zakłady będą przetwarzały trzcinę cukrową z powierzchni 245 tys. hek-tarów, w tym z części obszarów znajdujących się w obrębie dwóch parków

648 Integrated Regional Information Networks, Uganda Rampant in Largest Northern IDP Camp, Humanitarian News and Analysis, http://www.irinnews.org/report/54952/uganda-rape-rampant-in-largest-northern-idp-camp (dostęp: 17.01.2015).

649 B. Mergelsberg, The Displaced Family: Moral Imaginations and Social Control in Pabbo, Northern Uganda, „Journal of Eastern African Studies” 2012, Vol. 6, No. 1, February, s. 64–80; UNHCR, Closes Chapter on Uganda’s…, op. cit.

650 Huge Irrigation Scheme Planned for the Lower Omo Valley, http://www.mursi.org/news-items/huge-irrigation-scheme-planned-for-the-lower-omo-valley#sthash.tDFAfT3n.dpuf (dostęp: 10.09.2013).


narodowych – Omo i Mago. Uprawa trzciny cukrowej wymaga dużej ilości wody, której w dolinie Omo nie ma zbyt wiele. Jedynym stałym jej źródłem jest właśnie rzeka Omo, wzdłuż której zamieszkuje populacja licząca 200 tys. lu-dzi, głównie hodowców bydła. Według Survival International (SI), londyńskiej organizacji walczącej o prawa rdzennych mieszkańców różnych części świa-ta, powstające już pierwsze plantacje zagrażają osadom 10 tys. ludzi, głównie z plemion Mursi, Bodi i Kwegu. W 2008 roku bez konsultacji z mieszkańcami rozpoczęto budowę tamy Gibe III na rzece Omo, którą oddano do użytku pod koniec 2015 roku651. Według ekologów, antropologów i obrońców praw czło-wieka inwestycja ta przyniesie fatalne skutki dla środowiska naturalnego oraz mieszkańców doliny Omo. Pod presją światowej opinii publicznej z jej finan-sowania wycofał się Europejski Bank Inwestycyjny i inne zachodnie banki, ale na ich miejsce weszli Chińczycy i ich banki inwestycyjne. Powstały przy tamie wielki zbiornik zatrzyma wodę, która nawadniała pola i sawannę. Stopniowo o kilka metrów rocznie obniżać się będzie także poziom wód Jeziora Rudolfa, które zasila rzeka Omo. W konsekwencji tych, których do tej pory nie wysied-liły władze, zmusi do odejścia stepowienie i deforestacja doliny Omo, co może spowodować migracje ludności na dużą skalę652.

3. Grupowe poczucie krzywdy. Skonfliktowanie społeczeństw, grup, elit

Przy próbie odpowiedzi na pytanie, „dlaczego Afryka jest bardziej skłonna do konfliktów niż inne regiony świata”, ciekawe wyniki przynosi ankieta prze-prowadzona pod koniec czerwca 2016 roku za pomocą wysyłanych SMS-ów, w której udział wzięło ponad milion młodych ludzi z Nigerii, Burkina Faso, Mali, Republiki Środkowoafrykańskiej, Senegalu, Liberii, Zimbabwe, Kame-runu i Gwinei. Na podstawie tej ankiety powstał U-Report, którego wyniki opublikował magazyn „New African” w numerze z lipca 2016 roku. Na wspo-mniane wyżej pytanie 56% respondentów odpowiedziało, że jest to wina po-lityków walczących o władzę, 19% uznało to za konsekwencję panujących nierówności społecznych, 17% wskazało na biedę, a tylko 4% na rywalizację w dostępie do wody i żywności653.

651 Gibe III obecnie produkuje 6500 MW.652 J. Pawlicki, Postęp zabija Dolinę Omo, „Gazeta Wyborcza” 9.04.2012, http://wyborcza.

pl/1,86689,11506097,Postep_zabija_Doline_Omo.html#ixzz1tShClicT (dostęp: 20.04.2012).653 Youth Chastise African Leaders, „New African” 2016, No. 563, July, s. 8.


Zatem sami Afrykanie w zdecydowanej większości za konflikty na swo-im kontynencie przede wszystkim obarczają polityków i ich złe rządy. Jest to zgodne ze stanem faktycznym, gdyż chyba nigdzie poza Afryką na taką ska-lę do walki o władzę nie wykorzystuje się kwestii etnicznych czy regionalnych, a politycy cynicznie ubierają się w szaty obrońców interesów danej grupy et-nicznej czy regionu, nie zważając na koszty i konsekwencje, jakie taka polityka może mieć dla mieszkańców ich państw.

Konflikty między klanami, plemionami i grupami etnicznymi występo-wały we wszystkich epokach i wszystkich cywilizacjach. W związku z tym, że dotyczą podstawowych zagadnień tożsamości, są zwykle zaciekłe, okrutne i krwawe. Trwają także dłużej niż inne konflikty, a zwycięstwo jednej ze stron nierzadko prowadzi do eksterminacji (ludobójstwa) wroga654. Konflikty te no-szą nazwę etnicznych (ethnic conflict). Ostatnio coraz częściej w literaturze an-glojęzycznej jest stosowane rozróżnienie na konflikt etniczny (ethnic conflict) i konflikt wspólnotowy (communal conflict). W literaturze polskojęzycznej problematykę tę podejmuje Krzysztof Trzciński, który dokonuje analizy zna-czeniowej obydwu terminów, starając się zidentyfikować ich cechy wspólne, jak też dzielące je różnice, a do tego celu posługuje się przykładem Nigerii655.

Po zdobyciu niepodległości brak samodzielnych elit politycznych oraz no-woczesnych instytucji społeczeństwa obywatelskiego spowodował, że w ramach systemów politycznych zaczęły konkurować z sobą grupy interesu o charak-terze etnicznym. Siłą rzeczy między tymi grupami rozpoczęła się rywalizacja o władzę, która zamieniła się w walkę o dostęp do surowców naturalnych. Jako że w wielu państwach dysfunkcyjnych Afryki Subsaharyjskiej nie istnieją wy-kształcone instytucje społeczeństwa obywatelskiego, w których w ramach sys-temów politycznych współzawodniczą z sobą grupy interesów, rywalizacja polityczna jest w rzeczywistości rywalizacją o charakterze etnicznym między grupami wyodrębnionymi na podstawie wspólnoty języka, tradycji czy regionu zamieszkania. W tej sytuacji władza sprawowana przez jedną grupę etniczną uderza w interesy innej, gdyż sprawowanie władzy staje się środkiem do wzmac-niania potęgi i wpływów konkretnej grupy plemiennej bądź regionu656. Zwy-kle jest nią grupa etniczna dominująca pod względem liczby ludności. Nawet jeśli pod wpływem nacisków czy interwencji zewnętrznej zmusza się państwa

654 S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, op. cit., s. 384.655 K. Trzciński, Co łączy i dzieli communal conflict oraz „konflikt etniczny”? Analiza znaczenio-

wa obu terminów i ich nigeryjska egzemplifikacja, „Afryka” 2015, nr 42, s. 11–27.656 Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, red. R. Zięba, Warszawa 2008, s. 452;

G. Michałowska, Problemy ochrony…, op. cit., s. 163.


afrykańskie do przeprowadzenia demokratycznych wyborów, to większość, któ-ra zdobędzie władzę, wykorzystuje ją do marginalizowania mniejszości. W pań-stwach, gdzie konflikt etniczny ma ostry charakter, jego wpływ jest widoczny nie tylko w obsadzaniu najwyższych urzędów w aparacie państwowym i armii, ale dotyka także urzędników średniego i niższego szczebla. Taka sytuacja zaistniała w Rwandzie przed ludobójstwem w 1994 roku657.

W swojej autobiografii Long Walk to Freedom (Długi marsz do wolności) Nelson Mandela napisał, że jednym z najtrudniejszych zadań dla Afrykań-skiego Kongresu Narodowego było przezwyciężenie podziałów rasowych i plemiennych658.

Wśród badaczy nie ma jednolitej opinii co do tego, jak należy definiować konflikt etniczny. W ostatnich latach można wyróżnić co najmniej trzy klasy-fikacje konfliktów etnicznych zaproponowane przez wybitnych znawców tej problematyki. Według Teda Gurra i Barbary Harff mogą one być klasyfiko-wane jako walka mniejszości (minorities), włączając w to grupy regionalne, religijne, językowe, wyznające podobne wartości kulturowe, mające podob-ne doświadczenia historyczne, bądź mniejszości dotknięte dyskryminacją659. Zdaniem Jonathana Foxa można je definiować jako grupy etniczno-religijne (ethno-religious)660. Mary Kaldor określa je po prostu jako grupy oparte na toż-samości (identity-based). Roszczenie do sprawowania władzy jest definiowane na podstawie szczególnej tożsamości, którą może być narodowość, klan, re-ligia lub język. Kaldor nie zatrzymuje się tylko na tych kategoriach i włącza w to jeszcze tzw. polityczną tożsamość661. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że w warunkach afrykańskich ma ona znikome znaczenie, nie należy jednak zapominać, że państwa afrykańskie od czasu uzyskania niepodległości prze-chodziły przez różne formy ustrojowe, co nie pozostało bez wpływu na elity cywilne i wojskowe. Badacze wyznający pogląd o istnieniu kategorii „konflik-tów etnicznych” zgodnie zwracają uwagę, że solidarność etnicznego sprzeciwu jest na tyle potężna, iż powoduje, że wojny domowe trwają dłużej, a osiągnię-cie kompromisu jest niezwykle trudne662.

657 J. Hatzfeld, Englebert z rwandyjskich wzgórz, Wołowiec 2015, s. 38–39.658 N. Mandela, Long Walk to Freedom, Boston–New York–London 1994, s. 86; A. Loomba, Ko-

lonializm/postkolonializm, op. cit., s. 137.659 T. Gurr, B. Harff, Ethnic Conflict in World Politics, Boulder 1994.660 J. Fox, The Influence of Religious Legitimacy on Grievance Formation by Ethno-Religious

Minorities, „Journal of Peace Research” 1999, No. 1, s. 289–307.661 M. Kaldor, New & Old Wars: Organized Violence in a Global Era, Cambridge 2008, s. 6–8.662 A. Hironaka, Neverending Wars: The International Community, Week States, and the Perpetu-

ation of Civil War, Cambridge–London 2005, s. 9–10.


Najbardziej charakterystyczne dla Afryki konflikty wspólnotowe (com-munal conflicts) rozgrywają się pomiędzy przeciwnikami określanymi przez kryteria kulturowe. Mają one pewne cechy wspólne, spośród których można wyróżnić odwoływanie się do etnicznej symboliki i mitów podczas definio-wania podziałów. Gdy nakłada się na to ekonomiczna rywalizacja w realiach słabego państwa, pojawiają się obawy o przetrwanie danej grupy. Przewodzące grupom etnicznym elity mobilizują je, odwołując się do określonej symboliki etnicznej, a jakiekolwiek wydarzenie (np. śmierć prezydenta Rwandy Juvéna-la Habyarimany w katastrofie lotniczej w kwietniu 1994 roku, spowodowana ostrzelaniem samolotu, czy nieudana próba zamachu stanu w Liberii prze-ciwko prezydentowi Samuelowi Doe w listopadzie 1985 roku) może okazać się iskrą zapalną powodującą wybuch konfliktu etnicznego o dramatycznych konsekwencjach663.

Samuel Huntington rozróżnia, oprócz konfliktów etnicznych i wspólnoto-wych, jeszcze jedną kategorię – konflikty kresowe, które mają miejsce na liniach granicznych. Konflikty te mają wiele cech wspólnych z konfliktami między wspólnotami. Do wojen kresowych dochodzi zarówno między państwami, jak i między państwami a grupami etnicznymi, czy też samymi grupami etnicz-nymi (często jednak podsycanymi przez państwo sąsiadujące). W konfliktach tych celem może być zarówno zdobycie kontroli nad terytorium, jak i nad lud-nością664. Współczesnym przykładem takiego konfliktu jest wojna pomiędzy Czadem i Sudanem (2005–2008), której początkiem był konflikt na pograni-czu tych państw związany z ludnością (głównie z plemion Dadjo i Masalit), która uciekała przed dżandżawidami do pobratymców zamieszkujących ob-szar Czadu. W odpowiedzi na naruszanie terytorium przez bojówki sudańskie wspierane przez Chartum rząd czadyjski wypowiedział wojnę Sudanowi665.

W ostatnich latach część badaczy zwraca uwagę na postępujący proces polityzacji etniczności (politization of ethnicity), który dotyczy wszystkich regionów świata, jednak w największym stopniu ma zastosowanie w pań-stwach Afryki Subsaharyjskiej. Doprowadziło to do powstania subdyscypliny o nazwie etnopolitologia, która korzysta zarówno z metodologii stosowanej w badaniach politologicznych, jak i etnologicznych. Profesor Joseph Roth-schild z Uniwersytetu Columbia w swojej pracy Ethnopolitics: A Conceptual

663 J.S. Nye Jr, Konflikty międzynarodowe, op. cit., s. 223–226.664 S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, op. cit., s. 385–386.665 R. Łoś, Konflikt w Sudanie i wojna z Czadem [w:] Współczesne konflikty zbrojne, red. R. Łoś,

J. Reginia-Zacharski, Warszawa 2010, s. 218–232.


Framework zawarł teoretyczne podstawy terminu etnopolityka666. Wyróżnił on trzy kategorie, które na siebie wzajemnie oddziałują: centralne elity i rząd (central elites and governments), dominującą grupę etniczną (dominant ethnic group) oraz mniej znaczące, podporządkowane grupy etniczne (subordinant ethnic groups). Z kolei Andrzej Wierzbicki uważa, że czynnik etniczny w po-lityce nie tylko oznacza reprezentację interesów określonej narodowości, ale także odzwierciedla rolę tradycyjnych struktur rodowo-plemiennych w pań-stwie. Podkreśla także, że przedmiotem stosunków międzyetnicznych są nie tylko relacje między państwem a wspólnotami etnicznymi, ale także wzajemne relacje pomiędzy samymi wspólnotami etnicznymi667. Wierzbicki przyjął za-tem za Rothschildem, że „definiowanie etnopolityki w konkretnym państwie jest uwarunkowane jego strukturą etniczną i stosunkiem władzy do zamiesz-kujących w nim wspólnot etnicznych”668.

W Afryce w większości państw oddziedziczone wraz z niepodległością sztuczne pokolonialne granice zamknęły w ramach jednej jednostki admini-stracyjnej ludność różnorodną etnicznie, często skonfliktowaną, bądź podzie-liły liczne grupy i społeczności. Niestety jest normą, że w słabych państwach afrykańskich rządzący, chcąc utrzymać władzę, starają się oprzeć ją na swoim klanie lub grupie plemiennej. Jako że możliwości podziału dóbr z powodu ubóstwa są ograniczone, dana grupa etniczna popiera przywódcę wywodzą-cego się ze swojej społeczności, gdyż daje jej to możliwość łatwiejszego do nich dostępu. W konsekwencji poparcie polityczne nie jest efektem „dobrych rzą-dów”, lecz wynika z obawy, że po odejściu „swojego człowieka” grupa etnicz-na, z której wywodzą się elity władzy, utraci możliwość korzystania z dóbr, jeśli na czele rządu stanie przedstawiciel innej grupy etnicznej. Rządzący cy-nicznie wykorzystują te lęki i chętnie podsycają nienawiść i wrogość między różnymi grupami etnicznymi, ponieważ zwiększa to ich możliwości utrzyma-nia władzy. Tak postępował Jean-Bédel Bokassa w Cesarstwie Środkowoafry-kańskim, Samuel Doe w Liberii czy rządzący Rwandą politycy wywodzący się z plemienia Hutu669.

Wojna w Darfurze, a wcześniej długoletnia wojna między wojskami Repub-liki Sudanu a mieszkańcami południowych prowincji państwa, są przykładami

666 J. Rothschild, Ethnopolitics: A Conceptual Framework, New York 1981.667 A. Wierzbicki, Etnopolityka w Azji Centralnej, Warszawa 2008, s. 28.668 Ibidem, s. 42.669 Skazany za zbrodnie wojenne premier Rwandy Jean Kambanda zeznał, że plany przeprowa-

dzenia czystek etnicznych wśród ludu Tutsi były otwarcie omawiane w dyskusjach parlamentarnych. L. Melvern, Conspiracy to Murder: The Rwanda Genocide and the International Community, London 2004; O. Igwara, Ethnic Hatred: Genocide in Rwanda, London 1995, s. 93–94.


wykorzystywania przez rząd w Chartumie jednych grup etnicznych przeciwko drugim do realizacji swoich celów politycznych, w tym wypadku zmuszenia do uległości i zażegnania groźby secesji południa. Władze posługiwały się ochotniczymi zbrojnymi formacjami milicji muzułmańskich (tzw. dżandża-widów). Dżandżawidzi, uzbrajani i sterowani przez rząd w Chartumie, oskar-żani o masakry ludności chrześcijańskiej i animistycznej w południowym Sudanie, stosując czystki etniczne, w istocie realizowali plan swych mocodaw-ców. Dżandżawidzi bezkarnie bombardowali i palili wsie, zatruwali studnie i zawłaszczali dobytek ofiar, a bydło setek tysięcy mieszkańców zbuntowanych prowincji zostało zagrabione bądź zabite, stawiając w obliczu śmierci głodo-wej grupy etniczne przeciwstawiające się rządowi centralnemu. Organizacje humanitarne szacują, że w wyniku działalności tych bojówek mogło zginąć nawet 200 tys. osób, a miliony stały się uchodźcami670.

Przednarodowa świadomość etniczna w połączeniu ze spuścizną kolo-nialną i niskim poziomem rozwoju gospodarczego stanowi wybuchową mie-szankę, której konsekwencją są wojny prowadzące do upadku państwowości. Co gorsza, zakończenie konfliktu jest tylko preludium do następnego starcia, gdyż im kraj jest biedniejszy, tym bardziej staje się podatny na wojnę domo-wą; w ten sposób trwa pewien zaklęty krąg upadłej państwowości i konflik-tu wewnętrznego. Ponadto w biednym kraju nie trzeba dysponować dużą siłą militarną, by rozpętać konflikt, a nawet pokusić się o zdobycie władzy. Przywódca rebeliantów w Demokratycznej Republice Konga Laurent-Désiré Kabila, maszerując przez kraj na czele swych oddziałów, udzielił zachodniemu dziennikarzowi wywiadu, w którym wyraźnie dał do zrozumienia, że jedyne, czego potrzebował do wywołania i przeprowadzenia rebelii, to 10 tys. dolarów i telefon satelitarny, gdyż za taką kwotę w biednym kraju można z łatwością utworzyć małą armię, a telefon wystarcza, aby nawiązać kontakt z handlarza-mi i sfinalizować transakcję za surowce uzyskane na zdobytym obszarze obfi-tującym w bogactwa naturalne671.

Przykładem może być pod tym względem Republika Środkowoafrykańska, w której przynależność etniczna prezydenta i jego pochodzenie z określonej części kraju ma przełożenie na dostęp do urzędów administracji publicznej

670 D. Mempham, A. Ramsbotham, Darfur: The Responsibility to Protect, London 2006, s. 3; The Crisis in Darfur, 16.06.2004, Congressional Research Service, Library of Congress, s. 1–3, http://www.fas.org/man/crs/RS21862.pdf (dostęp: 30.10.2012); G. Michałowska, Problemy ochrony praw człowieka w Afryce, op. cit., s. 305; J. Różański, Główne źródła destabilizacji Sudanu [w:] Kontekst bezpieczeństwa w Afryce. Konflikty, wojny, polityki bezpieczeństwa, red. A. Żukowski, „Forum Poli-tologiczne” 2014, t. 17, s. 65–67.

671 P. Collier, The Bottom Billion…, op. cit., s. 21.


oraz armii. Republikę Środkowoafrykańską zamieszkuje ponad 80 grup etnicz-nych672. Kiedy generał André Kolingba doszedł do władzy w drodze zamachu stanu w 1981 roku, przy doborze współpracowników na urzędy państwowe i wojskowe kierował się wyłącznie kluczem etnicznym. Kolingba był członkiem plemienia Jakoma z południowej części kraju, którego populacja nie przekracza-ła 5% mieszkańców Republiki Środkowoafrykańskiej. W okresie jego prezyden-tury członkowie plemienia Jakoma objęli wszystkie najważniejsze stanowiska w państwie i armii. Również rekrutacja do sił zbrojnych była przeprowadzana według przynależności etnicznej. Miało to później poważne konsekwencje, gdy Kolingba, w wyniku demokratycznych wyborów wymuszonych przez USA i Francję w 1993 roku, został zastąpiony przez Ange-Félixa Patassé, który pocho-dził z plemienia z północy. Patassé, którego solidarnie poparły plemiona Gbaja, Kara i Kaba, po objęciu władzy nie tylko zaczął zwalniać z administracji pań-stwowej urzędników mianowanych przez Kolingbę, lecz także rozpoczął czyst-ki wśród korpusu oficerskiego armii. Utworzył dobrze wynagradzaną gwardię prezydencką (Unité de Sécurité Présidentielle – USP) oraz formacje milicyjne, do których rekrutowani byli głównie członkowie plemion północnej części kra-ju. Dalsze zwolnienia wśród żołnierzy oraz zmuszanie ich do rezygnacji ze służ-by przez niepłacenie im żołdu spowodowały w latach 1996–1997 wybuch wielu buntów przeciw nowemu prezydentowi. Nie będąc pewnym własnych żołnierzy, Patassé zwrócił się o pomoc z zewnątrz. Udzielił mu jej Muammar Kaddafi, przy-syłając oddział wyekwipowanych i wyszkolonych Libijczyków, którzy wzmoc-nili gwardię prezydencką. W reakcji wcześniej odsunięty od władzy Kolingba podjął próbę przeprowadzenia zamachu stanu przy pomocy niezadowolonych żołnierzy, przeważnie pochodzących z południowej części kraju. Po stłumieniu buntu Patassé postanowił rozprawić się z plemieniem Jakoma, co spowodowało exodus około 20 tys. ludzi oraz zbrodnie i gwałty na ludności cywilnej. Sprawu-jący do 2013 roku władzę prezydent Republiki Środkowoafrykańskiej François Bozizé także nie dowierzał armii673. Jego gwardia republikańska (Garde Répub-licaine) składała się prawie wyłącznie z tzw. patriotów, czyli tych, którzy poparli rebelię Bozizégo w 2001 roku, oraz Czadyjczyków, którzy z nim przybyli674.

672 U.S. Department of State, Bureau of African Affairs, Background Note: Central African Re-public, 18.01.2010, http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/4007.htm (dostęp: 7.01.2012).

673 François Bozizé został obalony w marcu 2013 roku w wyniku rebelii koalicji Seleka. Na temat sytuacji w RŚA po ostatniej rebelii zob. więcej: R. Kłosowicz, Central African Republic: Portrait of a Collapsed State After the Last Rebellion, „Politeja. The Journal of the Faculty of International and Political Studies of the Jagiellonian University” 2016, No. 3 (42), s. 33–51.

674 CAR Premier Forms 34-member Cabinet, Afrique Avenier, 23.04.2011, http://www.afriqueav-enir.org/en/2011/04/23/car-premier-forms-34-member-cabinet (dostęp: 10.05.2012).


Podobna sytuacja była w Ugandzie, gdzie po odejściu Brytyjczyków władza została podzielona pomiędzy prezydenta kraju, którym został król Bugandy Frederick Mutesa II, wywodzący się z ludów południa (Buganda), i premiera Miltona Apolla Obote, reprezentującego ludy północy (Lango). Bardzo szybko doszło do konfliktu między północą a południem, podsycanego przez ambi-cje obu polityków. Obote odsunął od władzy Mutesę II, by następnie same-mu zostać obalonym przez swego szefa sztabu Idi Amina. Po obaleniu Amina Obote znowu powrócił do władzy, by z kolei zostać odsuniętym przez swych generałów Tito i Basilio. W tym okresie podporą władzy byli przede wszyst-kim żołnierze rekrutowani z ludów pochodzących z północy kraju – Aczoli, Kakwa i Lango. Obote jednak najbardziej ufał swojej grupie etnicznej – Lan-go. Z kolei w okresie rządów Amina korpus oficerski rekrutował się przede wszystkim z ludu Kakwa, z którego on sam pochodził. Tito Okello preferował swój lud – Aczoli. Za rządów wymienionych dyktatorów wojska złożone z lu-dów północy brały udział w pacyfikacjach ludów południa, głównie Bugandy, Toro, Ankole i Bunjoro. Gdy do władzy wrócił przedstawiciel południa Yoweri Museveni, karta się odwróciła i teraz pacyfikacje przeniosły się na północ, do-tykając głównie lud Aczoli675.

W Burundi podczas październikowego zamachu stanu w 1993 roku od-działy wojskowe zaatakowały siedzibę radia i telewizji oraz pałac prezydencki w Bużumburze. Następnie wojskowi uwięzili, a później zamordowali, prezy-denta kraju Melchiora Ndadaye i kilku ministrów jego rządu. Na czele zama-chu stał były prezydent Burundi Jean-Baptiste Bagaza, który – tak jak wielu oficerów uczestniczących w zamachu stanu – pochodził z plemienia Tutsi676.

W Liberii rzeczywiście głębokie podziały etniczne ukształtowały się w okresie prezydentury Samuela Doego. Wcześniej Liberia była rządzona przez elitę wywodzącą się spośród amerykańskich wyzwoleńców przybyłych na ten obszar w latach dwudziestych XIX wieku. Mimo ewidentnego braku dostępu do władzy rodzimej ludności Liberii nie dochodziło do waśni na tle etnicznym, gdyż amerykańscy Liberyjczycy starali się prowadzić politykę za-cierania różnic plemiennych między rządzonymi przez nich mieszkańcami

675 H. Behrend, Alice Lakwena & the Holy Spirits: War in Northen Uganda 1986–1997, Oxford 1999, s. 23–29.

676 D. Curtis, The International Peacebuilding Paradox: Power Sharing and Post-conflict Govern-ance in Burundi, „African Affairs” 2013, Vol. 112, No. 446, January, s. 91; Leader of Burundi Report-edly Killed in a Coup by an Ethnic Rival, „The New York Times”, 22.10.1993, http://www.nytimes.com/1993/10/22/world/leader-of-burundi-reportedly-killed-in-a-coup-by-an-ethnic-rival.html (dostęp: 14.05.2016).


kraju. Istniał za to wyraźny podział na ludność uprzywilejowaną (Honou-rables), złożoną z amerykańskich Liberyjczyków, i ludność rodzimą. Ci ostat-ni tolerowali tę sytuację tak długo, jak długo warunki ekonomiczne w kraju były znośne. Gdy pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku nastał kryzys ekonomiczny, pojawiły się hasła wzywające do obalenia rządów „obcych” i równouprawnienia ogółu obywateli państwa. Obalenie reżimu potomków amerykańskich osadników nastąpiło w kwietniu 1980 roku w wyniku pu-czu wojskowego sierżanta Samuela Doe. Dyktator, który doszedł do władzy w imię równouprawnienia miejscowej ludności, postanowił oprzeć się prze-de wszystkim na członkach własnej grupy etnicznej – ludu Krahn, stanowią-cego wówczas nie więcej niż 4% populacji Liberii, a także na zajmującym się kupiectwem bogatym ludzie Mandingo. Doe obawiał się przede wszyst-kim ludów Gio i Mano, w których upatrywał zagrożenia dla swojej władzy. Stopniowo usuwał przedstawicieli tych grup etnicznych z urzędów pań-stwowych i armii, jednocześnie zastępując ich członkami własnej grupy et-nicznej. Faworyzowanie niewielkiego liczebnie ludu budziło ostry sprzeciw większości stanowionej przez Gio i Mano, zwłaszcza że rolniczy lud Krahn wnosił niewielki wkład do budżetu państwa, podczas gdy ludy Gio i Mano wypracowywały większość dochodów. Zwalniani z wojska oficerowie i żoł-nierze z ludów Gio i Mano utworzyli partyzantkę pod dowództwem gene-rała Thomasa Quiwonkpy, wywodzącego się z Gio. Rebelianci chcieli obalić reżim w Monrovii i w listopadzie 1985 roku przeprowadzili zamach stanu, który się nie powiódł, a jego konsekwencje okazały się dramatyczne. Doe niemal natychmiast odpowiedział przeprowadzeniem czystek etnicznych w regionie Nimba, gdzie w ciągu kilku dni z rąk armii rządowej zginęło dwa tysiące osób z ludów Gio i Mano. Wkrótce represje przeniosły się na inne prowincje, a w macierzystym hrabstwie dyktatora Grand Gedeh ludność Krahn wspomagała czynnie armię rządową w rozprawie z innymi plemio-nami. Gdy Doe został obalony, jego następca Charles Taylor, wywodzący się z ludu Mano, od początku tworzenia Narodowo-Patriotycznego Frontu Liberii wykorzystywał czynnik etniczny. Opierając się na Gio i Mano, które najbardziej ucierpiały w okresie rządów Doe, Taylor rozpętał okrutną wojnę domową i zaostrzył podziały etniczne. Korzystając z tego, że w latach osiem-dziesiątych XX wieku Mandingo wyspecjalizowali się w udzielaniu kredytów chłopom pod zastaw ziemi, propaganda Taylora rozpowszechniała pogląd, iż praktyki te były nieuczciwe, a tym, którzy go poprą i staną do walki z wła-dzą Krahn i Mandingo, obiecywano zwolnienie z zaciągniętych zobowiązań.


Tym sposobem Taylor uzyskał szerokie poparcie społeczne. Zręcznie po-sługując się stereotypami i populistycznymi hasłami, rozpętał ogólną nie-nawiść, nadając wojnie o władzę i zasoby znamiona konfliktu etnicznego, który wkrótce przeniósł się na sąsiednie kraje677.

Gdy w poszczególnych państwach afrykańskich uzyskujących niepodle-głość rodzima ludność zaczęła dochodzić do rządów, przejmowała kolonialne struktury, a nowi urzędnicy często nie byli zainteresowani reformami mogący-mi uszczuplić ich władzę, i dochody odziedziczone po białych kolonizatorach uznali za pewną formę własności, co więcej – biorąc pod uwagę zależności rodzinne i klanowe, urzędy i profity z ich sprawowania stawały się pośred-nio własnością rodu i plemienia. W ten sposób nastąpiło swoiste klanowo--plemienne uwłaszczanie się na urzędach i zagarnianie państwa. Jak zauważył Ryszard Kapuściński, był to pierwszy grzech, który od razu skutkował tym, że w niepodległej Afryce walka o władzę miała bardzo zacięty charakter678. Wynika to z faktu, że kolonializm w Afryce, wprowadzając pewne europej-skie formy organizacji życia społecznego i politycznego, nie zlikwidował ro-dzimych struktur afrykańskich, jednym słowem – struktury państwa kolo-nialnego zostały nałożone na wspólnoty oparte na związkach pokrewieństwa. Rodzi to konsekwencje związane z faktem, że świadomość wspólnot opartych na wymienionych zasadach była i jest w opozycji do idei „państwa-narodu” – modelu zapożyczonego przez nowe elity afrykańskie z odmiennej europejskiej rzeczywiśtości. Wystąpiło to zwłaszcza w okresie pierwszych dekad niepod-ległości państw afrykańskich. W ten sposób w nowo powstałych państwach Afryki Subsaharyjskiej świadomość etniczna zaczęła być wzmacniana przez kulturowo zdefiniowany interes grupowy, co w konsekwencji prowadziło do używania czynnika etnicznego w rywalizacji politycznej i ekonomicznej679. Intelektualne elity afrykańskie bardzo szybko stanęły przed dylematem, jak pogodzić inkluzyjny charakter tożsamości heterogenicznego narodu rozu-mianej jako wspólnota polityczna z ekskluzywnym charakterem świadomości plemiennej. Doskonale ujmują to słowa prezydenta Mozambiku Samora Ma-chela: „Aby naród mógł żyć, plemię musi umrzeć”680.

677 K. Trzciński, Wojny w Liberii i Sierra Leone..., op. cit., s. 39–54.678 R. Kapuściński, Heban, Warszawa 2008, s. 40–41.679 M. Szupejko, Negatywna etniczność a zmiany konstytucyjne w Kenii 2010 roku, „Afryka”

2012, nr 36, s. 32; R. Vorbrich, Etniczność a trybalizm w Afryce [w:] Afryka na progu XXI wieku. Kultura i społeczeństwo, red. J.J. Pawlik, M. Szupejko, Warszawa 2009, s. 320.

680 R. Vorbrich, Etniczność a trybalizm w Afryce, op. cit., s. 321.


Konsekwencją tej sytuacji jest fakt, że nierzadko w państwach afrykańskich (dotyczy to zwłaszcza państw dysfunkcyjnych) przywódcy nie utożsamiają się ze wszystkimi obywatelami, lecz wyłącznie z członkami swoich klanów i ple-mion. Te bezwzględnie popierają „swoich” przywódców, nie zważając na to, czy są oni postępowymi politykami czy krwawymi dyktatorami. Boją się bo-wiem, że jeśli do władzy dojdzie przywódca innej grupy etnicznej, znajdą się oni w dalszej kolejności przy podziale i tak znikomych przecież dóbr, a człon-kowie ich społeczności stracą stanowiska w administracji i armii, co – biorąc pod uwagę afrykański system dzielenia się z rodziną i wspierania krewnych – pozbawi ich klan czy plemię uprzywilejowanej pozycji w państwie. Jak zauważa Ryszard Vorbrich, „(…) praktyką wyrastającą z trybalizmu jest swoisty etniczny kolonializm, czyli budowanie struktury władzy opartej głównie na członkach grupy etnicznej przywódcy państwa”681. Polega ona na przejmowaniu przez elity pochodzące z jednego regionu władzy państwowej kosztem innych grup etnicznych poprzez przejęcie kluczowych resortów (zwykle ministerstw spraw zagranicznych, wewnętrznych i wojska), traktując obszary zamieszkane przez inne grupy etniczne jak podbite terytorium682. W Afryce Subsaharyjskiej tego typu praktyka ma swoje uzasadnienie w tradycji, gdyż osoba bedąca u władzy ma obowiązek niejako zapewnić pomyślność podwładnym (ludowi, krewnym) poprzez gromadzenie dóbr i zaspokajanie ich potrzeb Dobrze ilustruje to po-pularne przysłowie ludu Akan: „Kiedy wódz ma dużo mleka, to lud je pije”683.

Jak zauważa Małgorzata Szupejko, nie wszyscy badacze zgadzają się z zasad-nością używania terminu „trybalizm”. Koigi wa Wamwere684, autor określenia „negatywna etniczność”, jest zdania, że używanie pojęć trybalizm (trybalism) i etniczność (ethnicity) w podobnym kontekście powoduje nieporozumienie i zamieszanie terminologiczne: „Szczerze mówiąc, jestem całkowicie przeciw-ny używaniu terminu trybalizm na określenie uprzedzeń etnicznych w Afryce. Czuję dyskomfort używając słowa etniczność, która wyraża zarazem niewinną dumę etniczną, jak i szkodliwą nienawiść i uprzedzenia”685.

Szczególny podział między społecznościami zamieszkującymi państwo ma miejsce w Republice Południowej Afryki, gdyż oprócz rywalizacji po-między afrykańskimi grupami etnicznymi bardzo ostro zarysowuje się wciąż

681 R. Vorbrich, Plemienna i postplemienna Afryka, op. cit., s. 357–358.682 Ibidem.683 M. Szupejko, Negatywna etniczność, op. cit., s. 32.684 Koigi wa Wamwere (ur. w 1949 r.) – kenijski opozycjonista, pisarz, poseł do parlamentu

kenijskiego. Przez 13 lat więziony z powodów politycznych.685 M. Szupejko, Negatywna etniczność, op. cit., s. 33.


podział na tle rasowym pomiędzy czarnymi mieszkańcami kraju a potomka-mi białych osadników. Po zniesieniu apartheidu wydawało się, że w wyniku procesu pojednania – budowanego z jednej strony przez Nelsona Mandelę, a z drugiej przez przedstawicieli części białych politycznych elit – dojdzie do zasypania w kraju wieloletnich podziałów i wrogości. Powstała wówczas koncepcja „tęczowego narodu”, według której naród południowoafrykański nie opierałby się na kryteriach rasowych, etnicznych czy religijnych, ale spa-jałby społeczeństwo wielo kulturowe i wieloetniczne, które przez dziesiątki lat było zantagonizowane wzajemnie z sobą686. Jedną z najtrudniejszych kwe-stii do rozwiązania był problem odpowiedzialności karnej za przestępstwa z czasów apartheidu. Postanowiono wówczas w imię pojednania zastosować politykę „grubej kreski”. Tymczasem droga do rzeczywistego pojednania jest jeszcze daleka. Oceniano, że w 1990 roku, w kraju doszło do 15 tys. „politycz-nie motywowanych” zabójstw687. Także obecnie z powodu ogromnej prze-stępczości biali mieszkańcy miast zajmują osobne dobrze strzeżone dzielni-ce, odgradzając się, w obawie o swój majątek i życie, od czarnej społeczności. Na prowincji sytuacja pod tym względem też nie jest lepsza, na porządku dziennym są liczne ataki na farmy należące do białych właścicieli oraz mor-dy na farmerach, często o bardzo brutalnym przebiegu. W wielu regionach z powodu notorycznych kradzieży farmerzy nie są w stanie gospodarować. Jako że ofiarami są w tym wypadku biali farmerzy, a napastnikami czarni mieszkańcy, postępuje polaryzacja społeczeństwa, dochodzi do coraz więk-szej koncentracji białych mieszkańców w poszczególnych regionach kraju. W trakcie swojego pobytu w Pretorii w sierpniu 2013 roku miałem oka-zję rozmawiać z polskimi emigrantami, którzy w latach osiemdziesiątych przybyli do RPA, na temat sytuacji politycznej w tym kraju i problemów zwią zanych z pogarszaniem się jakości działania instytucji państwa oraz wewnętrznych napięć pomiędzy białymi i czarnymi mieszkańcami kraju. Znany jest przypadek założenia miasta Oranii z intencją, by jego mieszkań-cami byli tylko biali obywatele. Zamieszkuje je obecnie około tysiąca osób identyfikujących się jako Afrykanerzy688. Powstanie miasta jest kontynuacją

686 A. Żukowski, Kształtowanie się systemu politycznego nowej Afryki Południowej. Wybrane problemy [w:] Z problemów społeczno-politycznych współczesnej Afryki, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne”, 2004, t. 1, s. 119.

687 J. Kiwerska, Świat w latach 1989–2009. Wydarzenia – konflikty – procesy, Poznań 2009, s. 238.688 N. Tweedie, Orania: The Land Where Apartheid Lives on, „The Telegraph” 2013, 13.12, http://

www.telegraph.co.uk/news/worldnews/nelson-mandela/10516129/Orania-the-land-where-apart-heid-lives-on.html (dostęp: 20.12.2013).


idei, jaka narodziła się na początku lat dziewięćdziesiątych u schyłku apart-heidu, gdy afrykanerska skrajna prawica domagała się utworzenia oddziel-nego państwa dla białych, przede wszystkim Afrykanerów, na terytorium dawnych republik burskich689.

Wielu polityków rządzącego w RPA Afrykańskiego Kongresu Narodowe-go (ANC) również dolewa oliwy do ognia, przyczyniając się do polaryzacji społeczeństwa. Nierzadko na użytek wewnątrzpartyjnych rozgrywek szermują radykalnymi hasłami mającymi na celu pozyskanie uboższej części społeczeń-stwa. W marcu 2010 roku ówczesny lider młodzieżówki ANC Julius Malema zaśpiewał na wiecu politycznym jedną z pieśni ANC, popularną wśród czarnej społeczności RPA walczącej z apartheidem, w której tekście są słowa „zabij Bura”, co oznacza także „zabij farmera”. Mimo że sąd uznał fragment pieśni za podżeganie do nienawiści ANC wniósł apelację od wyroku690. Sytuacja ta powoduje coraz większą emigrację białej ludności z RPA. Tylko w ciągu pię-ciu lat (2011–2015) kraj ten opuściło ponad 95 tys. osób691. Według statystyk od 1990 do 2015 roku liczba białych, którzy wyemigrowali z RPA, wyniosła 650 tys. osób. Tym samym populacja białej ludności w ciągu ostatnich nie-spełna 30 lat zmniejszyła się do 8,1% ogółu ludności w RPA w 2016 roku, w porównaniu z 16,4% w 1989 roku692.

Także obecnie podziały etniczne są bardzo dużym wyzwaniem dla rządów państw afrykańskich. Przez niektóre ugrupowania polityczne kwestie etnicz-ne są wciąż cynicznie wykorzystywane do osiągnięcia doraźnych celów poli-tycznych, w innych przypadkach próby zwalczenia podziałów etnicznych są czynione w sposób niekonsekwentny bądź nieudolny. W świecie afrykani-stów i politologów trwa ożywiona dyskusja na temat polityki etnicznej rządu rwandyjskiego, jaka została wdrożona po ludobójstwie z 1994 roku. Z jednej bowiem strony zabrania się oficjalnie rozróżniać Tutsi i Hutu, należy mówić jedynie o Rwandyjczykach, z drugiej strony coroczne uroczystości poświęco-ne pamięci ludobójstwa, organizowane przez państwo, wskrzeszają na nowo

689 A. Żukowski, Kształtowanie się systemu..., op. cit., s. 105.690 T. Lodge, Neo-patrimonial Politics in the ANC, „Affrican Affairs” 2014, Vol. 113, No. 450,

January, s. 14–15; I. Michalewicz, Zabij Bura, zabij farmera, „Gazeta Wyborcza” 28.08.2013. 691 How Many Whites Have Left South Africa in the Last 5 Years, 23.07.2015, http://businesstech.

co.za/news/general/93995/how-many-whites-have-left-south-africa-in-the-last-5-years (dostęp: 27.03.2016).

692 Obecnie liczba białych obywateli w RPA wynosi 4,5 mln osób. Statistical Release: Mid-year Population Estimates 2016, Statistic South Africa, 25.08.2016, https://www.statssa.gov.za/publica-tions/P0302/P03022016.pdf (dostęp: 10.02.2017); Population of South Africa by Group, http://www.nda.agric.za/docs/abstract04/Population.pdf (dostęp: 27.03.2016).


traumę społeczeństwa tak mocno doświadczonego wojną domową. Spostrze-żenia na temat wspomnianych uroczystości w swoim reportażu tak ukazuje pochodzący z Indii dziennikarz Anjan Sundaram:

Po tych uroczystościach spodziewałem się czegoś innego – społecznego współczucia. Tymczasem widziałem jedynie przemoc. A za te imprezy – które zamiast leczyć zbioro-we rany, jedynie wzmagały traumę – odpowiedzialny był rząd Rwandy. Przerażenie ludo-bójstwem było na nowo wykorzystywane i pomnażane. To, co wydarzyło się dwie dekady temu – wojna i eksterminacja – nadal było w tym kraju bardzo żywe. Trauma ludobójstwa tkwiła u samych korzeni tego społeczeństwa i przekazywano ją kolejnym pokoleniom693.

Przekształcenie tragicznej rocznicy w ogólnonarodowe święto pełni dwie zasadnicze funkcje. Oficjalnie ma być odkryciem prawdy historycznej, po-jednaniem ofiar i katów, przywróceniem zaufania i wymazaniem etykietek etnicznych. W rzeczywistości jest to strategia legitymizacji władz oznacza-jąca dominację Tutsi i marginalizację Hutu w ramach jednolitego narodu rwandyjskiego694.

Konflikty z religią w tle w Afryce Subsaharyjskiej w ostatnich latach wy-buchały z zaskakującą siłą. Nie wydaje się jednak, by czynnik religijny miał znaczący wpływ na dysfunkcyjność w klasyfikowanych pod tym względem państwach Afryki Subsaharyjskiej, z wyjątkiem Republiki Środkowoafrykań-skiej i Nigerii. W pierwszym przypadku konflikt religijny został wykorzysta-ny w walce o władzę pomiędzy elitami. Nakłada się na niego także czynnik ekonomiczny. W przypadku Nigerii konflikt religijny jest podsycany i wy-korzystywany do terrorystycznych działań przez islamistyczne ugrupowanie Boko Haram. Według Roberta Rotberga Boko Haram, tak jak Asz-Szabab w Somalii i Al-Kaida Islamskiego Maghrebu, to organizacja o charakterze przestępczym, kwestie ideologiczne i religijne są zaś wtórne i instrumental-nie wykorzystywane w celu rekrutacji i propagandy695. W Nigerii ponadto bardzo mocne grupowe poczucie krzywdy istnieje na obszarze delty Nigru, co jest związane nie tylko z problemami etnicznymi, lecz przede wszystkim

693 A. Sundaram, Złe wieści..., op. cit., s. 31–32.694 B. Popławski, T. Sawczuk, Itsembabwoko oznacza genocyd. Sprawiedliwość transformacyjna

i pamięć o ludobójstwie w Rwandzie, „Studia Socjologiczno-Polityczne” 2015, nr 2 (04), s. 53.695 Wykład profesora R. Rotberga na konferencji nt. African Globalities – Global Africans,

4th Pécs African Studies Conference, University of Pécs, Węgry, 9 czerwca 2016 roku. Asz-Szabab przystąpili także do szkolenia piratów somalijskich, którzy odgrywali istotną rolę w utrzymywaniu morskich kanałów zaopatrywania ich bojówek oraz pozyskiwaniu środków finansowych. Wywiad z Krzysztofem Kotiukiem, kapitanem MV Hansa Stavanger, uprowadzonym i przetrzymywanym przez piratów somalijskich w 2009 roku, Kraków 7.12.2011; por też K. Kubiak, Przemoc na ocea-nach. Współczesne piractwo i terroryzm morski, Warszawa 2009, s. 150–151.


z krzywdzącą redystrybucją dochodów z ropy naftowej, której wydobycie dewastuje lokalne środowisko naturalne, a obszar, na którym się to odbywa, jest jedną z najbardziej niedoinwestowanych części kraju696.

Samuel Huntington wskazuje na konflikt pomiędzy cywilizacjami w głoś-nej pracy Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, opisując an-tagonizmy i konflikty między muzułmanami i niemuzułmanami w różnych rejonach świata, także w Afryce, podając przykłady Etiopii, Sudanu, Nigerii, Czadu, Kenii i Tanzanii: „W poprzek całej Afryki wybuchały rozmaite kon-flikty między Arabami i ludami wyznającymi islam na północy a czarnymi wyznawcami animizmu lub chrześcijaństwa na południu”697.

Tabela 45. Wyznania religijne w państwach najbardziej dysfunkcyjnych (very high alert i high alert)

Państwo Pozycja państwa w rankingu FSI 2016 Chrześcijanie Muzułmanie Wyznawcy wie

rzeń rodzimych

Somalia 1 0,3% 99,6% –

Sudan Południowy 2 60,5% 6,2% 32,9%

Republika Środ-kowoafrykańska 3 89,5% 8,5% 1%

Sudan 4 3,5% 95,5% 1%

Demokratyczna Republika Konga 8 89,7,% 1,5% 5,2%

Czad 7 40,1% 55,3% 1,4%

Gwinea 12 10,9% 84,4% 2,7%

Nigeria 13 50,5% 43,5% 5,7%

Burundi 15 85% 2,5% 0,3%

Zimbabwe 16 87% 0,9% 3,8%


696 F.G. Umukoro, Politicisation and Underdevelopment of the Niger Delta Region [w:] Anatomy of the Niger Delta Crisis: Causes, Consequences and Opportunities for Peace, red. V. Ojakorotu, Berlin 2010, s. 47–48.

697 S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, op. cit., s. 391–392.


58%35%

3%

4%

islam

inne

religie tradycyjne

chrześcijaństwo

Wykres 6. Podział religijny w Afryce Subsaharyjskiej, stan na 2015 rok

Źródło: Pew Research Center, The Future of World Religions: Population Growth Projections 2010–2050.

Dane zawarte w tabeli 45 pokazują, że poza Sudanem Południowym, Cza-dem i Nigerią we wszystkich pozostałych państwach dominuje jedna religia. W Somalii, Sudanie i Gwinei zdecydowana większość mieszkańców, po-nad 90%, wyznaje islam, z kolei w Republice Środkowoafrykańskiej, Demo-kratycznej Republice Konga, Burundi i Zimbabwe 90% społeczeństwa wyzna-je religie chrześcijańskie. Trudno zatem mówić o konflikcie wywo ływanym kwestiami religijnymi, odpowiedzialnymi za dysfunkcyjność państwa. W Re-publice Środkowoafrykańskiej konflikt religijny był pochodną grupowego poczucia krzywdy czarnoskórych mieszkańców kraju wyznających religie chrześcijańskie i rodzime, przeciwstawiających się ugrupowaniu Seleka, zło-żonemu w większości z muzułmanów, które objęło władzę w państwie wyniku rebelii w 2013 roku, a także wieloletniej dyskryminacji gospodarczej, widocz-nej szczególnie w północnej części kraju, gdzie większość sklepów i przedsię-biorstw znajdowała się w rękach muzułmanów. W Nigerii konflikt religijny jest podsycany przez fundamentalistyczne ugrupowanie islamskie Boko Haram, przeprowadzające ataki terrorystyczne na chrześcijańskie miejsca kultu, urzę-dy państwowe i miejsca publiczne, znajdujące się głównie na obszarach za-mieszkiwanych przez chrześcijan. W Czadzie konflikt o podłożu religijnym pojawił się w związku z przenikaniem na terytorium tego państwa oddziałów Boko Haram wypieranych przez siły bezpieczeństwa z Nigerii698.

Tabela 45 pokazuje, że w Afryce Subsaharyjskiej dominują obecnie dwie re-ligie – chrześcijaństwo i islam. Jak jednak wykazują badania, tradycyjne reli-gie rodzime przenikają się z islamem i religiami chrześcijańskimi, gdyż wielu

698 Warto zaznaczyć, że Czad, mimo dominującej ludności muzułmańskiej, deklaruje się jako państwo świeckie, tak jak cztery inne państwa z przewagą ludności muzułmańskiej w Afryce Sub-saharyjskiej – Burkina Faso, Gwinea, Niger i Senegal. Zob. G. Michałowska, Problemy ochrony…, op. cit., s. 147.


wyznawców kultywuje oficjalnie na przykład katolicyzm, a także potajemnie re-ligie przodków. Dlatego wielu badaczy jest zdania, że w rzeczywistości wyznaw-cy religii rodzimych w Afryce są niedoszacowani699. Oś konfliktu, tam gdzie on występuje, przebiega głównie między wyznawcami islamu z jednej strony a wyznawcami religii chrześcijańskich z drugiej. Przy czym stroną ofensywną w większości są radykalni wyznawcy islamu, czego skrajnym przypadkiem jest sytuacja w Nigerii, Czadzie i Kamerunie. Ideologiczna ofensywa islamu jest rów-nież wspierana aktywnie z zewnątrz przez państwa naftowe Zatoki Perskiej, któ-re finansują akcje misyjne, a także szkoły, szpitale i świątynie w państwach Afry-ki Subsaharyjskiej, w których mieszka przynajmniej 10% wyznawców islamu700.

4. Stan opieki zdrowotnej

Dysfunkcyjność w połączeniu z ubóstwem skutkuje bardzo niskim poziomem opieki medycznej, co przekłada się na stan zdrowia społeczeństwa. Na przy-kład szpitale publiczne w Republice Środkowoafrykańskiej i Demokratycznej Republice Konga zwykle pozbawione są podstawowego wyposażenia, z kuch-nią na zewnątrz przypominającą wiatę, w której rodziny pacjentów gotują posiłki z własnych produktów. Jedyną możliwość efektywnego skorzystania z opieki zdrowotnej dają szpitale budowane i prowadzone przez misjonarzy oraz organizacje humanitarne701. Według działaczy organizacji międzynaro-dowych w ciągu ostatnich 10 lat ponad 5,5 mln Kongijczyków umarło z powo-du braku podstawowej opieki medycznej, która mogła ocalić im życie, gdyby udzielono jej na czas. Poważny niedobór wykwalifikowanej służby medycznej

699 Według Jarosława Różańskiego 40% mieszkańców Sudanu Południowego wyznaje tradycyj-ne religie afrykańskie. J. Różański, Główne źródła destabilizacji Sudanu, op. cit., s. 58.

700 Na podstawie rozmów z misjonarzami katolickimi i protestanckimi w Republice Środkowo-afrykańskiej oraz Kamerunie w 2010 roku, a także wywiadu z Izabelą Cywą, dyrektorką szpitala w Ba-gandu w Republice Środkowoafrykańskiej, przeprowadzonego 20 czerwca 2016 roku w Krakowie.

701 Według danych udostępnionych mi przez bissauski Czerwony Krzyż (Cruz Vermelha da Guiné-Bissau) 90% wsparcia finansowego, jakie otrzymują szpitale w Gwinei Bissau, pochodzi spo-za środków budżetowych, m.in. z agend ONZ, Czerwonego Krzyża (w przypadku Gwinei Bissau szczególnie z oddziału hiszpańskiego organizacji) bądź innych organizacji pozarządowych. Jedno-cześnie w obrębie niektórych instytucji (jak w aresztach i zakładach karnych czy obozach i ośrod-kach dla uchodźców) opieka zdrowotna funkcjonuje jedynie dzięki działalności organizacji bądź instytucji pozarządowych. Zwraca uwagę również fakt, iż szczegółowe dane statystyczne dotyczące stanu zdrowia mieszkańców Gwinei Bissau oraz proponowanej im opieki medycznej nie są publicz-nie dostępne, nie dysponowało nimi również Biuro Czerwonego Krzyża w Bissau. Wywiad z dyrek-torem ds. finansowych bissauskiego Czerwonego Krzyża Feliciano Pinto Biague oraz referentem ds. mediów Danielem Sanhą, 29.07.2016, Bissau, Gwinea Bissau.


daje o sobie znać podczas epidemii i klęsk humanitarnych, jak to się dzia-ło chociażby w trakcie ostatniej epidemii gorączki krwotocznej ebola. Gdy w Sierra Leone stwierdzono pierwsze przypadki zachorowań, było tam zale-dwie 250 lekarzy i felczerów, czyli przypadało ich mniej niż 2 na 100 tys. lud-ności. To samo dotyczyło możliwości hospitalizacji osób zarażonych702.

Mimo że głośno mówi się o problemie AIDS w Afryce, to jednak wciąż największą plagą tego kontynentu jest malaria. Stanowi ona nie tylko ogromny problem zdrowotny dla państw Afryki Subsaharyjskiej, lecz także ma istot-ny wpływ na rozwój gospodarczy państw tego regionu. Według Światowej Organizacji Zdrowia (dane z kwietnia 2017 r.) na świecie stwierdzono 212 mln przypadków zachorowań na malarię, w tym odnotowano 429 tys. zgonów. Afryka Subsaharyjska wciąż przewodzi w statystyce występowania malarii, gdyż na ten region przypada 90% przypadków światowej liczby zachorowań i 92% zgonów. Ponad 70% zgonów z powodu malarii dotyczy dzieci poniżej 5. roku życia703.

Koszty opieki zdrowotnej i spadek aktywności dużej części ludności w związku z chorobą są poważnym problemem dla ekonomii państw. Według raportu WHO 40% światowych przypadków malarii przypada na dwa pań-stwa afrykańskie: Nigerię i Demokratyczną Republikę Konga. W Nigerii aż 90% ludności dosięga ryzyko zachorowania na malarię. Rocznie umiera tam na tę chorobę 150 tys. osób, w Demokratycznej Republice Konga – 72 tys., w Burkina Faso – 32 tys., w Mali zaś – 25 tys.704 Państwa o wysokim stopniu dysfunkcyjności znajdują się w czołówce państw, które dotyka problem zacho-rowań na malarię.

Afryka Subsaharyjska ma także największą liczbę osób zakażonych wiru-sem HIV – około 25,8 mln ludzi, co stanowi 70% światowej populacji nosi cieli wirusa. Liczba nowych infekcji wynosi 2 mln w skali światowej, a w Afryce Subsaharyjskiej dotyczy 1,4 mln osób. Współczynnik dzieci będących nosi-cielami wirusa jest również najwyższy na świecie i stanowi 88% światowej liczby przypadków. W dziewięciu państwach tego regionu ponad 10% po-pulacji jest nosicielami HIV. Należy jednak zaznaczyć, że w porównaniu

702 L. Garrett, Ebola’s Lessons: How the WHO Mishandled the Crisis, „Foreign Affairs” 2015, Sep-tember–October, s. 80–88.

703 World Health Organization, Malaria, Fact Sheet, http://www.who.int/mediacentre/factshe-ets/fs094/en/(dostęp: 20.05.2017).

704 World Health Organization, World Malaria Report 2015, s. 218, http://who.int/malaria/pub-lications/world-malaria-report-2015/wmr2015-annexes.pdf?ua=1 (dostęp: 25.12.2015).


z rokiem 2000 liczba przypadków nowych infekcji spadła o jedną trzecią, a śmiertelność w wyniku choroby o jedną czwartą705.

25,8 mln

4,1 mln

1,7 mln

5 mln

Ameryka Łacińska

Europa, Ameryka Północna

Azja i Pacy�k

Afryka Subsaharyjska

Wykres 7. Liczba osób będących nosicielami wirusa HIV na świecie

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych zawartych w Global HIV/AIDS Epidemic, Global Health Record, op. cit.

Tabela 46. Państwa o największym odsetku osób zakażonych wirusem HIV na świecie w grupie wiekowej 15–40 lat w 2015 roku

Państwo Odsetek populacji będącej nosicielem wirusa HIV (%) FSI 2016

Suazi 28,8 44Lesotho 22,7 66Botswana 22,2 120RPA 19,2 108Zimbabwe 14,7 16Namibia 13,3 103Zambia 12,9 49Mozambik 10,5 42Malawi 9,1 44Uganda 7,1 23Kenia 5,9 20Tanzania 4,7 62Kamerun 4,5 22Republika Środkowoafrykańska 4,2 3

Źródło: UNAIDS 2015; Averting HIV 2015706.

705 Global HIV/AIDS Epidemic, Global Health Record, http://kff.org/global-health-policy/fact-sheet/the-global-hivaids-epidemic (dostęp: 19.11.2015); World Health Organization, HIV/AIDS, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs360/en (dostęp: 27.01.2016).

706 UNAIDS 2015, http://www.unaids.org/en/regionscountries/countries (dostęp: 10.06.2017). Averting HIV 2015, https://www.avert.org/professionals/hiv-around-world/sub-saharan-africa (dostęp: 10.06.2017).


Jak wynika z danych zawartych w tabeli 46, epidemia HIV nie jest specyfiką państw o największej dysfunkcyjności. Wśród państw o największym odsetku ludności zakażonej wirusem HIV przeważają państwa plasujące się od 45. po-zycji wzwyż, czyli znajdujące się w grupie FSI 2016 i oznaczone jako high war-ning oraz warning. Spośród państw z pierwszej trzydziestki najbardziej dys-funkcyjnych na świecie w grupie z największym odsetkiem zakażeń wirusem HIV znalazły się jedynie Republika Środkowoafrykańska, Zimbabwe, Kenia, Kamerun i Uganda.

Dane wyraźnie wskazują, że w państwach o przeważającej ludności muzuł-mańskiej mimo wysokiego stopnia dysfunkcyjności odsetek zarażonych wirusem HIV jest dużo mniejszy, co ma związek z kwestiami religijnymi i kulturowymi.

Mimo że największy odsetek zakażonych wirusem HIV nie jest domeną najbardziej dysfunkcyjnych państw Afryki Subsaharyjskiej, to jednak w tych państwach, w których występuje, stanowi poważny problem, mający wpływ na kwestie społeczne, gospodarcze i polityczne. Jak zauważa Jeffrey Sachs, koszty ekonomiczne epidemii AIDS są tym bardziej dotkliwe dla państw afry-kańskich, że choroba ta czyni ogromne spustoszenie wśród elit intelektualnych, w wyniku czego kraje te tracą nauczycieli, lekarzy i urzędników państwowych. Ponadto znaczny odsetek społeczeństwa stanowią osierocone dzieci, a miliony gospodarstw domowych pozbawionych jest mężczyzn w sile wieku.

W państwach najbardziej dotkniętych epidemią AIDS w gospodarstwach domowych nastąpiło wyraźne zmniejszenie konsumpcji żywności (oprócz kosz-tów leczenia dochodzą jeszcze wysokie koszty pogrzebów)707. Według danych Banku Światowego z powodu konieczności opieki nad sierotami po zmarłych rodzicach i ubytku siły roboczej, związanego ze śmiertelnością osób w wieku produkcyjnym oraz zaangażowaniem rodzin w opiekę nad chorymi, szacuje się, że w latach dziewięćdziesiątych państwa takie, jak Uganda czy Burundi traci-ły 2,5% PKB rocznie. Przykładowo w Tanzanii kobiety opiekujące się chorymi na AIDS mężami poświęcały o 60% mniej czasu na prace rolne708. W Burkina Faso z powodu AIDS 20% rodzin zredukowało bądź porzuciło swoje gospo-darstwa rolne709. Częstym widokiem są stare kobiety mające na utrzymaniu nierzadko 5–10 wnucząt. Jeszcze innym problemem jest pozbawianie wdów ziemi przez rodzinę zmarłego męża. Stygmatyzm, pogłębiony przez względy

707 Z. Łazowski, Epidemia AIDS – nowe zagrożenie dla Afryki [w:] Państwa Afryki Zachodniej, op. cit., t. 1, s. 221.

708 Chr. Michelsen Institute, J. Isaksen, N. Gunnar Songstad, A. Spissøy, Socio-economic Effects of HIV/AIDS in African Countries, Report 2002, s. 11, http://www.cmi.no/publications/file/786-so-cio-economic-effects-of-hiv-aids-in-african.pdf (dostęp: 9.01.2016).

709 Z. Łazowski, Epidemia AIDS..., op. cit., s. 224.


kulturowe i tradycje dziedziczenia, w sposób szczególnie drastyczny dotyka wdów po zmarłych na AIDS, co pozbawia kobiety wraz z małymi dziećmi środ-ków utrzymania. Sytuacja taka powoduje konsekwencje gospodarcze w związku z faktem, że kobiety partycypują swoim nakładem pracy w produkcji żywności (ich wkład wynosi około 70% w najbiedniejszych państwach)710.

Epidemia AIDS oddziałuje także znacząco na system edukacji, co objawia się z jednej strony ubytkiem nauczycieli, a z drugiej zmniejszeniem liczby dzieci po-bierających naukę. Na przykład w Republice Środkowoafrykańskiej w 2000 roku na 300 nauczycieli, którzy zmarli w tymże roku, aż w 85% przypadków przy-czyną zgonu było AIDS. W Kenii w końcu lat dziewięćdziesiątych XX wieku 52% osieroconych dzieci musiało zrezygnować z uczęszczania do szkoły711.

Wirus HIV stał się także swego rodzaju bronią w konfliktach etnicznych, gdy świadomi swej choroby żołnierze przeprowadzali zbiorowe gwałty na ko-bietach wrogiej grupy etnicznej, nierzadko na rozkaz oficerów i polityków. Najbardziej głośny przypadek dotyczy masakry ludności Tutsi w Rwandzie, ale przypadki takie zdarzały się także w Republice Środkowoafrykańskiej, Demo kratycznej Republice Konga, Liberii czy Sierra Leone712.

W kontekście społecznym choroba ta w wielu państwach powoduje wy-kluczenie społeczne i rozkład rodziny. We wspomnianej Republice Środko-woafrykańskiej z rozmów z misjonarzami dowiedziałem się, że na przykład niektóre społeczności wiejskie traktują HIV/AIDS jako czary. W sytuacjach takich zgonów szuka się winnych, wynikiem czego są samosądy, często koń-czące się śmiercią osób niesłusznie posądzonych o uprawianie czarów713.

Śmiertelne żniwo na świecie wciąż zbiera żółta febra. Według raportu Świa-towej Organizacji Zdrowia z 2013 roku na 200 tys. stwierdzonych przypad-ków zachorowań na żółtą febrę aż 90% odnotowano w Afryce Subsaharyjskiej, co kosztowało życie ponad 60 tys. osób714. Obecnie najbardziej dotkniętymi tą chorobą państwami są Angola i Demokratyczna Republika Konga715.

710 M. Kimani, Women Struggle to Secure Land Rights, „Africa Renewal” 2012, Special Edition, United Nations Department of Public Information, s. 37–38.

711 Z. Łazowski, Epidemia AIDS..., op. cit., s. 225.712 O. Aginam, Rape and HIV as Weapons of War, 27.06.2012, http://unu.edu/publications/ar-

ticles/rape-and-hiv-as-weapons-of-war.html (dostęp: 25.08.2016).713 Rozmowy z ks. Mirosławem Gucwą, Bouar, Republika Środkowoafrykańska, sierpień 2010

roku; Potwierdza to także ks. Robert Wieczorek w swojej książce, która jest zbiorem listów dotyczą-cych jego działalności misyjnej w Republice Środkowoafrykańskiej w latach 1994–2001. R. Wieczo-rek, Listy z serca Afryki, Kraków 2007, s. 257–260, 318.

714 World Health Organization, Yellow Fever, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs100/en (dostęp: 25.12.2015).

715 World Health Organization, Yellow Fever Situation Reports, http://www.who.int/emergen-cies/yellow-fever/situation-reports/archive/en (dostęp: 27.10.2016).


Tabela 47. Państwa o największym współczynniku dysfunkcyjności w zestawieniu z odsetkiem osób zakażonych wirusem HIV w grupie wiekowej 15–49 lat

PaństwoOdsetek osób zakażonych wirusem HIV według danych Banku

Światowego z 2015 roku (%)FSI 2016

Somalia 0,5 1Sudan Południowy 2,7 2Republika Środkowoafrykańska 4,3 3Sudan 0,2 4Czad 2,5 7Demokratyczna Republika Konga 1,0 8Gwinea 1,6 12Nigeria 3,2 13Burundi 1,1 15Zimbabwe 16,7 16Gwinea Bissau 3,7 17Erytrea 0,7 18Niger 0,5 19Kenia 5,3 20Kamerun 4,8 22Wybrzeże Kości Słoniowej 3,5 21Uganda 7,3 23Etiopia 1,2 24Liberia 1,2 27Mauretania 0,7 28Mali 1,4 29Republika Konga 2,8 31Rwanda 2,8 32Sierra Leone 1,4 34Angola 2,4 38

Źródło: World Bank 2015; FSI 2016.

Ostatnia epidemia wirusa gorączki krwotocznej ebola716 jaskrawo i boleś-nie obnażyła słabość państw Afryki Subsaharyjskiej. Wirus, który w grudniu 2013 roku pojawił się w małej wiosce Meliandou w Gwinei, w krótkim cza-sie uśmiercił według szacunków ponad 11 tys. osób w Gwinei, Liberii, Mali,

716 Pierwszy odnotowany przypadek wirusa ebola – gorączki krwotocznej – został odnotowany w 1979 roku w Demokratycznej Republice Konga.


Nigerii i Sierra Leone. Światowa Organizacja Zdrowia uznała wybuch epide-mii eboli za największy od czasu odkrycia tego wirusa w 1976 roku. Państwa dotknięte epidemią już wcześniej miały bardzo słabe systemy opieki zdro-wotnej. We wszystkich (poza Nigerią) niedawno zakończyły się długoletnie konflikty wewnętrzne. W Gwinei, w której wirus pojawił się pierwszy, zmarło co najmniej 70 pracowników służby zdrowia. Pod koniec 2014 roku czołowe agencje pomocowe wzywały do większego wsparcia państw ogarniętych epi-demią przez społeczność między narodową, a ONZ zgłosiła zapotrzebowanie na prawie miliard dolarów, aby zatrzymać rozprzestrzenianie się wirusa. Tyl-ko dzięki szybkiej pomocy społeczności międzynarodowej udało się zapano-wać nad epidemią, do tego czasu jednak na gorączkę krwotoczną ebola za-chorowało około 30 tys. osób, a jedna trzecia z nich zmarła717. Obserwatorzy są pewni, że wykazujące się dysfunkcyjnością Gwinea, Liberia i Sierra Leone same nie poradziłyby sobie z zatrzymaniem epidemii ze względu na kondycję tamtejszej służby zdrowia i instytucjonalną słabość. Mimo pomocy zagranicz-nej koszt epidemii dla trzech wyżej wymienionych państw był druzgocący, gdyż – jak obliczono – wyniósł 2,2 mld dolarów718. Największą śmiertelność osób zakażonych wirusem odnotowano w Gwinei (tabela 48), co z pewnością spowodowane było faktem, że kraj ten jako pierwszy padł ofiarą wirusa, a za-graniczna pomoc pojawiła się tam z opóźnieniem719.

Tabela 48. Udokumentowane przypadki zachorowań i zgonów spowodowanych wirusem ebola

PaństwoUdokumento

wane przypadki zachorowań

Udokumentowane przypadki

śmiertelne

Liczba ludności

Średnia długość życia FSI 2016

Liberia 10 666 4 806 4 294 000 58 lat 27

Sierra Leone 14 122 3 955 6 092 000 46 lat 34

Gwinea 3 804 2 536 11 745 000 57 lat 12

Nigeria 20 8 173 615 000 54 lata 13

Źródło: opracowanie własne na podstawie Ebola Situation Reports, op. cit.

717 Przypadki epidemii stwierdzono jeszcze w Mali i Senegalu. World Health Organization, Ebola Situation Reports, 27.03.2016, http://apps.who.int/ebola/ebola-situation-reports (dostęp: 25.08.2016).

718 Ch. Mama, Africa’s Healthcare Crisis – Some Novel Solutions, „New African” 2017, No. 570 March, s. 43.

719 Doctors Without Borders, Ebola, http://www.doctorswithoutborders.org/our-work/medi-cal-issues/ebola (dostęp: 25.12.2015).


Tabela 49. Współczynnik śmiertelności niemowląt na 1000 osób w Afryce Subsaharyjskiej w porównaniu z pozycją państwa w indeksie FSI

Państwo Śmiertelność niemowląt na 1000 osób, World Bank 2015 FSI 2016

Angola 157 37

Czad 139 7

Somalia 137 1

Republika Środkowoafrykańska 130 3

Sierra Leone 120 34

Mali 115 29

Nigeria 109 13

Demokratyczna Republika Konga 98 8

Niger 96 19

Gwinea Równikowa 94 53

Gwinea 94 12

Wybrzeże Kości Słoniowej 93 21

Sudan Południowy 93 2

Gwinea Bissau 93 17

Źródło: opracowanie własne na podstawie: danych Banku Światowego oraz FSI 2016.

W Afryce Subsaharyjskiej występuje również największy wskaźnik śmier-telności dzieci. Spośród 14 państw tego regionu, w których współczynnik śmiertelności dzieci (poniżej 5. roku życia) wynosi powyżej 90 osób na 1000, aż 11 znajduje się w pierwszej trzydziestce najbardziej dysfunkcyjnych państw świata według indeksu FSI 2016720. Jedynie Benin znajduje się w indeksie FSI na 72. pozycji, czyli w grupie państw zaznaczonych jako warning721.

Coraz częściej, oprócz wskaźników dotyczących poziomu życia, publikuje się wskaźniki jakości życia. Fiński socjolog Erik Allardt dokonał ich klasyfika-cji, przyjmując, że na dobrobyt społeczny składają się trzy sfery potrzeb ludz-kich: posiadanie, uczucie oraz istnienie. Jednocześnie Allardt rozróżnił poję-cia: poziom życia i jakość życia, przyjmując, że pierwsze wiąże się z potrzebami

720 World Bank, Mortality Rate Under – 5 (per 1000), 2015, http://data.worldbank.org/indi-cator/SH.DYN.MORT?order=wbapi_data_value_2015+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=asc (dostęp: 25.12.2015).

721 Fund for Peace, Fragile States Index 2015, http://fsi.fundforpeace.org (dostęp: 26.12.2015).


materialnymi, a drugie z zaspokajaniem potrzeb niematerialnych. Według de-finicji sformułowanej przez Teresę Słaby poziom życia to stopień zaspokajania potrzeb materialnych, podstawowych w hierarchii potrzeb człowieka, a jakość życia związana jest z faktem jego istnienia (bycia kimś, z odczuwaniem róż-nych stanów emocjonalnych)722. W 2005 roku brytyjski tygodnik „The Econo-mist” opracował wskaźnik jakości życia mający na celu określenie poziomu życia i satysfakcji życiowej. Brane są w nim pod uwagę takie współczynniki, jak sytuacja materialna, średnia oczekiwana długość życia, stabilność politycz-na i bezpieczeństwo, życie rodzinne, życie wspólnotowe, klimat i geografia, bezpieczeństwo zatrudnienia, wolność polityczna, równość płci. Według In-deksu Jakości Życia za 2010 rok (Quality of Life Index, 2010) na 15 najniżej sklasyfikowanych państw 13 należy do obszaru Afryki Subsaharyjskiej, w tej liczbie znajdują się wszystkie państwa z pierwszej dziesiątki indeksu FSI723.

Mimo ogromnej pomocy zarówno organizacji międzynarodowych, jak i najbogatszych państw globu, które w postaci różnych programów starają się pomóc w rozwoju usług medycznych najuboższych państw Afryki, sytua-cja wciąż jest dalece niezadowalająca. Oprócz czynników obiektywnych duża część odpowiedzialności za tę sytuację spoczywa na rządach państw afry-kańskich, które traktują sektor opieki zdrowotnej marginalnie. Wystarczy wspomnieć, że zaraz po tym, jak uchwalono w ONZ Milenijne Cele Rozwo-ju w marcu 2001 roku, doszło w Abudży do spotkania przywódców państw afrykańskich, którzy zobowiązali się do zwiększenia wydatków na zdrowie do 15% rocznych wydatków budżetowych do 2015 roku. Według danych WHO z 2012 roku średnie wydatki państwa afrykańskiego na służbę zdrowia wyniosły 9,8% wydatków, czyli były niewiele wyższe niż wydatki w roku 1995, gdy wynosiły 8,6%724.

Ogromnym problemem jest także „drenaż mózgów” związany z faktem emigracji dużej liczby personelu medycznego za granicę, głównie do bogatych państw Zachodu. Według „British Medical Journal” 50% lekarzy urodzonych

722 E. Allardt, Having, Loving, Being: An Alternative to Swedish Model of Welfare Research [w:] The Quality of Life, red. M. Nussbaum, A. Sen, Oxford 1993, s. 88–94; M. Dąbrowa, Bada-nie poziomu życia – metodologia konstrukcji wybranych wskaźników, http://zn.mwse.edu.pl/da-browa-maria-badanie-poziomu-zycia-metodologia-konstrukcji-wybranych-wskaznikow (dostęp: 15.11.2013); H.H. Noll, Social Indicators and Quality of Life Research: Background, Achievements, and Current Trends, http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.199.5341&rep=rep1&type=pdf (dostęp: 15.11.2013).

723 Quality of Life Index, 2010, http://www1.internationalliving.com/qofl2010 (dostęp: 30.08.2012).

724 Ch. Mama, Africa’s Healthcare Crisis…, op. cit., s. 42–43.


w państwach afrykańskich nie pracuje na kontynencie swego pochodzenia. Państwa afrykańskie utraciły z tego powodu około 2,6 mld dolarów, które wydano na wykształcenie lekarzy pracujących obecnie za granicą, głównie w Aus tralii, Kanadzie, USA i Wielkiej Brytanii. Największy ubytek personelu medycznego w ostatnich latach odnotowały Zimbabwe i RPA725.

5. Stan usług edukacyjnych

Wiele państw dysfunkcyjnych w Afryce Subsaharyjskiej nie zapewnia możli-wości edukacji dzieci nawet na poziomie szkoły podstawowej. Według raportu UNESCO z 2011 roku w Afryce Subsaharyjskiej 43% dzieci i młodzieży ni-gdy nie uczęszczało do szkoły726. Edukacją, która i tak stoi na bardzo niskim poziomie, w państwach dysfunkcyjnych zajmują się głównie misje religijne i organizacje pozarządowe. Na przykład w Republice Środkowoafrykańskiej nauczyciele całymi miesiącami nie dostają pensji, a szkoły albo w rzeczywi-stości nie funkcjonują, albo są utrzymywane z pieniędzy rodziców lub lokal-nej społeczności, albo też są finansowane przez misje i organizacje między-narodowe. W Republice Środkowoafrykańskiej w stolicy funkcjonuje jedyny w kraju uniwersytet, którego poziom trudno nazwać uniwersyteckim, nawet jak na standardy afrykańskie.

Podczas wizyty w Bangui w sierpniu 2010 roku miałem okazję przeprowa-dzić wywiad z nuncjuszem apostolskim w Republice Środkowoafrykańskiej – arcybiskupem Jude’em Thaddeusem Okolo, który zwrócił uwagę na problem zależności między jakością pożywienia a edukacją dzieci. Na pytanie, co jest najpilniejszą potrzebą w systemie edukacji w RŚA, padła trochę zaskakująca i lakoniczna, ale wiele mówiąca odpowiedź: „Przede wszystkim zmiana diety”. Dzieci niedożywione na terenach, gdzie podstawą diety jest maniok, bana-ny i orzeszki ziemne, nie są w stanie prawidłowo rozwijać się intelektualnie. W lepszej sytuacji jest ludność żyjąca w pobliżu rzeki Ubangi, której dieta wzbogacona jest rybami, przez co jest bardziej urozmaicona727.

725 Ibidem, s. 44.726 Regional Overview: Sub-Saharan Africa, op. cit.727 Wywiad z nuncjuszem apostolskim w Republice Środkowoafrykańskiej, arcybiskupem Jude

Thaddeus’em Okolo, Bangui, Republika Środkowoafrykańska, 18.08.2010.


Tabela 50. Porównanie odsetka uczniów w państwach Afryki Subsaharyjskiej, którzy ukończyli ostatnią klasę szkoły podstawowej (dane Banku Światowego z lat 2012–2014) oraz odsetka populacji umiejącej czytać i pisać z pozycjami zajmowanymi przez państwa regionu w rankingu FSI 2016

PaństwoOdsetek uczniów, którzy ukończyli ostatnią klasę

szkoły podstawowej

Procent populacji umiejącej pisać

i czytaćFSI 2016

Mauretania 68,7 45,5 28Madagaskar 68,5 64,5 56Gwinea Bissau 64,0 56,7 17Burundi 62,2 86,9 15Gwinea 61,5 25,3 12Wybrzeże Kości Słoniowej 61,2 41,0 21Mali 58,7 33,6 29Liberia 58,8 42,9 27Rwanda 57,7 65,9 32Burkina Faso 57,6 28,7 41Sudan 57,0 73,4 4Gwinea Równikowa 54,8 94,5 53Uganda 54,2 73,2 23Dżibuti 52,0 79,2 39Niger 49,3 15,5 19Mozambik 49,2 50,6 42Republika Środkowoafrykańska 45,3 36,8 3Czad 35,3 37,3 7

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Bank 2012–2015728, Literacy Rate, Adult Ages 15 and Other729; rankingu FSI 2016.

Z analizy danych zawartych w tabeli 50 wynika, że stopień analfabetyzmu i procent dzieci, które kończą szkołę podstawową, bardziej uzależniony jest od poziomu ubóstwa niż od stopnia dysfunkcyjności (prawie wszystkie pań-stwa znajdują się wśród najuboższych na świecie). Jednakże na 18 uwzględ-nionych państw 15 znajduje się na liście 40 najbardziej dysfunkcyjnych państw

728 Tabela uwzględnia tylko te państwa Afryki Subsaharyjskiej, w których współczynnik wynosi poniżej 70%. World Bank, Primary Completion Rate, Both Sex, http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&Topic=4 (dostęp: 29.01.2016).

729 United Nations Development Programme, Literacy Rate, Adult Ages 15 and Other, s. 245, http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf (dostęp: 20.01.2016).


świata. Dla Sudanu Południowego czy Somalii nie ma dostępnych danych, a państwa te znajdują się wysoko w rankingach dysfunkcyjności i raczej zna-lazłyby się w omawianej tabeli. Wyraźnie zatem widać, że bieda i dysfunkcyj-ność w sferze edukacji wzajemnie się zazębiają.

Tabela 51. Państwa Afryki Subsaharyjskiej o największej różnicy wśród osób piśmiennych między kobietami i mężczyznami w przedziale wiekowym 15–24 lata730 (według Indeksu Rozwoju Społecznego HDI 2014)

Państwo Mężczyźni Kobiety Różnica HDI 2015 FSI 2016 Muzułmanie (%)Niger 34,5 15,1 19,4 187 19 94,0Republika Środkowoafrykańska 48,9 27,0 21,9 188 3 15,0

Czad 53,8 44,0 9,8 186 7 55,7Burkina Faso 46,7 33,1 13,6 185 41 60,5Gwinea 37,6 21,8 15,8 183 12 85,0Sierra Leone 71,6 53,8 17,8 179 34 78,0Mozambik 79,8 56,5 23,3 181 42 17,9Mali 56,3 39,0 17,3 175 29 90,0Gwinea Bissau 79,7 68,9 10,8 178 17 50,0Liberia 63,5 26,7 36,8 177 27 12,2Demokratyczna Republika Konga 78,9 53,3 25,6 176 8 12,0

Etiopia 63,0 47,0 24,7 174 24 34,0Wybrzeże Kości Słoniowej 58,8 38,3 20,5 171 21 38,6

Senegal 74,0 59,0 15,0 162 59 92,0Benin 54,9 38,0 16,9 167 72 24,4Togo 86,9 72,7 14,2 166 51 20,0Lesotho 92,1 74,2 17,9 160 66 0,05Mauretania 64,4 47,7 16,7 157 28 99,0Nigeria 75,6 58 17,6 152 13 50,0Angola 79,8 66,4 13,4 150 37 1,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie HDI 2015.

730 United Nations Development Programme, Literacy Rate Youth Ages 15–24, Education Achieve-ments, http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf (dostęp: 29.01.2016).


Warto przy tym zaznaczyć, że w wielu państwach afrykańskich na prze-szkodzie w rozwoju edukacyjnym społeczeństwa stają bariery kulturowe. Normy kulturowe czy religijne ograniczają między innymi dostęp kobiet do edukacji. Jest to szczególnie widoczne w krajach afrykańskich, których większość populacji wyznaje islam. Normy kulturowe mogą być także prze-szkodą w zdobywaniu wykształcenia w przypadku niektórych grup etnicz-nych czy religijnych, na przykład nomadycznych plemion Bororo w Republice Środkowoafrykańskiej731.

Z informacji zamieszczonych w tabeli 51 wynika, że większy wpływ na roz-dźwięk w wykształceniu mężczyzn i kobiet w Afryce Subsaharyjskiej ma stan ubóstwa i rozwoju społecznego państw niż stopień dysfunkcyjności czy religia. Faktem jest, że w grupie państw o największej różnicy znajdują się wszystkie państwa Afryki Subsaharyjskiej, w której muzułmanie bądź przeważają, bądź stanowią pokaźny odsetek ludności. Wyjątkiem jest Sudan, gdzie 97% ludno-ści wyznaje islam, a różnica między edukacją kobiet i mężczyzn w podanym przedziale wiekowym wynosi jedynie 4,8% na korzyść mężczyzn. Najwięk-sza przepaść między edukacją kobiet i mężczyzn występuje w Liberii – 36,8%, w Demokratycznej Republice Konga – 25,6%, Etiopii – 24,7%, Mozambi-ku – 23,3% oraz Republice Środkowoafrykańskiej – 21,9%. W żadnym z tych państw muzułmanie nie stanowią większości.

Wydany w 2005 roku Raport Projektu Milenijnego, przygotowany przez ponad 250 ekonomistów, naukowców i ekspertów w dziedzinie rozwoju, wy-raźnie stwierdza, że w Afryce Subsaharyjskiej mocno ograniczony dostęp kobiet do edukacji zmniejsza wzrost gospodarczy państw tego regionu. Ko-biety lepiej wykształcone mają nie tylko większe możliwości w znalezieniu zatrudnienia, lecz także bardziej angażują się w życie publiczne, posiadają większą wiedzę w zakresie planowania rodziny oraz możliwości chronienia siebie i dzieci przed chorobami. W Afryce Subsaharyjskiej to głównie kobiety zajmują się rolnictwem, gromadzeniem wody, opału i gotowaniem. Dlatego to właśnie one powinny najbardziej korzystać z osiągnięć gospodarki zasoba-mi naturalnymi732.

731 Nawet w państwach, które prowadzą politykę wyrównywania szans kobiet i mężczyzn, jak na przykład w Rwandzie, normy kulturowe wciąż stanowią poważną barierę w społeczeństwie. A. Ho, C. Pavlish, Indivisibility of Accountability and Empowerment in Tackling Genfer-Based Vio-lence: Lessons from a Refugee Camp in Rwanda, „Journal of Refugee Studies” 2011, Vol. 24, No. 1, March, s. 100–101.

732 Kobiety, rozwój, pokój. Równość płci po 2005 roku. Budowanie bezpiecznej przyszłości, http://www.unic.un.org.pl/kobiety_rozwoj_pokoj/rownosc_plci.php (dostęp: 20.12.2016).


Ogromny wpływ na edukację ma sytuacja polityczna i stabilność państwa, ponieważ w warunkach konfliktu wewnętrznego spada drastycznie dostęp do edukacji. Problem ten dobrze obrazuje przykład Republiki Środkowoafry-kańskiej. Według danych UNICEF-u po wybuchu wewnętrznego konfliktu zbrojnego w grudniu 2012 roku aż 70% uczniów nie wróciło do szkół w roku następnym, a 65% budynków szkolnych zostało splądrowanych733. Konse-kwencją konfliktów jest zjawisko uchodźstwa, które również ma destrukcyjny wpływ na edukację. W warunkach obozów dla uchodźców dostęp do edukacji jest mocno ograniczony, a w wypadku uchodźców niezarejestrowanych w za-sadzie niemożliwy, gdyż nie mogą oni korzystać z usług edukacyjnych państw przyjmujących734.

Głównym powodem słabej edukacji jest jednak bieda, nieprzypadkowo po-nieważ analfabetyzmu pokrywa się z miejscem państw w rankingach ubóstwa i rozwoju społecznego (HDI). W państwach tych dzieci od najmłodszych lat wykorzystywane są do pracy. Nie chodzi tylko o obowiązki domowe, czyli go-towanie, sprzątanie, opiekę nad młodszym rodzeństwem, zdobywanie opału czy przynoszenie wody (czasem z miejsc odległych o kilka kilometrów). Pod-czas pobytu w Republice Środkowoafrykańskiej w sierpniu 2010 roku miałem okazję niejednokrotnie zobaczyć, że na budowie przy pracach, niewymagają-cych kwalifikacji, były zatrudnione głównie kobiety i dzieci.

Innym problemem jest brak wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej, gdyż wielu nauczycieli nie posiada żadnego przygotowania pedagogicznego. We-dług raportu HDR za 2015 rok wskaźnik przygotowania zawodowego kadry nauczycielskiej dla Afryki Subsaharyjskiej jest najniższy na świecie, jedynie 75% nauczycieli odbyło jakiekolwiek szkolenia w tym zakresie735.

W najbiedniejszych i najbardziej dysfunkcyjnych państwach regionu, tak jak w opisywanej Republice Środkowoafrykańskiej, niewydolne państwo mie-siącami nie wypłaca nauczycielom pensji, dotyczy to również inwestycji w in-frastrukturę szkolną. Znaczny udział w edukacji mają misje międzynarodo-we, zarówno świeckie, jak i religijne. Nie ograniczają się one tylko do budowy budynków szkolnych, opłacania nauczycieli czy zatrudniania sióstr zakon-nych bądź wolontariuszy świeckich. Nierzadko w szkołach misyjnych dzieci

733 UNICEF, Central African Republic: Seventy Per Cent of School Children Still Not in Class-rooms, 18.10.2013, http://www.unicef.org/media/media_70686.html (dostęp: 29.01.2016).

734 Wywiad z Basile Ondigui Fouda, szefem regionalnym Biura Narodów Zjednoczonych ds. Budowania Pokoju w Republice Środkowoafrykańskiej, BONUCA, Bouar, Republika Środkowo-afrykańska, 27.07.2010.

735 UNDP, HDR Primary School Teachers Trained To Teach, 2015, http://hdr.undp.org/sites/de-fault/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf (dostęp: 20.01.2016).


dostają także posiłki oraz poczucie bezpieczeństwa – czy to w okresie konflik-tów zbrojnych, czy z powodu przesądów (albinosi). W biednych państwach uczniowie otrzymują też często podstawowe przybory szkolne (zeszyty, dłu-gopisy bądź ubrania), dostarczane głównie w ramach pomocy rozwojowej lub humanitarnej przez organizacje międzynarodowe736.

Rozpatrując problem edukacji, można też zauważyć, że niektóre z państw plasujących się wysoko w rankingu dysfunkcyjności mają dobre współczynni-ki osób wykształconych, jak to można zaobserwować w przypadku Zimbab-we737. Jednak i w tym państwie w ostatnich latach poziom edukacji publicznej znacznie się pogorszył. Jeśli tylko kogoś stać, wysyła dzieci do szkół prywat-nych, co oczywiście wiąże się z ogromnymi kosztami. Kadra nauczycielska jest coraz bardziej sfrustrowana, a liczba wykwalifikowanych nauczycieli zmniej-sza się z każdym rokiem wskutek emigracji, głównie do RPA738.

Tabela 52. Państwa o najsłabszym współczynniku przygotowania zawodowego kadry nauczycielskiej

Państwo Nauczyciele posiadający przygotowanieMadagaskar 19%Gwinea Bissau 39%Sudan Południowy 44%Angola 47%Benin 47%Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 48%Senegal 48%Gwinea Równikowa 49%

Źródło: Primary School Teachers Trained to Teach, op. cit., HDR 2015.

736 Ma to także negatywne strony, gdyż zbyt duża liczba aktorów niepaństwowych zaangażo-wanych w szkolnictwo w państwie dysfunkcyjnym powoduje, że zarówno wielość programów na-uczania, jak i świadomość ludności, iż państwo nie jest w stanie udźwignąć jednej z podstawowych funkcji, jakim jest dostarczenie wykształcenia nawet na poziomie podstawowym, powodują, że po-zbywa się ono jednego z najważniejszych czynników spajających społeczeństwo poprzez odpowied-nie wychowanie, edukację, a w konsekwencji budowę narodu.; M. Chelpi-Den Hamer, Why Certifi-cation Matters: A Review of State and Non-State Actions in Côte d’Ivoire for Promoting Schooling for the Displaced, „Journal of Refugee Studies”, 2011, Vol. 24, No. 1, March, s. 73.

737 Wykład profesora R. Rotberga na konferencji nt. African Globalities – Global Africans, op. cit.738 Z. Wanner, The Problem with Our Education, „New African” 2016, No. 563, July, s. 79.


Problem edukacji należy połączyć z problemem opieki nad najmłodszymi członkami społeczeństwa. W państwach o głębokiej dysfunkcyjności, gdzie na domiar złego toczy się konflikt zbrojny, dzieci od najmłodszych lat narażo-ne są na ogromne niebezpieczeństwa i żyją w traumie ucieczki i walki o prze-trwanie. Bardzo dobrze sytuacja ta opisana została w reportażu Wojciecha Ja-gielskiego Nocni wędrowcy, opowiadającym historię dzieci zamieszkujących rejon miasta Gulu w północnej Ugandzie, uciekających przed zapadnięciem zmroku z okolicznych wiosek do miasta w obawie przed uprowadzeniem ich przez bojowników z Armii Bożego Oporu739.

Również epidemie AIDS i innych chorób typowych dla Afryki Subsaharyj-skiej, takich jak malaria czy żółta febra, powodują, że tysiące dzieci są zdane bądź na opiekę dziadków, bądź niewiele starszego rodzeństwa. Według raportu SOS Children’s Villages z 2015 roku 60% dzieci w Afryce Subsaharyjskiej żyje w biedzie, a 10% utraciło oboje rodziców. Tylko z powodu AIDS sierotami zo-stało 15 mln afrykańskich dzieci. Z myślą o nich powstały wioski dziecięce jako ośrodki opieki nad sierotami i dziećmi ulicy pod nazwą SOS Children’s Villages / SOS Villages d’Enfants740. W trakcie pobytu w Republice Środkowoafrykań-skiej w 2010 roku miałem okazję odwiedzić jedną z takich placówek, wybudo-waną w pobliżu miasta Bouar. Ośrodek był nowy, bo otwarty w styczniu tegoż roku. Na terenie otoczonym murem i pilnowanym przez dwóch umundurowa-nych żołnierzy z bronią znajdowało się kilka podłużnych budynków, w których mieszkały dzieci. W każdym budynku była opiekunka, we wszystkich dostęp-ny był prąd, woda oraz łazienka i kuchnia, każde dziecko miało swoje łóżko i półki w szafkach, a w pokojach znajdowały się także stoły i krzesła. W trakcie rozmów z opiekunkami do ośrodka przyszło dwoje dzieci z pobliskiej wioski, które na plecach przytaszczyły produkty żywnościowe zawinięte w tobołki, były tak obciążone, że ledwo szły. Okazało się, że ośrodek zaopatruje się w żywność w pobliskich wioskach. Różnica między dziećmi z wioski a dziećmi z ośrodka była uderzająca. Dzieci w placówce były dobrze odżywione, ubrane i uśmiech-nięte, spędzały całe dni na nauce i zabawie. Dzieci z wioski ubrane były w coś, co można nazwać łachmanami, były brudne, przepracowane i smutne. Pisząc te słowa, mam świadomość, że dzieci z wioski prawdopodobnie miały przy-najmniej jednego żyjącego rodzica, a te z sierocińca ich straciły, ale przepaść była zbyt wyraźna, by nie nasunęły się pewne refleksje. Kilka dni po wizycie

739 W. Jagielski, Nocni wędrowcy, op. cit.740 Children at Risk: The World’s Most Vulnerable Children: Who they are, where They Live, and

What Puts Them at Risk, http://www.sos-childrensvillages.org/getmedia/384bc38a-62aa-4c2a-9563-a5ecc61b6a77/SOS-Child-at-risk-report-web.pdf (dostęp: 31.01.2016).


w wiosce odbyłem rozmowę z włoską lekarką, która kilkadziesiąt lat poświęci-ła pracy w Republice Środkowoafrykańskiej na rzecz miejscowej społeczności. Zwróciła ona uwagę na fakt, że wioski te, prowadzone w „zachodnim stylu”, są zupełnie oderwane od rzeczywistości, w jakiej zostały założone. Dzieci przecież będą musiały kiedyś wrócić „z tych wysp szczęśliwości” do społeczności, a wy-chowywane są w specyficznych zamkniętych ośrodkach w zupełnym oderwaniu od realiów. Ośrodek wyposażony był w piecyki kuchenne, na których opiekun-ki przyrządzały posiłki. Gdy dziewczęta wychodzą z ośrodka, mają problemy z prowadzeniem gospodarstwa w chatach i przyrządzaniem posiłków w trady-cyjnym stylu z użyciem paleniska741.

Tabela 53. Piętnaście państw Afryki Subsaharyjskiej, w których dzieci są najbardziej narażone na zagrożenia wynikające z ubóstwa, wojen i wysokiej śmiertelności według raportu SOS Childrens Villages international 2015

Państwo Miejsce w Child Vulnerability Index 2015 FSI 2016

Somalia 1 1Niger 2 19Burundi 3 15Republika Środkowoafrykańska 4 3Mali 5 29Etiopia 6 24Angola 7 38Sierra Leone 8 34Czad 9 7Mozambik 10 42Burkina Faso 11 41Gwinea 12 12Demokratyczna Republika Konga 13 8Liberia 15 27Uganda 16 23

Źródło: Child Vulnerability Index 2015, SOS Childrens Villages international 2015742.

741 Wywiad z dr Ione Bertocchi oraz kierownikiem ośrodka Noelem Bebe podczas wizyty w wiosce dziecięcej, Bouar, Republika Środkowoafrykańska, 29.07.2010.

742 Child Vulnerability Index, Child Vulnerability Index [w:] The World’s Most Vulnerable Chil-dren: Who They Are, Where They Live, and what Puts Them of Risk, SOS Children’s Villages Interna-tional, November 2015, s. 5, http://www.sos-childrensvillages.org/getmedia/384bc38a-62aa-4c2a-9563-a5ecc61b6a77/SOS-Child-at-risk-report-web.pdf, s. 5 (dostęp: 31.01.2016).


Analiza danych zawartych w tabeli 53 wykazuje, że na piętnaście państw Afryki Subsaharyjskiej, w których dzieci są najbardziej narażone na zagro-żenia wynikające z ubóstwa, wojen i wysokiej śmiertelności według Child Vulnerability Index, wszystkie sklasyfikowane państwa są zaliczane do naj-bardziej dysfunkcyjnych państw świata, a zdecydowana większość przewodzi także w rankingach ubóstwa i niskiego stopnia rozwoju społecznego. Wyjątek stanowi jedynie Angola, która ma najlepsze wyniki w Rankingu Rozwoju Spo-łecznego, nie jest również zaliczana do czołówki państw dysfunkcyjnych743.

743 Angola zajmuje najgorszą pozycję (pierwsze miejsce) wśród państw, w których odnotowano największą śmiertelność dzieci poniżej 5. roku życia, według indeksu śmiertelności dzieci poni-żej 5. roku życia (Under-Five Mortality Ranking 2015). UNICEF, The State of the World’s Children 2016: A Fair Chance for Every Child, June 2016, s. 110, https://www.unicef.org/publications/files/UNICEF_SOWC_2016.pdf (dostęp: 23.06.2017).

273Konteksty ekonomiczne 273

Rozdział III

Konteksty ekonomiczne

Wskaźniki ekonomiczne stosowane w badaniach nad dysfunkcyjnością państw dotyczą przede wszystkim dwóch kwestii – nierównomiernego rozwoju gospo-darczego oraz ubóstwa i ograniczeń w rozwoju gospodarczym. Do ich pomiaru wykorzystywany jest między innymi indeks Giniego zwany Wskaźnikiem Nie-równości Społecznej744. Drugim ekonomicznym wskaźnikiem niestabilności państwa wykorzystywanym przez FFP jest wskaźnik oceniający poziom ubó-stwa i spadku gospodarczego doświadczanego przez dane państwo. Składają się na niego: poziom deficytu budżetowego, wielkość zadłużenia, stopa bezrobocia, wskaźnik bezrobocia w grupie młodej populacji, PKB liczony według parytetu siły nabywczej pieniądza (purchaising power parity – PPP) oraz stopa wzrostu PKB i stopa inflacji. Niektóre instytucje zajmujące się badaniami nad dysfunk-cyjnością do wskaźników ekonomicznych zaliczają także stopień korupcji745.

Nie można także pominąć szerokiej debaty wybitnych ekonomistów zwią-zanej z próbą określenia przyczyn dysfunkcyjności państwa w powiązaniu z jego kondycją ekonomiczną. Szczególnie głośnym echem odbiła się debata rozgrywająca się pomiędzy Jeffreyem Sachsem i Josephem Stiglitzem z jednej strony a Williamem Easterlym z drugiej. Oś sporu dotyczyła kwestii pomo-cy rozwojowej dla państw najuboższych. Sachs i Stiglitz stoją na stanowisku, że korupcja i tzw. złe rządy przez lata były dla ekonomistów i polityków państw Zachodu zbyt łatwym wytłumaczeniem problemów państw najuboższych, bę-dąc w rzeczywistości skutkiem skrajnego ubóstwa. Zdaniem Sachsa dopiero jego likwidacja spowoduje zmiany, a także poprawi kondycję polityczną takich państw, jak te z regionu Afryki Subsaharyjskiej:

744 We wskaźniku tym brana jest także pod uwagę populacja mieszkająca w slumsach. Indeks Giniego wyraża liczbowo stopień nierówności dochodu przypadającego na jedną rodzinę/gospo-darstwo domowe w danym kraju. Distribution of Family Income. Gini Index, op. cit.

745 Fundusz na rzecz Pokoju w indeksie Fragile States Index korupcję zalicza do wskaźników politycznych.


Świat zewnętrzny ma gotowe gładkie odpowiedzi na temat długotrwałego kryzysu w Afryce. Wszystko zawsze sprowadza się do korupcji i złych rządów. Zachodni urzęd-nicy, łącznie z członkami niezliczonych misji Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego do krajów Afryki, argumentują, że Afryka po prostu musi się lepiej prowadzić i pozwalać siłom rynku na działanie bez ingerencji skorumpowanych władz746.

Przeciwnego zdania jest Easterly, który twierdzi, że aby państwa mogły się rozwijać gospodarczo i społecznie, najpierw muszą sobie poradzić z korupcją i wadliwymi rządami. Zauważa on obecnie dwa podejścia do polityki pomo-cowej, dzieląc donatorów na Poszukiwaczy i Planistów. Siebie zalicza do tych pierwszych i uważa, że w codziennym działaniu Poszukiwacze są bardziej ela-styczni, praktyczni i skuteczni w niesieniu pomocy w przeciwieństwie do Pla-nistów – reprezentowanych przez międzynarodowe instytucje, na przykład przez ONZ, MFW czy Bank Światowy, wspierane przez takie autorytety eko-nomii, jak wspomniani Sachs czy Stiglitz. Easterly uważa, że mimo dobrych intencji działania Planistów nie przynoszą satysfakcjonujących rezultatów, a miliardy dolarów wydane w przeszłości na pomoc zagraniczną dla państw skrajnie ubogich i dysfunkcyjnych do tej pory nie rozwiązały żadnego z ich podstawowych problemów747.

W kwestii pomocy zagranicznej Planiści mają dobre intencje, ale nikogo nie motywują, aby je wprowadzić w czyn; Poszukiwacze znajdują rzeczy, które działają, Planiści określają, co dostarczyć; Poszukiwacze dowiadują się, co jest potrzebne; Planiści stosują światowe pro-jekty; Poszukiwacze dostosowują je do miejscowych warunków. Planiści nie dowiadują się, czy osiągnięto to, co zaplanowano, Poszukiwacze sprawdzają748.

Według Easterly’ego obecna stagnacja gospodarcza i słabość instytucji pań-stwa w wielu krajach Afryki Subsaharyjskiej, wbrew hipotezie Sachsa i ONZ, jest bardziej związana ze złymi rządami niż z tzw. pułapką nędzy749.

Badając udział krajów rozwiniętych i rozwijających się wśród 50 głównych uczestników wymiany międzynarodowej w latach 1999–2010, można zauwa-żyć, że mimo zwiększania zarówno eksportu, jak i importu przez państwa Afryki Subsaharyjskiej, ich udział w światowej wymianie handlowej wciąż jest niewielki. Państwa Afryki Subsaharyjskiej generują zaledwie 2% ekspor-tu światowego750. W 1999 roku jedynym państwem Afryki Subsaharyjskiej,

746 J. Sachs, Koniec z nędzą..., op. cit., s. 193.747 W. Easterly, Brzemię białego człowieka, op. cit., s. 10.748 Ibidem, s. 11. 749 Ibidem, s. 41.750 Według danych Banku Światowego z 2016 roku. T. Rynarzewski i in., Potencjał gospodarczy

i możliwości rozwojowe Afryki, op. cit., s. 44.


które znalazło się na liście wspomnianych wyżej 50 państw, była Republika Południowej Afryki, plasująca się na 36. miejscu jako eksporter i na miej-scu 40. jako importer. W 2015 roku, w porównaniu z rokiem 1999, nastąpi-ło zwiększenie udziału państw Afryki Subsaharyjskiej w światowym handlu i do RPA dołączyła Nigeria. Jeśli chodzi o eksport, państwa te zajmowały na-stępujące miejsca: Nigeria – 39., RPA – 40., Angola – 50.; a pozycje dotyczące importu to: RPA – 33., Nigeria – 49. Warto zaznaczyć, że Nigeria eksportuje przede wszystkim surowce, głównie ropę naftową751.

Państwa Afryki Subsaharyjskiej reprezentują najniższy poziom uprzemysło-wienia, co ma wpływ na nieznaczny w stosunku do pozostałych regionów udział wyrobów przemysłowych w całkowitym eksporcie. W 2015 roku udział państw Afryki Subsaharyjskiej w produkcji światowej wyniósł zaledwie 2,1%752.

Paradoksalnie podczas pierwszych lat niepodległości państw Afryki Sub-saharyjskiej młode elity stawiały sobie za cel szybkie uprzemysłowienie swo-ich krajów, ale przyjmowane w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku programy rozwojowe nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Co więcej, zbyt pospiesznie realizowane i nie do końca przemyślane inwesty-cje w przemysł doprowadziły do ogromnych trudności gospodarczych państw regionu, a nietrafione i nieprzystające do istniejących realiów zmarnotrawiły i tak ograniczone środki finansowe. Szczególnie niekorzystny okres w gospo-darce regionu nastąpił w latach osiemdziesiątych oraz pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych, gdy większość państw afrykańskich odnotowała ujemne wskaźniki wzrostu PNB. Okres ten jest nazywany „straconą dekadą”753.

Bardzo dobrze odzwierciedla to charakter wymiany między Europą a Afry-ką. Głównymi towarami eksportowymi z Europy do Afryki są wyroby prze-mysłowe, z kolei państwa afrykańskie eksportują do Europy przede wszystkim surowce oraz produkty rolne754. Należy zwrócić uwagę, że w ostatnich latach następuje coraz większy wzrost wymiany handlowej między Afryką a Azją. Przykładowo w 1995 roku eksport krajów afrykańskich do Azji wynosił 31%, a w roku 2010 już 62%755.

751 World Trade Organization, International Trade Statistics 2015, WTO, s. 44, https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2015_e/its2015_e.pdf (dostęp: 30.12.2015).

752 T. Rynarzewski i in., Potencjał gospodarczy i możliwości rozwojowe Afryki, op. cit., s. 43.753 Por. W. Lizak, Afryka a globalizacja – przypadek marginalizacji [w:] Globalizacja a stosunki

międzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides, Bydgoszcz–Warszawa 2004, s. 336–339.754 K. Kołodziejczyk, Stosunki Unii Europejskiej z grupą państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku,

Warszawa 2013, s. 50–51.755 Ibidem, s. 55.


Tabela 54. Wybrane państwa Afryki Subsaharyjskiej, które zatrzymały się w rozwoju. PKB na jednego mieszkańca (z uwzględnieniem inflacji i spadku wartości dolara)

Państwo 1981 2016

Benin 338 789

Burkina Faso 254 649

Komory 359 775

Mauretania 473 1077

Namibia 2184 4140

Senegal 552 958

Zambia 635 1178

Źródło: World Bank, GDP per capita 1981–2016, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?end=2014&start=1981 (dostęp: 20.05.2017).

Tabela 55. Wybrane państwa Afryki Subsaharyjskiej, które cofnęły się w rozwoju. PKB na jednego mieszkańca (z uwzględnieniem inflacji i spadku wartości dolara)

Państwo 1981 2016

Burundi 229 285

Demokratyczna Republika Konga 463 445

Gambia 349 473

Kamerun 859 1032

Kongo 1052 1528

Liberia 432 455

Madagaskar 400 401

Malawi 195 300

Mozambik 291 382

Niger 352 363

Republika Południowej Afryki 3004 5200

Republika Środkowoafrykańska 296 382

Sierra Leone 323 496

Togo 342 578

Wybrzeże Kości Słoniowej 973 1526

Zimbabwe 1078 1008



Mimo że w ostatnich latach widoczny był wyraźny postęp w rozwoju gospo darczym wielu państw Afryki Subsaharyjskiej, to jednak ponad po-łowa spośród nich albo tego postępu nie odnotowuje, albo wręcz notuje re-gres wobec kondycji gospodarczej, jaką prezentowała w roku 1981. Obrazują to tabele 54 i 55 zawierające dane o PKB (w USD) w państwach Afryki Sub-saharyjskiej w latach 1981–2016 z uwzględnieniem spadku wartości dolara, jaki nastąpił w tym okresie.

Interesujące jest również porównanie postępu gospodarczego, jaki uczyniły gospodarki Chin i Indii, w stosunku do niektórych państw Afryki Subsaharyj-skiej. Zjawisko to zilustrowano w tabeli 56. W 1981 roku dochód na mieszkań-ca Chin wynosił 197 USD, Indii – 267 USD. Spośród wszystkich istniejących wówczas państw afrykańskich, w liczbie 47, gorszy współczynnik od Chin miały tylko Uganda – 136 USD, Gwinea Bissau – 190 USD, Malawi – 195 USD i Somalia – 120 USD. Dzisiaj Chiny i Indie wyprzedzają zdecydowaną więk-szość państw Afryki Subsaharyjskiej w wysokości PKB na mieszkańca. Z kolei Liberia, Demokratyczna Republika Konga i Zimbabwe zanotowały znaczący spadek PKB na mieszkańca, chociaż w 1981 roku ich sytuacja prezentowała się korzystniej. Na przykład Liberia w 1981 roku miała ponaddwukrotnie więk-sze PKB per capita niż Chiny. Obecnie Chiny mają ponad siedemnastokrotnie większy współczynnik dochodu na głowę mieszkańca niż Liberia.

Tabela 56. Porównanie PKB na mieszkańca Chin i Indii z wybranymi państwami Afryki Subsaharyjskiej w latach 1981 i 2016 (w USD)

Państwo 1981 2016Chiny 197 8123Indie 267 1709Zimbabwe 1078 1008Liberia 432 455Demokratyczna Republika Konga 463 444Madagaskar 400 401


W regionie Afryki Subsaharyjskiej są również państwa, które odniosły suk-ces i z powodzeniem rozwinęły gospodarkę (tabela 57). Na uwagę zasługuje jednak fakt, że są to w większości państwa wyspiarskie, takie jak Mauritius czy Seszele, żyjące głównie z turystyki. Gwinea Równikowa i Botswana to państwa


niewielkie (obydwa liczą po 2 mln ludności), żyjące głównie z bogactw natural-nych, w pierwszym przypadku – ze złóż ropy naftowej, uranu i złota, w drugim – z diamentów. Gwinea Równikowa odnotowała ogromny wzrost – ze 136 USD PKB na jednego mieszkańca w 1981 roku do 8333 USD w 2016 roku.

Tabela 57. Państwa w Afryce Subsaharyjskiej o największym PKB na jednego mieszkańca (z uwzględnieniem inflacji i spadku wartości dolara od 1981 r.)

Państwo PKB per capita w 1981 r.

PKB per capita w 2016 r. HDI 2015

Seszele 2419 8333 63Gwinea Równikowa* 136 12820 135Mauritius 1170 9627 64Gabon 5166 7179 109Botswana 1034 6788 108RPA 3004 5273 119

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Bank, GDP per capita..., op. cit.; HDI 2015.

Wysoki poziom PKB per capita w państwach takich, jak Mauritius, Seszele i Botswana przekłada się w dużym stopniu na jakość życia mieszkańców, ale na przykład w Gwinei Równikowej widać wyraźny rozdźwięk między współ-czynnikiem per capita a miejscem państwa w Indeksie Rozwoju Społecznego – HDI 2015, w którym państwo to zajęło 135. miejsce na 188.

Tabela 58. Najsłabiej rozwinięte regiony świata w latach 1961, 1981 i 2016 (PKB w USD)

Region PKB 1961 PKB 1981 PKB 2016Świat 462 2537 10150Azja Wschodnia 147 289 6586Afryka Subsaharyjska 134 705 1450Azja Południowa 85 268 1639

Źródło: GDP per capita 1981–2016, World Bank, http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?end=2014&start=1981 (dostęp: 20.05.2017).

Porównując PKB państw Afryki Subsaharyjskiej w 1961 roku i w 2016 roku, można dostrzec, że dochód na mieszkańca w roku 1961 był trzykrotnie niższy niż na świecie, nie odbiegał od państw Azji Wschodniej oraz był prawie dwu-krotnie wyższy niż w państwach Azji Południowej. Obecnie średnia światowa wysokość PKB jest siedmiokrotnie większa niż państw Afryki Subsaharyjskiej.


Pogłębia się też przepaść pomiędzy Afryką Subsaharyjską a Azją Wschodnią, której PKB w 2016 roku był ponadczterokrotnie wyższy. Afrykę Subsaharyjską wyprzedził także region Azji Południowej756.

W Afryce Subsaharyjskiej znajduje się też największa liczba państw, w któ-rych ludność żyje poniżej stosowanej w statystykach międzynarodowych linii ubóstwa, która od 2015 roku według Banku Światowego wynosi 1,90 USD na osobę dziennie. Na 16 państw na świecie w których 50% społeczeństwa jest zmuszona do życia poniżej linii ubóstwa, 15 znajduje się w omawianym regionie. Wśród nich jedynym państwem spoza regionu Afryki Subsaharyj-skiej jest Haiti757.

Tabela 59. Państwa Afryki Subsaharyjskiej, w których odsetek populacji żyjącej poniżej jednodolarowej linii ubóstwa przekracza 50%. Dane za okres 2005–2014.

PaństwoOdsetek populacji żyjącej

poniżej jednodolarowej linii ubóstwa (w %)

Odsetek populacji żyjącej poniżej międzynarodowej linii

ubóstwaMadagaskar 77,8 75,3Burundi 77,7 64,6Demokratyczna Republika Konga 77,1 63,6

Malawi 70,9 50,7Mozambik 68,7 54,7Liberia 68,6 63,8Gwinea Bissau 67,1 69,3Republika Środkowoafrykańska 66,3 62,0

Zambia 64,4 60,5Rwanda 60,4 44,9Lesotho 59,7 57,1Togo 54,2 55,1Nigeria 53,5 46,0Benin 53,1 36,2Sierra Leone 52,3 52,9

Źródło: Multidimensional Poverty Index, Developing Countries, HDR 2016758

756 World Bank, GDP per capita (current US), http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?end=2016&start=1961 (dostęp: 10.06.2017).

757 Ibidem.758 Multidimensional Poverty Index: developing countries, HDR 2016, http://hdr.undp.org/si-

tes/default/files/2016_human_development_report.pdf, s. 218–219.


Tabela 60. Najbardziej zadłużone państwa Afryki Subsaharyjskiej

Państwo

Wysokość umorzonego długu

w ramach MDRI (w mln USD)

Dług w mln USD (2016)

Udział długu w PKB (2016) (w %)

Nigeria 18 9,7 11,5Etiopia 3,6 14 28,6Zambia 2,7 6,7 31Uganda 3,7 7,6 34,7Mozambik 2,3 9,6 55,4Ghana 4,4 25 67,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie: V. Parmar, Debt Relief, op. cit., s. 56–57.

W 1996 roku z inicjatywy Banku Światowego i Międzynarodowego Fun-duszu Walutowego powstał Program Redukcji Zobowiązań Najbiedniejszych i Najbardziej Zadłużonych Państw Świata (Heavily Indebted Poor Coun-tries – HIPC). W ramach Wielostronnej Inicjatywy na rzecz Redukcji Zadłu-żenia (Multilateral Debt Relief Initiative – MDRI) w 2005 roku dług wartości 100 mld USD został umorzony 30 najbardziej zadłużonym i najuboższym pań-stwom afrykańskim (HIPC). Dekadę później wiele z nich zgromadziło jeszcze większe zadłużenie niż wartość długu, który został uprzednio umorzony759.

Od 2000 do końca 2012 roku 35 najbiedniejszych państw świata zakwalifi-kowanych do programu HIPC i MDRI skorzystało z redukcji zadłużenia. Wśród nich 29 to państwa Afryki Subsaharyjskiej, czyli ponad 80% ogó-łu państw objętych tym programem. Największe kwoty umorzenia długu w ramach HIPC i MDRI w latach 2000–2012 z państw Afryki Subsaharyjskiej otrzymały: Demokratyczna Republika Konga (16,2 mld), Ghana (7,4 mld), Tanzania (6,8 mld), Zambia (6,6 mld), Etiopia (6,5 mld), Mozambik (6,3 mld), Kamerun (6,2 mld), Uganda (5,4 mld), Wybrzeże Kości Słoniowej (5,2 mld), Liberia (4,8 mld), Madagaskar (4,3 mld), Senegal (3,3 mld), Malawi (3,2 mld), Mali (2,9 mld), Niger (2,2 mld), Gwinea (2,1 mld), Burkina Faso (2,1 mld)760.

759 V. Parmar, Debt Relief: Where they Stand, a Decade Later, „New African” 2016, No. 565, October, s. 56–57.

760 HIPC Initiative and MDRI: Committed Debt Relief and Outlook, Status as of end-December 2012 [w:] Heavily Indebted Poor Countries (HIPC) Initiative and Multilateral Debt Relief Initiative (MDRI) – Statistical Update, s. 20, http://siteresources.worldbank.org/INTDEBTDEPT/Resourc-es/468980-1256580106544/HIPCStatisticalUpdate2013.pdf (dostęp: 9.01.2017).


Tabela 61. Lista państw najbardziej zadłużonych w stosunku do ich PKB (stan na grudzień 2015 roku w zestawieniu z indeksem dysfunkcyjności FSI 2016)

Państwo Procent zadłużenia w stosunku do PKB FSI 2016

Sudan 79,0 4Zimbabwe 77,0 16Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 68,2 94

Ghana 67,6 102Mauretania 66,9 28Mauritius 61,6 147Seszele 60,0 125Mozambik 55,4 42Dżibuti 53,7 39Kenia 52,8 20Gambia 50,7 48RPA 50,1 108Lesotho 45,8 66Republika Środkowoafrykańska 41,8 3Tanzania 39,9 62Sierra Leone 37,6 34Wybrzeże Kości Słoniowej 36,4 21Niger 36,4 19Senegal 35,2 59Madagaskar 34,9 56

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Country List Government Debt to GDP761.

Trudno wyrokować, w jakim stopniu zadłużenie to koreluje z ich dysfunk-cyjnością, ponieważ z jednej strony część z najbardziej zadłużonych państw Afryki Subsaharyjskiej, na przykład Mauritius, Seszele, Republika Zielonego Przylądka czy Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, to jedne z najbardziej sta-bilnych państw w regionie (wszystkie z wymienionych to państwa wyspiar-skie, czerpiące swe główne dochody z turystyki). Z drugiej strony na liście znajduje się ponad połowa państw sklasyfikowanych w FSI 2016 jako bardzo dysfunkcyjne.

761 Country List Government Debt to GDP, Trading Economics, http://www.tradingeconomics.com/country-list/government-debt-to-gdp (dostęp: 26.08.2016).


W Afryce Subsaharyjskiej największe zadłużenie, zarówno jeśli chodzi o dług zewnętrzny, jak i dług w stosunku do PKB, dotyczy państw stabilnych – wyspiar-skich. Z pewnością państwa o największej dysfunkcyjności nie mają wystar-czającej zdolności do zaciągania pożyczek międzynarodowych, a dużą część wsparcia finansowego stanowi międzynarodowa pomoc humanitarna i rozwo-jowa. Należy także zaznaczyć, że państwa od lat najbardziej dysfunkcyjne, ta-kie jak Somalia i Republika Środkowoafrykańska, odczuwają w ostatnim czasie tzw. syndrom zmęczenia donatorów (aid fatigue), związany z faktem, że mimo kierowania do tych państw w ciągu ostatnich kilkunastu lat dużej pomocy finan-sowej wciąż nie ma żadnych widocznych rezultatów tejże pomocy762.

W podanym HDI za 2005 rok wszystkie państwa będące na samym dole in-deksu były państwami Afryki Subsaharyjskiej763. W indeksie za rok 2010 tylko jedno państwo – Afganistan (155) – pochodziło spoza omawianego regionu. W rankingu HDI za 2015 rok uwzględniono większą liczbę państw niż w po-przednich rankingach, objął on 188 państw. Wśród 20 najbiedniejszych państw świata w HDI 2015 spoza regionu Afryki Subsaharyjskiej sklasyfikowany został tylko Afganistan (169). Somalia nie była klasyfikowana w rankingu ze względu na brak danych764. Tym samym nasuwa się wniosek, iż państwa Afryki Subsaha-ryjskiej wciąż znajdują się w czołówce najbiedniejszych państw świata, zajmu-jąc prawie w całości ostatnie 20 miejsc rankingu HDI. Można także zauważyć, że jeśli chodzi o najbiedniejsze z najbiedniejszych państw globu, w czołówce ubóstwa nie dochodzi do większych zmian, gdyż są to niezmiennie: Niger, De-mokratyczna Republika Konga, Republika Środkowoafrykańska, Czad, Erytrea, Burundi, Burkina Faso, Gwinea Bissau i Sierra Leone. Do grona najuboższych państw dołączyło nowe państwo na mapie Afryki – Sudan Południowy (181). Z państw, które uczyniły wyraźny postęp, wypada wymienić tylko Angolę, Rwandę i Tanzanię. Państwa z końca listy HDI znajdują się w czołówce ran-kingów dysfunkcyjności, a nieuwzględniana w rankingach Somalia oraz Demo-kratyczna Republika Konga, Republika Środkowoafrykańska i Czad to liderzy wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata.

762 K. Zajączkowski, Geoekonomiczny kontekst pomocy rozwojowej, op. cit., s. 438.763 Human Development Index 2005 [w:] Human Development Report 2007/2008, UNDP,

s. 231–232, http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/268/hdr_20072008_en_complete.pdf (dostęp: 22.05.2015); Human Development Report 2010, http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/ 270/hdr_2010_en_complete_reprint.pdf (dostęp: 20.09.2016); Human Development Report 2016, http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf (dostęp: 20.05.2017).

764 HDI 2015, op. cit., s. 201.


Tabela 62. Państwa Afryki Subsaharyjskiej wśród 20 państw o najsłabszym poziomie rozwoju wg HDI opublikowanego w HDR za lata 2005, 2010, 2015 (wzorem indeksów dysfunkcyjności podano je w odwrotnej kolejności niż w oryginalnym indeksie)

2005 2010 2015177. Sierra Leone176. Burkina Faso175. Gwinea Bissau174. Niger173. Mali172. Mozambik171. Republika

Środkowoafrykańska170. Czad169. Etiopia168. Demokratyczna Repu-

blika Konga167. Burundi166. Wybrzeże Kości Słoniowej165. Zambia164. Malawi163. Benin162. Angola161. Rwanda160. Gwinea159. Tanzania158. Nigeria

169. Zimbabwe168. Demokratyczna Republi-

ka Konga167. Niger166. Burundi165. Mozambik164. Gwinea Bissau163. Czad162. Liberia161. Burkina Faso160. Mali159. Republika

Środkowoafrykańska158. Sierra Leone157. Etiopia156. Gwinea154. Sudan153. Malawi152. Rwanda151. Gambia150. Zambia


187. Niger186. Czad185. Burkina Faso184. Burundi183. Gwinea181. Sudan Południowy181. Mozambik179. Sierra Leone179. Erytrea178. Gwinea Bissau177. Liberia176. Demokratyczna Repu-

blika Konga175. Mali174. Etiopia173. Gambia172. Dżibuti171. Wybrzeże Kości Słoniowej170. Malawi

Źródło: opracowanie własne na podstawie: HDI 2005, HDI 2010, HDI 2015.

Tabela 63. Porównanie indeksów państw najsłabiej rozwiniętych (HDI 2015) z indeksem państw najbardziej dysfunkcyjnych (FSI 2016)

Państwo HDI 2015 (HDR 2016) FSI 2016Republika Środkowoafrykańska 188 3Niger 187 19Czad 186 7Burkina Faso 185 41Burundi 184 15Gwinea 183 12Sudan Południowy 181 2Mozambik 181 42Sierra Leone 179 34Erytrea 179 18

Źródło: opracowanie własne na podstawie: HDR 2016; FSI 2016.


Tabela 64. Państwa Afryki Subsaharyjskiej, w których ważną część gospodarki stanowiła uprawa bawełny, średnia w latach 2000–2004

Państwo Eksport bawełny)(w mln USD)

Udział w dochodach z eksportu produktów

rolnych (w %)

Udział w ogólnych dochodach państwa

z eksportu (w %)Mali 188 63 30Burkina Faso 154 75 56Benin 142,5 70 30Czad 59,7 52 30

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Cotton in West Africa765.

Ogromnym problemem dla państw, których duża część PKB pochodzi z produkcji rolnej, jest mała wydajność wynikająca z niskiego poziomu kul-tury rolnej oraz brak konkurencyjności na światowych rynkach w związ-ku z dotowaniem żywności przez państwa wysoko rozwinięte. Na przykład w Norwegii i Szwajcarii dwie trzecie dochodów rolnictwa pochodzi z dopłat państwa, połowa w Japonii i jedna trzecia w Unii Europejskiej. Sytuacja ta po-woduje, że rolnicy afrykańscy nie mają szans, aby konkurować na rynkach światowych. Międzynarodowa Komisja Doradcza ds. Bawełny (International Cotton Advisory Committee – ICAC) ocenia, że eliminacja amerykańskich subsydiów dla produkcji bawełny wpłynęłaby na wzrost ceny tego surowca od 15% do 26%. Oxfam szacuje straty państw Afryki Subsaharyjskiej z tytułu dotacji bawełny na ponad 300 mln USD rocznie, przy czym głównie dotyka to państw Afryki Subsaharyjskiej, dla których dochód z tego surowca stano-wi ważną część PKB i znaczną część ich eksportu766. Jak wynika z tabeli 64, uprawa bawełny stanowi ważną część dochodu państw należących do grupy najbiedniejszych na świecie.

Ponieważ większość mieszkańców państw rozwijających się, w tym państw Afryki Subsaharyjskiej, zasiedla obszary wiejskie i pracuje w rolnictwie, to ot-warcie rynków na tanie produkty z Afryki, połączone z likwidacją subsydiów, znacząco pomogłoby w rozwoju państw tego regionu i wyraźnie polepszyłoby byt tamtejszej ludności. Wszystkie państwa Afryki Subsaharyjskiej posiada-jące największy udział procentowy produkcji rolnej w PKB należą do najbar-dziej dysfunkcyjnych państw świata oraz najbiedniejszych państw globu we-dług indeksu HDI. W państwach tych żyje też największy odsetek ludności

765 Cotton in West Africa, Atlas on Regional Integration, OECD, s. 11, http://www.oecd.org/swac/publications/38409410.pdf (dostęp: 4.01.2016).

766 J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji..., op. cit., s. 102–103.


wiejskiej, w czterech przypadkach powyżej 80%: Burundi – 88%, Niger – 82%, Sudan Południowy – 81% i Etiopia – 81%.

Tabela 65. Procentowy udział produkcji rolnej w PKB i udział osób zamieszkujących obszary wiejskie w produkcji rolnej wg Banku Światowego

Państwo Procent rolnictwa (w PKB)

Odsetek ludności wiejskiej (w %) HDI 2015 FSI 2016

Republika Środkowoafrykańska 58,2% 60 188 3Sierra Leone 56,0% 60 179 34Czad 52,6% 78 186 7Gwinea Bissau 43,9% 51 178 17Etiopia 41,9% 81 174 24Togo 41,7% 61 166 51Mali 39,5% 61 175 29Burundi 39,3% 88 184 15Niger 36,7% 82 187 19Sudan Południowy brak danych 81 181 2

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Agriculture, Value Added (% GDP)767.

Tabela 66. Wybrane państwa Afryki Subsaharyjskiej, które najbardziej ucierpiały na skutek spadku cen surowców na światowych rynkach PKB na mieszkańca (w USD)

Państwo 2014 2016Angola 4709 3110Benin 943 789Czad 1026 664Gabon 9692 7179Kamerun 1441 1032Kongo 2910 1528Mozambik 623 392Namibia 5491 4140Sierra Leone 708 496Zambia 1738 1178


767 World Bank, Agriculture, Value Added (% GDP), http://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.ZS (dostęp: 6.01.2016); HDR 2016, op. cit., s. 201–202; FSI 2016, op. cit.


Problem rynku pracy w państwach Afryki Subsaharyjskiej związany jest także ze statusem kobiet. UNDP liczy roczne straty wynikłe z nierówności na poziomie 95 mld USD, co odpowiada 6% PKB regionu768.

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 66, w większości państw Afryki Sub-saharyjskiej, których gospodarki oparte są na wydobyciu surowców naturalnych wartość PKB per capita, spadła w ostatnich dwóch latach o 20%–30%. Najbar-dziej ucierpiały gospodarki Czadu, Konga, Mozambiku i Sierra Leone769.

Nadzieje i optymistyczne prognozy, jakie jeszcze dwa lata temu były for-mułowane przez czołowych ekonomistów i polityków głoszących spekta-kularny rozwój gospodarczy państw afrykańskich (Africa rising), nie znaj-dują potwierdzenia w ostatnich miesiącach 2016 roku. Afryka znowu jest postrzegana jako region niestabilny, zagrożony konfliktami oraz spowolnie-niem gospodarczym. Ceny surowców, od których uzależniona jest większość gospodarek państw afrykańskich, w 2017 roku mają pozostać na niezmie-nionym poziomie w stosunku do roku 2016, co będzie miało przełożenie na dochody budżetowe państw afrykańskich. Według Międzynarodowe-go Funduszu Walutowego wzrost PKB w 2017 roku dwóch największych gospodarek państw Afryki Subsaharyjskiej będzie jednym z najniższych w ostatnich latach i wyniesie dla RPA – 0,8% i dla Nigerii – 0,6%. Dla całego regionu dynamika wzrostu wyniesie około 1,4%, z wyraźną różnicą na ko-rzyść państw o gospodarkach niesurowcowych. Analizy prognoz dla Afryki, przygotowane przez Stratfor, The Economist Intelligence Unit i Międzyna-rodowy Fundusz Walutowy, nie napawają optymizmem770. Kwestia rozwoju ekonomicznego państw Afryki była przedmiotem XXVI Światowego Forum Ekonomicznego w Kigali w 2016 roku, w całości poświęconego Afryce. Ofi-cjalnym tematem forum było „Łączenie zasobów Afryki za pośrednictwem cyfrowej transformacji” (Connecting Africa’s Resources through Digital Transformation), ale rzeczywistym przedmiotem obrad stała się próba od-powiedzi na pytanie, czy Afryka wciąż się rozwija (Is Africa still rising?)771.

768 Accelerating Gender Equality and Women’s Empowerment in Africa, Africa Human Devel-opment Report 2016, UNDP, http://www.undp.org/content/undp/en/home/librarypage/hdr/2016-africa-human-development-report.html (dostęp: 25.01.2017).

769 World Bank, GDP per capita (current US), op. cit.770 A. Polus, Prognozy dla Afryki w 2017 roku, Polskie Centrum Studiów Afrykanistycznych

PCSA, http://www.pcsa.org.pl/products/prognozy-dla-afryki-w-2017-roku (dostęp: 2.01.2017).771 Is Africa still rising?, „New African” 2016, No. 562, June, s. 62–63.


1. Globalizacja

Większość współczesnych failed states nie rozpadła się jedynie z powodu trybalizmu oraz niedostatecznej integracji kulturowej i socjalnej ich społeczeństw, ale w wyniku wciągnię-cia w proces gospodarczej globalizacji, która przede wszystkim tam rozwija swój destruk-tywny wpływ, gdzie nie natrafia na opór stabilnych struktur państwowych.

Herfried Münkler, Wojny naszych czasów772

Problem niedorozwoju państw Południa, w tym Afryki Subsaharyjskiej, jest w ostatnich latach przez znaczną część ekonomistów, naukowców i polityków wiązany z globalizacją, która spycha na margines gospodarki państw ubogich i nie pozwala im na zrównoważony rozwój, a liberalizacja rynków kapitało-wych na świecie utrwala nierówności zamiast je niwelować773. Takiego zdania są między innymi wybitni ekonomiści, tacy jak wielokrotnie wspomniani już w niniejszej monografii Joseph Stiglitz774, Jeffrey Sachs775 czy Petra Rivoli776.

Tymczasem określenie istoty procesów globalizacji nie jest proste i stanowi podmiot wciąż żywej dyskusji w środowisku badaczy. Jest to pojęcie, które od początków lat dziewięćdziesiątych XX wieku było „modne” i często nad-używane, z czasem stając się kategorią „wszystko mówiącą” (catch all term), pojęciem o nieostrych granicach, podobnie zresztą jak termin „państwa dys-funkcyjne”. Przeciwnicy stosowania tego pojęcia podnoszą, że dotyczy ono wszystkiego – od internetu do hamburgerów. Inni, że jest to modne słowo służące opisowi obecnego etapu kapitalizmu777.

Według Stiglitza w aspekcie historycznym Afryka jest regionem najbar-dziej wyeksploatowanym przez globalizację. Zarówno w okresie koloniali-zmu, kiedy kontynent ten był rezerwuarem surowców naturalnych i taniej siły roboczej, jak i po okresie dekolonizacji, gdy młode państwa afrykańskie

772 H. Münkler, Wojny naszych czasów, Kraków 2004, s. 18.773 E. Haliżak, Ideowe podstawy globalnego ładu liberalnego w gospodarce światowej – rola i zna-

czenie Washington Consensus [w:] Globalizacja a stosunki międzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuź-niar, J. Symonides, Bydgoszcz–Warszawa 2004, s. 26–27.

774 J.E. Stiglitz, Globalizacja, op. cit; J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji..., op. cit.775 J. Sachs, Koniec z nędzą..., op. cit; J. Sachs, Nasze wspólne bogactwo. Ekonomia dla przeludnio-

nej planety, Warszawa 2009.776 P. Rivoli, Śladami T-shirta. O tym, jak pewna ekonomistka badała rolę rynku, władzy i polityki

w handlu światowym, Warszawa 2007.777 M. Pietraś, Paradygmat globalizacji in statu nascendi, op. cit., s. 150; R. Kuźniar, Polityka

i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, Warszawa 2005, s. 265; G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Warszawa 2009, s. 96–97.


uzależnione były od technologii oraz sieci powiązań biznesowych i politycz-nych byłych metropolii (np. Françafrique).

W okresie zimnej wojny młode państwa afrykańskie zostały wciągnięte w rywalizację polityczno-militarną na linii Wschód–Zachód i popadły w uza-leżnienie – czy to od państw Zachodu, czy to od „bratniej pomocy” państw socjalistycznych. Po zakończeniu zimnej wojny państwa Afryki Subsaharyj-skiej przeżyły kolejne rozczarowanie globalizacją. Ogłoszony przez prezy-denta USA George’a Herberta Busha „nowy porządek światowy”, poza sferą werbalną, nie stał się nowym otwarciem wobec państw regionu Afryki Sub-saharyjskiej. Rozwinięte państwa Zachodu oraz „tygrysy gospodarcze” Azji skorzystały z otwarcia rynków afrykańskich, co im przyniosło gospodarcze korzyści, ale nie oznaczało także korzyści dla państw afrykańskich. Liczby są przytłaczające, jeśli weźmie się pod uwagę statystyki gospodarcze dotyczące Afryki Subsaharyjskiej, w której liczba ludności żyjącej poniżej progu ubóstwa wzrosła drastycznie – z 41,6% w 1981 roku do 56% w 1990 roku. Co prawda dzięki realizacji Milenijnych Celów Rozwoju udało się zmniejszyć skalę ubó-stwa w Afryce Subsaharyjskiej w ostatniej dekadzie, ale jest ona wciąż najwyż-sza na świecie i według raportu Banku Światowego w 2016 roku wynosiła ona 43%. Biorąc pod uwagę wzrost populacji na kontynencie afrykańskim, ozna-cza to jednak, że liczba żyjących w skrajnej nędzy zwiększyła się z 280 mln w 1990 roku do 330 mln w 2012 roku778.

Procesy globalizacji pogłębiają zatem rozziew między światem bogatych i ubogich, co więcej, różnice te, jak i globalna struktura, wykazują skłonność do samoodtwarzania i utrwalania się, ponieważ zysk działających w globalnej skali przedsiębiorstw pozostaje głównie w krajach ich pochodzenia779.

Wiele jest przykładów na to, jak otwarcie się gospodarek państw afry-kańskich i przyspieszona oraz nieprzygotowana prywatyzacja spowodowały więcej zjawisk gospodarczo niekorzystnych, niż odwrotnie. Stiglitz podaje przykład prywatyzacji państwowej spółki telefonicznej w Wybrzeżu Kości Słoniowej. Nastąpiło to przed stworzeniem odpowiednich ram prawnych i konkurencji. W rezultacie francuska firma, która nabyła spółkę od rządu, zapewniła sobie całko wity monopol w dziedzinie dotychczasowych usług te-lefonicznych i telefonii komórkowej. Następnie podniosła ceny do takiego pułapu, że przeciętnego studenta nie było stać na łączenie się z internetem,

778 World Bank, Poverty in the Rising Africa, Africa Poverty Report, March 2016, http://www.worldbank.org/en/region/afr/publication/poverty-rising-africa-poverty-report (dostęp: 17.05.2017).

779 R. Kuźniar, Globalizacja, polityka i porządek międzynarodowy [w:] Globalizacja a stosunki międzynarodowe, op. cit., s. 171.


co oczywiście uderzało w rozwój edukacji780. Tymczasem w obecnych rea-liach gospodarki światowej w rozwoju gospodarczym poszczególnych państw fundamentalne znaczenie ma wzrost poziomu wiedzy i nowych technologii, mówi się nawet o przejściu od cywilizacji przemysłowej do cywilizacji wie-dzy. Zatem braki w zakresie edukacji i nowych technologii będą dalej utrzy-mywać państwa Afryki Subsaharyjskiej w zaklętym kręgu niemocy wyrwania się z zacofania gospodarczego781.

W czasie negocjacji Rundy Urugwajskiej w latach dziewięćdziesiątych podjęto temat handlu usługami, co doprowadziło do otwarcia rynków na usługi eksportowane przez kraje rozwinięte, związane głównie z finan-sami i technologią informatyczną. Jednocześnie nie doszło do porozumie-nia w sprawie otwarcia rynków na usługi żeglugowe i budowlane, co byłoby znacznym wsparciem dla krajów rozwijających się. Według obliczeń Banku Światowego na tych porozumieniach państwa Afryki Subsaharyjskiej straci-ły 2% swego dochodu782.

Inwestycje zagraniczne mogą przynieść wiele korzyści, takich jak zastrzyk kapitału finansowego, dostęp do nowoczesnych technologii i organizacji pracy czy dostęp do nowych rynków. Jest też jednak druga strona medalu, gdy spółki wchodzą do biednych zacofanych państw, często wypierają z rynku miejsco-wych producentów i handlowców, którzy nie mają żadnych szans, by konkuro-wać z obcymi firmami. Niejednokrotnie widziałem taką sytuację we wszystkich państwach Afryki, jakie miałem okazję odwiedzić. Coca-colę można kupić wszędzie, we wszystkich najbiedniejszych i najtrudniej dostępnych miejscach regionu, od Republiki Środkowoafrykańskiej do zagubionych na płaskowyżu wiosek etiopskich, od Somalilandu do Sahary Zachodniej. Na miejskich tar-gach i bazarach w Somalilandzie czy Etiopii dominują tanie wyroby made in China, a ludność – nawet z wiosek, gdzie życie toczy się rytmem z początku XX wieku – nosi biżuterię zrobioną z koralików wyprodukowanych w Chinach czy Indiach. Także materiały odzieżowe są sprowadzane z Azji i państw Bli-skiego Wschodu. Wymownym przykładem skutków globalizacji jest fenomen zalewu rynków afrykańskich przez używaną odzież pochodzącą z bogatych państw Zachodu. Profesor Petra Rivoli z Uniwersytetu w Georgetown w Wa-szyngtonie w swojej pracy Śladami T-shirta783, na przykładzie używanej odzieży

780 J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji, op. cit., s. 29–30; E. Haliżak, Ideowe podstawy globalnego ładu liberalnego w gospodarce, op. cit., s. 26.

781 T. Rynarzewski i in., Potencjał gospodarczy i możliwości rozwojowe Afryki, op. cit., s. 99.782 J.E. Stiglitz, Globalizacja, op. cit., s. 68.783 P. Rivoli, Śladami T-shirta, op. cit.


wysyłanej w przeważającej ilości do krajów Afryki Subsaharyjskiej, pokazuje, jaki ma to wpływ na rodzimy przemysł odzieżowy. Używana odzież (mitumba) zalewająca rynki państw afrykańskich ma destrukcyjny wpływ na rozwój miej-scowego przemysłu włókienniczego, co z kolei odbija się na lokalnym rynku pracy784. W latach 1990–1998 w Kenii zamknięto 87 fabryk włókienniczych, podobnie stało się w RPA, Ugandzie, Tanzanii i Zambii. W tym ostatnim pań-stwie z powodu importu używanej odzieży ubyło 30 tys. miejsc pracy. W Kenii na początku lat osiemdziesiątych XX wieku w przemyśle odzieżowym zatrud-nionych było około 500 tys. osób, obecnie ich liczba nie przekracza 20 tys., co oznacza, że nastąpił spadek zatrudnienia w tej gałęzi przemysłu o 95%. Kenia sprowadza 100 tys. ton używanej odzieży rocznie. Jeśli nawet spadek zatrudnienia w przemyśle odzieżowym jest pochodną rozwoju także nowych technologii zastosowanych w przemyśle odzieżowym, to z pewnością import używanej odzieży ma znaczący wpływ na zapaść tej gałęzi przemysłu785. Jak ważny jest przemysł odzieżowy dla rozwoju biednych nieuprzemysłowionych państw, pokazuje przykład krajów azjatyckich, w tym Chin, które po drabi-nie przemysłu włókienniczego weszły w epokę przemysłową. W niektórych państwach afrykańskich (np. w Botswanie, Etiopii czy Malawi) rządy zakazały sprowadzania używanej odzieży786. W Kenii, Tanzanii i Ugandzie obecnie toczy się debata na temat konieczności zakazu importu używanej odzieży. Jedynym państwem Afryki Subsaharyjskiej, które skutecznie radzi sobie z konkurencją chińską w przemyśle tekstylnym, jest dzisiaj RPA787.

Jako że państwa Afryki Subsaharyjskiej znajdują się wciąż na niskim stopniu rozwoju gospodarczego i społecznego, pogłębiła się luka rozwojo-wa państw tego regionu i krajów rozwijających się w pozostałej części globu. W rezultacie dzisiaj kraje najmniej rozwinięte znajdują się prawie wyłącznie na kontynencie afrykańskim788. Należy jednak zaznaczyć, że w ostatnich la-tach sytuacja ta stopniowo ulegała poprawie poprzez realizację Projektu Mi-lenijnego ONZ (UN Millenium Development Goals – MDG), co ma wpływ na wzrost wskaźników rozwoju społecznego i redukcję ubóstwa. Dynamika

784 Według organizacji Oxfam 70% używanej odzieży trafia na rynki państw Afryki Sub-saharyjskiej,

785 J. Kubania, How Second-Hand Clothing Donations Are Creating a Dilemma for Kenya, „The Guardian” 6.07.2015, http://www.theguardian.com/world/2015/jul/06/second-hand-clothing-donations-kenya (dostęp: 1.02.2016).

786 P. Rivoli, Śladami T-shirta, op. cit., s. 200–201.787 Wykład profesora R. Rotberga na konferencji pt. African Globalities – Global Africans, op. cit.788 T. Rynarzewski i in., Potencjał gospodarczy i możliwości rozwojowe Afryki, op. cit., s. 106;

R. Kuźniar, Globalizacja, polityka i porządek międzynarodowy, op. cit., s. 171.


wzrostu gospodarczego nie spowodowała jednak znaczących zmian struk-turalnych w kierunku uprzemysłowienia państw regionu, co budzi obawy na przyszłość789.

Globalizacja ma także wpływ na bezpieczeństwo państw, które zmuszone są w swych działaniach brać pod uwagę nagłe i nieprzewidziane zdarzenia w świecie mające konsekwencje dla ich bezpieczeństwa. Globalizacja rodzi bo-wiem nowe zagrożenia bezpieczeństwa światowego związane z terroryzmem, przestępczością zorganizowaną, zanieczyszczeniem środowiska. Do tego do-chodzi marginalizacja regionów i słabych państw, brak kontroli nad przepły-wem kapitału, co daje duże możliwości prania brudnych pieniędzy790. Obecnie nie ulega wątpliwości, że globalizacja przyczyniła się do zbliżenia terroryzmu z zorganizowaną przestępczością, co skutkuje powstaniem jednego z najwięk-szych zagrożeń naszych czasów. Nawet sprawnie działające państwo narodo-we nie jest w stanie zapewnić obywatelom bezpieczeństwa, gdyż globalizacja osłabiła autorytet państwa, sprowadzając de facto rządzenie do zarządzania, a nawet współrządzenia z udziałem podmiotów zewnętrznych. Państwa słabe i dysfunkcyjne w jeszcze większym stopniu narażone są zatem na zagrożenia, jakie niosą z sobą procesy globalizacji w wymiarze bezpieczeństwa. Szczegól-nie że państwa takie są nierzadko stroną słabszą niż międzynarodowi aktorzy niepaństwowi (global players), jak korporacje czy organizacje pozarządowe791. Majątek największych korporacji o światowym zasięgu przekracza zasoby wie-lu państw współczesnego świata, w konsekwencji są one w stanie wystawić prywatne armie złożone z najlepszych żołnierzy kontraktowych wyposażo-nych w najnowocześniejszy sprzęt792.

Wyzwaniem dla państw w zakresie bezpieczeństwa jest stawienie czo-ła zagrożeniom płynącym ze strony międzynarodowych organizacji terro-rystycznych i przestępczych. Państwo dysfunkcyjne z reguły nie radzi sobie

789 United Nations, Millenium Development Goals Report 2015, http://www.un.org/millenniumgo-als/2015_MDG_Report/pdf/MDG%202015%20rev%20%28July%201%29.pdf (dostęp: 5.02.2016); T. Rynarzewski i in., Potencjał gospodarczy i możliwości rozwojowe Afryki, op. cit., s. 108.

790 B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, Globalizacja, globalizm, globalność – wprowadzenie [w:] Glo-balizacja – nieznośne podobieństwo. Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji, red. B. Krauz--Mozer, P. Borowiec, Kraków 2008, s. 14–15.

791 S. Sulowski, Państwo i bezpieczeństwo w kazualnym związku [w:] Trzy wymiary współczesne-go bezpieczeństwa, red. S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2014, s. 20; Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów strategicznych, red. J. Baylis, J. Wirtz, C.S. Gray, E. Cohen, Kraków 2009, s. 215; R. Kuźniar, Globalizacja, polityka i porządek międzynarodowy, op. cit., s. 165.

792 M. Żyromski, Zmieniające się oblicze władzy politycznej w XXI wieku [w:] Zagadnienia teorii polityki, red. J. Nocoń, Gdańsk 2017, s. 212; R. Uesseler, Wojna jako usługa. Jak prywatne firmy woj-skowe niszczą demokrację, Warszawa 2008, s. 78–81.


z zapewnieniem bezpieczeństwa nie tylko swoim obywatelom, ale także naj-ważniejszym instytucjom państwowym. W państwach tych można zauważyć kolejny przejaw globalizacji w postaci międzynarodowych firm ochroniar-skich, które nie tylko mają za zadanie strzec bezpieczeństwa placówek dyplo-matycznych oraz międzynarodowych korporacji działających w państwach dysfunkcyjnych, nierzadko także na usługach rządu, chroniąc budynki pub-liczne i obiekty strategiczne. Przykładowo bogata w złoża surowców Angola, na której terytorium operuje wiele międzynarodowych firm, oczekuje od in-westorów zagranicznych zobowiązania, że same zapewnią swojemu persone-lowi bezpieczeństwo w postaci prywatnych firm ochroniarskich. Prowadzi to jednak do sytuacji, że państwo zrzeka się na swoim terytorium całkowitego monopolu na stosowanie siły. Bezpieczeństwo z dobra publicznego staje się towarem prywatnym, który kupić sobie może ten, kogo na to stać793.

Sytuacja taka nie należy do rzadkości w państwach Południa, w których w wyniku zderzenia z międzynarodowymi korporacjami następuje zjawisko określane mianem „upadku suwerena”. W ten sposób państwo jako byt poli-tyczny traci na znaczeniu w obliczu potężnych sił ekonomicznej globalizacji794.

Jest oczywistością, że duże dysproporcje rozwojowe są źródłem niestabil-ności międzynarodowej i niosą zagrożenia w postaci głodu, migracji ludno-ści, zamieszek wewnętrznych. Pogląd o dominacji technologii i ekonomii we współczesnych stosunkach międzynarodowych jest powszechnie aprobowany, gdyż przetrwanie państwa pod względem ekonomicznym ma większe znacze-nie niż pod względem wojskowym. Chodzi w nim przede wszystkim o utrzy-manie politycznej wewnętrznej stabilności państwa, jego bogactwa i zdolności do międzynarodowego konkurowania795.

Rywalizacja ta jednak spycha na margines najsłabszych i powoduje, że tak przebiegająca globalizacja ma negatywny wpływ na sytuację najuboższych i najsłabiej rozwiniętych państw świata, a co za tym idzie – większości państw Afryki Subsaharyjskiej. Sytuację tę opisuje Grzegorz W. Kołodko w swojej książce Wędrujący świat. Zauważa, że globalizacja, jako historyczny i spon-taniczny proces liberalizacji i postępującej z nią integracji rynków i kapitału

793 R. Uesseler, Wojna jako usługa, op. cit…, s. 206; S. Sulowski, Państwo i bezpieczeństwo, op. cit., s. 22.

794 E. Haliżak, Współzależność polityki i ekonomii w stosunkach międzynarodowych [w:] Stosunki międzynarodowe w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Międzyna-rodowych Uniwersytetu Warszawskiego, red. E. Haliżak, i in., Warszawa 2006, s. 36.

795 E. Haliżak, Ekonomiczny wymiar bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego [w:] Bez-pieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. D. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997, s. 84.


dotychczas funkcjonujących w odosobnieniu lub luźnym powiązaniu, jest zja-wiskiem wewnętrznie niespójnym, co rodzi poważne konsekwencje:

O ile bowiem najpotężniejszy aktor na światowej scenie – kapitał – wymusił bardzo daleko posuniętą liberalizację dla swoich ruchów, o tyle siła robocza dalej tkwi bardziej w gorsecie narodowych ograniczeń aniżeli swobody globalnych przepływów. Gdyby stać na gruncie czysto ekonomicznym – używając argumentacji tylko i wyłącznie ekonomicznej i czyniąc to uczciwie i konsekwentnie – to, zgodnie z doktryną neoliberalną, siła robocza powinna mieć taką samą swobodę ruchu jak kapitał796.

Według Kołodki zniesienie tych ograniczeń globalizacji to najszybsza droga do zmniejszenia różnic pomiędzy regionami świata. W ostatnich latach jeste-śmy świadkami procesu powstrzymywania, z największym trudem, nawałnicy imigracyjnej do Europy z państw Afryki i Bliskiego Wschodu. Nikt dziś nie ma już chyba wątpliwości, że nie uda się powstrzymać tej fali bez poprawy życia ludności w najbiedniejszych regionach. Determinacja milionów ludzi, zwłasz-cza młodych, jest tak ogromna, że skłonni są oni ryzykować własne życie, by tyl-ko przedostać się do lepszego świata, który da im perspektywy na przyszłość797.

2. Proceder przejmowania zasobów

W państwach biednych, znajdujących się na niskim poziomie rozwoju gospo-darczego i społecznego, ziemia jest ogromnym bogactwem i źródłem utrzy-mania – tak dzieje się w większości państw Afryki Subsaharyjskiej. Tymcza-sem w państwach dysfunkcyjnych skorumpowane elity, kierując się własnym interesem – czy to motywowanym chęcią utrzymania władzy, czy to zdobycia majątku – wyprzedają bogactwa naturalne kraju, nie tylko w postaci złóż su-rowcowych, takich jak ropa naftowa, diamenty czy miedź, ale coraz częściej przedmiotem handlu staje się także ziemia uprawna. W ostatnich latach prob-lem ten narasta i w literaturze przedmiotu praktyki dotyczące międzynarodo-wego handlu gruntami uprawnymi noszące znamiona grabieży określono ter-minem land grabbing. Choć proceder ten nie dotyczy tylko Afryki, to właśnie na tym kontynencie przybrał on największe rozmiary.

Najprościej ujmując problem, proceder grabieżczego handlu ziemią dotyczy udzielania koncesji inwestorom zagranicznym na użytkowanie ogromnych are-ałów ziemi uprawnej bądź wieloletniej dzierżawy, co wiąże się z niekorzystnymi

796 G.W. Kołodko, Wędrujący świat, op. cit., s. 98–99.797 Por. z ibidem, s. 99.


transakcjami nabywania. Transakcje te nie tylko przynoszą korzyści osobiste eli-tom politycznym, lecz także stanowią pokusę uzupełnienia braków w budżecie państwa czy też są motywowane przyciągnięciem zagranicznych inwestorów. W kontraktach tego typu po jednej stronie w roli nabywców występują zamoż-ne państwa (podmioty gospodarcze z tych państw), po drugiej zaś w większości państwa słabe i dysfunkcyjne. Transakcje często mają charakter poufny i reali-zowane są na rynku nieformalnym, tzw. rynku cienia (shadow market). Co nie mniej istotne, wpływają negatywnie na poziom życia ludności krajów przyjmu-jących798. Jeśli bowiem grabież bogactw naturalnych przez elity władzy pozbawia większość obywateli państwa renty surowcowej, a nierzadko także jest przyczyną degradacji środowiska i wojen, co określane jest w literaturze przedmiotu termi-nem „klątwy surowcowej”, to zabieranie rolnikom ziemi jest pozbawianiem ich podstawowego źródła utrzymania. W Afryce Subsaharyjskiej wciąż ponad 60% zawodowo czynnej ludności pracuje w sektorze rolnym, a na przykład w Burki-na Faso, Burundi i Nigrze jest to ponad 80%799.

Tabela 67. Liczba transakcji i areał ziemi w mln ha będący przedmiotem land grabbingu na poszczególnych kontynentach

Region Liczba transakcji Wielkość areału ziemi (w mln ha)Afryka 422 10,0Europa Wschodnia 96 5,1Azja 305 4,9Ameryka Łacińska 146 4,5Oceania 35 2,2

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Continental Breakdown of Target Regions for Agricultural Deals800.

Państwa Afryki Subsaharyjskiej od wielu lat stanowią główny cel grabież-czych transakcji ziemią. Według najnowszego, wspomnianego już, rapor-tu Land Matrix do najbardziej zagrożonych tym procederem państw Afryki

798 A. Łukaszewicz, Proceder grabieży ziemi jako przejaw dysfunkcyjności państwa [w:] Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ…, op. cit., s. 225; S.M. Borras Jr et al., Towards a Better Under-standing of Global Land Grabbing, „The Journal of Peasant Studies” 2011, Vol. 38, No. 2, March.

799 State of Food and Agriculture: Social Protection and Agriculture: Breaking the Cycle of Rural Poverty, FAO, http://www.fao.org/3/a-i4910e.pdf s. 98–99 (dostęp: 20.05.2017); Agriculture, Value Added… op. cit.

800 Continental Breakdown of Target Regions for Agricultural Deals [w:] K. Nolte, W. Chamber-lain, M. Giger, International Land Deals for Agriculture, Pretoria 2016, s. 16, http://landmatrix.org/media/filer_public/ab/c8/abc8b563-9d74-4a47-9548-cb59e4809b4e/land_matrix_2016_analyti-cal_report_draft_ii.pdf (dostęp: 8.01.2017).


Subsaharyjskiej należą Etiopia, Ghana, Sudan, Sudan Południowy, Kongo, De-mokratyczna Republika Konga, Sierra Leone, Liberia, Madagaskar, Mozam-bik, Zambia, Tanzania, Uganda, Nigeria i Senegal801.

W latach 2000–2015 w Afryce doszło do ponad 400 transakcji wielkich areałów ziemi liczącej ogółem 10 mln hektarów, dodatkowo zawarto około 150 umów, które oddają kolejne 13,3 mln hektarów pod instalacje naftowe (głównie rurociągi). Dane te pochodzą z najnowszego raportu, który jest wspólnym przedsięwzięciem Międzynarodowej Koalicji na rzecz Ziemi (In-ternational Land Coalition – ILC), Land Matrix, Uniwersytetu w Pretorii oraz francuskiej organizacji NGO (Le Centre de Coopération Internationale en Re-cherche Agronomique pour le Développement – CIRAD)802.

Tabela 68. Państwa Afryki Subsaharyjskiej najbardziej dotknięte procederem grabieżczych transakcji ziemi, wymienione pod kątem ludności czynnej zawodowo utrzymującej się z pracy w sektorze rolniczym (ponad 50%) (uwzględniono tylko te państwa, dla których były dostępne dane)

PaństwoProcent populacji czynnej zawodowo utrzymującej

się z rolnictwa, FAO 2015

Miejsce w rankingu HDI 2015

Miejsce w rankingu FSI 2016

Malawi 77% 170 44Etiopia 75% 174 24Mali 72% 175 29Uganda 72% 163 23Mozambik 79% 181 42Tanzania 74% 151 62Senegal 69% 162 59Kenia 68% 146 20Angola 68% 150 37Madagaskar 68% 158 56Liberia 60% 177 27Zambia 61% 139 49Sierra Leone 58% 179 34Demokratyczna Republika Konga 55% 176 8

Zambia 61% 139 49Źródło: State of Food and Agriculture 2015; Agriculture & Rural Development; HDI 2015, FSI 2016.

801 K. Nolte, W. Chamberlain, M. Giger, International Land Deals for Agriculture, op. cit., s. 18. 802 Ibidem, s. 16.


Jak wynika z danych zawartych w tabeli 67, na 15 państw Afryki Subsaha-ryjskiej w których zanotowano największe transakcje ziemią, a których go-spodarka jest oparta w największym stopniu na rolnictwie (ponad 50% za-trudnionych), osiem znajduje się wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata. Wszystkie one (z wyjątkiem Kenii i Zambii) znajdują się także wśród najuboższych państw świata według HDI 2015 (low human development)803.

Działalność najbogatszych państw i inwestorów reprezentujących światowe korporacje jest prowadzona z użyciem różnych instrumentów finansowych i kanałów inwestycyjnych. Inwestorzy, wykorzystując brak uregulowań praw-nych w tym zakresie, starają się osiągnąć duże zyski przy minimalizacji kosz-tów względem strony słabszej, czyli państwa dysfunkcyjnego804. Sam fakt han-dlu ziemią nie jest zjawiskiem negatywnym ani nowym. Napływ inwestorów do sektora rolnictwa państw afrykańskich może spowodować dofinansowanie środków produkcji, pojawienie się nowoczesnych technologii, kultury pro-dukcji czy dać wymierne korzyści społeczności lokalnej, gwarantując zatrud-nienie i przyczyniając się do zmniejszenia ubóstwa na obszarach wiejskich. Przy zdrowych zasadach taka współpraca na linii państwo przyjmujące – in-westorzy może przynieść korzyści obu stronom. Państwa inwestorskie uzysku-ją w ten sposób możliwości upraw roślin w klimacie, który u nich nie występu-je, bądź zabezpieczają sobie płody rolne na obszarach państw afrykańskich, jeśli nie ma u nich wystarczających areałów ziemi uprawnej i wody, jak to jest na przykład w przypadku państw naftowych Półwyspu Arabskiego. Jednakże w początkach XXI wieku pojawiły się transakcje ziemią, w których inwestorzy rozpoczęli inwestycje na dużą skalę w najuboższych, często wysoce dysfunk-cyjnych państwach świata według zasady „Nie zadawaj pytań, tylko rób inte-res” (Don’t ask questions, just make deal)805.

W procederze grabieży ziemi można wyodrębnić dwa okresy. Pierwszy, przypadający na lata 2006–2009, w którym państwom inwestującym w zie-mię chodziło przede wszystkim o zagwarantowanie sobie dostępu do pło-dów rolnych i wody w celu zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego. Po wybuchu kryzysu finansowego w Europie i Stanach Zjednoczonych w roku 2008 rozpoczyna się inwestowanie w ziemię głównie w celach spekulacyjnych, w czym uczestniczą zarówno aktorzy państwowi, jak i fundusze inwestycyjne

803 HDI 2015, op. cit., s. 201–202804 E.J. Weiner, The Shadow Market: How a Group of Wealthy Nations and Powerful Investors

Secretly Dominate the World, New York–London–Toronto–Sydney 2010, s. 4; A. Łukaszewicz, Pro-ceder grabieży ziemi…, op. cit., s. 225.

805 A. Łukaszewicz, Proceder grabieży ziemi..., op. cit., s. 226.

Tabela 69. Zestawienie 15 państw Afryki Subsaharyjskiej oraz państw inwestorów (z procentowym udziałem w nabyciu ziemi w danym kraju)

Sudan Zjednoczone Emiraty Arabskie – 52,1%, Korea Południowa – 20%, Egipt – 15,9%, Arabia Saudyjska – 5,1%, Katar – 2,9%, Brazylia – 2,9%

Sudan Południowy USA – 72%, Sudan – 11,4%, Egipt – 8,5%, Arabia Saudyjska – 7,4%

Etiopia Indie – 71,7%, Arabia Saudyjska – 13,4%, Niemcy – 5,4%, Włochy – 2,9%, Chiny – 2,4%

Tanzania USA – 40%, Indie – 36,1%, Korea Południowa – 9,2%, Zjednoczone Emiraty Arabskie – 4,6%, Singapur – 3,5%, Szwecja – 2%

Mozambik RPA – 66,4%, Wielka Brytania – 12,6%, Francja – 6,4%, Brazylia – 4,5%, Portugalia – 2,9%

Uganda Egipt – 92%, Singapur – 4,6%, Indie – 1,7%

Republika Konga Malezja – 70,8%, Włochy – 17,2%, RPA – 12%

Demokratyczna Republika Konga Kanada – 46,8%, Chiny – 42,6%, Niemcy – 10,6%

Zambia Indie – 44%, Singapur – 25,2%, Niemcy – 11,9%, Wielka Brytania – 9,9%, RPA – 6,6%, Arabia Saudyjska – 2,2%

Madagaskar Wielka Brytania – 54,2%, Indie – 43,1%, Chiny – 2,7%

Nigeria Wielka Brytania – 82%, USA – 8,3%, Wietnam – 3,9%, Włochy – 3.1%, Chiny – 1,7%

Kamerun Indie – 67,8%, USA – 24,7%, Francja – 4,1%, Chiny – 3,4%

Senegal Chiny – 42,6%, Indie – 39,9%, Nigeria – 10,7%, Włochy – 5,3%, Arabia Saudyjska – 1,3%

Liberia Malezja – 33,9%, Singapur – 33,9%, Wielka Brytania – 26%, USA – 2,6%

Sierra Leone Wielka Brytania – 30,2%, Wietnam – 28,4%, Portugalia – 17,9%, Indie – 11,3%, Chiny – 5,4%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Global map of “Land Grabs” by Country, http://www.circleof-blue.org/LAND.html (dostęp: 6.11.2015).


Jak wynika z danych zawartych w tabeli 67, na 15 państw Afryki Subsaha-ryjskiej w których zanotowano największe transakcje ziemią, a których go-spodarka jest oparta w największym stopniu na rolnictwie (ponad 50% za-trudnionych), osiem znajduje się wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata. Wszystkie one (z wyjątkiem Kenii i Zambii) znajdują się także wśród najuboższych państw świata według HDI 2015 (low human development)803.

Działalność najbogatszych państw i inwestorów reprezentujących światowe korporacje jest prowadzona z użyciem różnych instrumentów finansowych i kanałów inwestycyjnych. Inwestorzy, wykorzystując brak uregulowań praw-nych w tym zakresie, starają się osiągnąć duże zyski przy minimalizacji kosz-tów względem strony słabszej, czyli państwa dysfunkcyjnego804. Sam fakt han-dlu ziemią nie jest zjawiskiem negatywnym ani nowym. Napływ inwestorów do sektora rolnictwa państw afrykańskich może spowodować dofinansowanie środków produkcji, pojawienie się nowoczesnych technologii, kultury pro-dukcji czy dać wymierne korzyści społeczności lokalnej, gwarantując zatrud-nienie i przyczyniając się do zmniejszenia ubóstwa na obszarach wiejskich. Przy zdrowych zasadach taka współpraca na linii państwo przyjmujące – in-westorzy może przynieść korzyści obu stronom. Państwa inwestorskie uzysku-ją w ten sposób możliwości upraw roślin w klimacie, który u nich nie występu-je, bądź zabezpieczają sobie płody rolne na obszarach państw afrykańskich, jeśli nie ma u nich wystarczających areałów ziemi uprawnej i wody, jak to jest na przykład w przypadku państw naftowych Półwyspu Arabskiego. Jednakże w początkach XXI wieku pojawiły się transakcje ziemią, w których inwestorzy rozpoczęli inwestycje na dużą skalę w najuboższych, często wysoce dysfunk-cyjnych państwach świata według zasady „Nie zadawaj pytań, tylko rób inte-res” (Don’t ask questions, just make deal)805.

W procederze grabieży ziemi można wyodrębnić dwa okresy. Pierwszy, przypadający na lata 2006–2009, w którym państwom inwestującym w zie-mię chodziło przede wszystkim o zagwarantowanie sobie dostępu do pło-dów rolnych i wody w celu zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego. Po wybuchu kryzysu finansowego w Europie i Stanach Zjednoczonych w roku 2008 rozpoczyna się inwestowanie w ziemię głównie w celach spekulacyjnych, w czym uczestniczą zarówno aktorzy państwowi, jak i fundusze inwestycyjne

803 HDI 2015, op. cit., s. 201–202804 E.J. Weiner, The Shadow Market: How a Group of Wealthy Nations and Powerful Investors

Secretly Dominate the World, New York–London–Toronto–Sydney 2010, s. 4; A. Łukaszewicz, Pro-ceder grabieży ziemi…, op. cit., s. 225.

805 A. Łukaszewicz, Proceder grabieży ziemi..., op. cit., s. 226.

Tabela 69. Zestawienie 15 państw Afryki Subsaharyjskiej oraz państw inwestorów (z procentowym udziałem w nabyciu ziemi w danym kraju)

Sudan Zjednoczone Emiraty Arabskie – 52,1%, Korea Południowa – 20%, Egipt – 15,9%, Arabia Saudyjska – 5,1%, Katar – 2,9%, Brazylia – 2,9%

Sudan Południowy USA – 72%, Sudan – 11,4%, Egipt – 8,5%, Arabia Saudyjska – 7,4%

Etiopia Indie – 71,7%, Arabia Saudyjska – 13,4%, Niemcy – 5,4%, Włochy – 2,9%, Chiny – 2,4%

Tanzania USA – 40%, Indie – 36,1%, Korea Południowa – 9,2%, Zjednoczone Emiraty Arabskie – 4,6%, Singapur – 3,5%, Szwecja – 2%

Mozambik RPA – 66,4%, Wielka Brytania – 12,6%, Francja – 6,4%, Brazylia – 4,5%, Portugalia – 2,9%

Uganda Egipt – 92%, Singapur – 4,6%, Indie – 1,7%

Republika Konga Malezja – 70,8%, Włochy – 17,2%, RPA – 12%

Demokratyczna Republika Konga Kanada – 46,8%, Chiny – 42,6%, Niemcy – 10,6%

Zambia Indie – 44%, Singapur – 25,2%, Niemcy – 11,9%, Wielka Brytania – 9,9%, RPA – 6,6%, Arabia Saudyjska – 2,2%

Madagaskar Wielka Brytania – 54,2%, Indie – 43,1%, Chiny – 2,7%

Nigeria Wielka Brytania – 82%, USA – 8,3%, Wietnam – 3,9%, Włochy – 3.1%, Chiny – 1,7%

Kamerun Indie – 67,8%, USA – 24,7%, Francja – 4,1%, Chiny – 3,4%

Senegal Chiny – 42,6%, Indie – 39,9%, Nigeria – 10,7%, Włochy – 5,3%, Arabia Saudyjska – 1,3%

Liberia Malezja – 33,9%, Singapur – 33,9%, Wielka Brytania – 26%, USA – 2,6%

Sierra Leone Wielka Brytania – 30,2%, Wietnam – 28,4%, Portugalia – 17,9%, Indie – 11,3%, Chiny – 5,4%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Global map of “Land Grabs” by Country, http://www.circleof-blue.org/LAND.html (dostęp: 6.11.2015).

i emerytalne oraz banki inwestycyjne806. Motywem zawierania transakcji stała się wówczas przede wszystkim chęć osiągnięcia zysków807. Transakcje te cechu-je zwykle mocno zaniżona wycena wartości zakupionych czy dzierżawionych gruntów. Jeszcze innym problemem jest niewywiązywanie się państw nabyw-ców z podjętych zobowiązań, zapisanych w kontraktach, zwykle dotyczących

806 GRAIN Releases Data Set with Over 400 Global Land Grabs, http://www.grain.org/article/entries/4479-grain-releases-data-set-with-over-400-global-land-grabs (dostęp: 10.08.2012); A. Łuka-szewicz, Proceder grabieży ziemi…, op. cit., s. 229–230.

807 GRAIN releases data set…, op. cit.


finansowania projektów rozwojowych. Mieszkańcy państw będących celem tego typu transakcji nierzadko są wywłaszczani i pozbawiani źródeł utrzyma-nia. Konsekwencją jest nie tylko przejmowanie przez inwestorów kontroli nad ziemiami uprawnymi, lecz także zasobów wody pitnej, surowców naturalnych, lasów oraz taniej siły roboczej808.

Słabe państwa dysfunkcyjne są głównym celem omawianych transakcji i w tej grupie państw ulokowanych jest ponad 80% wszystkich inwestycji. Pierw-szą grupą poszkodowanych są zwykle lokalni rolnicy, którzy tracą uprawianą przez nich ziemię, wywłaszczenia tego typu odbywają się nierzadko przy uży-ciu siły. W rezultacie transakcje te przyczyniają się do utraty przez lokalną ludność jedynego źródła utrzymania, jakim jest ziemia, a co za tym idzie – do zwiększenia ubóstwa i pogłębiania nierówności społecznych, jak również do zwiększenia antagonizmów na linii władza–społeczeństwo (zbioro we po-czucie krzywdy). W niektórych regionach, na przykład w Oromii w Etiopii, taka polityka władz w Addis Abebie zwiększa nastroje separatystyczne miej-scowej ludności, co ostatnio uwidoczniło się w protestach odbywających się na wielką skalę w prowincjach zamieszkałych przez grupę etniczną Oromów.

Transakcje land grabbing mogą w przyszłości skutkować głębokimi zmia-nami natury ekonomicznej i społecznej, a w konsekwencji pomniejszać bez-pieczeństwo żywnościowe państw przyjmujących. Uczestniczące w tym pro-cederze państwa inwestorskie zwykle nie biorą pod uwagę uwarunkowań środowiskowych ani norm gwarantujących utrzymanie jakości ziemi ornej, gdyż w większości przypadków są to uprawy monokulturowe, przeznaczone w całości na eksport do kraju inwestorskiego809.

Zwykle wraz ze zjawiskiem land grabbingu występuje zjawisko grabie-ży zasobów wodnych (water grabbing), gdyż wielkoobszarowe uprawy rolne zwiększają popyt na wodę. Tymczasem w Afryce ponad 30% powierzchni kontynentu stanowią obszary bezodpływowe, a zaopatrzenie w wodę pitną jest jednym z największych problemów, z jakim borykają się mieszkańcy. Przy-kładem może być jezioro Czad, które obecnie skurczyło się do 10% swoich rozmiarów z 1963 roku. (powierzchnia jeziora wówczas wynosiła 25 tys. km2, a w roku 2013 – 2,5 tys. km2)810. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest realizacja

808 A. Łukaszewicz, Proceder grabieży ziemi..., op. cit., s. 234.809 Global Land Grab, http://www.sourcewatch.org/index.php?title=Global_Land_Grab (do-

stęp: 8.08.2012); A. Łukaszewicz, Proceder grabieży ziemi..., op. cit., s. 236.810 Brookings Institution, M. Sow, Figure of the Week: The Shrinking Lake Chad [w:] Afri-

ca in Focus, 9.02.2017, https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2017/02/09/


na wielką skalę projektów irygacyjnych w państwach regionu, Czadzie, Kame-runie, Nigrze i Nigerii, które spowodowały, że wodę ze strumieni zasilających jezioro skierowano na zwiększone zapotrzebowanie w rolnictwie. Ma to bez-pośredni związek nie tylko ze wzrostem populacji, lecz także ze zwiększeniem upraw ryżu i bawełny, które wymagają dużej ilości wody. Region jeziora Czad jest jednym z najbiedniejszych regionów świata, a źródłem utrzymania ludno-ści jest głównie rolnictwo. Jezioro, podzielone między wspomniane wcześniej cztery państwa, ma ogromne znaczenie ekonomiczne jako rezerwuar wody dla 20 mln ludzi811. Kryzys zwiększają uchodźcy z ogarniętej konfliktem we-wnętrznym Republiki Środkowoafrykańskiej i uciekający przed terrorem Boko Haram mieszkańcy północnej części Nigerii812. Liczbę uchodźców w re-jonie jeziora Czad szacuje się na 2,8 mln813.

* * *

Podczas mojego kilkudniowego pobytu w lutym 2012 roku w miejscowości Shambo w zachodniej Etiopii to ponadpiętnastotysięczne miasto nie miało bieżącej wody i dowożono ją beczkowozami, a prąd był sporadycznie dostęp-ny w ciągu dnia (ok. 2–3 godzin). Część mieszkańców, głównie kobiety i dzie-ci, siedząc na dużych żółtych kanistrach, wyczekiwała godzinami na ulicach na kolejne transporty wody. Moje zdziwienie było tym większe, że miejsco-wość leży w pobliżu dwóch zapór wodnych i zbiorników retencyjnych, zatem nie była to kwestia braku zasobów wodnych. Gdy opuszczałem brudne i zanie-dbane miasto, po kilku kilometrach znalazłem się w strefie hektarów zielonych upraw, zraszanych automatycznie przez spryskiwacze. Mimo świadomości, że woda techniczna do zraszania upraw a woda pitna to różne kwestie, nie dało się nie zauważyć, że potrzeby mieszkańców Shambo są w drugiej kolejno-ści za interesami właścicieli wielkoobszarowych gospodarstw rolnych, w dużej części należących do inwestorów zagranicznych814.

figure-of-the-week-the-shrinking-lake-chad (dostęp: 20.03.2017).811 Lake Chad: Almost Gone, UNEP, http://www.unep.org/dewa/vitalwater/article116.html

(dostęp: 15.01.2016).812 2015 UNHCR Country Operations Profile – Chad, http://www.unhcr.org/pages/49e45c226.

html (dostęp: 15.01.2016).813 Brookings Institution, M. Sow, Figure of the Week, op. cit.814 Badania terenowe w Etiopii w lutym–marcu 2012 roku.


Pozbawianie ludności wiejskiej dostępu do ziem ornych i pastwisk powo-duje ich degradację ekonomiczną, prowadząc nawet do konieczności rezygna-cji z dotychczasowego zajęcia i w konsekwencji do migracji. Na przykład gdy zagraniczni inwestorzy na masową skalę rozpoczęli dzierżawę ziemi w pro-wincji Wallega, posiadającej jedne z najbardziej żyznych ziem w Etiopii, wpro-wadzili uprawy wielkoobszarowe, używając nowoczesnych maszyn rolniczych. Zastosowanie maszyn pozbawiło pracy tysiące robotników rolnych, którzy w poszukiwaniu zarobków masowo napływają do miast, zasilając podmiejskie slumsy i zwiększając szeregi biedoty. Przyjmuje się, że w prowincji Wallega 65 tys. mężczyzn utraciło w ten sposób możliwość zarobkowania i utrzymania rodzin, które zdane są na pomoc humanitarną i lichą egzystencję815.

Delta Tany to miejsce, gdzie najdłuższa rzeka Kenii wpada do Oceanu In-dyjskiego. Ujście Tany nie jest atrakcją turystyczną, ale jest jednym z najważ-niejszych skupisk fauny w całej Afryce, uznanym przez organizacje ekologicz-ne za obszar przyrodniczy o globalnym znaczeniu. Kenijski rząd uruchomił plany dzierżawy tego obszaru zagranicznym inwestorom, by umożliwić upra-wę trzciny cukrowej, która trafi na rynek państw europejskich jako biopali-wo (G4 Industries Ltd. otrzymało licencję na dzierżawę 28 tys. hektarów)816. Ta decyzja będzie miała ogromne konsekwencje nie tylko dla środowiska, lecz także dla mieszkańców tych obszarów i zmieni życie około 100 tys. ludzi, któ-rzy łowią tu ryby i wypasają bydło na żyznych pastwiskach. Kenijska agen-cja rozwoju gospodarczego już rozpoczęła wysiedlanie miejscowej ludności w sposób znany z innych państw. Pod wioskę podjeżdżają buldożery w asyście sił policyjnych oraz wojskowych i wyburzają domy, a ludności nakazuje się opuszczenie ziemi, na której dotychczas zamieszkiwała. Osoby, które nie chcą opuścić swoich domów i stawiają opór, są przez siły porządkowe zmuszane do ich porzucania. Jako że ziemia jest własnością państwa, mieszkańcy nie otrzymują ani odszkodowań, ani żadnej pomocy817.

Przykładem, jakie konsekwencje niosą za sobą ambitne próby industriali-zacji bez oglądania się na interes społeczności lokalnych, są wysiedlenia lud-ności z doliny Omo (dotyczący populacji 200 tys. osób). W przemówieniu

815 Wywiad z dr. Teną Alamirewem, dyrektorem Etiopskiego Instytutu Zasobów Wodnych, Ethiopian Institute of Water Resources, Addis Abeba University, Addis Abeba, 7.03.2012. Zob. też H. Dhugaasaa, Land Grabbing in Ethiopia, http://ecadforum.com/News/land-grabbing-in-ethiopia (dostęp: 12.12.2014).

816 Biofuels Land Grabbing in Kenya’s Tana Delta Fuels Talk of War, „The Guardian”, http://www.theguardian.com/world/2011/jul/02/biofuels-land-grab-kenya-delta (dostęp: 1.02.2015).

817 Land Grabbing and Protests in the Tana River Delta, Kenya, https://library.ecc-platform.org/conflicts/land-grabbing-and-protests-tana-river-delta-kenya (dostęp: 16.02.2017).


wygłoszonym 25 stycznia 2011 roku były etiopski premier Meles Zenawi za-powiedział powstanie na tym obszarze wielkich plantacji trzciny: „Powstający przy tamie wielki zbiornik zatrzyma wodę, która nawadniała pola i sawannę. Tych, których nie wysiedlą władze, zmusi do odejścia stepowienie i defore-stacja doliny Omo”. Elektrownia wodna Gibe III została oddana do użytku jesienią 2015 roku818.

Należy jednak zauważyć, że pojęcie land grabbing nie powinno być sto-sowane do wszystkich transakcji związanych z zakupem czy dzierżawą zie-mi w państwach rozwijających się. Obecnie kwestia ta, tak jak samo pojęcie, jest przedmiotem sporu między badaczami tej problematyki, o czym miałem okazję przekonać się na konferencjach: Development, Society, and Culture in Africa na Uniwersytecie w Jimmie w Etiopii we wrześniu 2014 roku oraz 19th International Conference of Ethiopian Studies na Uniwersytecie Warszawskim w sierpniu 2015 roku. Część badaczy jest zdania, że zajmowanie ziem przez inwestorów powoduje zepchnięcie miejscowej ludności na ziemie gorsze ja-kościowo lub zupełnie pozbawia ją możliwości uprawy ziemi, co z kolei powo-duje większą pauperyzację, rozbicie wspólnoty, migracje do miast czy nawet napięcia o charakterze społecznym, a nawet etnicznym. Inni uważają poję-cie land grabbingu za nadużycie, wskazując, iż biedne i zacofane gospodar-czo kraje, jakich w Afryce Subsaharyjskiej jest większość, bardzo potrzebują dofinansowania rolnictwa. Inwestycje kapitału zagranicznego w ziemię dzięki znacznemu zastrzykowi finansowemu pozwalają na modernizację rolnictwa poprzez organizowanie szkoleń podnoszących kwalifikacje rolników pracu-jących na wielkoobszarowych farmach, zakup drogich maszyn rolniczych, zwiększenie upraw czy wreszcie zapewnienie rynku zbytu na płody rolne819.

818 J. Pawlicki, Postęp zabija Dolinę Omo, op. cit.; K. Gebremedhin, South Omo Valley’s Cru-elest Land Grab: TPLF Soldiers Tie Together Ethiopians & Shepherd Them Like Animals to Despera-tion & Deaths, The Ethiopia Observatory, 7.03.2017, https://ethiopiaobservatory.com/2016/03/07/south-omo-valleys-cruelest-land-grab-tplf-soldiers-tie-together-ethiopians-shepherd-them-like--animals-to-desperation-deaths (dostęp: 30.05.2017).

819 T. Berisso, Risks and Opportunities of Land Alienation: A Case Study of Borana-Oromo Pas-toral Land in Ethiopia. Referat, panel Land, Agriculture, Natural Environment, Urban and Rural Patterns, 25.08.2015, 19th International Conference of Ethiopian Studies, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 24–28.08.2015; D. Feyissa, Local Responses to „Land Grabbing” in Ethiopia: A Case Study of the Gambela Region. Panel Power, Peripheries and Land: Development Across the Last Frontiers of Ethiopia, 27.08.2015; 19th International Conference…; T. Bruckner, The Myth of African Lanf Grab. Are Foreign Investors Really Snatching up as Much of Africa as They Can? It’s Not That Simple, „For-eign Policy”, 20.10.2015, http://foreignpolicy.com/2015/10/20/the-myth-of-the-african-land-grab (dostęp: 10.12.2016); wywiad z prof. Terefe Degefą, Szkoła Studiów nad Rozwojem, College of De-velopment Studies, Addis Ababa University, Addis Abeba, 8.03.2012.


3. Klątwa surowcowa

Afryka Subsaharyjska posiada jedne z największych złóż surowców natural-nych na świecie, wiele z nich ma znaczenie strategiczne, co przyciąga uwagę zarówno państwowych, jak i niepaństwowych aktorów stosunków między-narodowych. Surowce były jednym z głównych powodów kolonizacji i eks-ploatacji Afryki Subsaharyjskiej w przeszłości, o czym świadczą nazwy na-dawane poszczególnym obszarom kontynentu przez Europejczyków: „Złote Wybrzeże” (Gold Coast) na wybrzeżu Afryki Zachodniej820 czy „Pas Miedzio-wy” (Copperbelt) na obszarze Rodezji Północnej821 i południowego Konga822. Na kontynencie afrykańskim znajdują się rezerwy około 30% światowych surowców nieodnawialnych. Wśród najbardziej strategicznych i cennych su-rowców są ropa naftowa i gaz ziemny, złoto, diamenty, platyna, uran, kobalt, miedź, aluminium, boksyty, tytan, chrom i magnez. Wydobycie surowców sta-nowi większość dochodu takich państw, jak Angola, Botswana, Kongo, Gwi-nea Równikowa, Namibia, Republika Południowej Afryki czy Zambia823.

Tabela 70. Państwa Afryki Subsaharyjskiej bogate w zasoby surowców paliwowych wg średniorocznych dochodów (powyżej 30% PKB) oraz powyżej 50% wartości całkowitego eksportu (zestawienie za okres 1995–2011)

Państwo SurowiecŚrednie roczne dochody

branży wydobywczej (% PKB)

Średnioroczna wartość eksportu surowców

(% całkowitego eksportu)Gwinea Równikowa ropa naftowa 65,04% 83,59%Kongo ropa naftowa 59,29% 79,94%Angola ropa naftowa 52,06% 92,3%Gabon ropa naftowa 43,40% 77,94%Czad ropa naftowa 43,35% 54,80%Nigeria ropa naftowa, gaz 34,14% 95,40%Kamerun ropa naftowa 7,8% 53,7%

Źródło: Y. Sialitskaya, „Klątwa bogactwa” a polityka gospodarcza państwa, Poznań 2013, s. 244.

820 Teren obecnej Ghany.821 Teren dzisiejszej Zambii.822 Teren prowincji Katanga wchodzącej w skład Demokratycznej Republiki Konga.823 Africa Natural Resources Wealth, African Natural Resources Center (ANRC), http://www.

afdb.org/en/topics-and-sectors/initiatives-partnerships/african-natural-resources-center-anrc (dostęp: 16.01.2016).


Afryka Subsaharyjska jest także dużym źródłem pozyskiwania cennego drewna pochodzącego z lasów tropikalnych. Rządy ubogich państw tego regio-nu eksploatują zasoby leśne w celu uzyskania dochodów, co czasem przeobra-ża się w niekontrolowaną grabieżczą eksploatację zasobów leśnych przez spół-ki prywatne, które uzyskały licencje na pozyskiwanie drogocennego drewna. Sytuacja taka występuje w Republice Środkowoafrykańskiej, Demokratycznej Republice Konga, Kongu (Brazzaville), Kamerunie i Gwinei Równikowej. In-tensywna eksploatacja lasów przez państwo, choć już w bardziej kontrolowa-nej formie, odbywa się również w Kenii, Ugandzie, Malawi czy Zambii824.

Termin klątwy surowcowej (resource curse) stał się przedmiotem dyskursu na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Po raz pierwszy terminu tego użył Richard M. Auty w pracy Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis825. Temat był rozwijany następnie przez Jeffreya Sachsa826, Josepha Stiglitza827 i George’a Sorosa czy Paula Colliera828.

Klątwą surowcową, zwaną też paradoksem bogactwa (paradox of plenty), określane jest zjawisko występujące w państwach, których gospodarki są oparte na eksploatacji zasobów naturalnych, objawiające się niskim poziomem rozwoju gospodarczego mimo posiadanych przez te państwa bogatych złóż surowców naturalnych. Według Auty’ego państwa mogą być uznane za dotknięte „klątwą surowcową”, jeśli co najmniej 8% PKB wytwarzane jest przez przemysł wy-dobywczy i co najmniej 40% dochodów z eksportu uzyskuje się ze sprzedaży surowców. W omawianiu problemu klątwy surowcowej należy rozróżnić zysk i rentę. Ten pierwszy to efekt wypracowania dochodu, renta zaś jest związana z możliwością uzyskania dochodu bez konieczności pracy, wynika jedynie z fak-tu posiadania określonego dobra829. Problematyka ta jest jednym z najbardziej wyeksponowanych tematów dotyczących gospodarek państw Afryki Subsaha-ryjskiej, co uwidacznia się zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w filmach dokumentalnych oraz fabularnych. Ostatnio głośno było o dwóch dokumen-tach. Jeden z nich – Ambasador830 – opisuje korupcyjne mechanizmy uzyskiwa-nia koncesji na handel diamentami w Republice Środkowoafrykańskiej, drugi

824 M.T. Klare, Resource Wars: The New Landscape of Global Conflict, New York 2002, s. 217–218.825 R.M. Auty, Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis, Lon-

don–New York 1993.826 J.D. Sachs, A.M. Warner, The Big Push, Natural Resource Booms and Growth, „Journal of

Development Economics” 1999, Vol. 59, s. 43–79.827 J.E. Stiglitz, Wizja sprawiedliwej globalizacji..., op. cit., s. 151–175.828 P. Collier, The Bottom Billion…, op. cit., s. 38–52.829 K. Czernichowski, D. Kopiński, A. Polus, Klątwa surowcowa w Afryce?..., op. cit., s. 16.830 Ambasador (Ambassador), reż. M. Brügger, Dania 2011 [dystr. Against Gravity].


zaś – Śmierć w twoim telefonie831 – traktuje o wydobywaniu i handlu koltanem w Demokratycznej Republice Konga. Jeśli chodzi o filmy fabularne, to jednym z najgłośniejszych jest Krwawy diament832, przedstawiający problem handlu dia-mentami na tle wojny domowej w Sierra Leone.

Tabela 71. Państwa Afryki Subsaharyjskiej o średniorocznym eksporcie surowców powyżej 50% wartości całkowitego eksportu

Państwo Surowiec Średnioroczna wartość eksportu surowców (% całkowitego eksportu)

Nigeria ropa naftowa 95,40Angola ropa naftowa 94,46Gwinea Równikowa ropa naftowa 83,59Kongo ropa naftowa 79,43Gabon ropa naftowa 77,94Gwinea boksyty 77,98Zambia miedź 77,46Botswana diamenty 71,19Republika Środkowoafrykańska diamenty 65,48Sudan ropa naftowa 57,00Czad ropa naftowa 54,80Mauretania rudy żelaza 50,88

Źródło: Y. Sialitskaya, „Klątwa bogactwa” a polityka gospodarcza państwa, op. cit.

Zasoby bogactw naturalnych na świecie kurczą się z każdą dekadą, a potrze-by mieszkańców krajów rozwiniętych oraz rozwijających się są coraz większe. By zapewnić sobie bezpieczeństwo energetyczne, państwa te próbują przejmo-wać zasoby naturalne między innymi ubogich państw Afryki Subsaharyjskiej.

Klątwa surowcowa ma znaczące konsekwencje dla państw Afryki Subsaha-ryjskiej. Paul Collier nazywa taką sytuację „pułapką bogactw naturalnych”833. Wskazuje, że w państwach biednych, które posiadają duże złoża surowców na-turalnych, gospodarki rozwijają się wolniej niż w państwach, które takich bo-gactw nie posiadają834. Wynika to z faktu, że rządy państw bogatych w surow-ce nie mają odpowiedniej motywacji do wspierania rozwoju innych dziedzin

831 Krew w twoim telefonie (Blood in mobile), reż. F.P. Poulsen, Dania 2010 [dystr. Against Gravity].832 Krwawy diament (Blood diamond), reż. E. Zwick, Niemcy–USA 2006 [dystr. Warner Bros.

Pictures].833 P. Collier, The Bottom Billion, op. cit., s. 38.834 K. Czernichowski, D. Kopiński, A. Polus, Klątwa surowcowa w Afryce?..., op. cit., s. 11.


gospodarki, co powoduje, że związek między bogactwem surowcowym a wzro-stem gospodarczym obraca się na ich niekorzyść. Gospodarki tych państw są uzależnione od cen surowców na światowych rynkach, co w konsekwencji sprawia, że są bardzo podatne na wszelkie wahania koniunktury i bardzo do-tkliwie odczuwają wszystkie kryzysy gospodarcze, nie mając często żadnej al-ternatywy. Przykład takich państw stanowią obecnie Nigeria i Angola835.

Tabela 72. Lista największych bogactw Afryki Subsaharyjskiej z uwzględnieniem państw, w których bogactwa te występują w największej ilości

Surowiec Państwa Udział procentowy w światowej produkcji

Platyna RPA, Zimbabwe 80Kobalt Demokratyczna Republika Konga, Zambia, RPA 60Tantal Mozambik, Demokratyczna Republika Konga, Rwanda 58Chrom RPA, Zimbabwe, Madagaskar 50

DiamentyBotswana, Demokratyczna Republika Konga, Angola, Zimbabwe, RPA, Namibia, Lesotho, Sierra Leone, Tanzania

46

Pallad RPA, Zimbabwe 40Mangan RPA, Gabon, Ghana 35Uran Namibia, Niger, RPA 16Złoto RPA, Ghana, Tanzania, Mali, Burkina Faso, Gwinea 10Miedź Zambia, Demokratyczna Republika Konga, Gwinea 9Boksyty Gwinea, Ghana 7

Ropa naftowaNigeria, Angola, Demokratyczna Republika Konga, Ghana, Gwinea Równikowa, Sudan, Gabon, RPA, Kamerun, Wybrzeże Kości Słoniowej, Niger

7

Aluminium RPA, Mozambik, Kamerun, Ghana 5

WęgielRPA, Malawi, Niger, Botswana, Demokratyczna Republika Konga, Zambia, Gwinea, Mozambik, Tanzania, Zambia

4


Już w 1993 roku Bank Światowy opisywał w swoich raportach niebezpiecz-ną sytuację uzależnienia gospodarki Angoli od surowców naturalnych:

Angola konsumuje bogactwo przyszłych pokoleń, a polityka państwa zachęca do niewłaści-wego wykorzystania dochodów pochodzących z nieodnawialnych zasobów surowcowych

835 T. Hodges, Angola: Anatomy of an Oil State, Bloomington 2004, s. 141–142; K. Czernichow-ski, D. Kopiński, A. Polus, Klątwa surowcowa w Afryce?..., op. cit., s. 11.


(ropa naftowa i diamenty) dla działań niezwiązanych z rozwojem. Większość przychodów kraju wspiera finansowanie publiczne, konsumpcję i wydatki wojskowe, a nie inwestowa-nie w długoterminowy wzrost836.

Bogactwa naturalne w państwach o wysokim stopniu dysfunkcyjności po-wodują, że zamiast renty surowcowej mamy do czynienia z klatwą surowco-wą, która skutkuje nierzadko walką o władzę motywowaną chęcią przejęcia kontroli nad zyskami z bogactw naturalnych przez grupy interesów rywali-zujące w danym państwie. Generuje to konflikty wewnętrzne, a nawet wojny domowe (Demokratyczna Republika Konga, Republika Środkowoafrykańska, Sierra Leone, Angola). Także część ruchów separatystycznych w Afryce Subsa-haryjskiej jest związana z odkryciem na ich terytorium bogatych złóż natural-nych. Przykładem mogą być: prowincja Katanga w Demokratycznej Republice Konga, Kabinda w Angoli czy Biafra w Nigerii. Naukowcy, badający związek między posiadaniem bogactw naturalnych przez słabe dysfunkcyjne i biedne państwa a częstotliwością wybuchu konfliktów wewnętrznych, uznali, że pań-stwa takie są dużo bardziej podatne na konflikty zbrojne niż te, które takich bogactw nie posiadają. Oczywiste jest, że surowce nigdy nie są jedyną przyczy-ną konfliktów, ich obecność zwiększa jednak ryzyko napięć i starć szczególnie w państwach o niskich dochodach ludności. Obecność surowców powoduje też, że konflikty są długotrwałe i trudniej doprowadzić do ich rozwiązania837.

Tabela 73. Podział zysku z ropy naftowej pomiędzy rząd federalny Nigerii a stany, w których odbywa się wydobycie ropy naftowej

Okres Udział w zyskach regionów wydobycia ropy naftowej (w %)

Udział w zyskach rządu federalnego(w %)

1960–1969 50 501969–1975 45 551975–1979 25 751979–1981 0 1001982–1992 1,5 98,51992–1999 3 971999–2009 13 87

Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli autorstwa Akpomuvire Mukoro – Oil revenue: Percentage to Producing States838.

836 T. Hodges, Angola: Anatomy of an Oil State, op. cit., s. 158–159.837 Natural Resources and Violent Conflict: Options and Actions, red. I. Bannon, P. Collier, Wash-

ington, D.C. 2003, s. IX. 838 A. Mukoro, Governance Failure, Civil Societies and the Niger Delta [w:] Anatomy of the Niger

Delta Crisis: Causes, Consequences and Opportunities for Peace, red. V. Ojakorotu, Berlin 2010, s. 84.


Sytuację tę dobrze obrazuje sprawa Delty Nigru i ruchu separatystycznego Biafry, który w ostatnich latach odżył z nową siłą. Według danych zgromadzo-nych przez amerykańską Agencję Informacyjną ds. Energii (Energy Informa-tion Agency – EIA) w Nigerii dzienne wydobycie ropy w roku 2009 wynosi-ło 2,6 mln baryłek dziennie, z czego dwie trzecie pochodziło z Delty Nigru. Wspomniany region nie był jednak beneficjentem swoich bogactw natural-nych, gdyż większość zysków przejmował rząd centralny, a obszar Delty po-zostawał jednym z najbardziej zacofanych i zdegradowanych pod względem ekologicznym regionów kraju. Co więcej, według danych Banku Światowego w wyniku korupcji 80% dochodów generowanych przez sektor energetyczny trafia zaledwie do jednego procenta ludności Nigerii839. Mimo iż redystrybucja dochodów w ostatnich latach wygląda lepiej, to jednak cały czas jest bardzo krzywdząca dla prowincji, w których wydobywa się ropę naftową (tabela 73).

Dodatkowym problemem regionu Delty jest ogromne zanieczyszcze-nie środowiska, które obecnie posiada wszelkie znamiona katastrofy ekolo-gicznej spowodowanej wyciekami ropy naftowej i jej przenikaniem do wód grunowych. Według raportu ONZ usuwanie szkód może zająć nawet 30 lat. W szczególnie zanieczyszczonym regionie Ogonilandu, którego obszar sta-nowią lasy namorzynowe, stężenie węglowodorów w wodzie pitnej osiągnęło poziom zagrażający życiu mieszkańców tego obszaru. W niektórych wioskach stężenie benzenem przekraczało dopuszczalne normy aż o 900%840.

Przedstawiony wyżej problem Delty Nigru zwraca także uwagę na zależność między posiadaniem przez biedne państwa surowców a jakością rządów. Zyski pochodzące z renty surowcowej umożliwiają bowiem prywatyzowanie środ-ków przemocy przez elity sprawujące władzę. Jest to realizowane przez tworze-nie prywatnych armii oraz korumpowanie polityków i wojskowych, co daje rządzącym możliwości zapewnienia sobie ciągłości władzy według zasady – kontrola nad zasobami równa się kontroli nad państwem. Przykładem może być Czad pod rządami Idrissa Déby’ego, który za pieniądze uzyskane z ropy naftowej zakupił nowoczesny sprzęt wojskowy i zbudował podporządkowane sobie siły policyjne i wojskowe. W państwie tym od lat siedemdziesiątych ist-niał zwyczaj wykorzystywania renty surowcowej do utrzymania pozycji

839 F.G. Umukoro, Politicisation and Underdevelopment of the Niger Delta Region, op. cit., s. 47–48; W. Tycholiz, Kryzys w Delcie Nigru, op. cit., s. 190–193.

840 UNEP, Ogoniland Oil Assessment Reveals Extent of Environmental Contamination and Threats to Human Health, United Nations Environment Programme, 4.08.2011, http://www.unep.org/newscentre/Default.aspx?DocumentID=2649&ArticleID=8827 (dostęp: 20.11.2016).


politycznej841. Największe jednak możliwości w tym zakresie uzyskał urzędują-cy obecnie prezydent, co jest związane z możliwością eksportu ropy naftowej przez oddany do użytku w 2003 roku rurociąg Czad–Kamerun. Jak na ironię, inwestycja ta była finansowana przez Bank Światowy. Jak to trafnie ujął Domi-nik Kopiński: „W przeddzień uruchomienia projektu Czad był państwem bied-nym, autokratycznym i pozbawionym dochodów z ropy. Dzisiaj w dalszym ciągu jest krajem biednym i autokratycznym, jednak zasobnym w petrodolary”842. Rzeczywiście dwa lata po uruchomieniu rurociągu, w roku 2005, Déby zmienił konstytucję tak, by móc po raz kolejny stanąć do wyborów. Poprzednia, przyję-ta w 1996 roku, stanowiła, że prezydent może sprawować urząd maksimum przez dwie pięcioletnie kadencje. W ostatnich wyborach z 22 kwietnia 2016 roku Déby został wybrany prezydentem na piątą kadencję, tym samym rządzi już 27 lat, od kiedy w 1990 roku przejął władzę w wyniku zamachu stanu843. Armia Czadu według najnowszych danych liczy 30 tys. dobrze – jak na warunki afry-kańskie – uzbrojonych i wyekwipowanych żołnierzy, mając w posiadaniu 60 czołgów i 330 wozów bojowych różnego typu, 39 samolotów i 19 helikopte-rów. Według indeksu Global Fire Power 2016 siły zbrojne tego państwa plasują się na 10. miejscu w Afryce Subsaharyjskiej844, co stanowi ewenement, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że państwo to liczy zaledwie 11 mln mieszkańców i jest jednym z najuboższych na świecie – według rankingu HDI 2015 zajmuje 186. miejsce, czyli trzecie od końca845.

Obfitość zasobów naturalnych może mieć bezpośredni i niekorzystny wpływ na kształtowanie się wewnętrznej sytuacji politycznej. W państwach bogatych w surowce, o słabej kontroli społeczeństwa i mediów, grupa rzadząca, korzy-stając z renty surowcowej, zasadniczo może zmieniać reguły konkurencji wy-borczej, stwarzając dogodne warunki dla politycznego patronażu. System ten powoduje, że konkurencja wyborcza zmusza partie polityczne do przyciągania

841 H. Macartan, Natural Resources, Conflict, and Conflict Resolution: Uncovering the Mecha-nisms, „Journal of Conflict Resolution” 2005 (49), s. 509, http://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/30923495/ch_8_-_humphreys.pdf?AWSAccessKeyId=AKIAJ56TQJRTWSMTNPEA&Expires=1476279419&Signature=lGcMbtyOqodJ%2B6914hTwBJSmDlE%3D&response-content-disposition=inline%3B%20filename%3DNatural_resources_conflict_and_conflict.pdf (dostęp: 12.10.2016).

842 D. Kopiński, Bank Światowy jako katalizator rozwoju państw naftowych. Przypadek ropociągu Czad–Kamerun [w:] Zgubne transakcje..., op. cit., s. 105.

843 Chadian President Deby Re-elected in Landslide First-Round Victory, Reuters, 21.04.2016, http://www.reuters.com/article/us-chad-election-idUSKCN0XI2XY (dostęp: 30.04.2016).

844 Chad, Global Fire Power 2016, http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=chad (dostęp: 12.10.2016).

845 HDR 2016, op. cit. s. 201.

Tabela 74. Konflikty zbrojne w Afryce powiązane z przemysłem wydobywczym diamentów w latach 1990–2005

Państwo Strony konfliktu Okres trwania konfliktu Liczba zabitych

Sierra Leone Rząd, RUF, AFRC, ECOWAS 1991–2001 75 000Angola Rząd, UNITA 1991–2002 700 000Demokratyczna Republika Konga Rząd, AFDL, Rwanda 1996–2003 230 000

Demokratyczna Republika Konga

Rząd, Zimbabwe, Angola, Namibia, RCD, MLC, Rwanda, Uganda

1998–2003 2 500 000

Liberia Rząd, NPFL 1989–1996 200 000Liberia Rząd, MODEL, LURD 2000–2003 2 000Republika Środkowoafrykańska

Rząd, Libia, oddziały rebelianckie 2001–2002 500

Wybrzeże Kości Słoniowej Rząd, MPCI, MJP, MPIGO, FN 2002–2005 850Gwinea Rząd, RFDG 2000–2001 1100

Źródło: opracowanie własne na podstawie: P.D. Williams, War & Conflict in Africa, Malden 2012, s. 83.


politycznej841. Największe jednak możliwości w tym zakresie uzyskał urzędują-cy obecnie prezydent, co jest związane z możliwością eksportu ropy naftowej przez oddany do użytku w 2003 roku rurociąg Czad–Kamerun. Jak na ironię, inwestycja ta była finansowana przez Bank Światowy. Jak to trafnie ujął Domi-nik Kopiński: „W przeddzień uruchomienia projektu Czad był państwem bied-nym, autokratycznym i pozbawionym dochodów z ropy. Dzisiaj w dalszym ciągu jest krajem biednym i autokratycznym, jednak zasobnym w petrodolary”842. Rzeczywiście dwa lata po uruchomieniu rurociągu, w roku 2005, Déby zmienił konstytucję tak, by móc po raz kolejny stanąć do wyborów. Poprzednia, przyję-ta w 1996 roku, stanowiła, że prezydent może sprawować urząd maksimum przez dwie pięcioletnie kadencje. W ostatnich wyborach z 22 kwietnia 2016 roku Déby został wybrany prezydentem na piątą kadencję, tym samym rządzi już 27 lat, od kiedy w 1990 roku przejął władzę w wyniku zamachu stanu843. Armia Czadu według najnowszych danych liczy 30 tys. dobrze – jak na warunki afry-kańskie – uzbrojonych i wyekwipowanych żołnierzy, mając w posiadaniu 60 czołgów i 330 wozów bojowych różnego typu, 39 samolotów i 19 helikopte-rów. Według indeksu Global Fire Power 2016 siły zbrojne tego państwa plasują się na 10. miejscu w Afryce Subsaharyjskiej844, co stanowi ewenement, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że państwo to liczy zaledwie 11 mln mieszkańców i jest jednym z najuboższych na świecie – według rankingu HDI 2015 zajmuje 186. miejsce, czyli trzecie od końca845.

Obfitość zasobów naturalnych może mieć bezpośredni i niekorzystny wpływ na kształtowanie się wewnętrznej sytuacji politycznej. W państwach bogatych w surowce, o słabej kontroli społeczeństwa i mediów, grupa rzadząca, korzy-stając z renty surowcowej, zasadniczo może zmieniać reguły konkurencji wy-borczej, stwarzając dogodne warunki dla politycznego patronażu. System ten powoduje, że konkurencja wyborcza zmusza partie polityczne do przyciągania

841 H. Macartan, Natural Resources, Conflict, and Conflict Resolution: Uncovering the Mecha-nisms, „Journal of Conflict Resolution” 2005 (49), s. 509, http://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/30923495/ch_8_-_humphreys.pdf?AWSAccessKeyId=AKIAJ56TQJRTWSMTNPEA&Expires=1476279419&Signature=lGcMbtyOqodJ%2B6914hTwBJSmDlE%3D&response-content-disposition=inline%3B%20filename%3DNatural_resources_conflict_and_conflict.pdf (dostęp: 12.10.2016).

842 D. Kopiński, Bank Światowy jako katalizator rozwoju państw naftowych. Przypadek ropociągu Czad–Kamerun [w:] Zgubne transakcje..., op. cit., s. 105.

843 Chadian President Deby Re-elected in Landslide First-Round Victory, Reuters, 21.04.2016, http://www.reuters.com/article/us-chad-election-idUSKCN0XI2XY (dostęp: 30.04.2016).

844 Chad, Global Fire Power 2016, http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=chad (dostęp: 12.10.2016).

845 HDR 2016, op. cit. s. 201.

Tabela 74. Konflikty zbrojne w Afryce powiązane z przemysłem wydobywczym diamentów w latach 1990–2005

Państwo Strony konfliktu Okres trwania konfliktu Liczba zabitych

Sierra Leone Rząd, RUF, AFRC, ECOWAS 1991–2001 75 000Angola Rząd, UNITA 1991–2002 700 000Demokratyczna Republika Konga Rząd, AFDL, Rwanda 1996–2003 230 000


Rząd, Zimbabwe, Angola, Namibia, RCD, MLC, Rwanda, Uganda

1998–2003 2 500 000

Liberia Rząd, NPFL 1989–1996 200 000Liberia Rząd, MODEL, LURD 2000–2003 2 000Republika Środkowoafrykańska

Rząd, Libia, oddziały rebelianckie 2001–2002 500

Wybrzeże Kości Słoniowej Rząd, MPCI, MJP, MPIGO, FN 2002–2005 850Gwinea Rząd, RFDG 2000–2001 1100

Źródło: opracowanie własne na podstawie: P.D. Williams, War & Conflict in Africa, Malden 2012, s. 83.

głosów w najbardziej opłacalny sposób. W normalnych okolicznościach rzą-dzący starają się przekonać do siebie wyborców poprzez dostarczanie publicz-nych usług (np. inwestycji w infrastrukturę, środowisko czy bezpieczeństwo) bardziej efektywnie, niż czyni to konkurencja polityczna. Skrajną alternaty-wą dla polityki usług publicznych jest właśnie polityka patronażu, w której wyborcy są przekupywani publicznymi pieniędzmi. Najgorsze w tym jest to, że kiedy takie przekupstwo ze strony rządzących jest akceptowalne społecz-nie, staje się efektywne, ponieważ głosujący wspierają partię, która obiecuje im doraźne konkretne profity dla konkretnego wyborcy kosztem usług dla dobra publicznego. Istnienie renty surowcowej może ograniczać wolę rządzą-cych do skutecznego egzekowania podatków, co uderza w samą ideę państwa. Do tego dochodzi brak transparentności, korupcja i klientelizm, co ogranicza możliwości powstania klasy średniej, a powoduje potężny rozziew pomiędzy opływającą w bogactwa nieliczną elitą i biednym społeczeństwem. W takich warunkach trudno, by powstała i rosła klasa średnia, która zwykle jest fun-damentem stabilizującym sytuację polityczną w państwie. Oczywiście poli-tyka patronażu jest kosztowna i wymaga sporych funduszy, które mogą być


dostarczane przez bogactwa naturalne kraju846. Z czasem sys tem ten kształ-tuje w społeczeństwie poczucie wyższości doraźnych indywidualnych intere-sów kosztem dobra publicznego i powoduje, że obywatele nie utożsamiają się z państwem czy ogółem (społeczeństwem obywatelskim) tylko z grupą rzą-dzącą, która daje im konkretne korzyści. Proces ten oczywiście jest niszczący dla budowania społeczeństwa obywatelskiego i wspólnoty w ramach państwa, z którym tak naprawdę nie utożsamiają się ani rządzący, ani przeciętni obywa-tele. Gdy państwo jest postrzegane tylko przez pryzmat możliwości czerpania korzyści z bogactw naturalnych, łatwo jest też o egoizm grupowy (etniczny), gdy mieszkańcy danego terytorium, na którym występują surowce, nie chcą się dzielić korzyściami uzyskiwanymi z ich wydobycia z pozostałą cześcią obywateli państwa. W takich sytuacjach do głosu dochodzą ruchy separaty-styczne, które odwołują się także w swojej retoryce do interesu danej grupy etnicznej. W państwach o największej dysfunkcyjności bogactwa naturalne są także katalizatorem konfliktów, gdyż w kraju biednym dostępność do dóbr matrialnych nabiera szczególnego znaczenia. Państwa te są też polem roz-grywki z uczestnictwem aktorów zewnętrznych (państwowych i niepaństwo-wych), którzy wykorzystując słabość państwa, starają przejąć kontrolę nad obszarami bogatymi w surowce naturalne. Państwem, którego historia może być podręcznikowym przykładem błędnego koła zależności pomiędzy klątwa surowcową, słabością państwa a niestabilnością polityczną, jest obecnie De-mokratyczna Republika Konga.

Podsumowując, spośród najważniejszych powiązań pomiędzy bogactwami naturalnymi a dysfunkcyjnością państwa można wymienić:

− poszukiwanie korzyści poprzez walkę o polityczne wpływy gwarantujące dostępność do zasobów naturalnych przez rządzące elity;

− poczucie krzywdy związane z grupowym poczuciem krzywdy społecz-ności, która jest pomijana bądź bardzo słabo uwzględniania w rencie surowcowej, nierzadko jest to społeczność zamieszkująca obszar bogaty w surowce;

− niestabilność ekonomiczna związana z bardzo dużym uzależnieniem go-spodarki państwa od wydobycia surowców (choroba holenderska);

− wpływ aktorów wewnętrznych na politykę państwa motywowany prze-jęciem kontroli nad złożami surowcowymi.

846 P. Collier, The Bottom Billion, op. cit., s. 44–45; K. Czernichowski, D. Kopiński, A. Polus, Klątwa surowcowa, op. cit., s. 19–20.


4. Niegospodarność i korupcja

Przez targ w Ouesso, największym mieście na północy Konga, co tydzień przechodzi sześć ton mięsa dzikich zwierząt. Na specjalne zamówienie myśliwi zabijają i słonie. Są w Kongu ludzie, którzy skupują kły dziesiątkami. Władze z Brazzaville przymykają oczy.

Olga Stanisławska, Rondo de Gaulle’a847

Niegospodarność i korupcja są nieodłącznym elementem rzeczywistości państw Afryki Subsaharyjskiej i poważną barierą w ich rozwoju. Korupcja obliczana na 148 mld USD rocznie pochłania średnio 25% PKB848. Obecnie nielegalne przepływy finansowe z państw Afryki Subsaharyjskiej przekra-czają wpływy z pomocy rozwojowej. Komisja Gospodarcza ONZ dla Afry-ki szacuje, że w ten sposób rocznie wypływa z państw tego regionu nawet 60 mld USD849.

Prawdziwą rewelacją było opublikowanie w 2016 roku przez niemiecką gazetę „Süddeutsche Zeitung” zbioru poufnych dokumentów z rajów podat-kowych, jakie wyciekły z kancelarii prawnej i podatkowej Mossack Fonesca w Panamie, znanych jako Panama Papers. Ujawniono aktywa elit politycznych z całego świata, w tym Afryki Subsaharyjskiej, pokazując skalę powiązań poli-tyków i międzynarodowego biznesu850. Z Panama Papers wynika, że w skutek nielegalnych przepływów finansowych tylko w ciągu ostatniej dekady oko-ło biliona USD zostało przetransferowanych z Afryki do rajów podatkowych za pełną wiedzą państw Zachodu. Najbardziej znanymi rajami podatkowymi w Afryce, przez które transferowano pieniądze, były Liberia, Mauritius i Seszele. Państwa Afryki Subsaharyjskiej, które poniosły największe straty w wyniku nie-legalnych transferów finansowych do rajów podatkowych w latach 2004–2013, to (wartości w USD): RPA – 209 mld, Tanzania – 191 mld, Nigeria – 178 mld,

847 O. Stanisławska, Rondo de Gaulle’a, Kraków 2016, s. 226.848 The Cost of Corruption in Africa, BBC News, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4723572.

stm (dostęp: 8.09.2012); Governance and Security, ISSUE BRIEF, http://one.org/c/us/issuebrief/94 (dostęp: 8.09.2012).

849 Sub-Saharan Africa: Corruption Still Hurts Daily Lives, Transparency International, http://blog.transparency.org/2014/12/03/sub-saharan-africa-corruption-still-hurts-daily-lives (dostęp: 26.12.2015).

850 Panama Papers obejmuje 11,5 mln dokumentów powstałych między 1970 a 2016 rokiem we wspomnianej już kancelarii prawnopodatkowej Mossack Fonesca. Dokumenty zostały zweryfiko-wane przez dziennikarzy w 80 krajach.


Uganda – 116 mld, Zambia – 28,8 mld, Etiopia – 25,8 mld, Wybrzeże Kości Słoniowej – 23,3 mld, Togo – 22,2 mld, Gwinea Równikowa – 21,3 mld851.

Według raportu Transparency International opublikowanego w listopa-dzie 2015 roku niemal 75 mln osób w Afryce Subsaharyjskiej wręczyło ła-pówkę w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Ponad 58% ankietowanych stwierdziło, że w ostatnich latach korupcja w państwach Afryki Subsaharyjskiej się powięk-szyła, a 14% – że pozostaje na tym samym poziomie. Najwięcej osób twierdzą-cych, że korupcja uległa zwiększeniu, było w RPA – 83%, Ghanie – 76% oraz Nigerii – 75%. Najlepiej ankiety wypadły w Burkina Faso – 28% i Mali – 31%. Osób, które przyznały, że w ostatnim roku (2015) wręczyły łapówkę, najwięcej było w Liberii – 69%. Według ankietowanych najbardziej skorumpowanymi instytucjami są policja i sądy852.

Co istotne, w krajach słabych i pogrążonych w kryzysie skala korupcji wzra-sta proporcjonalnie do słabości państwa i jest tam bardziej dotkliwa dla oby-wateli. Proceder ten dotyczy wszystkich funkcjonariuszy aparatu państwowe-go – od szeregowych żołnierzy poczynając, na najwyższych szczeblach władzy kończąc. Korupcja jest tutaj nie tylko elementem akceptowanym społecznie, ale wręcz formą dorobienia do pensji, choć nierzadko tak naprawdę jest głównym źródłem dochodu. Powszechność korupcji powoduje, że obywatel jest wobec niej bezradny, nie ma bowiem możliwości odwołania się czy poskarżenia na de-cyzje urzędników. W Republice Środkowoafrykańskiej powszechność korupcji występuje niemalże na każdym kroku i zaczyna się już na granicy tego państwa, gdzie urzędnik wymyśla opłaty, które nigdzie nie są zapisane i od ich uiszczenia uzależnia zgodę na przekroczenie granicy. Następnie co kilkadziesiąt kilometrów żołnierze pilnujący barier na drogach wymuszają drobne opłaty za pozwolenie na dalszy przejazd853. Po drodze policja może zatrzymać bez żadnego powodu, wystawiając „mandat” bez pokwitowania854. W większości przypadków osoby te płacą swoim przełożonym, by utrzymać stanowisko, a ci z kolei przełożonym stojącym wyżej, i tak do samej góry drabiny urzędniczej. Obywatel nie może

851 Myth of the Offshore: How Africa Lost $ 1 Trillion to Tax Havens, „New African”, 2016, nr 561, May, s. 30–36.

852 Transparency International, Corruption in Africa: 75 million people pay bribes, Report 30 No-vember 2015, https://www.transparency.org/news/feature/corruption_in_africa_75_million_peo-ple_pay_bribes (dostęp: 10.05.2017).

853 Badania terenowe przeprowadzone w Republice Środkowoafrykańskiej i Kamerunie, lipiec–wrzesień 2010 roku.

854 Nadużycia, jakich dopuszcza się w tym zakresie policja, miałem okazję zaobserwować oso-biście na przykładzie okrytej złą sławą mozambickiej policji drogowej (Polícia de Trânsito) w czasie pobytu badawczego w Mozambiku w kwietniu 2015 roku.


liczyć na ochronę, a interes publiczny jest terminem pozbawionym znaczenia oraz poważania zarówno w oczach obywateli, jak i osób reprezentujących pań-stwo. Zasadą jest bowiem, że istnieją dwie drogi załatwiania spraw – albo trzeba kogoś znać, albo należy zapłacić. Korupcję w opisywanych państwach możemy podzielić na dwa rodzaje: scentralizowaną i zdecentralizowaną. W przypadku tej pierwszej przywódcy polityczni organizują całą działalność korupcyjną do-tykającą przede wszystkim gospodarki państwa, na przykład wydając koncesje na wydobycie surowców albo możliwość eksportu lub importu poszczególnych dóbr. Korupcja ta objawia się też w procederze sprzedaży stanowisk państwo-wych – bądź za jednorazową opłatę, bądź za cykliczne sumy, które urzędnicy przekazują swoim zwierzchnikom. Kwoty łapówek są zwykle stałe i ustalane odgórnie. Przypadki korupcji zdecentralizowanej to wspomniane już przykła-dowe stawianie barier na drogach przez żołnierzy lub miejscową ludność w celu wymuszenia opłaty od podróżujących. Wysokość łapówki jest w tym wypad-ku przedmiotem negocjacji. Paradoksalnie korupcja zdecentralizowana jest dla państwa nie mniejszym zagrożeniem niż korupcja scentralizowana. Niektórzy badacze uważają nawet, że ma gorsze konsekwencje społeczne i gospodarcze dla kraju. Mimo że korupcja scentralizowana dotyczy wielkich sum pieniędzy, a zdecentralizowana małych kwot, to ta druga przez swą powszechność może skutecznie zabić każdą inicjatywę gospodarczą i uniemożliwić aktywność bar-dziej przedsiębiorczych jednostek855.

Korupcja stała się nieodłącznym elementem życia politycznego państw afrykańskich od momentu ich powstawania. Niewielka elita rządząca wyko-rzystywała swoją pozycję i władzę do osiągania ogromnych korzyści. Wielu polityków bardziej koncentrowało się na prywatnych przedsięwzięciach bizne-sowych niż na pracy dla dobra ogółu. W wyniku uzyskania niepodległości pod kontrolą nowej elity władzy znalazły się bogactwa nowo powstałych państw. Większość ambitnych Afrykanów szybko dostrzegła w działalności politycz-nej najprostszą drogę do osiągnięcia przywilejów i pieniędzy. Nie dziwi zatem

855 W. Easterly, The Elusive Quest for Growth: Economists’ Adventures and Misadventures in the Tropics, Cambridge 2002, s. 247. W trakcie mojej wizyty w pozarządowej organizacji Mecanismo de Apoio à Sociedade Civil – MASC (Mechanizm Wsparcia Społeczeństwa Obywatelskiego), z sie-dzibą w Maputo (Mozambik), jej dyrektor ds. funduszy Phillip Machon wskazał, że największym problemem Mozambiku jest szerząca się na wielką skalę korupcja, dotykająca w praktyce wszyst-kie problematyczne dla funkcjonowania mozambickiej państwowości obszary, takie jak system sprawiedliwości, szkolnictwo czy zarządzanie surowcami naturalnymi. Zauważył również, że rząd w Maputo całkowicie sobie z tym problemem nie radzi mimo napływających uwag od międzynaro-dowych darczyńców, od których pomocy jest uzależniony. Wywiad z Phillipem Machonem – dyrek-torem ds. funduszy w MASC, Maputo, 2.04.2015.


fakt, że spora grupa przywódców i ministrów była zaangażowana nie tylko w działalność państwową, ale także w różne prywatne interesy – od prowadze-nia klubów nocnych aż do handlu surowcami mineralnymi. Znany ekonomi-sta Arthur Lewis w 1965 roku pisał: „Wiele z tego, co się aktualnie dzieje w nie-których państwach, można objaśnić w kategoriach zwykłej ludzkiej pogoni za władzą i bogactwem. Stawka jest bardzo wysoka. Urząd zapewnia władzę, prestiż i pieniądze”856.

Po uzyskaniu niepodległości przez Gabon deputowany tego państwa otrzy-mywał większe wynagrodzenie niż brytyjski członek parlamentu. Koszty utrzymania rządu Gabonu i członków parlamentu proporcjonalnie do docho-du narodowego były wyższe niż koszty utrzymania dworu Ludwika XVI tuż przed wybuchem rewolucji francuskiej. Ministrowie nigeryjscy byli wynagra-dzani nie tylko olbrzymimi, jak na warunki afrykańskie, pensjami, lecz także otrzymywali wiele przywilejów, takich jak klimatyzowane rezydencje wolne od czynszu czy bezpłatne telefony i elektryczność. Wystarczy sprawdzić, jaką część budżetu pochłaniały u progu niepodległości wydatki na służbę cywilną, by dostrzec, jak bardzo trwoniono publiczne pieniądze. W Senegalu wydatki te wynosiły 47% PKB, w Republice Środkowoafrykańskiej i Wybrzeżu Kości Słoniowej – 58%, w Kongu-Brazzaville – 62%, a w Beninie – 65%857. Sytuacja ta w wielu państwach nie zmieniła się do dziś, na przykład uposażenia członków rządu oraz parlamentu kenijskiego należą do najwyższych na świecie i wyno-szą 13 tys. USD miesięcznie. Ponadto dygnitarze są zwolnieni z płacenia po-datków i posiadają liczne przywileje, takie jak paszport dyplomatyczny, włas-ny sekretariat, służbowe mieszkanie, samochód i bezpłatne paliwo do kwoty 50 tys. szylingów kenijskich (KES) (ponad 640 USD), dodatkowo bezpłatne usługi pocztowe i telefoniczne oraz darmowy transport. Mają także zagwaran-towaną pełną opiekę medyczną w kraju i za granicą858.

Do tego dochodzi niegospodarność, przejawiająca się między innymi w me-galomańskich projektach, na przykład tych dotyczących budowy obiektów użyteczności publicznej, takich jak pałace prezydenckie, budynki ministerial-ne, inwestycje w rodzime linie lotnicze czy organizacje konferencji międzyna-rodowych. Ogromne wydatki na te cele często były realizowane w zupełnym oderwaniu od finansowych możliwości państwa. Dobrym przykładem mogą być tutaj działania cesarza Republiki Środkowoafrykańskiej Jeana-Bédela

856 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 160.857 Ibidem, s. 161.858 M. Szupejko, Bogactwo i bieda w Afryce – aspekty ekonomiczne, efekty społeczne i kulturowe

[w:] Problem bogactwa i biedy we współczesnej Afryce, „Forum Politologiczne” 2011, t. 12, s. 53.


Bokassy, który na ceremonię koronacji wydał jedną trzecią rocznego budżetu państwa, czy wcześniejszy jego pomysł na ustanowienie Środkowoafrykań-skich Linii Lotniczych859.

Tabela 75. Zestawienie 21 państw Afryki Subsaharyjskiej wśród 30 najbardziej dotkniętych korupcją państw świata w zestawieniu z rankingiem dysfunkcyjności

Państwo CPI 2016 FSI 2016Somalia 176 1Sudan Południowy 175 2Sudan 170 4Gwinea Bissau 168 17Erytrea 164 18Angola 164 37Republika Konga 159 31Czad 159 7Republika Środkowoafrykańska 159 3Burundi 159 15Demokratyczna Republika Konga 156 8Zimbabwe 154 16Komory 153 57Uganda 151 23Madagaskar 145 56Kenia 145 20Gambia 145 48Kamerun 145 22Mozambik 142 42Mauretania 142 28Gwinea 142 12

Źródło: opracowanie własne na podstawie rankingów: CPI 2016 i FSI 2016.

Prezydent Zairu Mobutu Sese Seko z powodów ambicjonalnych przezna-czył setki milionów dolarów na budowę rezydencji w Gbadolite, gdzie dora-stał (jest ona położona w odludnej części Demokratycznej Republiki Konga, w lesie deszczowym nad rzeką Ubangi)860. We wspomnianej miejscowości

859 Air Centrafrique funkcjonowały w latach 1966–1970. E.B. Titley, Dark Age: The Political Odyssey of Emperor Bokassa, Montreal 2002, s. 69.

860 Mobutu Sese Seko urodził się w nieodległej Lisali, ale dorastał w Gbadolite.


powstały trzy urządzone w przepychu pałace, luksusowy hotel i lotnisko. Pa-łace obsługiwało 700 służących, a strzegło 300 żołnierzy. Wszystkie rezyden-cje wyposażono w posągi z włoskiego marmuru, antyczne meble francuskie, weneckie żyrandole, holenderskie gobeliny. Znalazło się także miejsce dla pa-ryskiej cukierni, a ściągnięci z Europy szefowie kuchni mieli do dyspozycji każdy składnik, jaki był im niezbędny do przyrządzania wykwintnych dań861.

Prezydent Sierra Leone, chcąc godnie podjąć przywódców państw należą-cych do Organizacji Jedności Afrykańskiej, przeznaczył na ten cel dwie trzecie rocznego budżetu państwa. Togo wydało 120 mln dolarów, czyli 50% budżetu państwa, na budowę hotelu i centrum konferencyjnego w Lomé, by wesprzeć starania o przeniesienie siedziby OJA do tego kraju862.

W Zambii powszechność korupcji była powiązana z sektorem surowco-wym, co w połączeniu z neopatrymonialnym systemem politycznym opartym na klientelizmie, jaki ukonstytuował się po uzyskaniu niepodległości, spowo-dowało, że korupcja przybrała w tym państwie cechy systemowe. Szczególnie proceder ów nasilił się w latach 1991–2001, gdy w okresie transformacji syste-mowej ustawa prywatyzacyjna nie zakazywała politykom i urzędnikom na-bywania przekształconych firm. Sprawujący wówczas urząd prezydenta kra-ju Frederick Chiluba (1991–2002) został oskarżony wraz z innymi wysokimi urzędnikami państwowymi o defraudację 40 mln dolarów863.

W Republice Środkowoafrykańskiej przedmiotem korupcji są licencje wy-dawane na wydobycie surowców naturalnych, głównie diamentów, jak rów-nież otrzymanie zgody na wycinki lasów tropikalnych. Proceder korupcyjny związany z diamentami został pokazany we wspomianym już filmie dokumen-talnym Madsa Brüggera Ambasador864. Polski misjonarz Robert Wieczorek tak opisuje korupcję w tym kraju:

Po raz kolejny przeprowadzono reformę praw regulujących wydobycie i obrót diamentami. Okazało się bowiem, że podobno połowa szlachetnych kamieni odpływa z kraju przez kon-trabandę. Kontrola Ministerstwa Pracy wykazała istnienie w kraju 10% fikcyjnych etatów urzędników państwowych, czyli około dwóch tysięcy (…). Jak dawniej, tak i dzisiaj głód

861 W. Clowers, Inside the Crumbling Palaces of Africa’s Dictators, „Daily Mail” 30.07.2015, http://www.dailymail.co.uk/news/article-3143398/Piles-diamonds-porn-Concorde-caviar-Haunt-ing-images-crumbling-palaces-Africa-s-dictators-despots-lived-like-emp (dostęp: 28.10.2016).

862 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 162.863 K. Czernichowski, D. Kopiński, A. Polus, Klątwa surowcowa w Afryce?..., op. cit., s. 108–109;

D. Smith, Former Zambian President Faces Jail in Unprecedented Corruption Trial, „The Guardian” 13.08.2009, http://www.theguardian.com/world/2009/aug/13/zambia-frederick-chiluba-corrup-tion-trial (dostęp: 19.04.2011).

864 Ambasador, reż. M. Brügger, op. cit.


pieniędzy mundurowych różnej maści łatwo było zaspokoić. Wystarczy wypuścić ich na drogi, by formowali bariery. A tam niech od podróżnych żądają „wypełniania formalności”, czyli po 500 FCFA za łebka865.

Kilka lat temu było głośno o kłopotach polskiego podróżnika Macieja Pa-stwy, który trafił do aresztu w Republice Środkowoafrykańskiej. Policja zatrzy-mała go, bo nie chciał zapłacić łapówki. Polak miał budować w Afryce szkołę i studnię głębinową dla najbardziej potrzebujących866.

Według Corruption Perceptions Index 2016 na 30 najbardziej dotkniętych korupcją państw świata 21 (60%) należy do regionu Afryki Subsaharyjskiej867. Wśród nich 17 to według FSI 2016 najbardziej dysfunkcyjne państwa globu868.

Złe rządy i korupcja mogą doprowadzić do kryminalizacji państwa, co w li-teraturze przedmiotu określane jest jako criminal state lub mafia state869. Przy-kładem takiego państwa w Afryce Subsaharyjskiej była Gwinea Bissau, która w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku stała się ważnym punktem przerzu-towym do Europy dla południowoamerykańskich karteli narkotykowych. Narkobaronów przyciągały słabość instytucji państwa oraz warunki natural-ne kraju związane z centralnym położeniem nad Atlantykiem, z silnie roz-członkowanym wybrzeżem i licznymi przybrzeżnymi wyspami archipelagu Bijagós (88 wysp). Ponadto państwo to praktycznie nie posiadało wówczas sił morskich. To właśnie na wspomnianych wyspach pozostających faktycz-nie poza kontrolą władzy dokonywał się przeładunek narkotyków ze statków płynących z Ameryki Południowej na jednostki szmuglujące je dalej na pół-noc. W omawianym okresie według raportów organizacji pozarządowych przez Gwineę Bissau przepływało nawet do tony kokainy tygodniowo870. Siły policyjno-wojskowe są zbyt słabe, ani nie mają środków, by skutecznie walczyć z doskonale wyposażonymi gangami przemytników. Poza tym służby państwa nie zawsze podejmują należyte wysiłki, by uporać się z problemem, a wiele wskazuje na to, że w proceder narkotykowy wmieszani są wyżsi oficerowie

865 R. Wieczorek, Pęknięte serce Afryki, Kraków 2008, s. 250–251.866 Kłopoty polskiego podróżnika, nie dał łapówki, „Gazeta Wyborcza” 5.08.2011, http://wiadomo-

sci.onet.pl/regionalne/poznan/klopoty-polskiego-podroznika-nie-dal-lapowki,1,4813576,region--wiadomosc.html (dostęp: 5.08.2011).

867 Transparency International, Corruption Perceptions Index 2016, http://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016#table (dostęp: 7.02.2017).

868 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, http://fsi.fundforpeace.org (dostęp: 26.08.2016).869 Problematyka ta została poruszona w artykule Moisésa Naima, Mafia States, „Foreign Af-

fairs” 2012, Vol. 91, No. 3, May/June.870 K. Kubiak, Państwo upadłe: Gwinea Bissau [w:] Problem upadku państw..., op. cit., s. 126


sił zbrojnych i funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwości871. Stąd też Gwinea Bissau zaczęła być przedstawiana w mediach, a także przez instytucje mię-dzynarodowe jako pierwsze „afrykańskie narkopaństwo”, w którym wartość przemycanych narkotyków jest większa niż produkt krajowy brutto. Podkreśla się przy tym nie tylko relatywną bliskość geograficzną Ameryki Południowej, ale również obecność języka portugalskiego jako oficjalnego oraz będącego w powszechnym użyciu kreolskiego (crioulo), w obu przypadkach ułatwia-jących ewentualną komunikację z latynoamerykańskimi przemytnikami nar-kotyków872. Wśród uznanych światowych dzienników o Gwinei Bissau jako „pierwszym afrykańskim narkopaństwie” pisały między innymi: „The New York Times”, „The Washington Post”, „The Guardian”, „Der Spiegel” czy „El País”873. Etykietkę „afrykańskiego narkopaństwa” ugruntowały dodatkowo wydarzenia z marca 2009 roku, kiedy to stolicą Gwinei Bissau wstrząsnęły dwa zabójstwa: szefa bissauskich sił zbrojnych generała Batisty Tagme Na Waie oraz prezydenta państwa Nino Vieiry. Interpretowano je najczęściej jako wy-nik walk na szczytach władzy, mających na celu przejęcie kontroli nad prze-mytem i handlem narkotykami874.

Rozwój narkobiznesu w Gwinei Bissau postrzega się zazwyczaj w kate-goriach konsekwencji doświadczanego zjawiska dysfunkcyjności państwa. Wskazuje się przy tym na słabość państwa bissauskiego, niestabilność sceny politycznej, brak kontroli całości terytorium państwowego, monopolu państwa na stosowanie siły czy niedostateczne wypełnianie funkcji kontrolnej. Potwier-dzają to w zasadzie niefunkcjonujący wymiar sprawiedliwości, źle działające, bardzo podatne na korupcję organy ścigania oraz braki infrastrukturalne875.

871 J. Mormul, Przemyt narkotyków a zagrożenie bezpieczeństwa państw Afryki Zachodniej. Ca-sus Gwinei Bissau [w:] Konteksty bezpieczeństwa w Afryce. Konflikty, wojny, polityki bezpieczeństwa, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2014, t. 17, s. 97–121; K. Kubiak, Państwo upadłe: Gwinea Bissau [w:] Problem upadku państw..., op. cit., s. 126.

872 N. Carrier, G. Klantschnig, Africa and the War on Drugs, London 2012, s. 110–111.873 J. Mormul, Przemyt narkotyków a zagrożenie bezpieczeństwa…, op. cit., s. 107–108; P. Fletcher,

Guinea-Bissau economy captive to cocktail snack, Reuters, 15.07.2008, http://www.reuters.com/artic-le/2008/07/16/us-bissau-food-cashews-idUSL1146527220080716 (dostęp: 31.10.2016).

874 L. Polgreen, A. Cowell, Soldiers Kill Guinea-Bissau’s President After Death of Army Chief, Diplomats Say, „The New York Times” 2.03.2009, http://www.nytimes.com/2009/03/03/world/africa/03guinea.html?_r=0 (dostęp: 3.05.2013); D. Kohnert, Democratisation Via Elections in an ‘Afri can Narco-State’? The case of Guinea-Bissau, GIGA Institute of African Affairs, December 2009, MPRA Paper No. 19109; J. Mormul, Przemyt narkotyków a zagrożenie bezpieczeństwa…, op. cit., s. 108.

875 N. Carrier, G. Klantschnig, Africa and the War…, op. cit., s. 112; Guinea-Bissau Fighting Crime without Police or Prison, IRIN. Humanitarian news and analysis, 16.10.2009, http://www.irinnews.org/report/86624/guinea-bissau-fighting-crime-without-police-or-prisons (dostęp: 12.05.2016);


Należy również zauważyć, że – mimo powtarzających się nacisków ze stro-ny ONZ oraz państw darczyńców – nie zaobserwowano znaczących inicja-tyw rządowych, które miałyby na celu rzeczywistą walkę z narkobiznesem; dotychczasowe działania miały raczej charakter doraźny i doprowadziły do kilku skandali narkotykowych, kiedy to do opinii publicznej przedostały się informacje o odkryciu ogromnych ilości kokainy (głównie z Wenezueli), która – zamiast zostać w całości skonfiskowana – „znikała w niewyjaśnio-nych okolicznościach”876. Co więcej, obecnie bissauskie społeczeństwo musi się mierzyć z dodatkowym problemem, będącym konsekwencją omawianego procederu – wzrastającym uzależnieniem od narkotyków, zwłaszcza wśród ludzi młodych, przemytnicy bowiem znaleźli nowy sposób wynagradzania swoich pracowników, opłacając ich, zamiast pieniędzmi, działkami kokainy877.

Warto zaznaczyć, że problem przemytu narkotyków dotyczy wielu państw afrykańskich. Większość z nich ze względu na słabość instytucji państwa nie ma należytych instrumentów do zwalczania tego procederu, jak też niezbęd-nych rozwiązań prawnych i mechanizmów administracyjnych. Do tego docho-dzi problem korupcji na wszystkich szczeblach administracji państwowej i służb mundurowych. Jedną z głównych tras przerzutowych narkotyków jest „szlak hi-szpański”. Statystyki potwierdzają systematyczny wzrost znaczenia Hiszpanii jako kraju tranzytowego dla przemytu narkotyków z Afryki do Unii Europejskiej878.

Dużym problemem jest także działalność korupcyjna światowych kor-poracji, które w walce konkurencyjnej o utrzymanie niskich cen poszukują tanich surowców w Afryce Subsaharyjskiej. Literatura przedmiotu jest bo-gata w przykłady, jak wielkie korporacje korumpują miejscowe elity, by sku-tecznie i tanio eksploatować dobra naturalne rządzonych przez nie państw. Tego typu proceder przyjmuje szczególnie drastyczne i niebezpieczne formy

R. Skelton, Drug Hub Guinea-Bissau Awaits First Prisons, BBC News, 15.07.2010, http://www.bbc.com/news/world-africa-10611635 (dostęp: 12.05.2016).

876 K. Sullivan, Route of Evil, „The Washington Post” 25.05.2008, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2008/05/24/AR2008052401676.html?sid=ST2008052401733 (dostęp: 13.05.2016).

877 N. Carrier, G. Klantschnig, Africa and the War…, op. cit., s. 113–115; J. Hatcher, Guinea-Bissau: How Cocaine Transformed a Tiny African Nation, „Time” 15.10 2012, http://world.time.com/2012/10/15/guinea-bissau-how-cocaine-transformed-a-tiny-african-nation (dostęp: 12.05.2016); M. Hoffman, C. Lane, Guinea-Bissau and South Atlantic Cocaine Trade, Center for American Prog-ress, 22.08.2013, http://www.americanprogress.org/issues/security/report/2013/08/22/72557/guinea-bissau-and-the-south-atlantic-cocaine-trade (dostęp: 25.08.2013); J. Mormul, Przemyt narkotyków a zagrożenie bezpieczeństwa…, op. cit., s. 112–113.

878 W 2003 roku przechwycenie 50% kokainy w UE było zasługą hiszpańskich służb. T. Szu-brycht, Morze Śródziemne w systemie bezpieczeństwa..., op. cit., s. 191.


w państwach słabych i dysfunkcyjnych. Może on doprowadzić do jeszcze większej degradacji państwowości, a nawet do wojny, która pociąga za sobą katastrofę humanitarną i ogromne cierpienia ludności cywilnej. Znany jest mechanizm działania, według którego zagraniczna korporacja stara się o kon-cesję na wydobycie surowców na konkretnym obszarze państwa. W ramach negocjacji padają oferty oficjalnej ceny za wydobycie surowca i często nie mniejszej łapówki dla decydentów. Łapówka dla członków rządu może jednak nie wystarczyć, gdyż w państwie dysfunkcyjnym to niekoniecznie rząd cen-tralny kontroluje obszar, na którym występują pożądane surowce. Konieczne staje się także porozumienie z lokalnymi oddziałami rebelianckimi, by zyskać ich przychylność oraz ochronę biznesowego przedsięwzięcia, której nie jest w stanie zapewnić rząd w stolicy. Istnieje też pokusa pójścia na skróty i doga-dania się bezpośrednio z miejscowymi rebeliantami, którym można zapłacić mniej bez pośrednictwa rządu. Dziennikarze zwracali uwagę na swoisty feno-men polegający na tym, że gdy w krajach afrykańskich trwał krwawy konflikt zbrojny, niektóre korporacje spokojnie prowadziły wydobycie surowców jakby poza lokalną rzeczywistością879.

Tim Butcher w swoim reportażu Rzeka krwi bardzo trafnie opisuje proce-der korupcyjny w Demokratycznej Republice Konga i jego niszczący wpływ na gospodarczy rozwój kraju:

Inwestor, który chciał cokolwiek zarobić, musiał wypełnić mnóstwo dokumentów, żeby otrzymać zgodę na wywiezienie kobaltu z kraju, a żeby móc wypełnić te dokumenty, mu-siał opłacić się Ministerstwu Kopalń nie tylko na miejscu, w Lubumbashi, ale również w Kinszasie; jeśli nastąpiła zmiana ministra, co zdarzało się regularnie, trzeba było uru-chomić nową sieć łapówek i przekupstw. Jeśli inwestor uporał się z ministerstwem, musiał powtórzyć całą procedurę w Departamencie Imigracji, Departamencie Podatków i u miej-scowego gubernatora. Gra była jednak warta świeczki. Zyski z obrotu kobaltem były tak duże, że niektórzy bez mrugnięcia okiem tolerowali ten cały gospodarczy chaos, płacąc mnóstwo łapówek i nieoficjalnych „podatków”, jakich żądały władze. (…) najbardziej irytujący był fakt, że z pieniędzy, jakie przedsiębiorstwa wydobywcze, pośrednicy i kup-cy zostawiali w Kongu, tylko drobny odsetek był inwestowany w miejscową gospodarkę. Ogromna większość przepadała w kieszeniach skorumpowanych urzędników wszystkich szczebli. (…) Skała bogata w kobalt jest pakowana w worki i wywożona z kraju. To zapew-nia miejscowej gospodarce jedynie minimalny zysk, a każdy górnik zarabia zaledwie kilka dolarów. Gdyby władze rzeczywiście były zainteresowane rozwojem gospodarki, wybu-dowałyby na miejscu fabrykę, która mogłaby zamienić rudy kobaltowe w skoncentrowa-ne sole. Transport koncentratu jest dużo bardziej opłacalny, a zyski są większe. W syste-mie, który funkcjonuje w tej chwili, jakaś fabryka w RPA czy Chinach generuje zyski,

879 Dobrą ilustracją tego procederu jest głośny film dokumentalny Franka Piaseckiego Poulsena Krew w twoim telefonie, op. cit. Zob. też R. Uesseler, Wojna jako usługa…, op. cit., s. 200–201, 210–212.


przetwarzając tutejszą rudę – i ten zysk jest stratą dla Konga. Jednak władze interesują się jedynie tym, ile mogą zarobić na łapówkach. Łatwiej przeliczyć worki na granicy i zażądać za każdy konkretnych pieniędzy880.

Felix Kaputu uważa, że wiele znaczących firm nie jest w stanie prowadzić działalności gospodarczej w DRK właśnie dlatego, że urzędnicy państwowi nie są zainteresowani inwestycjami, gdy nie wiąże się to dla nich z osobistymi korzyściami finansowymi, co jest ogromną stratą dla gospodarki państwa881.

Kruche i niestabilne państwa ogarnięte wojną nieprzypadkowo znalazły się na samym szczycie ostatniego rankingu opublikowanego przez Transparency International – Indeksu Percepcji Korupcji za 2016 rok. Na 176 uwzględnio-nych państw w czołówce najbardziej skorumpowanych państw świata znala-zły się najbardziej dysfunkcyjne państwa Afryki Subsaharyjskiej – Somalia, Sudan i Sudan Południowy882. Trudno nie dostrzec, że państwami postrzega-nymi jako najbardziej skorumpowane są te, które padły ofiarą wieloletnich konfliktów, niszczących ich infrastrukturę instytucjonalną, w sytuacji bowiem, gdy najważniejsze instytucje państwowe są słabe lub w ogóle przestają istnieć, mechanizmy korupcyjne wymykają się spod kontroli.

Korupcja nie tylko przynosi wymierne straty gospodarcze, polityczne i spo-łeczne, ale może mieć też tragiczne konsekwencje podczas nieprzewidzianych kataklizmów naturalnych czy klęsk humanitarnych. Historia zna przypadki, gdy korupcja przy rozdziale żywności, kierowanej przez organizacje między-narodowe na obszary ogarnięte klęskami żywiołowymi, niejednokrotnie zwiększała liczbę ofiar. Przewodnicząca Transparency International Huguette Labelle wyraziła opinię, że „w czasie gdy na wdrażanie pakietów antykryzy-sowych wykładane są ogromne środki publiczne, a ponadto, na całym świe-cie podejmowane są wysiłki w celu zapewnienia pokoju, koniecznością staje się zidentyfikowanie punktów, w których korupcja blokuje dobre rządzenie i standardy przejrzystości, tak aby móc przerwać ten niszczący cykl”883.

Niestety również pomoc rozwojowa dla państw dysfunkcyjnych w Afry-ce może się przyczyniać do procederu korupcyjnego. Donatorzy, często nie-świadomie, odgrywają istotną rolę w tym procesie, wspierając złe i niewy-dolne rządy. Jaskrawym przykładem może być afera korupcyjna w Sudanie

880 T. Butcher, Rzeka krwi. Podróż do pękniętego serca Afryki, Warszawa 2009, s. 74–77.881 Spotkanie z Feliksem Kaputu, Kraków, 10.02.2017.882 Transparency International, Corruption Perceptions Index 2016, http://www.transparency.

org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016#table (dostęp: 7.02.2017).883 Transparency International, Corruption Perceptions Index 2016, http://www.transparency.

org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016#table (dostęp: 7.02.2017).


Południowym. Po uzyskaniu niepodległości w 2011 roku rząd w Dżubie stał się beneficjentem ogromnej pomocy międzynarodowej, zainwestowano bo-wiem duże środki finansowe, chcąc by nowo powstałe państwo było budowa-ne za pomocą wysokich standardów good governance. Tymczasem prezydent tego kraju Salva Kiir w liście z 3 maja 2012 roku, skierowanym do 75 najważ-niejszych przedstawicieli życia politycznego Sudanu Południowego, oznajmił, że w budżecie stwierdzono brak około 4 mld dolarów, najprawdopodobniej zdefraudowanych przez byłych i obecnych wysokich urzędników państwa. By zwiększyć szanse na odzyskanie skradzionych pieniędzy, prezydent zaofero-wał amnestię tym, którzy je zwrócą884.

Podczas badań przeprowadzonych w Republice Środkowoafrykańskiej problem rozkradanej pomocy humanitarnej ciągle się przewijał w kolej-nych rozmowach prowadzonych w różnych agencjach pomocowych ONZ i NGO. Zarówno żywność, jak i leki finansowane z pomocy zagranicznej są rozkradane przez urzędników administracji państwowej i sprzedawane na czarnym rynku. Cierpi na tym także reputacja agend ONZ. Byłem świad-kiem, gdy żywność z magazynów WFO była rozdawana w parafii katolickiej w miejscowości Babua w RŚA przez misjonarzy, gdyż tylko do nich ludność miejscowa miała zaufanie, co zapewniało także utrzymanie porządku przy dystrybucji885. Obserwacje te potwierdziły moje rozmowy z misjonarzami oraz dyrektorką szpitala w Bagandu Elżbietą Wryk886.

Problem ten poruszany jest także w literaturze przedmiotu. William Easterly w głośnej książce The White Man’s Burden (Brzemię białego człowie-ka) powołuje się na badania przeprowadzone w Kamerunie, Gwinei, Tanzanii i Ugandzie, które wykazały, że od 30% do nawet 70% leków znajdujących się w dyspozycji rządu zostaje rozkradzionych, nim trafi do potrzebujących887.

Nierzadkie są także przypadki, gdy pieniądze wyasygnowane przez społecz-ność międzynarodową dla państw dysfunkcyjnych z przeznaczeniem na rozwój zostały wykorzystane do utrzymania władzy przez grupę rządzącą. Jaskrawym przykładem takiej sytuacji była wspomniana już wcześniej budowa rurocią-gu Czad–Kamerun. W lipcu 2000 roku Europejski Bank Inwestycyjny (EIB)

884 H. Holland, South Sudan Officials Have Stolen $4 Billion: President, http://www.reuters.com/article/2012/06/04/us-southsudan-corruption-idUSBRE8530QI20120604 (dostęp: 20.09.2012).

885 Wizyta w parafii w miejscowości Babua, Republika Środkowoafrykańska, 12–14 sierpnia 2010 roku.

886 Wywiad z dyrektorką szpitala misji katolickiej diecezji tarnowskiej w Bagandu Elżbietą Wryk. Bagandu, Republika Środkowoafrykańska, 20.08.2010.

887 W. Easterly, The White Man’s Burden: Why the West’s Efforts to Aid the Rest Have Done So Much Ill and So Little Good, Oxford 2007, s. 229–230.


udzielił kredytu w wysokości 144 mln euro pod projekt budowy rurociągu. De-cyzja ta zapadła po tym, jak Bank Światowy potwierdził swoje wsparcie finan-sowe dla tego samego projektu w kwocie 300 mln USD. Ten ambitny projekt miał być przykładem promowania reform polityczno-gospodarczych mających na celu poprawę jakości rządzenia (good governance) i dostosowanie jednego z najbardziej skorumpowanych i dysfunkcyjnych państw świata do efektywnego zarządzania dochodami z ropy oraz do walki z ubóstwem. EIB argumentował, że projekt zapewni zyski, które będą przeznaczone na zmniejszenie ubóstwa i przyczynią się do wzrostu gospodarczego regionu, a także „stworzy warunki dla długotrwałej stabilizacji politycznej. Zyski miały być inwestowane zarówno na północy, jak i na południu kraju, zmniejszając przy okazji napięcie politycz-ne między regionami, pozostającymi od 30 lat w ciągłym konflikcie. Według podpisanego z Bankiem Światowym memorandum 70% dochodów ze sprzeda-ży ropy miało być przeznaczone na projekty infrastrukturalne i fundusz stabi-lizacyjny, ale władze czadyjskie większość pieniędzy spożytkowały na inne cele, głównie militarne. Projekt zdaje się napędzać przemoc, zubożać ludność miesz-kającą w pobliżu pól naftowych, przyczyniać się do zwiększenia presji na tu-bylców, by opuszczali swoje siedziby znajdujące się na trasie rurociągu. Także wojna domowa nasiliła się wraz z uruchomieniem projektu. Niekontrolowana migracja i zanieczyszczenie środowiska oraz jeszcze większy wzrost korupcji spowodowały, że Ron Rogal, główny menedżer Exxon Mobil w Czadzie, przy-znał w styczniu 2007 roku, że: „nie powinniśmy byli nigdy nazywać tego pro-jektu rozwojowym”888. Według Transparency International z 2016 roku Czad zajmuje 159. pozycję wśród najbardziej skorumpowanych państw świata889, a w Indeksie Rozwoju Społecznego (Human Development Index 2015) plasuje się na 186. pozycji (trzeciej od końca)890.

Podobnie jak korupcja, ogromnym problemem państw dysfunkcyjnych są niekompetencja urzędników i niegospodarność. Zwykle są one z sobą bar-dzo związane, niegospodarność jest pokłosiem korupcji bądź niekompetencji. W konsekwencji ludność biednych dysfunkcyjnych państw afrykańskich nie-rzadko zamieszkuje obszary zdegradowane ekologicznie i z wyeksploatowaną szatą leśną, gdzie najlepsza ziemia uprawna jest wydzierżawiona obcym inwe-storom. Sytuacja taka w jeszcze większym stopniu pogłębia problemy ludności omawianych państw.

888 D. Kopiński, Bank Światowy jako katalizator..., op. cit., s. 105–119.889 Transparency International, Corruption Perceptions Index 2016, http://www.transparency.

org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016#table (dostęp: 7.02.2017).890 Human Development Report 2016, op. cit., s. 201.

325Konteksty polityczne i militarne 325

Rozdział IV

Konteksty polityczne i militarne

Wskaźniki polityczne i militarne wykorzystywane do badania stopnia dys-funkcyjności państw najczęściej obejmują legitymizację władzy, usługi pub-liczne, prawa człowieka i rządy prawa, aparat bezpieczeństwa, frakcyjność elit oraz interwencje zewnętrzne. Przy ocenie legitymizacji władzy brane są pod uwagę takie czynniki, jak poziom demokracji, efektywność rządu, procesy wyborcze czy walka o władzę. Ze wskaźnikiem tym związany jest także ko-lejny – dotyczący rozdrobnienia elit rządzących danym państwem. Z wysoką dysfunkcyjnością w przypadku aparatu bezpieczeństwa mamy do czynienia wówczas, kiedy tworzy on swoiste „państwo w państwie”, często stając się kon-kurencją dla władzy państwowej i odbierając jej monopol na stosowanie siły.

Tabela 76. Zestawienie Ibrahim Index of African Governance 2016 (rok 2015) z Fragile States Index 2016 (pogrubioną czcionką zaznaczono państwa Afryki Północnej)

Państwo Punkty Pozycja w IIAG 2015 Pozycja w FSI 2016Mauritius 79,9 1 147Republika Zielonego Przylądka 74,5 2 101Botswana 74,2 3 120Republika Południowej Afryki 73,0 4 108Namibia 70,4 5 103Seszele 70,3 6 125Ghana 67,3 7 102Tunezja 66,9 8 88Senegal 62,4 9 59Lesotho 61,1 10 66Rwanda 60,7 11 32Zambia 59,5 12 49Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 59,1 13 94Kenia 58,8 14 20Benin 58,8 15 72Maroko 57,6 16 89


Państwo Punkty Pozycja w IIAG 2015 Pozycja w FSI 2016Malawi 56,7 17 44Tanzania 56,7 18 62Uganda 54,6 19 23Algieria 52,9 20 76Mozambik 52,3 21 42Burkina Faso 52,2 22 41Gabon 52,2 23 98Egipt 51,3 24 38Sierra Leone 51,0 25 34Liberia 50,7 26 27Gambia 50,5 27 48Suazi 49,6 28 44Madagaskar 49,1 29 56Mali 48,7 30 29Etiopia 48,6 31 24Komory 48,5 32 57Niger 48,4 33 19Togo 48,4 34 51Wybrzeże Kości Słoniowej 48,3 35 21Dżibuti 45,9 36 39Kamerun 45,9 37 22Burundi 45,8 38 15Nigeria 44,9 39 13Gwinea 43,7 40 12Mauretania 43,0 41 28Republika Kongo 42,8 42 31Angola 40,8 43 37Zimbabwe 40,4 44 16Gwinea Bissau 35,7 45 17Gwinea Równikowa 35,5 46 53Libia 35,5 47 25Demokratyczna Republika Konga 33,9 48 8Czad 32,8 49 7Erytrea 29,9 50 18Sudan 28,3 51 4Republika Środkowoafrykańska 24,9 52 3Sudan Południowy 19,9 53 2Somalia 8,5 54 1

Źródło: opracowanie własne na podstawie rankingów: Mo Ibrahim Foundation, A Decade of African Go-vernance 2005–2015, s. 18; Fund for Peace, FSI 2016.


Do lepszego zobrazowania czynników politycznych wykorzystano, oprócz indeksu FSI, także Ibrahim Index of African Governance (IIAG), który w du-żym stopniu jest odwróceniem rankingu Fragile States Index. Na samym dole tabeli 76, wśród najniżej ocenianych w IIAG państw w 2015 roku, znajduje się sześć z listy najbardziej dysfunkcyjnych państw świata według FSI. Siedem naj-wyżej ocenianych państw przez IIAG (Mauritius, Republika Zielonego Przy-lądka, Botswana, RPA, Namibia, Seszele, Ghana) w rankingu FSI 2016 plasuje się powyżej setnego miejsca (w przedziale między miejscem 102. a 147.).

1. Problem złych rządów

Yoweri Kaguta Museveni jest rewolucjonistą i dokonał w Ugandzie rewolucji. A rewolucjo-niści to nie puszki coca-coli, nie mają daty ważności. Prawdziwi rewolucjoniści nie składają dymisji i nie przechodzą na emeryturę. Nie wolno nakładać im kagańca wyborów, bo to nie w ich wyniku zdobyli władzę. Ludziom, którzy zostali wyniesieni na szczyt przez rewolucje, powinno się pozwolić pozostać tam do końca ich dni.

Muammar Kaddafi891

Cytat, który został tutaj przytoczony, bardzo wpisuje się w rozumowanie wie-lu przywódców afrykańskich, szczególnie tych, którzy doszli do władzy jako rewolucjoniści czy ojcowie niepodległości, jak chociażby Robert Mugabe w Zimbabwe czy Isajas Afewerki w Erytrei.

Kwestia, w jakim stopniu tzw. złe rządy są odpowiedzialne za dysfunkcyj-ność i ubóstwo, rozpala umysły licznych badaczy problematyki, wybitnych ekonomistów i ekspertów instytucji międzynarodowych oraz organizacji pomocowych. Najbardziej znany dwugłos w tej sprawie dotyczy polemiki między wspomnianymi już wcześniej na łamach książki Jeffreyem Sachsem i Williamem Easterlym. W największym skrócie – pierwszy z wymienionych za złe rządy obwinia pułapkę ubóstwa, w jakiej pogrążone są państwa biedne-go Południa, drugi zaś jest zdania, że to właśnie ubóstwo jest konsekwencją nieudolnych i skorumpowanych rządów892.

Easterly powołuje się na badania naukowe, które wykazują, że nawet bardzo ubogie państwa, w których sprawowano dobre rządy, były w stanie odpowiednio zagospodarować pomoc zagraniczną, tak by miała ona pozytywny i widoczny

891 W. Jagielski, Nocni wędrowcy, op. cit., s. 146.892 J.D. Sachs, The End of Poverty…, op. cit., s. 188–189; W. Easterly, The White Man’s Burden…,

op. cit., s. 38.


wpływ na tempo wzrostu gospodarczego i podniesienie stopy życia mieszkań-ców. Według niego zatem polityka pomocowa wobec państw ubogich powinna być uzależniona od jakości rządów. Zauważa także, że w okresie lat dziewięć-dziesiątych XX wieku przeciętny kraj afrykański otrzymywał pomoc zagranicz-ną stanowiącą równowartość 15% jego dochodów budżetowych, mimo to tempo wzrostu w tych państwach się zmniejszało893. Easterly przywołuje przykład po-mocy zagranicznych donatorów dla takich państw, jak Kamerun, w którym od 33 lat rządzi dyktator Paul Biya, czy Burkina Faso, gdzie przez 27 lat rządy sprawował Blaise Compaoré, uznawany za jednego z najbardziej skorumpowa-nych polityków na świecie. Ponadto dyktator ten wspierał warlordów odpowie-dzialnych za wojny wewnętrzne w takich państwach, jak Angola, Liberia czy Sierra Leone894. Jak zauważa Easterly, jednym z najbardziej jaskrawych przeja-wów tolerowania przez międzynarodowe instytucje pomocowe złych rządów w Afryce Subsaharyjskiej był przykład Zairu za rządów Mobutu Sese Seko. Podczas sprawowania władzy przez tego dyktatora, uznawanego za jednego z najgorszych tyranów w postkolonialnej historii kontynentu, Międzynarodowy Fundusz Walutowy przekazał Zairowi 11 pożyczek, mimo że doskonale zdawa-no sobie sprawę ze skali korupcji ekipy rządzącej, która w zasadzie rozkradła pomoc zagraniczną w kwocie 20 mld USD895.

Tabela 77 pokazuje, że spośród ośmiu państw Afryki Subsaharyjskiej, któ-re znajdują się w dwudziestce państw świata otrzymujących największą po-moc międzynarodową, pięć plasuje się wśród najbardziej dotkniętych korup-cją państw tego regionu w rankingu – Corruption Perceptions Index 2016896. Poza Mozambikiem i Tanzanią wszystkie pozostałe państwa znajdują się także wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata według rankingu FSI 2016897.

George B.N. Ayittey w artykule The Worst of the Worst (Najgorsi z najgor-szych), który ukazał się na łamach magazynu „Foreign Policy” w lipcu 2010 roku, wskazuje, że w pierwszej dwudziestce najgorszych dyktatorów sprawujących władzę w 2010 roku połowa reprezentuje kraje Afryki Subsaharyjskiej898.

893 W. Easterly, The White Man’s Burden…, op. cit., s. 39–40.894 R.W. Glenn, Rethinking Western Approaches to Counterinsurgency: Lessons from Post-Colo-

nial Conflict, London–New York 2015, s. 19; F. Hara, G. Yabi, Côte d’ Ivore [w:] Responding to Con-flict in Africa, red. J. Boulden, New York 2013, s. 172.

895 W. Easterly, The White Man’s Burden…, op. cit., s. 131–132.896 Transparency International, Corruption Perceptions Index 2016, http://www.transparency.

org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016#table (dostęp: 7.02.2017).897 Fund for Peace, FSI, 2016, http://fsi.fundforpeace.org (dostęp: 12.07.2016).898 G.B.N. Ayittey, The Worst of the Worst: Bad Dude Dictators and General Coconut Heads,

„Foreign Policy” 2010, No. 180, July/August.


Tabela 77. Najwięksi odbiorcy pomocy międzynarodowej wśród państw Afryki Subsaharyjskiej (w mln USD) w porównaniu z indeksami korupcji i dysfunkcyjności państwa

Państwo Kwota uzyskanej pomocy w 2013 r.

Corruption Perceptions Index 2016

Fragile States Index 2016

Etiopia 3825 108 24Tanzania 3430 116 62Kenia 3238 145 20Demokratyczna Republika Konga 2528 156 8

Nigeria 2519 136 13Mozambik 2314 142 42Uganda 1629 151 23Sudan Południowy 1447 175 2

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Millennium Development Goal Report 2015899.

Tabela 78. Przywódcy państw Afryki Subsaharyjskiej sprawujący władzę nie mniej niż 25 lat wg stanu na dzień 30.06.2017

Imię i nazwisko przywódcy

Data dojścia

do władzyPaństwo

Długość sprawowanych

rządów

Wiek przywódcy

Miejsce państwa w rankin

gu FSI 2016Teodoro Obiang Nguema Mbasogo 3.08.1979 Gwinea

Równikowa 37 lat 75 lat 53

José Eduardo dos Santos 10.09.1979 Angola 37 lat 74 lata 37

Robert Mugabe 18.04.1980 Zimbabwe 37 lat 93 lata 16Paul Biya 6.11.1982 Kamerun 34 lata 84 lata 22Denis Sassou Nguesso*

1979–1992, 25.10.1997

Republika Konga 32 lata 73 lata 31

Yoweri Kaguta Museveni 29.01.1986 Uganda 31 lat 72 lata 23

Umar Hasan Ahmad Al-Baszir 30.06.1989 Sudan 28 lat 73 lata 4

Idriss Déby 2.12.1990 Czad 26 lat 65 lat 7Isajas Afewerki 27.04.1991 Erytrea 26 lat 71 lat 18

* Denis Sassou Nguesso sprawuje władzę z przerwą przypadającą na lata 1992–1997.


899 Millennium Development Goal Report 2015, Top Aid Recipiens in 2013 from All Recorded Providers (millions of 2013 dollars), Taking Stock of the Global Partnership for Development, s. 16, http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/MDG_Gap_2015_E_web.pdf (dostęp: 28.01.2016).


Wyraźnie można dostrzec, że jednym z elementów łączących wymienio-nych powyżej przywódców jest okres sprawowanych przez nich rządów. Bę-dący najdłużej u władzy prezydenci Gwinei Równikowej – Teodoro Obiang Nguema Mbasogo, Angoli – José Eduardo dos Santos i Zimbabwe – Robert Mugabe sprawują rządy 37 lat. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że z wyjąt-kiem Gwinei Równikowej i Angoli, które w rankingu FSI są kwalifikowane jako high warning, wszystkie pozostałe państwa znajdują się w ścisłej czołówce najbardziej dysfunkcyjnych państw świata (very high alert, high alert i alert).

Ironicznie w tej sytuacji brzmią słowa prezydenta Ugandy Museveniego wypowiedziane w 1986 roku: „Żaden przywódca afrykańskiego państwa nie powinien sprawować rządów dłużej niż dziesięć lat”900. Gdy polityk ten, będą-cy u władzy już 31 lat, obejmował urząd w 1986 roku, był uważany przez Za-chód za wzór nowego pokolenia przywódców Afryki Subsaharyjskiej. Dzisiaj Uganda zajmuje 23. pozycję wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata. Z kolei były prezydent Gambii Yahya Jammeh, który przez 22 lata sprawował ten urząd, zasłynął wypowiedzą, że „Jeśli Allah mu pozwoli, to będzie rządził Gambią przez miliard lat”901.

Wszyscy wymienieni w tabeli 78 przywódcy sprawują władzę od ponad ćwierćwiecza i – z wyjątkiem prezydenta Czadu Idrissa Déby’ego – mają po-wyżej 70 lat. Leciwi dyktatorzy nie rządzą sami, są raczej szyldem pod hasłem „wielki człowiek” (big man), za którym kryje się otoczenie polityczne zainte-resowane utrzymaniem istniejącego porządku, wspierane przez różne grupy interesów. Wymownym przykładem są rządy Roberta Mugabe w Zimbabwe902. W przypadku Mugabe i Isajasa Afewerkiego z Erytrei bezpośrednie zaplecze sta-nowią weterani walki o niepodległość. Dawni towarzysze broni sprawują ekspo-nowane i odpowiedzialne funkcje państwowe, mimo że na ich miejscu powinni się znaleźć dobrze wykształceni i kompetentni urzędnicy. Kompetencje nie mają jednak większego znaczenia, gdyż weterani są lojalni i zdyscyplinowani, ponad-to ciężko ich atakować za nieudolność czy inne przewiny (np. korupcyjne), bo przecież za młodu przelewali krew za sprawę. Opozycja atakująca przywódcę i jego ekipę rządową jest natychmiast oskarżana o brak patriotyzmu, kwestiono-wanie dorobku niepodległości, a nawet o zdradę narodowych interesów903.

900 Ibidem (tłum. aut.).901 A. Polus, Gambia: Nic nie trwa wiecznie – 22 lata u władzy Yahya Jammeha zamiast „mi-

liarda”, PCSA, http://www.pcsa.org.pl/products/gambia-nic-nie-trwa-wiecznie-22-lata-u-wladzy--yahya-jammeha-zamiast-miliarda (dostęp: 20.12.2016).

902 M. Bratton, Power, Politics in Zimbabwe, Boulder–London 2016, s. 2.903 G. Kibreab, Eritrea: A Dream Deferred, Woodbridge–Rochester 2009, s. 372–373; M. Brat-

ton, Power, Politics in Zimbabwe, op. cit., s. 75.


Bez względu zatem na to, jaki dyktator jest u władzy i jak długo ją sprawu-je, nigdy nie jest sam i dlatego przedmiotem rozważań należy uczynić także wspierającą decydenta grupę rządzącą, elity władzy, rozumiane jako centrum podejmowania decyzji. Przydatne do tego typu refleksji będzie posłużenie się na użytek realiów państw afrykańskich typologią kręgów decyzyjnych Ziemo-wita Jacka Pietrasia. Krąg wewnętrzny tworzyłaby wówczas niewielka grupa najbliższych przyjaciół dyktatora, członków jego rodziny, współpracowników i doradców, często nieformalnych. Kolejny poziom to krąg elit polityczno-rzą-dowych, w skład którego wchodzą członkowie rządu, parlamentu, oficerowie armii, przywódcy partii rządzących, lokalni działacze w terenie. Następny krąg stanowią elity społeczno-gospodarcze skupiające najbardziej prominen-tnych i zamożnych obywateli, często powiązanych biznesowo, a także czynniki opiniotwórcze wspierające reżim – naukowcy, dziennikarze. W skład czwar-tego kręgu wchodzą lobbies jako grupy interesów, które mogą stanowić po-wiązani z reżimem przedstawiciele jego grupy etnicznej bądź innych grup et-nicznych dających mu swoje poparcie oraz przedstawiciele konkretnych gałęzi biznesu wydobywczego (diamenty, ropa naftowa), przemysłu drzewnego – czy w skrajnym przypadku – narkotykowego (Gwinea Bissau), a także stanowiący ważną siłę polityczną weterani walki o niepodległość, jak w przypadku Erytrei i Zimbabwe. Krąg piąty odnosi się do liderów szczebla lokalnego i członków lokalnej administracji czerpiących korzyści z trwającego stanu rzeczy. Ostatni krąg, szósty, obejmuje ogół społeczeństwa i może stanowić potencjalną grupę zwolenników bądź przeciwników politycznych904.

Długoletnie rządy wiążą się także z pokusą zapewnienia sukcesji władzy dla członków rodziny, tak jak to się działo w państwach Afryki Północnej przed wybuchem arabskiej wiosny. Przykładem państw rządzonych przez rodzinne dynastie są obecnie Demokratyczna Republika Konga (Joseph Kabila, 2001), Togo (Faure Gnassingbé, 2005) i Gabon (Ali Bongo Ondimba, 2009), gdzie rządy sprawują synowie byłych prezydentów, a w Malawi brat byłego prezy-denta (Peter Mutharika, 2014)905. Podobnie chciał postąpić prezydent Senega-lu Abdoulaye Wade, który w 2009 roku przeforsował ustanowienie instytucji wiceprezydenta na mocy nowelizacji obowiązującej konstytucji. Ówczesny

904 Z.J. Pietraś, Decydowanie polityczne, Warszawa–Kraków 2000, s. 81–83.905 Gdy prezydent Bingu wa Mutharika zmarł w kwietniu 2012 roku, władzę na mocy konstytu-

cji objął wiceprezydent Joyce Banda, jednak już wówczas było wiadomo, że faktycznym sukcesorem będzie brat zmarłego prezydenta, czekano tylko na upływ kadencji Bandy. K.Y. Dionne, B. Dulani, Constitutional Provisions and Executive Succession: Malawi’s 2012 Transition in Comparative Per-spective, „African Affairs” 2013. Vol. 112, No. 446, January, s. 116.


prezydent uzasadniał ustanowienie urzędu wiceprezydenta umożliwieniem wzrostu efektywności działań prezydenckich i zwiększeniem płynności funk-cjonowania organów administracyjnych podlegających bezpośrednio władzy prezydenta. W 2011 roku Wade podjął próbę modyfikacji konstytucji, polega-jącej na wspólnym wyborze prezydenta i wiceprezydenta w drodze głosowa-nia powszechnego906. W rzeczywistości intencją Wade’a było przygotowanie nowego urzędu wiceprezydenta dla swojego syna, który w przyszłości miał go zastąpić. Pod wpływem gwałtownych demonstracji prezydent został jednak zmuszony do wycofania się ze swoich planów, a w końcu przegrał także wy-bory prezydenckie w 2012 roku. Urząd wiceprezydenta został zniesiony kilka miesięcy później907. Typowe dla wielu państw Afryki Subsaharyjskiej rządy „prezydenckiej dynastii” możemy obecnie zaobserwować w Ugandzie, gdzie prezydent Museveni powołał na stanowiska państwowe kilku członków swojej rodziny, łącznie z własną żoną Janet Kataahą Museveni, która jest ministrem ds. bogatej w minerały prowincji Karamoja, a także członkiem parlamentu. Dla obserwatorów sytuacji politycznej w Ugandzie nie ulega wątpliwości, że na następcę prezydenta jest przygotowywany jego syn, generał Muhoozi Kainerugaba, który jest dowódcą sił specjalnych, odpowiedzialnych także za ochronę prezydenta. Obecnie rzeczywistym dowódcą ugandyjskiej armii jest przyrodni brat prezydenta, generał Salim Saleh, który oficjalnie piastu-je urząd głównego doradcy prezydenta ds. wojskowych. Szwagier prezydenta Sam Kutesa piastuje urząd ministra spraw zagranicznych i uważany jest za jed-nego z najbogatszych ludzi w Ugandzie oraz za mózg operacji biznesowych rodziny Musevenich908.

Naruszanie demokratycznych reguł wyborczych obecnie występuje w pań-stwach o wysokiej dysfunkcyjności rejonu Wielkich Jezior Afrykańskich, ta-kich jak Demokratyczna Republika Konga, Burundi, Rwanda czy wspomnia-na już Uganda. W ostatnich tygodniach 2016 roku poważny kryzys wybuchł w DRK po tym, jak w dniu upływu drugiej kadencji prezydenckiej (20 grud-nia 2016 r.), wbrew konstytucji, prezydent Joseph Kabila zapowiedział, że nie ustąpi ze stanowiska i ponownie będzie się starał o wybór na urząd prezyden-ta. Wywołało w kraju to falę zamieszek, w których wyniku śmierć poniosło

906 Ł. Jakubiak, System ustrojowy Senegalu, Kraków 2014, s. 83–84.907 Y. Gouse, Senegal: When Enough is Enough and the People Know It as That, „Addis Standard”

2012, Vol. 2, Iss. 13, March, s. 19–20.908 E. Ojulu, The General in His Labyrinth, „New African” 2016, No. 558, February, s. 43.


kilkadziesiąt osób909. W sąsiednim Burundi od sierpnia 2005 roku urząd pre-zydenta sprawuje Pierre Nkurunziza, który – wbrew konstytucji – w kwietniu 2015 roku zapowiedział kandydowanie na trzecią kadencję w wyborach zapla-nowanych na czerwiec tegoż roku. Na wieść o tym w Burundi wybuchły anty-rządowe manifestacje, które spowodowały starcia z policją i śmierć kilkunastu osób. W maju tegoż roku doszło także do puczu wojskowego, który został jed-nak zdławiony przez siły rządowe. Nkurunziza, tak jak wcześniej zapowiadał, zgłosił swoją kandydaturę w wyborach prezydenckich i odniósł w nich zwycię-stwo. Od momentu wyborów Burundi pogrąża się w destabilizacji, a w sporze politycznym coraz częściej jest rozgrywana sprawa pochodzenia etnicznego. W kraju dochodzi do aktów przemocy, w wyniku których śmierć poniosło już ponad 400 osób, a swoje domy opuściło 240 tys.910 Na określenie sytuacji poli-tycznej w Burundi coraz częściej stosowany jest termin: „wojna domowa niskiej intensywności” (a low-intensity civil war). Kwestia trzeciej kadencji prezyden-ckiej, której nie przewidywała konstytucja, dotyczy też Rwandy i jej prezyden-ta Paula Kagame. W wyniku zmiany konstytucji Kagame otrzymał możliwość ubiegania się o kolejne kadencje i pozostania u władzy do 2034 roku911.

Jako że wszystkie wymienione wyżej państwa graniczą z sobą, obserwato-rzy mówią o „gorączce trzeciej kadencji” (third term fever) w państwach regio-nu Wielkich Jezior Afrykańskich912.

Do zaskakującej sytuacji związanej z niechęcią do oddania władzy w wyni-ku przegranych wyborów doszło także w Gambii. Prezydent Yahya Jammeh, który w wyniku wojskowego zamachu stanu doszedł do władzy w 1994 roku, po 22 latach rządów i czterech kolejnych kadencjach prezydenckich przegrał ostatnie wybory i początkowo uznał nawet zwycięstwo swego przeciwnika. Po kilku dniach zmienił jednak zdanie i oznajmił, że wybory zostały sfałszo-wane, a następnie zwrócił się do Sądu Najwyższego Gambii o ich unieważ-nienie913. Wierni Jammehowi żołnierze zajęli budynek należący do Centralnej Komisji Wyborczej, gdzie przechowywano karty do głosowania. Wojsko i taj-na policja rozpoczęły aresztowania zwolenników opozycji. Władze zamknęły

909 A. Ross, T. Cocks, Protests Erupt in Congo as Kabila’s Mandate Expires, Reuters, 19.12.2016, http://www.reuters.com/article/us-congo-politics-idUSKBN14800C (dostęp: 22.12.2016).

910 J. Hatcher, Burundi on the Precipice, „New African” 2016, No. 558, February, s. 10–12.911 Rwandan president Paul Kagame to Run for Third Term in 2017, „The Guardian” 1.01.2016,

https://www.theguardian.com/world/2016/jan/01/rwanda-paul-kagame-third-term-office-consti-tutional-changes (dostęp: 20.03.2016).

912 A. Izama, Third Term Fever!, „New African” 2016, No. 558, February, s. 8–9.913 Gambia Supreme Court Judge Declines to Rule on President’s Election Challenge, Reuters,

17.01.2017, http://af.reuters.com/article/idAFKBN1510KZ (dostęp: 17.01.2017).


także niezależne rozgłośnie radiowe. Wydawało się, że o przyszłości politycz-nej Gambii zdecyduje wojsko, które w przeszłości niejednokrotnie już roz-strzygało kwestie polityczne. Nowo wybrany prezydent Adam Barrow, wraz z wieloma działaczami opozycji, schronił się w pobliskim Senegalu. Dnia 19 stycznia 2017 roku Barrow złożył przysięgę prezydencką w ambasadzie gambijskiej w Senegalu. W tej sytuacji państwa ECOWAS zagroziły, że jeżeli Jammeh nie uszanuje wyniku wyborczego, dojdzie do interwencji zewnętrz-nej. W nocy z 19 na 20 stycznia 2017 roku siły ECOWAS, złożone z żołnierzy Senegalu, Nigerii, Togo, Ghany i Mali, przekroczyły granicę Gambii, nie napo-tykając oporu. Jammeh drogą lotniczą uciekł do Gwinei Równikowej, zabiera-jąc z państwowej kasy około 11 mln dolarów914.

Wybory w Gambii – państwie, które nie znajduje się na samych szczytach dysfunkcyjności (48. pozycja według FSI 2016, high warning) – ukazują po-wszechny problem wielu państw w Afryce Subsaharyjskiej, w których rezulta-ty demokratycznych wyborów nie zawsze są przyjmowane przez stronę prze-graną i zwykle padają wówczas oskarżenia o fałszerstwa i nieprawidłowości w procesie wyborczym. Powoduje to napięcia w państwie wywołane niepoko-jem, czy ogłoszony wynik wyborów zostanie uszanowany.

Złe rządy mogą w bardzo szybkim tempie popsuć sytuację ekonomicz-ną całego kraju. Mimo że mogą one wyrządzić wiele szkody, w warunkach świata zachodniego mniej lub bardziej wykształcony aparat administracyjny jest w stanie niwelować skutki błędnych decyzji, społeczeństwo zaś ma szan-sę w następnych wyborach pokazać rządzącym czerwoną kartkę. W realiach państw dysfunkcyjnych złe rządy mogą zniszczyć państwo i jego ekonomię.

W Afryce Subsaharyjskiej możemy podzielić państwa ogarnięte wysoką dysfunkcyjnością na takie, które już w momencie powstania były w dużym stopniu dysfunkcyjne, oraz takie, które w okresie uzyskania niepodległości znajdowały się na dobrej drodze do zbudowania sprawnej państwowości. Do pierwszej grupy można zaliczyć: Republikę Środkowoafrykańską, Demo-kratyczną Republikę Konga, Czad czy Sudan Południowy. Druga grupa obej-muje państwa, które jak na warunki Afryki Subsaharyjskiej radziły sobie nieźle na początku niepodległej państwowości, a infrastruktura i administracja po-zostawione przez kolonizatorów były w stosunkowo dobrym stanie. W tej gru-pie można umieścić Kenię, Ghanę i Zimbabwe. Wśród państw dysfunkcyjnych większość jednak to te, które od początku samodzielności politycznej nigdy

914 S. Bojang Jr, Dawn of Hope, Justice and Empty Coffers, „New African” 2017, No. 570, March, s. 13; B.B. Diop, After Jammeh, „New African” 2017, No. 570, March, s. 16–17.


nie wyszły poza dysfunkcyjność. To kraje, w których złe rządy to nie tylko zły prezydent i ekipa ministrów, lecz także cała machina państwowa – skorumpo-wana i niewydolna oraz nieprzygotowana do pełnienia funkcji rzesza niższych urzędników915, ale też brak społeczeństwa myślącego kategoriami wspólnego interesu (co zresztą nie jest niczym zaskakującym w społeczeństwach o cha-rakterze plemiennym i klanowym). Jak zatem widać, ogromnym problemem państw dysfunkcyjnych jest nie tylko brak wykwalifikowanych urzędników, ale także nieumiejętność myślenia obywateli w sposób uwzględniający dobro kraju, co jest pokłosiem z jednej strony myślenia społeczeństwa w kategoriach plemiennych, z drugiej zaś bardzo niskiego poziomu edukacji. Niestety nawet jeśli wysiłkiem państwa czy organizacji międzynarodowych udaje się w końcu wykształcić pewną grupę świadomych obywateli, to większość z nich wcześ-niej czy później stara się wyemigrować. (Co ma uczynić lekarz, jeśli nie ma realnych warunków pracy, bo szpitale to budynki bez elementarnego wyposa-żenia?) Zatem problem emigracji to nie tylko poszukiwanie lepszego życia, ale także pracy. Dotyka on zarówno osób wykwalifikowanych, jak i tych, którzy żadnych kwalifikacji nie posiadają. Według Roberta Rotberga dramatyzm tej sytuacji pokazuje problem pielęgniarek z Zimbabwe, których więcej pracuje w Londynie niż w swoim kraju916.

Zmiana myślenia obywateli jest największym problemem tych państw i na-wet „dobre rządy” nie będą w stanie szybko go przezwyciężyć bez wieloletniej edukacji społeczeństwa. Jak pokazuje historia, również przywódcy kierujący się jak najszlachetniejszymi pobudkami i pełni zapału mogą popsuć gospo-darkę, jeśli nie posiadają zaplecza w postaci wykształconych kadr lub przyjmą złą strategię. Przykładem mogą być rządy Kwame Nkrumaha w Ghanie, która przed uzyskaniem niepodległości w 1957 roku była jednym z najlepiej prospe-rujących gospodarczo terytoriów w Afryce. Niespełna osiem lat później kraj stanął na krawędzi bankructwa917. Ghana, próbując zbudować uprzemysłowio-ną gospodarkę kontrolowaną przez państwo, roztrwoniła rezerwy walutowe w wysokości 200 mln dolarów (wyższe niż całe zasoby niepodległych Indii)918.

Przykładem, jak złe rządy mogą doprowadzić kraj do ruiny i drastycz-nie pogorszyć los jego mieszkańców, jest Zimbabwe za prezydentury Rober-ta Mugabe. Przed przejęciem przez niego władzy Rodezja była nazywana

915 W ciągu 20 lat od uzyskania niepodległości przez Zimbabwe (1980–2000) liczba urzędników w tym kraju powiększyła się trzykrotnie.

916 Wykład profesora R. Rotberga na konferencji pt. African Globalities – Global Africans, op. cit.917 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 175.918 E. Hobsbawm, Wiek skrajności, op. cit., s. 323.


spichlerzem Afryki. W 1980 roku państwo to było pierwszym światowym eksporterem białej kukurydzy i trzecim eksporterem tytoniu, najwięk-szym afrykańskim eksporterem bawełny i wołowiny, czołowym eksporterem orzeszków ziemnych, soi, pszenicy, herbaty, kawy i trzciny cukrowej. Pogło-wie bydła wynosiło 5 mln sztuk. Państwo od początku rządów Mugabe było jednak źle zarządzane. Prezydent bardziej skupiał się na zapewnieniu sobie władzy i zniszczeniu politycznych konkurentów niż na gospodarce. W tej sy-tuacji państwo było zupełnie nieprzygotowane na skutki katastrofalnej suszy, która nawiedziła Zimbabwe w latach 1991–1992. Do prawdziwej katastro-fy doszło jednak na początku 2000 roku, przed wyborami parlamentarny-mi. Zagrożony przez opozycję Mugabe, chcąc uniknąć odpowiedzialności za szybko postępujący rozkład gospodarki, będący skutkiem jego błędnej polityki, zapowiedział, że wywłaszczy białych farmerów, by zaprowadzić wreszcie dziejową sprawiedliwość i oddać ziemię Afrykanom. W 2000 roku około 6 tys. białych farmerów, potomków brytyjskich i burskich osadników rządzących do 1980 roku Rodezją, było w posiadaniu 70% gruntów rolnych w kraju. Władze tolerowały ich bogactwo, ponieważ biali trzymali się z dala od polityki, a ich farmy stanowiły podstawę gospodarki i główne źródło wa-lutowych dochodów kraju. Na początku lat osiemdziesiątych wspomniane 6 tys. nowoczesnych i dobrze zarządzanych gospodarstw białych rolników dawało 90% ogółu produkcji rolnej Zimbabwe, podczas gdy tradycyjne rol-nictwo afrykańskie i spółdzielnie rolne (800 tys. gospodarstw) tylko 10%919.

Tabela 79. Kluczowe wskaźniki ekonomiczne w Zimbabwe w latach 2000–2008

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008Wzrost PKB % –6,8 –2,7 –4,4 –10,4 –3,8 –5,3 –4,8 –7,4 –14,5PKB per capita USD 3358 3144 3068 2775 2737 2606 2533 2346 2005

Finansowy deficyt % PKB 18,6 7,0 2,7 0,2 7,6 6,1 3,1 Brak

danych 32,1

Inflacja % 56 112 199 599 133 586 1281 100 000 231 000 000

Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Bratton, Power, Politics in Zimbabwe, op. cit., tabela 5.2, s. 84.

Do ataków na białe farmy i terroryzowania opozycji rządząca partia ZANU (Zimbabwe African National Union – Afrykański Narodowy Związek Zim-babwe) skierowała młodzieżowe bojówki oraz weteranów z partyzanckiej

919 A. Norman, Mugabe. Teacher, Revolutionary, Tyrant, Stroud 2008, s. 103.


wojny wyzwoleńczej z lat siedemdziesiątych XX wieku. Działania te co prawda umocniły władzę Mugabe i ZANU, ale rozpętały spiralę nienawiści do białych osadników i rozbudziły nadzieje szerokich mas na łatwe przejęcie ziemi. Dzię-ki populistycznym hasłom i fałszerstwom wyborczym zwolennicy Mugabe wygrali wybory parlamentarne w 2000 roku, a on sam wybory prezydenckie w 2002 roku. W latach 2000–2002 około 6 mln hektarów ziemi zostało skonfi-skowanych kosztem 4 tys. białych farmerów, a następnie ziemie te rozdzielono pomiędzy 127 tys. małych farm rodzinnych i 7,2 tys. dużych farm prowadzo-nych przez czarnoskórych właścicieli. Najlepsze farmy przypadły prominen-tnym działaczom rządzącej partii ZANU-PF920.

Działania, które pozwoliły Mugabe wygrać batalię o fotel prezydencki, jed-nocześnie doprowadziły kraj do ruiny. Dziś gospodaruje w Zimbabwe zale-dwie 300 białych farmerów, pozostałych wywłaszczono i zmuszono do opusz-czenia kraju. Odebrane im farmy, rozparcelowane między bezrolną biedotę, a często oddawane po znajomości dygnitarzom rządzącej partii, ich kuzynom i przyjaciołom, popadły w ruinę. Nie potrafiąc gospodarować na wielkich far-mach, bez maszyn rolniczych, nawozów sztucznych, pieniędzy, a nawet ak-tów własności ziemi niezbędnych do zaciągnięcia kredytów, drobni rolnicy dzielili ziemię na niewielkie poletka uprawiane na własne potrzeby. Partyjni urzędnicy przerabiali farmy na prywatne tereny safari albo odsprzedawali. W 2006 roku sam prezydent Mugabe przyznał, że z ziem przejętych w wyniku reformy rolnej uprawiana jest mniej niż połowa. W rezultacie Zimbabwe zna-lazło się w największym w swojej historii kryzysie gospodarczym. Produkcja rolna spadła od roku 2000 o połowę, a 350 tys. osób utraciło środki utrzymania (liczba uwzględnia pracowników farm wraz z rodzinami). W tym samym roku 400 firm zlikwidowało swą działalność w kraju, co skutkowało utratą około 10 tys. miejsc pracy. Ponad 100 fabryk uległo likwidacji, w wyniku czego ko-lejne 3,5 tys. ludzi utraciło zatrudnienie. Załamaniu uległa branża turystycz-na. Według oficjalnych danych Agencji Turystycznej Zimbabwe (Zimbabwe Tourism Authority) spadek przyjazdów turystów z Wielkiej Brytanii i Irlandii spadł w 2001 roku o 51% w stosunku do roku poprzedniego, to samo doty-czyło turystów z USA i Kanady – 42%921. Skutek był taki, że w ciągu dwóch lat pozbawiony rezerw walutowych kraj stanął na granicy bankructwa. Zaczęło brakować żywności, a jedna czwarta trzynastomilionowej ludności kraju zo-stała uzależniona od pomocy międzynarodowych organizacji humanitarnych.

920 M. Bratton, Power, Politics in Zimbabwe, op. cit., s. 75–76.921 A.S. Mlambo, A History of Zimbabwe, Cambridge 2014, s. 236–237.


Jedna czwarta wyjechała z kraju za chlebem – głównie do Wielkiej Brytanii, a także sąsiednich państw – Republiki Południowej Afryki i Botswany. W pań-stwie brakowało benzyny, prądu, towarów z importu. W 2002 roku Unia Eu-ropejska przekazała Zimbabwe pomoc żywnościową o wartości 83 mln euro, a USA 17 mln dolarów na leki i pomoc humanitarną związaną z epidemiami, w tym AIDS. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia z 2008 roku 6 mln obywateli, czyli więcej niż jedna trzecia ludności tego kraju, było zagro-żonych głodem, ponad 40 tys. kobiet umarło podczas porodu lub bezpośrednio po nim, w porównaniu do niespełna tysiąca w czasach Rodezji. Współczynnik umierających na AIDS był jednym z najwyższych w Afryce. Bezrobocie sięgało 90%922. Według raportu Banku Światowego w roku 2009 aż 77% ludności Zim-babwe żyło w skrajnej biedzie, a podstawowe zadania państwa w sferze usług zdrowotnych uległy załamaniu. Pozycja państwa w rankingu HDI 2008 spadła do najniższej w historii923. Inflacja w Zimbabwe gwałtownie rosła, by w lipcu 2008 roku osiągnąć poziom 231 mln procent. W tymże roku wprowadzono na rynek banknot o nominale 100 mld dolarów zimbabweńskich. Ostatecznie 31 stycznia 2009 roku minister finansów Zimbabwe ogłosił, że dolar zimbab-weński przestał być jedyną obowiązującą walutą, a mieszkańcy mogli zamiast niego używać walut innych państw, takich jak dolar amerykański, euro, funt szterling, południowoafrykański rand czy botswańska pula924. Gdy w miesz-kańców ugodziła największa w Afryce od 15 lat epidemia cholery, Mugabe nie uznał jej rzeczywistych rozmiarów, twierdząc, że to wroga propaganda pod-sycana z zewnątrz. W konsekwencji epidemia wybuchła na wielką skalę i sta-ła się trudna do opanowania. W państwie, które w czasach Rodezji szczyciło się jednym z najlepszych systemów opieki zdrowotnej w Afryce, do połowy 2009 roku zanotowano 80 tys. przypadków zachorowań na cholerę, z czego 4 tys. zakończyły się śmiercią925.

Złe i niewydolne rządy nie dotyczą tylko władzy centralnej, bardzo dotkli-wa może być też niekompetencja i zaniechania władz lokalnych, i to nie tyl-ko w państwach o największym stopniu dysfunkcyjności. Przykładem może być Ghana, która uważana jest we wszystkich rankingach dotyczących Afryki Subsaharyjskiej za jedno z lepiej zarządzanych państw. Klęski powodzi, jakie

922 A. Norman, Mugabe, Teacher, Revolutionary, Tyrant, op. cit., s. 117–122.923 World Bank, Zimbabwe, http://www.worldbank.org/en/country/zimbabwe/overview (dostęp:

12.07.2016).924 Podczas pobytu w Zimbabwe w połowie 2013 roku zauważyłem, że w powszechnym obiegu

był tylko dolar amerykański.925 M. Bratton, Power, Politics in Zimbabwe, op. cit., s. 85; J. Chochołomski, Zimbabwe w cieniu

Mugabego, psz.pl, http://www.psz.pl/Zimbabwe-w-cieniu-Mugabego (dostęp: 12.07.2016).


nawiedziły stolicę Ghany Akrę w latach 2015–2016, bardzo mocno ugodziły w miasto i kosztowały życie ponad 200 osób. Gdy przybyłem do Akry w sierp-niu 2016 roku, gołym okiem było widać, że miasto kilka tygodni wcześniej przeżyło kataklizm powodzi926. Mieszkańcy skarżyli się na nieudolność władz lokalnych, które mimo klęski żywiołowej, jaka dotknęła Akrę dokładnie rok wcześniej, nie uczyniły nic, by taka sytuacja nie powtórzyła się ponownie, z tak dramatycznymi konsekwencjami dla miasta i jego mieszkańców. Wydarzenia te sprowokowały dyskusję o odpowiedzialności władz przed społeczeństwem i były opisywane w prasie, która przytaczała przykład Francji i powodzi w mia-steczku La Faute-sur-Mer, jaka wydarzyła się w grudniu 2014 roku, w której wyniku zginęło 29 osób. Burmistrz francuskiego miasta został uznany win-nym zaniedbań i osadzony w więzieniu, podczas gdy burmistrz Akry nie po-niósł żadnych konsekwencji, nawet politycznych927.

2. Stopień wypełniania funkcji przez państwo

Najwięcej jest przeciętnych władców. Mogą oni znakomicie rządzić, pod warunkiem że aparat rządowy, na czele którego stoją, jest sprawny.

Napoleon Bonaparte928

Państwa dysfunkcyjne nie tylko przyjmują na siebie bardzo mały zakres obo-wiązków, ale na dodatek nie są w stanie skutecznie się z nich wywiązać. Pań-stwa te nie wypełniają należycie swoich funkcji wobec własnych obywateli, ale też skala owych zaniedbań jest różna. W Demokratycznej Republice Kon-ga, Sudanie Południowym i Republice Środkowoafrykańskiej służba zdrowia i edukacja istnieją tak naprawdę tylko dzięki misjom i organizacjom między-narodowym, podczas gdy w Zimbabwe odsetek analfabetów liczy zaledwie 10%, co daje temu państwu największy w Afryce współczynnik osób umie-jących pisać i czytać. Z kolei w Etiopii wskaźnik wykształcenia na poziomie podstawowym w ostatnich 10 latach wzrósł o 20%929.

926 Pobyt badawczy w Ghanie, sierpień 2016 roku.927 F. Akomolafe, Ghana: Much Ado about Elections, „New African” 2016, No. 563, July, s. 44–45;

obserwacje w trakcie badań terenowych w Ghanie, sierpień 2016 roku.928 N. Bonaparte, Maksymy, Warszawa 1983, s. 62.929 Zimbabwe Has Highest Literacy Rate in Africa, African Globe, 9.07.2013, http://www.african-

globe.net/africa/zimbabwe-highest-literacy-rate-africa (dostęp 20.04.2014).


Najbardziej jaskrawą i tragiczną dla obywateli oznaką dysfunkcyjności pań-stwa jest utrata przez nie monopolu na stosowanie siły, co oznacza, że w spo-sób niekontrolowany znajduje się ono w posiadaniu graczy niepaństwowych, czyli lokalnych liderów, grup klanowych czy etnicznych. Obywatele, widząc niewydolność instytucji państwa, szukają nowych przywódców, którzy byliby w stanie zagwarantować im bezpieczeństwo i zabezpieczyć elementarne pod-stawy egzystencji. W ten sposób lokalni przywódcy, zdobywając coraz moc-niejszą pozycję w terenie, nie chcą się podporządkować władzom centralnym i wręcz dążą do uzyskania jak największej samodzielności, a z czasem do se-paratyzmu. Władze centralne stopniowo tracą zdolność kontroli nad obsza-rem państwa, co wcześniej czy później może doprowadzić do wybuchu wojny domowej. W konsekwencji utrata suwerennej władzy nad terytorium może doprowadzić do upadku państwowości, jak to ma miejsce w Somalii. Kryzys państwa somalijskiego i walki wewnętrzne w warunkach katastrofy huma-nitarnej, jaką były klęski suszy w latach 2011–2012 i 2015–2016, pochłonęły życie dziesiątek tysięcy mieszkańców, a setki tysięcy zmusiły do opuszczenia swoich domów.

Niezdolność państw do kontrolowania własnego terytorium i faktyczna utra-ta suwerenności na obszarze kraju dają podmiotom pozapaństwowym ogromne możliwości, by w warunkach ogólnego chaosu rozwijać działalność przestępczą i eksploatować zasoby naturalne państw objętych kryzysem. Zwykle organizacje przestępcze uzyskują możliwości rozbudowy swych struktur, często o charak-terze międzynarodowym, czerpiąc z tej działalności znaczne dochody. W ta-kich państwach istnieje bowiem niewielkie ryzyko ingerencji słabych rządów państw, będących w stanie kryzysu, w poczynania wspomnianych podmio-tów930. Najbardziej rażące przykłady przejmowania władzy na dużych obszarach przez podmioty niepaństwowe dotyczą w ostatnich latach Liberii, Sierra Leone, Demo kratycznej Republiki Konga, Mali i Republiki Środkowoafrykańskiej. Przywódcy Narodowo-Patriotycznego Frontu Liberii (National Patriotic Front of Liberia – NPFL) stworzyli państwo w państwie, wprowadzając własną wa-lutę, system bankowy i podatkowy. Z kolei Zjednoczony Front Rewolucyjny (Revolutionary United Front – RUF) w Sierra Leone na zajętych przez siebie tere-nach nielegalnie eksploatował złoża diamentów, które były wymieniane na broń i dobra konsumpcyjne za pośrednictwem międzynarodowych korporacji

930 M. Madej, Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego, War-szawa 2007, s. 92–94; R. Kuźniar, Polityka i siła, op. cit., s. 268.


przestępczych, w tym Al-Kaidy931. Ugrupowania te są odpowiedzialne za roz-pętanie i podtrzymywanie okrutnej wojny domowej, która pochłonęła dziesiąt-ki tysięcy ofiar. Armia Bożego Oporu, wykorzystując słabość rządów Ugandy, Demokratycznej Republiki Konga i Republiki Środkowoafrykańskiej, przez lata terroryzowała ludność cywilną tych krajów, porywając nieletnich i wcielając w swoje szeregi, prawie bezkarnie przekraczając granice słabych państw, doko-nując gwałtów, mordów i siejąc spustoszenie932. Przykładem obecności rozbu-dowanych struktur przestępczych, w które są wplątani wysocy przedstawiciele państwa, może być także Gwinea Bissau, która nazywana jest przez niektórych obserwatorów narkopaństwem933.

Państwa dysfunkcyjne są także częściej narażone na przejmowanie władzy na drodze zamachu stanu, gdyż wobec słabości struktur państwowych woj-skowy zamach stanu w wielu krajach Afryki Subsaharyjskiej stał się w rze-czywistości zinstytucjonalizowaną metodą zmiany rządów. W okresie pierw-szych 20 lat od uzyskania przez większość państw Afryki niepodległości, czyli od roku 1960, prawie 90% państw Afryki Subsaharyjskiej doświadczyło za-machów stanu bądź prób zamachu stanu i spisków mających na celu przejęcie władzy. W latach 1960–1982 odnotowano 52 udane zamachy stanu, 56 prób przewrotu i 102 spiski antyrządowe. Regionem Afryki, którego państwa w naj-większym stopniu doświadczyły zamachów stanu, była Afryka Zachodnia, w której odnotowano 45% przypadków prób niekonstytucyjnego przejęcia władzy934. Od zakończenia zimnej wojny w Afryce Subsaharyjskiej nastąpiło 58 zamachów lub prób zamachu stanu935. Problematyka ta została także pod-jęta w artykule naukowym Paula Colliera i Anke Hoeffler – Coup Traps: Why does Africa have so many Coups d’Etat?936

931 Terrorist Training Camps, GlobalSecurity.org, http://www.globalsecurity.org/military/world/para/al-qaida-camps.htm (dostęp: 15.09.2016); D. Farah, Krwawe diamenty. Tajna sieć finansowa islamskich terrorystów, Kraków 2007, s. 10–16.

932 Lord’s Resistance Army Killed Hundreds in Congo Massacre, Reuters, 27.03.2010, http://www.reuters.com/article/2010/03/27/us-congo-democratic-massacre-idUSTRE62Q1PZ20100327 (dostęp: 11.04.2013).

933 E. Vuliammy, How a Tiny West African Country Became the World’s First Narco State, 9.03.2008, https://www.theguardian.com/world/2008/mar/09/drugstrade (dostęp: 15.01.2014); A. Loewenstein, How Not to Fix an African Narco-State, „Foreign Policy” 6.01.2016, http://foreignpolicy.com/2016/ 01/06/how-not-to-deal-with-an-african-narco-state-guinea-bissau (dostęp: 7.05.2016).

934 P.D. Williams, War & Conflict in Africa, op. cit., s. 153.935 M. Bankowicz, Zamach stanu. Studium teoretyczne, Kraków 2009, s. 37.936 P. Collier, A. Hoeffler, Coup Traps: Why does Africa have so many Coups d’Etat?, Centre for

the Study of African Economies, Department of Economics, University of Oxford, https://pdfs.se-manticscholar.org/b635/e1df8a93082954af5f76a8f9706096c700d1.pdf (dostęp: 20.08.2016).


Tabela 80. Zamachy stanu i próby zamachu stanu w Afryce Subsaharyjskiej przeprowadzone po zakończeniu zimnej wojny (1990–2016)

Rok zamachu Państwo

1990 Nigeria, Zambia

1991 Mali, Lesotho, Somalia

1992 Sierra Leone

1993 Burundi, Nigeria

1994 Gambia, Lesotho

1995 Wyspy Świętego Tomasza i Książęca

1996 Burundi, Niger, Sierra Leone

1997 Republika Konga, Demokratyczna Republika Konga, Zambia, Sierra Leone

1998 Lesotho

1999 Niger, Wybrzeże Kości Słoniowej

2001 Burundi, Republika Środkowoafrykańska

2003 Republika Środkowoafrykańska, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Burkina Faso, Gwinea Bissau

2004 Czad, Gwinea Równikowa, Togo

2004 Mauretania

2006 Czad, Madagaskar

2008 Gwinea, Mauretania

2009 Madagaskar

2010 Niger, Gwinea Bissau

2011 Demokratyczna Republika Konga, Gwinea Bissau, Niger

2012 Mali, Gwinea Bissau, Malawi, Wybrzeże Kości Słoniowej, Sudan

2013 Republika Środkowoafrykańska, Sudan Południowy, Benin, Komory, Czad

2014 Lesotho, Gambia, Burkina Faso

2015 Burundi, Burkina Faso

2016 Burkina Faso


W statucie powołanej do życia w 2000 roku Unii Afrykańskiej są zawar-te zapisy, które zobowiązują regionalne grupy państw do eliminowania prób niekonstytucyjnych zmian rządów na kontynencie afrykańskim, przewidując w takim wypadku sankcje, a nawet interwencje. Zapisy te zostały poprzedzone decyzjami wypracowanymi jeszcze w okresie istnienia Organizacji Jedności Afrykańskiej, podczas dwóch Zgromadzeń Szefów Państw i Rządów OJA


w Algierze (1999) i Lomé (2000)937. Podczas otwarcia Zgromadzenia UA na po-czątku 2010 roku nowy przewodniczący organizacji prezydent Malawi Bingu wa Mutharika oznajmił, że już „nadszedł najwyższy czas, by wypowiedzieć wojnę niekonstytucyjnym zmianom rządów na afrykańskiej ziemi”938. Nie uchroniło to niestety państw Afryki Subsaharyjskiej od kolejnych zamachów stanu, choć ostatni przykład ze stycznia 2017 roku, gdzie państwa ECOWAS zmusiły byłego prezydenta Gambii do ustąpienia z urzędu po przegranych wy-borach, pokazuje, że istnieje wśród przywódców afrykańskich coraz większa świadomość konieczności respektowania reguł demokratycznych939.

3. Łamanie praw człowieka i naruszanie zasad praworządności

Na początku zaczęliśmy siać w mieście postrach. Posłuszni rozkazom zajęliśmy się przy-wracaniem porządku. Mieliśmy całkowitą swobodę działania. (…) My kadogo byliśmy pierwszymi po Bogu, mieliśmy władzę nad życiem i śmiercią. Władza to dobra rzecz. Delektowałem się nią każdego dnia.

Lucien Badjoko, Byłem dzieckiem żołnierzem940

Łamanie praw człowieka i naruszanie praworządności w państwach dys-funkcyjnych jest codziennością, a skala tego zjawiska jest adekwatna do stopnia dysfunkcyjności państwa. Niepraworządność może być wynikiem działalno-ści władzy (jak w Sudanie, Czadzie i Zimbabwe), może także stanowić rezul-tat anarchii panującej w państwie i słabości rządu centralnego, gdzie różnej maści bojówki dokonują gwałtów, rzezi i samosądów na bezbronnej ludności cywilnej (Demokratyczna Republika Konga, Somalia, Republika Środkowo-afrykańska, Nigeria, Sudan Południowy). Także restrykcyjna polityka wobec wolności słowa i przekonań politycznych jest uwzględniana w ocenie państwa i ma wpływ na jego notowania w rankingach dysfunkcyjności. Przykładem może być Etiopia, która w ostatnich latach cieszyła się dobrą opinią ze wzglę-du na postępy gospodarcze i zaangażowanie w walce z terroryzmem, będąc

937 Declaration on the Framework for an OUA Response to Unconstitutional Changes in Govern-ment, OUA, doc. AHG/Decl. 5 (XXXVI), 10–12 July 2000, http://www.peaceau.org/uploads/ahg-decl-5-xxxvi-e.pdf (dostęp: 20.02.2017).

938 P.D. Williams, War & Conflict in Africa, op. cit., s. 155.939 W. Lizak, Afrykańskie instytucje..., op. cit., s. 347–355.940 L. Badjoko, Byłem dzieckiem żołnierzem, Warszawa 2005, s. 70.


jednocześnie jednym z najbardziej restrykcyjnych krajów wobec mediów941. W grudniu 2016 roku Komitet Ochrony Dziennikarzy (Committee to Pro-tect Journalists – CPJ) opublikował coroczny spis państw z największą liczbą dziennikarzy uwięzionych z powodów politycznych na świecie. W czołówce listy znajdują się trzy państwa afrykańskie: Egipt – 25 uwięzionych dziennika-rzy, Erytrea – 17, Etiopia – 16942.

W Etiopii dochodzi także do przymusowych, bezprawnych przesiedleń ludności z terenów, które rząd planuje przeznaczyć pod wielkie inwestycje, jak choćby zapory wodne. Przykładem może być wspomniane już wcześniej zmu-szanie do przesiedlenia rolniczo-pasterskiej ludności w dolnym biegu rzeki Omo, odbywa się to bez konsultacji społecznej i odpowiedniej rekompensaty943.

Władze w Addis Abebie stosują także bezwzględną politykę represji wobec największej obecnie grupy etnicznej zamieszkującej Etiopię – Oromo944. Według raportu Amnesty International za lata 2011–2014, zatytułowanego Ponieważ jestem Oromo, co najmniej 5 tys. członków tej społeczności zostało aresztowanych w 2011 roku za ich rzeczywistą bądź domniemaną działalność opozycyjną. Raport, opierając się na zeznaniach ponad 200 świadków, ukazuje tysiące osób, które doświadczyły aresztowań i tortur. Byli więźniowie, którzy uciekli z Etiopii, mówią o ofiarach śmiertelnych, pobiciach, pozorowanych eg-zekucjach oraz torturach (wstrząsy elektryczne, przypalanie, gwałty)945.

Według raportu Amnesty International od początku grudnia 2015 do po-łowy stycznia 2016 roku 140 osób z grupy etnicznej Oromo poniosło śmierć w wyniku działań etiopskich sił bezpieczeństwa. Działo się to podczas trwa-jących kilka tygodni protestów przeciw wywłaszczeniom związanym z plano-wanym przez władze poszerzeniem granic okręgu stołecznego Addis Abeby kosztem ziem Oromo okalających stolicę Etiopii. Demonstracje ogarnęły

941 M. Kagari, N. Jansen, Op-ed: The World Must Not Forget the Jailed Journalists of Ethiopia, Amnesty International, 10.12.2015, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/12/op-ed-the-world-must-not-forget-the-jailed-journalists-of-ethiopia (dostęp: 20.06.2016).

942 2016 Prison Census: 259 Journalists Jailed Worldwide, https://cpj.org/imprisoned/2016.php (dostęp: 2.01.2017).

943 South Omo. Pastoralists Forced from Their Land, Human Rights Watch, http://www.hrw.org/features/south-omo-pastoralists-forced-their-land (dostęp: 23.12.2012).

944 Oromo stanowią 34,4% populacji Etiopii. World Factbook, CIA, 20.01.2016, https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/et.html (dostęp: 24.01.2016).

945 „Because I am Oromo”, Sweeping Repression in the Oromia Region of Ethiopia, Amnesty Inter-national, 28 października 2014, s. 7–9, https://www.amnesty.org/en/documents/afr25/006/2014/en/(dostęp: 23.01.2016); wywiad z prof. Mererą Gudina, parlamentarzystą, liderem Narodowego Kon-gresu Oromo, Addis Abeba, 28.02.2012; K. Tronvoll, Briefing: The Ethiopian 2010 Federal and Regio-nal Elections: Re-establishing the One-party State, „African Affairs” 2011, Vol. 110, No. 438, January.

Tabela 81. Państwa Afryki Subsaharyjskiej w Światowym Indeksie Wolności Prasy (World Press Freedom Index 2015)

Państwo Miejsce w rankingu WPFI 2015 Liczba punktów FSI 2016

Erytrea 179 83,2 18Sudan 174 72,3 4Somalia 172 72,3 1Dżibuti 170 71,0 39Gwinea Równikowa 167 66,2 53Rwanda 161 56,5 32Suazi 155 47,9 44Gambia 151 44,5 48Demokratyczna Republika Konga 150 44,3 8

Burundi 145 42,9 15Etiopia 142 41,8 24Czad 135 40,1 7Kamerun 133 39,6 22Zimbabwe 131 39,1 16Sudan Południowy 125 38,0 2

Źródło: opracowanie własne na podstawie: WPFI 2015; FSI 2016.


jednocześnie jednym z najbardziej restrykcyjnych krajów wobec mediów941. W grudniu 2016 roku Komitet Ochrony Dziennikarzy (Committee to Pro-tect Journalists – CPJ) opublikował coroczny spis państw z największą liczbą dziennikarzy uwięzionych z powodów politycznych na świecie. W czołówce listy znajdują się trzy państwa afrykańskie: Egipt – 25 uwięzionych dziennika-rzy, Erytrea – 17, Etiopia – 16942.

W Etiopii dochodzi także do przymusowych, bezprawnych przesiedleń ludności z terenów, które rząd planuje przeznaczyć pod wielkie inwestycje, jak choćby zapory wodne. Przykładem może być wspomniane już wcześniej zmu-szanie do przesiedlenia rolniczo-pasterskiej ludności w dolnym biegu rzeki Omo, odbywa się to bez konsultacji społecznej i odpowiedniej rekompensaty943.

Władze w Addis Abebie stosują także bezwzględną politykę represji wobec największej obecnie grupy etnicznej zamieszkującej Etiopię – Oromo944. Według raportu Amnesty International za lata 2011–2014, zatytułowanego Ponieważ jestem Oromo, co najmniej 5 tys. członków tej społeczności zostało aresztowanych w 2011 roku za ich rzeczywistą bądź domniemaną działalność opozycyjną. Raport, opierając się na zeznaniach ponad 200 świadków, ukazuje tysiące osób, które doświadczyły aresztowań i tortur. Byli więźniowie, którzy uciekli z Etiopii, mówią o ofiarach śmiertelnych, pobiciach, pozorowanych eg-zekucjach oraz torturach (wstrząsy elektryczne, przypalanie, gwałty)945.

Według raportu Amnesty International od początku grudnia 2015 do po-łowy stycznia 2016 roku 140 osób z grupy etnicznej Oromo poniosło śmierć w wyniku działań etiopskich sił bezpieczeństwa. Działo się to podczas trwa-jących kilka tygodni protestów przeciw wywłaszczeniom związanym z plano-wanym przez władze poszerzeniem granic okręgu stołecznego Addis Abeby kosztem ziem Oromo okalających stolicę Etiopii. Demonstracje ogarnęły

941 M. Kagari, N. Jansen, Op-ed: The World Must Not Forget the Jailed Journalists of Ethiopia, Amnesty International, 10.12.2015, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/12/op-ed-the-world-must-not-forget-the-jailed-journalists-of-ethiopia (dostęp: 20.06.2016).

942 2016 Prison Census: 259 Journalists Jailed Worldwide, https://cpj.org/imprisoned/2016.php (dostęp: 2.01.2017).

943 South Omo. Pastoralists Forced from Their Land, Human Rights Watch, http://www.hrw.org/features/south-omo-pastoralists-forced-their-land (dostęp: 23.12.2012).

944 Oromo stanowią 34,4% populacji Etiopii. World Factbook, CIA, 20.01.2016, https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/et.html (dostęp: 24.01.2016).

945 „Because I am Oromo”, Sweeping Repression in the Oromia Region of Ethiopia, Amnesty Inter-national, 28 października 2014, s. 7–9, https://www.amnesty.org/en/documents/afr25/006/2014/en/(dostęp: 23.01.2016); wywiad z prof. Mererą Gudina, parlamentarzystą, liderem Narodowego Kon-gresu Oromo, Addis Abeba, 28.02.2012; K. Tronvoll, Briefing: The Ethiopian 2010 Federal and Regio-nal Elections: Re-establishing the One-party State, „African Affairs” 2011, Vol. 110, No. 438, January.

Tabela 81. Państwa Afryki Subsaharyjskiej w Światowym Indeksie Wolności Prasy (World Press Freedom Index 2015)

Państwo Miejsce w rankingu WPFI 2015 Liczba punktów FSI 2016

Erytrea 179 83,2 18Sudan 174 72,3 4Somalia 172 72,3 1Dżibuti 170 71,0 39Gwinea Równikowa 167 66,2 53Rwanda 161 56,5 32Suazi 155 47,9 44Gambia 151 44,5 48Demokratyczna Republika Konga 150 44,3 8

Burundi 145 42,9 15Etiopia 142 41,8 24Czad 135 40,1 7Kamerun 133 39,6 22Zimbabwe 131 39,1 16Sudan Południowy 125 38,0 2

Źródło: opracowanie własne na podstawie: WPFI 2015; FSI 2016.

swym zasięgiem ponad 100 miejscowości w regionie Oromia, a ich uczestnicy zostali brutalnie spacyfikowani i oskarżeni o terroryzm946.

Tabela 81 ukazuje, że na 15 najniżej klasyfikowanych państw Afryki Sub-saharyjskiej w rankingu Światowego Indeksu Wolności Prasy aż 11 zalicza-nych jest do najbardziej dysfunkcyjnych państw świata. Co istotne, jeśli chodzi o ten indeks, państwa Afryki Subsaharyjskiej jako region nie plasują się, jak to bywa w innych rankingach, na samym końcu. Wypadają gorzej niż państwa Europy i Ameryk, ale lepiej niż państwa Azji i Pacyfiku, Europy Wschodniej oraz Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu947.

946 Ethiopia: Civil Society Groups Urge the International Comunity to Address Killing of Oromo Protesters, Amnesty International, 14.01.2016, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2016/01/ethiopia-civil-society-groups-urge-the-international-community-to-address-killing-of-oromo-protesters (dostęp: 24.01.2016).

947 World Press Freedom Index 2015, https://index.rsf.org/#!/presentation (dostęp: 4.01.2016).


Istotnym problemem w państwach Afryki Subsaharyjskiej o wysokim stopniu dysfunkcyjności jest handel ludźmi. Proceder ten jest drastycznym przykładem łamania praw człowieka i choć ma długą historię, to sam termin nie był sprecyzowany w prawie międzynarodowym aż do listopada 2000 roku, kiedy to w Palermo został podpisany Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, przyjęty przez ONZ jako protokół dodatkowy do Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania przestępczości zorganizowanej948.

Według Biura Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (United Nations Office on Drugs and Crime – UNODC) blisko 2,4 mln osób staje się ofiarami handlu ludźmi, a zyski zorganizowanych grup przestęp-czych z tego procederu przekraczają 32 mld dolarów. Handel ludźmi szczegól-nie dotyka kobiety i dzieci (w co czwartym ujawnionym przypadku dotyczy on małoletnich). Największą grupę stanowią jednak kobiety – około 60%949. Z państw Afryki Wschodniej i Środkowej kobiety są wysyłane przede wszyst-kim do krajów arabskich. Według Human Trafficking & Modern-Day Slavery około 25 tys. sprzedanych etiopskich kobiet przebywa obecnie za granicą, głównie w państwach Bliskiego Wschodu950. Według Światowego Indeksu Niewolnictwa (Global Slavery Index – GSI) w Afryce Subsaharyjskiej wy-korzystuje się w charakterze siły niewolniczej około 5,6 mln osób951. Kraje o największej liczbie osób zniewolonych to Nigeria (875 tys.), Demokratyczna Republika Konga (873 tys.), Sudan (454 tys.) i Etiopia (411 tys.)952. Z kolei Etiopia to „największy eksporter” kobiet w Afryce, a stolica Addis Abeba ma największą liczbę domów publicznych na kontynencie. Szlaki handlu ludźmi prowadzą przez Dżibuti, Somaliland, Jemen, Sudan i Egipt. Około 400 oficjal-nie zarejestrowanych na terenie Etiopii agencji trudni się wysyłaniem ludzi do pracy za granicę. Państwami docelowymi, do których głównie wyjeżdżają Etiopczycy, są państwa Zatoki Perskiej. Przyjmuje się, że tylko 30%–40% osób rzeczywiście wyjeżdża do pracy, pozostałe 60%–70% trafia do nielegalnych

948 United Nations Convention against Transnational Organized Crime and Protocols Thereto, New York 2004, https://www.unodc.org/documents/treaties/UNTOC/Publications/TOC%20Con-vention/TOCebook-e.pdf (dostęp: 9.01.2016).

949 Human Trafficking, UNODC Annual Report 2014, http://www.unodc.org/unodc/en/hu-man-trafficking/what-is-human-trafficking.html?ref=menuside (dostęp: 8.01.2016).

950 Zob. U.S. Department of State, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, 8.03.2006, http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/2005/61569.htm (dostęp: 18.04.2013).

951 Global Slavery Index 2016, s. 26, http://assets.globalslaveryindex.org/downloads/Global +Slavery+Index+2016.pdf (dostęp: 3.07.2016).

952 Ibidem.


zajęć, które noszą znamiona niewolnictwa. Liczba wyjeżdżających to około 1500 osób dziennie953.

Problem niewolnictwa dotyka także ludności tubylczej, której prawa są na-gminnie łamane. Podczas badań terenowych w Republice Środkowoafrykań-skiej miałem okazję zaobserwować położenie Pigmejów i ich status społeczny na południu tego kraju w okolicach miejscowości Bagandu. Są oni dyskry-minowani i wykorzystywani przez stojących od nich wyżej w rozwoju cywi-lizacyjnym Bantu. Wyzysk, jaki ich spotyka, jak też warunki, w jakich pracu-ją i mieszkają, są zbliżone do niewolnictwa. Padają też często ofiarami grup band rabusiów i rebeliantów podczas kolejnych wojen domowych w Republice Środkowoafrykańskiej czy Demokratycznej Republice Konga. W czasie wojny domowej w Rwandzie w 1994 r.oku według szacunków organizacji między-narodowych zginęło około 30% populacji Pigmejów954.

Tabela 82. Państwa Afryki Subsaharyjskiej znajdujące się w ścisłej czołówce państw o największym wskaźniku niewolnictwa w Afryce Subsaharyjskiej w stosunku do liczby ludności wg rankingu dysfunkcyjności FSI 2016 i rankingu zniewolenia GSI 2016

Państwo Miejsce w rankingu FSI 2016

Miejsce w rankingu GSI 2016 w Afryce

Subsaharyjskiej

Procent zniewolonej populacji

Somalia 1 1 1,1Sudan Południowy 2 1 1,1Republika Środkowoafrykańska 3 1 1,1

Sudan 4 1 1,1Czad 6 5 0,6Demokratyczna Republika Konga 8 1 1,1

Źródło: opracowanie własne na podstawie rankingów: FSI 2016 i GSI 2016.

Zestawienie zawarte w tabeli 82 pokazuje, że wszystkie państwa Afryki Sub-saharyjskiej z pierwszej ósemki skrajnie dysfunkcyjnych państw świata w ran-kingu FSI mają bardzo wysoki współczynnik osób zniewolonych, wynoszący

953 Trafficking in Persons Report 2014, U.S. Department of State, s. 171–172, http://www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/2014/index.htm (dostęp: 5.12.2014).

954 G. Michałowska, Status społeczny ludności tubylczej w Afryce w świetle międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka [w:] Stosunki międzynarodowe w XXI wieku. Księga jubileu-szowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, red. E. Haliżak, Warszawa 2006, s. 771–772.


1,1% (oprócz Czadu), i w stosunku do liczby ludności zajmują ex aequo 1. po-zycję w Afryce Subsaharyjskiej w rankingu Global Slavery Index 2016955.

W Somalii, pogrążonej w walkach między wojskami rządowymi wspoma-ganymi przez oddziały Unii Afrykańskiej a islamistycznymi bojówkami Asz--Szabab, dochodzi do nagminnego łamania praw ludności zamieszkującej te-rytoria objęte konfliktem (głównie południową część kraju). Obie strony są odpowiedzialne za naruszanie praw człowieka, do którego dochodzi w trakcie bombardowań i ostrzeliwań osad zamieszkanych przez cywilów. Asz-Szabab na kontrolowanych przez siebie terenach ponosi odpowiedzialność za liczne egzekucje osób podejrzewanych o sprzyjanie rządowi bądź samosądy na tle religijnym, rekrutowanie dzieci do oddziałów zbrojnych oraz zmuszanie ko-biet do małżeństw. Siły rządowe i wspierające je sojusznicze milicje również dopuszczają się aresztowań, tortur oraz egzekucji zwolenników Asz-Szabab lub osób podejrzewanych o sprzyjanie tej organizacji956. Były prezydent Soma-lii Hassan Sheikh Mohamud (2012–2016) zapowiedział śledztwo po tym, jak czterech dziennikarzy zostało zabitych w połowie września 2012 roku na te-rytoriach kontrolowanych przez wojska rządowe, co podniosło liczbę ofiar śmiertelnych wśród dziennikarzy na obszarach znajdujących się we władaniu rządu w Mogadiszu do 13 osób. Od momentu rozpadu państwa w 1992 roku w Somalii ogółem zginęło 42 dziennikarzy957.

W Zimbabwe Mugabe rządzi za pomocą terroru i krwawo rozprawia się z przeciwnikami politycznymi. Po objęciu władzy w 1980 roku, dążąc do zbu-dowania jednopartyjnego państwa rządzonego przez jego ugrupowanie poli-tyczne – ZANU-PF i zapewnienia sobie całkowitej kontroli w sprawowaniu rządów, rozprawił się krwawo z byłymi sojusznikami z okresu wojny party-zanckiej – ZAPU. Jako że ugrupowanie to reprezentowało grupę etniczną Ndebele, uderzenie w ZAPU miało charakter nie tylko walki politycznej, lecz także etnicznej. W wyniku pacyfikacji przeprowadzonej przez oddziały woj-skowe na południu kraju zginęło około 20 tys. ludzi. Po Ndebele przyszła kolej na białych farmerów. Uzbrojeni w pałki, maczety i karabiny bojówkarze na-jeżdżali na ich posiadłości, zmuszając właścicieli do opuszczenia gospodarstw. Policja wzywana na pomoc albo przyjeżdżała za późno, albo nie pojawiała się wcale. Wszystkim było bowiem wiadomo, że tego typu działania wspierał rząd.

955 Trafficking in Persons Report 2014, op. cit.956 Human Rights Watch, Human Rights in Somalia, http://www.hrw.org/africa/somalia (dostęp:

23.12.2012).957 Human Rights Watch, Somalia: Investigate Killings of Journalist, 24.09.2012, http://www.hrw.

org/news/2012/09/24/somalia-investigate-killings-journalists (dostęp: 22.12.2012).


W ciągu roku (2000–2001) ponad 2 tys. farm należących do białych właścicieli zostało siłą przejętych przez państwo958. Towarzyszyło temu nie tylko łamanie prawa własności, ale także łamanie praw człowieka, gdyż przy tej okazji nie-rzadko dochodziło do przemocy fizycznej, a także zabójstw. Bojówki aktywi-stów ZANU, jawnie wspierane przez władze, bezkarnie plądrowały i grabiły dorobek całych pokoleń farmerskich rodzin.

Obecnie w dalszym ciągu opozycja jest prześladowana, jej działacze ska-zywani na więzienie, a wolność słowa w Zimbabwe nie istnieje. Demonstracje i wiece są brutalnie rozpędzane przez siły porządkowe, a wybory ulegają regu-larnym fałszerstwom i manipulacjom959.

Zimbabwe zajmuje obecnie 16. pozycję na liście państw o największym stop-niu dysfunkcyjności, co jest dużą poprawą w porównaniu z latami poprzedni-mi. W tabeli 83 przedstawiono miejsce tego państwa w rankingu FSI w ciągu ostatnich 12 lat, w okresie 2006–2016. Najgorzej było ono oceniane w latach 2007–2010, kiedy w rankingach dysfunkcyjności zajmowało bardzo wysokie miejsca – kolejno 4., 3., 2. i znów 4.

Tabela 83. Pozycja Zimbabwe w rankingu FSI za lata 2006–2016

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 20165 4 3 2 4 6 5 10 11 16 16


Jednakże nie tylko w państwach znajdujących się na czołowych miejscach rankingów FSI są łamane prawa człowieka. Także słaba skuteczność władz w zapewnieniu bezpieczeństwa stanowi poważną dysfunkcyjność pań-stwa. Z taką właśnie sytuacją mamy do czynienia w Republice Południowej Afryki (108. miejsce w rankingu FSI 2016960), która została uznana za pań-stwo o jednym z największych współczynników przestępczości na świecie. Dla każdego przybywającego do RPA zaskakujący jest powszechny widok otoczonych wysokim murem rezydencji i zamkniętych osiedli chronio-nych drutem kolczastym pod napięciem elektrycznym, pilnowanych przez uzbrojonych strażników. Nawet na skromnych domach widnieją tablice

958 A.S. Mlambo, A History of Zimbabwe, op. cit., s. 236; G. Michałowska, Problemy ochrony praw człowieka, op. cit., s. 93–94.

959 A. Norman, Mugabe, Teacher…, op. cit., s. 172–175.960 Fund for Peace, Fragile States Index 2016, http://fsi.fundforpeace.org/rankings-2016 (dostęp:

2.09.2016).


z ostrzeżeniem: „Keep out, armed response”. Z powodu wysokiej przestęp-czości biznes wyprowadził się z centrum Johannesburga na bezpieczniejsze przedmieścia. Bogate i zadbane centra metropolii zamieniły się w miejsca opanowane przez miejscowe gangi przestępcze, a zrujnowane, ekskluzywne niegdyś, sklepy zastąpił handel uliczny961. Sytuacja w niektórych rejonach jest tak zła, że zdesperowani mieszkańcy sami tworzą różnorakie straże oby-watelskie i sąsiedzkie, starając się chronić swe domostwa i walczyć na włas-ną rękę z przestępczością, nie oglądając się na władze. Najsłynniejszą tego typu inicjatywą była organizacja działająca w jednej z dzielnic Kapsztadu Ludzie Przeciw Gangsterstwu i Narkotykom (People Against Gangsterism and Drugs). Rozgłos przyniosła jej akcja, w której został zabity jeden z przy-wódców gangu narkotykowego962. Podobnie jak w miastach, także na wsiach funkcjonują grupy straży sąsiedzkiej, które patrolują rejon, by chronić farmy. RPA zajmuje drugie miejsce na świecie pod względem zabójstw dokonanych przy użyciu broni palnej i znajduje się w ścisłej światowej czołówce państw o największej przestępczości963. Największe miasto RPA Johannesburg zyskał sławę najbardziej niebezpiecznego na świecie. Fatalnie wypada wykrywal-ność przestępstw. RPA przoduje też w światowych statystykach popełnia-nych gwałtów. Prawie 25% mieszkańców RPA pada co roku ofiarą jakiegoś przestępstwa. Rocznie dochodzi do ponad 20 tys. morderstw. Według sta-tystyk ONZ za lata 1998–2000 RPA zajmowała pierwsze miejsce na świecie pod względem morderstw z użyciem broni i gwałtów, a czwarte pod wzglę-dem napadów rabunkowych964.

Oprócz bardzo wysokiego wskaźnika przestępczości w systematyczny sposób przeprowadzane są napady na posiadłości białych farmerów. Ataki te w widoczny sposób nasiliły się w czasie akcji, jaką przeciwko białym farme-rom przeprowadził rząd Mugabe w sąsiednim Zimbabwe. Napady na farmy należące do białych właścicieli przybrały formę zorganizowanych ataków, któ-re zdaniem wielu obserwatorów są wspierane przez radykalnych polityków z Afrykańskiego Kongresu Narodowego (African National Congress – ANC). Dodatkowo morderstwa te są wyjątkowo okrutne, poprzedzane gwałtami

961 A. Gąsowski, RPA, Warszawa 2006, s. 284.962 S. Daley, Drugs, Guns and Vigilante Justice in South Africa, „New York Times”, http://www.

nytimes.com/1996/09/20/world/drugs-guns-and-vigilante-justice-in-south-africa.html (dostęp: 11.04.2011).

963 S. Writer, South Africa is the Second Worst Country in the World for Gun Deaths, „Busi-nessTech”, 22.06.2015 (dostęp: 23.11.2016); J. Kiwerska, Świat w latach 1989–2009…, op. cit., s. 242.

964 A. Gąsowski, RPA, op. cit., s. 284–285.


na kobietach i wymyślnym torturowaniem ofiar965. Według szacunków organi-zacji międzynarodowych od 1994 roku, kiedy ANC doszedł do władzy, zamor-dowano ponad 4 tys. białych farmerów – w tym kobiety i dzieci – co stanowi około 10% czterdziestotysięcznej społeczności farmerów RPA966.

Tabela 84. Wskaźnik wolności i demokracji w Afryce Subsaharyjskiej na podstawie Freedom in the World 2016.

Wolne Częściowo wolne Brak wolnościBeninBotswanaGhanaMauritiusNamibiaRPASenegalRepublika Zielonego PrzylądkaWyspy Świętego Tomasza i Książęca

Burkina FasoGwineaGwinea BissauKeniaKomoryLesothoLiberiaMadagaskarMalawiMaliMozambikNigerNigeriaSeszeleSierra LeoneTanzaniaTogoWybrzeże Kości SłoniowejZambiaZimbabwe

AngolaBurundiCzadDemokratyczna Republika KongaDżibutiEtiopiaErytreaGabonGambiaGwinea RównikowaKamerunMauretaniaRepublika KongaRepublika ŚrodkowoafrykańskaRwandaSomaliaSudanSudan PołudniowySuaziUganda

Źródło: Freedom in the World 2016.

W ostatnich latach represje i naruszanie podstawowych praw człowieka, będące skutkiem niestabilności państw oraz konfliktów zbrojnych, szczególnie dotknęły społeczeństwa państw regionu Afryki Subsaharyjskiej, takich jak So-malia, Republika Środkowoafrykańska, Sudan Południowy, Sudan, Demokra-tyczna Republika Konga i Etiopia. Zauważalny jest wzrost represji oraz kur-czenie się przestrzeni dla aktywności politycznej, a w wielu państwach regionu wolność słowa, zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń nadal jest znacznie

965 Two South African Farmers Killed Every Week, „The Telegraph”, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/southafrica/7610805/Two-South-African-farmers-killed-every-week.html (dostęp: 5.12.2011).

966 Afrikaner Genocide Museum, http://ajkraad.wix.com/genocide-museum (dostęp: 8.01.2014).


ograniczana967. Pokazuje to także indeks wolności i demokracji przygotowy-wany przez amerykańską organizację Freedom House, badającą poziom de-mokracji i wolności na świecie968. Spośród badanych 49 państw Afryki Subsa-haryjskiej w 20 nie ma wolności politycznej, kolejnych 20 jest wolnych tylko częściowo, a jedynie dziewięć państw może się poszczycić pełną wolnością po-lityczną. Jeśli chodzi o procentowy udział populacji w Afryce Subsaharyjskiej pod kątem wolności, to tylko 12% żyje w państwach zakwalifikowanych jako wolne, 49% mieszka w państwach częściowo wolnych, a 39% mieszkańców tego regionu nie ma możliwości życia w państwie wolnym969.

W niektórych państwach regionu ograniczenia wolności są konsekwencją zagrożenia przez terroryzm, gdyż rządy tych państw uciekają się do środków, które w rezultacie naruszają prawa człowieka. Przykładem może być Kenia, w której po atakach Asz-Szabab w 2015 roku doszło do uchwalenia ustawy o bezpieczeństwie, skutkiem czego zmieniono 22 przepisy mające znaczne konsekwencje w obszarze praw człowieka. Do tego dochodzą samosądy na So-malijczykach zamieszkujących północno-wschodnią Kenię, co jest związane z nasileniem się nastrojów antysomalijskich spowodowanych atakami terrory-stycznymi Asz-Szabab w Kenii. Organy ścigania w takich sytuacjach nie pro-wadzą wnikliwych dochodzeń, które miałyby na celu wyjaśnienie sprawy czy znalezienie sprawców970.

Innym wspólnym elementem w sytuacjach konfliktowych w całym regio-nie Afryki jest bezkarność winnych przestępstw w świetle prawa międzynaro-dowego, popełnionych zarówno przez siły bezpieczeństwa, jak i grupy zbroj-ne. Osoby te bardzo rzadko są pociągane do odpowiedzialności. W Republice Środkowoafrykańskiej aresztowano zaledwie kilku członków grup zbrojnych niższego szczebla. Tymczasem prawie wszyscy liderzy grup zbrojnych podej-rzanych o przestępstwa pozostają na wolności. W Demokratycznej Republice Konga wysiłki w celu ponoszenia odpowiedzialności za zbrodnie wojenne po-pełnione przez kongijską armię i grupy zbrojne nie przyniosły rezultatów. Pro-ces kongijskich żołnierzy przed sądem wojskowym w sprawie masowych gwał-tów w mieście Minova zakończył się jedynie dwoma wyrokami skazującymi971.

967 Amnesty International, Raport roczny Amnesty International 2014/2015. Sytuacja praw człowieka na świecie, s. 6–7, https://amnesty.org.pl/wp-content/uploads/2016/04/Raport_rocz-ny_2014_15_PL_wybrane-1.pdf (dostęp: 25.01.2016).

968 Freedom in the World 2016. Anxious Dictators, Wavering Democracies: Global Freedom under Pressure, https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2016 (dostęp: 11.12.2016).

969 Ibidem.970 J.A. Namu, The Silence of the Lambs, „New African” 2016, No. 566, November, s. 38–39.971 Amnesty International, Raport roczny Amnesty International 2014/2015., op. cit., s. 10.


Brak rozliczenia winnych występuje także poza strefami konfliktu, gdzie liczni sprawcy naruszeń praw człowieka nie zostali pociągnięci do odpowie-dzialności. Przykładem może być Kenia, gdzie nie doprowadzono do osądze-nia odpowiedzialnych za zbrodnie popełnione podczas fali przemocy w latach 2007–2008. Prezydent Mugabe jesienią 2000 roku wydał dekret o amnestii dla winnych przemocy dokonywanej w okresie kampanii wyborczej. Objęła ona nawet te osoby, które były oskarżone o dokonanie najcięższych przestępstw972. W lipcu 2008 roku Międzynarodowy Trybunał Karny – MTK (International Criminal Court)973 oskarżył Umara Hasana Ahmada Al-Baszira, prezydenta Sudanu, o współodpowiedzialność za zbrodnie ludobójstwa podczas toczące-go się w Darfurze konfliktu zbrojnego poprzez inspirowanie masakr ludności cywilnej i wydał w marcu 2009 roku nakaz aresztowania, rozsyłając za nim list gończy974. W nakazie MTK wskazał, że istnieją podstawy do tego, by uznać, iż prezydent Sudanu jako głównodowodzący sił zbrojnych, milicji dżandża-widów i służb specjalnych jest odpowiedzialny za przeprowadzanie ataków wobec będących w opozycji do rządu centralnego mieszkańców Darfuru. Ak-cje zbrojne przeprowadzano według z góry ustalonego wzorca, kierując się kluczem etnicznym wobec ludności pochodzącej głównie z grup Fur, Mossalit i Zaghawa975. Tymczasem prezydent Sudanu oficjalnie składa wizyty państwo-we i odbył już 74 podróże do 21 państw od momentu wydania za nim listu goń-czego. Najwięcej razy był z wizytą w Etiopii, Arabii Saudyjskiej, Katarze i Egip-cie. Gościł także z oficjalną wizytą w Indiach i Chinach976. To „przyzwolenie”

972 G. Michałowska, Problemy ochrony praw człowieka w Afryce, op. cit., s. 93.973 Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze jest niezależnym, stałym międzynaro-

dowym organem sądowym, posiadającym jurysdykcję nad osobami fizycznymi, które dopuściły się najpoważniejszych zbrodni o charakterze międzynarodowym, tj. ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych oraz zbrodni agresji. Jurysdykcja Trybunału ma charakter uzupeł-niający w stosunku do jurysdykcji karnej państw. Trybunał działa na podstawie Statutu sporządzo-nego w Rzymie 17 lipca 1998 roku, który wszedł w życie dnia 1 lipca 2002 roku. Międzynarodowe sądy i trybunały, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, https://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagra-niczna/prawo_miedzynarodowe/miedzynar_sady_trybunaly/miedzynarodowy_trybunal_karny;jsessionid=6311D332B39A864A457800CCB48CA2D0.cmsap4p (dostęp: 10.12.2016).

974 International Criminal Court, Request to the Republic of the Sudan for the Arrest and Sur-render of Omar Al Bashir (5.03.2009), https://www.icc-cpi.int/fr_menus/icc/situations%20and%20cases/situations/situation%20icc%200205/related%20cases/icc02050109/court%20records/regis-try/registrar/Pages/5.aspx (dostęp: 25.01.2016).

975 K. Wierczyńska, Współczesny wymiar zbrodni ludobójstwa, „Studia Socjologiczno-Politycz-ne” 2015, nr 2 (4), s. 41.

976 Nuba Reports, Sudan’s President Has Made 74 Trips Across the World in the Seven Years He’s Been Wanted for War Crimes, „Quartz Africa”, 4.03.2016, http://qz.com/630571/sudans-president--has-made-74-trips-across-the-world-in-the-seven-years-hes-been-wanted-for-war-crimes (do-stęp: 30.10.2016).


na wizyty prezydenta Sudanu mimo listu gończego jest szczególnie widoczne w państwach Afryki Subsaharyjskiej. Nie powinien być zatem zaskoczeniem fakt, że Zgromadzenie Unii Afrykańskiej podczas 23. sesji zwyczajnej obrado-wało nad poprawką, która ma na celu przyznanie urzędującym przywódcom afrykańskim i wyższym urzędnikom państwowym immunitetu od ścigania za ludobójstwo, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości977.

Tabela 85. Bardziej znane procesy osób oskarżonych o zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym w Hadze

Thomas Lubanga Dyilo

Dowódca Unii Kon-gijskich Patriotów


Zbrodnie wojenne, re-krutacja dzieci-żołnierzy

14 lat więzienia

Germain Katanga Dowódca Sił Oporu Patriotycznego w Ituri


Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości

12 lat więzienia

Jean-Pierre Bemba Gombo

Przywódca Ruchu Wyzwolenia Konga


Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, rekrutacja dzieci-żołnierzy

18 lat więzienia

Bosco Ntaganda Generał armii kon-gijskiej, dowódca Ruchu 23 Marca


Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, rekrutacja dzieci-żołnierzy

Proces w toku

Laurent Gbagbo Prezydent Wybrzeża Kości Słoniowej

Wybrzeże Kości Słoniowej

Zbrodnie przeciwko ludzkości

Proces w toku

Dominic Ongwen Dowódca oddzia-łu Armii Bożego Oporu

Uganda Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości, rekrutacja dzieci-żołnierzy

Proces w toku

Źródło: International Criminal Court, Cases.

Mimo wspomnianych trudności warto jednak zaznaczyć, że Międzynaro-dowemu Trybunałowi Karnemu udało się w ostatnich latach skazać kilka osób, którym zarzucano zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości978. Try-bunał wydał wyrok w sprawie Thomasa Lubangi Dyilo, dowódcy Unii Kon-gijskich Patriotów, który został uznany winnym zbrodni wojennych w postaci werbowania i wcielania do armii dzieci w wieku poniżej 15 lat i wykorzysty-wania ich do aktywnego udziału w działaniach wojennych w Demokratycznej

977 Amnesty International, Raport roczny Amnesty International 2014/2015, op. cit., s. 11–12.978 K. Wierczyńska, Współczesny wymiar zbrodni ludobójstwa, op. cit., s. 39; G. Michałowska,

Problemy ochrony praw człowieka w Afryce, op. cit., s. 281–294.


Republice Konga. Kolejnym skazanym przez MTK jest Germain Katanga, do-wódca Sił Oporu Patriotycznego w Ituri (Force de Résistance Patriotique en Ituri), został on uznany winnym zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych i skazany łącznie na 12 lat więzienia. Jean-Pierre Bemba Gombo, przywódca Ruchu Wyzwolenia Konga i były wiceprezydent Demokratycz-nej Republiki Konga, w czerwcu 2016 roku został skazany na 18 lat więzie-nia za zbrodnie wojenne i przeciwko ludzkości popełniane przez jego milicję w Republice Środkowoafrykańskiej979.

Obecnie trwają procesy: − Bosco Ntagandy, generała armii kongijskiej i przywódcy rebelii antyrzą-dowej, tzw. Ruchu 23 Marca, sądzonego pod zarzutem zbrodni przeciw-ko ludzkości i zbrodni wojennych, w tym zbrodni przemocy seksualnej, popełnionych w latach 2002–2003 w prowincji Ituri w Demokratycznej Republice Konga;

− Laurenta Gbagbo, byłego prezydenta Wybrzeża Kości Słoniowej, oskar-żonego o zbrodnie przeciwko ludzkości;

− Hissène’a Habrégo, byłego prezydenta Czadu, więzionego w Senegalu, gdzie oczekuje na proces przed Nadzwyczajną Afrykańską Izbą, stwo-rzoną przez Unię Afrykańską po jego aresztowaniu w lipcu 2013 roku; aresztowanego pod zarzutami zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych popełnionych w Czadzie w latach 1982–1990980.

Warto także dodać, że jako pierwszy za zbrodnie wojenne w Afryce został skazany na 50 lat więzienia przez Sąd Specjalny dla Sierra Leone były prezy-dent Liberii Charles Taylor, który był odpowiedzialny za ludobójstwo i roznie-cenie wojny domowej w Sierra Leone981.

W państwach o wysokim stopniu dysfunkcyjności w Afryce Subsaharyjskiej służba penitencjarna jest na bardzo niskim poziomie, a więźniów przetrzymu-je się w warunkach urągających prawom człowieka. Dzięki pomocy polskich misjonarzy miałem okazję zobaczyć więzienie w Bouar w Republice Środkowo-afrykańskiej i pierwsze wrażenie przywodziło na myśl podróż wehikułem czasu

979 J. Burke, Jean-Pierre Bemba Sentenced to 18 Years in Prison by International Criminal Court, „The Guardian” 21.06.2016, https://www.theguardian.com/law/2016/jun/21/jean-pierre-bemba-sentenced-to-18-years-in-prison-by-international-criminal-court (dostęp: 22.12.2016).

980 International Criminal Court, Cases, https://www.icc-cpi.int/en_menus/icc/situations%20and%20cases/cases/Pages/cases%20index.aspx (dostęp: 25.01.2016); Amnesty International, Raport roczny Amnesty International 2014/2015, op. cit., s. 10.

981 O. Bowcott, Charles Taylor Sentenced to 50 Years in Prison for War Crimes, „The Guardian”, 30.05.2012, https://www.theguardian.com/world/2012/may/30/charles-taylor-sentenced-50-years-war-crimes (dostęp: 30.11.2016). Przesłuchiwanie świadków (237) prowadzono także wśród emi-grantów, jak np. w diasporze liberyjskiej w USA. Zob. Steinberg, A Truth Commission Goes Abroad: Liberian Transitional Justice in New York, „African Affairs” 2011, Vol. 110, No. 438, January s. 35–36.


przenoszącym kilka wieków wstecz. Jedynie karabiny maszynowe przewieszone przez ramiona strażników, ubranych w wojskowe spodnie i cywilne sfatygowane podkoszulki, zdradzały, że jest to XXI wiek. Na otwartym dziedzińcu, otoczo-nym murem, w celach byli przetrzymywani więźniowie w potarganych ubra-niach, ich nogi były skute łańcuchami. Cały dziedziniec i cele były osnute pa-lącym oczy dymem z ognisk. Co więcej, jak się okazało na miejscu, duża liczba więźniów znalazła się tam w związku z podejrzeniami o uprawianie czarów982.

Inną formą łamania praw człowieka jest zmuszanie dzieci do pracy. Przy-kładowo na plantacjach tytoniowych w Malawi taki proceder jest na porządku dziennym. Według WHO około 80 tys. dzieci w wieku 9–14 lat jest zmusza-nych do pracy na plantacjach. Jest to praca szkodliwa dla zdrowia, szczególnie gdy odbywa się w realiach, w których nie przestrzega się żadnych norm higie-ny pracy. Przez całodzienne dotykanie gołymi dłońmi liści tytoniu ich skóra wchłania tyle nikotyny, ile po wypaleniu 50 papierosów dziennie, co skutkuje chorobą zielonego tytoniu. Do tego dochodzą trujące pestycydy, z którymi rolnicy mają ciągły kontakt. W Malawi prawo zabrania zatrudniania dzieci do lat 14, ale nie jest ono przestrzegane, gdyż w tym biednym kraju (170. miej-sce w rankingu HDI 2015983) rodziny zmuszone są wysyłać dzieci do pracy, by przetrwać. Większość sprzedawanych papierosów we Francji pochodzi z ty-toniu z Malawi. Spośród państw Afryki Subsaharyjskiej największymi produ-centami tytoniu w 2014 roku były Malawi, Zambia i Mozambik, kolejno 7., 9. i 10. miejsce na świecie984. Jak pokazują statystyki, w latach 1995–2012 ob-szar przeznaczony pod uprawę tytoniu skurczył się na świecie o 10,6%, pod-czas gdy w tym samym okresie w Afryce Subsaharyjskiej uległ on zwiększeniu o 63%985. W Tanzanii pod uprawę tej rośliny przeznaczono 47 tys. hektarów ziemi986. W konsekwencji właśnie na kontynencie afrykańskim wzrasta liczba osób uzależnionych od tytoniu. Według Banku Światowego największy wzrost liczby osób uzależnionych od papierosów zanotowano w ostatnich latach w Ka-merunie oraz Republice Konga (w roku 2000 było to 10%, w 2015 już 20%). Liczba palących zwiększyła się także znacząco w Nigerii, Mali i Lesotho987.

982 Relacja z wizyty w więzieniu w Bouar podczas pobytu badawczego w Republice Środkowo-afrykańskiej, 29.07.2010.

983 HDR 2016, op. cit., s. 201.984 Top 10 Tobacco Producing Countries (luty 2017), http://www.mapsofworld.com/world-top-

ten/tobacco-producing-countries.html (dostęp: 8.03.2017).985 World Health Organization, Status of Tabacco Production and Trade in Africa, 2015, s. 3, http://

apps.who.int/iris/bitstream/10665/203234/1/9789241565127_eng.pdf?ua=1 (dostęp: 6.01.2016). 986 A. Rowan, Health or Wealth? „Focus on Africa” 2008, April–June, s. 45.987 J. Morris, A Safe Way to Consume Tobacco?, „New African” 2016, No. 565 October, s. 63.


4. Siły zbrojne i policyjne

Czym żołnierze Mobutu okradający wieśniaków różnili się od znienawidzonych wcześniej Force Publique Leopolda, a potem belgijskich urzędników zbierających podatki?

Dariusz Rosiak, Żar. Oddech Afryki988

Tam, gdzie rząd jest słaby, rządzi armia.

Napoleon Bonaparte (1808)989

W państwach charakteryzujących się największym stopniem dysfunkcyjności siły zbrojne są z reguły słabe i to zarówno pod względem wyszkolenia, dyscy-pliny, wyposażenia, jak i morale. Wojsko nierzadko wciągane jest w rozgrywki polityczne i zdemoralizowane częstym uczestnictwem w zamachach stanu czy ekspedycjach karnych przeciwko ludności cywilnej nieprzychylnej rządowi. Zasadą jest, że kto ma kontrolę nad siłami zbrojnymi, ten ma władzę, a utrata kontroli nad armią jest równoznaczna z utratą władzy. Siły zbrojne w takich państwach nie zabezpieczają interesów kraju, nie są też zdolne do obrony jego granic ani ludności. Permanentne wykorzystywanie sił zbrojnych w kolejnych zamachach stanu nie wpływa korzystnie na morale. Kiedy więc przychodzi moment próby, tak jak się to wydarzyło podczas rebelii Séléka w Republice Środkowoafrykańskiej, armia nie jest w stanie skutecznie prowadzić działań wojennych i faktycznie ulega rozpadowi. Siły zbrojne państwa (Forces Armées Centrafricaines – FACA) odgrywają kluczową rolę w zdobyciu i utrzymaniu władzy w kraju. W niedługiej historii tego państwa armia niejednokrotnie była wciągana w polityczne rozgrywki, biorąc udział prawie we wszystkich zama-chach stanu. Kolejni prezydenci, Dacko, Bokassa, Kolingba, Bozizé czy Djo-todia, dochodzili do władzy w wyniku zamachu stanu, wspierani bądź przez rodzimą armię, bądź przez obcych najemników. Na sześciu prezydentów tego kraju trzech było wcześniej szefami sztabu armii RŚA. Pierwszy prezydent Re-publiki Środkowoafrykańskiej, David Dacko, został obalony przez szefa sztabu armii Jeana-Bédela Bokassę. W 1979 roku powrócił do kraju w wyniku zama-chu stanu wspartego przez francuskich komandosów wysłanych przez Paryż w ramach operacji „Barracuda”. W 1981 roku został ponownie obalony przez kolejnego szefa sztabu armii, generała André Kolingbę. Jedynym prezydentem w XX wieku, który doszedł do władzy w drodze demokratycznych wyborów

988 D. Rosiak, Żar. Oddech Afryki, Wołowiec 2016, s. 206.989 N. Bonaparte, Maksymy, op. cit., s. 63.


(1993), był Ange-Félix Patassé, szybko jednak stał się bardzo niepopularny wśród wojskowych. W latach 1996–1997 źle opłacani żołnierze wzniecili w kraju szereg buntów, a w 2001 roku doszło do nieudanego zamachu stanu. Patassé, nie mogąc liczyć na lojalność armii, zwrócił się o pomoc do Libii i De-mokratycznej Republiki Konga. Oskarżając szefa sztabu armii o dwuznacz-ne zachowanie w trakcie rebelii, usiłował w 2002 roku aresztować generała François Bozizégo. Po gwałtownych walkach Bozizé z grupą 300 wiernych żołnierzy przebił się do Czadu, by po kilku miesiącach wrócić do RŚA na cze-le czadyjskich najemników i oddziałów rebeliantów, rekrutowanych głównie z północnej części kraju990. Część oddziałów armii RŚA, niezadowolonych z rządów urzędującego prezydenta, bardzo szybko przeszło na stronę Bozizé-go. W tej sytuacji Patassé ponownie wezwał na pomoc Kongijczyków i Libij-czyków, a kraj pogrążył się w wojnie domowej, w której oddziały obcych na-jemników siały spustoszenie, dopuszczając się grabieży, gwałtów i morderstw. Sytuacja powtórzyła się w 2012 roku podczas obalenia prezydenta Bozizégo przez ugrupowanie Séléka, na czele którego stał Michel Djotodia. Oddziały Séléki składały się w dużym stopniu z najemników czadyjskich i sudańskich991. Gdy rebelianci Séléki przejęli władzę w stolicy, a w kilka dni później zajęli całe terytorium kraju, stali się rzeczywistą armią RŚA, co spowodowało drama-tyczne konsekwencje dla ludności. Misjonarz z miejscowości Bouar, ksiądz Mirosław Gucwa, tak opisuje to „nowe wojsko”:

Wielu z nich pochodzi z krajów sąsiadujących z RŚA, przede wszystkim z Czadu i Sudanu. Posługują się głównie językiem arabskim i w ogromnej większości nie znają ani francu-skiego, ani sango. W momencie przejmowania władzy było ich ponad 5 tysięcy, obecnie ich liczba wzrosła pięciokrotnie. Nowi rekruci po kilkudniowym przeszkoleniu dostają broń, mundury i wcielani są do armii środkowoafrykańskiej. Nie mając większego pojęcia ani o dyscyplinie wojskowej, ani o honorze żołnierza, dopuszczają się wielu nadużyć, takich jak kradzieże, gwałty, wymuszanie opłat na drogowych barierach, w sklepach, na targowiskach i w innych miejscach. Nadużycia te dokonywane są z jawną lub domniemaną zgodą prze-łożonych oficerów, których morale również pozostawia wiele do życzenia. Zresztą nawet przypisywane sobie stopnie wojskowe większość z nich zdobyła „za zasługi” w kampaniach rebelianckich w różnych krajach Afryki, a nie po długim okresie służby i szkolenia992.

Obecne siły zbrojne Republiki Środkowoafrykańskiej wciąż są słabe i za-leżne od pomocy zewnętrznej. Armia liczy 4,5 tys. żołnierzy, uzbrojonych

990 Każdemu najemnikowi obiecano 7 mln FCFA (około 10 tys. euro) nagrody, jeśli generałowi Bozizému uda się przejąć władzę. R. Wieczorek, Pęknięte serce Afryki, op. cit., s. 25.

991 Relacja misjonarza w RŚA ks. Mirosława Gucwy, 2015.992 Relacja misjonarza w RŚA ks. Mirosława Gucwy, grudzień 2013.


głównie w broń lekką i podstawowe wyposażenie993. We wspieraniu sił zbroj-nych RŚA aktywnie uczestniczyła Francja, zapewniając instruktorów wojsko-wych oraz utrzymując garnizon wojskowy w stolicy, a także wojska ONZ zło-żone głównie z odddziałów pochodzących z państw afrykańskich994.

Armia, która ma stać na straży stabilności, niejednokrotnie jest źródłem niepokojów i destabilizacji w słabym państwie, czego przykładem mogą być ostatnie wydarzenia w Wybrzeżu Kości Słoniowej (styczeń 2017), gdzie armia po pół roku odstąpiła od antyrządowej rebelii w zamian za wypłacenie przez rząd ogromnej jak na tamtejsze warunki odprawy w wysokości 8 tys. amery-kańskich dolarów na osobę. Średnia zarobków w tym państwie wynosi 160 do-larów. Początkowo żołnierze domagali się kwoty 16 tys. dolarów, ale w wyniku negocjacji obniżyli swoje żądania o połowę. Wojskowe niepokoje w Wybrzeżu Kości Słoniowej trwają od wielu lat. W latach 2002–2011 toczyła się w tym pań-stwie wojna domowa. Po jej zakończeniu część wojsk rebelianckich na mocy ugody pokojowej została wcielona do armii i to właśnie byli rebelianci stali za zakończonym buntem. Armia Wybrzeża liczy obecnie 22 tys. żołnierzy; z pewnością ugoda ta jest jaskrawym przykładem słabości państwa, stanowi też fatalny precedens, w którym rządzący w wyniku szantażu muszą okupywać rodzime siły zbrojne995.

Jak już wcześniej wspomniano, wojsko nierzadko samo represjonuje lud-ność cywilną, a żołnierze są postrzegani jako nie mniejsze zło niż rebelianci. Zresztą w tym wypadku granica jest dość płynna, ponieważ w wyniku częstych zamachów stanu i wojen domowych oddziały rebelianckie po zdobyciu wła-dzy przez ich przywódcę stają się armią rządową, a byli żołnierze przegranej armii rządowej organizują oddziały rebelianckie. Sytuacja tego typu zdarzała

993 Global Firepower Index 2016, Central African Republic, http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=central-african-republic (dostęp: 14.12.2016).

994 J. Bender, France’s Military…, op. cit. W szczytowym okresie operacji wymuszenia poko-ju „Sangaris”, rozpoczętej w grudniu 2013 roku, na terenie tego kraju przebywał dwuipółtysięczny kontyngent francuski i 12 tysięcy wojsk ONZ. W październiku 2016 roku operacja została oficjalnie zakończona i obecnie w RŚA przebywa kontynent wojsk ONZ w ramach misji stabilizacyjnej MI-NUSCA w sile 11 tys. żołnierzy, złożony głównie z wojskowych z państw afrykańskich. Na miejscu pozostaje także 350 żołnierzy francus kich w charakterze „taktycznej rezerwy”. Zob. France Ends Military Mission in Troubled Central African Republic, International News France, 24, 31.10.2016, http://www.france24.com/en/20161031-france-ends-military-mission-troubled-central-african-re-public (dostęp: 30.03.2017); MINUSCA Facts and Figures, 26.07.2016, http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/minusca/facts.shtml (dostęp: 22.04.2017).

995 Ivory Coast Rebel Troops Agree Huge Pay Deal Ending Tense Standoff, „The Guardian”, 14.01.2017, https://www.theguardian.com/world/2017/jan/14/ivory-coast-rebel-troops-agree-pay--deal-ending-tense-standoff (dostęp: 5.04.2017).


się niejednokrotnie w państwach afrykańskich. Byli żołnierze i oficerowie nie mają innego wyboru, jak tylko przejść do opozycji zbrojnej po upadku przywódcy państwa, w którego armii służyli, szczególnie gdy pochodzą z jego grupy etnicznej. Jest to czasem jedyna szansa nie tylko pozyskiwania środ-ków do życia, lecz także jego ocalenia. Idi Amin w Ugandzie, po obaleniu pre-zydenta Obote, w ciągu pierwszego roku swoich rządów zlikwidował około dwie trzecie korpusu oficerskiego armii ugandyjskiej, podejrzewając go o lo-jalność wobec poprzednika, egzekucje nie ominęły także szeregowych żołnie-rzy. Do armii i korpusu oficerskiego w miejsce straconych Amin wcielał ludzi ze swego macierzystego regionu, Nilu Zachodniego, oraz Nubijczyków996.

Wykorzystywanie etnicznie obcych żołnierzy w walkach wewnętrznych jest częstym elementem rzeczywistości państw afrykańskich, i to stosowanym zarówno przez pretendentów do władzy, jak i przywódców państw, którzy sta-rają się władzę tę utrzymać. Najbardziej znane przykłady z ostatnich lat do-tyczą, oprócz wspomnianej już wyżej Republiki Środkowoafrykańskiej, także Demokratycznej Republiki Konga, Ugandy za prezydentury Idi Amina, Sierra Leone, Liberii, Czadu i Mali.

W końcowej fazie rządów prezydenta Mobutu w Zairze (obecnie Demo-kratycznej Republice Konga) nieopłacani żołnierze byli wręcz zachęcani przez przełożonych do plądrowania i zdobywania łupów. Innymi słowy regularne oddziały wojskowe zatraciły charakter zdyscyplinowanej formacji działającej w ramach prawa na usługach państwa i trudno było je odróżnić od prywat-nych grup paramilitarnych. Sytuacja ta spotęgowała się, gdy siły bezpieczeń-stwa uległy fragmentaryzacji, często w rezultacie celowej polityki. Wówczas poza siłami regularnymi tworzone są oddziały, na przykład przybocznej gwardii prezydenckiej czy innych formacji, mające przyzwolenie na działania poza obowiązującym prawem. Pod koniec rządów Mobutu jedyną formacją, na którą mógł on rzeczywiście liczyć, była jego gwardia przyboczna997. Obec-nie przykładem takiej formacji jest chociażby gwardia prezydencka Yoweriego Museveniego w Ugandzie (tysiąc żołnierzy), na czele której stoi syn prezyden-ta, generał brygady Muhoozi Kainerugaba, wyszkolony w prestiżowej brytyj-skiej Królewskiej Akademii Wojskowej w Sandhurst998.

Nie mniej groźne jest wojsko pozbawione nagle swojego przywódcy. Nie inaczej było po śmierci prezydenta Laurenta-Désirégo Kabili, który został postrzelony w pałacu prezydenckim w Kinszasie przez jednego z członków

996 M. Meredith, Historia współczesnej Afryki..., op. cit., s. 215–216.997 M. Kaldor, New & Old Wars…, op. cit., s. 98.998 E. Ojulu, The General in His Labyrinth, op. cit., s. 43.


swojej ochrony. W chaosie, który ogarnął stolicę bezpośrednio po zamachu, na ulicach zapanowało bezprawie. Najgorsi byli żołnierze, szukający po uli-cach Kinszasy winowajców i przy okazji grabiący wszystko, co wpadło im w ręce. Większość dowódców i żołnierzy związanych z Kabilą nie pochodziła z prowincji, w której leży Kinszasa, tylko z Katangi, z której wywodził się pre-zydent. Nie byli nawet w stanie porozumieć się w języku miejscowych. Żoł-nierze ci, znajdując się z dala od swych domów, w sytuacji, gdy ich przywódca został zamordowany, byli wystraszeni, nerwowi i bardzo agresywni999.

W Sudanie Południowym według raportu ONZ władze tego kraju pozwa-lają walczącym po ich stronie oddziałom milicji gwałcić kobiety. Jest to pewna forma „rekompensaty”, gdyż rządu nie stać, by płacić im żołd. Skala jest duża, według raportu w okresie od kwietnia do września 2015 roku zgłoszono ofi-cjalnie 1300 takich przypadków1000.

Nawet państwa uchodzące za mocarstwa regionalne, takie jak Nigeria, nierzadko w momentach próby okazują się niewydolne. Działalność terrory-stycznej grupy zbrojnej Boko Haram na obszarze tego państwa jest tego wy-mownym przykładem. Organizacja ta przeprowadza zamachy, organizuje eg-zekucje i bezkarnie porywa młode kobiety z instytucji publicznych, takich jak na przykład szkoły, a dzieje się to w państwie, które ma jedną z najsilniejszych armii w Afryce1001.

W Zimbabwe siły zbrojne są bezwzględnie podporządkowane prezydentowi i jego partii ZANU-PF, a dobór ludzi do szeregów armii jest prowadzony we-dług klucza partyjnego. Jeszcze w okresie Rodezji siły czarnej ludności walczą-ce o niepodległość składały się głównie z przedstawicieli dwóch największych grup etnicznych – Szona i Ndebele. Każda z grup etnicznych miała swoje ugru-powanie polityczne i siły zbrojne. Lud Szona reprezentowała Afrykańska Unia Narodowa Zimbabwe (Zimbabwe African National Union – ZANU), a lud Ndebele – Afrykański Ludowy Związek Zimbabwe (Zimbabwe African People’s Union – ZAPU). Dwie partyzanckie armie po uzyskaniu niepodległości i utwo-rzeniu Zimbabwe w 1980 roku zostały połączone w jedną armię narodową z byłą armią rodezyjską. Każde z byłych partyzanckich ugrupowań zachowało jednak ukryte zapasy broni, od początku też, zarówno między politykami, jak

999 T. Butcher, Rzeka krwi..., op. cit., s. 28.1000 United Nations Human Rights Office of the High Commissioner, South Sudan: UN Report

Contains „Searing” Account of Killings, Rapes and Destruction, 11.03.2016, http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=17207&LangID=E (dostęp: 5.09.2016).

1001 Nigeria Military Strength, http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-deta-il.asp?country_id=Nigeria (dostęp: 11.01.2015).


i żołnierzami obu grup etnicznych, brakowało zaufania. W okresie dwóch lat po uzyskaniu niepodległości ZANU pod przewodnictwem Roberta Mugabe bardzo wzmocniło swą pozycję w strukturach władzy i przy pomocy północno-koreańskich doradców wojskowych sformowało niezależną od pozostałych formacji wojskowych 5. Brygadę. W tworzeniu tej formacji brali udział tylko przedstawiciele ludu Szona. Brygada była doskonale wyposażona i posługiwała się odmiennym od pozostałych wojsk sprzętem i bronią. Jej struktura dowód-cza była tak zorganizowana, że podlegała tylko Mugabe i jego zaufanym gene-rałom. W 1982 roku wysocy oficerowie z ugrupowania ZAPU, w tym zastępca dowódcy armii narodowej, zostali aresztowani pod zarzutem zdrady i rzeko-mego planowania zamachu stanu. Następnie przyszła kolej na niższych rangą oficerów i żołnierzy, którzy byli likwidowani, aresztowani lub wyrzucani z woj-ska. W końcu do akcji weszła 5. Brygada, która miała za zadanie spacyfikowa-nie ludności Ndebele zamieszkującej południową część kraju. Operacja woj-skowa kosztowała życie około 20 tys. osób i w jej wyniku Mugabe i ZANU-PF przejęli pełnię władzy w Zimbabwe. Siły zbrojne po przejęciu przez Mugabe władzy były notorycznie wykorzystywane do pacyfikowania przeciwników politycznych. Najbardziej ewidentny przykład uzależnienia armii od partii ZANU-PF i Mugabe to sytuacja podczas wyborów prezydenckich w 2002 roku. Wówczas generałowie oznajmili, że armia nie uzna wybranego prezydenta, jeśli jego osoba nie zostanie zaakceptowana przez wojsko. Ponadto wyżsi oficerowie oficjalnie udzielili poparcia Mugabe, a żołnierze byli wykorzystywani do za-straszania opozycji1002. Obecnie armia Zimbabwe liczy 30 tys. ludzi w służbie czynnej i 20 tys. w rezerwie, według Global Firepower zajmuje 8. pozycję wśród najsilniejszych w Afryce Subsaharyjskiej. Jest ona posłusznym narzędziem po-lityki prezydenta Mugabe i jego ugrupowania1003.

Ważną rolę w Zimbabwe odgrywa także Stowarzyszenie Narodowych We-teranów Wojny Wyzwoleńczej Zimbabwe (Zimbabwe National Liberation War Veterans Association – ZNLWVA). Organizacja, utworzona w 1980 roku przez byłych weteranów walki o niepodległość związanych z ZANU, zasłynęła atakami na farmerów i politycznych przeciwników partii Mugabe1004.

1002 K. Chołaszczyński, Etnopolityka jako funkcjonalny element kształtujący system polityczny Republiki Zimbabwe, Toruń 2014, s. 464.

1003 I. Smith, Bitter Harvest: The Great Betrayal, London 2001, s. 371; A. Norman, Mugabe, Teacher…, op. cit., s. 76–80; Global Firepower Index 2016, http://www.globalfirepower.com/coun-try-military-strength-detail.asp?country_jd=zimbabwe (dostęp: 23.08.2016).

1004 W. Mhanda, The Role of War Veterans in Zimbabwe’s Political and Economic Processes, http://www.solidaritypeacetrust.org/1063/the-role-of-war-veterans (dostęp: 23.08.2016); K. Chołaszczyński, Etnopolityka jako funkcjonalny element…, op. cit., s. 465.


Podobnie jak z siłami zbrojnymi w państwach dysfunkcyjnych Afryki Sub-saharyjskiej dzieje się z policją, która zwykle w jeszcze większym stopniu jest skorumpowana i zależna od wpływów politycznych. Policja nierzadko bar-dziej jest zajęta wspieraniem rządzącego ugrupowania niż ochroną porządku publicznego, a obywatelom kojarzy się głównie z wymuszaniem wszelkiego rodzaju łapówek. Komisja Prawdy i Pojednania w Sierra Leone (Truth and Re-conciliation Commission) opisywała siły policyjne w tym państwie jako nie-kompetentne, skorumpowane „poręczne narzędzie utrwalania terroru władzy rządzącej przeciwko politycznym oponentom, zajmujące się głównie wyłudza-niem pieniędzy i łamaniem podstawowych praw człowieka”1005.

Podczas badań niejednokrotnie osobiście zetknąłem się z żądaniem łapówki czy to przez policję – czy przez służby celne. Sytuacje te wydarzyły się w Repub-lice Środkowoafrykańskiej, Kamerunie czy Mozambiku. Policja jest także często niewydolna organizacyjnie i słabo wyposażona, dlatego zabezpieczenie ważniej-szych wydarzeń często powierza się armii. Nie trzeba się posiłkować przykła-dami państw najbardziej dysfunkcyjnych, by wykazać słabość formacji policyj-nych, można przytoczyć przykład państwa, które uchodzi za w miarę stabilne jak na warunki afrykańskie – RPA, gdzie policja nie jest w stanie poradzić sobie z przestępczością zorganizowaną czy też zapobiec atakom na białych farmerów.

Należy też pamiętać, że zarówno armia, jak i policja w państwach pokon-fliktowych to zlepek różnych formacji, które wcześniej walczyły jako siły rebe-lianckie przeciwko władzom rządowym bądź przeciwko innym grupom zbroj-nym. Zwykle w wyniku porozumienia kończącego wojnę domową formacje te w tzw. procesie pojednania i budowania pokoju zostają włączone do apa-ratu porządkowego i otrzymują możliwość służby publicznej w państwie. Jak jednak pokazuje praktyka, ciężko z rebelianta zrobić dobrego policjanta. Sy-tuacja jest bez wyjścia, gdyż żadne ugrupowanie rebelianckie nie zgodzi się na całkowite rozbrojenie tylko na podstawie podpisanego na papierze układu, co oznaczałoby zdanie się bojowników na łaskę strony przeciwnej. Włącza-nie sił zbrojnych walczących stron do jednej struktury wojskowej i policyjnej jest zabezpieczeniem na wypadek niedotrzymania zobowiązań, zatem świa-domość tego też ma ogromny wpływ na morale sił wojskowych i policyjnych. Tak było w przypadku RPA po upadku apartheidu, a także w Demokratycznej Republice Konga, Rwandzie, Namibii, Angoli i Mozambiku1006.

1005 B. Baker, Community Policing in Freetown, Sierra Leone: Foreign Import or Local Solution?, „Journal of Intervention and Statebuilding” 2008, Vol. 2, No. 1, March, s. 25.

1006 E. van der Spuy, Transforming Safety and Security in Southern Africa: Some Trends and More Challenges [w:] African Security Governance Emerging Issues, red. G. Cawthra, Johannesburg 2011,


Normą jest, że w państwach Afryki Subsaharyjskiej, szczególnie w okre-sach napięć i niepokojów, dużą rolę odgrywają nieformalne grupy zbrojne organizowane przez plemiennych przywódców czy wręcz grupy najemników ściągane zza granicy. Tak działo się w Republice Środkowoafrykańskiej, De-mokratycznej Republice Konga, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Sudanie czy Mali. W wojnie domowej w Republice Środkowoafrykańskiej w 2001 roku prezydent Patassé korzystał z najemników z Czadu i Demokratycznej Republiki Konga. Także prezydent Bozizé wynajął najemników czadyjskich, którzy stanowili jego osobistą gwardię. Podczas wojny domowej w Wybrzeżu Kości Słoniowej w 1999 roku obie strony konfliktu korzystały z pomocy oddziałów najemni-ków z Liberii, a w czasie wojny domowej w Mali po stronie rebelii Tuaregów stali głównie najemnicy rekrutowani z byłych żołnierzy Muammara Kaddafie-go wypartych z Libii. Sztandarowym przykładem rozmycia się linii podziału na wojskowych i cywilów była trwająca w latach dziewięćdziesiątych XX wie-ku wojna w Sierra Leone. W konflikcie tym, zaliczanym do tzw. nowych wo-jen, prawie zanikło rozróżnienie pomiędzy armiami a bandami zbrojnymi1007.

Przykładem wykorzystywania zbrojnych grup przez rząd do prowadzenia walki z rebelią mogą być formacje dżandżawidów w Sudanie. Zarówno ofia-ry represji, jak i międzynarodowi obserwatorzy potwierdzają, że oddziały te w okresie wojny w Darfurze nie były chaotycznymi bandami, lecz stanowiły dobrze uzbrojone grupy, formowane i wspierane materiałowo oraz logistycz-nie przez rząd w Chartumie. Działacze organizacji międzynarodowych, takich jak Human Rights Watch, wskazywali, że armia sudańska otwarcie rekruto-wała najemników, składając im obietnice dostarczenia karabinu i wypłacania miesięcznych poborów w wysokości stu dolarów amerykańskich w zamian za przyłączenie się do oddziałów dżandżawidów. International Crisis Group twierdzi, że przyzwolenie rządu centralnego na grabież wiosek przez mili-cje arabskie dawało dodatkową motywację do szczególnie brutalnego postę-powania wobec ludności cywilnej. Rajdy dżandżawidów poprzedzały przepro-wadzane przez Sudańskie Siły Lotnicze bombardowania z powietrza wiosek uznanych za wrogie, a dowódcy oddziałów byli zakwaterowani w garnizonach armii sudańskiej zlokalizowanych w większych miastach1008. Rząd w Chartu-mie oficjalnie zaprzeczał tym oskarżeniom, sugerując, że grupy te tworzyły się

s. 47–48; wywiad z Gladys Mokhawą, Department of Political and Administrative Studies, Botswana University, Gabarone, 22.08.2013.

1007 M. Kaldor, New & Old Wars…, op. cit., s. 186. 1008 B. Koerner, Who Are the Janjaweed? A Guide to the Sudanese Militiamen, „Slate Magazine”

19.07.2005, http://www.slate.com (dostęp: 15.09.2012).


w odpowiedzi na ataki rebeliantów złożonych z niearabskiej ludności Darfu-ru. Jeden z przywódców dżandżawidów, Musa Hilal, w wywiadzie udzielonym brytyjskiemu „The Guard ian” stwierdził: „Rebelianci rozpowszechnili słowo »dżandżawid«, jakby oznaczało ono jakąś organizację. Pojęcie dżandżawid nie istnieje jako jakaś specyficzna grupa polityczna (…) nic nie znaczy, a używa-ne jest do określenia wszystkiego”1009. Zdecydowanie też zaprzeczył, że brał udział w czystkach etnicznych, przyznając, iż odpowiedział jedynie na we-zwanie rządu do zwalczania rebelii w Darfurze: „Rząd przedstawił program uzbrojenia wszystkich ludzi. Wezwałem naszych synów i kazałem im stać się żołnierzami”1010. W istocie dżandżawidzi byli częścią Ludowych Sił Obron-nych (Popular Defence Forces – PDF) jako sił paramilitarnych utworzonych przez rząd sudański do działania w imieniu organów bezpieczeństwa. Ozna-cza to, że poprzez utworzenie PDF państwo sudańskie przekazało im część monopolu na użycie siły, a w konsekwencji paramilitarna formacja stała się instrumentem rządu do stosowania represji wobec części obywateli1011.

W ponadpięćdziesięcioletniej historii większości państw Afryki Subsaha-ryjskiej liczne są przykłady korzystania przez rządzących z usług najemników. Miało to zwykle miejsce w państwach słabych o wysokim stopniu dysfunkcyj-ności, targanych konfliktami wewnętrznymi, których przywódcy w walce z re-belią nie mogli już polegać na własnej armii bądź nie byli pewni własnej gwar-dii prezydenckiej. Zresztą nie tylko rządy, ale także secesjoniści wynajmowali najemników, jak to było w przypadku Katangi w Kongu Belgijskim czy Biafry w Nigerii. Najemnicy zostali spopularyzowani w książce Fredericka Forsytha, a później w filmie nakręconym na jej kanwie, pt. Psy wojny (The Dogs of War), których akcja toczy się w Afryce Subsaharyjskiej1012. Współcześnie najbardziej znane firmy zajmujące się usługami wojskowymi (oficjalnie jako firmy ochro-niarskie) to Sandline International, Defence Systems Limited czy nieistnieją-ca już Executive Outcomes. Oprócz doskonale wyszkolonych i wyposażonych komandosów, zwykle byłych żołnierzy jednostek specjalnych, firmy te oferują klientom także nowoczesne technologie wojskowe, w tym samoloty i śmigłowce. Ich usługi państwa europejskie i USA wykorzystywały do ochrony swoich pla-cówek dyplomatycznych w państwach pogrążonych w upadku, których rządy nie były w stanie zapewnić bezpieczeństwa przedstawicielom dyplomatycznym.

1009 A. Taban, Sudan’s Shadowy Arab Militia, BBC News, 10.04.2004, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/3613953.stm (dostęp: 10.11.2013).

1010 Ibidem.1011 A. van Ardenne, M. Salih, N. Grono, J. Méndez, Explaining Darfur…, op. cit., s. 33.1012 The Dogs of War, reż. J. Irvin, USA, Wielka Brytania 1980 [dystr. Juniper Films].


Na przykład Defence Systems Limited ochraniało ambasady USA, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Szwajcarii, Włoch i RPA w Demokratycznej Republice Konga i Angoli1013. W dużym stopniu z ich usług korzystają także wielkie międzynaro-dowe koncerny, na przykład Amoco, British Petroleum, Chevron, De Beers czy Exxon. Najbardziej znana operacja związana z udziałem ochroniarskich firm kontraktowych w Afryce Subsaharyjskiej to działalność Sandline International i Executive Outcomes podczas wojny domowej w Sierra Leone i Angoli, gdy ich oddziały broniły kopalń diamentów (1997–1998)1014. Państwo nigeryjskie, tak-że niezdolne do skutecznego działania w ochronie instalacji koncernów nafto-wych w Delcie Nigru, otrzymuje wsparcie gigantów naftowych, takich jak Shell, Exxon, Chevron, Total, Elf czy Agip. Dzięki ich wsparciu finansowemu utwo-rzono specjalną policję – Wewnętrzne Siły Bezpieczeństwa Stanu Rivers (Rivers State Internal Security Task Force), której zadaniem jest ochrona infrastruktury naftowej przed atakami ugrupowań zbrojnych. Ponadto międzynarodowe kon-cerny pomagają w zakupie sprzętu wojskowego i finansowaniu szkoleń dla od-działów armii nigeryjskiej stacjonujących w regionie Delty Nigru1015.

Zakończenie zimnej wojny, jak już kilkakrotnie wspomniano, miało duże konsekwencje dla państw Afryki Subsaharyjskiej, które w zależności od strony zimnowojennego podziału znajdowały się pod płaszczem ochronnym państw zachodnich, głównie USA, bądź byłych potęg kolonialnych lub ZSRR. Zaopa-trywane przez swych patronów w pieniądze, broń i instruktorów, mogły ukry-wać deficyt bezpieczeństwa tak długo, jak długo trwał zimnowojenny konflikt. Wraz z jego zakończeniem pozostawione same sobie reżimy zaczęły się kru-szyć, a rodzime siły zbrojne okazywały się na tyle niewydolne, że nie potrafiły obronić państwa przed wewnętrzną rebelią. Na to nałożyły się problemy natu-ry gospodarczej i społecznej. Lawinowy wzrost konfliktów w regionie Afryki Subsaharyjskiej był tego zewnętrznym przejawem. W ten sposób zrodziła się przestrzeń na usługi bezpieczeństwa świadczone przez prywatne firmy, któ-re w istocie są korporacjami najemników. Firmy te z jednej strony posiadają świetnie wyszkolonych żołnierzy, głównie byłych komandosów elitarnych jed-nostek, a z drugiej zarządzają nimi ludzie ze świata finansów, którzy na przy-kład prowadzą interesy związane z handlem diamentami czy bronią. Tym samym firmy ochroniarskie są niejako w terenie reprezentantem własnych

1013 Angola: Peace Monitor, IV, 5, 1/31/98, https://www.africa.upenn.edu/Urgent_Action/apic_ 13198.html (dostęp: 30.10.2016).

1014 M. Kaldor, New & Old Wars…, op. cit., s. 100–101.1015 J.G. Frynas, Oil in Nigeria. Conflict and Litigation between Oil Companies and Village Com-

munities, Münster 2000, s. 54; W. Tycholiz, Kryzys w Delcie Nigru, op. cit., s. 198.


interesów, szczególnie w państwach surowcowych. Korzystanie z firm wojsko-wych przez rządy słabych państw afrykańskich ma także drugą stronę medalu. Nieufni co do umiejętności własnych żołnierzy rządzący, wynajmując zagra-niczne podmioty świadczące usługi wojskowe pokazuje, jak niewielkim zaufa-niem władze obdarzają umiejętności i lojalność swoich żołnierzy. (Przyjmuje się, że firmy wojskowe chroniły od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. ponad stu prezydentów, premierów i ministrów państw afrykańskich)1016. Tak narasta brak zaufania po obu stronach, a wielokrotnie lepiej opłacani obcy na-jemnicy są policzkiem dla miejscowych wojskowych. Prywatne firmy na miej-scu rekrutują także lokalnych żołnierzy, wybierając najlepszych i płacąc im kilkakrotnie więcej niż rząd. Dochodziło do sytuacji – jak to było w Sierra Le-one – że żołnierze opuszczali szeregi armii, by zatrudnić się w firmie kontrak-torskiej, która właśnie pełniła usługi na rzecz ich rządu. Firmy te zatrudniają także często ludzi z jednej grupy etnicznej, co ułatwia chociażby porozumie-wanie w danym języku, ale powoduje napięcia z miejscowym wojskiem, jak to miało miejsce w Demokratycznej Republice Konga. Na koniec, gdy firma odchodzi po wypełnieniu kontraktu, zatrudnieni przez nią miejscowi pracow-nicy czasem zostają i zamieniają się w oddziały nieregularne, które działają na własną rękę, stając się dobrze wyszkolonymi rabusiami. Znamienny jest przykład z Gwinei Równikowej, gdzie w marcu 2004 roku doszło do nieuda-nego zamachu stanu, za którym stali między innymi byli pracownicy firmy Executive Outcomes. Pucz miał na celu obalenie dyktatora Teodora Obianga Nguemy Mbasogo i zastąpienie go przez przebywającego na emigracji w Hi-szpanii Severa Moto. Urzędującego prezydenta broniła wówczas inna firma ochroniarska – MPRI. Oczywiście w tle rozgrywały się interesy naftowe rywa-lizujących koncernów1017.

Wspomniana wyżej firma Military Professional Resources Inc. (MPRI) od początku XXI wieku także skupiła swą działalność głównie na Afryce. Pierwsze zlecenia na tym kontynencie zaczęła realizować w 2000 roku dla rządów Gwinei Równikowej, Angoli i Nigerii, tworząc plany obrony, orga-nizując ochronę wybrzeża i szkoląc oddziały do ochrony budynków rządo-wych. W ramach programu szkolenia i wsparcia afrykańskich sił pokojowych

1016 Por. R. Uesseler, Wojna jako usługa. Jak prywatne firmy wojskowe niszczą demokrację, War-szawa 2008; B. Balcerowicz, Siła militarna w rzeczywistości międzynarodowej. Stan i perspektywy [w:] Stosunki międzynarodowe w XXI wieku, op. cit., s. 256–257.

1017 R. Uesseler, Wojna jako usługa, op. cit., s. 206–212.


(The African Contingency Operations Training and Assistance – ACOTA) szkoliła armie Beninu, Etiopii, Ghany, Kenii, Malawi i Senegalu1018.

Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku potentatem na usługi wojskowe w Afryce była wspomniana już południowoafrykańska firma kontraktowa Exe-cutive Outcomes. Już po pierwszych jej operacjach w Namibii i Angoli utrwalił się pogląd, że żołnierze z oddziałów rządowych państw afrykańskich nie mają szans w bezpośrednim starciu z wyszkolonymi i świetnie uzbrojonymi w naj-nowsze zdobycze techniki wojskowej komandosami firmy wojskowej. Reputację tę potwierdziły dalsze operacje EO w Mozambiku, Malawi i Zambii1019.

Tabela 86. Państwa dysfunkcyjne a najsilniejsze armie w regionie (pogrubioną czcionką zaznaczono państwa Afryki Północnej)

Państwo Global Firepower Index 2016 (Afryka)

Global Firepower Index 2016 (świat)

Fragile States Index 2016

Global Peace Index 2016

Egipt 1 12 38 142Algieria 2 26 76 108Etiopia 3 42 24 119Nigeria 4 44 13 149RPA 5 46 108 126Angola 6 54 37 98Maroko 7 56 89 91Sudan 8 71 4 155Libia 9 72 25 154Demokratyczna Republika Konga 10 73 8 152

Kenia 11 75 20 131Tunezja 12 76 88 64Zimbabwe 13 82 16 127Zambia 14 85 49 40Czad 15 89 7 136Uganda 16 92 23 101Tanzania 17 96 62 58Sudan Południowy 18 99 2 162Ghana 19 100 102 44

Źródło: opracowanie własne na podstawie: GFPI1020, FSI 2016, GPI 2016.

1018 Ibidem, s. 96.1019 Ibidem, s. 103–104.1020 Global Firepower Index 2016, http://www.globalfirepower.com/countries-listing-africa.asp

(dostęp: 27.08.2016).


Co ciekawe, niektórzy przywódcy afrykańscy są powiązani z wojskowymi spółkami kontraktorskimi, posiadając w nich udziały, na przykład były pre-zydent Kenii – Daniel Moi i jego rodzina posiadali akcje Ibis Air (Strategic Resources Corporation – SRC), a w Ugandzie przyrodni brat prezydenta, gene-rał Saleh, był właścicielem 45% udziałów w Saracen Uganda (handel bronią)1021.

Warto przytoczyć dane, jak kształtuje się szacowana siła militarna państw w stosunku do ich słabości wewnętrznej. Jak wynika z tabeli 86, na 19 państw afrykańskich znajdujących się w gronie 100 państw o najsilniejszych armiach na świecie według Global Firepower 2016 – 14 reprezentuje Afrykę Subsaha-ryjską, przy czym aż 12 z nich znajduje się w rankingach FSI wśród najbar-dziej dysfunkcyjnych państw świata, w tym aż sześć lokuje się w grupie very high alert i high alert (Sudan Południowy, Republika Sudanu, Czad, Demokra-tyczna Republika Konga, Nigeria, Zimbabwe)1022. Wynika z tego, że w realiach Afryki Subsaharyjskiej siła militarna państwa nie jest gwarantem jego stabil-ności. Ponadto w indeksie Global Peace Index państwa uchodzące za silne mi-litarnie w regionie znajdują się na końcu rankingu państw stabilnych1023.

5. Konflikty zbrojne

Kolejne wioski, które opanowywaliśmy i zamienialiśmy w nasze bazy, oraz busz, w którym sypialiśmy, stały się moim domem. Oddział stał się moją rodziną. Karabin stał się moim żywicielem i opiekunem. „Zabijaj albo giń” stało się moją zasadą. Rzadko wykraczałem myślami poza te granice. Walczyliśmy przez ponad dwa lata, zabijaliśmy codziennie. Nie miałem litości dla nikogo. Nie zauważyłem, kiedy skończyło się moje dzieciństwo. Moje serce zamieniło się w kamień.

Ishmael Beah, Było, minęło. Wspomnienia dziecka-żołnierza1024

Większość państw Afryki Subsaharyjskiej od czasu uzyskania niepodległości doświadczyła konfliktów zbrojnych o różnym natężeniu, co powoduje, że sub-kontynent ten jest najbardziej dotkniętym wojnami regionem świata1025. Kosz-ty konfliktów zbrojnych okazują się dla społeczeństw tych państw ogromne, pogłębiają podziały etniczne, niszczą infrastrukturę gospodarczą, odciągają

1021 Ibidem, s. 107.1022 Fund for Peace, Fragile States Index, op. cit. (dostęp: 27.08.2016).1023 Institute for Economics and Peace, Global Peace Index 2016, op. cit. (dostęp: 27.08.2016).1024 I. Beah, Było minęło. Wspomnienia dziecka-żołnierza, Kraków 2002, s. 150.1025 T. Pettersson, L. Themner, States in Armed Conflict 2009, Department of Peace and Conflict

Research, Uppsala 2010, s. 15.


od aktywności produkcyjnej najbardziej wydajną grupę młodych ludzi, demo-ralizują, generują zjawisko uchodźstwa, migracji, głodu i epidemii. Zgodnie z zasadą mówiącą, że na wybuch konfliktów wewnętrznych bardziej narażone są społeczeństwa o niskim dochodzie PKB, w przypadku Afryki Subsaharyj-skiej mamy do czynienia z błędnym kołem – wojna czyni kraje biedne jeszcze biedniejszymi, a im bardziej są one biedne, tym bardziej narażone są na nowe konflikty. Wojny, pogłębiając pauperyzację społeczeństw, stają się tym samym kolejnym czynnikiem sprzyjającym utrzymywaniu się napięć wewnętrznych. Bieda i deficyt środków uniemożliwiają zaspokajanie potrzeb ludności, w jesz-cze większym stopniu antagonizując stosunki społeczne, im mniejsze jest bo-gactwo narodowe w danym kraju, tym większego znaczenia nabiera decyzja o sposobie jego podziału. Władza polityczna staje się zatem dobrem wyjąt-kowo pożądanym, gdyż dzięki jej sprawowaniu możliwe jest uczestniczenie w procesie redystrybucji dochodu i zapewnienie udziału w nim własnemu zapleczu politycznemu, co w praktyce oznacza dominację danego klanu czy grupy plemiennej. W przypadku utrzymującej swe znaczenie tradycyjnej lo-jalności plemiennej przekłada się to na monopolizację władzy w państwie przez jedną grupę etniczną, czemu sprzyja trybalizm, nepotyzm i korupcja. W tej sytuacji zmiana elit władzy w państwach najbardziej dysfunkcyjnych jest nierzadko zmieniana poprzez gwałtowne wydarzenia (przewroty wojskowe, powstania zbrojne i rebelie), co skutkuje tym, że przemoc staje się uprawnio-nym środkiem uprawiania polityki. Bieda połączona z brakiem perspektyw, bezrobociem i głodem powoduje, że młodzi mężczyźni chętnie zaciągają się do grup zbrojnych lub sami je organizują, walcząc o swoje przetrwanie1026. To w jeszcze większym stopniu destabilizuje państwo, pogarszając i tak już złą sytuację gospodarczą oraz zwiększając cierpienia ludności. Powiązanie dys-funkcyjności, a raczej jej skrajnej formy zwanej upadłością państwa, z konflik-tami zbrojnymi o charakterze wewnętrznym jest jak najbardziej uzasadnione, biorąc pod uwagę liczbę konfliktów na świecie w perspektywie ostatnich 25 lat (1989–2014). Afryka Subsaharyjska jest regionem zdecydowanie najbardziej dotkniętym tym zjawiskiem. Ma też największą liczbę ofiar śmiertelnych, jeśli chodzi o konflikty wewnętrzne1027.

Według Instytutu Badań nad Konfliktami Międzynarodowymi w Heidel-bergu (Heidelberger Institut for Internationale Konfliktforschung – HIIK) w Afryce Subsaharyjskiej w 2015 roku odnotowano 97 konfliktów, przy czym

1026 J.S. Nye Jr, Konflikty międzynarodowe…, op. cit., s. 227.1027 E. Melander, Organized violence in the world 2015, Uppsala Conflict Data Program, s. 1, 4,

http://www.pcr.uu.se/digitalAssets/61/c_61335-l_1-k_brochure2.pdf (dostęp: 27.12.2016).


sześć o szczególnie wysokiej intensywności, co stanowi wzrost w stosunku do roku poprzedniego, gdy tego typu konfliktów odnotowano pięć. Miały one miejsce głównie w państwach od lat trawionych konfliktami zbrojnymi: w Somalii, Sudanie Południowym, Sudanie, Republice Środkowoafrykańskiej, Demokratycznej Republice Konga i Nigerii1028. W 2015 roku konflikt między państwem nigeryjskim a organizacją Boko Haram rozprzestrzenił się także na Kamerun, Czad i Niger. W Mali, dzięki interwencji francuskiej wspierającej armię malijską, udało się odzyskać kontrolę nad większą częścią terytorium kraju i zepchnąć ugrupowania islamistyczne do północnych prowincji. W Su-danie Południowym konflikt etniczny pomiędzy grupami Nuerów i Dinków trwa w dalszym ciągu1029.

Konflikty zbrojne są jedną z najtragiczniejszych konsekwencji upadku pań-stwowości w Afryce Subsaharyjskiej, wiążą się z cierpieniem oraz zubożeniem i tak bardzo biednych społeczeństw. Jak już wspomniano, konflikty te mają przede wszystkim charakter wewnętrzny, a najczęściej spotykana klasyfikacja rozróżnia trzy ich typy:

− konflikty o władzę; − konflikty na tle etniczno-religijnym; − konflikty o kontrolę zasobów naturalnych.

W literaturze przedmiotu dla określenia typu konfliktu często występują-cego w państwach Afryki Subsaharyjskiej używa się terminu „nowe wojny”. Pojęcie to zostało rozpropagowane głównie przez Mary Kaldor w publikacji New & Old Wars1030 oraz przez Herfrieda Münklera w Wojnach naszych cza-sów1031. Nowe wojny traktowane są jako konsekwencje procesów globaliza-cyjnych i właśnie proces fragmentaryzacji związany z globalizacją jest jedną z głównych przyczyn współczesnych konfliktów na kontynencie afrykańskim. To, co odróżnia nowe wojny od wcześniejszych, to przede wszystkim stosowa-nie w nich nowych form przemocy zorganizowanej oraz występujące zjawisko terroryzmu. Zatem do identyfikacji współczesnych wojen można posłużyć się podziałem dotyczącym: celów, motywów i metod prowadzenia działań wojennych oraz sposobu ich finansowania1032. Inne stosowane określenia dla

1028 Heidelberg Institute for International Conflict Research, Conflict Barometer 2015, s. 14, http://www.hiik.de/en/konfliktbarometer/pdf/ConflictBarometer_2015.pdf (dostęp: 30.10.2016).

1029 Heidelberg Institute for International Conflict Research, Conflict Barometer 2014, s. 15, http://www.hiik.de/en/konfliktbarometer/pdf/ConflictBarometer_2014.pdf (dostęp: 9.01.2016).

1030 M. Kaldor, New & Old Wars…, op. cit., s. 2–4.1031 H. Münkler, Wojny naszych czasów, op. cit., s. 35–38.1032 B. Balcerowicz, Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2006,

s. 124–125.


nowych wojen to „konflikt postmodernistyczny” lub „konflikt niskiej inten-sywności”. Roman Kuźniar pisze o nich, że są pozbawione struktury (destruc-turés), to znaczy nie ma czytelnego podziału na walczące strony i działają one w sposób anarchiczny, przypominający Hobbesowską wojnę „wszystkich prze-ciw wszystkim”1033. Konflikty te w większości występują w państwach Afryki Subsaharyjskiej i chociaż są zlokalizowane wewnątrz konkretnych państw, cechuje je jednak duża liczba transnarodowych powiązań w postaci najemni-ków (kontraktowych prywatnych firm wojskowych), doradców, ochotników napływających z diaspory. W wyniku czego „rozróżnienie aktu agresji i reakcji na nią, tego, co lokalne, i tego, co globalne, jest niezwykle trudne”1034.

Tabela 87. Zestawienie rankingu FSI 2016 z wykazem największych konfliktów zbrojnych w Afryce Subsaharyjskiej wg HIIK 2015

FSI 2016 Państwo Konflikt1 Somalia Asz-Szabab 2 Sudan Południowy SPLM/A – opozycja3 Republika Środkowoafrykańska (Anty-Balaka – Séléka)4 Sudan Darfur7 Czad Boko Haram8 Demokratyczna Republika Konga Zjednoczony Front Demokratyczny

13 Nigeria Boko Haram rolnicy – pasterze

19 Niger Boko Haram20 Kenia Asz-Szabab 22 Kamerun Boko Haram

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Conflict Barometer 20151035.

Bolesław Balcerowicz i Piotr Chmielarz wskazują pięć najistotniejszych cech współczesnych wojen1036:

− dominacja konfliktów i wojen o charakterze wewnętrznym, które stop-niowo ulegają umiędzynarodowieniu i stają się zagrożeniem także dla państw sąsiednich, a nawet całych regionów (Rwanda, Demokratyczna Republika Konga, Liberia, Somalia, Nigeria, Sudan);

1033 R. Kuźniar, Prawa człowieka, op. cit., s. 306.1034 M. Pietraś, Paradygmat globalizacji in statu nascendi, op. cit..., s. 169.1035 Heidelberg Institute for International Conflict Research, Conflict Barometer 2015, op. cit., s. 13.1036 B. Balcerowicz, Siły zbrojne…, op. cit., s. 123–129; P. Chmielarz, Wojna a państwo. Wczoraj

i dziś, Warszawa 2010, s. 205.


− nasilenie się konfliktów w związku z rozpadem państw wielonarodo-wych/wieloetnicznych (Sudan, Sudan Południowy);

− zaostrzenie konfliktów i napięć o charakterze etniczno-narodowo-reli-gijnym (Rwanda, Nigeria, Republika Środkowoafrykańska, Demokra-tyczna Republika Konga, Burundi);

− wzrost zniszczeń wojennych i strat wśród ludności cywilnej (Demokra-tyczna Republika Konga, Rwanda, Republika Środkowoafrykańska);

− trudności w pokojowym rozwiązywaniu konfliktów (w największym stop-niu Demokratyczna Republika Konga, Somalia, Republika Środkowo-afrykańska).

Z kolei Marek Pietraś wśród cech charakterystycznych „nowych kon-fliktów” wyróżnia trendy bardzo pasujące do realiów w zasadzie wszystkich konfliktów zbrojnych, jakie toczyły się w państwach Afryki Subsaharyjskiej w ostatnim ćwierćwieczu1037:

− „deinstytucjonalizacja” wojen – konflikty pozbawione centralnej kontro-li, regulacji, etykiety zbrojeń (Demokratyczna Republika Konga, Repub-lika Środkowoafrykańska);

− złożoność podmiotów biorących udział w konfliktach – istotną rolę w „nowych konfliktach” odgrywa tzw. prywatyzacja przemocy, tj. udział w nich jednostek paramilitarnych, struktur kryminalnych czy jednostek najemnych (Demokratyczna Republika Konga, Republika Środkowoa-frykańska, Mali, Sudan);

− obecność procesów globalizacyjnych w czasie „nowych konfliktów” – obecność mediów, organizacji humanitarnych, organizacji międzyna-rodowych rządowych i pozarządowych, firm zajmujących się handlem bronią oraz doradców wojskowych.

Należy dodać, że w literaturze przedmiotu wydarzenia w Rwandzie często nie są wymieniane w kategoriach „konfliktu”, lecz „zbrodni ludobójstwa” (ge-nocide) – zgodnie z kryteriami przyjętymi przez Sztokholmski Międzynarodo-wy Instytut Badań nad Pokojem (Stockholm International Peace Re search In-stitute – SIPRI). Jacek Reginia-Zacharski zauważa, jednak, że masakry i gwałty były przecież rozmyślnym i planowanym elementem strategii wojennej, jaką zastosowali Hutu w konflikcie etnicznym z Tutsi, co zresztą pokrywa się także

1037 M. Pietraś, Bezpieczeństwo państwa w późnowestfalskim środowisku międzynarodowym [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, red. S. Dębski, B. Górka-Winter, Warszawa 2003, s. 170–171; P. Piasecka, Zagrożenia ładu i bezpieczeństwa międzynarodowego we współczesnym świecie [w:] Transsektorowe obszary bezpieczeństwa narodowego, red. K. Liedel, Warszawa 2011, s. 35.


z poglądami zawartymi we wspomnianych już pozycjach – Wojny naszych cza-sów Herfrieda Münklera oraz New & Old Wars Mary Kaldor1038.

Wojny nierzadko prowadzone są przez pozbawione ideałów grupy skon-fliktowane wewnątrz państwa, nieposiadające dalekosiężnych celów1039. Przy-wódcy etniczni lub warlordowie świadomie podtrzymują stan permanentnej wojny, która jest źródłem niebagatelnych dochodów dla nich i związanych z nimi grup zbrojnych, a największą cenę płaci w czasie jej trwania bezbron-na ludność cywilna. Głównym celem grup zbrojnych jest przede wszystkim czerpanie zysków poprzez opanowanie obszarów bogatych w surowce natu-ralne i bezwzględne podporządkowanie sobie ludności, którą często również zmusza się do niewolniczej pracy. Dlatego też członkowie takich oddziałów uciekają się do wszelkich metod służących destabilizacji i zastraszaniu1040. Z tego powodu konflikty te są często nazywane wojnami sprywatyzowanymi lub nieformalnymi, gdyż prywatyzacja przemocy jest istotnym ich elemen-tem i w praktyce rozróżnienie tego, co prywatne i co publiczne, państwowe i niepaństwowe, formalne i nieformalne, co jest czynione z powodów ekono-micznych, a co motywowane polityką, jest trudne do określenia. W wojnach tych biorą udział, oprócz oddziałów wojskowych (czesto słabo uzbrojonych, o małej dyscyplinie i morale), także odziały lokalnych milicji, ugrupowania paramilitarne, a nawet grupy przęstępcze i najemnicy1041.

Wewnętrzne konflikty etniczne zachodzą głównie w państwach określa-nych przez Yves’a Lacoste’a mianem „państw bez narodu”, do których zalicza on prawie wszystkie państwa Afryki Subsaharyjskiej. Państwa te wywodzą się z byłych kolonii mocarstw europejskich, o granicach ustalonych głównie na podstawie kryteriów geograficzno-fizycznych, charakteryzują się złożonoś-cią etniczną, religijną, kulturową i językową. Podatność na konflikty nie wyni-ka jednak ze sztucznych granic zewnętrznych, które dzielą grupy etniczne, ale jest bardziej związana z wewnętrzną walką o władzę1042. Nie powinien zatem dziwić fakt, że zapleczem większości ugrupowań rebelianckich są konkretne

1038 J. Reginia-Zacharski, Ludobójstwo w Rwandzie (1994) [w:] Współczesne konflikty..., op. cit., s. 173; M. Kaldor, New & Old Wars..., op. cit., s. 105; H. Münkler, Wojny naszych czasów, op. cit., s. 38.

1039 B. Balcerowicz, Siły zbrojne..., op. cit., s. 125.1040 H. Münkler, Wojny naszych czasów, op. cit., s. 98–102; B. Balcerowicz, Siły zbrojne..., op. cit.,

s. 125–126.1041 M. Kaldor, New &Old Wars, op. cit., s. 2; M. Pietraś, Paradygmat globalizacji in statu…,

op. cit., s. 169.1042 C. Jean, Geopolityka, op. cit., s. 168.


grupy etniczne, a ich mobilizacja staje się najważniejszym czynnikiem prowa-dzącym do działań zbrojnych1043.

Rebelianci ze Zjednoczonego Frontu Rewolucyjnego (Revolutionary United Front – RUF) w Sierra Leone czy członkowie Armii Bożego Oporu w Ugan-dzie i Demokratycznej Republice Konga (Lord’s Resistance Army – LRA) maso-wo mordowali i okaleczali zwykłych obywateli, a pustoszeniu i paleniu wiosek oraz miast towarzyszyły ekscesy obfitujące w nieprawdopodobne okrucieństwo i gwałty. Tego typu postępowaniu sprzyja zarówno brak odpowiedzialności za skutki prowadzenia działań wojennych, jak i fakt, że struktura walczących od-działów jest wysoce zdecentralizowana, tak jak podczas wojny domowej w Libe-rii, w której uczestniczyło siedem dużych i kilkadziesiąt mniejszych ugrupowań. Wojna ta z niewielkimi przerwami trwała 14 lat, a w jej wyniku zginęło około 250 tys. ludzi (czyli 10% populacji państwa), milion osób zostało zmuszonych do ucieczki poza granice państwa, a kraj został doszczętnie wyniszczony. W woj-nie domowej w Sierra Leone śmierć poniosło 50 tys. ludzi, a milion (tj. jedna piąta ogółu ludności) straciło dach nad głową. Z tej liczby 500 tys. uciekło poza granice państwa, a pół miliona stało się uchodźcami wewnętrznymi1044. Wszyst-kie tego typu działania powodują, że straty wśród ludności cywilnej na tere-nach objętych konfliktem są zastraszająco wysokie. Jeśli w wojnach domowych z początku XX wieku udział cywilów w stratach ogólnych wynosił 10–15%, to w „nowych wojnach” sięga nawet 80%1045.

W wyniku wojen wewnętrznych mogą wystąpić sytuacje, w których pań-stwo zostaje zawłaszczone przez organizacje o charakterze przestępczym, co pokazują przykłady Liberii, Sierra Leone i Republiki Środkowoafrykańskiej. W takich przypadkach dochodzi do rabunkowej eksploatacji bogactw natural-nych kraju i nieograniczonego okradania budżetu państwa, zwykle przy zasto-sowaniu terroru. Najbardziej znany przypadek tego typu dotyczy Liberii, gdzie starszy sierżant Samuel Doe po brutalnym zamachu stanu, podczas którego on i jego ludzie zamordowali prezydenta Williama Tolberta, sięgnął po władzę,

1043 M. Ząbek, Uchodźcy wojenni z krajów Afryki Zachodniej [w:] Państwa Afryki Zachodniej, op. cit., s. 204; J. Różański, Główne źródła destabilizacji Sudanu, op. cit., s. 65–66.

1044 P. Albrecht, P. Jackson, Securing Sierra Leone 1997–2013: Defence, Diplomacy and Develop-ment in Action, „Whitehall Paper” 82, Royal United Services Institute for Defence and Security Stud-ies, Abingdon 2014, s. 8; R. Kuźniar, Prawa człowieka. op. cit., s. 306–307.

1045 H. Münkler, Wojny naszych czasów, op. cit., s. 37–38; B. Balcerowicz, Siły zbrojne..., op. cit. s. 125–127; K. Trzciński, Wojny w Liberii i Sierra Leone..., op. cit., s. 58, 141; Przemówienie Mary Ro-binson, Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, Londyn, 23.09.1999, Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/przemowie-nia_prawa-czlowieka.php (dostęp: 20.04.2012).


którą sprawował przy udziale wojska w sposób niezwykle krwawy. Mimo fatalnego stanu finansów publicznych Doe sowicie opłacał lojalnych wobec niego żołnierzy. Dodatkowo prezydent zrabował z państwowej kasy około 300 mln dolarów1046. By utrzymać władzę, nie cofał się przed niczym, setki osób związanych z jego poprzednikiem na stanowisku prezydenta aresztowa-no, torturowano i stracono. Już 10 dni po zabiciu Tolberta Trybunał Wojskowy pod zarzutem zdrady stanu skazał na śmierć 13 wysokiej rangi urzędników, którzy zostali rozstrzelani w publicznej egzekucji na jednej z plaż Monrovii. Doe rozpoczął też politykę wzniecania waśni etnicznych, co miało mu pomóc w utrzymaniu rządów, a w rezultacie doprowadziło do wybuchu długoletniej wojny domowej, ruiny gospodarczej i rozpadu struktur państwa1047.

Bezideowość jego następców, którzy walczyli pod szczytnymi hasłami oba-lenia skorumpowanego reżimu, ukazuje dość makabryczny film, nakręcony amatorską kamerą, z przesłuchania pojmanego przez przeciwników politycz-nych prezydenta Samuela Doego. W czasie kilkugodzinnego chaotycznego przesłuchania, przerywanego torturami, przywódca ugrupowania rebelian-ckiego Niezależny Narodowo-Patriotyczny Front Liberii (The Independent National Patriotic Front of Liberia – INPFL), Prince Y. Johnson, pytał Doego głównie o jego prywatny numer konta bankowego1048.

Ostatecznie walkę o władzę w Liberii wygrał Charles Taylor, przywódca Narodowo-Patriotycznego Frontu Liberii, który w grudniu 1989 roku rozpo-czynał rebelię przeciwko Samuelowi Doemu, wkraczając na czele małego od-działu z terytorium Wybrzeża Kości Słoniowej. Szacuje się, że z samej sprze-daży diamentów Taylor oraz jego bliscy współpracownicy uzyskali prawie 500 mln dolarów amerykańskich. Do tego eksploatowano także inne boga-ctwa, na przykład rudy żelaza, kauczuk i drewno, wycinając w sposób rabun-kowy lasy. Większość pieniędzy szła do przywódców, którzy się bogacili oraz opłacali swoje oddziały i kupowali broń1049.

Rebelia w Republice Środkowoafrykańskiej z 2013 roku dostarcza licznych przykładów na to, jakie cele przyświecają przywódcom większości grup re-belianckich. Jeden z przywódców ugrupowania zbrojnego o szczytnej nazwie Zgromadzenie Ludu Centralnej Afryki, Abdoulaye Miskin, za udział w ostat-nim przewrocie politycznym oczekiwał wysokiego stanowiska politycznego,

1046 J.-P. Pham, Liberia Portrait of a Failed State, New York 2004, s. 82.1047 K. Trzciński, Wojny w Liberii i Sierra Leone..., op. cit., s. 40.1048 Samuel Doe torture, http://www.liveleak.com/view?i=b4b_1314353314 (dostęp: 22.12.2014).1049 J. Gniadek, Konflikty zbrojne w Liberii i Sierra Leone [w:] Państwa Afryki Zachodniej, op. cit.,

t. 1, s. 177–178.


a gdy go nie otrzymał, przeszedł do opozycji i rozpoczął partyzanckie działania przeciw ówczesnej prezydent Catherine Sambie Panzie. Jego oddział operował na drodze z miejscowości Babua w Republice Środkowoafrykańskiej do grani-cy z Kamerunem, trudniąc się rozbojem. Gdy został aresztowany i osadzony w więzieniu w Kamerunie, jego ludzie porwali 25 zakładników – obywateli Kamerunu i Republiki Środkowoafrykańskiej, a także polskiego misjonarza Mateusza Dziedzica1050.

Wojny w afrykańskich państwach dysfunkcyjnych niosą z sobą tragiczne skutki humanitarne wynikające nie tylko z bezpośrednich działań wojennych, lecz także z rozmyślnej strategii wykorzystującej głód jako narzędzie walki. Część afrykańskich kryzysów humanitarnych związanych z głodem, mających miejsce w XX wieku, była wywołana bądź zwielokrotniona przez działalność rządów lub walczących z sobą ugrupowań. Podczas wojny domowej w Suda-nie rząd w Chartumie specjalnie wstrzymywał dostawy żywności na południe kraju, by pognębić przeciwną mu ludność tego regionu. Podobną sytuację od-notowano w Etiopii w latach 1984–1985, gdy w wyniku zaplanowanej opera-cji zbrodniczego reżimu komunistycznego Hajle Marjama Mengystu z głodu umarło kilkaset tysięcy osób z obszarów, gdzie istniał szczególnie mocny opór przeciw reżimowi1051. Walka o władzę w Republice Środkowoafrykańskiej mię-dzy prezydentem Ange-Félixem Patassém i generałem François Bozizém dopro-wadziła państwo do ruiny i groziła katastrofą głodową, kiedy walczący politycy wezwali na pomoc obce siły (Patassé najemników kongijskich, Bozizé – cza-dyjskich), które kompletnie ogołociły kraj z inwentarza zwierzęcego. Po zakoń-czeniu konfliktu organizacje humanitarne wysłały do tego kraju tysiące sztuk bydła i drobiu, by zapobiec klęsce głodu i odbudować hodowle1052. Podczas wojny domowej w Somalii na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku skon-fliktowane klany niszczyły plony na obszarach przeciwnika, zwielokrotniając katastrofalne już skutki trwającej od miesięcy suszy, która spowodowała głód i wybuch epidemii. Konsekwencją była operacja humanitarna ONZ „Przywró-cić nadzieję” w latach 1992–1993. Właśnie ówczesny kryzys w Somalii jest wią-zany z powstaniem pojęcia upadku państwowości (state failure)1053. W okresie

1050 Negocjacje w sprawie uwolnienia misjonarza zakończyły się porozumieniem, w wyniku którego w zamian za oswobodzenie zakładników Miskin odzyskał wolność. Relacja Mateusza Dzie-dzica, misjonarza z Republiki Środkowoafrykańskiej – wywiady: Kraków, 10.01.2016.

1051 A. Bartnicki, J. Mantel-Niećko, Historia Etiopii, op. cit., s. 450–451.1052 Ustne relacje polskich misjonarzy pracujących w Republice Środkowoafrykańskiej, Bangi,

Bouar, Republika Środkowoafrykańska, sierpień 2010.1053 Somalia-UNOSOM I, http://www.un.org/Depts/DPKO/Missions/unosomi.htm (dostęp:

16.10.2012).


wielkiej suszy w Rogu Afryki w 2011 roku w Somalii zagrożonych klęską głodu było około 1,5 mln ludzi. Najbardziej ucierpiały obszary Somalii znajdujące się pod kontrolą ugrupowania Asz-Szabab, gdyż islamiści nie zgodzili się na do-starczanie ludności pomocy humanitarnej. Co więcej, na terenach, które zdo-byli, niszczyli znajdujące się już tam obozy dla uchodźców i ofiar głodu, mienie organizacji humanitarnych dewastowali bądź rekwirowali oraz zmuszali ludzi do powrotu na obszary dotknięte klęską suszy1054.

Kolejną zasadą nowych wojen jest samofinansowanie – „wojna musi się sama wyżywić”. W rezultacie oddziały rebeliantów same dbają o własne utrzymanie, stosując szantaż, grabież i rabunek. Ludność cywilna jest sta-le zmuszana do wspierania i zaopatrywania walczących oddziałów, gdyż w przypadku odmowy naraża się na represje. W ten sposób wykształcają się gospodarki wojenne, które w krótkiej perspektywie opierają się na grabieży i plądrowaniu, a długofalowo rozwijają się w całe sektory gospodarki prze-stępczej, gdzie handel i przemoc idą ramię w ramię. W konsekwencji uczest-nicy wojny i związane z nimi grupy są żywo zainteresowani kontynuowaniem wojny, a nie jej zakończeniem. Konflikt w Republice Środkowoafrykańskiej z 2013 roku jest przykładem, jak rebelianci z ugrupowania Séléka terroryzo-wali i grabili ludność cywilną, dopuszczając się masakr i gwałtów. Oddziały rebeliantów Séléki składały się w dużym stopniu z najemników oraz osób, któ-re przy okazji każdej rebelii starają się przyłączyć do grupy zbrojnej, by przy pomocy broni wyrwać się z codziennej beznadziejnej egzystencji i znaleźć łatwy zarobek. Ponadto większość rebeliantów pochodziła z państw ościen-nych, głównie z Czadu oraz Sudanu, i nie utożsamiała się w żadnym stopniu z miejscową ludnością. Najemnikom obiecano wysoki żołd i obietnic tych nie dotrzymano, wobec czego zaczęli sami sobie „organizować” wynagrodzenie, rabując bezbronną ludność cywilną i dopuszczając się przy tym aktów prze-mocy. Przykładem może być wydarzenie w wiosce Ngoutere, w okolicy której w dni targowe rebelianci ustawiali przed pobliskimi wioskami bariery dro-gowe, a następnie, grożąc bronią, wymuszali na mieszkańcach opłaty od każ-dego, kto przechodził bądź przejeżdżał. W trakcie wymuszania opłat doszło do zastrzelenia mieszkańca wioski, który nie chciał zapłacić żądanej kwoty.

1054 World Food Program, Horn of Africa Crisis, https://www.wfp.org/crisis/horn-of-africa; So-malia (dostęp: 11.01.2015); UN Strongly condems seizure of aid agency assest by insurgent group, UN News Centre, 28.11.2011, http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=40539#.VLJyym-d0zUA (dostęp: 11.01.2015); Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, http://www.unic.un.org.pl/aktualnosci.php?news=2232&wid=34 (dostęp: 20.03.2013); Islamiści zmusili Czerwony Krzyż do zawieszenia pomocy dla Somalii, „Gazeta Wyborcza” 12.01.2012.


Incydent ten doprowadził do szamotaniny między miejscowymi a rebelian-tami, w wyniku czego postrzelono kilka osób. Po kilku godzinach do wioski przybył duży oddział Séléki z ciężką bronią i spalił całą wieś, wcześniej gra-biąc wszystko, co miało jakąkolwiek wartość1055. Takich wydarzeń w Republice Środkowoafrykańskiej podczas ostatniej rebelii było bardzo wiele. Rebelianci oprócz prywatnych domostw palili i niszczyli szpitale, szkoły i kościoły. Jak widać, oddziały Séléki zachowywały się w rzeczywistości jak bandy pospoli-tych rabusiów1056.

Drastycznym przykładem ugrupowania zbrojnego jest Armia Bożego Oporu (Lord Resistance Army – LRA), która jest odpowiedzialna za jedną z najdłuż-szych rebelii w Afryce, gdyż już ćwierć wieku terroryzuje ludność Ugandy, Demokratycznej Republiki Konga, Sudanu Południowego oraz Republiki Środkowoafrykańskiej, w wyniku czego śmierć poniosło około 100 tys. ludzi. Przywódca ugrupowania Joseph Kony utworzył LRA z ochotników ludu Aczoli w akcie sprzeciwu wobec rządów prezydenta Ugandy Yoweriego Museveniego, wspieranego przez ludy zamieszkujące południe Ugandy. Partyzanckie ugrupo-wanie w niedługim czasie stało się faktycznie sektą, a Kony ogłosił się prorokiem, którego celem miało być ustanowienie Królestwa Bożego na obszarze Ugandy. Ugrupowanie to znane jest z okrucieństw i masakr skierowanych głównie wobec bezbronnej ludności cywilnej. Rebelianci Kony’ego w trzech czwartych składają się z osób uprowadzonych przez tę grupę zbrojną jako dzieci, a następnie wytre-nowanych na fanatycznych żołnierzy i bezwzględnych zabójców1057.

Narzędziem skutecznie forsującym interesy watażków nie jest rozstrzygają-ca bitwa, ale masakra. Nie chodzi więc o narzucenie uzbrojonemu i zdolnemu stawić opór przeciwnikowi własnej woli, ale o zastraszenie przy użyciu niepoha-mowanej przemocy wobec ludności cywilnej, która nieuzbrojona jest niezdolna do stawienia oporu i staje się posłuszna woli uzbrojonych band. Ekonomia gra-bieży prawie zawsze opiera się na rozbudowanej organizacji przemocy. Człon-kowie ugrupowań zbrojnych przemieniają się w rabusiów, dla których prawo wojenne czy też jakakolwiek forma kodeksu wojennego nie odgrywają żadnej roli. Wypadki plądrowania lub nawet palenia szpitali, szkół, świątyń, przy jed-noczesnym mordowaniu członków personelu medycznego czy kapłanów, nie są

1055 Ogółem spalono ponad 200 domostw oraz splądrowano ośrodek zdrowia, niszcząc bądź zabierając sprzęt medyczny. Na podstawie relacji misjonarza Roberta Wnuka, za: R. Wieczorek, Wi-zyta w spalonej wiosce Herba, „Kapucyni i Misje” 2014, nr 1, s. 3.

1056 Relacje misjonarzy z Republiki Środkowoafrykańskiej, sierpień 2015.1057 J. Mormul, Problem łamania praw człowieka w państwach dysfunkcyjnych. Przypadek dzieci-

-żołnierzy [w:] Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki..., op. cit., s. 263–265.


rzadkością. Taki charakter wojny jest niezwykle okrutny i trudny do kontro-lowania. Mimo że strategie uczestników tego typu konfliktów są zaczerpnięte z doświadczeń partyzanckich, to jednak w swej istocie znacznie się od nich róż-nią. Jeżeli w działaniach partyzanckich chodzi o zjednanie sobie ludności cywil-nej i pozyskanie jej dla celów walki, to w „nowych wojnach” przeważają techniki destabilizacji, szerzenia strachu i nienawiści1058.

W ostatnich latach jednymi z najdrastyczniejszych przykładów łamania praw człowieka w Afryce Subsaharyjskiej w nowych wojnach są masowe gwałty będą-ce elementem prowadzenia działań wojennych1059. Według części badaczy gwałt stał się w działaniach wojennych, głównie w konfliktach wewnętrznych, ruty-nowym narzędziem o funkcji strategicznej stosowanym do osiągania konkret-nych celów militarnych. Potwierdzają to konflikty w Sierra Leone, Rwandzie, Demokratycznej Republice Konga, Darfurze czy Republice Środkowoafrykań-skiej. Systematyczne gwałty zmieniają percepcję miejsc i terenów, gdyż powo-dują, że miejsca postrzegane przez ludność jako bezpieczne do życia stają się miejscem zagrożenia, w wyniku czego społeczności, które często od pokoleń zamieszkują dane terytorium, zmuszane są do jego opuszczenia. Konsekwencją gwałtów są niechciane ciąże, co w społeczeństwach o systemie patriarchalnym (co jest normą w Afryce Subsaharyjskiej) sprawia, że kobieta staje się „uszkodzo-nym”/„wybrakowanym dobrem” i często zostaje wykluczona poza społeczność i poddana ostracyzmowi. Ogromnym problemem jest także poczęte w wyniku gwałtu dziecko, które jest postrzegane przez grupę etniczną matki jako „owoc zatrutego ziarna”. Dzieci, tak jak ich matki, są odrzucane przez wspólnotę i w ten sposób dramat indywidualny matki i dziecka staje się dramatem całej wspól-noty etnicznej, gdyż rozbija jej tożsamość. W przypadku konfliktu o podłożu etnicznym, w którym tożsamość grupowa jest najważniejsza, gwałt jest bro-nią skuteczną, bo działającą destrukcyjnie na wiele różnych sposobów, a jego skutki przynoszą długofalowe negatywne konsekwencje dla potencjalnego wro-ga1060. Przemoc w postaci gwałtów to także forma kary wymierzanej miejscowej ludności za opowiedzenie się po niewłaściwej stronie konfliktu. W DRK ska-la zjawiska jest tak duża, że międzynarodowa organizacja Lekarze bez Granic w swoich raportach donosi, że 75% wszystkich przypadków gwałtu, z jakimi

1058 H. Münkler, Wojny naszych czasów, op. cit., s. 37–38; B. Balcerowicz, Siły zbrojne..., op. cit., s. 125–127.

1059 J.L. Soeters, Ethnic Conflict and Terrorism: The Origins and Dynamics of Civil Wars, London–New York 2005, s. 72.

1060 C. Flint, Wstęp do geopolityki, op. cit., s. 204; G. Michałowska, Problemy ochrony praw czło-wieka w Afryce, op. cit., s. 345.


ma do czynienia na całym świecie, przypada na wschodnie prowincje Demo-kratycznej Republiki Konga. Incydentom tym towarzyszą okrutne tortury, bicie pałkami, okaleczanie nożami i innymi ostrymi przedmiotami. Tysiące kobiet pełni funkcję seksualnych niewolnic. W wielu wioskach kobiety na noc chowają się w buszu w obawie przed brutalnym napastowaniem, nocowanie w takich warunkach pociąga jednak za sobą większe ryzyko zachorowania na malarię i nieżyty żołądka, co zwiększa umieralność. Human Rights Watch w swoich raportach zauważa, że grupy rebelianckie traktują gwałty jako element taktyki mającej na celu zastraszenie miejscowej ludności i karanie innych grup etnicz-nych. Szacuje się, że w najgorszym okresie, na przełomie lat 2006–2007, ponad 400 tys. kobiet w wieku od 19 do 49 lat zostało zgwałconych na obszarze DRK1061.

Drastycznym przejawem konfliktów zbrojnych w Afryce Subsaharyjskiej jest wykorzystywanie dzieci w działaniach wojennych. Według organizacji międzynarodowych podczas konfliktów zbrojnych w latach dziewięćdziesią-tych XX wieku około 300 tys. dzieci zostało zmuszonych do służenia w ar-miach i grupach paramilitarnych, pełniąc funkcję szpiegów, wsparcia bojowe-go, organizatorów zaplecza i zaopatrzenia, dostarczycieli usług seksualnych1062. Praktyki te dotyczą około kilkudziesięciu państw na świecie, w tym także naj-bardziej dysfunkcyjnych państw Afryki Subsaharyjskiej. Rozprzestrzenienie zjawiska jest wypadkową częstotliwości konfliktów zbrojnych oraz struktury demograficznej najmniej rozwiniętych państw, w których często niemal poło-wę populacji stanowią dzieci1063. Mimo presji społeczności międzynarodowej wciąż trwa proceder wykorzystywania nieletnich do działań zbrojnych. Obec-nie największa ich liczba walczy głównie w oddziałach rebeliantów w Somalii, Republice Środkowoafrykańskiej, Sudanie Południowym i Demokratycznej Republice Konga1064.

1061 S. Tisdall, Tens of Thousands Flee ‘Extreme Violence’ in Congo, „The Guardian” 31.05.2012, http://www.guardian.co.uk/world/2012/may/31/thousands-flee-extreme-violence-congo (dostęp: 30.11.2012); S. Kirchner, Sexual Terrorism in the Eastern Provinces of the Democratic Republic of Con-go – International Law and Human Rights, Auflage 2008; Rape in DRC Now Complete in Statistics, 11.05.2011, http://www.jinamoore.com/2011/05/11/rape-drc-complete-statistics (dostęp:17.11.2012).

1062 A. Leibig, Child Soldiers in Northern Uganda: Do Current Legal Frameworks Offer Sufficient Protection?, „Northwestern University Journal of International Human Rights” 2005, Vol. 3 Spring; G. Carrisi, Dzieci-żołnierze. Kalami idzie na wojnę, Kraków 2006, s. 9–10; Z. Marks, Sexual Vio-lence in Sierra Leone’s Civil War: Virgination, Rape, and Marriage, „African Affairs” 2014, Vol. 113, No. 450, January s. 76–77.

1063 C. MacMullin, M. Loughry, Investigating Psychosocial Adjustment of Former Child Soldiers in Sierra Leone and Uganda, „Refugee Studies” 2004, No. 460, s. 460.

1064 W latach 2012–2015 w Republice Środkowoafrykańskiej 10 tys. dzieci było wykorzystywa-nych w charakterze żołnierzy. Children „Violent Extremism”, and the Justice System, Child Soldiers


Obecnie (maj 2017) dwa największe ogniska niepokoju znajdują się w w sze-roko ujmowanym Rogu Afryki (Sudan Południowy, Sudan, Somalia, Erytrea, Dżibuti, Etiopia i Kenia)1065. W Sudanie wciąż trwają walki wewnętrzne, które wybuchły z nową siłą w grudniu 2013 roku. Co prawda w sierpniu 2015 roku walczące ugrupowania zawarły umowę pokojową, w wyniku której utworzono Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (Transitional Government of National Unity), ale już w lipcu 2016 roku na nowo wybuchły walki, które pogrążyły kraj w wojnie domowej. Szacuje się, że w wyniku konfliktu swoje domy musiało opuścić około 2 mln osób. Zarówno siły rządowe, jak i oddziały opozycji do-puszczają się licznych zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, zabija-jąc bezbronną ludność cywilną tylko z powodu jej przynależności etnicznej. Po-wszechna jest także przemoc seksualna, grabieże i niszczenie mienia. W grudniu 2016 roku Przewodnicząca Komisji Praw Człowieka ONZ Yasmin Sooka, która złożyła w Sudanie Południowym dziesięciodniową wizytę w celu zbadania sytu-acji na miejscu pod kątem łamania praw człowieka, potwierdziła wcześniejsze informacje, że w niektórych regionach Sudanu Południowego prowadzone są czystki etniczne i trwają przygotowania do ludobójstwa. Działania te prowadzo-ne są poprzez wywoływanie głodu, gwałty zbiorowe (70% kobiet w obozach dla uchodźców doświadczyło gwałtu) i palenie całych wiosek. Komisja powołuje się na „liczne relacje o zwłokach znajdowanych wzdłuż głównych dróg, groźbie gło-du i ludziach uciekających z kraju”. Około jedna czwarta ludności kraju to dziś osoby wewnętrznie wysiedlone. Inflacja wynosi ponad 700% i obecnie jest naj-wyższa na świecie. Ponad 3,7 mln osób jest uzależnionych od dostaw pomocy żywności dostarczanej przez FAO. W tej sytuacji Yasmina Sooka postuluje roz-mieszczenie w Sudanie Południowym sił pokojowych w liczbie 4 tys. żołnierzy i rozszerzenie ich oddziaływania poza stołeczną Dżubę1066.

International, https://www.child-soldiers.org/news/conference-report-children-violent-extrem-ism-and-the-justice-system (dostęp: 12.03.2017); We are Children not Soldiers, Office of the Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, 2014, https://childrenan-darmedconflict.un.org/children-not-soldiers (dostęp: 12.03.2017).

1065 W literaturze przedmiotu występuje pojęcie tzw. klasycznego Rogu Afryki: Etiopia, Erytrea, Dżibuti i Somalia, oraz tzw. wielkiego Rogu Afryki, który obejmuje oprócz wymienionych wcześniej państw także Sudan, Sudan Południowy i Kenię czasami Ugandę. Obszar „wielkiego” Rogu Afryki stanowi historyczną i geopolityczną całość regionalną, a państwa te znajdują się w sieci powiązań i zależności politycznych i gospodarczych. Róg Afryki. Historia i współczesność, red. J. Mantel-Nieć-ko, M. Ząbek, Warszawa 1999, s. 15.

1066 United Nations Human Rights, Office of the High Commissioner, Statement by Yasmin Sooka, Chair of the Commission on Human Rights in South Sudan at the 26th Special Session of the UN Human Rights Council, 14,12.2016; F. Oloch, Is UN Trusteeship the Solution?, „New African” 2017, No. 569, February, s. 36–37; Czystki etniczne w Sudanie Południowym, PAP, 3.12.2016, http://


Według szacunków konflikt wewnętrzny do połowy 2016 roku pochłonął życie ponad 50 tys. ludzi, w większości cywilów1067. Wydaje się, że nieprze-jednana postawa strony rządowej wobec opozycji wynika między innymi z regionalnych uwarunkowań, a mianowicie wsparcia, jakie otrzymuje ona od Ugandy. Bez zdecydowanego wsparcia dla procesu pokojowego ze stro-ny prezydenta Ugandy Museveniego nie będzie w najbliższym czasie możliwa zmiana postawy rządzących w Dżubie1068.

W południowej i środkowej Somalii ponad 100 tys. cywilów zostało zabitych, rannych lub wysiedlonych z powodu trwającego konfliktu zbrojnego między si-łami prorządowymi a islamskimi uzbrojonymi grupami Asz-Szabab. Wszystkie strony konfliktu naruszały międzynarodowe prawa człowieka i prawo humani-tarne. Uzbrojone grupy przymusowo rekrutowały ludzi do swoich oddziałów, w tym także dzieci. Gwałty i inne formy przemocy seksualnej były powszech-ne. Sytuacja humanitarna gwałtownie się pogorszyła z powodu konfliktu, suszy i zmniejszonego dostępu do pomocy humanitarnej. Pod koniec 2014 roku po-nad milion osób doświadczało kryzysu humanitarnego, a 2,1 mln potrzebowało różnorakiej formy pomocy1069. W wyniku napiętej sytuacji politycznej w Etiopii rząd w Addis Abebie w październiku 2016 roku wycofał z Somalii czterotysięcz-ny kontyngent wojska, które stacjonowało głównie we wschodniej części kraju. W drugiej połowie maja 2017 roku bojownicy Asz-Szabab przeprowadzili za-krojoną na dużą skalę ofensywę w południowo-wschodniej Somalii, atakując 14 wiosek, w wyniku czego udało im się zająć część terytorium. Była to pierwsza od dłuższego czasu ofensywa terrorystów w Somalii, co kompletnie zaskoczyło władze nie tylko w terenie, ale także w Mogadiszu. Wydarzenia te potwierdzają obawy głównodowodzącego siłami AMISOM generała dywizji Osmana Noura Soubagleha, że somalijskie siły zbrojne nie są odpowiednio przygotowane na planowane na rok 2018 wyjście żołnierzy Unii Afrykańskiej z kraju1070. W So-malii utrzymująca się niestabilność polityczna i susza, jaka trwała od listopada 2016 roku, spowodowały, że wzrasta liczba osób zagrożonych głodem. Według

interpresspai.pl/pl/polityka-miedzynarodowa/item/7222-czystki-etniczne-w-sudanie-pd (dostęp: 22.04.2017).

1067 South Sudan-Five Years on, „New African” 2016, No. 563, July, s. 15.1068 In South Sudan, Three Options for the AU, „New African” 2017, nr 569, February, s. 32–35.1069 Human Rights Watch, Somalia Events of 2016, https://www.hrw.org/world-report/2017/

country-chapters/somalia (dostęp. 30.04.2017).1070 In Somalia It’s a Race Against Time for AFRICOM-Backed Troops, https://www.africanews.

online/somalie/in-somalia-its-a-race-against-time-for-africom-backed-troops-news (dostęp: 17.06.2017).


szacunków liczba ludności zagrożonej w ciągu trzech ostatnich miesięcy wzro-sła o pół miliona i w maju 2017 roku wynosiła już 6,7 mln osób1071.

W związku z niestabilną sytuacją w Somalii graniczące z nią państwa Rogu Afryki są zagrożone terroryzmem z Somalii przenoszonym na obszar Kenii i Etiopii (Ogaden). Niebezpieczeństwo płynie także z sytuacji wewnętrznej Etiopii, gdzie w ostatnich miesiącach dochodzi do gwałtownych protestów i zamieszek, w których najliczniejsza grupa etniczna – Oromowie – oskar-ża władze kraju o ich polityczną i ekonomiczną marginalizację1072. Oromo są obecnie największą grupą etniczną w Etiopii, liczącą 34,4% populacji1073. Do tego dochodzą napięte od lat stosunki dyplomatyczne pomiędzy Etiopią a Erytreą, grożące w każdym momencie wybuchem konfliktu zbrojnego.

W 2001 roku utworzona została podczas szczytu w Lusace Rada Poko-ju i Bezpieczeństwa Unii Afrykańskiej, która oficjalnie rozpoczęła działalność w 2004 roku. W założeniu miał to być organ decyzyjny w zakresie zapobiegania, zarządzania i rozwiązywania konfliktów w Afryce. Wśród celów Rady jest także wspieranie pokoju, bezpieczeństwa i stabilności w Afryce w celu ochrony życia i mienia mieszkańców kontynentu. W kompetencji Rady jest podejmowanie działań z zakresu tworzenia pokoju (peace making) i budowanie pokoju (peace bu-ilding). Do innych zadań Rady należą też przeciwdziałanie międzynarodowemu terroryzmowi, rozwijanie wspólnej polityki obrony Unii Afrykańskiej, ochrona praw człowieka i podstawowych wolności, respektowanie międzynarodowego prawa humanitarnego, a także wspieranie zasad demokracji i dobrego rządzenia (good governance). Rada Pokoju i Bezpieczeństwa posiada również uprawnie-nia do wprowadzania sankcji przeciw państwom, w których dochodzi do poza-konstytucyjnych zmian władzy. UA i jej Rada podjęły kilka znaczących kroków w odpowiedzi na konflikty w Afryce, w tym powzięły uchwałę o rozmieszczeniu Międzynarodowej Misji Wsparcia w Republice Środkowoafrykańskiej (Mission internationale de soutien à la Centrafrique sous conduite africaine – MISCA),

1071 Security Council Report, Arria-Formula Open Meeting on the Risk of Famine in the Conflict--Affected Areas, 15.06.2017, http://www.whatsinblue.org/2017/06/arria-formula-meeting-on-the--risk-of-famine-in-conflict-affected-areas.php (dostęp: 17.06.2017); Ethiopian Troop Withdrawal from Somalia Exposes Peacekeeping Problems, France24, 16.12.2016, http://www.france24.com/en/ 20161215-ethiopian-troops-withdraw-highlighting-peacekeeping-internationally-funded-pea-cekeeping (dostęp: 5.01.2017).

1072 A.K. Allo, The Oromo Protests Have Changed Ethiopia, Aljazzera, 21.11.2016, http://www.al-jazeera.com/indepth/opinion/2016/11/oromo-protests-changed-ethiopia-161119140733350.html (dostęp: 29.12.2016).

1073 Ethiopia, People and Society, World Factbook, CIA, 12.01.2017, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/et.html (dostęp: 31.01.2017).


utworzeniu Komisji Śledczej w sprawie Sudanu Południowego, powołaniu Spe-cjalnego Wysłannika dla Kobiet, Pokoju i Bezpieczeństwa, a także wydały kil-ka politycznych oświadczeń potępiających przemoc i ataki na ludność cywilną. W wielu przypadkach wysiłki te okazały się zbyt słabe i spóźnione, a konflikty stały się poważnym wyzwaniem dla zasobów Unii Afrykańskiej1074.

6. Interwencja aktorów zewnętrznych

Afryka jest jedynym kontynentem, którym Francja jest w stanie się zająć, wykorzystując własne środki. Jedynym, w którym przy pomocy 500 ludzi Francja jest w stanie zmienić bieg historii.

Louis de Guiringaud minister spraw zagranicznych Francji w latach 1976–1978 (1979)1075

Che nie pojechał ścinać trzciny; wyjechał do Afryki. Che uważa, że Afryka jest ziemią niczyją, na której ani Europa, ani ZSRR, ani Stany Zjednoczone nie mają hegemonii; to właściwe miejsce dla Kuby.

Fidel Castro (1965)1076

Państwa Afryki Subsaharyjskiej od momentu uzyskania niepodległości były przedmiotem rozgrywki wielkich mocarstw uczestniczących w zimnowojennej rywalizacji oraz państw – byłych kolonizatorów. Rywalizacja ta objawiała się obalaniem prezydentów nowo powstałych państw (np. obalenie w 1966 roku Nkrumaha w Ghanie w wyniku tajnej operacji CIA), a w skrajnych sytuacjach wręcz fizyczną likwidacją polityków, jak to miało miejsce w przypadku Patrice’a Lumumby, który został zabity na polecenie belgijskich służb specjal-nych1077. Śmierć Lumumby zapoczątkowała krwawą i wyniszczającą wojnę do-mową w Demokratycznej Republice Konga, a następnie długoletnią dyktaturę jednego z największych tyranów spośród przywódców państw afrykańskich – Mobutu Sese Seko. Można powiedzieć, że konsekwencje tych wydarzeń są obec-ne także dzisiaj i objawiają się kondycją tego państwa, będącego przedmiotem

1074 W. Lizak, Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, op. cit., s. 284–290.1075 B. Ndiaye, Françafrique. Stosunki francusko-afrykańskie..., op. cit., s. 115.1076 J.G. Castañeda, Che Guevara, Warszawa 2007, s. 286.1077 S.R. Weissman, What Really Happened in Congo…, op. cit., s. 14–24; P.J. Schraeder, United

States Foreign Policy Toward Africa…, op. cit., s. 57.


licznych interwencji aktorów zewnętrznych rozgrywających swe interesy kosz-tem DRK, za które miejscowa ludność płaci ogromną cenę1078.

Państwa o wysokim stopniu dysfunkcyjności często borykają się z konfliktami wewnętrznymi, co więcej, są także odpowiedzialne za ich przenoszenie na kraje ościenne, destabilizując w ten sposób nierzadko całe regiony. Nie mogąc skutecz-nie kontrolować obszaru państwa i jego granic, władze nie są w stanie zapobiec aktom agresji grup zbrojnych dokonywanym z własnego terytorium na państwa sąsiednie, ani też powstrzymywać grup rebelianckich przenikających z innych państw i zakładających bazy w przygranicznych rejonach. Wymownym przy-kładem jest tutaj wojna domowa w Liberii, która wybuchła w roku 1989, a dwa lata później rozprzestrzeniła się na graniczące z nią Sierra Leone. W 2000 roku doszło do niepokojów wewnętrznych w Gwinei, a w 2002 w Wybrzeżu Kości Słoniowej1079. Przez ostatnie 26 lat wojna domowa w Somalii była czynnikiem destabilizującym region Rogu Afryki i spowodowała militarne zaangażowanie się państw ościennych: Etiopii, Kenii i Erytrei1080. Konflikt w sudańskim Darfu-rze destabilizował sytuację wewnętrzną w sąsiednich krajach – Republice Środ-kowoafrykańskiej i Czadzie1081. Konflikt państwa nigeryjskiego z ugrupowaniem terrorystycznym Boko Haram, działającym w północnej części kraju, rozlał się na sąsiednie państwa – Kamerun i Niger1082.

Sprawia to, że państwa ogarnięte kryzysem powodują efekt domina i roz-przestrzenianie się dysfunkcyjności na kraje ościenne poprzez konflikt zbrojny i dziesiątki tysięcy uchodźców, destabilizując i tak kruchą sytuację wewnętrz-ną w państwach sąsiednich oraz wywołując kryzysy humanitarne na ogromną skalę1083. Całe regiony pogrążają się w ogniu konfliktów, które najbardziej godzą w ludność cywilną, powodując masakry, głód, epidemie oraz fale migracji. Lud-ność, uciekając do sąsiednich krajów, nie tylko żyje w skrajnej nędzy, lecz tak-że nie jest bezpieczna, gdyż granice państw nie zabezpieczają jej przed atakami oprawców. Dobitnym przykładem są tutaj rajdy zbrojnej milicji muzułmań-skiej dżandżawidów, którzy atakowali obozy dla uchodźców na terenie Czadu

1078 F. Oluoch, Will Kabila hold on?, op. cit., s. 58–59.1079 United States Institute of Peace, Responding to War and State Collapse in West Africa, http://

www.usip.org/pubs/specialreports/sr81.html (dostęp: 7.03.2013).1080 Erytrea oficjalnie zaprzeczała wspieraniu Asz-Szabab. Eritrean Leader Denies Support for al

Shabaab, Reuters, 18.08.2011, http://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL5E7JI3SB2011 0818 (dostęp: 7.09.2015).

1081 A. Miglin, Czynnik etiopski w konflikcie somalijskim, 14.02.2007, http://www.psz.pl/tekst-3932/Agnieszka-Miglin-Czynnik-etiopski-w-konflikcie-somalijskim/Str-5 (dostęp: 17.06.2013).

1082 Institute for Economics and Peace, Global Terrorism Index 2016, Nigeria, op. cit., s. 27.1083 R. Kuźniar, Polityka i siła, op. cit., s. 276.

Somalia

Etiopia Kenia Erytrea

Rząd Tymczasowy AszSzabab

Diagram 1. Wojna domowa w Somalii – kontekst regionalny



licznych interwencji aktorów zewnętrznych rozgrywających swe interesy kosz-tem DRK, za które miejscowa ludność płaci ogromną cenę1078.

Państwa o wysokim stopniu dysfunkcyjności często borykają się z konfliktami wewnętrznymi, co więcej, są także odpowiedzialne za ich przenoszenie na kraje ościenne, destabilizując w ten sposób nierzadko całe regiony. Nie mogąc skutecz-nie kontrolować obszaru państwa i jego granic, władze nie są w stanie zapobiec aktom agresji grup zbrojnych dokonywanym z własnego terytorium na państwa sąsiednie, ani też powstrzymywać grup rebelianckich przenikających z innych państw i zakładających bazy w przygranicznych rejonach. Wymownym przy-kładem jest tutaj wojna domowa w Liberii, która wybuchła w roku 1989, a dwa lata później rozprzestrzeniła się na graniczące z nią Sierra Leone. W 2000 roku doszło do niepokojów wewnętrznych w Gwinei, a w 2002 w Wybrzeżu Kości Słoniowej1079. Przez ostatnie 26 lat wojna domowa w Somalii była czynnikiem destabilizującym region Rogu Afryki i spowodowała militarne zaangażowanie się państw ościennych: Etiopii, Kenii i Erytrei1080. Konflikt w sudańskim Darfu-rze destabilizował sytuację wewnętrzną w sąsiednich krajach – Republice Środ-kowoafrykańskiej i Czadzie1081. Konflikt państwa nigeryjskiego z ugrupowaniem terrorystycznym Boko Haram, działającym w północnej części kraju, rozlał się na sąsiednie państwa – Kamerun i Niger1082.

Sprawia to, że państwa ogarnięte kryzysem powodują efekt domina i roz-przestrzenianie się dysfunkcyjności na kraje ościenne poprzez konflikt zbrojny i dziesiątki tysięcy uchodźców, destabilizując i tak kruchą sytuację wewnętrz-ną w państwach sąsiednich oraz wywołując kryzysy humanitarne na ogromną skalę1083. Całe regiony pogrążają się w ogniu konfliktów, które najbardziej godzą w ludność cywilną, powodując masakry, głód, epidemie oraz fale migracji. Lud-ność, uciekając do sąsiednich krajów, nie tylko żyje w skrajnej nędzy, lecz tak-że nie jest bezpieczna, gdyż granice państw nie zabezpieczają jej przed atakami oprawców. Dobitnym przykładem są tutaj rajdy zbrojnej milicji muzułmań-skiej dżandżawidów, którzy atakowali obozy dla uchodźców na terenie Czadu

1078 F. Oluoch, Will Kabila hold on?, op. cit., s. 58–59.1079 United States Institute of Peace, Responding to War and State Collapse in West Africa, http://

www.usip.org/pubs/specialreports/sr81.html (dostęp: 7.03.2013).1080 Erytrea oficjalnie zaprzeczała wspieraniu Asz-Szabab. Eritrean Leader Denies Support for al

Shabaab, Reuters, 18.08.2011, http://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL5E7JI3SB2011 0818 (dostęp: 7.09.2015).

1081 A. Miglin, Czynnik etiopski w konflikcie somalijskim, 14.02.2007, http://www.psz.pl/tekst-3932/Agnieszka-Miglin-Czynnik-etiopski-w-konflikcie-somalijskim/Str-5 (dostęp: 17.06.2013).

1082 Institute for Economics and Peace, Global Terrorism Index 2016, Nigeria, op. cit., s. 27.1083 R. Kuźniar, Polityka i siła, op. cit., s. 276.

Somalia

Etiopia Kenia Erytrea

Rząd Tymczasowy AszSzabab

Diagram 1. Wojna domowa w Somalii – kontekst regionalny


i Republiki Środkowoafrykańskiej. Również obozy dla uchodźców w Nigrze sta-ły się we wrześniu i październiku 2016 roku celem ataku uzbrojonych grup rabu-siów. Ludność znajdująca się w obozach, liczących czasem nawet po kilkadzie-siąt tysięcy osób, jest także naturalnym zapleczem dla organizacji militarnych, które formują z mężczyzn oddziały samoobrony, kontynuując wojnę domową na obszarze innego państwa, jak w przypadku zbiegłych z Rwandy Hutu, or-ganizujących oddziały we wschodniej części Demokratycznej Republiki Konga.

Właśnie wspomniana DRK jest wymownym przykładem państwa, na które-go terytorium przelał się konflikt rozgrywający się u jego granic. Demokratycz-na Republika Konga poprzez niefortunne działania prezydenta Mobutu została wciągnięta w konflikt rwandyjski, co pogrążyło to państwo w kilkuletniej wy-niszczającej wojnie domowej. Konflikt w DRK (ówczesnym Zairze) był powią-zany z ludobójstwem dokonanym przez Hutu na Tutsi w sąsiedniej Rwandzie w 1994 roku. Po przegranej wojnie domowej na terytorium Zairu schroniło się około 2 mln Hutu, którzy uciekali w obawie przed zemstą za masakrę, jakiej członkowie ich grupy etnicznej dopuścili się na Tutsi. Towarzyszyli im żołnie-rze dawnej armii rządowej i milicji Interahamwe, bezpośrednio odpowiedzial-ni za ludobójstwo. Na obszarze wschodniego Zairu zaczęli zakładać prymityw-ne obozy, z których przeprowadzali zbrojne rajdy na zamieszkujących ten obszar Tutsi (Banyamulenge). W odpowiedzi na te działania na teren zajmowa-ny przez Hutu we wschodnim Zairze ruszyła ofensywa wojsk rwandyjskich i ugandyjskich. Inwazja ta zachwiała i tak już kruchą stabilnością Zairu. W pań-stwie rozpętała się wojna domowa, w której opozycja, złożona głównie z kon-gijskich Tutsi, wspierana przez Rwandę i Ugandę, zaatakowała stolicę państwa – Kinszasę, by obalić prezydenta Mobutu Sese Seko, co nastąpiło w 1997 roku. W 1998 roku doszło do ponownej wojny domowej w DRK, w której po stronie


rebelii występowały Rwanda i Uganda, a po stronie zagrożonego prezydenta Laurenta-Désirégo Kabili opowiedziały się Angola, Namibia i Zimbabwe. Do-piero porozumienie pokojowe zakładające wycofanie obcych wojsk, podpisane w Lusace w 1999 roku, zakończyło interwencję obcych państw. W rezultacie krwawych działań wojennych doszło do całkowitej destabilizacji państwa. Or-ganizacje humanitarne szacują, że w wyniku walk, głodu i chorób konflikt kosztował życie od 4 do 5 mln ludzi. Zawarcie pokoju nie uspokoiło sytuacji w DRK. Wschodnie prowincje tego państwa nadal są w zasadzie „ziemią niczy-ją”, gdzie różne grupy zbrojne dokonują masakr na ludności cywilnej i eksploa-tują tereny bogate w bogactwa naturalne1084.

Z kolei niestabilność w Republice Środkowoafrykańskiej ma wpływ w za-sadzie na cały region Afryki Środkowej i wywoływała interwencje krajów są-siednich: Czadu, Sudanu, Demokratycznej Republiki Konga, a także ponad-regionalnych organizacji, takich jak Wspólnota Gospodarcza i Walutowa Afryki Środkowej (La Communauté Économique et Monétaire des États de l’Afrique Centrale – CEMAC), ONZ – Misja Organizacji Narodów Zjednoczonych w Re-publice Czadu i Republice Środkowoafrykańskiej (Mission des Nations Unies en République Centrafricaine et au Tchad – MINURCAT) czy Unia Europejska (European Union Force Chad/CAR – EUFOR)1085.

Republika Środkowoafrykańska, Czad i Sudan w przeszłości wzajemnie wspierały grupy rebelianckie przeciw rządowi centralnemu w tych państwach. Na przykład w 2003 roku w RŚA rebelia generała Bozizégo przeciwko urzędu-jącemu prezydentowi Patassému rozpoczęła się w Czadzie z oficjalnym popar-ciem prezydenta Idrissa Déby’ego. Z kolei operujące na północnym wschodzie ugrupowanie Unia Sił Demokratycznych na rzecz Jedności (Union des Forces Démocratiques pour le Rassemblement – UFDR) otrzymywało pomoc rządu w Sudanie. W reakcji prezydent Czadu zaoferował prezydentowi Bozizému wsparcie w zwalczaniu rebelii na północnych obszarach państwa. Cel był oczy-wisty – niedopuszczenie do bliższej współpracy między grupami rebeliantów po obu stronach granicy, co skutkowałoby założeniem na terenie RŚA baz cza-dyjskich partyzantów i atakowaniem z nich posterunków czadyjskich wojsk

1084 M. Konarski, Permanentny koszmar, permanentna obojętność, maj 2005, http://www.psz.pl/tekst-1384/Maciej-Konarski-Permanentny-koszmar-permanentna-obojetnosa (dostęp: 31.07.2012); East DR Congo Faces “Catastrophic Humanitarian Crisis”, BBC World Service, 7.08.2012, http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-19158901 (dostęp: 26.08.2012).

1085 W misję Unii Europejskiej w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej zaangażowało się w sumie 21 państw unijnych.


AngolaNamibia

Zimbabwe

RwandaUganda

Diagram 2. Wojna w Demokratycznej Republice Konga (1998–2003) – kontekst regionalny



rebelii występowały Rwanda i Uganda, a po stronie zagrożonego prezydenta Laurenta-Désirégo Kabili opowiedziały się Angola, Namibia i Zimbabwe. Do-piero porozumienie pokojowe zakładające wycofanie obcych wojsk, podpisane w Lusace w 1999 roku, zakończyło interwencję obcych państw. W rezultacie krwawych działań wojennych doszło do całkowitej destabilizacji państwa. Or-ganizacje humanitarne szacują, że w wyniku walk, głodu i chorób konflikt kosztował życie od 4 do 5 mln ludzi. Zawarcie pokoju nie uspokoiło sytuacji w DRK. Wschodnie prowincje tego państwa nadal są w zasadzie „ziemią niczy-ją”, gdzie różne grupy zbrojne dokonują masakr na ludności cywilnej i eksploa-tują tereny bogate w bogactwa naturalne1084.

Z kolei niestabilność w Republice Środkowoafrykańskiej ma wpływ w za-sadzie na cały region Afryki Środkowej i wywoływała interwencje krajów są-siednich: Czadu, Sudanu, Demokratycznej Republiki Konga, a także ponad-regionalnych organizacji, takich jak Wspólnota Gospodarcza i Walutowa Afryki Środkowej (La Communauté Économique et Monétaire des États de l’Afrique Centrale – CEMAC), ONZ – Misja Organizacji Narodów Zjednoczonych w Re-publice Czadu i Republice Środkowoafrykańskiej (Mission des Nations Unies en République Centrafricaine et au Tchad – MINURCAT) czy Unia Europejska (European Union Force Chad/CAR – EUFOR)1085.

Republika Środkowoafrykańska, Czad i Sudan w przeszłości wzajemnie wspierały grupy rebelianckie przeciw rządowi centralnemu w tych państwach. Na przykład w 2003 roku w RŚA rebelia generała Bozizégo przeciwko urzędu-jącemu prezydentowi Patassému rozpoczęła się w Czadzie z oficjalnym popar-ciem prezydenta Idrissa Déby’ego. Z kolei operujące na północnym wschodzie ugrupowanie Unia Sił Demokratycznych na rzecz Jedności (Union des Forces Démocratiques pour le Rassemblement – UFDR) otrzymywało pomoc rządu w Sudanie. W reakcji prezydent Czadu zaoferował prezydentowi Bozizému wsparcie w zwalczaniu rebelii na północnych obszarach państwa. Cel był oczy-wisty – niedopuszczenie do bliższej współpracy między grupami rebeliantów po obu stronach granicy, co skutkowałoby założeniem na terenie RŚA baz cza-dyjskich partyzantów i atakowaniem z nich posterunków czadyjskich wojsk

1084 M. Konarski, Permanentny koszmar, permanentna obojętność, maj 2005, http://www.psz.pl/tekst-1384/Maciej-Konarski-Permanentny-koszmar-permanentna-obojetnosa (dostęp: 31.07.2012); East DR Congo Faces “Catastrophic Humanitarian Crisis”, BBC World Service, 7.08.2012, http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-19158901 (dostęp: 26.08.2012).

1085 W misję Unii Europejskiej w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej zaangażowało się w sumie 21 państw unijnych.


AngolaNamibia

Zimbabwe

RwandaUganda

Diagram 2. Wojna w Demokratycznej Republice Konga (1998–2003) – kontekst regionalny


rządowych1086. To właśnie władze Czadu pojmały i przekazały rządowi Repub-liki Środkowoafrykańskiej Charles’a Massiego, dowódcę rebelianckiego ugru-powania Konwencja Patriotów na rzecz Sprawiedliwości i Pokoju (Convention des Patriotes pour la Justice et la Paix – CPJP), działającego w północnej części RŚA. Ponadto w listopadzie 2010 roku, na prośbę rządu Bozizégo, wojska cza-dyjskie przekroczyły granicę RŚA i wyparły rebeliantów wyżej wspomnianego ugrupowania ze strategicznie ważnego miasta Birao1087.

Jeśli chodzi o Sudan, to rząd w Chartumie wspierał zarówno rebeliantów w Czadzie, jak i w Republice Środkowoafrykańskiej. Także sudańska armia rządowa przeprowadziła kilka operacji wojskowych wymierzonych w buntow-ników ukrywających się na terytorium RŚA. W kwietniu 2006 roku czadyjscy rebelianci, utrzymujący swe oddziały w Darfurze pod dowództwem Abdula Wahida Mohameda al Nura, przypuścili atak na stolicę Czadu Ndżamenę, mię-dzy innymi z terytorium Republiki Środkowoafrykańskiej. W tej sytuacji pre-zydent RŚA Bozizé podjął decyzję o zamknięciu granicy z Sudanem, co jednak w praktyce było nie do wyegzekwowania i stało się raczej tylko politycznym ge-stem wobec rządu w Czadzie1088.

Rząd w Chartumie przez wiele lat wspierał działającą w północnej Ugan-dzie, słynącą z okrucieństwa, Armię Bożego Oporu w odwecie za przychyl-ność Kampali wobec partyzantów z Sudanu Południowego prowadzących

1086 K. Campbell, Central African Republic, Chad and Sudan: Triangle of Instability?, Center for Conflict Analysis and Prevention, United States Institute of Peace, grudzień 2006, http://www.usip.org/publications/central-african-republic-chad-and-sudan-triangle-instability (dostęp: 20.12.2010).

1087 G. Queyranne, Peace in Central African Republic? Last Rebels Sign Deal to End Conflict, Cen-tre for African Development and Security, http://cads-cdsa.org/2011/07/peace-in-central-african-republic-last-rebels-sign-deal-to-end-conflict (dostęp: 2.08.2011).

1088 K. Wiatr, Darfur – ginąca prowincja, http://www.psz.pl/tekst-10168/Katarzyna-Wiatr-Dar-fur-ginaca-prowincja (dostęp: 20.12.2010).


walkę o niepodległość. Rząd ugandyjski nie tylko wspierał partyzantów z Lu-dowej Armii Wyzwolenia Sudanu (Sudan People’s Liberation Army – SPLA) pomocą materialną, lecz także użyczał im swego terytorium dla baz i obozów szkoleniowych, jak też zezwalał na dokonywanie przegrupowań SPLA na ob-szarze Ugandy, gdy groziło jej okrążenie przez armię sudańską1089.

Rząd ugandyjski Yoweriego Museveniego, oprócz wspierania SPLA prze-ciwko Sudanowi, pomagał także w utworzeniu na terytorium Ugandy Rwan-dyjskiego Frontu Patriotycznego (Rwandan Patriotic Front – RPF), którego celem było przejęcie władzy w Rwandzie i umożliwienie powrotu do kraju Tutsi, którzy wcześniej w wyniku masakr musieli opuścić Rwandę i w dużej liczbie przebywali na terytorium Ugandy. Zbrojne ramię RPF – Rwandyjska Armia Patriotyczna (Rwandan Patriotic Army) – w swoich bazach na terenie Ugandy przygotowywała się do inwazji na Rwandę. Obecnie wojska ugandyj-skie biorą udział w konflikcie wewnętrznym w Sudanie Południowym, wspie-rając armię rządową, co oficjalnie potwierdził prezydent Ugandy Museveni na szczycie przywódców państw regionu Wielkich Jezior Afrykańskich. Od-działy te uczestniczyły w bitwie stoczonej w styczniu 2014 roku między SPLA a oddziałami rebelianckimi, która miała miejsce 90 km od stolicy – Dżuby1090.

W 1998 roku podczas wojny domowej w Demokratycznej Republice Konga prezydent RŚA Patassé wspierał Jeana-Pierre’a Bembę, lidera Ruchu Wyzwole-nia Konga (Mouvement de Libération du Congo – MLC), w walce przeciwko władzom w Kinszasie. Bemba odwzajemnił mu się pomocą w walce o władzę w trakcie wojny domowej z generałem Bozizém w 2002 roku1091.

Mali, które uważane było w latach 1991–2011 za przykład sukcesu i sta-wiane za wzór demokracji na kontynencie Afryki Subsaharyjskiej, w wyniku przenikania na jego terytorium najemników z rozbitej armii Kaddafiego z Li-bii stało się w 2012 roku areną poważnego konfliktu wewnętrznego. W konse-kwencji rebelii Tuaregów w kilka miesięcy doszło do zajęcia przez rebeliantów połowy terytorium państwa. Kilka miesięcy później kontrolę nad tym obsza-rem przejęli fundamentaliści1092. Tylko dzięki zewnętrznej interwencji udało się odzyskać utracone na rzecz rebelii terytoria. W związku z wydarzeniami

1089 S. Finnström, Living with Bad Surroundings: War, History and Everyday Moments in Northen Uganda, Durham 2008, s. 84–86.

1090 The War Report: Armed Conflict in 2014, red. A. Bellal, Oxford 2015, s. 243; Museveni Admits Ugandan Military Involvement in South Sudan Conflict, „Sudan Tribune” 16.01.2014, http://www.su-dantribune.com/spip.php?article49582 (dostęp: 24.10.2016).

1091 R. Dowden, Africa, Alerted States, Ordinary Miracles, London 2009, s. 363.1092 M. van Vliet, Weak Legislatures, Failing MPs, and the Collapse of Democracy in Mali, „Afri-

can Affairs” 2014, Vol. 113, No. 450, January, s. 47–51.


w Mali i w konsekwencji rozprzestrzenieniem się fundamentalistów na obsza-rze Sahelu prezydent Francji François Hollande ogłosił w sierpniu 2014 roku rozpoczęcie operacji wojskowej pod kryptonimem „Barkhane”. Na terenie pię-ciu państw, Burkina Faso, Czadu, Mali, Mauretanii i Nigru, władze Francji zde-cydowały się rozmieścić siły interwencyjne w liczbie 3 tys. żołnierzy. Głównym zadaniem operacji wojskowej było wsparcie miejscowych władz w zwalczaniu oddziałów fundamentalistów islamskich powiązanych z Al-Kaidą, gdyż – jak pokazuje niedawna sytuacja w Mali – bardzo łatwo mogą oni operować na ob-szarze Sahelu, wykorzystując słabość państw i rozległe, słabo zaludnione tery-torium. Terroryści wykorzystują dysfunkcyjność państw tego obszaru, które są zbyt słabe, by skutecznie kontrolować własne terytorium i granice. Ponadto są z sobą skonfliktowane i trudno im nawiązać współpracę. Dodatkowo sprawę komplikuje pogrążona w chaosie wojny domowej Libia, której terytorium bo-jówki islamskie traktują jak bazę wypadową. Mali do momentu wybuchu rebe-lii było uważane za tak stabilne państwo, że nie uwzględniono go w pierwszym rankingu FSI z 2005 roku, który brał pod uwagę 76 państw zakwalifikowanych jako dysfunkcyjne (znalazły się w nim Argentyna, Brazylia czy Indie)1093. Jako że w kolejnych indeksach FSI brało pod uwagę wszystkie państwa, możemy prześledzić pozycję Mali w perspektywie jedenastoletniej (za lata 2005–2016). Najlepsze notowania Mali miało w 2007 roku, zajmując w indeksie FSI 91. po-zycję, czyli wyżej niż Arabia Saudyjska, Algieria czy Maroko. Do 2012 roku Mali utrzymywało bardzo dobre notowania, aż do powstania Tuaregów, w wy-niku którego doszło do wojny domowej i załamania się malijskiej państwowo-ści. Od tego czasu Mali pnie się w kolejnych notowaniach rankingu dysfunkcyj-ności FSI i z zajmowanego 79. miejsca w roku wybuchu rebelii (2012) obecnie „awansowało” na pozycję 29. (2016).

Tabela 88. Mali w rankingach FSI w latach 2005–2016

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 201681 91 89 83 78 77 79 38 36 30 29

Źródło: FSI 2005–2016, op. cit.

1093 Fund for Peace, Failed States Index 2005, http://ffp.statesindex.org/rankings-2005-sortable (dostęp: 14.09.2014).


Część III

Podmiotowość państw Afryki Subsaharyjskiej w dyskursie

o bezpieczeństwie międzynarodowym

395Problem państw dysfunkcyjnych po 11 września 2001 roku 395

Rozdział I

Problem państw dysfunkcyjnych po 11 września 2001 roku

Jeżeli nauczyliśmy się czegoś 11 września, to tego, że jeśli nie zainteresujesz się złym są-siedztwem, ono może zainteresować się Tobą.

Thomas Friedman (2001)1094

W perspektywie historycznej zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego płynęło głównie ze strony państw silnych i agresywnych. Na początku XXI wieku stało się jednak oczywiste, że zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowe-go w coraz większym stopniu jest pochodną procesu upadku państwowości. Nie zależy ono już zatem wyłącznie od relacji między konkurującymi z sobą pań-stwami, ale także od kwestii tradycyjnie uznawanych za wewnętrzne, włączając w to cały wachlarz czynników politycznych, społecznych i gospodarczych1095. Doszło również do łączenia zjawiska dysfunkcyjności państwa z zagrożeniami asymetrycznymi, takimi jak terroryzm międzynarodowy, proliferacja broni ma-sowego rażenia czy transnarodowa przestępczość zorganizowana1096.

Dysfunkcyjność zazwyczaj przypisuje się państwom Trzeciego Świata1097, co stało się szczególnie widoczne wraz z zakończeniem zimnej wojny, kiedy

1094 Th.L. Friedman, Ask Not What…, „The New York Times” 9.12.2001. 1095 P. Williams, Strategia dla Nowego Świata. Zwalczanie terroryzmu i transnarodowej przestęp-

czości zorganizowanej [w:] Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów strategicz-nych, red. J. Baylis, J. Wirtz, C.S. Gray, E. Cohen, Kraków 2009, s. 206–207; E. Newman, Failed States and International Order: Constructing a Post-Westphalian World, „Contemporary Security Policy” 2009, Vol. 30, No. 3, s. 422–423; R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzyna-rodowych [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997, s. 14.

1096 G. Gil, Państwa upadające jako źródło zagrożeń asymetrycznych..., op. cit., s. 123–144.1097 Pojęcie to zostało po raz pierwszy użyte w 1952 roku przez francuskiego demografa i socjologa

Alfreda Sauvy’ego na zasadzie kontrastu z Pierwszym Światem rozwiniętych państw kapitalistycznych i Drugim Światem państw komunistycznych. E. Hobsbawm, Wiek skrajności, op. cit., s. 328.

Podmiotowość państw Afryki Subsaharyjskiej w dyskursie…396

to zantagonizowane supermocarstwa przestały wspierać finansowo i militar-nie państwa „biednego Południa”. W rezultacie nie były one w stanie oprzeć się narastającemu w ich obrębie chaosowi politycznemu1098. Wpisuje się to w kon-cepcję „świata podzielonego na troje”, która jest rozwinięciem teorii fal cywi-lizacyjnych Alvina Tofflera i znajduje szerokie zastosowanie, stanowiąc teore-tyczne założenia dla wielu projektów, także o wymiarze praktycznym. Według Tofflera dzisiejszy świat jest wyraźnie rozdzielony na trzy cywilizacje: cywiliza-cję I fali – społeczeństwo agrarne; cywilizację II fali – społeczeństwo industrial-ne; i cywilizację III fali – społeczeństwo postindustrialne (informacyjne)1099. Zgodnie z kryterium „nowoczesności” Bolesław Balcerowicz dzieli współ-czesne państwa na należące do świata przednowoczesnego, nowoczesnego i ponowoczesnego. W tym pierwszym przypadku są to państwa o konstrukcji chwiejnej, nieposiadające monopolu na użycie przemocy. Nie będąc w stanie zapewnić elementarnego funkcjonowania porządku i usług, podlegają coraz większej degeneracji, stając się faktycznymi „czarnymi plamami” na mapie. To właśnie na ich terytorium swoje struktury rozbudowują aktorzy niepań-stwowi w postaci organizacji terrorystycznych i przestępczych. Będąc swoistą mozaiką słabości, braku perspektyw, rządów bezprawia i przemocy, państwa te stanowią zagrożenie dla społeczności międzynarodowej1100. Największa liczba państw przednowoczesnych obejmuje duże regiony Afryki Subsaharyj-skiej, co tłumaczy, dlaczego znajduje się tam również największa liczba państw o wysokim stopniu dysfunkcyjności. Państwa te są niewydolne administra-cyjnie i gospodarczo, targane konfliktami etnicznymi, ze społeczeństwami o świadomości plemiennej i klanowej, dla których pojęcie państwa jest czę-sto abstrakcją. Ich siły zbrojne są nieliczne, słabo wyszkolone i wyposażone, o niskim morale. Na obszarach tych państw funkcjonują nieregularne grupy zbrojne, zwerbowane bądź przez lokalnych przywódców plemiennych, bądź przez żądnych zysku lokalnych watażków. Sytuacja wewnętrzna tych państw jest niestabilna i zwykle są one areną permanentnych wojen domowych (Su-dan Południowy, Somalia, Republika Środkowoafrykańska, Demokratyczna Republika Konga) albo cyklicznych konfliktów wewnętrznych, które kończy dopiero interwencja zewnętrzna bądź wykrwawienie się przeciwników (Sierra Leone, Liberia, Rwanda, Mali). Państwa te są także „rozsadnikiem” wojny,

1098 M. Peter-Wirski, Wpływ czynników ponowoczesności na powstawanie fenomenu państw upadłych [w:] Problem upadku państw..., op. cit., s. 53–54.

1099 A. Toffler, H. Toffler, Wojna i antywojna, Poznań 2006, s. 29–32.1100 B. Balcerowicz, Teorie, koncepcje wojny (i pokoju) po zimnej wojnie [w:] Porządek międzyna-

rodowy u progu XXI wieku, red. R. Kuźniar, Warszawa 2005, s. 474–475.

397Problem państw dysfunkcyjnych po 11 września 2001 roku

ponieważ brak kontroli nad granicami i terytorium powoduje, że grupy mi-litarne bez problemu przenikają na obszary państw sąsiednich i destabilizują ich sytuację wewnętrzną. Walki generują katastrofy humanitarne, takie jak lu-dobójstwo, zjawisko uchodźstwa, głód czy epidemie. Słabe rządy nie są w sta-nie zapanować nad chaosem w państwie, w którym dogodne warunki schro-nienia uzyskują międzynarodowe organizacje przestępcze i terrorystyczne (Somalia, Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Bissau, Sudan Południo-wy, Mali i Niger)1101.

Do czasu zamachów z 11 września 2001 roku powszechnie uważano, że największe zagrożenie, jakie państwa tego typu mogą stanowić dla spo-łeczności międzynarodowej, to destabilizacja w wymiarze regionalnym i kata-strofy humanitarne1102. Historia ostatnich lat pokazała, jaki wpływ mają pań-stwa dysfunkcyjne na destabilizację regionu. Wymownym przykładem jest tutaj wspomniana już wczesniej wojna domowa w Liberii, która wybuchła w 1989 roku i dwa lata później rozprzestrzeniła się na sąsiednie Sierra Leone, Gwineę i Wybrzeże Kości Słoniowej1103, dezorganizując znaczną część Afry-ki Zachodniej. Konflikt w sudańskim Darfurze przez ostatnie lata wpływał negatywnie na sytuację w sąsiednich państwach, głównie w Republice Środ-kowoafrykańskiej i Czadzie. Wojna domowa w Rwandzie (1990–1994) spo-wodowała zaangażowanie sąsiednich państw, co w rezultacie doprowadziło do tego, że konflikt wewnętrzny rozlał się na obszar Zairu (DRK) i zupełnie zdestabilizował to państwo, pociągając za sobą śmierć i cierpienia milionów mieszkańców. Wybuch kolejnej wojny domowej w Demokratycznej Republice Konga w latach 1998–2003 wywołał tzw. wielką wojnę afrykańską, w którą za-angażowało się osiem państw afrykańskich i 25 ugrupowań zbrojnych. Wojna, która pochłonęła 4–5 mln istnień ludzkich, miała przede wszystkim na celu grabież i eksploatację bogatych w surowce obszarów pogrążonego w konflikcie wewnętrznym kraju1104. Obecnie wojna domowa w Somalii generuje konflikt

1101 R. Kuźniar, Pozimnowojenne dwudziestolecie 1989–2010. Stosunki międzynarodowe na prze-łomie XX i XXI wieku, Warszawa 2011, s. 156, 282–283.

1102 S. Wolff, The Regional Dimensions of State Failure, „Review of International Studies” 2011, Vol. 37, No. 3, s. 954–956; R. Kłosowicz, Kryzysy humanitarne w Afryce Subsaharyjskiej jako konse-kwencja upadku państwowości [w:] Kryzysy humanitarne wywołane działalnością człowieka. Stabili-zacja nieładu…, op. cit., s. 147.

1103 Responding to War and State Collapse in West Africa, op. cit.; K. Trzciński, Wojny w Liberii i Sierra Leone…, op. cit.

1104 Po stronie prezydenta DRK Laurenta Kabili występowały Angola, Namibia, Czad i Zimbab-we, a po stronie rebeliantów – Rwanda, Uganda i Burundi. Africa’s Great War: A Report from Congo, „The Economist” 4.07.2002, http://www.economist.com/node/1213296 (dostęp: 7.02.2013).


w regionie Rogu Afryki, a konflikt w Republice Środkowoafrykańskiej ma wpływ na destabilizację pogranicza w sąsiednich państwach – Demokratycz-nej Republice Konga, Sudanie Południowym, Czadzie i Kamerunie.

Państwa dysfunkcyjne są w stanie wykreować szereg zróżnicowanych za-grożeń dla bezpieczeństwa:

− jako miejsca schronienia terrorystów (terrorist safe havens) – np. Soma-lia, Sudan czy Mali w latach 2012–20131105;

− jako ośrodki destabilizujące sytuację w regionie – np. Somalia, Demo-kratyczna Republika Konga, Republika Środkowoafrykańska;

− jako ważne centra operacyjne światowego narkobiznesu – Gwinea Bissau; − jako bazy wypadowe piratów – np. Somalia, Nigeria1106; − jako źródło masowych migracji – np. Somalia, Sudan, Sudan Południo-wy, Demokratyczna Republika Konga, Republika Środkowoafrykańska, Erytrea1107.

Po 11 września 2001 roku w państwach zachodnich, nadających ton świato-wemu dyskursowi o bezpieczeństwie, przyjęto niejako aksjomatycznie, że ter-roryzm międzynarodowy jest nierozerwalnie związany z państwami o głę-bokiej dysfunkcyjności. Założenie to musiało zaowocować zmianą podejścia do tychże państw. Nastąpiła stopniowa tzw. sekurytyzacja procesu upadania państwa, który wcześniej nie był postrzegany jako problem bezpieczeństwa międzynarodowego. W myśl koncepcji sekurytyzacji w zakres rozumienia bezpieczeństwa, oprócz tradycyjnego sektora militarnego, powinien zostać włączony obszar polityczny, gospodarczy, społeczny, a nawet środowiskowy. W praktyce miało to skutkować włączeniem do agendy bezpieczeństwa za-grożeń transnarodowych (takich jak terroryzm, transnarodowa przestępczość zorganizowana czy też pandemie lub katastrofy naturalne) i uznanie tym sa-mym słabości rządów w państwach dysfunkcyjnych za źródło tych zagrożeń. W konsekwencji od początku XXI wieku państwa doświadczające dysfunkcyj-ności coraz częściej są przedstawiane jako będące cechą strukturalną systemu

1105 Country Reports on Terrorism 2005, http://www.globalsecurity.org/security/library/report/ 2006/c-rprt-terrorism_2005-sup02.htm#ch1 (dostęp: 5.01.2013).

1106 T. Szubrycht, Nadbrzeżne państwa upadłe a bezpieczeństwo transportu morskiego [w:] Prob-lem upadku państw…, op. cit., s. 193–206.

1107 G. Gil, Sekurytyzacja upadania państwa po zimnej wojnie [w:] Problem upadku państw..., op. cit., s. 27–28; S. Mallaby, The Reluctant Imperialist: Terrorism, Failed States and the Case of Ameri-can Empire, „Foreign Affairs” 2002, Vol. 81, No. 2, s. 2–7; P.N. Lyman, J.S. Morrison, The Terrorist Threat in Africa, „Foreign Affairs” 2004, Vol. 83, No. 1, s. 75–86; D. O’Regan, Narco-States: Africa’s Next Menace, „New York Times”, 12.03.2012, http://www.nytimes.com/2012/03/13/opinion/narco-states-africas-next-menace.html?_r=0 (dostęp: 24.03.2013).


międzynarodowego, która wymaga od społeczności międzynarodowej podję-cia konkretnych działań1108.

Na włączenie państw dysfunkcyjnych do swojej agendy bezpieczeństwa jako pierwsze zdecydowały się Stany Zjednoczone. W agendzie bezpieczeń-stwa USA przed 11 września 2001 roku główne miejsce zajmowały tzw. pań-stwa zbójeckie (rogue states), na przykład Korea Północna, Libia, Iran czy Irak. To właśnie na zagrożenie ze strony tych państw kładziono nacisk, zwłaszcza w pierwszych miesiącach prezydentury George’a W. Busha. Para-doksalnie państwa o głębokiej dysfunkcyjności (failed states) rzeczywiście straciły na znaczeniu w dużym stopniu w wyniku nieudanej interwencji hu-manitarnej w Somalii na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Doszło wówczas do zamieszania terminologicznego, wynikającego z utożsamienia państw zbójeckich i upadłych. Wielokrotnie zdarzało się, że dziennikarze, publicyści i politycy błędnie interpretowali oba te pojęcia, czasem stosując je zamiennie. Tymczasem kryterium zagrożenia dla bezpieczeństwa między-narodowego ze strony państw dysfunkcyjnych jest związane z ich charakte-rystycznymi cechami wewnętrznymi, podczas gdy państwa zbójeckie znane są ze swoich antyzachodnich poczynań w obrębie polityki zagranicznej1109.

Państwa o głębokiej dysfunkcyjności łatwo mogą się stać schronieniem organizacji terrorystycznych i międzynarodowych organizacji przestępczych, które w zasadzie bez przeszkód mogą zakładać tam bazy, obozy szkoleniowe i rekrutacyjne dla swoich bojowników. Z terytorium tych państw są w stanie destabilizować sytuację w państwach sąsiednich, a w skrajnych przypadkach tworzyć plany ataków o charakterze globalnym, jak to zrobiła Al-Kaida posia-dająca swoją bazę w Afganistanie.

Problem ten ma odzwierciedlenie w dokumencie Strategii Bezpieczeń-stwa Wewnętrznego Unii Europejskiej Dążąc do europejskiego modelu bez-pieczeństwa zatwierdzonym przez Radę Europejską w dniach 25–26 marca 2010 roku, który przyjął współzależność między bezpieczeństwem wewnętrz-nym i zewnętrznym w celu ustanowienia podejścia opartego na globalnym bezpieczeństwie1110.

Jak stwierdził wiceprezydent USA Dick Cheney w wywiadzie dla telewi-zji NBC w dniu 16 września 2001 roku: „Osama bin Laden zdecydował się

1108 G. Gil, Sekurytyzacja…, op. cit., s. 28–30.1109 Roman Kuźniar określa je jako „państwa hultajskie”. R. Kuźniar, Polityka i siła, op. cit., s. 277.1110 Strategie i programy bezpieczeństwa. Wybór dokumentów, red. S. Sulowski, M. Brzeziński,

Warszawa 2012, s. 164.


na ulokowanie swej organizacji w tej części świata, ponieważ jest to obszar niestabilności, nad którym nikt nie ma kontroli”1111.

Obecnie do państw, które przez zanik lub słabość struktur państwowych mogą przysporzyć problemów społeczności międzynarodowej, w Afryce Subsaharyjskiej zaliczane są wspomniane już kilkakrotnie Somalia, Sudan Południowy, Republika Środkowoafrykańska, Mali, Niger i Demokratyczna Republika Konga. To właśnie o takich państwach mówi Europejska Strategia Bezpieczeństwa (European Security Strategy) z 2003 roku, wyrażona w do-kumencie Bezpieczna Europa w lepszym świecie (A secure Europe in a better World), zatwierdzonym przez Radę Europejską na posiedzeniu w Brukseli 12 grudnia 2003 roku.

Niewydolność państwa: złe rządy – korupcja, nadużycie władzy, słabe instytucje i brak odpowiedzialności – oraz konflikty wewnętrzne niszczą państwa od środka. W niektó-rych przypadkach spowodowały one zapaść instytucji państwowych. Somalia, Liberia i Afganistan pod rządami talibów to najlepiej znane ostatnie przykłady. Zapaść państwa może być związana z oczywistymi zagrożeniami, takimi jak przestępczość zorganizowana czy terroryzm. Niewydolność państwa jest alarmującym zjawiskiem, osłabiającym global-ny ład; przyczynia się ona również do niestabilności regionalnej1112.

Dokument ten już we wprowadzeniu wskazuje, że Unia Europejska, wy-twarzająca 25% światowego produktu brutto, powinna dzielić odpowiedzial-ność za globalne bezpieczeństwo. W części pierwszej dokumentu scharakte-ryzowano globalne wyzwania i główne zagrożenia pochodzące ze środowiska międzynarodowego. Stwierdzono, że w środowisku pozimnowojennym znacznie zwiększyła się otwartość granic, co spowodowało trwałe powiąza-nie wewnętrznych i zewnętrznych aspektów bezpieczeństwa, a w warunkach globalizacji wzrosło znaczenie grup niepaństwowych w stosunkach między-narodowych. Mimo że agresja na dużą skalę na którekolwiek państwo człon-kowskie UE jest obecnie mało prawdo podobna, Europa stoi wobec nowych zagrożeń, które są bardziej zróżnicowane i trudniejsze do przewidzenia.

1111 The Vice-President appears on Meet the Press with Tim Russert, Camp David, 16.09.2016, The White House, President George W. Bush, https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/vice-president/news-speeches/speeches/vp20010916.html (dostęp: 3.01.2017).

1112 Bezpieczna Europa w lepszym świecie, Europejska Strategia Bezpieczeństwa, Bruksela, 12.12.2003, s. 33, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/librairie/PDF/QC7809568P-LC.pdf (dostęp: 10.12.2012).


Jako główne wymieniono terroryzm, proliferację broni masowego rażenia, konflikty regionalne, upadek państw i zorganizowaną przestępczość1113.

Nasza tradycyjna koncepcja samoobrony – aż po zakończenie zimnej wojny – opierała się na groźbie inwazji. Wraz z nowymi zagrożeniami pierwsza linia obrony często będzie znajdować się za granicą. Nowe niebezpieczeństwa są dynamiczne. Ryzyko proliferacji roś-nie z czasem; pozostawione same sobie, ugrupowania terrorystów będą coraz groźniejsze. Niewydolność państwa i przestępczość zorganizowana rozprzestrzeniają się, jeśli są lekce-ważone – co zaobserwowaliśmy w Afryce Zachodniej. Oznacza to, że musimy być gotowi do działania przed wystąpieniem kryzysu. Na zapobieganie konfliktom i zagrożeniom ni-gdy nie jest za wcześnie1114.

Istotnie od 2003 roku Unia Europejska podjęła misje stabilizacyjne i opera-cje zarządzania kryzysowego w państwach ogarniętych konfliktami wewnętrz-nymi. Początkowo były to misje o charakterze cywilnym, jednak od końca 2004 roku również w wymiarze militarnym. Zdawano sobie od początku spra-wę z faktu, że w stosunkach z państwami o wysokim poziomie dysfunkcyj-ności nie wystarczą tylko środki militarne, lecz także należy pomóc im w po-prawie jakości zarządzania administracją publiczną oraz wzmocnić instytucje państwowe i podjąć działania zmierzające do podniesienia poziomu życia społeczeństwa. Perspektywa ta została zarysowana we wspólnym oświadcze-niu Parlamentu Europejskiego Rady UE i Komisji Europejskiej, przyjętym 20 grudnia 2005 roku Konsensus europejski w sprawie rozwoju:

UE zajmie się w większym stopniu trudnymi partnerstwami i niestabilnymi państwami, gdzie żyje jedna trzecia ubogiej ludności świata. UE wzmocni swoje starania na rzecz zapo-biegania konfliktom oraz będzie wspierać zapobieganiu niestabilności państw poprzez refor-my rządów, państwo prawa, środki przeciw korupcji oraz tworzenie instytucji państwowych, tak by pomóc im w pełnieniu wielu podstawowych funkcji i spełnianiu potrzeb obywateli. W miarę możliwości UE będzie działać poprzez państwowe systemy i strategie w celu zwięk-szania zdolności państw niestabilnych. UE opowiada się za dalszym zaangażowaniem, nawet w najtrudniejsze sytuacje, tak by zapobiegać pogrążaniu się państw w destrukcji1115.

Państwa zbójeckie są także państwami dysfunkcyjnymi, ale z zasady nie mogą być upadłymi. Państwa te posiadają rządy autorytarne, które poprzez rozmyślną politykę agresji (jawną agresję militarną bądź wspieranie ugrupo-wań terrorystycznych), a także proliferację broni masowego rażenia stanowią

1113 Ibidem.1114 Ibidem.1115 A. Gruszczak, Państwa upadłe jako zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europej-

skiej, Kraków 2012, s. 174–175.


czynnik destabilizujący w stosunkach międzynarodowych. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku za takie państwa w Afryce uznawano Libię i Su-dan, a obecnie część badaczy wskazuje także na Erytreę. Ta ostatnia w swej niedługiej historii już trzykrotnie wystąpiła w roli agresora wobec swoich są-siadów (Jemenu, Etiopii i Dżibuti) i uznawana jest za poważny czynnik desta-bilizujący region Rogu Afryki i Morza Czerwonego. Tymczasem w ostatnich latach Libia, po obaleniu Kaddafiego i krwawej wojnie domowej, pogrążyła się w upadku, a rozbite oddziały dyktatora, wycofując się na południe, walnie przyczyniły się do destabilizacji sąsiedniego Mali.

Oficjalnie do języka politycznego pojęcie państw zbójeckich (rogue states) wprowadziła administracja Billa Clintona. Ich wyznacznikiem były status państw rozwijających się, wrogość wobec USA, rozwijanie programów broni masowego rażenia i programów rakietowych, wspieranie terroryzmu i nieres-pektowanie norm przyjętych w stosunkach międzynarodowych1116. Szybko się jednak okazało, że koncepcja „państw zbójeckich” nie przekonała Europej-czyków. Jak zauważa Jolanta Bryła, koncepcja ta „wskazuje nieprzejednanego wroga, który zastąpił radzieckie zagrożenie, wyolbrzymia militarny potencjał kilku państw z tej listy i zalicza do jednej kategorii reżimy o różnej strukturze wewnętrznej i zewnętrznych celach”1117.

Państwa o głębokiej dysfunkcyjności (upadłe) znalazły się w szerokim ujęciu bezpieczeństwa narodowego USA, jakie zostało sformułowane w Na-rodowej strategii bezpieczeństwa na nowe stulecie (National Security Strategy for a New Century) opublikowanej w październiku 1998 roku. W dokumen-cie tym wymieniono pięć głównych kategorii zagrożeń, piątą z nich stanowiły państwa o głębokiej dysfunkcyjności:

Pomimo międzynarodowych wysiłków niektóre państwa nie będą w stanie zapewnić rzą-dów, jak i administracji na poziomie podstawowym, co potencjalnie może generować kon-flikty wewnętrzne, kryzysy humanitarne i niestabilność regionalną. Jeśli rząd traci zdolność do zapewnienia swoim obywatelom podstawowej opieki społecznej, nie jest w stanie zapa-nować nad masowymi migracjami, niepokojami społecznymi, głodem, zbrodniami ludo-bójstwa, katastrofami ekologicznymi i aktami agresji przeciwko państwom sąsiednim lub grupom etnicznym, sytuacja ta może zagrażać zarówno interesom Stanów Zjednoczonych, jak i ich obywatelom1118.

1116 T.H. Henriksen, The Rise and Decline of Rouge States, „Journal of International Affairs” 2001, Vol. 54, No. 2, Spring, s. 349–373; R.S. Litwak, What’s in a Name? The Changing Foreign Policy Lexicon, „Journal of International Affairs” 2001, Vol. 54, No. 2, Spring, s. 375–392.

1117 J. Bryła, Multilateralizm i unilateralizm – globalne trendy a amerykańska polityka zagra-niczna, „Prawo i Polityka” 2009, nr 1 (1), s. 105–106.

1118 National Security Strategy for a New Century, U.S. President’s Statement, Washington, D.C.: White House, October 1998, s. 6–7, http://clinton2.nara.gov/WH/EOP/NSC/html/documents/nssr.


Administracja Busha rozpoczęła dwutorowe działania w kwestii państw dysfunkcyjnych. Z jednej strony uruchomiono potężną machinę militarną i wywiadowczą, z drugiej zaś rozpoczęto działania na rzecz prewencji – ro-zumianej jako podejmowanie działań przeciwko powstającemu zagrożeniu, zanim zdąży się ono w pełni uformować1119. W 2002 roku w przytaczanej już strategii bezpieczeństwa narodowego USA National Security Strategy... pod-kreślono zagrożenie, jakim dla Ameryki są państwa upadające, które według ówczesnych władz stanowiły większe zagrożenie niż państwa silne. Wiązało się to zapewne też z faktem, że w wojnie symetrycznej Stany Zjednoczone nie miały równego sobie przeciwnika, tymczasem w wojnie asymetrycznej, jak pokazały wcześniejsze doświadczenia wyniesione z Somalii, sprawa nie była już tak oczywista. Amerykanie zaczęli zdawać sobie również sprawę, że naj-lepsza technologia oraz najlepiej wyszkolona i liczebnie najsilniejsza armia nie ochronią ich przed zdeterminowanym zamachowcem samobójcą, który postanowi wysadzić się w metrze czy centrum handlowym. Władze musiały wytłumaczyć amerykańskiemu podatnikowi, dlaczego mimo miliardów dola-rów przeznaczanych corocznie na siły zbrojne i agencje wywiadowcze nie są w stanie go ochronić, i to nawet na terytorium własnego kraju. Jednym z uza-sadnień były państwa o wysokiej dysfunkcyjności, niekontrolowane przez ni-kogo, „czarne plamy” w systemie współczesnych stosunków międzynarodo-wych. Część badaczy tej problematyki uważa wręcz, że cała koncepcja państw upadłych była wymysłem amerykańskiej propagandy, mającej z jednej strony usprawiedliwić nieudolność władz przed społeczeństwem po szoku w wyni-ku zamachów z 11 września, a z drugiej stanowić alibi dla agresywnej polity-ki legalizującej interwencje mocarstwa. Stanowisko takie prezentuje między innymi Noam Chomsky1120 i Jeremy Keenan. Ten drugi posuwa się nawet do oskarżania USA, jakoby specjalnie destabilizowały sytuację w niektórych państwach Sahelu, by usprawiedliwić działalność swoich służb specjalnych i wspierać autokratyczne rządy sojuszników1121.

Inni badacze wyrażają pogląd, że Stany Zjednoczone instrumentalnie traktują określenie upadku państwa, dając sobie prawo do interpretowania prawa międzynarodowego przy określaniu zagrożenia, co z kolei pozwala

pdf (dostęp: 10.01.2013).1119 P. Bilgin, A.D. Morton, From ‘Rogue’ to ‘Failed’ States? The Fallacy of Short-termism, „Poli-

tics” 2004, Vol. 24, No. 3, s. 169–171.1120 N. Chomsky, Interwencje, Katowice 2008.1121 J. Keenan, The Dark Sahara: America’s War on Terror in Africa, London 2009, s. 2–3, 167–170;

wywiad z prof. Jeremym Keenanem, School of Oriental and African Studies, Londyn, 12.11.2009.


im decydować, w jakim rejonie świata jest konieczna kolejna interwencja1122. Uwagę zwraca też to, że – jak wskazują doświadczenia ostatnich lat – głównym kryterium interwencji USA w państwach w stanie upadku jest przede wszyst-kim kryterium interesu wyznaczanego przez realia geopolityki, a nie kryte-rium wartości, na co wskazywałby fakt, że Stany Zjednoczone po zakończeniu zimnej wojny interweniowały tylko raz z pobudek, które można by nazwać humanitarnymi1123.

W strategii bezpieczeństwa narodowego National Security Strategy of the United States of America z 2006 roku pośrednio wskazany został także kontynent z największą liczbą państw dysfunkcyjnych: „(…) bezpieczeństwo [Stanów Zjednoczonych – R.K.] zależy od współpracy z Afrykanami, mają-cej na celu wzmocnienie państw wrażliwych i upadających, jak również roz-ciągnięcie na obszary pozbawione rządu kontroli skutecznie działających demokracji”1124.

O problemie państw dysfunkcyjnych można przeczytać również w Naro-dowej Strategii Obrony Stanów Zjednoczonych z 2008 roku (National Defense Strategy):

Niezdolność wielu państw do utrzymania prawa i porządku lub współpracy z własnymi sąsiadami w celu zapewnienia bezpieczeństwa w regionie stanowi wyzwanie dla systemu międzynarodowego. Zbrojne grupy niepaństwowe (…) zagrażają stabilności i legitymiza-cji kluczowych organizmów państwowych. Jeśli zostaną pozostawione bez kontroli, mogą (…) zagrozić obszarom zainteresowania Stanów Zjednoczonych, naszych sojuszników i przyjaciół1125.

Należy podkreślić przynajmniej dwa wymierne skutki zawartych w przy-toczonych dokumentach rekomendacji dla amerykańskiej polityki bezpie-czeństwa. Pierwszym z nich było wyodrębnienie w 2004 roku w ramach De-partamentu Stanu Urzędu Koordynatora ds. Odbudowy i Stabilizacji (Office of the Coordinator for Reconstruction and Stabilization), który w listopadzie 2011 roku został połączony z nowo powstałym Biurem ds. Konfliktów i Ope-racji Stabilizacyjnych (Bureau of Conflict and Stabilization Operations), mają-cym na celu wzmocnienie bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych

1122 R. Rybkowski, Komu potrzebne są państwa upadłe?, op. cit., s. 13–24.1123 P. Frankowski, Hegemonia Stanów Zjednoczonych Ameryki w warunkach turbulencji, Toruń

2006, s. 174.1124 National Security Strategy of the United States of America, March 2006, White House, Wash-

ington, D.C., s. 37, http://www.comw.org/qdr/fulltext/nss2006.pdf (dostęp: 20.03.2013).1125 National Defense Strategy, United States Department of Defense, June 2008, s. 2–3, http://

www.defense.gov/news/2008%20National%20Defense%20Strategy.pdf (dostęp: 22.03.2013).


poprzez „przerwanie cykli konfliktów zbrojnych i łagodzenie sytuacji kryzyso-wych w państwach priorytetowych dla USA”. Drugim było powołanie do ży-cia 6 lutego 2007 roku przez ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych George’a W. Busha i sekretarza obrony Roberta Gatesa szóstego dowództwa regionalnego – U.S. Africa Command (AFRICOM), które 1 października 2008 roku stało się niezależnym dowództwem regionalnym USA, obejmują-cym obszar całej Afryki z wyjątkiem Egiptu1126. Decyzja ta zdaje się potwier-dzać, że mimo prowadzonych wówczas działań wojennych na terenie Afga-nistanu i Iraku to właśnie Afryka (zwłaszcza Afryka Subsaharyjska) została uznana za obszar mogący w najbliższych latach stanowić szczególne zagro-żenie dla społeczności międzynarodowej ze względu zarówno na liczbę, jak i stopień dysfunkcyjności położonych tam państw.

Inaczej niż w przypadku polityków amerykańskich, europejscy przywódcy w dużo większym stopniu potrzebowali legitymizacji zbrojnych interwencji poza granicami kraju przed własnymi obywatelami. W dyskursie bezpieczeń-stwa Wielkiej Brytanii pojęcie państwa dysfunkcyjnego/upadłego również zaczęło być częściej używane po roku 2001 (wcześniej raczej minimalizo-wano wpływ państw dysfunkcyjnych na bezpieczeństwo). Przykładem może tutaj być wypowiedź byłego premiera Wielkiej Brytanii Tony’ego Blaira z lu-tego 2002 roku tuż przed jego wizytą w Afryce Zachodniej, w której skon-statował brak jakiegokolwiek zainteresowania pomocą dla Demokratycznej Republiki Konga: „Jeśli pozwalasz powstać całej serii państw upadłych, prę-dzej czy później będziesz musiał stawić im czoło”1127. Doszukując się analo-gii między niezauważaniem pogrążających się w dysfunkcyjności państw w Afryce Subsaharyjskiej i generowanymi przez nie kryzysami humanitarny-mi a Afganistanem 10 lat wcześniej, Blair nawiązał do dynamicznej sytuacji w dysfunkcyjnych państwach afrykańskich, która w przyszłości może wy-magać interwencji zewnętrznej podobnej do tej, jaka miała wówczas miej-sce w Afganistanie1128. W wymiarze praktycznym w 2002 roku utworzono

1126 U.S. AFRICOM, About the Command, http://www.africom.mil/about-the-command (dostęp: 5.03.2013); U.S. Department of Defense, J. Garamone, DoD Establishing U.S. Africa Command, 6.02.2007, http://www.defense.gov/News/NewsArticle.aspx?id=2940 (dostęp: 5.03.2013); R. Kło-sowicz, United States Africa Command (AFRICOM) [w:] Amerykomania 2, red. W. Bernacki, A. Walaszek, Kraków 2012, s. 429.

1127 Blair Urges Action on Africa, BBC News, 6.02.2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/politics/1803567.stm (dostęp: 5.03.2013).

1128 H.-H. Holm, Failing Failed States. Who Forgets the Forgotten?, „Security Dialogue” 2002, Vol. 33, No. 4, December, http://www.comm.ucsb.edu/faculty/mstohl/failed_states/2002/papers/Holm.pdf (dostęp: 5.03.2013).


w Wielkiej Brytanii tzw. Jednostkę Strategiczną Premiera (Prime Minister’s Strategy Unit – PMSU), istniejącą w latach 2002–2010, której działalność miała w swym zamierzeniu pomagać w przeciwdziałaniu „patologiom” ge-nerowanym przez tzw. państwa upadłe – transnarodowej przestępczości zor-ganizowanej, terroryzmowi, niekontrolowanym migracjom czy zagrożeniom bezpieczeństwa energetycznego – poprzez szczegółowe raporty, analizy i reko-mendacje przygotowywane dla kręgów rządzących, pełniąc tym samym nieja-ko funkcję rządowego think tanku1129. Również brytyjskie narodowe strategie bezpieczeństwa z roku 2008 i 2010 mówią, że kluczowym czynnikiem global-nego braku bezpieczeństwa są: ubóstwo, nierówności społeczne i złe zarządza-nie charakterystyczne dla państw o wysokim stopniu dysfunkcyjności, które tworzą środowisko przyjazne terrorystom szukającym okazji do wykorzysta-nia obszarów pozbawionych rządów lub źle rządzonych1130. We Francji wspo-mniana już wcześniej Biała księga obrony i bezpieczeństwa Francji z 2013 roku uznaje państwa dysfunkcyjne i słabe jako źródło zagrożeń, gdyż w dobie glo-balizacji zagrożenia, którym dane państwo nie jest w stanie podołać, mogą wykraczać poza jego granice. Wobec zagrożeń i wyzwań dla bezpieczeń-stwa „państwo jest pierwszą linią obrony”, dlatego problem dysfunkcyjności państw staje się wyzwaniem dla wspólnoty międzynarodowej, która powinna z wyprzedzeniem zareagować na zagrożenia wynikające ze słabości państwa. Jako przykład podano zagrożenie terrorystyczne, jakie nasiliło się na obsza-rze Sahelu, Nigerii i Somalii1131. Także w wydanej w 2013 roku przez Biuro Bezpieczeństwa Narodowego Białej Księdze Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej państwa dysfunkcyjne, jako państwa upadłe, są wy-mienione wśród zagrożeń o charakterze globalnym:

W coraz większym stopniu zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego pochodzą z wewnątrz państw. Dotyczy to w szczególności tzw. państw upadłych, które nie są w stanie zapewnić właściwego poziomu ochrony i bezpieczeństwa swoich granic i swojego teryto-rium. Stają się one wówczas bezpieczną przystanią dla fundamentalistycznych organizacji terrorystycznych i przestępczości zorganizowanej1132.

1129 National Archives, Strategy Unit Homepage, 4.03.2010, http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20100125070726/http://cabinetoffice.gov.uk/strategy/about.aspx (dostęp: 27.032013); S. Patrick, „Failed” States…, op. cit., s. 646.

1130 E. Newman, Failed States…, op. cit., s. 435; Strong Britain in an Age of Uncertainty: National Security Strategy, October 2010, s. 28, https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/at-tachment_data/file/61936/national-security-strategy.pdf (dostęp: 24.03.2013).

1131 J. Pawełek-Mendez, Biała księga obrony i bezpieczeństwa Francji 2013..., op. cit., s. 80–81.1132 Biała księga bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2013, s. 112.


Podane przykłady, dotyczące włączenia państw dysfunkcyjnych do dyskur-su na temat bezpieczeństwa międzynarodowego, świadczą o zmianie sposobu postrzegania przez społeczność międzynarodową kryzysów humanitarnych i politycznych, które mogą doprowadzić państwo do stanu głębokiej niesta-bilności wewnętrznej. Somalia jest doskonałym przykładem państwa, które pogrążało się w upadku na oczach świata, a tymczasem zainteresowanie spo-łeczności międzynarodowej jego problemami ograniczało się tylko do uryw-kowych telewizyjnych wzmianek w serwisach informacyjnych, mówiących o kryzysie humanitarnym spowodowanym wojną domową i klęską suszy. Podjęta na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku interwencja humani-tarna ONZ tylko na krótko zwróciła uwagę świata na problemy Somalii. Gdy wspomniana operacja zakończyła się niepowodzeniem, świat znów zobojęt-niał na problemy państwa pogrążającego się w upadku. Somalia ponownie została włączona do dyskursu bezpieczeństwa międzynarodowego dopiero wówczas, gdy zaczęto ją postrzegać jako źródło niebezpieczeństw na skalę globalną, co było związane z rozwojem procederu piractwa morskiego, za-grażającego ważnym szlakom żeglugowym, a nie ze względu na wewnętrzne problemy i cierpienia ludności. Wielokrotnie w mediach i w polityce można było usłyszeć termin „czarne plamy”, odnoszący się do obszaru poza kontro-lą społeczności międzynarodowej, określenie pustej przestrzeni, niedostępnej i niewidocznej.

409Problem terroryzmu

Rozdział II

Problem terroryzmu

Bojownicy somalijscy uzgodnili, że będą bronić swego kraju, godności swojego ludu i swej religii, a także, spowodują, że neokolonialiści poznają smak piekła na ziemi. Z pomocą bożą, w przyszłości poznają oni (Amerykanie) piekło jeszcze gorsze niż to (Mogadiszu). Zabijemy ich wszystkich, aż do ostatniego.

Farah al-Mohammed Duurgube, pisarz, fundamentalista islamski (1993)1133

Terroryzm jest obecnie jednym z najpoważniejszych problemów współczes-nego świata, a jego zakres i siła są nierozerwalnie związane z procesami glo-balizacji1134. Nierzadko w mediach i powszechnym odbiorze państwa dysfunk-cyjne są uważane za miejsca, gdzie powstają i z których rozprzestrzeniają się grupy terrorystyczne. Niewątpliwie rolę w tym zakresie odegrał Afganistan pod rządami talibów, dając przyzwolenie Al-Kaidzie na rozbudowanie struk-tur i przygotowanie spektakularnych akcji terrorystycznych wymierzonych w Stany Zjednoczone. Odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu państwa o głę-bokiej dysfunkcyjności są dotknięte plagą terroryzmu i czy są one miejscem, z którego w dużej mierze pochodzą terroryści powodujący zamęt w innych regionach świata, jest jednak bardziej złożone. Jest oczywiste, że dla grup ter-rorystycznych oraz zorganizowanych grup przestępczych państwa o głębokiej dysfunkcyjności są bardzo atrakcyjnym obszarem działania. Ich niezdolność do regulowania życia politycznego, jak również kontroli własnego teryto-rium, stwarza podmiotom pozapaństwowym doskonałe warunki do rozwoju

1133 E. Landau, Osama ben Laden. Wojna z Zachodem, Warszawa 2001, s. 109.1134 Celowo nie zagłębiam się w problematykę definicyjną terroryzmu, gdyż naukowy dyskurs

na ten temat jest szeroko opisany w polskiej literaturze przedmiotu. Zob. S. Wojciechowski, Glo-bal Terrorism [w:] The Faces of Terrorism, red. S. Wojciechowski, Poznań 2006; S. Wojciechow-ski, Terroryzm. Analiza pojęcia, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2009, nr 1, s. 54–60; M. Madej, Terroryzm i inne zagrożenia asymetryczne w świetle współczesnego pojmowania bez-pieczeństwa narodowego i międzynarodowego [w:] Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, op. cit., s. 489–517; Oblicza współczesnego terroryzmu, red. K. Kowalczyk, W. Wróblewski, Toruń 2006; T.R. Aleksandrowicz, Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008.


działalności przestępczej i eksploatacji zasobów naturalnych kraju. W tej sytu-acji organizacje przestępcze lub terrorystyczne uzyskują nie tylko możliwości tworzenia obozów rekrutacyjnych i szkoleniowych, ale także rozbudowy swo-ich struktur nierzadko na poziomie międzynarodowym1135.

Według ostatniego raportu Instytutu Ekonomii i Pokoju (Institute Econo-mics and Peace) przedstawionego w rankingu Global Terrorism Index (GTI) 2016 analiza statystyczna działalności terrorystycznej pokazuje istnienie dwóch odrębnych zestawów czynników związanych z terroryzmem w zależ-ności od tego, czy dotyczy państw rozwijających się, czy rozwiniętych. Pierw-szy zestaw czynników obejmuje przemoc polityczną związaną z działaniem państwa oraz obecność konfliktu. W badaniu stwierdzono, że 93% wszystkich ataków terrorystycznych w latach 1989–2014 nastąpiło w krajach o wysokim poziomie przemocy stosowanej przez państwo, wliczając w to pozasądowe za-bójstwa, powszechne stosowanie tortur oraz więzienie bez procesu sądowego. Podobnie ponad 90% wszystkich przypadków zgonów spowodowanych dzia-łalnością terrorystyczną miało miejsce w krajach już zaangażowanych w jakąś formę konfliktu wewnętrznego lub międzynarodowego. Podkreśla to ścisły związek pomiędzy działalnością terrorystyczną a istniejącymi konfliktami, grupowym poczuciem krzywdy i przemocą polityczną1136.

Istnieją różne czynniki, które są statystycznie znaczące w zależności od po-ziomu rozwoju państwa. W krajach OECD czynniki społeczno-ekonomiczne, takie jak bezrobocie młodzieży, stopień militaryzacji, poziom przestępczości, dostępność do broni i nieufność w procesie wyborczym są najbardziej istotny-mi czynnikami korelującymi z rozwojem zjawiska terroryzmu. Wpływają też na tendencje do wzrostu radykalizmu i ekstremizmu. Raport GTI 2016 wska-zuje na fakt, że największe nasilenie działań terrorystycznych ma miejsce w niewielkiej liczbie państw: w Iraku, Afganistanie, Nigerii, Pakistanie i Syrii, gdzie doszło do 72% wszystkich przypadków śmiertelnych będących skutkiem ataków terrorystycznych w 2015 roku. Podobnie jest z organizacjami terrory-stycznymi, z których tylko cztery były odpowiedzialne aż za 74% wszystkich przypadków śmiertelnych spowodowanych terroryzmem: ISIL, Boko Haram, ugrupowanie talibów i Al-Kaida1137.

1135 R. Kłosowicz, Państwa upadłe i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe [w:] Czynniki stabilizacji i destabilizacji w stosunkach międzynarodowych na początku XXI wieku, red. I. Stawowy-Kawka, Kraków 2009, s. 387; zob. więcej: R. Takeyh, N. Gvosdev, Do Terrorist Net-works Need a Home?, „The Washington Quarterly” 2002, Vol. 25, No. 3, s. 97–108.

1136 Institute Economics and Peace, GTI 2016, s. 3, http://economicsandpeace.org/wp-content/uploads/2016/11/Global-Terrorism-Index-2016.2.pdf (dostęp: 28.12.2016).

1137 Ibidem, s. 3.


W regionie Afryki Subsaharyjskiej obszarami, gdzie organizacje terrory-styczne w ostatnich latach rozbudowały struktury i podjęły działania na szer-szą skalę, są: Afryka Wschodnia – Somalia, Kenia; pas Sahelu – Mauretania, Mali, Niger i Czad1138; Afryka Zachodnia – Nigeria oraz Afryka Środko-wa – Uganda, Kamerun. W świetle przykładów działalności tzw. Państwa Is-lamskiego oraz jego odłamów w Syrii, Iraku, Libii i Nigerii wyraźnie widać, że bagatelizowanie problemu głębokiej dysfunkcyjności państw, a w skraj-nych przypadkach ich upadku w powiązaniu z zagrożeniem terrorystycznym, wydaje się poważnym błędem. Jeśli nawet duża grupa terrorystów biorących udział w spektakularnych akcjach w Europie urodziła się już na Starym Kon-tynencie lub w autorytarnych państwach Bliskiego Wschodu, to nierzadko obozy treningowe i indoktrynacja tych osób miały miejsce w państwach głę-boko dysfunkcyjnych, w których siatki terrorystyczne bez większych zakłóceń mogły prowadzić swoją działalność1139.

Tabela 89. Państwa najmocniej dotknięte atakami terrorystycznymi w latach 2014–2015 i ich miejsce w rankingu FSI 2016 i GTI 2016

Państwo Liczba zamachów Ofiary śmiertelne Organizacja

terrorystyczna FSI 2016 GTI 2016

Nigeria 61 4214 Boko Haram 13 3Somalia 14 193 Asz-Szabab 1 7Kenia 9 283 Asz-Szabab 20 19Kamerun 9 191 Boko Haram 22 13

Mali 9 80 Al-Kaida Islamskiego Maghrebu 29 25

Czad 6 118 Boko Haram 7 27Niger 5 66 Boko Haram 19 16

Źródło: opracowanie własne na podstawie rankingów: FSI 2016, op. cit.; GTI 2016, op. cit.

1138 Mali, Mauretania i Niger w podziale regionalnym Afryki według ONZ leżą w Afryce Za-chodniej. Na użytek tego rozdziału rozpatruję je jednak jako obszar przynależny do Sahelu ze wzglę-du na specyfikę geograficzną, etniczną, kulturową i religijną.

1139 Według Sebastiana Wojciechowskiego ma to związek z tzw. terroryzmem globalnym, które-go eskalacja nastąpiła po zakończeniu zimnej wojny. Obecnie utożsamiany jest on głównie z terro-ryzmem fundamentalistów islamskich (Al-Kaida, Asz-Szabab). Organizacje te działają na różnych kontynentach i wielu państwach, ale cechuje je odwoływanie się do tych samych haseł, idei czy żą-dań. Zwykle kontaktują się między sobą i współpracują, czego przykładem było utworzenie w 2012 roku Światowego Frontu Islamskiego przeciwko Żydom i Krzyżowcom. Por. S. Wojciechowski, Hy-brydowy model globalnego terroryzmu, „Przegląd Strategiczny” 2011, nr 2, s. 235–236.


Jak pokazują dane zawarte w tabeli 89, wszystkie siedem państw z Afry-ki Subsaharyjskiej o największej liczbie zamachów terrorystycznych w latach 2014–2015 znajduje się w pierwszej trzydziestce najbardziej dysfunkcyjnych państw świata według indeksu Fragile States Index 2016, jak również w pierw-szej trzydziestce rankingu Global Terrorism Index 2016.

Tabela 90. Państwa Afryki w rankingu GTI 2016 wśród 16 państw najbardziej zagrożonych terroryzmem w perspektywie globalnej (państwa Afryki Subsaharyjskiej zaznaczono pogrubioną czcionką)

Pozycja Państwo Pozycja Państwo1 Irak 9 Egipt2 Afganistan 10 Libia3 Nigeria 11 Ukraina4 Pakistan 12 Filipiny5 Syria 13 Kamerun6 Jemen 14 Turcja7 Somalia 15 Tajlandia8 Indie 16 Niger

Źródło: opracowanie własne na podstawie: rankingu GTI 2016.

Według indeksu Global Terrorism Index 2016 wśród 16 najbardziej do-tkniętych tym zjawiskiem państw sześć przynależy do Afryki, w tym cztery to państwa regionu Afryki Subsaharyjskiej. Wszystkie one (Somalia, Nigeria, Niger, Kamerun) wymienione są wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata (very high alert, high alert i alert). Niepokojący jest fakt, że według wspomnianego raportu GTI cztery państwa Afryki Subsaharyjskiej znalazły się wśród 10 państw świata, w których w wyniku ataków terrorystycznych śmierć poniosło najwięcej osób. W Nigerii było to 18% światowej liczby przy-padków, w Somalii – 2,3%, w Nigrze – 2,2% oraz w Kamerunie – 1,9%1140.

Afryka Subsaharyjska jest terenem działania najbardziej znanych i wpły-wowych organizacji terrorystycznych: Al-Kaidy, Hezbollahu, Asz-Szabab czy Boko Haram. Organizacje te są zaangażowane zwykle na kilku płaszczy-znach: pozyskiwania środków finansowych (pranie brudnych pieniędzy, prze-myt, wymuszanie opłat wśród ludności muzułmańskiej na rzecz organizacji),

1140 Institute Economics and Peace, GTI 2016, op. cit., s. 17.


radykalizacji religijnej oraz rekrutacji nowych członków do organizacji wśród miejscowej ludności1141.

Historycznie Hezbollah jako pierwszy na dużą skalę rozpoczął działalność i budowę struktur w regionie już kilka lat po swoim powstaniu, czyli w la-tach osiemdziesiątych XX wieku, ale największy rozwój jego siatki w Afryce Subsaharyjskiej jest datowany na lata dziewięćdziesiąte. Do państw regionu, w których istnieją najbardziej rozbudowane struktury organizacji oraz z któ-rych Hezbollah otrzymuje największe środki finansowe, należą: Wybrzeże Ko-ści Słoniowej, Senegal, Sierra Leone, Benin, Liberia, Gwinea, Nigeria i Sudan. Organizacja ta stanowiła także zaplecze logistyczne podczas zamachów ter-rorystycznych przeprowadzonych przez Al-Kaidę na ambasady USA w Dar es-Salaam w Tanzanii i Nairobi w Kenii w 1998 roku1142.

O powiązaniach Hezbollahu z procederem czerpania zysków z krwawych diamentów pozyskiwanych w Sierra Leone stało się głośno nie tylko za spra-wą publikacji naukowych bądź prasowych, ale także oficjalnych wypowiedzi dyplomatów, wśród których byli między innymi ambasadorzy USA w Sierra Leone – John Leigh i Joseph Melrose. Według danych przytaczanych przez Rafała Ożarowskiego wartość przemytu diamentów z Sierra Leone szacowana była w ostatnich latach na 70–100 mln dolarów. Większość tej sumy trafiała do Hezbollahu, który następnie przeznaczał ją na działalność organizacji1143.

Jak już wspomniano, oprócz pozyskiwania funduszy Hezbollah werbuje miejscową ludność do swojej organizacji. Za przykład może służyć przypadek Ibrahima Szafiego i Szarifa Waduolo, którzy zostali zwerbowani jeszcze jako studenci w Iranie i po powrocie do Ugandy podjęli działania w celu założenia komórki Hezbollahu1144.

Grupy terrorystyczne, działając w państwach dysfunkcyjnych, mogą w krótkim czasie, przy wykorzystaniu sprzyjających okoliczności, doprowa-dzić do destabilizacji nawet takie państwa, które przez lata uchodziły za stabil-ne. Przykładem może być Mali, które do 2011 roku było flagowym projektem pomocowym Unii Europejskiej. Mali miało renomę państwa stabilnego i od-noszącego sukcesy w rozwoju demokracji, było także wskazywane jako wzór

1141 R. Ożarowski, Hezbollah w stosunkach międzynarodowych na Bliskim Wschodzie, Gdańsk 2011, s. 175.

1142 Hezbollah rozpoczął budowanie swoich struktur w państwach Afryki Subsaharyjskiej wśród członków ok. 70 tys. diaspory libańskiej zamieszkującej głównie państwa Afryki Zachodniej. Ibidem, s. 172, 175–177.

1143 D. Farah, Krwawe diamenty..., op. cit.; R. Ożarowski, Hezbollah w stosunkach międzynaro-dowych..., op. cit., s. 176–177.

1144 R. Ożarowski, Hezbollah w stosunkach międzynarodowych..., op. cit., s. 177.


do naśladowania dla innych państw afrykańskich. Wojna domowa w sąsied-niej Libii oraz wycofujące się z niej oddziały dobrze uzbrojonych najemników Kaddafiego, rekrutowanych z ludności tuareskiej, przyczyniły się do powstania Tuaregów dążących do stworzenia własnego państwa – Narodowego Ruchu Azawadu. W wyniku rebelii połowa kraju pogrążyła się w chaosie, który wy-korzystali islamiści starający się przejąć władzę. Mimo francuskiej interwencji zbrojnej, która wyparła fundamentalistów z głównych miast, wciąż stanowią oni groźną siłę w północnych prowincjach na obszarach znajdujących się poza kontrolą rządu. Obecnie działają jako Front Wyzwolenia Maciny1145 i są po-wiązani z Al-Kaidą. Mali wciąż jest nękane atakami terrorystycznymi, mocno destabilizującymi sytuację w państwie. Najkrwawszy atak terrorystyczny zo-stał przeprowadzony przez grupę islamistów z organizacji Al-Murabitun po-wiązanej z Al-Kaidą. Doszło do niego 20 marca 2015 roku w hotelu Radisson w stolicy kraju Bamako, pochłonął 27 ofiar śmiertelnych. Inny zamach ter-rorystyczny w Mali miał miejsce 21 marca 2016 roku, zaatakowano wówczas znajdujący się w stolicy Nord-Sud Hotel, w którym mieści się baza wojskowa misji szkoleniowej Unii Europejskiej1146.

Obecnie państwem w Afryce Subsaharyjskiej najmocniej dotkniętym przez terroryzm jest Nigeria, na której obszarze działa radykalna organizacja Boko Haram, będąca jedną z najkrwawszych organizacji terrorystycznych w hi-storii. Po zdławieniu jej aktywności w lipcu 2009 roku, kiedy podjęła próbę wywołania powstania antyrządowego, odrodziła się z początkiem 2010 roku, zaznaczając swą obecność serią zabójstw i zamachów terrorystycznych w pół-nocnej części Nigerii. Członkowie Boko Haram przyrównują się do afgańskich talibów i tak też są nazywani przez miejscową ludność1147.

Od pierwszego ataku, jaki nastąpił w 2009 roku, w wyniku działań tej orga-nizacji śmierć poniosło już ponad 15,5 tys. osób, z czego prawie 90% w zama-chach, jakie nastąpiły na terytorium Nigerii1148. Część bojowników organizacji została przeszkolona przez terrorystów z Asz-Szabab, zarówno w zakresie tak-tyki partyzanckiej, jak i posługiwania się materiałami wybuchowymi. Wiado-mo też, że nieżyjący już założyciel i przywódca Boko Haram Mohammed Yusuf

1145 Macina to terytorium Mali obejmujące tereny zalewowe rzeki Niger na odcinku od miasta Sansanding do Bamby.

1146 C. Mortimer, Mali Attack: Gunmen Open Fire on EU Military Training Base in Bamako, http://www.independent.co.uk/news/world/africa/mali-attack-gunmen-open-fire-on-eu-military-training-base-in-bamako-a6944811.html (dostęp: 20.08.2016).

1147 S. Piłaszewicz, Odrodzenie i radykalizacja sekty Boko Haram, „Afryka” 2012, nr 36, s. 11–12.1148 Institute Economics and Peace, GTI 2016, Nigeria, op. cit.


odbył przeszkolenie w Tamouret na algierskiej Saharze1149. Organizacja ta to-czy regularne walki z wojskiem nigeryjskim. Powstała międzynarodowa koa-licja – Wielonarodowe Połączone Siły Operacyjne (Multinational Joint Task Force), w skład której, oprócz wojsk nigeryjskich, wchodzą oddziały z państw sąsiadujących z Nigerią: Beninu, Czadu, Kamerunu i Nigru. W wyniku walk pomiędzy koalicją a Boko Haram od 2015 roku zginęło ponad 3 tys. osób1150. Skala zniszczeń dokonanych przez bojowników Boko Haram jest ogromna, o czym może świadczyć chociażby zrównanie z ziemią dwóch miast w rejo-nie Borno w północno-wschodniej Nigerii na początku 2015 roku. Według Amnesty International w wyniku ostrzału wspomnianych miast przez terro-rystów zniszczeniu uległy setki budynków, w tym szkoły i szpitale, a śmierć poniosło ponad 2 tys. osób. Według tego samego raportu Boko Haram prze-jęło kontrolę nad 20 miastami w stanach Adamawa, Borno i Yobe1151. Tylko w 2015 roku organizacja ta przeprowadziła na terytorium Nigerii 156 ataków bombowych, w których zginęło 4095 osób. Blisko dwie trzecie ataków zosta-ło przeprowadzonych przez zamachowców samobójców1152. Przyjmuje się, że od maja 2013 roku, kiedy nasiliła się działalność Boko Haram, do ucieczki ze swoich domów zostało zmuszonych 1,5 mln osób1153. Ogólny bilans ofiar za-machów terrorystycznych w Nigerii w 2015 roku to 588 ataków terrorystycz-nych, w których zginęło 4940 osób, a 2786 zostało rannych1154.

Na świecie szczególnym echem odbił się proceder porywania dziew-cząt przez Boko Haram. Bardzo nagłośnione przez media zostało porwanie 276 uczennic uprowadzonych ze szkoły w miejscowości Chibok. Zapoczątko-wało to akcję Bring Back Out Girls, która także miała na celu wywarcie pre-sji na władze nigeryjskie, by bardziej energicznie zajęły się problemem walki z terrorystami i podjęły skuteczniejsze działania mające na celu ochronę lud-ności cywilnej. Na przykład tylko w pierwszym kwartale 2014 roku terroryści uprowadzili około 2 tys. kobiet i dziewcząt, które są wykorzystywane w cha-rakterze niewolnic seksualnych i trenowane do walki zbrojnej1155.

W połowie października 2015 roku prezydent USA Barack Obama zde-cydował o wysłaniu do Kamerunu 300 żołnierzy sił specjalnych, z zadaniem

1149 J. Keenan, How Terror Came to the Sahel, „New African” 2016, No. 560, April, s. 60.1150 Institute Economics and Peace, GTI 2016, op. cit., s. 51.1151 Amnesty International, 15.01.2015, http://amnesty.org.pl/no_cache/aktualnosci/strona/ar-

ticle/8507.html (dostęp: 14.12.2015).1152 Institute Economics and Peace, GTI, 2016, Nigeria, op. cit., s. 27.1153 Amnesty International, Raport Roczny Amnesty International 2014/2015, op. cit., s. 90–91.1154 Institute Economics and Peace, GTI, 2016, Nigeria, op. cit., s. 27.1155 Ibidem.


wsparcia armii rządowej w walce przeciwko nigeryjskiemu Boko Haram, wy-stępującemu obecnie pod nazwą Zachodnioafrykańska Prowincja Państwa Islamskiego1156.

Podsumowując – według raportu GTI 2016 regionem najbardziej do-tkniętym zjawiskiem terroryzmu w 2015 roku był obszar Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu MENA (Middle East and North Africa) oraz Afryki Subsaharyjskiej. W przypadku Afryki Subsaharyjskiej w wyniku zamachów terrorystycznych w 2015 roku śmierć poniosło ponad 8 tys. osób1157. Pań-stwami najbardziej dotkniętymi przez terroryzm w tym regionie są obecnie: Nigeria, Somalia, Kamerun, Niger, Sudan, Kenia, Sudan Południowy, Mali i Czad1158.

Pogrążanie się w głębokiej dysfunkcyjności kolejnych państw w Afry-ce stwarza ogromne ryzyko powstawania kolejnych ośrodków terrorystycz-nych w pobliżu Europy. Nie można wykluczyć, że terroryści z państw Bliskie-go Wschodu mogą przenieść swoje bazy właśnie na obszar dysfunkcyjnych państw afrykańskich. Coraz głośniej mówi się o konieczności zabezpieczenia południowej granicy Europy poprzez aktywne przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym w Afryce. Najbardziej aktywnymi uczestnikami wojny z ter-roryzmem w Afryce ze strony państw Zachodu są obecnie USA i Francja1159.

1156 Obama to Deploy 300 US Troops to Cameroon to Fight Boko Haram, „The Guardian”, 14.10.2015, https://www.theguardian.com/world/2015/oct/14/obama-deployment-us-troops-cameroon-boko--haram (dostęp: 30.11.2016).

1157 Ibidem, s. 23.1158 Institute Economics and Peace, GTI 2016, op. cit., s. 10.1159 M. Larivé, Welcome to France’s New War on Terror in Africa: Operation Barkhane, „National

Interest”, http://nationalinterest.org/feature/welcome-frances-new-war-terror-africa-operation-barkhane-11029 (dostęp: 3.01.2016); J. Pawełek-Mendez, Biała księga obrony i bezpieczeństwa Fran-cji 2013..., op. cit., s. 80–81.

417Proliferacja broni w państwach dysfunkcyjnych Afryki Subsaharyjskiej

Rozdział III

Proliferacja broni w państwach dysfunkcyjnych Afryki Subsaharyjskiej

Broń nie powinna być w naszym świecie towarem handlowym. Musi być dostarczana bez żadnych opłat w stosownych ilościach ludom, które jej potrzebują do walki ze wspólnym wrogiem.

Che Guevara (1965)1160

Nie ulega wątpliwości, że czynnik przemocy jest elementem przyczyniającym się do rozkładu struktur państwowych, co potwierdza historia takich państw, jak Somalia, Demokratyczna Republika Konga, Republika Środkowoafrykań-ska, Sudan Południowy czy wcześniej Sierra Leone i Liberia1161. W warunkach państwa dysfunkcyjnego powszechna dostępność broni staje się katalizatorem konfliktu zbrojnego, czego przykładem może być Sudan Południowy. Kilka miesięcy po swoim powstaniu państwo to pogrążyło się w konflikcie etnicz-nym, a wszystkie zwaśnione strony opierają się na broni pochodzącej z za-pasów zgromadzonych jeszcze podczas kilkudziesięcioletniej walki z rządem w Chartumie. Tuż po uzyskaniu niepodległości przez Sudan Południowy rząd w Dżubie podjął decyzję o natychmiastowym dozbrojeniu armii, by przynaj-mniej częściowo zmniejszyć dysproporcje w uzbrojeniu w stosunku do Repub-liki Sudanu, co dodatkowo zwiększyło ilość broni na obszarze tego kraju1162.

Jak już wielokrotnie wspomniano, region Afryki Subsaharyjskiej jest uzna-wany za najbardziej dotknięty konfliktami zbrojnymi. Znaczne nagromadzenie

1160 J.G. Castañeda, Che Guevara, op. cit., s. 277.1161 SIPRI, P.D. Wezeman, Arms Flows and the Conflict in Somalia, October 2010, https://

www.sipri.org/publications/2010/sipri-background-papers/arms-flows-and-conflict-somalia (dostęp: 25.04.2017).

1162 M. Zachara, Międzynarodowy handel bronią jako czynnik destabilizujący sytuację państw dysfunkcyjnych [w:] Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ..., op. cit., s. 204; M.B. Arnold, C. Alden, This Gun is our Food: Demilitarising the White Army Militias of South Sudan, Norwegian Institute of International Affairs (NUPI) Working Paper 2007.


uzbrojenia rozpoczęło się w Afryce Subsaharyjskiej już w okresie zimnej woj-ny, największy jednak boom na zakup broni nastąpił bezpośrednio po jej za-kończeniu. Uzbrojenie dostarczone państwom tego regionu w ostatniej deka-dzie XX wieku było znaczącym czynnikiem sprzyjającym ich destabilizacji. Za przykład może tutaj służyć broń dostarczana przez ZSRR i jego satelitów w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych dla przyjaznych reżimów i ru-chów rebelianckich, jak to było w przypadku Etiopii Mengystu oraz lewico-wych partyzantek w Angoli i Mozambiku1163.

Międzynarodowy handel bronią w istotny sposób wpływa na sytuację bezpieczeństwa w wielu regionach Afryki. Eksportowana broń może służyć zarówno do wywierania wpływu na układy sił w poszczególnych regionach kontynentu, jak i do działań naruszających elementarne prawa człowieka i prowadzić nawet do zbrodni wojennych oraz ludobójstwa (Sudan)1164.

Po upadku ZSRR i rozpadzie bloku wschodniego uzbrojenie z państw post-komunistycznych w przeważającej części było eksportowane do państw Trze-ciego Świata, w tym do Afryki, w ramach opróżniania magazynów z dużej ilości zalegającego tam przestarzałego sprzętu. Część państw byłego bloku wschodniego, aspirując do NATO i Unii Europejskiej, była wówczas w fazie przezbrajania swoich armii w sprzęt używany i produkowany w państwach Sojuszu Północnoatlantyckiego. Sytuację tę można prześledzić na podstawie historii zakupów czołgów T-55 produkowanych w latach 1958–1981 w ZSRR, Polsce i Czechosłowacji. Czołgi te, będące na wyposażeniu wszystkich państw Układu Warszawskiego, stały się pod koniec lat dziewięćdziesiątych i na po-czątku XX wieku hitem eksportowym dla byłych państw zza żelaznej kur-tyny. Na przykład Bułgaria sprzedała w 2004 roku 120 czołgów do Erytrei. Mauretania w latach 1991–2002 zakupiła 50 czołgów z Rosji i Polski, Su-dan w latach 1996–2001 – 90 czołgów z Białorusi i Polski, Uganda w latach 1994–2000 – 160 czołgów z Ukrainy, Białorusi i Bułgarii, a Angola w latach 1993–2000 – 320 czołgów z Rosji, Białorusi, Bułgarii i Słowacji1165. Trud-no określić, do jakiego stopnia zakupy broni w państwach byłego bloku

1163 Reżim Mengystu w latach 1977–1989 zakupił w ZSRR i Czechosłowacji 1460 czołgów T-54 i T-55. P. Muehlenbeck, Czechoslovakia in Africa, 1945–1968, London 2015, s. 88–90; V. Shubin, The Hot „Cold War”, The USSR in Southern Africa, London 2008; A. Żukowski, Mocarstwowa polity-ka ZSRR wobec Południowej Afryki w okresie apartheidu [w:] „Stare” i „nowe” mocarstwa w Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2012, t. 13, s. 500.

1164 M. Karczewski, System kontroli i regulacji międzynarodowego handlu uzbrojeniem, „Przegląd Strategiczny” 2011, nr 2, s. 59.

1165 Under the Counter and over the Border: Aspects of the Contemporary Trade in Illicit Arms, red. M. Phythian, Dordrecht 2000, s. 30–34; R. Bonner, New Weapons Sales to Africa Trouble


wschodniego w ramach swoistej „promocji” miały wpływ na eskalację kon-fliktów w Afryce Subsaharyjskiej w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, lecz na pewno nie pozostały one bez znaczenia1166.

Tabela 91. Embargo na broń wprowadzone przez ONZ wobec państw Afryki Subsaharyjskiej po zakończeniu zimnej wojny

Państwo Data wprowadzenia embargaRepublika Środkowoafrykańska (NGF)* 5.12.2013Erytrea 23.12.2009Wybrzeże Kości Słoniowej 15.11.2004Sudan (Darfur) 30.07.2004Demokratyczna Republika Konga (NGF) 28.07.2003Erytrea 17.05.2000Etiopia 17.05.2000Sierra Leone (NGF) 8.10.1997Rwanda (NGF) 16.08.1995Angola (UNITA) 15.09.1993Liberia (NGF) 19.11.1992Somalia (NGF) 23.01.1992

* NGF – Non-Governmental Forces (siły nierządowe)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: SIPRI, Arms Embargoes Database1167.

Według opublikowanego w 2014 roku raportu Sztokholmskiego Między-narodowego Instytutu Badań nad Pokojem (Stockholm International Peace Re-search Institute – SIPRI) Afryka w latach 2010–2014 miała 9-procentowy udział w światowym imporcie broni1168. Wartość importu uzbrojenia w porównaniu z okresem wcześniejszym, obejmującym lata 2005–2009, wzrosła o 45%1169.

Arms-Control Experts, „The New York Times” 1999, 6.12, http://www.nytimes.com/1998/12/06/world/new-weapons-sales-to-africa-trouble-arms-control-experts.html (dostęp: 20.07.2015).

1166 Wraz z zakupem uzbrojenia zatrudniano nierzadko także personel, na przykład ukraiński i białoruski, do obsługi sprzętu (np. piloci samolotów). Zob. K. Kubiak, Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne w świecie, Warszawa 2007, s. 195.

1167 SIPRI, Arms Embargoes Database, http://www.sipri.org/databases/embargoes (dostęp: 6.11.2015).

1168 Szacowany współczynnik wartości broni. Należy przy tym pamiętać, że importuje się głów-nie broń lekką, której ceny są najniższe.

1169 SIPRI, Trends in the International Arms Transfers, 2014, s. 4–5, http://books.sipri.org/files/FS/SIPRIFS1503.pdf (dostęp: 6.11.2015).


ONZ, która odgrywa kluczową rolę w procesie utrzymywania i umacniania pokoju oraz bezpieczeństwa międzynarodowego, dysponuje szeregiem instru-mentów, w tym także zastosowaniem sankcji w postaci embarga na całkowite lub częściowe dostawy broni do konkretnego państwa. W okresie zimnej woj-ny Rada Bezpieczeństwa ONZ tylko dwukrotnie zastosowała embargo na do-stawy broni, w 1966 roku do Rodezji oraz w 1977 do Republiki Południowej Afryki, co było związane z potępieniem polityki apartheidu prowadzonej przez rządy obu wspomnianych państw1170. Po zakończeniu zimnej wojny i w związ-ku z wybuchem szeregu konfliktów wewnętrznych w Afryce Subsaharyjskiej Rada Bezpieczeństwa ONZ zastosowała embargo już w 12 przypadkach w sto-sunku do państw regionu (tabela 91).

Unia Europejska oficjalnie podjęła działania mające na celu przeciwdziała-nie nielegalnemu handlowi bronią strzelecką i lekką (small arms and light weap-ons – SALW) poprzez uchwalenie 17 grudnia 1998 roku wspólnego działania w tej sprawie, odnowionego 17 czerwca 2002 roku. W dniu 16 grudnia 2005 roku Rada Europejska przyjęła Strategię UE zwalczania nielegalnego gromadzenia i przemycania małych i lekkich broni oraz amunicji (EU Strategy to Combat Il-licit Accumulation and Trafficking of SALW and Their Ammunition). Dokument ten w sposób całościowy formułuje odpowiedzi na zagrożenia stwarzane przez niekontrolowane rozprzestrzenianie się broni strzeleckiej i lekkiej. W latach 1999–2006 z budżetu Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa wyasyg-nowano na ten cel około 14,5 mln euro1171.

Należy także wspomnieć o inicjatywach regionalnych w Afryce Subsaharyj-skiej mających na celu zapobieganie niekontrolowanemu rozprzestrzenianiu się uzbrojenia na kontynencie. W 1998 roku wprowadzono trzyletnie mora-torium na eksport i import broni w ramach Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Zachodniej (ECOWAS), które w 2006 roku przybrało postać konwencji między narodowej. Kolejnym przedsięwzięciem był protokół z Nairobi podpi-sany w kwietniu 2004 roku z inicjatywy Wspólnoty Rozwoju Afryki Południo-wej (SADC), który ustanawiał jednolite procedury i standardy obrotu bronią – Protokół z Nairobi w sprawie ochrony, kontroli i redukcji broni ręcznej i lekkiego uzbrojenia w regionie Wielkich Jezior i Rogu Afryki (Nairobi Protocol for the Pre-vention, Control and Reduction of Small Arms and Light Weapons in the Great Lakes Region and the Horn of Africa)1172.

1170 M. Karczewski, System kontroli i regulacji..., op. cit., s. 60–61.1171 R. Zięba, Bezpieczeństwo państw zrzeszonych w NATO i Unii Europejskiej [w:] Bezpieczeń-

stwo międzynarodowe po zimnej wojnie, red. R. Zięba, Warszawa 2008, s. 290.1172 M. Karczewski, System kontroli i regulacji..., op. cit., s. 68.


Tabela 92. Wydatki na uzbrojenie państw Afryki Subsaharyjskiej w latach 1988–2015 w mld dolarów

1988 1989 1990 1991 1992 1993 199412,2 12,1 12,0 10,2 8,9 11,4 10,2

1995 1996 1997 1998 1999 2000 20019,0 8,2 8,9 8,4 15,7 12,3 11,9

2002 2003 2004 2005 2006 2007 200813,9 12,8 12,8 13,9 15,9 16,1 18,5

2009 2010 2011 2012 2013 2014 201518,7 20,0 20,6 20,4 22,3 23,3 20,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Military Expenditure by Region in Constant US Dollars, 1988–2015, SIPRI1173.

Z pewnością istotny dla bezpieczeństwa międzynarodowego jest fakt, że producentami i eksporterami broni w regionie w coraz większej liczbie stają się państwa dysfunkcyjne1174. Co prawda czołowym producentem broni na kontynencie jest RPA, uznawana za państwo stabilne wewnętrznie, ale już kolejny eksporter broni – Nigeria – zajmuje w ostatnim rankingu FSI 13. po-zycję. Wśród producentów uzbrojenia znaczącą pozycję zajmują także Kenia (FSI – 20. miejsce) i Etiopia (FSI – 24. miejsce)1175. W ostatnich latach najwięk-szym importerem broni w Afryce Subsaharyjskiej (dane z lat 2001–2014) był Sudan (FSI – 4. miejsce). Według danych SIPRI w latach 2001–2005 wydatki tego państwa na zbrojenia stanowiły 29% wydatków na zbrojenia wszystkich państw Afryki. W kolejnych latach środki przeznaczone na uzbrojenie utrzy-mywane były na poziomie 15–16% w skali subkontynentu. Według raportu SIPRI za rok 2014 państwa Afryki Subsaharyjskiej wydały na zbrojenia ponad 30 mld dolarów, czyli o 4,8% więcej niż w roku poprzednim1176.

Jeśli chodzi o wydatki w stosunku do PKB w państwach o największym stop-niu dysfunkcyjności (very high alert), SIPRI podaje tylko statystyki dotyczące

1173 SIPRI, Military Expenditure by Region in Constant US Dollars, 1988–2015, https://www.si-pri.org/sites/default/files/Milex-world-regional-totals.pdf (dostęp: 24.11.2016).

1174 Por. M. Zachara, Międzynarodowy handel bronią..., op. cit.1175 SIPRI, P.D. Wezeman, South African Arms Supplies to Sub-Saharan Africa, January 2011,

https://www.sipri.org/publications/2011/sipri-background-papers/south-african-arms-supplies--sub-saharan-africa (dostęp: 30.04.2017); I. Ichikowitz, Pan-African Defence Industry, „New Afri-can” 2016, October (565), s. 93.

1176 SIPRI, Military Expenditure, http://www.sipri.org/yearbook/2015/09 (dostęp: 14.02.2016); SIPRI, Transfers of Major Conventional Weapons by South Africa to Sub-Saharan Africa, 2000 to 2009, https://www.sipri.org/sites/default/files/files/misc/SIPRIBP1101.pdf (dostęp: 24.11.2016).


Sudanu Południowego, który jest niepodległym państwem od 2011 roku. Wyraź-nie widać, że to drugie po Somalii najbardziej dysfunkcyjne państwo na świecie (według rankingu FSI) z każdym rokiem zwiększa swoje wydatki na zbrojenia.

Tabela 93. Wydatki na zbrojenia Sudanu Południowego w stosunku do PKB

Rok 2011 2012 2013 2014 2015% PKB 5,9 9,5 8,3 11,8 13,8

Źródło: opracowanie własne na podstawie: SIPRI, Military Expenditure by Country as a Share of GDP, 2002–20151177.

Analizując tabelę obrazującą państwa eksportujące najwięcej broni do Afryki Subsaharyjskiej w latach 1996–2016, można zauważyć, że pierwsza trójka eks-porterów nie uległa zmianie; to kolejno: Rosja – 62%, Chiny – 34% i Ukrai-na – 17%. Niespodziewanie wysoką czwartą pozycję wśród eksporterów broni zajmuje Mołdawia. Może zaskakiwać niska pozycja największego światowego producenta i eksportera broni – USA, co jest zapewne związane z ostrymi ure-gulowaniami handlu bronią w tym państwie oraz faktem, że USA sprzedają broń o zaawansowanej technologii i w związku z tym bardzo drogą1178.

Tabela 94. Państwa – najwięksi eksporterzy broni do państw Afryki Subsaharyjskiej w latach 1996–2000, 2001–2005 i 2006–2010

1996–2000 2001–2005 2006–2010Rosja 31% Rosja 51% Chiny 25%Białoruś 12% Chiny 9% Ukraina 10%Ukraina 8% Ukraina 7% Rosja 11%Chiny 6% Mołdawia 5% Włochy 6%Słowacja 6% Bułgaria 5% RPA 5%Bułgaria 5% Białoruś 4% Białoruś 4%Kanada 4% Izrael 2% Mołdawia 4%USA 3% USA 2% Jordania 3%Włochy 2% Włochy 1% USA 3%Hiszpania 2% Słowacja 1% Singapur 3%

Źródło: opracowanie własne na podstawie: SIPRI, Military Expenditure by Region…, op. cit.

1177 SIPRI, Military Expenditure by Country as a Share of GDP, 2002–2015, https://www.sipri.org/sites/default/files/Milex-GDP-share.pdf (dostęp: 24.11.2016).

1178 Ibidem.


Tabela 95. Państwa Afryki Subsaharyjskiej mające największy udział w imporcie broni w latach 2001–2005 i 2006–2010

2001–2005 2006–2010Sudan 29% Nigeria 29%Etiopia 17% Sudan 16%Angola 16% Czad 9%Erytrea 9% Namibia 9%Wybrzeże Kości Słoniowej 4% Demokratyczna

Republika Konga 6%

Nigeria 3% Gwinea Równikowa 5%Tanzania 3% Sudan Południowy* 5%Uganda 2% Kenia 5%Ghana 2% Angola 4%Zimbabwe 2% Gabon 3%

* Sudan Południowy formalnie uzyskał niepodległość w 2011 roku.


Tabela 96. Najwięksi importerzy broni w Afryce Subsaharyjskiej i ich najwięksi dostawcy w latach 2006–2010

Państwo importer Państwo eksporter Udział %Sudan Rosja 77%Nigeria Chiny 35%Czad Ukraina 28%


Warto również zauważyć, że Chiny stale zwiększają eksport broni do Afry-ki Subsaharyjskiej, dostarczając ją obecnie nawet do ogarniętego konfliktem wewnętrznym Sudanu Południowego (jako jedyni spośród pierwszej trójki największych światowych eksporterów uzbrojenia)1179. Szacowana wartość uzbrojenia dostarczonego przez Pekin do Sudanu Południowego w pierwszym półroczu 2014 roku wyniosła 38 mln dolarów1180.

1179 China’s Growing Global Arms Sales, 25.03.2015, http://www.businessinsider.com/chinas-growing-arms-trade-since-2000-2015-3 (dostęp: 6.11.2015).

1180 I. Gridneff, China Sells South Sudan Arms as Its Government Talks Peace, 9.07.2014, http://www.bloomberg.com/news/articles/2014-07-08/norinco-sells-south-sudan-arms-as-chinese-gov-ernment-talks-peace (dostęp: 6.11.2015).


W latach 2010–2014 największymi importerami broni w Afryce Subsaha-ryjskiej były Sudan (15%) i Uganda (14%). Znaczący wzrost wydatków na im-port broni zanotowały w ostatnim okresie Nigeria i Kamerun, co jest związane z zagrożeniem ze strony terrorystycznej organizacji Boko Haram1181.

Ponieważ międzynarodowe i narodowe regulacje większości państw eks-portujących broń zabraniają wysyłania jej na obszary objęte konfliktem zbroj-nym, w praktyce większość transakcji tego typu odbywa się poza oficjalnym obiegiem, a aktywny udział w tym procederze mają także międzynarodowe organizacje przestępcze, w tym terrorystyczne1182.

Przykładem nielegalnego przemytu uzbrojenia była działalność potężnej siatki przemytniczej zorganizowanej w latach dziewięćdziesiątych XX wieku przez Wiktora Buta1183. Ten były pracownik KGB w czasach ZSRR był odpo-wiedzialny za dostarczanie broni dla popieranych przez Moskwę ruchów re-wolucyjnych walczących o przejęcie władzy w Afryce. Po upadku ZSRR But wykorzystał doświadczenie i kontakty dla rozkręcenia własnego interesu, han-dlując bronią pochodzącą głównie z arsenałów byłego imperium sowieckiego, za pomocą floty zarejestrowanej w Liberii. Docelowym miejscem przerzutu broni były rejony krwawych konfliktów, między innymi w Afryce Subsaha-ryjskiej, gdzie But zaopatrywał bojówki Hutu w Rwandzie, oddziały Charlesa Taylora w Liberii, a także oddziały rebeliantów w Angoli, Demokratycznej Re-publice Konga czy Sierra Leone1184. W czasie trwającej 25 lat wojny domowej w Somalii siatki przemytników zorganizowały kanały przerzutu i dystrybucji uzbrojenia na dużą skalę na całym obszarze tego, będącego w stanie upadku, państwa1185.

Uzbrojone, pozostawione bez kontroli oddziały są czynnikiem zdolnym zupełnie zmienić poziom bezpieczeństwa zarówno poszczególnych państw, jak i całych regionów. Przykładem może być wielokrotnie już przywoływana wojna domowa w Mali (2012–2013). Sytuacja ta koresponduje z poglądami Erica Bermana, który zwraca uwagę, że nagromadzenie broni lekkiej w pań-stwach dysfunkcyjnych może stymulować takie niepożądane konsekwencje dla państw, jak zahamowanie rozwoju, osłabienie zdolności rządu do działania,

1181 Ibidem, s. 4–5.1182 M. Zachara, Międzynarodowy handel bronią..., op. cit., s. 201–202.1183 Wiktor But został w 2012 roku skazany przez amerykański sąd na 25 lat pozbawienia wol-

ności oraz 15 mln dolarów grzywny.1184 Zob. W.D. Hartung, The New Business of War: Small Arms and the Proliferation of Conflict,

„Ethic and International Affairs” 2001, Vol. 15, No. 1, s. 82–83.1185 M. Zachara, Międzynarodowy handel bronią…, op. cit., s. 206.


zakłócenie pokoju i wywoływanie katastrofy humanitarnej, doprowadzenie do niekorzystnych długo letnich zmian społecznych1186.

Niekontrolowane rozprzestrzenianie się broni mocno uderza w państwa dysfunkcyjne, które są szczególnie narażone na destabilizację polityczną i kon-flikty wewnętrzne. Może to mieć również niekorzystny wpływ na państwa sąsiednie, a także na destabilizację całego regionu. Biała księga obrony i bez-pieczeństwa Francji z 2013 roku podkreśla, że na terytorium państw, których władze nie są zdolne do skutecznego kontrolowania własnego terytorium, możliwy jest niekontrolowany przepływ broni na dużą skalę, a w wypadku państwa w stanie upadłości problem proliferacji broni staje się strategicznym zagrożeniem pierwszego rzędu także dla Europy1187.

1186 C. Ayuba, G. Okafor, The Role of Small Arms and Light Weapons Proliferation in African Conflicts, „African Journal of Political Science and International Relations” 2015, March, Vol. 9 (3), s. 3, http://www.academicjournals.org/journal/AJPSIR/article-full-text-pdf/4EF75E050707 (dostęp: 21.12.2015).

1187 J. Pawełek-Mendez, Biała księga obrony i bezpieczeństwa Francji 2013..., op. cit., s. 84.

427Misje pokojowe i humanitarne w państwach Afryki Subsaharyjskiej…

Rozdział IV

Misje pokojowe i humanitarne w państwach Afryki Subsaharyjskiej o wysokim stopniu dysfunkcyjności

Zasada niemieszania się w sprawy wewnętrznej jurysdykcji państw nie może być uznana za barierę ochronną, za którą mogłyby być dokonywane bezkarne masowe lub systematyczne naruszenia praw człowieka.

Javier Pérez de Cuéllar, sekretarz generalny ONZ (1991)1188

Podstawowymi celami interwencji humanitarnej są udzielanie pomocy w trakcie kryzysu i ochrona podstawowych praw człowieka. W większości przypadków misje humanitarne mają charakter pozawojskowy i sprowadza-ją się do przekazywania państwom dotkniętym kryzysem subwencji finan-sowych, dostarczania niezbędnego sprzętu, lekarstw, odzieży czy żywności, a także personelu złożonego ze specjalistów. W przypadkach gdy do kryzysu dochodzi w państwach o głębokiej dysfunkcyjności i ma on charakter walk et-nicznych czy wojen domowych, rządy państw Zachodu, nierzadko pod presją opinii publicznej, decydują się na interwencję wojskową, często nazywaną in-terwencją humanitarną. Pojęcie interwencji humanitarnej budzi wiele sporów i kontrowersji, nie tylko co do słuszności przeprowadzania takich operacji, ale także samej nazwy1189. Uzasadnienie interwencji humanitarnej jest związane z sytuacją, gdy trwający konflikt narusza podstawowe prawa człowieka. Zwy-kle w warunkach chaosu wojny domowej dochodzi do masakr ludności cy-wilnej, grabieży i masowych gwałtów. Konflikt taki generuje masowe uchodź-stwo, kryzys humanitarny w postaci głodu i chorób. Nasilenie interwencji humanitarnych po zakończeniu zimnej wojny nie jest przypadkowe. W latach poprzednich politykę międzynarodową zdominowała zimnowojenna rywa-lizacja mocarstw, które gromadziły siły i zasoby, by odstraszać przeciwnika

1188 J. Zajadło, Dylematy humanitarnej interwencji. Historia – etyka – polityka – prawo, Gdańsk 2005, s. 16.

1189 Problematyka ta obszernie została podjęta w opracowaniu Jerzego Zajadły. Ibidem.


i przygotować się na przyszłą ewentualną konfrontację zbrojną. Nie istniała w tamtym okresie tak silna presja opinii publicznej na władze w kwestii dzia-łań humanitarnych. W końcu także zimna wojna nie sprzyjała współpracy międzynarodowej w kwestii powstrzymywania konfliktów zbrojnych w kra-jach Południa1190. Wręcz przeciwnie – państwa wrogich bloków polityczno--militarnych zaogniały sytuację w tzw. państwach klienckich (client states) w Azji, Afryce czy Ameryce Łacińskiej, co prowadziło do długoletnich wy-niszczających wojen domowych lub też konfliktów międzypaństwowych1191.

Zasada nieinterwencji w wewnętrzne sprawy suwerennych państw jest uzna-wana za podstawę ładu w stosunkach międzynarodowych i została potwierdzo-na kilkoma rezolucjami Zgromadzenia Ogólnego ONZ, uchwalonymi 21 grud-nia 1965 roku: Deklaracją o niedopuszczalności interwencji w sprawy wewnętrzne państw oraz ochronie ich niepodległości i suwerenności oraz Deklaracją w spra-wie niedopuszczalności interwencji i ingerencji w sprawy wewnętrzne państw z 9 grudnia 1981 roku1192. Jest to zgodne z zasadami wykonywania suwerenności charakterystycznych dla westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych. Suwerenność daje uzasadnienie dla wyłącznej kontroli w obszarze terytorium państwa oraz podstawy uznania ze strony innych państw, a także wyłączne pra-wo do decydowania i zdolność wykluczania zewnętrznych struktur władzy1193.

W ciągu ostatnich 25 lat zasada ta stała się przedmiotem burzliwej debaty toczonej przez polityków, naukowców i dziennikarzy, do której za pośredni-ctwem mediów została włączona także szeroko rozumiana opinia publicz-na. Stało się tak za sprawą kilku głośnych wydarzeń następujących po sobie w stosunkowo niedługim czasie w państwach dotkniętych wysokim stopniem dysfunkcyjności na obszarze Afryki Subsaharyjskiej. Do świadomości pub-licznej szczególnie przemówiło ludobójstwo dokonane na członkach grupy et-nicznej Tutsi w Rwandzie, a także okrucieństwa, jakich dokonano w wojnach

1190 Strategia we współczesnym świecie…, op. cit., s. 344.1191 V. Shubin, The Hot „Cold War”, op. cit., s. 2–3.1192 United Nations General Assembly Resolution 2131(XX): Declaration on the Inadmissibility

of Intervention in the Domestic Affairs of States and the Protection of Their Independence and Sov-ereignty, 21.12.1965, http://www.un-documents.net/a20r2131.htm (dostęp: 5.02.2013); United Na-tions General Assembly Resolution 103 (XXXVI): Declaration on the Inadmissibility of Intervention and Interference in the Internal Affairs of States, 9.12.1981, http://www.un.org/documents/ga/res/36/a36r103.htm (dostęp: 5.02.2013); B. Barnaszewski, Charakter kryzysów politycznych i militarnych w dobie postbiegunowego podziału świata w świetle uwarunkowań międzynarodowych [w:] Opera-cje pokojowe i antyterrorystyczne w procesie utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego w latach 1948–2004, red. D.S. Kozerawski, Toruń 2006, s. 22–24; Z. Cesarz, E. Stadtmülller, Problemy poli-tyczne współczesnego świata, Wrocław 1998, s. 123.

1193 M. Pietraś, Paradygmat globalizacji in statu…, op. cit., s. 149.


Tabela 97. Ważniejsze konflikty wewnętrzne w Afryce Subsaharyjskiej po zakończeniu zimnej wojny

Państwo Okres konfliktu Charakter konfliktu Przekaz do opinii publicznej

Liberia 1989–2003 Konflikt wewnętrzny o władzę

Nagłośniony, masa-kry ludności cywilnej, dzieci-żołnierze

Rwanda 1990–1994 Konflikt wewnętrzny na tle etnicznym

Bardzo mocno nagłośnio-ny, ludobójstwo

Sierra Leone 1991–2003 Konflikt wewnętrzny o władzę i zasoby (diamenty)

Mocno nagłośniony, masakry ludności cywilnej, dzieci-żołnierze, „krwawe diamenty”

Dżibuti 1991–1994/2001 Konflikt wewnętrzny na tle etnicznym

Niezauważony

Somalia 1991–wciąż trwa

Konflikt wewnętrzny o władzę i na tle klanowym

Bardzo mocno nagłośnio-ny, klęski głodu spowo-dowane wojną, miliony uchodźców, terroryzm, piraci


1996–1997 Konflikt o władzę Nagłośniony, masakry ludności cywilnej


1998–2003 Konflikt o władzę i zasoby (surowce naturalne)

Mocno nagłośniony, masakry ludności cywilnej, masowe gwałty, grabież surowców naturalnych

Republika Konga 1997–1999 Konflikt o władzę Słabo nagłośniony

Sudan 2003 Konflikt w Darfurze o za-soby (woda, pastwiska)

Bardzo mocno nagłoś-niony, masakry ludności cywilnej, dżandżawidzi

Republika Środkowoafrykańska

2004–2007 Konflikt o władzę Słabo nagłośniony

Republika Środkowoafrykańska

2012–2013 Konflikt o władzę Nagłośniony

Mali 2012–2014 Separatystyczne dążenia Tauregów

Mocno nagłośniony, próba przejęcia władzy przez islamistów, terroryzm, interwencja francuska


domowych w Liberii, Sierra Leone, Demokratycznej Republice Konga, Soma-lii, Sudanie i Republice Środkowoafrykańskiej.


Głośnym echem odbiła się także zbrodnicza działalność Armii Bożego Oporu na terytorium Ugandy, Demokratycznej Republiki Konga i Republiki Środkowoafrykańskiej. Wspomniane wydarzenia spowodowały zmianę po-dejścia do kwestii suwerenności państwa i jej nienaruszalności jako gwarancji stabilności w stosunkach międzynarodowych1194. To o tyle istotne, że stabil-ność jest uznawana za jedną z najbardziej pożądanych wartości w stosunkach międzynarodowych, czego potwierdzeniem są liczne dokumenty regional-nych i globalnych organizacji międzynarodowych zawierające takie sformu-łowania, jak „promocja stabilności”, „poszukiwania stabilności”, „wyzwania stabilności”, „misja stabilizacyjna”1195.

Zmianę podejścia do suwerenności państwa można wyraźnie zauważyć w stanowiskach zajmowanych w latach dziewięćdziesiątych przez sekretarzy generalnych ONZ. Javier Pérez de Cuéllar wyraził pogląd, że zasada niein-gerowania w sprawy wewnętrznej jurysdykcji państw nie może być uznana za barierę ochronną, za którą mogłyby być dokonywane bezkarne lub syste-matyczne naruszenia praw człowieka. Wtórował mu jego następca na urzę-dzie Butrus Butrus Ghali, który w dokumencie Agenda for Peace z 1992 roku zaznaczał, że co prawda suwerenność i integralność terytorialna w dalszym ciągu stanowią podstawę stosunków międzynarodowych, ale minął już czas absolutnej i wyłącznej suwerenności. W 1999 roku Kofi Annan w swoim wy-stąpieniu przed Zgromadzeniem Ogólnym ONZ wyraził pogląd, że suweren-ność państwa jest redefiniowana przez siły globalizacji i współpracy między-narodowej. „Zatem następuje powszechne zrozumienie, iż państwo powinno służyć ludziom, a nie na odwrót”1196.

W wyniku wspomnianych wydarzeń z lat dziewięćdziesiątych doszło do re-wizji zasady nieinterwencji, w wyniku czego społeczność międzynarodowa zaczęła dopuszczać interwencje zbrojne jako prawnie i moralnie uzasadnione w wyjątkowych okolicznościach oraz po wyczerpaniu się możliwości zasto-sowania innych środków. Do przypadków takich zaliczono akty ludobójstwa, upadek państwa skutkujący przewlekłym kryzysem wewnętrznym i anar-chią, łamanie praw człowieka i zagrożenie dla pokoju międzynarodowego.

1194 Problematyka jest przedmiotem analizy w książce J. Zajadły Dylematy humanitarnej inter-wencji..., op. cit. oraz A. Domagały, Interwencja humanitarna w stosunkach międzynarodowych, Bydgoszcz–Wrocław 2008.

1195 M. Pietraś, Reżimy międzynarodowe jako czynnik stabilizacji środowiska międzynarodowego [w:] Czynniki stabilizacji i destabilizacji..., op. cit., s. 40.

1196 J. Zajadło, Dylematy humanitarnej interwencji..., op. cit., s. 15–16.


Interwencja w takich przypadkach powinna być zaaprobowana przez Radę Bezpieczeństwa ONZ. W sytuacji gdy mamy do czynienia z państwem o wy-sokim stopniu dysfunkcyjności, będącym w stanie anarchii, na którego ob-szarze dochodzi do aktów ludobójstwa, podmioty zewnętrzne zdecydowanie powinny interweniować i zasada suwerenności nie może być wówczas ku temu przeszkodą. W 2005 roku Panel Wysokiego Szczebla Narodów Zjedno-czonych ds. Zagrożeń i Zmiany sformułował normę „uznającą istnienie zbio-rowej międzynarodowej odpowiedzialności za ochronę (…) ludności cywilnej przed konsekwencjami wojny i nadużyć praw człowieka”. Odpowiedzialność ta miałaby zatem spoczywać na wspomnianej już Radzie Bezpieczeństwa, któ-ra za każdym razem autoryzowałaby taką interwencję wojskową1197.

Interwencja humanitarna w wymiarze wojskowym w państwach dotkniętych upadłością instytucji państwowych jest zwykle uruchamiana w przypadkach:

− gdy drastycznie łamane są prawa człowieka (Demokratyczna Republika Konga, Sudan, Republika Środkowoafrykańska);

− gdy trwający konflikt zagraża programom pomocy (Somalia, Sudan, Republika Środkowoafrykańska) bądź stopień anarchii doprowadza do takiej kryminalizacji państwa, że organizacje pomocowe nie są w stanie skutecznie wypełniać swojej misji;

− gdy anarchia powstała na skutek upadku instytucji państwa destabilizuje region (Somalia, Mali, Demokratyczna Republika Konga);

− gdy obszar państwa w stanie upadku staje się przestrzenią aktywności aktorów niepaństwowych, którzy poprzez swoją działalność, zwykle taką jak terroryzm, przestępczość (Somalia, Mali, Gwinea Bissau).

Wszystkie wyżej wymienione czynniki mogą w państwie o wysokim stopniu dysfunkcyjności występować jednocześnie, jak dzieje się to obecnie w Somalii.

Fenomen dysfunkcyjności państwa stał się przedmiotem badań nad bez-pieczeństwem, wpisując się w szeroki nurt rozważań na temat rozpoznania źródeł zagrażających światowemu ładowi, który ma być oparty na pokoju, współpracy i stabilności. Lepsze zrozumienie w wymiarze praktycznym uwa-runkowań powodujących konflikty i czynników destabilizujących współczes-ne stosunki międzynarodowe ma służyć wypracowaniu efektywnych strate-gii budowania pokoju międzynarodowego nie tylko w wymiarze globalnym,

1197 J.S. Nye Jr, Konflikty międzynarodowe..., op. cit., s. 227–228.


ale również regionalnym. Tym zapewne między innymi należy tłumaczyć bezprecedensowy wzrost liczby interwencji wojskowych ONZ na przełomie XX i XXI wieku1198.

Od zakończenia zimnej wojny, mimo kilkakrotnych prób podejmowanych na forum ONZ lub przez specjalistów prawa międzynarodowego, nie udało się wypracować jednej ogólnie uznawanej definicji „operacji pokojowych”. Po raz pierwszy definicja operacji pokojowych została przedstawiona w czerwcu 1992 roku w raporcie sekretarza generalnego Narodów Zjednoczonych Butrusa Butrusa Ghalego Program dla Pokoju. Dyplomacja prewencyjna, tworzenie po-koju i utrzymanie pokoju (Agenda for Peace. Preventive Diplomacy, Peacemaking and Peace-keeping). Dokument ten zawiera także pierwszą w historii ONZ kla-syfikację działań na rzecz pokoju. Za operacje pokojowe uznano wprowadzenie personelu ONZ (cywilnego, wojskowego i policyjnego) na dany obszar za zgodą wszystkich zainteresowanych stron. W raporcie tym uszeregowano też rodzaje operacji pokojowych: dyplomacja prewencyjna (preventive diplomacy), two-rzenie pokoju (peacemaking), utrzymanie pokoju (peacekeeping) i budowanie pokoju (peacebuilding). „Dyplomacja prewencyjna” to zapobieganie powstawa-niu sporów między stronami oraz przeciwdziałanie przeradzaniu się już istnie-jących sporów w konflikty zbrojne. Realizacja dyplomacji prewencyjnej może się wiązać z ustanawianiem stref zdemilitaryzowanych (demilitarized zone), a także prewencyjnym rozmieszczaniem wojsk międzynarodowych (preventive deployment). „Operacje tworzenia pokoju” to działania mające na celu dopro-wadzenie do porozumienia walczących stron. Działania te mogą się wiązać z zastosowaniem środków wchodzących w zakres „wymuszania pokoju” (peace enforcement). „Operacje utrzymania pokoju” wiążą się z rozmieszczeniem sił pokojowych w rejonie konfliktów za zgodą wszystkich zainteresowanych stron. „Operacje budowania pokoju” to działania prowadzone po zakończeniu działań zbrojnych, zmierzające do utrwalenia stanu pokoju i zapobieżenia wybuchowi nowego konfliktu. W terminologii stosowanej przez Sojusz Północnoatlantycki w ogólnym sformułowaniu „operacje wsparcia pokoju” (peace support opera-tions) mieszczą się wszystkie wcześniej wymienione kategorie z wyodrębnie-niem „operacji wymuszania pokoju”, a także – jako osobnej kategorii „pomocy humanitarnej (humanitarian aid)1199.

1198 W. Lizak, Afrykańskie instytucje..., op. cit., s. 20.1199 Zob. B. Balcerowicz, Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych, op. cit., s. 159–

162; D. Kozerawski, Kontyngenty wojska polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w la-tach 1973–1999, Toruń 2012, s. 26–31; K. Tlałka, Stagnacja czy rozwój? Przemiany operacji pokojo-wych we współczesnym świecie, Kraków 2016, s. 41–48.


Wielu badaczy dostrzega, że daleko posunięta dysfunkcyjność państw, prowadząca w skrajnych przypadkach do ich upadku, istniała już w okre-sie zimnej wojny, tylko interpretacje tego zjawiska były inne. Mocarstwa rywalizujące w atmosferze zimnowojennych zmagań angażowały się na ob-szarze państw Trzeciego Świata, mając na uwadze przede wszystkim osła-bienie wpływów przeciwnika, doprowadzając często do zaogniania sytuacji politycznej w tych państwach i długoletnich, wyniszczających je, wojen do-mowych. Wojny lokalne stanowiły dla zwalczających się bloków polityczno--militarnych swoisty poligon doświadczalny dla testowania przeciwników i pozyskiwania sojuszników nawet wśród państw położonych na światowych peryferiach1200. Rywalizujące w skali globu mocarstwa finansowały i wspie-rały krwawe reżimy uznane za sojusznicze, nie zważając na kwalifikacje mo-ralne przywódców, takich jak Jean-Bédel Bokassa (Republika Środkowoa-frykańska), Mobutu Sese Seko (Zair), Idi Amin (Uganda), Mohammed Siad Barre (Somalia) czy Hajle Marjam Mengystu (Etiopia). Wymienieni dykta-torzy pozostawili rządzone przez nich państwa w opłakanym stanie (wszyst-kie obecnie znajdują się wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata). Po obu stronach żelaznej kurtyny przymykano oczy na okrucieństwa i łama-nie praw człowieka w państwach sojuszniczych. Opinia publiczna Zachodu była karmiona propagandą o naturalnej skłonności państw Trzeciego Świata do anarchii i konfliktów oraz argumentem, że są one elementem zimnowo-jennej batalii, w której dopuszcza się poświęcenie praw człowieka miejsco-wej ludności w imię zapewnienia bezpieczeństwa narodowego społeczeństw Zachodu i zatrzymania komunizmu1201. Społeczeństwom za żelazną kurtyną tłumaczono, że pomoc – w dużej części wojskowa – płynie w ramach świad-czenia bratniej pomocy narodom walczącym z imperializmem. Działalność ONZ była często paraliżowana, gdy w Radzie Bezpieczeństwa zasiadający po przeciwnych stronach przedstawiciele ZSRR i Chin oraz USA, Wielkiej Brytanii i Francji wzajemnie torpedowali wysuwane przez przeciwników ini-cjatywy. W rezultacie ONZ nie była w stanie skutecznie reagować na kryzysy często wywoływane zimnowojenną rywalizacją bądź też powstałe w wyniku podsycanych konfliktów wewnętrznych, do których dorabiano zimnowojen-ną ideologię.

1200 R. Zięba, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa międzynarodowego [w:] Bezpieczeń-stwo międzynarodowe po zimnej wojnie, op. cit., s. 23; V. Shubin, The Hot „Cold War”, op. cit., s. 2–3.

1201 T. Farrell, Interwencje humanitarne i operacje pokojowe [w:] Strategia we współczesnym świe-cie..., op. cit., s. 344.


Wraz z upadkiem muru berlińskiego wydawało się, że nadeszła nowa era w porządku światowym, oparta na międzynarodowej współpracy i pomocy dla państw dysfunkcyjnych, ubogich i ogarniętych konfliktem. Pierwszą pró-bą i zarazem ostrzeżeniem dla świata Zachodu pod przewodem USA była ope-racja humanitarna w Somalii realizowana pod auspicjami ONZ. Oceniano, że w kraju tym jesienią 1992 roku w wyniku walk, głodu i chorób 4,5 mln ludzi wymagało natychmiastowej pomocy humanitarnej, a ponad 1,5 mln z nich utraciło dach nad głową. Społeczność międzynarodowa próbowała pomóc cierpiącej głód ludności cywilnej Somalii, jednakże według szacunków ONZ blisko 80% pomocy humanitarnej w postaci żywności i lekarstw padało łupem zbrojnych ugrupowań i rabusiów. Jasne było, że pomoc organizacji humanitarnych będzie skuteczna tylko wtedy, gdy na walczących frakcjach zostanie wymuszony pokój i nastąpi ich rozbrojenie1202. Skutkowało to pro-pozycją wysłania do Somalii liczniejszych sił pokojowych. Rozważano też rozszerzenie zadań „błękitnych hełmów” nie tylko na ochronę transportów i dystrybucji żywności, lecz także utrzymywanie pokoju. Sekretarz general-ny ONZ Butrus Butrus Ghali był zdania, że dowództwo nad taką operacją należy powierzyć Stanom Zjednoczonym ze względu na ich potencjał mili-tarny. Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła z początkiem grudnia rezolucję nr 794, w której przyjęła opracowany przez Pentagon projekt operacji pod kryptonimem „Przywrócić nadzieję” (Restore Hope). Mimo przewagi tech-nologicznej i świetnego wyszkolenia amerykańskich żołnierzy wspieranych przez kontyngenty innych państw nie udało się zaprowadzić pokoju w Soma-lii. Z czasem wojskom ONZ coraz trudniej było utrzymywać pozycje w głębi kraju i chronić punkty dystrybucji żywności przed atakami bojówek. Co gor-sza, w spokojnym jak dotąd Mogadiszu w początkach stycznia 1993 roku za-częło dochodzić do ataków bojówek Mohameda Farraha Aidida na poste-runki amerykańskie. Nieudana operacja schwytania najsilniejszego watażki zakończyła się starciem zbrojnym w Mogadiszu, w wyniku którego zostały zestrzelone dwa śmigłowce Hawk, życie straciło 18 Amerykanów, a ponad 70 zostało rannych. Wydarzenia te odbiły się głośnym echem w Stanach Zjed-noczonych, gdzie podniosły się liczne głosy o konieczności ewakuacji amery-kańskich jednostek z Somalii1203.

1202 J. Zajadło, Dylematy humanitarnej interwencji..., op. cit., s. 151.1203 R. Kłosowicz, U.S. Marines jako narzędzie polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych, Kra-

ków 2008, s. 250–256.


Tabela 98. Państwa Afryki Subsaharyjskiej w rankingu państw dostarczycieli największej liczby żołnierzy i policjantów do kontyngentów sił ONZ za rok 2015

Państwo Miejsce w rankingu Liczba żołnierzy i policjantów

Etiopia 2 8496

Rwanda 5 6077

Senegal 7 3475

Ghana 8 3198

Nigeria 10 2954

Burkina Faso 11 2906

Tanzania 14 2324

Republika Południowej Afryki 16 2131

Niger 17 2055

Togo 18 1804

Benin 20 1490

Kamerun 22 1371

Burundi 23 1241

Kenia 24 1231

Czad 26 1203

Malawi 28 961

Zambia 30 938

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ranking Military and Police Contributions to UN Operations1204.

Lekcja somalijska miała ogromne konsekwencje dla późniejszych wyda-rzeń, powodując bierność USA i państw Zachodu w sytuacjach kryzysowych, które nie były bezpośrednio związane z żywotnymi interesami Stanów Zjed-noczonych i Europy. Zresztą uwagę polityków Zachodu skupiały wówczas przede wszystkim wypadki, jakie miały miejsce na Bałkanach, gdzie w wyniku rozpadu Jugosławii doszło do krwawej wojny skutkującej aktami ludobójstwa i czystkami etnicznymi. Na obszarze Kosowa w 1999 roku Sojusz Północno-atlantycki przeprowadził operację wojskową, która wywołała burzliwe doktry-nalne spory na temat granic i legalności stosowania interwencji humanitarnej. Skutkiem tego było między innymi pozostawienie samym sobie państw leżą-cych na światowych peryferiach, takich jak Somalia czy Afganistan, i oddanie

1204 United Nations, Ranking Military and Police Contributions to UN Operations, 31.02.2015, http://www.un.org/en/peacekeeping/contributors/2015/dec15_2.pdf (dostęp: 8.01.2016).


pola ekstremistom bądź anarchii. Ten grzech zaniechania skutkował szere-giem katastrof humanitarnych i aktami ludobójstwa, czego najjaskrawszym przykładem stała się Rwanda.

Bardzo dobrze problem sporu pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami tzw. interwencji wymuszonej oddaje Theo Farell w rozdziale pt. Interwencje humanitarne i operacje pokojowe, przedstawiając go jako starcie dwóch poglą-dów: pesymizmu i optymizmu interwencyjnego.

Pierwszy z nich opiera się na założeniu, że niewiele da się uczynić bez współpracy i przy-zwolenia głównych uczestników katastrof humanitarnych, a cała akcja zakończy się nie-powodzeniem w razie przekroczenia linii zgody na działalność sił interwencyjnych. Optymizm interwencyjny opiera się na założeniu, że społeczność międzynarodowa może wymusić odbudowę państwa upadłego oraz zreformować państwa zbrodnicze, a sukces operacyjny polega na zdolności uzyskania przyzwolenia w razie konieczności. Napięcie pomiędzy tymi stanowiskami dało się odczuć w przypadku dwóch największych porażek pozimnowojennych interwencji w Somalii i Rwandzie. Optymizm interwencyjny sprawił, że ONZ rozpoczęło ambitną operację rozbrojenia Somalii oraz rekonstrukcji rządu. Z ko-lei pesymizm interwencyjny był przyczyną bezczynności w obliczu aktów ludobójstwa w Rwandzie1205.

Warto zaznaczyć, że państwa Afryki Subsaharyjskiej znajdują się w czo-łówce dostarczających kontyngenty wojskowe i policyjne siłom zbrojnym ONZ. 1206.

1205 T. Farrell, Interwencje humanitarne i operacje pokojowe [w:] Strategia we współczesnym świe-cie, op. cit., s. 349.

1206 Państwa Afryki Subsaharyjskiej o największym udziale kontyngentów wojskowych i poli-cyjnych: Etiopia – 8221; Rwanda – 6203; Senegal – 2820; Ghana – 2752; Tanzania – 2283; Burkina Faso – 2528. Zob. United Nations Peacekeeping, Troop and Police Contributors: Contributors by Country, http://www.un.org/en/peacekeeping/resources/statistics/contributors.shtml (1.07.2017).


1. Operacje wojskowe Unii Europejskiej w państwach dysfunkcyjnych na przykładzie misji EUFOR w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej

Kontyngent EUFOR był gotowy do odpierania ataków na ludność cywilną, do ochrony pracowników ONZ i osób im towarzyszących, do wspierania ochrony konwojów z pomocą humanitarną, do zabezpieczenia działań różnych organizacji w zakresie udzielania pomo-cy uchodźcom z Darfuru i czadyjskim przesiedleńcom.

Generał Bogusław Pacek, zastępca dowódcy operacji EUFOR w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej1207

W podrozdziale dotyczącym operacji wojskowych Unii Europejskiej nie bez powodu posłużyłem się przypadkiem misji EUFOR (European Union Force) w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej. Operacja ta była przeprowa-dzona w państwach położonych na obszarze zaliczanym do jednego z najbar-dziej dysfunkcyjnych na świecie, wspomniane zaś państwa – Czad i Republika Środkowoafrykańska, a także sprawca destabilizacji regionu wymagającej wy-żej omawianej operacji – Sudan – znajdują się na czele indeksów dysfunkcyj-ności FSI. Ponadto nie bez znaczenia był fakt, że przebywałem w Republice Środkowoafrykańskiej przez okres dwóch miesięcy w połowie 2010 roku, czyli dwa lata po zakończeniu misji EUFOR w tym kraju. W trakcie pobytu miałem okazję do przeprowadzenia rozmów z mieszkańcami, urzędnikami szczebla lokalnego, członkami międzynarodowych organizacji humanitarnych oraz misjonarzami, co pozwoliło mu wyrobić sobie zdanie o skuteczności tejże operacji. Istotny jest również fakt, że przewodzącym w tej misji państwem była Francja, co pokazuje, iż prowadzi ona dalej aktywną politykę w swoich byłych koloniach i wpływa na Unię Europejską, by ta w większym stopniu zajęła się problemami kontynentu, co nawiązuje bezpośrednio do problematyki oma-wianej w rozdziale drugim. Należy też wspomnieć, że drugim co do liczebno-ści żołnierzy biorących udział w tej operacji był kontyngent polski1208.

W wyniku konfliktu w Sudanie oraz ataków wspieranych przez rząd w Char-tumie bojówek muzułmańskich dżandżawidów na ludność z prowincji Darfur, położonej we wschodniej części tego państwa, rozpoczęła ona ucieczkę w kie-runku Czadu i Republiki Środkowoafrykańskiej. Odbywało się to w czasie,

1207 B. Pacek, Koniec EUFOR, początek MINURCAT, Raport – WTO, 03/2009, http://www.altair.com.pl/magazines/article?article_id=2143 (dostęp: 22.12.2016).

1208 Polski kontyngent wchodził w skład wielonarodowego batalionu „Północ” i liczył 400 żoł-nierzy; PKW Czad, http://pkwczad.wp.mil.pl/pl/28.html (dostęp: 15.09.2016).


gdy armia czadyjska przechodziła reorganizację, w związku z czym powstała luka bezpieczeństwa spowodowana faktycznym brakiem straży granicznej. Jako że struktura ludności pogranicza po obu stronach jest zbliżona, uchodź-cy przekraczali granicę państwową, szukając schronienia u współplemieńców po stronie czadyjskiej. Skutkowało to niekontrolowanym napływem uchodź-ców z Darfuru. Dżandżawidzi ruszyli w pościg za uchodźcami, szczególnie z plemion Dadżo i Masalit, i rozpoczęli ataki na pograniczne wsie czadyjskie. W reakcji na naruszanie terytorium przez bojówki sudańskie i wspieranie przez Chartum opozycji wewnątrz kraju rząd czadyjski 24 grudnia 2005 roku wypowiedział wojnę Sudanowi1209.

Sytuacja ta groziła poważnymi konsekwencjami dla ludności cywilnej i kry-zysem humanitarnym na trudną do wyobrażenia skalę, tym bardziej że stru-mień uchodźców zaczął także napływać do Republiki Środkowoafrykańskiej. Pierwsza rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ w tej sprawie została ogłoszona w 2006 roku. W połowie następnego roku sekretarz generalny ONZ Ban Ki--moon przedstawił propozycję zorganizowania wojskowej operacji stabiliza-cyjnej przez UE w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej. Równolegle ONZ postanowiła przeprowadzić taką samą operację, tym razem wraz z Unią Afrykańską, w Sudanie i Republice Środkowoafrykańskiej. W dniu 25 września 2007 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję nr 1778 powołującą Misję Narodów Zjednoczonych w Republice Środkowoafrykańskiej i Czadzie (United Nations Mission in the Central African Republic and Chad / La Mission des Nations Unies en République Centrafricaine et au Tchad – MINURCAT). Najważniejszymi celami misji była ochrona ludności cywilnej oraz działalność na rzecz regionalnego pokoju1210. Ta sama rezolucja upoważniła Unię Europejską do skierowania sił wojskowych do wyżej wymienionych państw w celu ochrony i zabezpieczenia misji ONZ. Ustalono, że czas trwania misji wyniesie 12 mie-sięcy od momentu osiągnięcia zdolności operacyjnej. Rejon misji miał obejmo-wać obszary graniczące z Sudanem, czyli wschodnią część Czadu i północno--wchodnią część Republiki Środkowoafrykańskiej, ogółem 280 tys. km2. Teren podzielono na cztery obszary: północny, środkowy, południowy i środkowo-afrykański. Kwatera główna dowództwa operacji mieściła się w Mont Valerien

1209 R. Łoś, Konflikt w Sudanie..., op. cit. B. Pacek, M. Brylonek, Strategia Unii Europejskiej w za-kresie działań stabilizacyjnych na przykładzie operacji Unii Europejskiej w Czadzie i Republice Środ-kowoafrykańskiej [w:] Działania stabilizacyjne – aspekty strategiczne. Konflikty, interwencje, bezpie-czeństwo, red. D.S. Kozerawski, Warszawa 2011, s. 127–139.

1210 MINURCAT, Misja Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Środkowoafrykańskiej i Czadzie, http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/minurcat.php (dostęp: 15.09.2016).


pod Paryżem, a głównymi siedzibami dowództwa w teatrze operacji były miej-scowości Abeche w Czadzie oraz Birao w Republice Środkowoafrykańskiej. Głównodowodzącym został irlandzki generał broni Patrick Nash. W skład misji wchodzili żołnierze z 26 państw, w tym z 23 państw członkowskich UE, a łączna liczba personelu wynosiła 3,8 tys. żołnierzy oraz pracowników cywilnych. Fran-cja była państwem wiodącym w zakresie zabezpieczenia logistycznego i łączno-ści, wystawiła też najsilniejszy kontyngent stanowiący 50% całości sił1211.

Celem operacji było rozwiązanie kryzysu wywołanego falą uchodźców z Sudanu oraz wysokim poziomem przestępczości kryminalnej (napady na obozy dla uchodźców, misje organizacji międzynarodowych, napady ra-bunkowe na drogach). Operacja była określana jako pomostowa, co oznacza-ło, że po zakończeniu misji przez UE jej zadania przejmie ONZ. Głównym zadaniem operacji wojskowej w Czadzie i RŚA było zapewnienie bezpieczeń-stwa miejscowej ludności cywilnej i uchodźcom z Sudanu poprzez utworze-nie stref bezpieczeństwa (Safe and Secure Environment), w których ludność mogła przebywać, a organizacje humanitarne miały warunki swobodnego działania. Kolejnym zadaniem było zapewnienie organizacjom pomocowym i humanitarnym możliwości bezpiecznych dostaw poprzez zabezpieczenie dróg i konwojowanie transportów z pomocą humanitarną, ochrona personelu ONZ i osób im towarzyszących, umożliwienie uchodźcom powrotu do swoich miejsc zamieszkania. Siły EUFOR stanowiły zewnętrzny pierścień zabezpie-czenia stref chronionych1212.

Dyslokacja kontyngentu EUFOR uległa opóźnieniu z powodu nasilenia się walk wewnętrznych w Czadzie na początku lutego 2008 roku. Wówczas to oddziały rebelianckie przypuściły atak na stolicę kraju Ndżamenę. Rebe-lianci, których siły szacowane były na 3–4 tys. bojowników, przy użyciu około 300 samochodów terenowych uderzyli z baz rozmieszczonych na terytorium Sudanu i Republiki Środkowoafrykańskiej, przebywając w dwa dni tysiąc kilo-metrów. Nie udało im się jednak zdobyć Ndżameny i po dwóch dobach zostali wyparci, ponosząc ciężkie straty. Walki o stolicę spowodowały chaos w Cza-dzie, w wyniku czego powstała kolejna fala uchodźców, których tysiące starały się przedostać do sąsiedniego Kamerunu1213.

1211 European Security and Defence Policy, Visit to Operation EUFOR Tchad/RCA, „ESDP Newsletter” 2008, No. 6, July, s. 9; B. Pacek, Operacje wojskowe Unii Europejskiej na przykładzie misji EUFOR Tchad/RCA, Warszawa 2010, s. 28–29.

1212 B. Pacek, Operacje wojskowe Unii Europejskiej..., op. cit., s. 28–29.1213 A. Ciupiński, Wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony. Geneza, rozwój, funkcjonowanie,

Warszawa 2013, s. 256–257.


W rejonie operacji EUFOR funkcjonowało 12 obozów dla uchodźców, w których schronienie znalazło około 240 tys. uchodźców z Sudanu (głównie Darfuru) oraz około 180 tys. uchodźców wewnętrznych. Ochrona objęła tak-że 700 tys. Czadyjczyków zamieszkujących ten obszar. Uchodźcy w strefach chronionych otrzymali zakwaterowanie, wyżywienie, pomoc lekarską i dostęp do edukacji1214.

Jak zauważa w swej książce generał Bogusław Pacek, który piastował w omawianej operacji EUFOR stanowisko zastępcy dowódcy, głównym za-grożeniem dla ludności w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej nie były działania rebeliantów, tylko wysoki poziom przestępczości. Różnorakie od-działy rebeliantów, które walczyły z rządem, nie były jednolite, część z nich otrzymywała wsparcie z Sudanu, część walczyła także przeciwko Sudanowi, jeszcze inne reprezentowały tylko własne partykularne interesy. Rebelian-ci z reguły nie atakowali obozów dla uchodźców i zdecydowanie omijali siły EUFOR1215. Za to bardzo dużym problemem był wysoki poziom przestępczo-ści, który objawiał się tym, iż chaos w państwie i słabość władzy centralnej skupionej na walce z rebelią oraz niewydolność i zdemoralizowanie sił policyj-nych spowodowały lawinowy wzrost liczby małych grup rabusiów, często za-opatrzonych tylko w broń lekką, głównie kałasznikowy. W tej sytuacji ludność cywilna była rzeczywiście wydana na pastwę lokalnych grup przestępczych, które bezkarnie ją terroryzowały, grabiąc dobytek i nierzadko dopuszczając się gwałtów i morderstw. O słabości sił porządkowych mogłem się dowiedzieć z rozmów z misjonarzami, które przeprowadziłem podczas pobytu w Repub-lice Środkowoafrykańskiej latem 2010 roku. Dochodziło do sytuacji, gdy żoł-nierze i policjanci na wieść o mającym nastąpić ataku bandytów w pośpiechu opuszczali posterunki, zwykle przybywając z powrotem kilka godzin po ataku i przywłaszczając sobie wówczas resztki dóbr pozostałych po grabieży1216. War-to w tym miejscu przytoczyć opis jednego z misjonarzy, Roberta Wieczorka:

Środkowoafrykańskim żołnierzom, policji czy żandarmerii nie zależy na zaprowadzeniu po-rządku. Są kompletnie nieoperacyjni, zdemoralizowani. (…) nasi mundurowi noszą broń nie dla ochrony ludzi, tylko siebie samych! Siedząc kupą na posterunkach w miastach, łupią przyjezdnych na barierach i opowiadają, że są tu dla ich bezpieczeństwa. Ale żeby pójść za bandytami w busz – nigdy! Prosty człowiek szemra, że nie ma różnicy między żołnierzami a coupeurs de route (rozbójnikami), bo tak jedni, jak i drudzy przetrząsają innym kieszenie1217.

1214 PKW Czad, op. cit.1215 B. Pacek, Operacje wojskowe Unii Europejskiej…, op. cit., s. 38.1216 Rozmowy z misjonarzami w miejscowościach Bouar, Bimbo, Ndim, Babua i Bokaranga,

Republika Środkowoafrykańska, lipiec–wrzesień 2010 roku.1217 R. Wieczorek, Pęknięte serce Afryki, op. cit., s. 26.


Tabela 99. Pozycja Czadu, Republiki Środkowoafrykańskiej i Sudanu w rankingu dysfunkcyjności FSI za lata 2008–2016

Państwo 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016Czad 4 4 2 2 4 5 6 6 7Republika Środkowoafrykańska 10 8 8 8 10 9 3 3 3Sudan 2 3 3 3 3 3 5 4 4

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Fund for Peace, FSI 2005–2016.

Operacja EUFOR TCHAD/RCA była największą operacją wojskową Unii Europejskiej w Afryce. Liczyła 3,4 tys. żołnierzy i choć wstępnie jej koszt sza-cowano na 120 mln euro, to całkowite wydatki wyniosły około jednego mi-liarda euro1218. W ramach misji UE przekazała też środki finansowe z przezna-czeniem na pomoc humanitarną w kwocie 299 mln euro dla Czadu i 137 mln dla Republiki Środkowoafrykańskiej1219. Z perspektywy operacji wojskowej największe trudności związane z logistyką obnażyły wszystkie cechy państw o wysokim stopniu dysfunkcyjności, ogarniętych biedą i zamkniętych (landlock countries). Przerzut zaopatrzenia i sprzętu wojskowego odbywał się przez Kamerun, który miał infrastrukturę drogową, kolejową, lotniczą i do-stęp do morza (port w Duali). Dzięki temu 90% sprzętu i zaopatrzenia było transportowane drogą morską. Na pewnym etapie wykorzystywano kolej ka-meruńską, jednakże tylko na odcinku 400 km, następnie trzeba było sprzęt przeładowywać na samochody ciężarowe. Na obszarze Czadu przemieszczano się głównie drogami bitymi, które w porze deszczowej zamieniały się w trudno przejezdne błotne koryta (na terenie Czadu istniało wówczas jedynie 500 km dróg utwardzonych). W ten sposób transporty z ładunkiem i sprzętem mu-siały przebyć 1,7 tys. km po drogach polnych i pustyni w upalnych warun-kach, gdyż jedynie w porze suchej było możliwe w miarę sprawne skorzystanie z transportu samochodowego. Ogółem transport z portu w Duali w Kameru-nie do bazy EUFOR w Ndżamenie trwał średnio dwa tygodnie1220. We zna-ki dawało się też minimalne zaangażowanie państw gospodarzy. Wymusiło to na uczestnikach operacji EUFOR stosowanie zasady samowystarczalności praktycznie we wszystkich dziedzinach. Brak prądu, cementu, stali, paliwa oraz wielu innych koniecznych materiałów zmuszał do ich transportu z Eu-ropy lub Kamerunu. Bardzo kosztowna była też budowa własnej elementarnej

1218 A. Ciupiński, Wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony…, op. cit., s. 257.1219 PKW Czad, op. cit.1220 European Security and Defence Policy, Visit to Operation…, op. cit., s. 9–11.


infrastruktury, na przykład ujęć wody pitnej czy własnego lotniska, co pochło-nęło 20% budżetu operacji1221.

Podsumowując operację, trzeba zauważyć, że siły EUFOR nie były do koń-ca w stanie utrzymać faktycznej kontroli nad rozległym obszarem odpowie-dzialności. Co prawda udało się w znacznym stopniu ograniczyć przestępczość oraz ataki band na ludność cywilną, w perspektywie długofalowej wysiłki te okazały się jednak niewystarczające1222. Jak pokazały następne lata, sytuacja Republiki Środkowoafrykańskiej nie zmienia się na lepsze. Cztery lata po za-kończeniu misji EUFOR, w grudniu 2012 roku, wybuchła kolejna wojna do-mowa, która doprowadziła do obalenia prezydenta Bozizégo i pogrążyła kraj w chaosie. Państwo to w ciągu trzech ostatnich lat z rzędu znajduje się na trze-ciej pozycji najbardziej dysfunkcyjnych państw świata w rankingu FSI. Tak-że Czad i Sudan przez wszystkie ostatnie lata są permanentnie klasyfikowane w indeksie FSI wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw globu. Czad w la-tach 2010–2011 zajmował nawet drugie miejsce po Somalii. Obecnie zajmuje siódme miejsce w rankingu FSI. Sudan od 2008 do 2013 roku niezmiennie był klasyfikowany wśród trzech państw o największym stopniu dysfunkcyjności, obecnie od dwóch lat zajmuje w rankingu FSI czwarte miejsce (tabela 99)1223.

1221 Kilkadziesiąt wierconych na głębokość 60–80 m studni zaledwie w kilku przypadkach speł-niło oczekiwania. Woda pitna była zatem też w dużej ilości transportowana z Kamerunu. B. Pacek, Operacje wojskowe Unii Europejskiej..., op. cit., s. 39–40.

1222 R. Kopeć, Operacja EUFOR..., op. cit., s. 234.1223 Fund for Peace, FSI 2005–2016, http://fsi.fundforpeace.org/rankings-2016 (dostęp:

16.09.2016).

443United States Africa Command – amerykańska odpowiedź na dysfunkcyjność…

Rozdział V

United States Africa Command – amerykańska odpowiedź na dysfunkcyjność państw afrykańskich

czy strażnik interesów USA na kontynencie?

Nowe dowództwo ma na celu wzmocnienie naszej współpracy w dziedzinie bezpieczeń-stwa i stworzenie nowych możliwości w celu podniesienia zdolności w tym zakresie na-szych partnerów w Afryce. Dowództwo afrykańskie zwiększy nasze wysiłki na rzecz po-koju i bezpieczeństwa mieszkańców Afryki i pozwoli na promowanie naszych wspólnych celów na rzecz rozwoju, zdrowia, edukacji, demokracji i wzrostu gospodarczego.

George W. Bush (2007)1224

Decydenci polityczni w Stanach Zjednoczonych argumentują, że Do-wództwo Afrykańskie Stanów Zjednoczonych (United States Africa Com-mand – U.S. AFRICOM) łączy cele w zakresie ekonomicznym, społecznym, politycznym oraz bezpieczeństwa. Jednym z najważniejszych jest zahamowa-nie procesu upadku państw i podjęcie działań na rzecz ich stabilizacji poli-tycznej, o czym świadczy jedno z wymienionych zadań dowództwa: „Słabe lub niestabilne państwa stwarzają zagrożenie dla interesów USA, ponieważ są atrakcyjną przestrzenią dla terrorystów, rozprzestrzeniania broni masowego rażenia i działalności przestępczej”1225.

Stany Zjednoczone współcześnie są niekwestionowaną największą potęgą polityczną, gospodarczą i militarną świata, a globalnej polityce powinien odpo-wiadać globalny charakter sił zbrojnych. Mają one nie tylko uwiarygodnić hege-monię USA na świecie, lecz także zapewnić ochronę bezpieczeństwa i interesów

1224 U.S. AFRICOM, President Bush Creates a Department of Defense Unified Combatant Com-mand for Africa, White House, Washington, D.C., 6.02.2007, http://www.africom.mil/media-room/Article/6713/president-bush-creates-a-department-of-defense-uni (dostęp: 15.03.2010).

1225 E. Feleke, L.A. Picard, T.F. Buss, African Security Challenges and AFRICOM [w:] African Security and the African Command. Viewpoints on the U.S. Role in Africa, red. T.F. Buss, J. Adjaye, D. Goldstein, L.A. Picard, Sterling 2011, s. 34.


tego państwa poprzez zdolność do militarnego reagowania w dowolnym obsza-rze globu. To wszystko znajduje odbicie w geostrategicznej organizacji systemu dowodzenia siłami zbrojnymi USA. Pentagon podzielił świat na sześć dowództw regionalnych gotowych do kierowania operacjami wojskowymi w określo-nych rejonach świata: U.S. Northern Command (NORTHCOM) – Ameryka Północna, U.S. Southern Command (SOUTHCOM) – Ameryka Południowa, U.S. European Command (EUCOM) – Europa i obszar Rosji, U.S. Central Command (CENTCOM) – Bliski i Środkowy Wschód wraz z Egiptem, U.S. Pacific Command (PACOM) – rejon Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego oraz U.S. Africa Command (AFRICOM) obejmujące cały obszar Afryki z wyjątkiem Egiptu (pozostającego w rejonie odpowiedzialności CENTCOM-u)1226.

AFRICOM jest najmłodszym dowództwem regionalnym, gdyż oficjalnie rozpoczęło swą działalność 1 października 2008 roku1227. W okresie zimnej wojny i przez więcej niż dekadę po jej zakończeniu Stany Zjednoczone nie miały osobnego dowództwa dla Afryki. Amerykańska aktywność wojskowa na kontynencie afrykańskim była rozdzielona pomiędzy trzy oddzielne do-wództwa regionalne: European Command odpowiedzialny za większą część kontynentu afrykańskiego, Central Command obejmujący Egipt, Sudan i Róg Afryki (Etiopia, Somalia, Erytrea, Dżibuti, Kenia) oraz Pacific Command obejmujący Madagaskar z innymi wyspami położonymi u wybrzeży Afryki na Oceanie Indyjskim. Wszystkie trzy dowództwa były skupione na innych re-gionach, a sprawy afrykańskie traktowały peryferyjnie, o czym świadczy prze-znaczenie przez każde z dowództw zaledwie kilku oficerów średniego szczeb-la oddelegowanych z personelu wojskowego do zajmowania się Afryką. Było to oczywistą konsekwencją faktu, że Stany Zjednoczone nie przywiązywały większej wagi do Afryki, gdyż w okresie rywalizacji zimnowojennej kontynent ten miał peryferyjne znaczenie strategiczne1228.

1226 United States Africa Command, http://www.africom.mil/AboutAFRICOM.asp (dostęp: 12.01.2010); J. Garamone, DoD Establishing U.S. Africa Command, op. cit.; R.D. Kaplan, Imperial Grunts: The American Military on the Ground, New York 2005, s. 4; B. Balcerowicz, Siły zbrojne…, op. cit., s. 58–59.

1227 United States Africa Command, http://www.africom.mil/AboutAFRICOM.asp; J. Gara-mone, DoD Establishing U.S. Africa Command, op. cit.

1228 D. Volman, AFRICOM: The New U.S. Military Command for Africa, African Secu-rity Research Project, June 2008, http://concernedafricascholars.org/african-security-research-project/?p=12 (dostęp: 19.12.2010). Wynikało to także z faktu, że region Afryki był w Waszyngtonie postrzegany jako sfera wpływów europejskich potęg kolonialnych. Widać to w strukturze Departa-mentu Stanu. Stosunki dyplomatyczne USA były monitorowane przez cztery wydziały geograficz-ne, w tym wypadku – Division of Near Eastern & African Affairs. A. Mania, Department of State 1789–1939. Pierwsze 150 lat udziału w polityce zagranicznej USA, Kraków 2011, s. 235.


Wydaje się, że wpływ na decyzje wyodrębnienia dowództwa afrykańskie-go miały też koncepcje geostrategiczne, które mówiły o nabieraniu znaczenia strategicznego przez obszary peryferyjne. Jedną z nich była koncepcja Thomasa P. Barnetta Nowa mapa Pentagonu: wojna i pokój w XXI wieku (The Pentagon’s New Map: War and Peace in the Twenty-First Century)1229. Koncepcja ta wydziela obszar tzw. „luki cywilizacyjnej” (Non-Integrated Gap), który jako niestabilny oraz niesamodzielny ekonomicznie nie podlega procesom globalnej integracji i stanowi potencjalny obszar przyszłych konfliktów i destabilizacji. Obszar ten obejmuje całą Afrykę, Azję Południowo-Wschodnią i Amerykę Środkową. We-dług Barnetta to właśnie na tym obszarze będzie skupiał się w przyszłości głów-ny wysiłek prowadzenia operacji pokojowych i humanitarnych USA i NATO1230.

Z koncepcją tą współgrała sytuacja, jaka wytworzyła się po fiasku prze-prowadzonej z ramienia ONZ operacji humanitarnej „Przywrócić nadzieję” (Restore Hope) w Somalii, znajdującej się od początku lat dziewięćdziesiątych w stanie upadku państwowości. Mimo że oddziały USA były rdzeniem wojsk ONZ, Waszyngton szybko stanął przed problemem sporów w ramach organi-zacji, zarówno w sprawie kompetencji, jak i strategii prowadzenia działań woj-skowych. Czarę goryczy przelała śmierć 18 amerykańskich żołnierzy podczas operacji mającej na celu ujęcie jednego z somalijskich warlordów – Mohameda Farraha Aidida w Mogadiszu. Gdy operacja zakończyła się niepowodzeniem, a telewizja NBC pokazała zmasakrowane ciało amerykańskiego rangersa, bez-czeszczone przez tłum i wleczone ulicami Mogadiszu, zbulwersowana opinia publiczna w Stanach Zjednoczonych zmusiła administrację Billa Clintona do wycofania amerykańskiego kontyngentu wojskowego z Somalii. Lekcja somalijska uzmysłowiła strategom wojskowym w USA, że nawet tak potęż-ne militarnie państwo jak Stany Zjednoczone, wysyłając oddziały do działań w warunkach dysfunkcyjności państwa i na obszarze kontrolowanym przez aktorów niepaństwowych (różnorodne bojówki i ugrupowania militarne), może mieć duży problem z zaprowadzeniem tam pokoju i stabilizacji, szcze-gólnie w asymetrycznym starciu militarnym1231. W tej sytuacji Waszyngton postanowił w przyszłości nie angażować się militarnie w rozwiązywanie kon-fliktów w Afryce Subsaharyjskiej. Kilka miesięcy później koszmar wewnętrz-nych wojen afrykańskich powrócił na ekrany amerykańskich telewizorów i czołówki gazet za sprawą ludobójstwa w Rwandzie. Bezsilność świata wobec

1229 T.P.M. Barnett, The Pentagon’s New Map: War and Peace in the Twenty-First Century, Wash-ington, D.C. 2004.

1230 Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007, s. 53–55.1231 R. Kłosowicz, U.S. Marines..., op. cit., s. 254–256.


masakry Tutsi uświadomiła politykom w Waszyngtonie, że mocarstwo nie uniknie zajęcia się problemami kontynentu afrykańskiego oraz że w interesie Stanów Zjednoczonych leży wypracowanie spójnej strategii wobec Afryki, tym bardziej że konflikty na tym kontynencie obejmowały i destabilizowały coraz większą liczbę państw1232. Jak można zauważyć, analizując dane w tabeli 100, fala konfliktów w tym regionie wystąpiła z nową siłą na początku XXI wieku.

Konflikty w Afryce i destabilizacja regionu przyniosły tragiczne konse-kwencje dla ludności cywilnej (masakry, głód, gwałty, uchodźstwo), nagłaś-niane przez media na tyle skutecznie, że światowi przywódcy nie mogli już dłużej pomijać tego problemu. W czerwcu 1994 roku administracja Clintona zorganizowała dwudniową debatę Konferencja Białego Domu w sprawie Afry-ki (White House Conference on Africa), która miała symbolizować przełom w polityce Stanów Zjednoczonych w stosunku do Afryki. Celem konferen-cji było wypracowanie nowej strategii wobec kontynentu, która umożliwiła-by zintegrowanie Afryki z gospodarką światową, zminimalizowanie skutków kryzysów i ograniczenie plagi korupcji1233.

Drugim wydarzeniem znamionującym nowe podejście Clintona do kwe-stii afrykańskich była jego dwunastodniowa podróż po krajach afrykańskich na przełomie marca i kwietnia 1998 roku. Podczas tej wizyty odwiedził sześć państw: Ghanę, Ugandę, Rwandę, Botswanę, RPA i Senegal. W Ugandzie wziął udział w regionalnej konferencji przywódców państw Afryki Wschodniej po-święconej rozwiązywaniu kryzysów regionalnych, walce z terroryzmem i prze-stępczością zorganizowaną1234. Cztery miesiące po wizycie Clintona Al-Kaida przeprowadziła zamachy terrorystyczne na amerykańskie placówki dyploma-tyczne w Kenii i Tanzanii1235. Wydarzenie to utwierdziło administrację Clin-tona w przekonaniu o pilnej potrzebie wypracowania strategii wobec Afryki. Dwa lata później prezydent Clinton powrócił do Afryki, gdzie podczas cztero-dniowej wizyty odwiedził Nigerię, Egipt i Tanzanię – miejsce jednego ze wspo-mnianych zamachów terrorystycznych na ambasady USA w 1998 roku1236.

1232 R. Dowden, Africa…, op. cit., s. 110–111, 114–115; D. Rothchild, E. Keller, Africa – U.S. Re-lations: Strategic Encounters, London 2006, s. 5.

1233 J.F. Clark, The Clinton Administration and Africa: White House Involvement and the Foreign Af-fairs Bureaucracies, „Journal of Opinion” 1998, http://www.jstor.org/pss/1166821 (dostęp: 20.11.2010).

1234 U.S. President Bill Clinton in Africa, 27.03–2.04.1998, http://allafrica.com/specials/clin-ton2000/clinton_res.html (dostęp: 20.11.2010).

1235 E. Landau, Osama ben Laden…, op. cit., s. 158–162.1236 Clinton Praises ‘New Nigeria’, BBC News, 26.08.2000, http://news.bbc.co.uk/2/hi/afri-

ca/897423.stm (dostęp: 15.09.2015); President Bill Clinton’s Africa Trip, August 2000, Africa South of the Sahara, http://www-sul.stanford.edu/depts/ssrg/africa/clinton2000.html (dostęp: 20.12.2010).


Tabela 100. Państwa Afryki Subsaharyjskiej ogarnięte konfliktem zbrojnym po zakończeniu zimnej wojny, a przed powstaniem AFRICOMu

Państwa ogarnięte konfliktem Charakter konfliktu Okres konfliktu

Mali Wojna domowa, walki z ugrupowa-niami islamskimi 1990–1995, 2007–2009

Niger Wojna domowa, walki z ugrupowa-niami islamskimi 1990–1995, 2007–2009

Somalia Wojna domowa, walki z ugrupowa-niami islamskimi 1991 – wciąż trwa

Sierra Leone Wojna domowa 1991–2002

Liberia Wojna domowa 1989–1996, 1999–2003

Rwanda Wojna domowa 1990–1994


Wojna domowa, konflikty w róż-nych częściach kraju: Ituri, Kivu, Katandze

1996–1997, 1998–2003, 1999–2007

Uganda Wojna domowa 1996–2002

Gwinea Bissau Wojna domowa 1998–1999

Republika Konga Wojna domowa 1997–1999

Erytrea, Etiopia Konflikt międzynarodowy 1998–2000

Nigeria Walki z islamistami, konflikt w Delcie Nigru

1999 – wciąż trwa, rebelia Boko Haram od 2009

Wybrzeże Kości Słoniowej Wojna domowa 2002–2004

Etiopia, Somalia Interwencja zbrojna Etiopii w Somalii 2006–2009

Mauretania Walki z islamistami 2002 – wciąż trwa

Sudan Wojna w Darfurze 2003 – wciąż trwa

Republika Środkowoafrykańska Wojna domowa 2004–2007

Czad Wojna domowa 2005–2010

Kenia Kryzys wewnętrzny 2007–2008

Erytrea, Dżibuti Konflikt graniczny 2008

Komory Konflikt wewnętrzny 2008


Jeżeli Clinton mówił o potrzebie wyrównania szans, zakończenia konflik-tów i promocji praw człowieka w Afryce, to jego następca w Białym Domu George W. Bush od początku swojej kadencji wskazywał też na wymiar prak-tyczny amerykańskiego zainteresowania Afryką, deklarując, że współpraca


z państwami Afryki ma z jednej strony pomóc w globalnej wojnie z terro-ryzmem, a z drugiej ułatwić dostęp do tamtejszych zasobów ropy naftowej, co leży w strategicznym interesie USA1237.

Richard N. Haass, jeden z głównych teoretyków i architektów polityki za-granicznej Stanów Zjednoczonych, pełniący w okresie prezydentury George’a W. Busha funkcję doradcy sekretarza stanu Colina Powella w sprawach polityki zagranicznej1238, przewidywał w 2005 roku, że z końcem dekady Afryka Sub-saharyjska może stać się dla USA ważnym źródłem importu surowców ener-getycznych1239. Od 2001 roku import ropy naftowej z Afryki systematycznie rósł. Amerykańscy ekonomiści prognozowali, że import tego surowca do USA w 2025 roku będzie wynosił 35% całego importu1240. Specjaliści z amerykań-skiego Departamentu Energii zakładali, że produkcja ropy naftowej w Afryce do 2025 roku wzrośnie o 90% w stosunku do roku 20021241. W 2006 roku Afry-ka pokrywała zapotrzebowanie Stanów Zjednoczonych na ropę naftową w wy-sokości 18%. Największymi dostawcami tego surowca do USA wśród państw Afryki były Nigeria – 10,5%, Angola – 4,5% i Algieria – 2,3%. W 2006 roku udział tych dwóch ostatnich w amerykańskim imporcie zwiększył się wręcz skokowo, odpowiednio Angoli o 34% względem roku poprzedniego, a Algierii o 57%. Rok później import afrykańskiej ropy naftowej przez USA przewyż-szył import z Bliskiego Wschodu1242. Według danych Departamentu Energii USA w szczytowych latach (2006–2009) Stany Zjednoczone importowały ropę naftową z 13 krajów Afryki: Algierii, Angoli, Czadu, Demokratycznej Repub-liki Konga, Egiptu, Gabonu, Gwinei Równikowej, Kamerunu, Konga, Libii, Mauretanii, Nigerii i RPA1243. Wszystko wskazywało na to, że USA w nadcho-dzących latach w coraz większym stopniu będą importować afrykańską ropę.

1237 D. Volman, The Bush Administration and African Oil: The Security Implications of US Energy Policy, „Review of African Political Economy” 2003, No. 30, December, s. 573–584.

1238 Richard Haass pracował w znanych amerykańskich instytutach naukowo-badawczych szczebla federalnego. Za prezydentury George’a Herberta Busha był dyrektorem w Radzie Bezpie-czeństwa Narodowego.

1239 Amerykański Departament Handlu wykazał, że import ropy naftowej z Afryki Subsaharyj-skiej stanowi 87% amerykańsko-afrykańskiej wymiany handlowej.

1240 External Relations and Africa, National Intelligence Council, 16.03.2004, www.dni.gov/nic/PDF_GIF_2020_Support/2004_03_16_papers/external_relations.pdf (dostęp: 20.02.2010).

1241 J.C.K. Daly, Questioning AFRICOM’s intentions, „International Relations and Security Net-work. Security Watch” 2.07.2007, http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/Security-Watch/Detail/ ?ots591=4888caa0-b3db-1461-98b9-e20e7b9c13d4&lng=en&id=53406 (dostęp: 18.01.2010).

1242 Middle East Oil Less Important than African Oil for USA, 22.02.2007, http://news.mongabay.com/2007/02/middle-east-oil-less-important-than-african-oil-for-us (dostęp: 15.02.2016).

1243 U.S. Imports by Country of Origin, Crude Oil, U.S. Energy Information Administration, http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/pet_move_impcus_a2_nus_epc0_im0_mbblpd_a.htm (20.12.2010).


Tymczasem do tego strategicznego surowca Stanom Zjednoczonym wyrósł po-ważny konkurent w postaci Chińskiej Republiki Ludowej, która w analogicz-nym czasie (2007) importowała z Afryki 25% tego surowca1244. Przewidywano, że do 2025 roku Chiny podwoją zapotrzebowanie na afrykańską ropę1245.

Na kontynencie afrykańskim działały trzy duże chińskie firmy naftowe: The China National Petroleum Corporation (CNPC), The China Petroche-mical Corporation (Sinopec) oraz China National Offshore Oil Corporation (CNOOC). Wszystkie one należały do państwa i, co oczywiste, miały za sobą potężne wsparcie rządu w Pekinie1246.

Nigeria, największy afrykański eksporter ropy naftowej, w styczniu 2006 roku sprzedała chińskiej spółce naftowej CNOOC 45% udziałów w no-wych polach naftowych za kwotę 2,27 mld dolarów. Chińczycy wydobywali ten surowiec również w krajach afrykańskich o wysokim wskaźniku zagro-żenia konfliktem, tam gdzie nie angażowały się firmy amerykańskie. W Wa-szyngtonie zaczęło w związku z tym narastać przekonanie, że USA przegry-wają rywalizację o nowe złoża naftowe w Afryce1247.

Administracja Busha już na początku swej kadencji uznała, że afrykańska ropa naftowa ma strategiczne znaczenie dla interesu Stanów Zjednoczonych, a tym samym wymaga większego zaznaczenia obecności wojskowej Wa-szyngtonu w tym regionie. Na konferencji prasowej w Pentagonie na począt-ku kwietnia 2002 roku urzędnik Departamentu Obrony Michael West phal oświadczył, że w związku z rosnącym znaczeniem Afryki dla interesów USA kwestia ta musi być poważnie przeanalizowana w Pentagonie. W kwietniu 2002 roku były ambasador USA w Czadzie Donald R. Norland zauważył, że po raz pierwszy dwa pojęcia – „Afryka” i „bezpieczeństwo narodowe Sta-nów Zjednoczonych” – zostały użyte w tym samym znaczeniu w dokumen-tach Pentagonu1248.

1244 China’s Trade and Investment Relationship In Africa, April 2013, Brookings, https://www.usitc.gov/publications/332/2013-04_China-Africa(GamacheHammerJones).pdf (dostęp: 15.02.2016).

1245 M. Klare, D. Volman, The African Oil Rush and US National Security, „Third World Quar-terly” 2006, Vol. 27, No. 4, s. 609–610; P.J. Deutsch, Energy Independence, „Foreign Policy” 2005, November–December, s. 20.

1246 I. Taylor, China Oil Diplomacy in Africa, „International Affairs” 2006, May, s. 941.1247 China’s African oil hunt revisited, „International Relations and Security Network. Security

Watch”, http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/Security-Watch/Detail/?id=52652&lng=en (dostęp: 15.02.2009); D. Brautigam, The Dragon’s Gift: The Real Story of China in Africa, Oxford 2011, s. 87–93.

1248 DoD News Briefing-Deputy Assistant Secretary of Defense for African Affairs, Michael A. Westphal, US Department of Defense News Transcript, 2.04.2002, http://www.defenselink.mil (dostęp: 20.12.2010).


Podczas wizyty w Nigerii w lipcu 2002 roku Walter Kansteiner, podsekre-tarz stanu z biura spraw afrykańskich, zadeklarował, że afrykańska ropa ma dla jego kraju znaczenie strategiczne i że będzie ono wzrastało w przyszło-ści. Zainteresowanie Waszyngtonu afrykańską ropą było prostą konsekwencją nowej strategii administracji G.W. Busha, opierającej na wnioskach z raportu Cheneya opublikowanego w maju 2001 roku, a przygotowanego przez grupę National Energy Policy Development Group, której przewodniczył wicepre-zydent Richard Cheney1249. Administracja Busha pod tym względem miała szerokie wsparcie partii republikańskiej, czego wyraz dał prominentny poli-tyk Ed Royce, senator stanu Kalifornia, określając afrykańską ropę naftową jako mającą priorytetowe znaczenie dla bezpieczeństwa narodowego USA po 11 września 2001. W tym duchu utrzymany jest też dokument African Oil Policy Initiative Group: African Oil: A Priority for U.S. National Security and African Development, który wyraźnie wskazuje, że zarówno Kongres USA, jak i administracja powinny uznać Zatokę Gwinejską za obszar mający żywotne znaczenie dla interesów Stanów Zjednoczonych1250.

Od początku urzędowania administracji Busha Afryka uzyskała zatem w planach Waszyngtonu rangę, jakiej wcześniej nie miała. Zamachy terro-rystyczne z 11 września 2001 roku na World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon w Waszyngtonie w jeszcze większym stopniu spowodowały wzrost znaczenia Afryki w amerykańskiej polityce bezpieczeństwa narodowego – wywiad odkrył bowiem sieć powiązań Al-Kaidy i innych organizacji terro-rystycznych na kontynencie afrykańskim1251.

W dniu 16 września 2001 roku w programie Meet the Press telewizji NBC Dick Cheney wyraźnie stwierdził, że „będziemy musieli przejść na, w pew-nym sensie, mroczną stronę. Będziemy musieli zrobić to po cichu, bez żad-nych dyskusji i z wykorzystaniem źródeł i metod, którymi dysponują nasze agencje”1252. Dzień później prezydent Bush podpisał tajną dyrektywę, która da-wała prawo porywania i zamykania osób podejrzanych o terroryzm w każdym miejscu na świecie. Rezultatem było powstanie systemu miejsc do tajnego

1249 D. Volman, The Bush Administration and African Oil…, op. cit., s. 573.1250 African Oil: A Priority for U.S. National Security and African Development, African Oil Poli-

cy Initiative Group, http://www.iasps.org/strategic/africawhitepaper.pdf (dostęp: 19.12.2010).1251 R.G. Berschinski, AFRICOM’s Dilemma: The „Global War on Terrorism”, „Capacity Build-

ing”, Humanitarianism, and the Future of U.S. Security Policy in Africa, United States Army War College, „Strategic Studies Institute” 2007, November, s. 3–6.

1252 The Vice President Appears on Meet the Press with Tim Russert, Camp David, 16.09.2016, The White House, President George W. Bush, https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/vice-president/news-speeches/speeches/vp20010916.html (dostęp: 3.01.2017).


przetrzymywania i przesłuchiwania osób podejrzanych o terroryzm, które funkcjonowały wśród urzędników pod nazwą „czarnych dziur” (black holes, black sites). Działania te leżały w gestii CIA. Tak się złożyło, że osobą, która o takie działania od dawna się dopominała, był agent CIA Cofer Black, który długie lata spędził na placówkach agencji w Afryce Subsaharyjskiej (Zairze, Zambii, Sudanie, Somalii i RPA). Black informował przełożonych o ofensy-wie ideologicznej terrorystów na kontynencie afrykańskim i bezskutecznie dopominał się, by podjąć w związku z tym stosowne kroki. Po 11 września 2001 roku sytuacja uległa zmianie i jego głos został usłyszany1253.

Po 11 września 2001 roku administracja Busha zaczęła sukcesywnie zwięk-szać wartość dostaw broni oraz wydatki na militarne programy szkoleniowe dla Afryki – ze 100 mln dolarów w 2001 do 800 mln w 2008 roku. Wydaje się oczywiste, że w związku z dalszymi planami zwiększania wydatków na po-moc militarną dla wybranych państw w Afryce Waszyngton poprzez powoła-nie AFRICOM-u chciał je zracjonalizować i mieć nad nimi większą kontrolę. Z pewnością chodziło też o ukierunkowanie pomocy zgodnie z amerykański-mi interesami na kontynencie, takimi jak kontynuowanie operacji w Somalii, antyterrorystyczne działania w obszarze Sahelu czy antypirackie morskie ope-racje wokół Rogu Afryki i w Zatoce Gwinejskiej1254.

Sama geneza utworzenia AFRICOM-u sięga 2002 roku, kiedy prezydent George W. Bush ogłosił nową strategię bezpieczeństwa narodowego, która przewidywała działania zapobiegawcze i wyprzedzające, gdy będą przesłan-ki o możliwym zagrożeniu bezpieczeństwa narodowego USA1255. Biały Dom, chcąc poświęcić większą uwagę Afryce, stanął przed problemem zapewnienia swej polityce w tym zakresie pewnego i stałego źródła finansowania. Utwo-rzenie AFRICOM-u było zatem także związane z kwestiami finansowymi, gdyż formalne utworzenie dowództwa zapewniało środki na jego utrzyma-nie, corocznie przyznawane przez Kongres, i są to pieniądze zabezpieczone w budżecie, w przeciwieństwie do uchwalanych corocznie środków pomo-cy militarnej w ramach poszczególnych programów dla Afryki. Utworzenie AFRICOM-u jako oddzielnego dowództwa regionalnego pod dowództwem wysokiej rangi oficera z bezpośrednim dostępem do Sekretarza Obrony

1253 J. Scahill, Brudne wojny, Kraków 2014, s. 34.1254 Ibidem, s. 45–48.1255 National Security Strategy of the United States of America, 20 November 2002, Washington,

D.C., White House, https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/nsc/nss/2002 (dostęp: 10.03.2010).


i Przewodniczącego Kolegium Połączonych Szefów Sztabów wzmacnia pozycję nowego dowództwa w strukturach militarnych, także w ramach Pentagonu1256.

W 2005 roku Kongres USA zatwierdził 500 mln dolarów na okres pięciu lat (100 mln rocznie) na Transsaharyjską Inicjatywę Antyterrorystyczną (Trans--Sahara Counterterrorism Initiative) w celu wsparcia krajów zaangażowanych w zwalczanie terroryzmu sponsorowanego przez Al-Kaidę, która zorganizo-wała swą siatkę terrorystyczną w takich krajach, jak Algieria, Czad, Maureta-nia, Maroko, Nigeria, Niger czy Senegal. Program zakładał również zwalcza-nie handlu bronią, narkotykami, a także szkolenie lokalnych sił specjalnych. W dużej mierze był oparty na dawnej Inicjatywie Pansahelskiej (Pan Sahel Initiative) zakończonej w grudniu 2004 roku1257. W tym okresie Pentagon rozpoczął tworzenie na obszarze Afryki Placówek Współdziałania na rzecz Bezpieczeństwa (Cooperative Security Locations) oraz Wysuniętych Placówek Operacyjnych (Forward Operating Sites)1258. Placówki te, wraz z bazą wojsko-wą w Camp Lemonnier w Dżibuti, stały się obecnie podstawowymi lokaliza-cjami AFRICOM-u na terenie kontynentu1259.

W połowie 2006 roku sekretarz obrony Donald Rumsfeld utworzył grupę planowania przyszłego dowództwa regionalnego dla kontynentu afrykańskie-go. Na początku grudnia przedstawił wyniki prac grupy doradczej z propozycją utworzenia AFRICOM-u1260. Z ustaleń analityków wojskowych z Pentagonu jasno wynikało, że jeżeli w 2003 roku EUCOM w niewielkim stopniu zajmo-wał się sprawami Afryki, to w 2006 roku sprawy tego kontynentu angażowały 70% aktywności tego dowództwa1261. Było to spowodowane również faktem, że EUCOM musiał wziąć na siebie większość kwestii afrykańskich w obliczu wojny w Iraku i Afganistanie, która pochłonęła całą uwagę CENTCOM-u.

AFRICOM miał funkcjonować jako podkomenda EUCOM-u do czasu osiągnięcia gotowości jako samodzielne dowództwo, co jak już wspomniano, nastąpiło 1 października 2008 roku1262. Budżet dowództwa afrykańskiego wy-

1256 D. Volman, AFRICOM: The New U.S. Military Command for Africa, op. cit.1257 Trans-Sahara Counterterrorism Initiative (TSCTI), http://www.globalsecurity.org/military/

ops/tscti.htm (dostęp: 19.12.2010).1258 U.S. EUCOM, U.S. European Command Statement Following President Bush’s Remarks Ad-

dressing Global Posture, 16.08.2004, http://www.eucom.mil/english/FullStory.asp?art=282 (dostęp: 20.10.2010).

1259 Dakar w Senegalu, Entebbe w Ugandzie, Libreville w Gabonie.1260 Pentagon Creates Military Command for Africa, National Public Radio: News and Analysis,

7.02.2007, http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=7234997 (dostęp: 20.10.2010).1261 F. Kempe, Africa Emerges as a Strategic Battlefield, „Wall Street Journal” 25.04.2006. 1262 U.S. AFRICOM, U.S. Africa Command Stands Up, 9.10.2008, http://www.africom.mil/ge-

tArticle.asp?art=2177 (dostęp: 19.12.2010).


nosił w kolejnych latach: 2007 – 50 mln, 2008 – 75,5 mln, a w 2009 – 310 mln1263. W dniu 6 lutego 2007 roku nowo powołany sekretarz obrony Robert Gates oznajmił senackiej Komisji ds. Służb Zbrojnych, że prezydent upoważnił do utworzenia nowego dowództwa regionalnego U.S. Africa Command admi-rała Roberta Moellera z zadaniem rozpoczęcia tworzenia logistycznej struk-tury przyszłego dowództwa. Pod koniec września 2007 roku Senat USA za-twierdził nominację generała Williama E. Warda, byłego zastępcy dowódcy EUCOM-u, na pierwszego oficjalnego dowódcę AFRICOM-u. Oficer ten po-siadał doświadczenie związane zarówno z misjami stabilizacyjnymi w Afryce, jak i w kierowaniu strukturami dowództw regionalnych1264.

W trakcie formowania AFRICOM-u administracja G.W. Busha prowadzi-ła negocjacje z rządami niektórych państw afrykańskich dotyczące udostęp-nienia baz dla wojska Stanów Zjednoczonych. Wśród nich warto wymienić: Botswanę, Gabon, Ghanę, Dżibuti, Kenię, Mali, Maroko, Namibię, Senegal, Sierra Leone, Tunezję, Ugandę i Zambię. Na podstawie dwustronnych poro-zumień USA uzyskały dostęp do lokalnych baz wojskowych i ich wyposaże-nia, tak by amerykańskie oddziały mogły wykorzystywać je zarówno do zadań transportowo-zaopatrzeniowych, jak i bojowych. W związku z tym, że bazy te są niejako tylko użyczane Amerykanom i pozostają w zarządzie poszczegól-nych państw afrykańskich, USA oficjalnie nie posiadają baz na kontynencie afrykańskim poza Dżibuti. Państwo to, prowadzące prozachodnią politykę za-graniczną, położone około 50 km na południowy zachód od Półwyspu Arab-skiego, ma dla USA duże znaczenie strategiczne, ponieważ ze znajdujących się tam baz USA monitorują aktywność grup terrorystycznych na Bliskim Wschodzie i w Rogu Afryki1265.

Wiele spekulacji i kontrowersji budziło umiejscowienie kwatery głównej dowództwa. Ze wszystkich państw afrykańskich tylko Liberia oficjalnie ogło-siła chęć przyjęcia na swoim terytorium AFRICOM-u. Dużo częstsze były głosy wyrażające sceptycyzm czy nawet niechęć w stosunku do ewentualnej możliwości goszczenia Amerykanów. Najdalej posunął się prezydent Nigerii Umaru Yar’Adua, oświadczając w listopadzie 2007 roku, że nie tylko nie zgo-dzi się na umieszczenie amerykańskich baz na swoim terytorium, lecz także

1263 FACT SHEET: United States Africa Command, U.S. AFRICOM Public Affairs Office, http://www.africom.mil/getArticle.asp?art=1644# (dostęp: 19.12.2010).

1264 Generał Ward w latach 1992–1994 dowodził 2. Brygadą 10. Górskiej Dywizji podczas ope-racji ONZ w Somalii; U.S. AFRICOM, General William E. „Kip” Ward Commander United States Africa Command, http://www.africom.mil/ward.asp (dostęp: 19.11.2010).

1265 D. Volman, AFRICOM: The New U.S. Military Command for Africa, op. cit.; R.D. Kaplan, Imperial Grunts: The American Military on the Ground, New York 2005, s. 273–275.


będzie się sprzeciwiał rozmieszczaniu ich na obszarze innych państw Afryki Zachodniej. Było to wbrew zamysłom rządu w Waszyngtonie, który począt-kowo planował utworzenie siedziby AFRICOM-u w jednym z państw Zatoki Gwinejskiej, mającej dla USA szczególne znaczenie strategiczne ze względu na duże złoża ropy naftowej występujące w tym regionie oraz powstrzymanie ekspansji gospodarczej Pekinu1266.

W lutym 2008 roku rzecznik AFRICOM-u uciął wszelkie spekulacje, wy-dając oświadczenie, że dowództwo nie szuka miejsca na swoją kwaterę główną na kontynencie afrykańskim i w najbliższej przyszłości będzie nią Kelley Bar-racks w Stuttgarcie1267.

Co do ewentualnych zmian siedziby AFRICOM-u z bazy w Niemczech na jakieś państwo afrykańskie, w ostatnich latach spekulacje na ten temat wy-raźnie przycichły. Podczas mojej rozmowy z zastępcą dyrektora Public Affairs U.S. Africa Command Vincentem Crawleyem, przeprowadzonej w grudniu 2010 roku w kwaterze głównej dowództwa w Kelley Barracks w Stuttgarcie, zaprzeczył on rzekomym planom zmiany miejsca kwatery głównej w najbliż-szej przyszłości. Crawley dementował spekulacje prasowe, jakoby dowództwo obecnie starało się o jakąkolwiek lokalizację w państwie afrykańskim, uza-sadniając to tym, iż Stuttgart jest optymalnym miejscem na kwaterę główną z powodów logistycznych, komunikacyjnych, socjalnych, finansowych i poli-tycznych. Ogromnie ważne są kwestie logistyczne, przede wszystkim bliskość lotniska we Frankfurcie nad Menem, który ma połączenia z dużą liczbą państw w Afryce. Połączenia z pozostałymi państwami afrykańskimi gwarantuje bli-skość lotnisk w Paryżu, Londynie czy Amsterdamie, do których z Frankfurtu jest kilka lotów dziennie. Zatem dużo łatwiej jest przemieszczać się z Europy do państw afrykańskich niż pomiędzy tymi państwami z lotnisk w Afryce, o jakości technicznej taboru lotniczego nie wspominając. Komunikacja in-ternetowa czy telefoniczna z amerykańskimi bazami w Afryce, w USA czy amerykańskimi flotami operującymi u wybrzeży Afryki jest też dużo bardziej niezawodna z kwatery głównej w Stuttgarcie. Niebagatelne znaczenie mają też warunki bytowania personelu wojskowego i ich rodzin – jakość życia, szkoły dla dzieci, bezpieczeństwo. Także względy finansowe przemawiają za obec-nym umiejscowieniem dowództwa. W końcu kwestia odbioru dowództwa

1266 S.B. Cohen, Geopolitics: The Geography…, op. cit., s. 417.1267 US AFRICOM headquarters to remain in Germany for „foreseeable future”, „Herald Tribune”,

19.02.2008, http://www.iht.com/articles/ap/2008/02/19/africa/AF-GEN-US-Africa-Command.php (dostęp: 20.12.2010).


na świecie i w Afryce nie budzi takich emocji i uprzedzeń, niż gdyby znajdo-wała się ona na kontynencie afrykańskim1268.

AFRICOM nie przypomina tradycyjnego dowództwa regionalnego. Nie zakłada też utrzymywania dużych jednostek militarnych na obszarze konty-nentu afrykańskiego. Jest to zgodne z polityką redukcji amerykańskich kon-tyngentów wojskowych poza granicami USA. Waszyngton chce, aby tak dużo żołnierzy, jak to tylko możliwe, stacjonowało na terenie Stanów Zjednoczo-nych i by wysyłać ich do akcji w dowolne miejsce globu tylko wtedy, gdy bę-dzie to konieczne. Taka była zresztą intencja utworzenia przez administrację Ronalda Reagana pierwszego z dowództw regionalnych USA – Dowództwa Centralnego (Central Command) z bazą w Tampie na Florydzie1269.

Wojskowa struktura AFRICOM-u różni się od pozostałych dowództw re-gionalnych. Dowództwa jego poszczególnych komponentów nie znajdują się w jednym miejscu, lecz są rozrzucone w bazach na terenie Niemiec i Włoch. Na początku grudnia 2008 roku komponent sił lądowych Armii Stanów Zjed-noczonych przeznaczonych dla AFRICOM-u został wydzielony z Południo-woeuropejskiej Grupy Operacyjnej EUCOM-u (Southern European Task Force) i ma swoją kwaterę główną w Rzymie. 17. Armia Lotnicza, utworzo-na – podobnie jak AFRICOM – 1 października 2008 roku, stacjonuje w bazie lotniczej Sembach koło Ramstein w Niemczech jako komponent sił powietrz-nych U.S. Africa Command. Powołane w listopadzie 2008 roku Siły Korpusu Piechoty Morskiej „Afryka” (U.S. Marine Corps Forces Africa – MARFORAF) zostały wydzielone z Sił Korpusu Piechoty Morskiej „Europa” i stacjonują w bazie Panzer Kaserne w Böblingen w Niemczech. Komponent Marynarki Wojennej AFRICOM-u został wydzielony ze składu VI Floty Stanów Zjedno-czonych (U.S. Sixth Fleet) jako U.S. Naval Forces Africa, a jego kwaterę główną umieszczono w Neapolu. Ponadto na terenie Afryki U.S. Navy ma bazy w Li-berii i Dżibuti1270.

Następną cechą odróżniającą dowództwo regionalne Afryki jest posiada-nie potencjału wykraczającego poza zadania wojskowe, AFRICOM bowiem

1268 Wywiad z Vincentem Crawleyem, zastępcą dyrektora Public Affairs U.S. Africa Command, Kelley Barracks, Stuttgart, 1.12.2010.

1269 Reagan Administration and Emergence of CENTCOM, United States Central Command, http://www.historyofwar.org/articles/concepts_centcomlong.html#centcomreagan (dostęp: 20.12.2010).

1270 MARFORAF Stands Up as Corps’ Newest Command, U.S. AFRICOM, 14.11.2008, http://www.africom.mil/getArticle.asp?art=2251&lang=0 (dostęp: 19.12.2010); U.S. Army in Af-rica, http://www.usaraf.army.mil/mission.html (dostęp: 19.12.2010); History Southern European Task Force, U.S. Army Africa, http://www.usaraf.army.mil/history.html (dostęp: 19.12.2010); 17th Air Force, http://www.17af.usafe.af.mil (dostęp: 19.12.2010).


jest złożony równocześnie z wojskowego i cywilnego personelu, włączając w to personel Departamentu Stanu oraz Amerykańską Agencję Rozwoju Mię-dzynarodowego. Dowódca AFRICOM-u ma dwóch zastępców – wojskowego i cywilnego1271. Znaczną część personelu stanowią pracownicy cywilni, bę-dący ekspertami w dziedzinie wywiadu, dyplomacji, zdrowia oraz wielu in-nych specjalności. Nowatorska struktura AFRICOMU-u odzwierciedla fakt, że oprócz tradycyjnych celów wojskowych nie mniej ważne zadania będzie miał on do wykonania na polu cywilnym, biorąc aktywny udział w realizo-waniu programów wspieranych i finansowanych z budżetu Departamentu Stanu. Administracja Busha, wskazując na nowatorską hybrydową strukturę AFRICOM-u, podkreślała, że jest to najlepszy dowód, iż celem utworzenia no-wego dowództwa regionalnego były nie tylko względy militarne. AFRICOM ma zatem pomóc Afrykanom stworzyć większe możliwości wykorzystania własnych zasobów naturalnych oraz zapewnienia bezpieczeństwa i stabilizacji. AFRICOM ma za zadanie dostarczać państwom pomocy w zakresie szkolenia i doradztwa wojskowego oraz technicznego, a także wspierać w rozwoju Afry-kańskie Siły Stabilizacyjne (African Standby Force)1272.

Nikogo nie powinno dziwić, że USA starają się stawiać na kraje zaufane i w miarę, jak na warunki afrykańskie, stabilne. Sprzyjanie i wspieranie afry-kańskich inicjatyw, które mają prowadzić do samodzielnego radzenia sobie z zagrożeniami zarówno w kwestiach bezpieczeństwa, jak i właściwego wy-korzystania swoich możliwości gospodarczych oraz stworzenia grupy liderów afrykańskich zaprzyjaźnionych z Waszyngtonem i mogących wziąć na siebie część odpowiedzialności za kontynent, jest jednym z ważnych celów dowódz-twa afrykańskiego. Potwierdza to przyjęte w maju 2008 roku oficjalne oświad-czenie US Africa Command dotyczące misji:

AFRICOM wspólnie z innymi amerykańskimi agendami państwowymi i partnerami mię-dzynarodowymi prowadzi działania mające na celu utrzymanie bezpieczeństwa poprzez programy wojskowe, działania sponsorowane przez wojsko i inne wojskowe operacje wspierające rozwój stabilnego i bezpiecznego środowiska afrykańskiego zgodnie z polityką zagraniczną Stanów Zjednoczonych1273.

Według słów podsekretarza obrony Theresy Whelan misją U.S. Africa Com-mand będzie udzielanie państwom afrykańskim pomocy dyplomatycznej,

1271 U.S. AFRICOM Public Affairs, Diplomat, Admiral Become Co-Deputis of U.S Africa Com-mand, 29.10.2007, http://www.africom.mil/getArticle.art=1576 (dostęp:19.12.2010).

1272 African Standby Force, http://www.africa-union.org/root/AU/AUC/Departments/PSC/Asf/asf.htm (dostęp: 19.12.2010).

1273 United States Africa Command, http://www.africom.mil/what-we-do (dostęp: 19.12.2010).


gospodarczej i humanitarnej, gdyż głównym celem ma być zapobieganie kon-fliktom, a nie interwencje wojskowe. Słowom tym wtóruje deklaracja Białego Domu, że AFRICOM wzmocni współpracę Stanów Zjednoczonych z Afry-ką zarówno w dziedzinie bezpieczeństwa, jak i poprzez stworzenie nowych możliwości dla podniesienia potencjału partnerów USA w Afryce. Wysiłki te mają na celu zaprowadzenie pokoju i bezpieczeństwa wśród mieszkańców Afryki, a także realizację takich celów, jak rozwój, zdrowie, edukacja, demo-kracja i wzrost gospodarczy w Afryce. Oficjalnie zatem głównym zadaniem AFRICOM-u jest koordynowanie działań wojsk amerykańskich w Afryce, za co do tej pory były odpowiedzialne aż trzy dowództwa regionalne (EU-COM, CENTCOM i PACOM), zapobieganie konfliktom w regionie, zapew-nianie wsparcia misjom pokojowym i humanitarnym oraz pomoc państwom o głębokiej dysfunkcyjności w powrocie do stabilności1274.

Nie są jednak to jedyne powody, dla których powołano AFRICOM. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że Afryka w globalnej wojnie z terroryzmem znala-zła się obecnie na pierwszej linii frontu. Inną kwestią jest chęć zabezpieczenia dla USA kurczących się w świecie zasobów złóż naturalnych o charakterze strategicznym, w które obfituje kontynent afrykański, oraz postępująca rywa-lizacja gospodarcza i polityczna z Chinami, które prowadzą w Afryce bardzo ekspansywną politykę1275.

Zainteresowanie Chin kontynentem afrykańskim nie jest nowe i trwa na dobrą sprawę od połowy lat pięćdziesiątych, ale największa ekspansja eko-nomiczna Pekinu następuje od roku 2000. Tylko w latach 2000–2012 Chiny zrealizowały w Afryce ponad 1700 projektów gospodarczych na łączną sumę 90 mld dolarów1276. Na przykład Chiński Bank Przemysłowo-Handlowy (In-dustrial and Commercial Bank of China) w październiku 2007 roku zakupił 25% udziałów w południowoafrykańskim banku Standard Bank oraz udzielił 9 mld USD pożyczki Republice Konga w zamian za dostawy miedzi i kobaltu z tamtejszych kopalń. Chińskie spółki są aktywne przede wszystkim na ryn-ku finansowym, w telekomunikacji, przemyśle wydobywczym, tekstylnym

1274 T. Whelan, Exploring the U.S. Africa Command and new Strategic Relationship with Af-rica, Testimony Before the U.S. Senate Foreign Relations Committee, Subcommittee on African Affairs, Washington, D.C., 1.08.2007, https://fas.org/irp/congress/2007_hr/africom.pdf (dostęp: 19.12.2010).

1275 M. Grabowski, China and the U.S. in Africa: Conflict or Collaboration?, „Ad Americam. Journal of American Studies” 2011, nr 12, s. 81–82.

1276 C. Prevost, R. Harris, China Commits Billions in Aid to Africa as Part of Charm Offensive – Interactive, „The Guardian” 2013, 29.04, https://www.theguardian.com/global-development/inter-active/2013/apr/29/china-commits-billions-aid-africa-interactive (dostęp: 5.01.2017).


i branży spożywczej1277. W ciągu kilku ostatnich lat Chiny stały się trzecim co do wielkości dostarczycielem pomocy żywnościowej dla najuboższych państw afrykańskich. Udzielają niskooprocentowanych pożyczek, na przykład Angoli na odbudowę zniszczonej infrastruktury (3 mld dolarów), budują dro-gi, jak w Algierii (1,2 tys. km autostrad), podpisały umowy na wydobycie ropy u wybrzeży Kenii i inwestują w pola naftowe Nigerii i Sudanu1278. Pod koniec 2007 roku rząd Demokratycznej Republiki Konga ogłosił, że chińskie firmy zbudują bądź unowocześnią setki kilometrów dróg, linie kolejowe i kopalnie za cenę 12 mld dolarów w zamian za prawa do wydobycia na terytorium DRK surowców naturalnych, głównie miedzi. Kwota ta przekraczała trzykrotnie wartość ówczesnego kongijskiego rocznego budżetu1279. Zewnętrznym przeja-wem znaczenia Afryki w polityce Chin była dobrze przygotowana podróż pre-zydenta Hu Jintao, która odbyła się na początku 2007 roku. Podczas dwuna-stodniowej wizyty odwiedził on osiem krajów afrykańskich i ogłosił chińskie plany inwestycyjne wobec regionu, a także programy pomocowe i umorzenie części zadłużenia. Prasa światowa, doceniając znaczenie tej wizyty, ogłosiła powstanie „nowego typu chińsko-afrykańskiego partnerstwa strategicznego” (a new type of China-Africa strategic partnership)1280.

Mimo że wysocy urzędnicy Departamentu Stanu niejednokrotnie zaprze-czali, jakoby ekonomiczna i polityczna ekspansja Chińskiej Republiki Ludo-wej stała w sprzeczności z interesami USA, to właśnie w trakcie trwania wizyty przywódcy chińskiego w Afryce (31 stycznia – 11 lutego 2007 roku) sekre-tarz obrony Robert Gates w imieniu prezydenta G.W. Busha ogłosił powsta-nie AFRICOM-u (6 lutego 2007 roku). Nawet jeśli był to zbieg okoliczności, to w istocie ma on symboliczny wymiar1281.

Z punktu widzenia Waszyngtonu sprawę komplikuje dodatkowo fakt, że Chińczycy nie tylko budują infrastrukturę i inwestują w przemysł wydo-bywczy, lecz także handlują bronią, a skala tego zjawiska jest nie do końca

1277 Policy Statement: China in Africa: Implications for U.S. Policy, by Thomas J. Christiensen, Deputy Assistant Secretary for East Asian and Pacific Affairs and James Swan, Assistant Secretary for African Affairs. Senate Foreign Relations Committee, Subcommittee on African Affairs, Wash-ington, D.C., 4.07.2008, http://www.africom.mil/getArticle.asp?art=1786 (dostęp 14.02.2009).

1278 D. Moyo, Winner Take All. China Race for Resources and What It Means for US, New York 2013, s. 57–58.

1279 China Quest for Resources: A Ravenous Dragon, „The Economist” 13.03.2008, http://www.economist.com/printedition/displayStory.cfm?Story_ID=10795714 (dostęp: 14.12.2010).

1280 W. Jiang, Hu’s Safari: China’s Emerging Strategic Partnerships in Africa, 8.05.2007, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=4034 (dostęp: 20.12.2010).

1281 J. Garamone, DoD Establishing U.S. Africa Command, op. cit.


znana. Szczególnie głośnym echem odbiło się wydarzenie, które mocno poru-szyło rząd USA, a dotyczyło próby dostarczenia dla sił zbrojnych Zimbabwe dziesiątek tysięcy sztuk ręcznej broni produkcji chińskiej. Niepokój budzi już sam fakt, że broń ta była przeznaczona dla armii dyktatora Roberta Mugabe, który łamie prawa człowieka i prześladuje opozycję, utrzymując władzę dzięki lojalnym generałom, to zaś, że miała zostać wyładowana w porcie Durban na-leżącym do RPA i przetransportowana przez terytorium tego kraju w tajemni-cy, wywołało w Waszyngtonie konsternację1282.

Od początku powstania Dowództwa Afrykańskiego Waszyngton starał się przekonać przywódców regionu, że za powołaniem AFRICOM-u nie kryje się żadna sekretna strategia ani hegemonistyczne zamiary. Głównym zadaniem nowej struktury ma być wspieranie Unii Afrykańskiej, afrykańskich organiza-cji regionalnych oraz poszczególnych państw w zapobieganiu konfliktom i za-pewnianiu stabilności na kontynencie (np. poprzez wspieranie regionalnych misji pokojowych i humanitarnych). Na kontynencie powszechne jest jednak przekonanie, że celem prezydenckiej administracji jest próba zrównoważenia rosnących wpływów i znaczenia Chin oraz przejęcie kontroli nad zasobami ropy naftowej w Zatoce Gwinejskiej. Do negatywnego przyjęcia idei regional-nego dowództwa przyczynili się sami Amerykanie, upolityczniając początko-wą dyskusję na temat jej misji i włączając ją w ramy szerokiej strategii walki z terroryzmem1283.

Objęcie urzędu prezydenckiego przez Baracka Obamę zostało odebrane zarówno w USA, jak i wśród Afrykanów z nadzieją na jeszcze większe zainte-resowanie i pomoc ze strony Stanów Zjednoczonych dla państw afrykańskich. Tym bardziej że jeszcze jako senator interesował się kilkoma rejonami Afryki, szczególnie tymi, w których trwały konflikty zbrojne. Jako kandydat na prezy-denta poświęcił w kampanii kilka przemówień problemom państw dysfunk-cyjnych w Afryce, obiecując dla nich podwojenie amerykańskiej pomocy za-granicznej1284. Pierwsze posunięcia Białego Domu wydawały się potwierdzać te nadzieje. Administracja Obamy zapowiedziała znaczące zwiększenie fun-duszy na programy pomocowe w zakresie bezpieczeństwa dla najbardziej

1282 Ostatecznie broń nie została wyładowana i statek został zawrócony do Chin. Zimbabwe arms ship quits South Africa, BBC News, 19.04.2008, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7354428.stm (dostęp: 8.12.2010); A. Norman, Mugabe, Teacher…, op. cit., s. 146–147; D. Brautigam, The Dragon’s Gift, op. cit., s. 289–291.

1283 K. Wiatr, Trudne początki AFRICOMu, 5.10.2008, http://www.psz.pl/tekst-13863/Trudne--poczatki-AFRICOMu (dostęp: 15.12.2010).

1284 M.S. Indyk, K.G. Liberthal, M.E. O’Hanlon, Zmieniając historię. Polityka zagraniczna Bara-cka Obamy, Warszawa 2013, s. 219.


zagrożonych terroryzmem państw afrykańskich, co miało udowodnić, że nowa administracja kontynuuje kurs wyznaczony wobec Afryki przez prezydenta G.W. Busha1285. Na początku maja 2009 roku administracja Obamy przedłoży-ła po raz pierwszy Kongresowi propozycje budżetowe na rok finansowy 2010, w których znalazły się propozycje znaczącego podniesienia nie tylko nakła-dów na pomocowe programy w zakresie bezpieczeństwa, lecz także wydatków AFRICOM-u. Administracja zaproponowała 263 mln dolarów na wydatki bezpośrednio związane z utrzymaniem AFRICOM-u, w tym zwiększenie per-sonelu dowództwa i zabezpieczenie dla jego działań transportu powietrznego. Przewidywano także środki z budżetu Departamentu Obrony w wysokości 300 mln dolarów na pokrycie wydatków AFRICOM-u realizowanych w ramach wspierania operacji Transsaharyjskiej Inicjatywy Anty terrorystycznej. Ponad-to wydzielono środki na rozbudowę najważniejszej bazy AFRICOM-u w Afry-ce – Camp Lemonnier w Dżibuti, a także na roczną opłatę za dzierżawę terenu (wielkości 500 akrów) w wysokości 30 mln (sam koszt utrzymania bazy miał wynieść 170 mln dolarów)1286.

Wraz ze zwiększeniem zaangażowania finansowego administracja Obamy starała się podkreślić przede wszystkim humanitarny i pomocowy wymiar AFRICOM-u, uwypuklając takie aspekty jego działań, jak misje stabilizacyj-ne, a także dostarczanie pomocy humanitarnej. Między innymi temu zada-niu miała służyć dwudniowa wizyta prezydenta Baracka Obamy w Afryce. Podczas przemówienia w parlamencie Ghany 11 lipca 2009 roku prezydent Obama przedstawił założenia swojej polityki wobec kontynentu afrykańskie-go, deklarując, że większość wysiłków Biały Dom chce skierować na wsparcie projektów, których celem będzie walka z korupcją i przeciwdziałanie łamaniu praw człowieka. Przesłanie Obamy miało szczególną wymowę, gdyż w prze-mówieniu nawiązywał do swoich afrykańskich korzeni po ojcu, który pocho-dzi z Kenii. Padło też zdanie odnoszące się bezpośrednio do AFRICOM-u: „Chcę wyrazić się jasno: nasze afrykańskie dowództwo nie służy jedynie zazna-czeniu obecności USA na kontynencie afrykańskim, ale ma być odpowiedzią na wyzwania dotyczące bezpieczeństwa Ameryki, Afryki i całego świata”1287. W sierpniu tegoż roku amerykańską dyplomatyczną ofensywę w Afryce

1285 N. van de Wale, Obama and Africa: Lots of Hope, Not Much Change, „Foreign Affairs”, Sep-tember/October, Vol. 94, No. 5, 2015 s. 54.

1286 D. Volman, Africom to Continue Under Obama, Global Research, http://www.globalre-search.ca/index.php?context=va&aid=14131 (dostęp: 15.12.2010).

1287 Obama’s Speech in Ghana [Remarks by the president to the Ghanaian Parliament], 11.07.2009, http://www.america.gov/st/texttrans-english/2009/July/20090711110050abretnuh0.1079783.html (dostęp: 17.12.2010); Obama Visit Stirs Pride Among Ghanaians, „The Washington Post” 11.07.2009,


kontynuowała sekretarz stanu Hillary Clinton, która podczas jedenastodnio-wej wizyty odwiedziła siedem państw1288. W trakcie sprawowania urzędu pre-zydenckiego Obama odbył cztery oficjalne podróże do państw Afryki Subsa-haryjskiej. Wspomniana wcześniej pierwsza wizyta miała miejsce w Ghanie w lipcu 2009 roku. Druga, na przełomie czerwca i lipca 2013 roku, objęła Senegal, RPA i Tanzanię. Trzecia była związana z ceremoniami pogrzebowy-mi Nelsona Mandeli w Republice Południowej Afryki w grudniu 2013 roku. W trakcie czwartej wizyty, w lipcu 2015 roku, prezydent odwiedził Kenię i Etiopię1289. W trakcie tych wizyt jednym z kluczowych tematów były kwestie bezpieczeństwa oraz zaangażowania odwiedzanych państw w walkę z terrory-zmem. Jak ujawniła niedawno prasa, zarówno Ghana, jak i Senegal zgodziły się na przyjmowanie więźniów z Guantanamo i przetrzymywanie ich w wię-zieniach na swoim terytorium. Przywódcy tych państw mogli w zamian liczyć na poparcie Waszyngtonu1290.

Krytycy zauważają, że ceną, jaką Waszyngton płaci za budowanie sojuszu antyterrorystycznego w Afryce, jest przymykanie oka na łamanie praw czło-wieka i zasad demokratycznych przez reżimy sojuszniczych państw. Podczas swojej ostatniej wizyty w Etiopii w lipcu 2015 roku Obama dwukrotnie pod-kreślił, że rząd tego kraju został wybrany w sposób demokratyczny, mimo że wybory nie przebiegały zgodnie z demokratycznymi zasadami. Kiedy podczas tej samej podróży odwiedził Kenię, rządzoną przez skorumpowany i semiautorytarny reżim, wyraził nadzieję, iż będzie on kontynuował drogę prowadzącą do rozwoju silnej, odpowiedzialnej i przejrzystej demokracji1291.

W ostatnich latach uległa zmianie także sytuacja związana z ekonomiczną rywalizacją pomiędzy USA i Chinami o surowce naturalne w Afryce, a najbar-dziej jest to widoczne w kontekście ropy naftowej. Drastyczny spadek cen tego surowca bardzo mocno zaważył na imporcie z Afryki. Według danych za okres od grudnia 2014 do maja 2015 roku import afrykańskiej ropy naftowej do USA

1288 Clinton’s Africa Trip Ends With a Promise, „The Washington Post” 15.08.2009, http://www. washingtonpost.com/wp-dyn/content/story/2009/08/14/ST2009081403320.html?sid=ST2009 081403320 (dostęp: 12.12.2010); Ofensywa dyplomatyczna Hillary Clinton w Afryce, „Gazeta Wybor-cza” 5.08.2009, http://wyborcza.pl/1,76842,6898467,Ofensywa_dyplomatyczna_Hillary_Clinton_ w_Afryce.html (dostęp: 12.12.2010).

1289 Presidential and Secretaries Travels Abroad, President Barack Obama, Office of the Historian, Department of State, https://history.state.gov/departmenthistory/travels/president/obama-barack (dostęp: 13.11.2016).

1290 B.B. Diop, The Danger of „Yes Sir” Politics, „New African” 2016, June, s. 21–23.1291 L. Diamond, Democracy in Decline: How Washington Can Reverse the Tide, „Foreign Affairs”

2016, Vol. 95, No. 4, July/August, s. 154–155.


był najniższy od lat siedemdziesiątych1292. Odwrót USA od importu afrykańskiej ropy naftowej można prześledzić na przykładzie największego producenta tego surowca w Afryce Subsaharyjskiej – Nigerii, która w szczytowym roku 2011 była piątym największym dostawcą ropy naftowej do USA. W latach 2005–2011 Sta-ny Zjednoczone importowały z Nigerii przeciętnie między 9% a 11% ropy nafto-wej, po czym nastąpił drastyczny spadek. W 2012 roku import nigeryjskiej ropy naftowej do USA spadł do 6%, w 2013 wynosił 4%, a w 2014 wyniósł niespełna 1%, czyli spadł do najniższego poziomu od momentu, kiedy USA zaczęły im-portować ten surowiec z Nigerii w 1973 roku1293. Zatem obecnie, z perspektywy kilku lat, rywalizacja z Chinami o ten strategiczny surowiec wydaje się mało istotna, choć była bardzo mocno podnoszona w literaturze przedmiotu jako jed-na z głównych przyczyn powstania AFRICOM-u1294.

Tymczasem coraz większego znaczenia dla Waszyngtonu nabiera współ-praca z państwami afrykańskimi nie tylko w zakresie bezpieczeństwa, lecz także rozwoju gospodarczego i procesu wspierania tzw. dobrych rządów (good governance). USA zostały zmuszone do zmiany podejścia w swej polityce za-granicznej w Afryce, która nie byłaby już tylko definiowana kwestiami walki z terroryzmem, ale bardziej promowała rozwiązania demokratyczne, prawa człowieka, wolność prasy czy respektowanie praw mniejszości etnicznych. Polityka wspierania rządów tylko z punktu widzenia ich zaangażowania w walkę z terroryzmem nie tylko okazała się krótkowzroczna, ale przyniosła długofalowe szkody dla regionu. Przykładem takim mogą być relacje erytrej-sko-etiopskie i ich konsekwencje dla Rogu Afryki. Po wojnie między tymi państwami (1998–2000) Komisja Graniczna powołana przez ONZ (Eritrea-Ethiopia Boundary Commission) przyznała sporne miasto Badme Erytrei1295. Etiopia, mając wsparcie USA, będące konsekwencją zaangażowania Addis Abeby w Somalii, nie dostosowała się do wyroku Komisji w 2002 roku. Spowodowało to wspieranie przez Erytreę organizacji terrorystycznych w Somalii i podsycanie separatyzmów wewnętrznych w Etiopii1296.

1292 Where Does America’s Oil Come from?, World Economic Forum, http://www.weforum.org/agenda/2015/08/where-america-oil-come-from (dostęp: 14.02.2016).

1293 U.S. Imports of Nigerian Crude Oil, EIA, https://www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=NGA (dostęp: 14.02.2016).

1294 Z pewnością ma to też związek z niestabilnością polityczną w Delcie Nigru.1295 United Nations 2006, Reports of International Arbitral Awards. Decision Regarding Deli-

mitation of the Border Between Eritrea and Ethiopia, 13 April 2002, Vol. XXV, s. 83–95, http://legal.un.org/riaa/cases/vol_XXV/83-195.pdf (dostęp: 20.08.2016); wywiad z półkownikiem Andrzejem Joźwiakiem, członkiem misji stabilizacyjnej w Erytrei, Kraków, 4.06.2014.

1296 C. Abraham, Eritrea – Ethiopia Tensions, op. cit., s. 50–52.


Zaangażowanie USA w Afryce ma swoją cenę, obecnie wszystkie ugrupo-wania terrorystyczne za głównego swego wroga uważają Stany Zjednoczone. Wyraźnie widać to w programach wszystkich ugrupowań, a przykładem może być oświadczenie rzecznika organizacji Boko Haram Musa Tanko z marca 2010 roku:

Islam nie uznaje międzynarodowych granic. Będziemy przeprowadzać nasze operacje wszędzie na świecie, jeśli pojawi się taka możliwość. Stany Zjednoczone są pierwszopla-nowym celem za ich ucisk i agresję skierowaną przeciwko muzułamańskim narodom, zwłaszcza w Iraku i Afganistanie, za ich ślepe poparcie dla Izraela mordującego naszych palestyńskich braci (…)1297.

Afrykanie z rozczarowaniem oceniają osiem lat polityki prezydenta Obamy względem swego kontynentu, szczególnie że wiązali wielkie na-dzieje z jego osobą. Większość złożonych obietnic nie została w pełni zre-alizowana, wyjątkiem jest zwiększenie militaryzacji kontynentu1298. Poniżej przedstawiono dziesięć państw, do których w roku 2016 miała napłynąć naj-większa pomoc z USA. Mimo iż w pierwszej dziesiątce znajdują się czte-ry państwa z Afryki Subsaharyjskiej (Kenia, Nigeria, Tanzania i Uganda), to wartość łącznej pomocy, jaka była dla nich planowana, nie przekraczała kwoty 2,3 mld dolarów, czyli 20% ogólnej sumy przeznaczonej dla wymie-nionych poniżej dziesięciu państw1299: Izrael – 3,1 mld, Afganistan – 1,5 mld, Egipt – 1,4 mld, Jordania – 1 mld, Pakistan – 803 mld, Kenia – 630 mld, Ni-geria – 607 mld, Tanzania – 590 mld, Ukraina – 513 mld, Uganda – 469 mld.

Wynik wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych z listopada 2016 roku, w których zwycięzcą okazał się kandydat Partii Republikańskiej Donald Trump, stawia wiele znaków zapytania związanych z polityką za-graniczną nowej administracji, co siłą rzeczy dotyczy także Afryki. Wpisuje się to zresztą w nastroje społeczne w USA, w których pierwszy raz od 50 lat, według badań opinii publicznej, większość Amerykanów nie chce zaangażo-wania USA w rozwiązywanie problemów globalnych poprzez militarne zaan-gażowanie na taką skalę jak dotychczas. Społeczeństwo oczekuje raczej od rzą-dzących skupienia się na rozwiązywaniu własnych problemów wewnętrznych i pilnowaniu własnych interesów. Coraz częściej mówi się o strategii offshore balancing, polegającej na wycofywaniu sił wojskowych z różnych części świa-ta i wywieraniu na nie wpływu przede wszystkim za pomocą instrumentów

1297 S. Piłaszewicz, Odrodzenie i radykalizacj sekty Boko Haram, op. cit., s. 13.1298 O. Wambu, Obama: The Final Verdict „New African” 2016, No. 565, October, s. 106.1299 Where the Most US Foreign Aid Will Be Spent in 2016, „New African” 2016, No. 560, April, s. 8.


politycznych i gospodarczych oraz zachęcaniu najsilniejszych państw w regio-nie i sojuszników do większego, także militarnego, zaangażowania się w spra-wy ich regionu. Amerykańskie interwencje wojskowe przeprowadzano by tyl-ko wówczas, gdy stałoby się to absolutnie konieczne1300.

Trump jako kandydat w wyborach prezydenckich w zasadzie nie wypowia-dał się na temat Afryki, wielu analityków politycznych jest natomiast zdania, że jego administracja jeszcze w większym stopniu odejdzie od pryncypiów dotyczących uzależniania relacji politycznych Waszyngtonu z państwami afrykańskimi od kwestii demokracji i przestrzegania praw człowieka. Jednym słowem realizacja interesów ekonomicznych i bezpieczeństwa USA będzie na-stawiona na skuteczność i uzyskanie jak największych korzyści, gdyż Trump najprawdopodobniej nie będzie miał żadnych skrupułów, by robić interesy z afrykańskimi dyktatorami1301.

1300 J.J. Mearsheimer, M. Walt, The Case for Offshore Balancing, „Foreign Affairs” 2016, July/August, s. 70–74.

1301 J. Zimmerman, Trump, as Africans See Him, „New African” 2016, No. 564, October, s. 15; Tillerson’s Dilemma: Business or Diplomacy First?, „New African” 2017, No. 571, April, s. 28–29.

465Zakończenie 465

Zakończenie

Boże, błogosław AfrykęBłogosław jej przywódcówMądrość, jedność i pokój– oto nasza tarcza,Afryki i jej ludu!

Hymn Tanzanii1302

Książka jest owocem wieloletnich badań prowadzonych nad dysfunkcyjnością państwa w Afryce Subsaharyjskiej. Podstawowym celem pracy było wskaza-nie najważniejszych kontekstów mających wpływ na dysfunkcyjność państw w omawianym regionie, dotyczących kwestii historycznych, geograficznych, ekonomicznych, politycznych i militarnych. Kierując się kluczem „dysfunk-cyjność i kontekst”, starałem się także o uchwycenie zjawiska powszechnego dla analizy dysfunkcyjności państwa z uwzględnieniem specyfiki obszaru, w którym zjawisko występuje.

Poważnym wyzwaniem w pracy nad niniejszą monografią była wielość zmiennych, a także dynamiczna sytuacja w regionie, głównie pod względem politycznym (zamachy stanów, wybuchy walk wewnętrznych) oraz gospodar-czym – sytuacja gospodarcza państw omawianego regionu w ostatniej deka-dzie zmieniała się na lepsze, by w ostatnich dwóch latach (2016–2017) ulec pogorszeniu w wyniku regresu ekonomicznego. Innym problemem było wy-kazanie zależności między dysfunkcyjnością państwa a regionem zarówno jego położenia, jak i sąsiedztwa. Problem ten można na użytek niniejszej publikacji nazwać swoistym „eksportem dysfunkcyjności” lub kwestią złego sąsiedztwa. W Afryce Subsaharyjskiej możliwe jest wyodrębnienie całych regionów, w których znajdują się państwa o wysokim stopniu dysfunkcyjno-ści sąsiadujące z sobą. Badania wykazały też, że państwa, które znajdują się w sąsiedztwie państw o wysokim stopniu dysfunkcyjności, są w większym stopniu narażone na to, że same staną się dysfunkcyjne. Ponadto państwom

1302 Z. Podobińska, Tanzańczycy chcą mieć „swój” hymn państwowy, „Afryka” 2008/2009, nr 28, s. 28.

466466 Zakończenie

położonym w takich regionach jest dużo trudniej podźwignąć się z dysfunk-cyjności. Są one także bardziej podatne na konflikty wewnętrzne i kryzysy humanitarne.

Starałem się kompleksowo opracować wszystkie najważniejsze uwarunko-wania dysfunkcyjności państw Afryki Subsaharyjskiej, wykorzystując zarów-no literaturę przedmiotu, raporty organizacji humanitarnych i pomocowych, jak i rankingi dysfunkcyjności. Ważnym elementem prac były własne badania terenowe prowadzone w państwach afrykańskich reprezentujących wszystkie regiony kontynentu, jak i w państwach w różnym stopniu dotkniętych zja-wiskiem dysfunkcyjności. Ogółem w latach 2010–2017 prowadziłem badania terenowe w 20 państwach afrykańskich, co – biorąc pod uwagę specyfikę kon-tynentu oraz rzeczywistość państw dysfunkcyjnych – było zadaniem czaso-chłonnym i trudnym (np. ze względów bezpieczeństwa), choć niezbędnym w celu weryfikacji danych zastanych. Wyniki badań były także konsultowane z badaczami zagranicznymi (również afrykańskimi), zajmującymi się zjawi-skiem dysfunkcyjności państw bądź państwowością w Afryce Subsaharyjskiej.

Badania nad państwami dysfunkcyjnymi są w swej istocie transdyscypli-narne, korzystają bowiem z osiągnięć wielu dyscyplin naukowych, jak nauki o polityce, nauki o bezpieczeństwie, stosunki międzynarodowe, historia, so-cjologia, etnologia, kulturoznawstwo, ekonomia czy studia nad rozwojem. W swej części teoretycznej opracowanie stanowi próbę szerszego spojrzenia na problemy definicyjne i terminologiczne obecne w badaniach nad państwa-mi dysfunkcyjnymi.

Państwa Afryki Subsaharyjskiej od początku ich powstania w większości nie były gotowe, by sprawnie funkcjonować ani pod względem instytucjonal-nym (brak wystarczającej liczby osób wykształconych, które mogłyby stanowić aparat urzędniczy niezbędny do właściwego funkcjonowania instytucji pań-stwa), ani ekonomicznym (brak podstaw ekonomicznych związanych z fak-tem, iż gospodarki tych państw były ekonomicznie powiązane z metropoliami kolonialnymi i od nich uzależnione). Powstanie państw w tym regionie było głównie wynikiem sytuacji międzynarodowej – dekolonizacji oraz ambicji nielicznych afrykańskich elit politycznych, które dążyły do jak najszybszego przejęcia władzy w nowo powstałych państwach. Nie bez wpływu pozostawała zimnowojenna rywalizacja Wschód–Zachód. Większość tych sztucznych two-rów państwowych nie miałaby szansy przetrwać, gdyby nie polityka wspól-noty międzynarodowej, która uważała, że suwerenność państw powinna być broniona bez względu na ich skuteczność i realny zakres wypełnianych funk-cji. Przyjęcie przez OJA zasady uti possidetis nie pozwoliło na naturalny cykl

467Zakończenie 467

tworzenia się państw, co z kolei było związane z obawą przed bałkanizacją tego regionu i wybuchem wojen o granice. Przykładem może być niedopuszczenie w początkowym okresie niepodległości do secesji Biafry w Nigerii czy Katan-gi w DRK. Jak pokazuje historia, problem ten do dzisiaj nie jest rozwiązany, a wielu polityków, obserwatorów i badaczy uważa, że Afryka Subsaharyjska powinna mieć szanse na ponowną redefinicję granic. W ostatnich latach przy-kładem żelaznego trzymania się zasady uti possidetis jest sprawa Somali landu, który w 1991 roku ogłosił niepodległość i jest najbardziej stabilnym obszarem znajdującej się w stanie upadku państwowości Somalii1303.

Według niektórych badaczy to paradoksalnie suwerenność jest źródłem największej siły niewydolnych elit politycznych sprawujących władzę w pań-stwach Afryki Subsaharyjskiej. Dla ludności zamieszkującej najbardziej dys-funkcyjne państwa omawianego regionu owa suwerenność jest z kolei źród-łem braku bezpieczeństwa i niestabilności, gdyż w najbardziej dysfunkcyjnych państwach elity rządzące zawłaszczają aparat państwowy dla własnych par-tykularnych celów, zwykle nie licząc się z potrzebami obywateli. Państwo staje się prywatnym folwarkiem rządzących oraz ich klientów politycznych i grup interesów. Dlatego też elity państw dysfunkcyjnych nie są zaintere-sowane budowaniem silnego aparatu bezpieczeństwa państwa z wyjątkiem własnych oddanych sobie służb specjalnych służących do podtrzymania ich władzy. Jednocześnie państwa te, o słabej kondycji sektora bezpieczeństwa, są w znacznym stopniu opresyjne wobec własnych obywateli. Paradoks sytuacji polega na tym, że w zdecydowanej większości państwa afrykańskie są wolne od zagrożenia zewnętrznego, a w dużo większym stopniu zagrożone konflik-tami wewnętrznymi1304.

Nie ulega wątpliwości, że na obszarze Afryki Subsaharyjskiej znajduje się największa liczba państw dotkniętych wysokim stopniem dysfunkcyjno-ści, co w skali globu wynosi 70% ogólnej liczby państw tak klasyfikowanych. Od zakończenia zimnej wojny co najmniej siedem państw w regionie Afryki Subsaharyjskiej doświadczyło sytuacji, w której w pewnym przedziale czasu nastąpił całkowity rozkład instytucji państwa bądź czasowy rozpad jego te-rytorium. Były to: Demokratyczna Republika Konga, Liberia, Mali, Repub-lika Środkowoafrykańska, Sierra Leone, Rwanda i Somalia. Region ten wy-różnia się także największą liczbą konfliktów zbrojnych i największą skalą uchodźstwa, ma także najniższy stopień rozwoju gospodarczego, średnią życia

1303 Na podstawie wywiadu z Abdirahmanem Mohamedem Abdullahem, przewodniczącym parlamentu Somalilandu, Hargeisa, 27.02.2011.

1304 L. Brock, H. Holm, G. Sørensen, M. Stohl, Fragile States…, op. cit., s. 159–160.

468468 Zakończenie

i wskaźnik edukacji oraz najwyższy wskaźnik śmiertelności i stopień łamania praw człowieka. Afryka Subsaharyjska posiada najwyższy na świecie współ-czynnik wieloetniczności, co często przekłada się na konflikty wewnętrzne. Jeśli dodamy do tego brak wykształcenia i kompetencji elit oraz wysoką ko-rupcję, otrzymamy zespół czynników bezpośrednio prowadzących do słabości lub wręcz niewydolności instytucji państwa.

Choć większość państw Afryki Subsaharyjskiej ma podobne problemy, to jednak skala ich natężenia jest różna. Przykładowo faktyczny brak państwo-wej służby zdrowia i fatalny stan edukacji w Republice Środkowoafrykańskiej nie przystaje do Zimbabwe, gdzie bezwzględna dyktatura Roberta Mugabe ter-roryzuje opozycję, nagminnie łamie prawa człowieka, bezprawnie wywłaszcza białych farmerów, przywłaszcza państwowe środki, fałszuje wybory, ale akurat na polu edukacji odnotowuje sukces, gdyż odsetek osób niepiśmiennych na-leży do jednych z najniższych w Afryce. Również pod względem bezpieczeń-stwa i przestępczości sytuacja wygląda dużo lepiej niż w bogatszej i dużo lepiej ocenianej w rankingu FSI Republice Południowej Afryki. W tym miejscu na-leżałoby się zastanowić, w jakim stopniu rankingi określające dysfunkcyjność za pomocą różnych współczynników oddają rzeczywistą prawdę o kondycji państw. Wydaje się oczywiste, że państwa Afryki Subsaharyjskiej nie powin-ny być zrównane w procesie badawczym z rozwiniętymi państwami Zachodu. Niestety badacze reprezentujący różnego rodzaju think tanki, uzbrojeni w na-rzędzia informatyczne, komputery i matematyczne wzorce, wyliczają mecha-nicznie współczynniki niemające często odzwierciedlenia w rzeczywistości. Przykładem na to może być chociażby wrzucanie do przysłowiowego jednego worka Republiki Środkowoafrykańskiej, Somalii czy Demokratycznej Repub-liki Konga wraz z Zimbabwe, Kamerunem, Nigerią, Kenią czy Etiopią. Gdyby dysfunkcyjność mierzyć na przykład subiektywnymi obserwacjami osoby nie-wprowadzonej w temat, podróżującej tylko po stolicach państw afrykańskich z pierwszej trzydziestki FSI, kolejność ich miejsc w rankingu mogłaby być inna.

Starałem się w niniejszej monografii przedstawić najważniejsze czynniki odpowiedzialne za dysfunkcyjność państw Afryki Subsaharyjskiej, nie sku-piając się jedynie na państwach, które zajmują w rankingach badających dys-funkcyjność najwyższe pozycje. Spacer po centrum Johannesburga (RPA, FSI 2016 – 108.) jest z pewnością bardziej niebezpieczny niż po ulicach Harare (Zimbabwe, FSI 2016 – 16.), a wspomniana stolica Zimbabwe jest też dużo bardziej atrakcyjna niż stolice państw klasyfikowane jako mniej dysfunkcyj-ne – Lusaka (Zambia, FSI 2016 – 49.) czy Lomé (Togo, FSI 2016 – 51.), choć niewątpliwie w każdym z tych miast żyje elita finansowa oraz setki tysięcy

469Zakończenie 469

ludzi pogrążonych w nędzy i beznadziei, zaś wszystkie są otoczone pierście-niem slumsów.

Przykładem nieadekwatności rankingów dysfunkcyjności do sytua-cji politycznej jest Mali, które mimo wysokiej lokaty w rankingu FSI za rok 2012 (79. miejsce) uległo w tymże roku zupełnemu rozkładowi na kilkanaście miesięcy. Obecnie Mali zajmuje 29. pozycję w rankingu FSI 2016. Przykład ten potwierdza również, iż dysfunkcyjność państwa w Afryce Subsaharyjskiej jest zjawiskiem bardzo dynamicznym – do drastycznej zmiany sytuacji może dojść w ciągu kilku miesięcy.

Na dużym obszarze Afryki Subsaharyjskiej wciąż trwają konflikty zbroj-ne bądź gwałtowne protesty pociągające za sobą ofiary śmiertelne (Somalia, Sudan Południowy, Nigeria, Etiopia). Po kilku latach względnego spokoju na wodach Zatoki Adeńskiej od przełomu 2016 i 2017 roku powraca problem piractwa somalijskiego. Według raportu Center for International Maritime Security (CIMSEC) w najbliższych miesiącach spodziewane jest nasilenie się tego procederu1305. W części państw, w których niedawno zakończył się kon-flikt (i które muszą się zmagać ze zniszczeniami, występującym kryzysem hu-manitarnym, klęską głodu, epidemiami, a także kwestiami uchodźców i osób wewnętrznie wysiedlonych), panuje wciąż napięta sytuacja grożąca ponow-nym wybuchem konfliktu (Mali, Republika Środkowoafrykańska, Demokra-tyczna Republika Konga).

Z perspektywy regionalnej nie ulega wątpliwości, że obszarem najbardziej dysfunkcyjnym w Afryce Subsaharyjskiej jest środkowo-wschodnia część sub-kontynentu. Czad, Sudan, Sudan Południowy, Republika Środkowoafrykańska i Demokratyczna Republika Konga – wszystkie te, graniczące z sobą, państwa znajdują się w pierwszej dziesiątce FSI. Drugim obszarem niestabilności i dys-funkcyjności jest szeroko rozumiany Róg Afryki ze znajdującą się w stanie upadku Somalią na czele. Poza Dżibuti wszystkie pozostałe państwa są sklasy-fikowane wśród najbardziej dysfunkcyjnych państw świata (Etiopia, Erytrea, Kenia, Sudan, Sudan Południowy). Najbardziej niekorzystny obrót w ostatnich miesiącach 2016 roku przybrały sprawy w Etiopii, która mozolnie, od czasu upadku reżimu Mengystu, nie ustawała w wysiłkach na drodze budowy spraw-nego państwa i rozwoju gospodarki. Niewątpliwie śmierć Melesa Zenawiego w 2012 roku, który mimo krytyki opozycji cieszył się dużym autorytetem za-równo w kraju, jak i za granicą, postawiła znak zapytania w kwestii przyszłości

1305 J. Tallis, Is Somali Piracy Back?, Center for International Maritime Security, 14.03.2017, http://cimsec.org/somali-piracy-back/31411 (dostęp: 16.03.2017).

470470 Zakończenie

kursu politycznego Addis Abeby i pozostaje nie bez znaczenia dla obecnej sy-tuacji państwa etiopskiego1306. Dramatyczna sytuacja ma miejsce w Sudanie Południowym, gdzie spór dwóch polityków walczących o władzę i największe ugrupowania polityczne utożsamiane zarazem z dwiema największymi grupa-mi etnicznymi doprowadził do wojny domowej, która może przybrać rozmiary ludobójstwa na skalę, jaką znamy z Rwandy. Obecnie (maj 2017) ponad 3,7 mln osób jest zagrożonych głodem w Sudanie Południowym i wymaga natychmia-stowej pomocy żywnościowej organizacji humanitarnych. W państwie dochodzi też do czystek etnicznych, o czym alarmuje Przewodnicząca Komisji Praw Czło-wieka ONZ Yasmin Sooka1307. Według szacunków konflikt wewnętrzny do po-łowy 2016 roku pochłonął życie ponad 50 tys. ludzi, w większości cywilów1308.

W następstwie pogłębiającej się przemocy ze strony zbrojnej islamskiej or-ganizacji Boko Haram konflikt w północno-wschodniej Nigerii nasilił się pod względem zasięgu i liczby ofiar, stwarzając poważne zagrożenie dla stabilności najludniejszego państwa Afryki, a także dla bezpieczeństwa i pokoju w regionie. W latach 2009–2016 straciło życie ponad 15 tys. osób. W 2015 roku Boko Ha-ram rozszerzyło swą terrorystyczną działalność na państwa sąsiadujące z Nige-rią, głównie Kamerun, Czad i Niger, zabijając około 1,4 tys. osób1309.

Mimo upływu czasu wciąż dają o sobie znać trwające od wielu lat kon-flikty, w których nie zostały wypracowane żadne trwałe rozwiązania. Walki w sudańskim Darfurze, Kordofanie Południowym i regionie Nilu Błękitnego nie osłabły, co więcej rozprzestrzeniły się na Kordofan Północny. W Darfurze wciąż mają miejsce potyczki pomiędzy bojówkami sprzymierzonych z rządem oraz zbrojnymi grupami opozycyjnymi, co prowadzi do ofiar śmiertelnych oraz przemieszczania się ludności cywilnej1310.

1306 J. Záhořík, Ethiopia’s Hegemony in the Horn of Africa: Internal Tension and External Chellenges Before and After Meles Zenawi, „The Journal of the Middle East and Africa” 2014, No. 5, s. 36–37.

1307 Statement by Yasmin Sooka, Chair of the Commission on Human Rights in South Sudan at the 26th Special Session of the UN Human Rights Council, United Nations Human Rights, Office of the High Commissioner, 14.12.2016; F. Oloch, Is UN Trusteeship the Solution?, „New African” 2017, No. 569, February, s. 36–37; Czystki etniczne w Sudanie Południowym, Polska Agencja Informa-cyjna, 3.12.2016, http://interpresspai.pl/pl/polityka-miedzynarodowa/item/7222-czystki-etniczne-w-sudanie-pd (dostęp: 22.04.2017).

1308 South Sudan – Five Years on, „New African” 2016, No. 563, July, s. 15.1309 Institute for Economics & Peace, Global Terrorism Index 2016, Nigeria, s. 27, http://eco-

nomicsandpeace.org/wp-content/uploads/2016/11/Global-Terrorism-Index-2016.2.pdf (dostęp: 29.12.2016).

1310 Human Rights Watch, Conflict and Abuses in Darfur, World Report 2016, Sudan, https://www.hrw.org/world-report/2016/country-chapters/sudan (dostęp: 5.02.2017).

471Zakończenie 471

W południowej i środkowej Somalii ponad 100 tys. cywilów zostało za-bitych, rannych lub wysiedlonych z powodu trwającego konfliktu zbrojnego między siłami prorządowymi, a islamskimi uzbrojonymi grupami Asz-Sza-bab. Wszystkie strony konfliktu naruszały międzynarodowe prawa człowie-ka i prawo humanitarne. Kiedy wyniku napiętej sytuacji politycznej w Etiopii rząd w Addis Abebie w październiku 2016 roku wycofał z Somalii kontyn-gent wojska, ofensywę przeprowadziły oddziały Asz-Szabab w południowo--wschodniej Somalii odzyskując część terytorium. W Somalii utrzymująca się niestabilność polityczna i susza, jaka trwała od listopada 2016 roku, spowodo-wały, że wzrasta liczba osób zagrożonych głodem. Według szacunków liczba ludności zagrożonej w maju 2017 roku wynosiła już 6,7 mln osób1311.

W najbliższym czasie przewidywanym obszarem największych konfliktów w Afryce Subsaharyjskiej może stać się region Sahelu, Afryki Środkowej oraz Rogu Afryki. Region Sahelu jest szczególnie niestabilny ze względu na wysoki stopień dysfunkcyjności tamtejszych państw, skrajne ubóstwo i brak perspek-tyw oraz wzrost siły radykalnych grup zbrojnych, zarówno o charakterze ideo-logicznym (islamiści), jak i związanych z przestępczością zorganizowaną1312. Niepewna sytuacja panuje w Demokratycznej Republice Konga, gdzie kryzys związany z postawą prezydenta Kabili, który nie chce ustąpić z urzędu mimo zakończenia drugiej kadencji, może doprowadzić do wybuchu konfliktu we-wnętrznego na dużą skalę1313.

Czy najbardziej dotknięte dysfunkcyjnością państwa Afryki Subsaharyj-skiej mają szanse w niedalekiej perspektywie przejść przez proces pozytywnych zmian? Czy zasoby naturalne Afryki pozwolą się jej podźwignąć gospodarczo, czy też dalej będą dla niej pułapką rozwojową? Czy wysoki przyrost naturalny i w rezultacie młody wiek społeczeństw da kontynentowi nowe możliwości rozwoju, czy przyniesie kolejne wojny, klęski głodu i ubóstwo? Czy wielo-etniczność – zamiast barierą – może stać się szansą dla rozwoju gospodarczego

1311 Arria-Formula Open Meeting on the Risk of Famine in the Conflict-Affected Areas, Secu-rity Council Report, 15.06.2017, http://www.whatsinblue.org/2017/06/arria-formula-meeting-on-the-risk-of-famine-in-conflict-affected-areas.php (dostęp: 17.06.2017); Ethiopian troop withdraw-al from Somalia Exposes Peacekeeping Problems, France24, 16.12.2016, http://www.france24.com/en/20161215-ethiopian-troops-withdraw-highlighting-peacekeeping-internationally-funded-peace-keeping (dostęp: 5.01.2017).

1312 J. Pawełek-Mendez, Biała księga obrony i bezpieczeństwa Francji 2013..., op. cit., s. 81.1313 F. Oluoch, Will Kabila hold on?, „New African” 2016, No. 562, June, s. 58–59; R. Maclean,

J. Burke, Democratic Republic of Congo Faces Civil War if President Fails to Quit, „The Guardian” 10.11.2016, https://www.theguardian.com/world/2016/nov/10/democratic-republic-of-the-congo-faces-civil-war-if-president-fails-to-quit (dostęp: 29.11.2016).

472472 Zakończenie

i społecznego? Czy postępująca globalizacja przyczyni się do stałego wzrostu i modernizacji krajów afrykańskich, czy w jeszcze większym stopniu zepchnie je na peryferie współczesnego świata? Oto kilka z najważniejszych pytań o przyszłość Afryki Subsaharyjskiej, przy odpowiedzi na które kwestia wy-stępowania zjawiska dysfunkcyjności państwa oraz podejmowane próby jego przezwyciężania wydają się niezwykle istotne.

Kontynent afrykański przeżywa gwałtowne zmiany społeczne, środo-wiskowe i ekonomiczne, czemu towarzyszy wciąż rosnąca w dużym tempie populacja i migracja do miast. Mimo że część państw Afryki Subsaharyjskiej dokonała znaczących postępów na drodze do osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwoju ONZ (Millenium Development Goals – MDG), to wciąż borykają się one z wysokim wskaźnikiem ubóstwa. Afryka Subsaharyjska ma także jeden z najwyższych wskaźników bezrobocia wśród młodzieży na świecie. W wielu państwach utrzymuje się wciąż trend wzrostu represji i kurczenia przestrzeni umożliwiającej aktywność polityczną. Część państw afrykańskich (Nigeria, Somalia, Niger, Kamerun, Mali, Kenia) stoi przed ogromnymi wyzwaniami dotyczącymi bezpieczeństwa, co jest związane z działalnością terrorystycz-nych grup zbrojnych (Asz-Szabab i Boko Haram). W wyniku aktywności tych ugrupowań kilka tysięcy osób straciło życie lub zostało uprowadzonych, dzie-siątki tysięcy musiało opuścić swoje domy i stało się uchodźcami wewnętrz-nymi bądź zewnętrznymi.

Wysiłki społeczności międzynarodowej, w szczególności operacje typu state-building, mające na celu naprawę instytucji państwa, stają się coraz istotniejszym wyzwaniem, przed którym stoją nie tylko bogate i rozwinięte kraje Zachodu. Operacje humanitarne, wojskowe i gospodarcze Organiza-cji Narodów Zjednoczonych, Unii Europejskiej czy Sojuszu Północnoatlan-tyckiego w Somalii, Demokratycznej Republice Konga, Sudanie, Sudanie Południowym, Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej pokazują, że od-budowa cywilnych instytucji państwa, a także zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego są trudne i kosztowne. Wymagają ponadto długoterminowego zaangażowania. Zabezpieczenie odpowiednich środków, sił zbrojnych i policyjnych oraz cywilnych ekspertów jest bardzo skompliko-wanym przedsięwzięciem1314.

1314 Temu zagadnieniu poświęcona jest publikacja: M. Derblom, E. Hagström Frisell, J. Schmidt, UN-EU-AU Coordination in Peace Operations in Africa, Stockholm 2008; zob. też P. Wołejko, Pań-stwa upadłe: wszystkich nie uratujemy, http://www.politykaglobalna.pl/2010/03/panstwa-upadle-wszystkich-nie-uratujemy (dostęp: 15.04.2013).

473Zakończenie 473

Zdaniem George’a Friedmana także pomoc humanitarna zbyt mocno zdominowała życie publiczne w wielu państwach tego kontynentu. Pomoc międzynarodowa nie zdoła jednak wywrzeć realnego wpływu na sytuację, ponieważ nie rozwiązuje najważniejszych problemów państw afrykańskich. W najlepszym razie zażegna problemy lokalne, w najgorszym – rozwinie ko-rupcyjno-patriarchalny układ między państwami darczyńcami i beneficjenta-mi. Co więcej, obecnie niewielu darczyńców naprawdę wierzy, że ich pomoc dla Afryki rozwiąże jej problemy1315.

Pomoc powinna być ponadto zorganizowana w sposób skoordynowany i przemyślany, by wydawane środki w istocie dawały szanse na rozwój, nie demoralizując lokalnych społeczności oraz nie zwiększając korupcji w elitach władzy. Wydaje się, że w przypadku niektórych państw afrykańskich, takich jak: Liberia, Sierra Leone, Rwanda i Etiopia, polityka pomocy dla tych krajów przynosi korzystne rezultaty. Dużo trudniejsza sytuacja występuje w Soma-lii, Demokratycznej Republice Konga, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Sudanie, Republice Środkowoafrykańskiej czy obecnie Mali. Rządy państw wysoko rozwiniętych już zrozumiały, że nie mogą sobie pozwolić na istnienie państw słabych i dysfunkcyjnych, nawet tych położonych w dalekiej odległości od ich granic. Jak pokazują przykłady Mali bądź Somalii, nie można takich państw pozostawić samym sobie, gdyż mogą się stać źródłem poważnych i nieprze-widywalnych problemów dla społeczności międzynarodowej. Warto zauwa-żyć, że również państwa kontynentu są coraz bardziej świadome istniejącego problemu. W wypowiedziach wielu prominentnych polityków afrykańskich przewija się nawoływanie do jedności afrykańskiej, która miałaby się objawiać w ścisłej współpracy politycznej i gospodarczej, co z jednej strony pozwoliłoby wygaszać konflikty, a z drugiej służyłoby szybszemu rozwojowi państw1316.

W wielu państwach Afryki Subsaharyjskiej mają miejsce represje i ograni-czanie przestrzeni politycznej. W Erytrei nie mogą działać żadne opozycyjne partie, niezależne media ani organizacje społeczeństwa obywatelskiego, a ty-siące więźniów politycznych jest bezprawnie przetrzymywanych. W ostatnich miesiącach w Etiopii ponownie przypuszczono atak na niezależnych dzienni-karzy oraz aresztowano niektórych członków partii opozycyjnych. W Rwandzie i Burundi nie dopuszcza się do prowadzenia przez społeczeństwo obywatel-skie krytyki wobec polityki rządu. Lista państw regionu, w których dziennika-rze, obrońcy praw człowieka i przeciwnicy polityczni są lub byli zastraszani,

1315 G. Friedman, Następna dekada. Gdzie byliśmy i dokąd zmierzamy, Kraków 2012.1316 Amina Mohamed: The Consensus Candidate. Interview, „New African” 2017, No. 568, Janu-

ary, s. 29–32.

474474 Zakończenie

więzieni, a nawet torturowani, wciąż się wydłuża. Represje lub ograniczenia prawa do wolności słowa, zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń występo-wały w Angoli, Burkina Faso, Kamerunie, Czadzie, Erytrei, Etiopii, Gwinei, Mauretanii, Rwandzie, Somalii, Suazi, Togo, Ugandzie, Zambii i Zimbabwe. W Angoli, Burundi i Gambii nowe ustawodawstwo i inne regulacje dodat-kowo ograniczały pracę mediów i społeczeństwa obywatelskiego. W Sudanie wolność słowa, zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń była nadal znacznie ograniczana pomimo podejmowanych przez rząd zobowiązań do rozpoczęcia dialogu narodowego w celu osiągnięcia pokoju w kraju i ochrony praw kon-stytucyjnych. Służba Bezpieczeństwa Narodowego w Sudanie Południowym (National Security Service – NSS) zamknęła redakcje gazet, zastraszała i bez-prawnie zatrzymywała dziennikarzy i dziennikarki, ograniczając swobodę wypowiedzi i uniemożliwiając prowadzenie debaty publicznej na temat spo-sobów zakończenia konfliktu zbrojnego. Jednocześnie południowosudański parlament uchwalił Ustawę o Służbie Bezpieczeństwa Narodowego przyzna-jącą NSS szerokie uprawnienia, w tym prawo do aresztowania i zatrzymania bez odpowiednich przepisów o niezależnym nadzorze lub zabezpieczeniach przed nadużyciami.

Niemniej jednak należy także zauważyć postęp w niektórych dziedzi-nach, jaki nastąpił w ciągu ostatnich lat. Przykładem może być kilkakrotnie wzmiankowany w tej pracy obszar Sahelu, którego państwa są wyjątkowo sła-be politycznie, zacofane gospodarczo i z powodu trudnych warunków klima-tycznych narażone na klęski suszy i głodu. Ponadto targane są konfliktami wewnętrznymi i plagą terroryzmu islamskiego. Nawet jednak na tym obszarze podejmowane są inicjatywy, które należy odnotować jako krok w kierunku postępu i zmian na lepsze. W ciągu ostatnich dziesięciu lat państwa Sahelu nawiedziły trzy duże klęski suszy, co zagroziło bezpieczeństwu żywnościowe-mu kilku milionów mieszkańców. Tradycyjne metody reagowania na kryzys w postaci apeli ONZ do państw członkowskich organizacji o dostarczanie po-mocy zwykle były mocno spóźnione, ponadto pomoc ta nierzadko dystrybu-owana była chaotycznie. W styczniu 2015 roku, tuż po kolejnej klęsce suszy, jaka dotknęła Mauretanię, Niger i Senegal, państwa te otrzymały wsparcie fi-nansowe w wysokości 26 mln dolarów od państw Unii Afrykańskiej w ramach programu Afrykańskiego Funduszu Reagowania Kryzysowego (African Risk Capacity – ARC). Mauretania użyła tych funduszy do czasowej dystrybucji żywności na obszarach w największym stopniu dotkniętych suszą. Władze Ni-gru wykorzystały pieniądze na dotacje dla farmerów, by mogli podźwignąć

475Zakończenie 475

swe gospodarstwa, które ucierpiały w wyniku suszy, Senegal zaś przeznaczył środki na odtworzenie pogłowia bydła dla hodowców1317.

W ostatnich latach w Afryce Subsaharyjskiej zaszły gwałtowne przeobra-żenia społeczne, środowiskowe i ekonomiczne, a szybko rosnąca populacja, wzrost gospodarczy i urbanizacja przyczyniły się w wielu częściach konty-nentu do radykalnych zmian w życiu ludności. Raport Milenijne cele rozwo-ju w Afryce1318, opublikowany w 2015 roku, wskazywał, że osiem z dziesięciu państw, które w największym zakresie realizowały zakładane cele, znajdowa-ło się w Afryce1319. Mimo że ogólny wskaźnik ubóstwa na kontynencie spadł w ciągu ostatnich 25 lat o 28%, to jednak wciąż znaczna część ludności żyje poniżej granicy ubóstwa (41%)1320. Z pewnością wpływ na to mają konflikty, które wciąż nękają społeczeństwa państw Afryki Subsaharyjskiej. Nie ulega wątpliwości, że niewydolność instytucji państwowych przekłada się na wszyst-kie dziedziny życia społeczeństw, poprawa tej sytuacji ma fundamentalne znaczenie nie tylko dla regionu Afryki Subsaharyjskiej, lecz także dla całego świata, gdyż przy obecnej globalizacji państwa te mogą stać się poważnym czynnikiem destabilizującym, co wyraźnie pokazała fala niekontrolowanej emigracji z Afryki do Europy w latach 2015–2017.

1317 African Risk Capacity, Vision and Mission, http://www.africanriskcapacity.org/2016/10/29/vision-and-mission (dostęp: 28.01.2017); G. Levenson Keohane, S. Madsbjerg, The Innovative Finance Revolution, op. cit., s. 165.

1318 Millennium Development Goals Report 2015, United Nations, New York 2015, http://mdgs.un.org/unsd/mdg/Resources/Static/Products/Progress2015/English2015.pdf (dostęp: 24.01.2016).

1319 Milenijne Cele Rozwoju zostały w 2015 roku zastąpione Zrównoważonymi Celami Roz-woju (Sustainable Development Goals – SDGs), które charakteryzują się znacznie szerszym horyzontem zaplanowanych działań oraz perspektywą do 2030 roku. The Global Goals, http://ungc.org.pl/sdg/sustainable-develompent-goals (dostęp: 30.01.2017); J. Nakonieczna-Bartosie-wicz, Nowa Agenda na rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2010 ONZ. Znaczenie dla porządku międzynarodowego [w:] Tendencje i procesy rozwojowe współczesnych stosunków międzynarodo-wych, red. M.G. Gawrycki i in., Warszawa 2016, s. 169–176.

1320 United Nations, Millenium Development Goals Report 2015, op. cit., s. 14.

477Przeprowadzone rozmowy i wywiady 477

Przeprowadzone rozmowy i wywiady

Abdirahman Mohamed Abdullahi, przewodniczący parlamentu Somalilandu, Hargeisa, 27.02.2011.

Abdirahman Yusuf Duale, Academy for Peace and Development, Hargeisa, 27.02.2011.Abdoulie Janneh, dyrektor wykonawczy Mo Ibrahim Foundation ds. rządów i instytucji

w Afryce, Mo Ibrahim Foundation, Dakar Office, Dakar, 25.07.2016.Alamirew Tena, dyrektor Etiopskirgo Instytutu Zasobów Wodnych, Ethiopian Institute of

Water Resources, Addis Abeba University, Addis Abeba, 7.03.2012.Asante Pumpuni Kojo, Ghana Center for Democratic Development, Ghana, Akra,

5.08.2016.Bebe Noel, kierownik ośrodka SOS Children’s Villages, Republika Środkowoafrykańska,

Bouar, 29.07.2010.Bertocchi Ione, lekarka, misjonarka świecka, Bouar, 29.07.2010.Bereketeab Redie, The Nordic Africa Institute, Uppsala, 12.06.2014. Biague Pinto Feliciano, Red Cross Society of Guinea Bissau, Bissau, 29.07.2016.Bueha Hamdi, sekretarz MSZ Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej, obóz Ra-

bouni, Algieria, Tinduf, 1.05.2016.Chirè Amina Said, profesor Universitè de Djibouti i ekspert Institut de Recherche In-

dépendant de la Corne d’Afrique – IRICA, Dżibuti, 19.03.2017.Crawley Vincent, Deputy Director, Public Affairs Office U.S. AFRICOM, Kelley Barracks,

Stuttgart, 1.12.2010.Cywa Izabela, misjonarka świecka, dyrektorka szpitala w Bagandu, Republika Środkowo-

afrykańska w latach 2015–2017, Kraków, 20.06.2016.Debeche Smail, professeur en Sciences politiques et Relations Internationales, Université

d’Alger 3, Algier, 18.04.2017.Degefa Terefe, Szkoła Studiów nad Rozwojem (College of Development Studies), Addis

Ababa University, Addis Abeba, 8.03.2012.Dziedzic Mateusz, ksiądz misjonarz w Bagandu, Republika Środkowoafrykańska, Bagan-

du, 16.08.2010; Kraków, 10.01.2016.Ercolessi Maria Cristina, Università degli Studi di Napoli, L’Orientale, Neapol. Etoga Mirosława, konsul honorowy Rzeczypospolitej Polskiej w Kamerunie, Jaunde,

7.08.2010.Fidler Kenneth, Public Affairs Office, United States Africa Command, Stuttgart.Gawin Ewa, misjonarka świecka, kierowniczka ośrodka zdrowia w Bertua, Kamerun, Ber-

tua, 5.08.2010.Grabowska Krystyna, konsul honorowy Rzeczpospolitej Polskiej w Zimbabwe, Harare,

2.08.2013.Grusell Helena, Department of Peace and Conflict Research, Uppsala, 12.06.2014.

478478 Przeprowadzone rozmowy i wywiady

Gucwa Mirosław, wikariusz generalny misji katolickiej, Republika Środkowoafrykańska, Bouar, 29.07.2010.

Gudina Merera, parlamentarzysta, Zjednoczone Etiopskie Siły Demokratyczne (United Ethiopian Democratic Forces – UEDF), lider Narodowego Kongresu Oromo, Addis Abeba, 28.02.2012.

Guy Thomas, dyrektor Archiwum i Biblioteki Mission 21, Bazylea, 6.08.2014. Hammadi Mohamed, przedstawiciel Departamentu Europy i Świata Arabskiego MSZ Sa-

haryjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej, 1.09.2010.Hocking Jim, Bangui, założyciel i dyrektor Integrated Community Development Interna-

tional (ICDI), Republika Środkowoafrykańska, Bagandu, 20.08.2010.Joźwiak Andrzej, płk WP, uczestnik misji stabilizacyjnej ONZ w Erytrei (United Nations

Mission in Ethiopia and Eritrea, UNMEE), Kraków, 4.06.2014.Kapka Zenon, misja katolicka w Ndim, Republika Środkowoafrykańska, Ndim, 2.08.2010.Kay Mathews, profesor Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu w Addis Abebie, Addis

Abeba, 09.2014.Keenan Jeremy, School of Oriental and African Studies, Londyn, 12.11.2009.Kemp Walter, dyrektor europejskiego oddziału Międzynarodowego Instytutu Pokoju

(International Peace Institute), Wiedeń, 24.03.2014.Kotiuk Krzysztof, kapitan MV Hansa Stavanger (uprowadzony przez piratów somalijskich

w 2009 r.), Kraków, 7.12.2011.Liban Ahmed Cashur, szef protokołu dyplomatycznego Somalilandu, Hargeisa, 27.02.2011.Machon Philip, Mecanismo de Apoio à Sociedade Civil, MASC, Mozambik, Maputo,

2.04.2015.Mayer Lotta, Working Group „Conflicts in Sub-Saharan Africa”, Heidelberg Institute for

International Conflict Researchat the Institute for Political Science, University of Hei-delberg, 2.12.2010.

Meduna M. Maximilian, analityk polityczny, International Peace Institute, Wiedeń, 24.03.2014.

Mina Oku, Communications Coordinator, Anglophone West Africa, Ghana Center for Democratic Development (CDD-Ghana)/ Afrobarometer, 2.08.2016.

Mokhawa Gladys, Wydział Studiów Politycznych i Administracji, Department of Political and Administrative Studies, Botswana University, Gabarone, 22.08.2013.

Mulugeta Gobanoh, Etiopski Czerwony Krzyż, Addis Abeba, 30.09.2014.Mulugeta Gebrehiwot, Instytut Studiów nad Pokojem i Bezpieczeństwem (Institute for

Peace and Security Studies), Addis Abeba University, 9.03.2012.Müller Tanja, School of Environmental and Development Institute for Development Poli-

cy and Managment (IDPM), The Manchester University, 22.06.2015.Nyirabikali Gaudence, Mali Civil Society and Peacebuilding Project, Stockholm Interna-

tional Peace Research Institute, 10.06.2014.Okolo Thaddeuse Jude, arcybiskup, nuncjusz papieski w Republice Środkowoafrykań-

skiej, Bangui, 18.08.2010.Okuru Mina, Afrobarometer Research Network, Ghana Center for Democratic Develop-

ment, Ghana, Akra, 5.08.2016.Onana Rene M.L., przedstawiciel Biura Wysokiego Komisarza ds. Ochrony Praw

Człowieka ONZ w Republice Środkowoafrykańskiej (Office of the High Commissioner

479Przeprowadzone rozmowy i wywiady 479

Human Rights United Nations/Central African Republic, OHCHR/CAR), Republika Środkowoafrykańska, Bangui, 22.07.2010.

Sanha Daniel, Red Cross Society of Guinea Bissau, Bissau, 29.07.2016.Ondigui Fouda Basile, szef regionalny Biura Narodów Zjednoczonych ds. Budowania Po-

koju w Republice Środkowoafrykańskiej, BONUCA, Republika Środkowoafrykańska, Bouar, 27.07.2010.

Tena Alamirew, dyrektor Etiopskiego Instytutu Zasobów Wodnych (Ethiopian Institute of Water Resources), Addis Abeba University, 7.03.2012.

Terefe Degefa, Szkoła Studiów nad Rozwojem (School od Development Studies), Addis Abeba University, 8.03.2012.

Tesfaye Tafesse, Political Geography and Area Studies, Addis Abeba University, Addis Abeba, 8.03.2012.

Vandersee Christian, Basler Afrika Bibliographien, Bazylea, 7.08.2014. Volman Daniel, Director of the African Security Research Project, SOAS, Londyn,

12.11.2009.Wryk Elżbieta, dyrektorka szpitala przy misji katolickiej diecezji tarnowskiej w Bagandu,

Republika Środkowoafrykańska, Bagandu, 20.08.2010.Rozmowa z naczelnikiem więzienia w Bouar, Republika Środkowoafrykańska, 28.07.2010.Rozmowa z wychowawczyniami z ośrodka opieki nad dziećmi, Vilage d’Entants SOS

de Bouar, Republika Środkowoafrykańska, 29.07.2010.

481Bibliografia 481

Bibliografia

Dokumenty, raporty, analizy, indeksy

African Natural Resources Center, Africa Natural Resources Wealth, http://www.afdb.org/en/topics-and-sectors/initiatives-partnerships/african-natural-resources-center-anrc/.

African Risk Capacity, Vision and Mission, http://www.africanriskcapacity.org/2016/10/29/vision-and-mission/.

African Union Peace and Security, African Standby Force, http://www.peaceau.org/en/page/82-african-standby-force-asf-amani-africa-1.

Afrobarometer, Afrobarometer Tracks Opinion and Democratic Trends, Young African Leaders Initiative, https://yali.state.gov/afrobarometer-tracks-opinion-and-democrat-ic-trends/.

Afrobarometer, E. Gyimah-Boadi, http://www.afrobarometer.org/our-network/executive-committee/e-gyimah-boadi.

Afrobarometer, Executive Committee, http://www.afrobarometer.org/our-network/execu-tive-committee.

Afrobarometer, National Partners, http://afrobarometer.org/our-network/national-part-ners.

Afrobarometer, Online Data Analysis, http://afrobarometer.org/online-data-analysis. Afrobarometer, Our History, http://www.afrobarometer.org/about/our-history.Afrobarometer, Support Units, http://afrobarometer.org/our-network/support-units.Afrobarometer, Survey Topics, http://afrobarometer.org/surveys-and-methods/survey-

topicsAmnesty International, „Because I am Oromo”, Sweeping Repression in the Oromia Region

of Ethiopia, 28.10.2014, https://www.amnesty.org/en/documents/afr25/006/2014/en/.Amnesty International, Ethiopia End of an Era of Brutal Repression: A New Chance for Hu-

man Rights, New York 1991.Amnesty International, Ethiopia: Civil Society Groups Urge the International Community

to Address Killing of Oromo Protesters, 14.01.2016, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2016/01/ethiopia-civil-society-groups-urge-the-international-community-to-address-killing-of-oromo-protesters/.

Amnesty International, M. Kagari, N. Jansen, Op-Ed: The World Must Not Forget the Jailed Journalists of Ethiopia, 10.12.2015, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/12/op-ed-the-world-must-not-forget-the-jailed-journalists-of-ethiopia/.

Amnesty International, Raport roczny 2014/2015: Sytuacja praw człowieka na świecie, https://amnesty.org.pl/wp-content/uploads/2016/04/Raport_roczny_2014_15_PL_wybrane-1.pdf.

482482 Bibliografia

Bezpieczna Europa w lepszym świecie, Europejska Strategia Bezpieczeństwa, Bruksela, 12.12.2003, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/librairie/PDF/QC78 09568PLC.pdf.

Biała księga bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2013.Border Disputes among African States, Zgromadzenie Szefów Państw OJA (17–21.07.1964,

Kair), http://www.africa-union.org/root/au/Documents/Decisions/hog/bHoGAssem-bly1964.pdf.

Brookings Institution, Index of State Weakness in the Developing World, Washington, D.C. 2008, http://www.brookings.edu/~/media/Research/Files/Reports/2008/2/weak% 20states%20index/02_weak_states_index.PDF.

Brookings Institution, M. Sow, Figure of the Week: The Shrinking Lake Chad, Africa in Focus, 9.02.2017, https://www.brookings.edu/blog/africa-in-focus/2017/02/09/figure--of-the-week-the-shrinking-lake-chad/.

Brookings Institution, M.S. Kimenyi, J. Kibe, Is South Sudan on the Verge of Collapse, 20.08.2013, https://www.brookings.edu/blog/up-front/2013/08/20/is-south-sudan--on-the-verge-of-collapse/.

Center for International Maritime Security, J. Tallis, Is Somali Piracy Back?, 14.03.2017, http://cimsec.org/somali-piracy-back.

Center for Systemic Peace, State Fragility Index and Matrix 2007, 2008, 2009, 2012, 2013,2014 [w:] Conflict, Governance and State Fragility, oprac. M.G. Marshall, B.R. Cole, Global Reports 2007, 2008, 2009, 2012, 2013, 2014, http://www.systemicpeace.org/vli-brary/GlobalReport.

Centre for African Development and Security, G. Queyranne, Peace in Central African Republic? Last Rebels Sign Deal to End Conflict, http://cads-cdsa.org/2011/07/peace-in-central-african-republic-last-rebels-sign-deal-to-end-conflict/.

Child Soldiers International, Children „Violent Extremism”, and the Justice System, https://www.child-soldiers.org/news/conference-report-children-violent-extremism-and--the-justice-system.

Child Vulnerability Index, The World’s Most Vulnerable Children: Who They Are, Where They Live, and Child-at-risk-report-web.pdf.

Children at Risk: The World’s Most Vulnerable Children: Who They Are, Where They Live, and What Puts Them at Risk, http://www.sos-childrensvillages.org/getmedia/384bc38a-62aa-4c2a-9563-a5ecc61b6a77/SOS-Child-at-risk-report-web.pdf.

Chr. Michelsen Institute, J. Isaksson, N. Gunnar Songstad, A. Spissøy, Socio-Economic Ef-fects of HIV/AIDS in African Countries, Report 2002, http://www.cmi.no/publications/file/786-socio-economic-effects-of-hiv-aids-in-african.pdf.

Committee to Protect Journalists, Prison Census 2016: 259 Journalists Jailed Worldwide, https://cpj.org/imprisoned/2016.php.

Congressional Research Service, Report for Congress, Crisis in Darfur, 16 June 2004, http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/crs/rs21862.

Congressional Research Service, Report for Congress, L. Sun Wyler, Weak and Failing States: Evolving Security and U.S. Policy, 28.08.2008, http://www.fas.org/sgp/crs/row/RL34253.pdf.

483Bibliografia 483

Crisis States Research Centre, Crisis, Fragile and Failed States Definitions used by CSRC, Crisis States Workshop, London 2006, http://www2.lse.ac.uk/internationalDevelop-ment/research/crisisStates/Publications/publications.aspx.

Crisis States Research Centre, F. Gutiérrez, D. Buitrago, A. González, C. Lozano, Mea-suring Poor State Performance: Problems, Perspectives, and Path Ahead, Report 2011, http://www.lse.ac.uk/internationalDevelopment/research/crisisStates/download/others/MPSPreport.pdf.

Crisis States Research Network, London School of Economics and Political Science, http://www2.lse.ac.uk/internationalDevelopment/research/crisisStates/Home.aspx.

Declaration on the Framework for an OUA Response to Unconstitutional Changes in Go-vernment, OUA, doc. AHG/Decl. 5 (XXXVI), 10–12 July 2000, http://www.peaceau.org/uploads/ahg-decl-5-xxxvi-e.pdf.

Department for International Development, D. Seddon, J. Sumberg, Conflict between Farmers and Herders in Africa: Analysis, Project R6618, 1997, http://r4d.dfid.gov.uk/PDF/Outputs/R6618a.pdf.

Doctors Without Borders, Ebola, http://www.doctorswithoutborders.org/our-work/med-ical-issues/ebola.

European Security and Defence Policy, Visit to Operation EUFOR Tchad/RCA, „ESDP Newsletter” 2008, No. 6, July.

Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2014 Global Products Facts and Figures, http://www.fao.org/3/a-bc092e.pdf.

Food and Agriculture Organization of the United Nations, P.N. de Leeuw, R. Reid, Impact of Human Activities and Livestock on the African Environment: An Attempt to Partion the Pressure, http://www.fao.org/wairdocs/ilri/x5462e/x5462e06.htm.

Food and Agriculture Organization, State of Food and Agriculture: Social Protection and Agriculture: Breaking the Cycle of Rural Poverty, http://www.fao.org/3/a-i4910e.pdf.

Freedom House, Freedom in the World 2016: Anxious Dictators, Wavering Democracies: Global Freedom under Pressure, https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2016.

FRONTEX, Africa-Frontex Intelligence Community Joint Report 2015, Warsaw 2016, January, http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/AFIC/AFIC_re-port_2015.pdf.

FRONTEX, Irregular Migratory Movements Affecting AFIC Countries and EU Member States [w:] Fatal Journeys: Tracking Lives Lost during Migration, red. T. Brian, F. Lac-zko, International Organization for Migration, Geneva 2014, http://www.iom.pl/sites/default/files/Documents/FatalJourneys_CountingtheUncounted.pdf.

Fund for Peace, About the Fund for Peace, http://global.fundforpeace.org/aboutus.Fund for Peace, Failed States Index 2005, http://ffp.statesindex.org/rankings-2005-sortable.Fund for Peace, Conflict Assessment Indicators: The Fund for Peace Country Analysis Indi-

cators and Their Measures, Washington, D.C. 2011.Fund for Peace, Failed States Index 2005–2013, http://fsi.fundforpeace.org. Fund for Peace, The Failed States Index 2012: Book, http://www.fundforpeace.org/global/

library/cfsir1210-failedstatesindex2012-06p.pdf.

484484 Bibliografia

Fund for Peace, Failed States Index, Frequently Asked Questions, http://www.fundforpea-ce.org/global/?q=fsi-faq.

Fund for Peace, Fragile States Index 2005–2016, http://fsi.fundforpeace.org/.Fund for Peace, Indicators, http://www.fundforpeace.org/global/?q=indicators.Fund for Peace, The Failed States Index: An Investment in the Pursuit of Global Stability,

Washington, D.C. 2011.Ghana Center for Democratic Development, http://www.cddgh.org.Gini Index, Distribution of Family Income, https://www.cia.gov/library/publications/the-

-world-factbook/fields/2172.html.Global Facilitation Partnership for Transportation and Trade, The Problem of Landlocked

Countries, http://www.gfptt.org/node/44.Global Firepower Index 2016, Countries Ranked by Military Strength, http://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp.

Global Firepower Index 2016, Central African Republic, http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.asp?country_id=central-african-republic.

Global HIV/AIDS Epidemic, Global Health Record, http://kff.org/global-health-policy/fact-sheet/the-global-hivaids-epidemic/

Global Slavery Index 2016, http://assets.globalslaveryindex.org/downloads/Global+Sla-very+Index+2016.pdf.

Heidelberg Institute for International Conflict Research, Conflict Barometer 2014, s. 15, http://www.hiik.de/en/konfliktbarometer/pdf/ConflictBarometer_2014.pdf.

Heidelberg Institute for International Conflict Research, Conflict Barometer 2015, http://www.hiik.de/en/konfliktbarometer/pdf/ConflictBarometer_2015.pdf; http://www.sos-childrensvillages.org/getmedia/384bc38a-62aa-4c2a-9563-a5ecc61b6a77/SOS; https://www.brookings.edu/blog/up-front/2013/08/20/is-south-sudan-on-the-verge-of-collapse/.

Human Rights Office of the High Commissioner, South Sudan: UN Report Contains „Sear-ing” Account of Killings, Rapes and Destruction, United Nations, 11.03.2016, http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=17207&LangID=E.

Human Rights Watch, Civilian Devastation: Abuses by All Parties in the War in Southern Sudan, Reports 1993, Sudan, https://www.hrw.org/reports/1993/sudan/.

Human Rights Watch, Conflict and Abuses in Darfur, World Report 2016, Sudan https://www.hrw.org/world-report/2016/country-chapters/sudan.

Human Rights Watch, Human Rights in Somalia, http://www.hrw.org/africa/somalia.Human Rights Watch, Somalia Events of 2016, https://www.hrw.org/world-report/2017/

country-chapters/somalia.Human Rights Watch, Somalia: Investigate Killings of Journalist, 24.09.2012, http://www.

hrw.org/news/2012/09/24/somalia-investigate-killings-journalists.Human Rights Watch, South Omo: Pastoralists Forced from Their Land, http://www.hrw.

org/features/south-omo-pastoralists-forced-their-land.Human Trafficking, UNODC Annual Report 2014, http://www.unodc.org/unodc/en/

human-trafficking/what-is-human-trafficking.html?ref=menuside.Institute for Economics and Peace, Global Peace Index 2015, http://economicsandpeace.

org/wp-content/uploads/2015/06/Global-Peace-Index-Report-2015_0.pdf.Institute for Economics and Peace, Global Terrorism Index 2016, http://economicsand-

peace.org/wp-content/uploads/2016/11/Global-Terrorism-Index-2016.2.pdf.

485Bibliografia 485

Integrated Regional Information Networks, Guinea-Bissau Fighting Crime without Police or Prison, Humanitarian News and Analysis, 16.10.2009, http://www.irinnews.org/re-port/86624/guinea-bissau-fighting-crime-without-police-or-prisons.

Integrated Regional Information Networks, Uganda Rampant in Largest Northern IDP Camp, Humanitarian News and Analysis, http://www.irinnews.org/report/54952/uganda-rape-rampant-in-largest-northern-idp-camp

International Criminal Court, Cases, https://www.icc-cpi.int/en_menus/icc/situa-tions%20and%20cases/cases/Pages/cases%20index.aspx.

International Criminal Court, Request to the Republic of the Sudan for the Arrest and Surren-der of Omar Al Bashir, 5.03.2009, https://www.icc-cpi.int/fr_menus/icc/situations%20and%20cases/situations/situation%20icc%200205/related%20cases/icc02050109/court%20records/registry/registrar/Pages/5.aspx.

International Martime Bureau, Somali Pirate Clampdown Causes Drop in Global Piracy, Report Reveals, 15.01.2014, London, http://www.iccwbo.org/News/Articles/2014/So-mali-pirate-clampdown-caused-drop-in-global-piracy,-IMB-report-reveals/.

Karta Organizacji Jedności Afrykańskiej (Organization of African Unity Charter), 25.05.1963, Addis Abeba, http://www.africa-union.org/root/au/Documents/Treaties/text/OAU_Charter_1963.pdf.

Kobiety, rozwój, pokój. Równość płci po 2005 roku. Budowanie bezpiecznej przyszłości, http://www.unic.un.org.pl/kobiety_rozwoj_pokoj/rownosc_plci.php.

Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza, http://g.ekspert.infor.pl/p/_dane/akty_pdf/DZU/2002/59/543.pdf#zoom=90.

MINURCAT, Misja Organizacji Narodów Zjednoczonych w Republice Środkowoafrykań-skiej i Czadzie, http://www.unic.un.org.pl/misje_pokojowe/minurcat.php.

Mo Ibrahim Foundation – The Board, Abdoulie Janneh, http://mo.ibrahim.foundation/about-us/board/abdoulie-janneh/.

Mo Ibrahim Foundation, A Decade of African Governance 2005–2015, http://s.mo.ibrahim. foundation/u/2016/10/01184917/2016-Index-Report.pdf?_ga=2.214562014.8318550 20.1494086337-1795795526.1467711386.

Mo Ibrahim Foundation, http://www.moibrahimfoundation.org/.Mo Ibrahim Foundation, Ibrahim Index of African Governance (IIAG), http://mo.ibrahim.

foundation/iiag/.Mo Ibrahim Foundation, Laureates, http://mo.ibrahim.foundation/prize/laureates/.Mo Ibrahim Foundation, Methodology, http://mo.ibrahim.foundation/iiag/methodology/.National Archives, Strategy Unit Homepage, 4.03.2010, http://webarchive.nationalarchi-

ves.gov.uk/20100125070726/http://cabinetoffice.gov.uk/strategy/about.aspx.National Intelligence Council, External Relations and Africa, 16.03.2004, www.dni.gov/

nic/PDF_GIF_2020_Support/2004_03_16_papers/external_relations.pdf. National Security Strategy for a New Century, October 1998, U.S. President’s Statement,

White House, Washington, D.C., http://clinton2.nara.gov/WH/EOP/NSC/html/docu-ments/nssr.pdf.

National Security Strategy of the United States of America, 20 November 2002, White House, Washington, D.C., https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/nsc/nss/2002/.

National Security Strategy of the United States of America, March 2006, White House, Washington, D.C., http://www.comw.org/qdr/fulltext/nss2006.pdf.

486486 Bibliografia

New and Accurate Map of Africa by Emanuel Bowen, 1747.Obama’s Speech in Ghana [Remarks by the president to the Ghanaian Parliament],

11.07.2009, http://www.america.gov/st/texttrans-english/2009/July/20090711110050abretnuh0.1079783.html.

Organization for Economic Co-operation and Development, Cotton in West Africa, Atlas on Regional Integration, http://www.oecd.org/swac/publications/38409410.pdf.

PKW Czad, http://pkwczad.wp.mil.pl/pl/28.html.Population Reference Bureau, 2016 World Population Data Sheet with Special Focus on

Human Needs and Sustainable Resources, http://www.prb.org/pdf16/prb-wpds2016-web-2016.pdf.

Powszechna deklaracja praw człowieka, Paryż, 10.12.1948, http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/dok_powszechna_deklaracja.php.

Przemówienie Mary Robinson, Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, Londyn, 23.09.1999, Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie, http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/przemowienia_prawa-czlowieka.php.

Przezwyciężanie niestabilności w Afryce. Nowe europejskie podejście, Raport Europejski o Współpracy, Raport Ośrodka Studiów Wyższych Roberta Schumana przy Euro-pejskim Instytucie Uniwersyteckim, 2009, http://ec.europa.eu/europeaid/what/deve-lopment-policies/research-development/documents/erd_report_2009_pl.pdf.

Quality of Life Index, 2010, http://www1.internationalliving.com/qofl2010/.Remarks by the President to Ghanaian Parliament, Akra, Ghana, 11 July 2009, The White

House President Barack Obama, https://obamawhitehouse.archives.gov/the-press-office/remarks-president-ghanaian-parliament.

Security Council Report, Arria-Formula Open Meeting on the Risk of Famine in the Con-flict-Affected Areas, 15.06.2017, http://www.whatsinblue.org/2017/06/arria-formula--meeting-on-the-risk-of-famine-in-conflict-affected-areas.php.

Senate Foreign Relations Committee, Subcommittee on African Affairs, Policy Statement: China in Africa: Implications for U.S. Policy, by Thomas J. Christiensen, Deputy Assis-tant Secretary for East Asian and Pacific Affairs and James Swan, Assistant Secretary for African Affairs, Washington, D.C., 4.07.2008, http://www.africom.mil/getArticle.asp?art=1786.

SIPRI, Arms Embargoes Database, http://www.sipri.org/databases/embargoes.SIPRI, Military Expenditure by Country as a Share of GDP, 2002–2015, https://www.sipri.

org/sites/default/files/Milex-GDP-share.pdf.SIPRI, Military Expenditure by Region in Constant US Dollars, 1988–2015, https://www.

sipri.org/sites/default/files/Milex-world-regional-totals.pdf. SIPRI, Military Expenditure, http://www.sipri.org/yearbook/2015/09. SIPRI, P.D. Wezeman, Arms flows and the conflict in Somalia, October 2010, https://

www.sipri.org/publications/2010/sipri-background-papers/arms-flows-and-con-flict-somalia.

SIPRI, P.D. Wezeman, S.T. Wezeman, L. Béraud-Sudreau, Arms Flows to Sub-Saharan Af-rica 2006–2010, http://books.sipri.org/files/PP/SIPRIPP30.pdf.

SIPRI, P.D. Wezeman, South African Arms Supplies to Sub-Saharan Africa, January 2011, https://www.sipri.org/publications/2011/sipri-background-papers/south-african-arms-supplies-sub-saharan-africa.

487Bibliografia 487

SIPRI, Transfers of Major Conventional Weapons by South Africa to Sub-Saharan Africa, 2000 to 2009, https://www.sipri.org/sites/default/files/files/misc/SIPRIBP1101.pdf.

SIPRI, Trends in the International Arms Transfers, 2014,, http://books.sipri.org/files/FS/SIPRIFS1503.pdf.

Statistical Release: Mid-Year Population Estimates 2016, Statistic South Africa, 25.08.2016, https://www.statssa.gov.za/publications/P0302/P03022016.pdf.

Strong Britain in an Age of Uncertainty: National Security Strategy, October 2010, https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/61936/na-tional-security-strategy.pdf.

Transparency International, Corruption in Africa: 75 Million People Pay Bribes, Report, 30 November 2015, https://www.transparency.org/news/feature/corruption_in_afri-ca_75_million_people_pay_bribes.

Transparency International, Corruption Perceptions Index 2016, http://www.transpar-ency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016#table.

Transparency International, http://www.transparency.org/research/gcb/gcb_2015_16.Transparency International, Sub-Saharan Africa: Corruption Still Hurts Daily Lives, http://

blog.transparency.org/2014/12/03/sub-saharan-africa-corruption-still-hurts-daily-lives/.

U.S. AFRICOM Public Affairs Office, http://www.africom.mil/getArticle.asp?art=1644#.U.S. AFRICOM Public Affairs, Diplomat, Admiral Become Co-Deputis of U.S. Africa Com-

mand, U.S. 29.10.2007, http://www.africom.mil/getArticle.art=1576/.U.S. AFRICOM, About the Command, United States Africa Command, http://www.afri-

com.mil/about-the-command.U.S. AFRICOM, Africa U.S. Command Stands Up, United States Africa Command,

9.10.2008, http://www.africom.mil/getArticle.asp?art=2177.U.S. AFRICOM, General William E. „Kip” Ward Commander United States Africa Com-

mand, U.S. Africa Command, http://www.africom.mil/ward.asp.U.S. AFRICOM, In Somalia It’s a Race Against Time for AFRICOM-Backed Troops, https://

www.africanews.online/somalie/in-somalia-its-a-race-against-time-for-africom-backed-troops-news/.

U.S. AFRICOM, President Bush Creates a Department of Defense Unified Combatant Com-mand for Africa, White House, Washington, D.C., 6.02.2007, http://www.africom.mil/media-room/Article/6713/president-bush-creates-a-department-of-defense-uni.

U.S. AFRICOM, United States Africa Command, http://www.africom.mil/what-we-do.U.S. Department of Defense, J. Garamone, DoD Establishing U.S. Africa Command,

6.02.2007, http://www.defense.gov/News/NewsArticle.aspx?id=2940.U.S. Department of Defense, National Defense Strategy, June 2008, http://www.defense.

gov/news/2008%20National%20Defense%20Strategy.pdf.U.S. Department of State, Bureau of African Affairs, Background Note: Central African

Republic, 18.01.2010, http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/4007.htm.U.S. Department of State, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, 8.03.2006,

http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/2005/61569.htm.U.S. Department of State, Office of the Historian, Assistant Secretaries of State for African

Affairs, http://history.state.gov/departmenthistory/people/principalofficers/assistant-secretary-for-african-affairs.

488488 Bibliografia

U.S. Department of State, Office of the Historian, Presidential and Secretaries Travels Abroad, President Barack Obama, Office of the Historian, Department of State, https://history.state.gov/departmenthistory/travels/president/obama-barack.

U.S. Department of State, Trafficking in Persons Report 2014, http://www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/2014/index.htm.

U.S. Energy Information Administration, Imports U.S. by Country of Origin, Crude Oil, http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/pet_move_impcus_a2_nus_epc0_im0_mbblpd_a.htm.

U.S. Energy Information Administration, Imports U.S. of Nigerian Crude Oil, https://www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=NGA.

U.S. EUCOM, European U.S. Command Statement Following President Bush’s Remarks Addressing Global Posture, 16.08.2004, http://www.eucom.mil/english/FullStory.asp? art=282.

UNESCO, Regional Overview: Sub-Saharan Africa, http://unesdoc.unesco.org/images/ 0019/001913/191393e.pdf.

UNHCR, Closes Chapter on Uganda’a Internally Displaced People, 6.01.2012, http://www.unhcr.org/4f06e2a79.html.

UNHCR, Dadaab Refugee Camps, Kenya: UNHCR Dadaab Bi-Weekly Update, 1–15.04.2017, Report, 15.04.2017, http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resourc-es/15%20April%20UNHCR%20Dadaab%20bi-weekly%20Update_0.pdf.

UNHCR, Dadaab-World’s Biggest Refugee Camp 20 Years Old, 21.02.2012, http://www.unhcr.org/4f439dbb9.html.

UNHCR, Global Forced Displacement Hits Record High, Geneva, 20.06.2016, http://www.unhcr.org/news/latest/2016/6/5763b65a4/global-forced-displacement-hits-record-high.html.

UNHCR, Global Report 2015 – Africa Regional, 1.06.2016, http://www.unhcr.org/publica-tions/fundraising/574ed6e14/unhcr-global-report-2015-africa-regional-summary.html.

UNHCR, Global Trends Forced Displacement in 2015, http://www.unhcr.org/576408cd7.UNHCR, Regional Operations Profile – Africa 2015, http://www.unhcr.org/

pages/49e45a846.html.UNHCR, Statistical Yearbook 2014, Geneva 2015, http://www.unhcr.org/56655f4b19.html.UNHCR, Update on UNHCR’s Operations in Africa: Situational Analysis Including New

Developments, Executive Committee of the High Commissioner’s Programme, Sixty-Seven Session, Geneva, 3–7 October 2016, http://www.unhcr.org/excom/excomrep/57e8efbc7/update-on-unhcrs-operations-in-africa.html?query=camps what puts them of risk.

UNHCR, W. Spindler, UNHCR is Shocked and Greatly Saddened By the Deadly Attack on a Malian Refugee Hosting Area in the West of Niger Yesterday, the 6th of October, 7.10.2016, http://www.unhcr.org/news/briefing/2016/10/57f763174/unhcr-shocked-greatly-saddened-deadly-attack-malian-refugee-hosting-area.html?query=camps.

UNHCR, Western Sahara Factsheet, August 2014, http://www.unhcr.org/cgi-bin/texis/vtx/home/opendocPDFViewer.html?docid=543bc2f76&query=western sahara.

UNHCR, Wewnętrznie przesiedleni, http://www.unhcr-centraleurope.org/pl/komu-po-magamy/wewnetrznie-przesiedleni.html.

UNICEF, Central African Republic: Seventy per Cent of School Children Still Not in Class-rooms, 8.10.2013, http://www.unicef.org/media/media_70686.html.

489Bibliografia 489

UNICEF, D. Waterman, Journey of Darkness: A Study of Goma, Zaire, in 1994: Chole ra and Clean Water, http://www.unicef.org/wcaro/07-Goma_2004_Journey_After_Darkness.pdf.

UNICEF, The State of the World’s Children 2016: A Fair Chance for Every Child, June 2016, https://www.unicef.org/publications/files/UNICEF_SOWC_2016.pdf.

United Nations Convention against Transnational Organized Crime and Protocols Thereto, New York 2004, https://www.unodc.org/documents/treaties/UNTOC/Publications/TOC%20Convention/TOCebook-e.pdf.

United Nations Development Programme, Frequently Asked Questions – Human Deve-lopment Index (HDI), Human Development Reports, http://hdr.undp.org/en/faq-pa-ge/human-development-index-hdi#faq-expand-all-link.

United Nations Development Programme, Literacy Rate, Adult Ages 15 and Other, http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf.

United Nations Development Programme, Literacy Rate Youth Ages 15–24, Education Achievements, http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf.

United Nations Development Programme, Human Development Report 2005, http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/266/hdr05_complete.pdf.

United Nations Development Programme, Human Development Report 2007/2008, http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/268/hdr_20072008_en_complete.pdf.

United Nations Development Programme, Human Development Report 2010, http://hdr.undp.org/sites/default/files/reports/270/hdr_2010_en_complete_reprint.pdf.

United Nations Development Programme, Human Development Report 2015, http://hdr.undp.org/sites/default/files/2015_human_development_report_0.pdf.

United Nations Development Programme, Human Development Report 2015: Work for Human Development, http://hdr.undp.org/sites/default/files/2015_human_develop-ment_report.pdf.

United Nations Development Programme, Human Development Report 2015: Work for Human Development. Technical Notes, http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2015_technical_notes.pdf.

United Nations Development Programme, Human Development Report 2016, http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf.

United Nations Environment Programme, Land Grabbing and Protests in the Tana River Delta, Kenya, https://library.ecc-platform.org/conflicts/land-grabbing-and-protests-tana-river-delta-kenya.

United Nations Environment Programme, Ogoniland Oil Assessment Reveals Extent of Environmental Contamination and Threats to Human Health, 4.08.2011, http://www.unep.org/newscentre/Default.aspx?DocumentID=2649&ArticleID=8827.

United Nations General Assembly Resolution 103 (XXXVI): Declaration on the Inadmissi-bility of Intervention and Interference in the Internal Affairs of States, 9.12.1981, http://www.un.org/documents/ga/res/36/a36r103.htm.

United Nations General Assembly Resolution 2131(XX): Declaration on the Inadmissibility of Intervention in the Domestic Affairs of States and the Protection of Their Independence and Sovereignty, 21.12.1965, http://www.un-documents.net/a20r2131.htm.

United Nations General Assembly Resolution 34/37, Question of Western Sahara, Resolu-tions adopted by the General Assembly at its 34th session: A/RES/34/37 – 21 Nov. 1979, http://www.un.org/documents/ga/res/34/a34res37.pdf.

490490 Bibliografia

United Nations Human Rights, Office of the High Commissioner, Statement by Yasmin Sooka, Chair of the Commission on Human Rights in South Sudan at the 26th Special Session of the UN Human Rights Council, 14,12.2016.

United Nations Multidimensional Integrated Stabilization Mission in the Central African Republic MINUSCA Facts and Figures, 26.07.2016, http://www.un.org/en/peacekee-ping/missions/minusca/facts.shtml.

United Nations News Centre, UN Strongly Condems Seizure of Aid Agency Assest by In-surgent Group, 28.11.2011, http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=40539#.VLJyymd0zUA.

United Nations Office of the Special Representative of the Secretary-General for Children and Armed Conflict, We Are Children Not Soldiers, 2014, https://childrenandarmed-conflict.un.org/children-not-soldiers/.

United Nations Office on Drugs and Crime, Annual Report 2014, Human Trafficing, http://www.unodc.org/unodc/en/human-trafficking/what-is-human-trafficking.html?ref=menuside.

United Nations, Millenium Development Goals Report 2015, New York 2015, http://mdgs.un.org/unsd/mdg/Resources/Static/Products/Progress2015/English2015.pdf.

United Nations, Millenium Development Goals Report 2015, Top Aid Recipiens in 2013 from All Recorded Providers (Millions of 2013 Dollars), Taking Stock of the Global Partnership for Development, http://www.un.org/millenniumgoals/pdf/MDG_Gap_2015_E_web.pdf.

United Nations Peacekeeping, Troop and Police Contributors: Contributors by Country, http://www.un.org/en/peacekeeping/resources/statistics/contributors.shtml.

United Nations Population Fund, State of World Population 2015, http://www.unfpa.org/sites/default/files/sowp/downloads/State_of_World_Population_2015_EN.pdf.

United Nations Programme on HIV and AIDS, 2015, http://www.unaids.org/en/region-scountries/countries.

United Nations Statistics Division, Geographics Regions: Africa, https://unstats.un.org/unsd/methodology/m49/.

United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, Total Pop-ulation By Sex in 2015 and Sex Ratio by Country in 2015, World Population Prospects, 2015, https://esa.un.org/unpd/wpp/publications/files/key_findings_wpp_2015.pdf.

United Nations, Geographical Region and Composition, http://unstats.un.org/unsd/meth-ods/m49/m49regin.htm.

United Nations Human Rights Office of the High Commissioner, South Sudan: UN Report Contains „Searing” Account of Killings, Rapes and Destruction, 11.03.2016, http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=17207&LangID=E.

United Nations, Ranking Military and Police Contributions to UN Operations, 31.02.2015, http://www.un.org/en/peacekeeping/contributors/2015/dec15_2.pdf.

United Nations, Reports of International Arbitral Awards: Decision Regarding Delimita-tion of the Border between Eritrea and Ethiopia, 13 April 2002, Vol. XXV, http://legal.un.org/riaa/cases/vol_XXV/83-195.pdf.

United States Institute of Peace, Responding to War and State Collapse in West Africa, http://www.usip.org/pubs/specialreports/sr81.html.

UNOSOM, Somalia-UNOSOM I, http://www.un.org/Depts/DPKO/Missions/unosomi.htm.

491Bibliografia 491

Uppsala Conflict Data Program, E. Melander, Organized Violence in the World 2015, http://www.pcr.uu.se/digitalAssets/61/c_61335-l_1-k_brochure2.pdf.

Vice President Appears on Meet the Press with Tim Russert, Camp David, 16.09.2016, Presi-dent George W. Bush, White House, Washington, D.C., https://georgewbush-white-house.archives.gov/vicepresident/news-speeches/speeches/vp20010916.html.

War Report: Armed Conflict in 2014, red. A. Bellal, Oxford 2015.Whelan T., Exploring the U.S. Africa Command and New Strategic Relationship with Africa,

Testimony Before the U.S. Senate Foreign Relations Committee, Subcommittee on African Affairs, Washington, D.C., 1.08.2007, https://fas.org/irp/congress/2007_hr/africom.pdf.

World Bank, Agriculture & Rural Development 2014, http://data.worldbank.org/topic/agriculture-and-rural-development.

World Bank, Agriculture, Value Added (% GDP), http://data.worldbank.org/indicator/NV.AGR.TOTL.ZS.

World Bank, Can Africa Claim the 21st Century?, Washington, D.C. 2000, http://sitere-sources.worldbank.org/INTAFRICA/Resources/complete.pdf.

World Bank, Data 2015, Population Ages 0–14 (% of Total), http://data.worldbank.org/indicator/SP.POP.0014.TO.ZS?order=wbapi_data_value_2014+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=asc

World Bank, D.M. Jolliffe, E.B. Prydz, The International Poverty Line Has Just Been Raised to $1.90 a Day, but Global Poverty is Basically Unchanged: How is That Even Possible?, http://blogs.worldbank.org/developmenttalk/international-poverty-line-has-just--been-raised-190-day-global-poverty-basically-unchanged-how-even.

World Bank, GDP per capita (current US), http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?end=2016&start=1961.

World Bank, Global Economic Prospects: Divergences and Risks, June 2016, http://pubdocs.worldbank.org/en/842861463605615468/Global-Economic-Prospects-June-2016-Di-vergences-and-risks.pdf.

World Bank, Global Economic Prospects: Having Fiscal Space and Using It, January 2015, https://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/GEP/GEP2015a/pdfs/GE-P15a_web_full.pdf.

World Bank, Global Economic Prospects: Sub-Saharan Africa, 10.01.2017, http://www.worldbank.org/en/region/afr/brief/global-economic-prospects-sub-saharan-africa.

World Bank, GNI per capita: Atlas Method (Current US $), http://data.worldbank.org/in-dicator/NY.GNP.PCAP.CD/countries/1W?page=6&display=default.

World Bank, Harmonized List of Fragile Situations FY16, http://pubdocs.worldbank.org/en/700521437416355449/FCSlist-FY16-Final-712015.pdf.

World Bank, HIPC Initiative and MDRI: Committed Debt Relief and Outlook, Status as of End-December 2012 [w:] Heavily Indebted Poor Countries (HIPC) Initiative and Multilat-eral Debt Relief Initiative (MDRI) – Statistical Update, http://siteresources.worldbank.org/INTDEBTDEPT/Resources/468980-1256580106544/HIPCStatisticalUpdate2013.pdf.

World Bank, Mortality Rate Under-5 (per 1.000 Live Births), 2015, http://data.world-bank.org/indicator/SH.DYN.MORT?order=wbapi_data_value_2015+wbapi_data_value+wbapi_data_value-last&sort=asc.

World Bank, Population 2015, http://databank.worldbank.org/data/download/POP.pdf.

492492 Bibliografia

World Bank, Poverty in the Rising Africa, Africa Poverty Report, March 2016, http://www.worldbank.org/en/region/afr/publication/poverty-rising-africa-poverty-report.

World Bank, Literacy rate, adult ages 15 and other, s. 245, http://hdr.undp.org/sites/de-fault/files/hdr_2015_statistical_annex., http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&Topic=4.

World Bank, State in Changing World, World Development Report 1997, Washington, D.C. 1997, http://documents.worldbank.org/curated/en/518341468315316376/pdf/ 173000REPLACEMENT0WDR01997.pdf.

World Bank, Zimbabwe, http://www.worldbank.org/en/country/zimbabwe/overview.World Factbook, CIA, 25.12.2014, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-

factbook/geos/ni.html. World Factbook, CIA, Ethiopia, https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-

world-factbook/geos/et.html.World Factbook, CIA, RPA, Namibia, https://www.cia.gov/library/publications/the-

world-factbook/geos/sf.html. World Factbook, CIA, Zimbabwe, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-

factbook/geos/zi.html.World Food Program, Horn of Africa Crisis, https://www.wfp.org/crisis/horn-of-africa;

Somalia.World Health Organization, Ebola Situation Reports, 27.03.2016, http://apps.who.int/ebo-

la/ebola-situation-reports.World Health Organization, HIV/AIDS, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/

fs360/en/.World Health Organization, Malaria, Fact Sheet, http://www.who.int/mediacentre/fa-

ctsheets/fs094/en/.World Health Organization, Status of Tabacco Production and Trade in Africa, 2015, http://

apps.who.int/iris/bitstream/10665/203234/1/9789241565127_eng.pdf?ua=1.World Health Organization, Yellow Fever Situation Reports, http://www.who.int/emergen-

cies/yellow-fever/situation-reports/archive/en/.World Press Freedom Index 2015, https://index.rsf.org/#!/presentation.World Trade Organization, International Trade Statistics 2015, https://www.wto.org/eng-

lish/res_e/statis_e/its2015_e/its2015_e.pdf.

Pamiętniki, wspomnienia, reportaże

Badjoko L., Byłem dzieckiem żołnierzem, Warszawa 2005.Beah I., Było minęło. Wspomnienia dziecka-żołnierza, Kraków 2002.Blixen K., Pożegnanie z Afryką, Kraków 2004.Bonaparte N., Maksymy, Warszawa 1983.Butcher T., Rzeka krwi. Podróż do pękniętego serca Afryki, Warszawa 2009.Czekanowski J., Dziennik podróży afrykańskiej, Warszawa 2014.Hatzfeld J., Englebert z rwandyjskich wzgórz, Wołowiec 2015.Hatzfeld J., Strategia antylop, Wołowiec 2009.Jagielski W., Nocni wędrowcy, Warszawa 2009.

493Bibliografia 493

Jagielski W., Wypalanie traw, Kraków 2012.Kapuściński R., Czarne gwiazdy, Warszawa 1963.Kapuściński R., Gdyby cała Afryka…, Warszawa 2011.Kapuściński R., Heban, Warszawa 2008.Orizio R., Diabeł na emeryturze. Rozmowy z dyktatorami, Poznań 2004.Rosiak D., Żar. Oddech Afryki, Wołowiec 2016.Stanisławska O., Rondo de Gaulle’a, Kraków 2016.Sundaram A., Złe wieści. Ostatni niezależni dziennikarze w Rwandzie, Wołowiec 2016.Wieczorek R., Listy z serca Afryki, Kraków 2007.Wieczorek R., Pęknięte serce Afryki, Kraków 2008.Wieczorek R., Wizyta w spalonej wiosce Herba, „Kapucyni i Misje” 2014, nr 1.Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczy-

cieli historii, studentów i uczniów, Warszawa 1998.Zumbach J., Ostatnia walka. Moje życie jako lotnika, przemytnika i poszukiwacza przygód,

Warszawa 2007.Żuławski M. Ucieczka do Afryki, Warszawa 2005.

Monografie i druki zwarte

Aleksandrowicz T.R., Terroryzm międzynarodowy, Warszawa 2008.Allina E., Slavery By Any Other Name: African Life under Company Rule in Colonial Mo-

zambique, Charlottesville–London 2012.Antonowicz L., Państwa i terytoria. Studium prawnomiędzynarodowe, Warszawa 1988. Ardenne, van, A., Salih M., Grono N., Méndez J., Explaining Darfur: Lectures on the Ongo-

ing Genocide, Amsterdam 2007.Auty R.M., Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis, Lon-

don–New York 1993.Babiński G., Metodologia a rzeczywistość społeczna. Dylematy badań etnicznych, Kraków

2004.Babiński G., Wybrane zagadnienia z metodologii socjologicznych badań empirycznych, Kra-

ków 1980.Balcerowicz B., Siły zbrojne w państwie i stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2006.Bankowicz M., Zamach stanu. Studium teoretyczne, Kraków 2009.Bar J., Po ludobójstwie. Państwo i społeczeństwo w Rwandzie 1994–2012, Kraków 2013.Bar J., Rwanda, Warszawa 2013.Barnett T.P.M., The Pentagon’s New Map: War and Peace in the Twenty-First Century,

Washington, D.C. 2004.Bartnicki A., Mantel-Niećko J., Historia Etiopii, Wrocław 1987.Bauman Z., Etyka ponowoczesna, Warszawa 2012.Bauman Z., Globalizacja, Warszawa 2006.Bauman Z., Płynna nowoczesność, Kraków 2006.Behrend H., Alice Lakwena & the Holy Spirits: War in Northen Uganda 1986–1997, Oxford

1999.Berlin I., Pokolenia w niewoli, Warszawa 2010.

494494 Bibliografia

Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, red. R. Zięba, Warszawa 2008.Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 2005.Black J., Geopolitics and the Quest for Dominance, Bloomington 2016.Blij, de, H., Why Geography Matters More than Ever, Oxford 2012.Bratton M., Power, Politics in Zimbabwe, Boulder–London 2016.Brautigam D., The Dragon’s Gift: The Real Story of China in Africa, Oxford 2011.Brock L., Holm H., Sørensen G., Stohl M., Fragile States: Violence and the Failure of Inter-

vention, Cambridge 2012.Buckoke A., Fishing in Africa: A Guide to War and Corruption, London 1991.Calvocoressi P., Polityka międzynarodowa 1945–2000, Warszawa 2002.Carrier N., Klantschnig G., Africa and the War on Drugs, London 2012.Carrisi G., Dzieci-żołnierze. Kalami idzie na wojnę, Kraków 2006.Castañeda J.G., Che Guevara, Warszawa 2007.Cesarz Z., Stadtmüller E., Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2002.Chiozza G., Goemans H.E., Leaders and International Conflict, Cambridge 2011.Chmielarz P., Wojna a państwo. Wczoraj i dziś, Warszawa 2010.Chołaszczyński K., Etnopolityka jako funkcjonalny element kształtujący system polityczny

Republiki Zimbabwe, Toruń 2014.Chomsky N., Interwencje, Katowice 2008.Chwalba A., Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2008.Ciupiński A., Wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony. Geneza, rozwój, funkcjonowanie,

Warszawa 2013.Clapham C., Africa and the International System: The Politics of State Survival, Cambridge

1996.Clough M., Free At Last? U.S. Policy Toward Africa and the End of the Cold War, New York

1992.Cohen S.B., Geopolitics: The Geography of International Relations, Lanham–Boulder–New

York–London 2015.Collapsed States: The Disintegration and Restoration of Legitimate Authority, red. I.W. Zart-

man, Boulder 1995.Collier P., The Bottom Billion: Why the Poorest Countries Are Failing and What Can Be Done

about It, Oxford 2008.Collier P., Wars, Guns & Votes: Democracy in Dangerous Places, London 2009.Czernichowski K., Kopiński D., Polus A., Klątwa surowcowa w Afryce? Przypadek Zambii

i Botswany, Warszawa 2012.Davidson B., Społeczna i polityczna historia Afryki w XX wieku, Warszawa 2011.Davidson B., Stara Afryka na nowo odkryta, Warszawa 1961.Derblom M., Hagström Frisell E., Schmidt J., UN-EU-AU Coordination in Peace Opera-

tions in Africa, Stockholm 2008.Dobosiewicz Z., Geografia ekonomiczna Afryki, Warszawa 1977. Dobrzycki W., Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych 1815–1945,

Warszawa 1996.Domagała A., Interwencja humanitarna w stosunkach międzynarodowych, Bydgoszcz–

Wrocław 2008.Dowden R., Africa, Alerted States, Ordinary Miracles, London 2009.

495Bibliografia 495

Easterly W., Brzemię białego człowieka, Warszawa 2008.Easterly W., The Elusive Quest for Growth: Economists’ Adventures and Misadventures in

the Tropics, Cambridge 2002.Elgar Handbook of Civil War and Fragile States, red. G.K. Brown, A. Langer, Cheltenham–

Northampton 2012.Elkins C., Rozliczenie z imperium. Przemilczana historia brytyjskich obozów w Kenii, War-

szawa 2013.Englebert P., Africa, Unity, Sovereignty & Sorrow, London 2009.Fanon F., Wyklęty lud ziemi, Warszawa 1985.Farah D., Krwawe diamenty. Tajna sieć finansowa islamskich terrorystów, Kraków 2007.Fatal Journeys: Tracking Lives Lost during Migration, red. T. Brian, F. Laczko, Geneva 2014.Ferguson N., Cywilizacja. Zachód i reszta świata, Kraków 2013.Ferguson N., Imperium. Jak Wielka Brytania zbudowała nowoczesny świat, Kraków 2013.Finnström S., Living with Bad Surroundings: War, History and Everyday Moments in

Northern Uganda, Durham 2008. Flick U., Projektowanie badania jakościowego, Warszawa 2010. Flint C., Taylor P., Political Geography, World-Economy, Nation-State and Locality, New

York 2011.Flint C., Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008.Francis D.J., Uniting Africa: Building Regional Peace and Security Systems, Aldershot 1988.Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań

2001.Frankowski P., Hegemonia Stanów Zjednoczonych Ameryki w warunkach turbulencji, To-

ruń 2006.Frankowski P., Słomczyńska I., Unia Europejska – Afryka Subsaharyjska. Uwarunkowania.

Mechanizmy. Efektywność współpracy, Lublin 2011.Friedman G., Następna dekada. Gdzie byliśmy i dokąd zmierzamy, Kraków 2012.Galbraith S., Crown and Charter: The Early Years of the British South Africa Company, Los

Angeles–London 1974.Gawrycki M.F., Szeptycki A., Podporządkowanie – niedorozwój – wyobcowanie. Postkolo-

nializm a stosunki międzynarodowe, Warszawa 2011.Gąsowski A., RPA, Warszawa 2006.Gerhard J., Charles de Gaulle, Warszawa 1972.Gil G., Upadanie państwa w stosunkach międzynarodowych po zimnej wojnie, Lublin 2015.Gill P., Famine & Foreigners: Ethiopia Since Live Aid, Oxford 2010.Glenn R.W., Rethinking Western Approaches to Counterinsurgency: Lessons from Post-Co-

lonial Conflict, London–New York 2015.Gruszczak A., Intelligence Security in the European Union: Building a Strategic Intelligence

Community, London 2016.Gunther J., Afryka od wewnątrz, Warszawa 1958.Gurr T., Harff B., Ethnic Conflict in World Politics, Boulder 1994.Gurr T.R., Political Rebellion: Causes, Outcomes and Alternatives, London–New York 2015.Hammersley M., Atkinson P., Metody badań terenowych, Poznań 2000.Haskin M.J., The Tragic State of the Congo: From Decolonization to Dictatorship, New York

2005.

496496 Bibliografia

Herbst J., States and Power in Africa: Comparative Lessons in Authority and Control, Prince-ton 2000.

Hironaka A., Neverending Wars: The International Community, Week States, and the Per-petuation of Civil War, Cambridge–London 2005.

Hobsbawm E., Wiek skrajności, Warszawa 1999.Hochschild A., Duch króla Leopolda. Opowieść o chciwości, terrorze i bohaterstwie w kolo-

nialnej Afryce, Warszawa 2012.Hochschild A., King Leopold’s Ghost: A Story of Greed, Terror and Heroism in Colonial

Africa, London 2006.Hodges T., Angola: Anatomy of an Oil State, Bloomington 2004.Howard T.O., The Tragedy of Failure: Evaluating State Failure and Its Impact on the Spread

of Refugees, Terrorism, and War, Santa Barbara 2010.Hughes A., Marxism’s Retreat from Africa, London 1992.Huntington S.P., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997.Hydén G., African Politics in Comparative Perspective, Cambridge 2006.Igwara O., Ethnic Hatred: Genocide in Rwanda, London 1995.Iliffe J., Afrykanie. Dzieje kontynentu, Kraków 2011.Indyk M.S, Liberthal K.G., O’Hanlon M.E., Zmieniając historię. Polityka zagraniczna

Baracka Obamy, Warszawa 2013.Jakubiak Ł., System ustrojowy Senegalu, Kraków 2014.Jean C., Geopolityka, Wrocław 2003.Kajtavivi P.H., A History of Resistance in Namibia, London 1988.Kaldor M., New & Old Wars: Organized Violence in a Global Era, Cambridge 2008.Kaplan R., Imperial Grunts: The American Military on the Ground, New York 2005.Kaplan R., The Ends of the Earth: A Journey at the Dawn of the 21st Century, London 1997.Kasznik-Christian A., Algieria, Warszawa 2006.Keen D., Complex Emergencies, Cambridge–Malden 2008.Keenan J., The Dark Sahara: America’s War on Terror in Africa, London 2009.Kibreab G., Eritrea a Dream Deferred, Woodbridge–Rochester 2009. Kieniewicz J., Od ekspansji do dominacji. Próba teorii kolonializmu, Warszawa 1986.Kirchner S., Sexual Terrorism in the Eastern Provinces of the Democratic Republic of Con-

go – International Law and Human Rights, Auflage 2008.Kiwerska J., Rozpad imperium brytyjskiego w Afryce, Warszawa 1989.Kiwerska J., Świat w latach 1989–2009. Wydarzenia – konflikty – procesy, Poznań 2009. Klare M.T., Resource Wars: The New Landscape of Global Conflict, New York 2002.Klin T., Wizje ładu międzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myśli politycznej w okre-

sie II wojny światowej, Toruń 2008.Kłosowicz R., U.S. Marines jako narzędzie polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych

Ameryki, Kraków 2008.Kołodko G.W., Wędrujący świat, Warszawa 2009.Kołodziejczyk K., Stosunki Unii Europejskiej z grupą państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku,

Warszawa 2013.Kosidło A., Dekolonizacja Afryki. Kryzys formalnego imperium Wielkiej Brytanii (1939–

1951), Gdańsk 1997.

497Bibliografia 497

Kozerawski D., Kontyngenty wojska polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973–1999, Toruń 2012.

Krasuski J., Wspólnota Francuska w Afryce, Poznań 1983.Krauz-Mozer B., Teorie polityki. Założenia metodologiczne, Warszawa 2005.Kryzysy humanitarne wywołane działalnością człowieka. Stabilizacja nieładu i destabiliza-

cja ładu, red. J. Dobrowolska-Polak, Poznań 2011.Kubiak K., Przemoc na oceanach. Współczesne piractwo i terroryzm morski, Warszawa

2009.Kubiak K., Wojny, konflikty zbrojne i punkty zapalne w świecie, Warszawa 2007.Kuciński J., Podstawy wiedzy o państwie, Warszawa 2003.Kuźniar R., Europa w porządku międzynarodowym, Warszawa 2016.Kuźniar R., Pozimnowojenne dwudziestolecie 1989–2010. Stosunki międzynarodowe

na przełomie XX i XXI wieku, Warszawa 2011.Kuźniar R., Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, Warszawa 2005.Kuźniar R., Prawa człowieka. Prawo międzynarodowe, instytucje, stosunki międzynarodo-

we, Warszawa 2008.Kvale S., Prowadzenie wywiadów, Warszawa 2010.Lach Z., Łaszczuk A., Geografia bezpieczeństwa, Warszawa 2004.Lach Z., Skrzyp J., Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007.Landau E., Osama ben Laden. Wojna z Zachodem, Warszawa 2001.Lizak W., Afrykańskie instytucje bezpieczeństwa, Warszawa 2012. Loomba A., Kolonializm/postkolonializm, Poznań 2011.Łaźniewska E., Deszczyński P., Kompendium wiedzy o organizacjach międzynarodowych,

Warszawa 2011.Łoś R., Reginia-Zacharski J., Współczesne konflikty zbrojne, Warszawa 2010.Madej M., Zagrożenia asymetryczne bezpieczeństwa państw obszaru transatlantyckiego,

Warszawa 2007.Malinowski M., Ideologie afrykańskie 1945–1985, Wrocław 1986.Małowist M., Konkwistadorzy portugalscy, Warszawa 1992. Mania A., Department of State 1789–1939. Pierwsze 150 lat udziału w polityce zagranicznej

USA, Kraków 2011.March J.G., Olsen J.P., Instytucje. Organizacyjne podstawy polityki, Warszawa 2005.Marshall T., Prisoners of Geography: Ten Maps That Explain Everything about the World,

New York 2015.McCauley M., Rosja, Ameryka i zimna wojna 1949–1991, Wrocław 2001.McNamara F.T., France in Black Africa, Washington, D.C. 1989.Melvern L., Conspiracy to Murder: The Rwanda Genocide and the International Commu-

nity, London 2004.Member States of the Five Regions of the AU, Strengthening Popular Participation in the Afri-

can Union: A Guide to au Structures and Processes, Oxfam 2009.Mempham D., Ramsbotham A., Darfur: The Responsibility to Protect, London 2006.Meredith M., Historia współczesnej Afryki. Pół wieku niepodległości, Warszawa 2011.Michałowska G., Problemy ochrony praw człowieka w Afryce, Warszawa 2008.Mlambo A.S., A History of Zimbabwe, Cambridge 2014.

498498 Bibliografia

Moyo D., Winner Take All: China Race for Resources and What It Means for U.S., New York 2013.

Muehlenbeck P., Czechoslovakia in Africa, 1945–1968, London 2015.Münkler H., Wojny naszych czasów, Kraków 2004.Naisbitt J., Global Paradox: The Bigger the World Economy, the More Powerful Its Smallest

Players, New York 1995.Ndiaye B., Françafrique. Stosunki francusko-afrykańskie – wczoraj i dziś, Olsztyn 2010.Nkrumah K., Africa Must Unite, New York 1963.Nkrumah K., Neo-Colonialism: The Last Stage of Imperialism, London 1965.Norman A., Mugabe: Teacher, Revolutionary, Tyrant, Stroud 2008.Nyanchoga S.A., Muchoki F.M., Ogula P.O., Governance in Africa: Historical and Contem-

porary Perspectives, Nairobi 2010.Nye J.S., Jr, Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009.Olusoga D., Erichsen C.W., Zbrodnia kajzera, Warszawa 2012.Ostaszewski P., Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 2008.Otok S., Geografia polityczna, Warszawa 2006.Ożarowski R., Hezbollah w stosunkach międzynarodowych na Bliskim Wschodzie, Gdańsk

2011.Pacek B., Operacje wojskowe Unii Europejskiej na przykładzie misji EUFOR Tchad/RCA,

Warszawa 2010.Pajewski J., Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 2001. Pakenham Th., The Scramble for Africa: White Man’s Conquest of Dark Continent from

1876 to 1912, New York 1992.Państwa Afryki Zachodniej. Fakty, problemy stabilizacji i rozwoju, polskie kontakty, red.

Z. Łazowski, T. 1: Warszawa 2006, T. 2: Warszawa 2008.Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe, red. R. Kło-

sowicz, Kraków 2013.Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki zmierzające do ich naprawy, red. R. Kło-

sowicz, Kraków 2014.Pawełczak M., Kenia, Warszawa 2004. Pettersson T., Themner L., States in Armed Conflict 2009, Uppsala 2010.Pham J.-P., Liberia Portrait of a Failed State, New York 2004.Pietraś Z.J., Decydowanie polityczne, Warszawa–Kraków 2000.Piętek R., Wojna w dziejach Dahomeju od XVII do XIX wieku, Warszawa 2001.Piłaszewicz S., Afrykańska księga rodzaju. Mity i legendy ludów Afryki Zachodniej, War-

szawa 1978.Polus A., Relacje pomiędzy rządami a NGOs w afrykańskich państwach surowcowych. Przy-

padek Botswany, Ghany i Zambii, Wrocław 2013.Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, red. R. Kłosowicz, A. Mania,

Kraków 2012.Prokopczuk J., Problemy kolonializmu w Afryce w latach 1871–1939 (krótki zarys), War-

szawa 1962.Reginia-Zacharski J., Rwanda. Wojna i ludobójstwo, Warszawa 2012.Rivoli P., Śladami T-shirta. O tym, jak pewna ekonomistka badała rolę rynku, władzy i po-

lityki w handlu światowym, Warszawa 2007.

499Bibliografia 499

Rostworowski E., Historia powszechna XVIII w., Warszawa 1984.Rothchild D., Keller E., Africa – U.S. Relations: Strategic Encounters, London 2006.Rothschild J., Ethnopolitics: A Conceptual Framework, New York 1981.Róg Afryki, red. J. Mankel-Niećko, Warszawa 1999.Rubinkowska-Anioł H., Etiopia pomiędzy tradycją a nowoczesnością. Symbolika koronacji

Cesarza Etiopii Hajle Syllasje I, Warszawa 2016.Rynarzewski T., Nawrot K.A., Zajączkowski K., Cieślik E., Potencjał gospodarczy i możli-

wości rozwojowe Afryki. Polska perspektywa, Warszawa 2017.Sachs J., Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, Warszawa 2006.Sachs J., Nasze wspólne bogactwo. Ekonomia dla przeludnionej planety, Warszawa 2009. Sachs J.D., The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time, New York 2005.Said E., Orientalizm, Warszawa 1991.Scahill J., Brudne wojny, Kraków 2014.Schraeder P.J., United States Foreign Policy Toward Africa: Incrementalism, Crisis, and

Change, Cambridge 1994.Shubin V., The Hot „Cold War”: The U.S.S.R. in Southern Africa, London 2008.Sialitskaya Y., „Klątwa bogactwa” a polityka gospodarcza państwa (rozprawa doktorska),

Poznań 2013.Silva, da, J.G., Morskie dzieje Portugalczyków, Gdańsk 1987.Silva, da, J.G., Morskie dzieje Portugalczyków, Gdańsk 1987.Silverman D., Interpretacja danych jakościowych, Warszawa 2007.Simmonds R., Legal Problems Arising from the United Nations Military Operations in

the Congo, Haga 1968.Soeters J.L., Ethnic Conflict and Terrorism: The Origins and Dynamics of Civil Wars, Lon-

don–New York 2005.Solarz M.W., Francja wobec Afryki Subsaharyjskiej. Pozimnowojenne wyzwania i odpowie-

dzi, Warszawa 2004.Solarz M.W., Północ–Południe. Krytyczna analiza podziału świata na kraje wysoko i słabo

rozwinięte, Warszawa 2009. Sourdel J., Sourdel D., Cywilizacja islamu, Warszawa 1980.State Failure and State Weakness in a Time of Terror, red. R.I. Rotberg, Cambridge, MA –

Washington, D.C. 2003.Stosunki międzynarodowe w Afryce, red. J.J. Milewski, W. Lizak, Warszawa 2002.Stiglitz J.E., Globalizacja, Warszawa 2004. Stiglitz J.E., Wizja sprawiedliwej globalizacji. Propozycje usprawnień, Warszawa 2007.Szpak A., Fenomen „państw upadłych” w świetle prawa międzynarodowego, Toruń 2014.Szubrycht T., Morze Śródziemne w systemie bezpieczeństwa europejskiego, Gdynia 2008.Thompson V. McLean, Adloff R., The Emerging States of French Equatorial Africa, Stanford

1960. Titley E.B., Dark Age: The Political Odyssey of Emperor Bokassa, Montreal 2002.Tlałka K., Stagnacja czy rozwój? Przemiany operacji pokojowych we współczesnym świecie,

Kraków 2016.Toffler A., Toffler H., Wojna i antywojna, Poznań 2006.Trzciński K., Demokratyzacja w Afryce Subsaharyjskiej. Perspektywa zachodnioafrykań-

skiej myśli politycznej, Warszawa 2013.

500500 Bibliografia

Trzciński K., Wojny w Liberii i Sierra Leone (1989–2002), Warszawa 2002.Tymowski M., Europejczycy i Afrykanie. Wzajemne odkrycia i pierwsze kontakty, Toruń 2017.Tymowski M., Karabin i władza w Afryce XIX wieku, Warszawa 1985.Tymowski M., Państwa Afryki przedkolonialnej, Wrocław 1999.Tymowski M., Samori – bohater Czarnej Afryki, Warszawa 1976.Uesseler R., Wojna jako usługa. Jak prywatne firmy wojskowe niszczą demokrację, Warsza-

wa 2008.Viotti P.R., Kauppi M.V., International Relations Theory, New York 2010.Vorbrich R., Plemienna i postplemienna Afryka. Koncepcje i postaci wspólnoty w dawnej

i współczesnej Afryce, Poznań 2012.Wasseling H.L., Divide and Rule: Partition of Africa, 1880–1914, London 1996.Weiner E.J., The Shadow Market: How a Group of Wealthy Nations and Powerful Investors

Secretly Dominate the World, New York–London–Toronto–Sydney 2010.Williams P.D., War & Conflict in Africa, Malden 2012.Young C., The Post-colonial State in Africa: Fifty Years of Independence, 1960–2010, Madi-

son 2012.Zack-Williams T., When the States Fails: Studies on Intervention in the Sierra Leone Civil

War, Uppsala 2012.Zajadło J., Dylematy humanitarnej interwencji. Historia – etyka – polityka – prawo, Gdańsk

2005.Zins H., Afryka i Europa. Od piramid egipskich do Polaków w Afryce Wschodniej, Warsza-

wa 2015.Ziółkowski B., Konflikty zbrojne we współczesnej Afryce. Stan obecny na tle historycznym –

zarys, Toruń 2003.Zubok W., Pleszakow K., Zimna wojna zza kulis Kremla. Od Stalina do Chruszczowa, War-

szawa 1999.Żukowski A., System konstytucyjny Republiki Południowej Afryki, Warszawa 2003.

Artykuły naukowe

Albrecht P., Jackson P., Securing Sierra Leone 1997–2013: Defence, Diplomacy and Devel-opment in Action, Royal United Services Institute for Defence and Security Studies, Abingdon Whitehall Papers 2014, No. 82.

Arnold B., Alden Ch., This Gun is Our Food: Demilitarising the White Army Militias of South Sudan, Norwegian Institute of International Affairs Working Paper 2007, Vol. 7.

Ayuba C., Okafor G., The Role of Small Arms and Light Weapons Proliferation in African Conflicts, „African Journal of Political Science and International Relations” 2015, Vol. 9, No. 3, March.

Baker B., Community Policing in Freetown, Sierra Leone: Foreign Import or Local Solution? „Journal of Intervention and Statebuilding” 2008, Vol. 2, No. 1, March.

Baker R., Challenges to Traditional Concepts of Sovereignty, „Public Administration and Development” 2000, Vol. 20, No. 1.

Berschinski R.G., AFRICOM’s Dilemma: The „Global War on Terrorism”, „Capacity Build-ing”, Humanitarianism, and the Future of U.S. Security Policy in Africa, United States Army War College, „Strategic Studies Institute” 2007, November.

501Bibliografia 501

Bilgin P., Morton A.D., From ‘Rogue’ to ‘Failed’ States? The Fallacy of Short-Termism, „Poli-tics” 2004, Vol. 24, No. 3.

Blanton R., Mason T.D., Athow B., Colonial Style and Postcolonial Ethnic Conflict in Africa, „Journal of Peace Research” 2001, Vol. 38, No. 4.

Borras S.M. Jr, et al., Towards a Better Understanding of Global Land Grabbing, „Journal of Peasant Studies” 2011, Vol. 38, No. 2, March.

Bratton M., Formal versus Informal Institutions in Africa, „Journal of Democracy” 2007, Vol. 18, No. 13, July.

Bryła J., Multilateralizm i unilateralizm – globalne trendy a amerykańska polityka zagra-niczna, „Prawo i Polityka” 2009, nr 1 (1).

Bytyń A.M., Uchodźcy wewnętrzni wobec referendum w Sudanie, „Afryka” 2011, nr 33.Call Ch.T., Beyond the Failed State: Toward Conceptual Alternatives, „European Journal of

International Relations” 2010, Vol. 17, No. 2.Call Ch.T., The Fallacy of the ‘Failed State’, „Third World Quarterly” 2008, Vol. 29, No. 8.Campbell K., Central African Republic, Chad and Sudan: Triangle of Instability?, Center for

Conflict Analysis and Prevention, United States Institute of Peace, 2006, December, http://www.usip.org/publications/central-african-republic-chad-and-sudan-triangle--instability.

Chelpi-den Hamer M., Why Certification Matters: A Review of State and Non-State Actions in Côte d’Ivoire for Promoting Schooling for the Displaced, „Journal of Refugee Studies” 2011, Vol. 24, No. 1, March.

Clark J.F., The Clinton Administration and Africa: White House Involvement and the For-eign Affairs Bureaucracies, „Journal of Opinion” 1998, Vol. 26, No. 2.

Cojanu V., Popescu A.I., Analysis of Failed States: Some Problems of Definition and Mea-surement, „Romanian Economic Journal” 2007, X, No. 25 bis, November.

Collier P., Hoeffler A., Coup Traps: Why does Africa have so many Coups d’Etat?, Centre for the Study of African Economies, Department of Economics, University of Oxford 2005, https://pdfs.semanticscholar.org/b635/e1df8a93082954af5f76a8f9706096c700d1.pdf.

Curtis D., The International Peacebuilding Paradox: Power Sharing and Post-conflict Govern ance in Burundi, „African Affairs” 2013, Vol. 112, No. 446, January.

Dąbrowa M., Badanie poziomu życia – metodologia konstrukcji wybranych wskaźników, „Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie” 2011, nr 1 (17), http://zn.mwse.edu.pl/dabrowa-maria-badanie-poziomu-zycia-metodolo-gia-konstrukcji-wybranych-wskaznikow/.

Delaney R., De-recognition of States: A Different Approach to Failed States, „Stanford Jour-nal of International Relations” 2008, Vol. X, No. 1, Fall/Winter.

Dionne K.Y., Dulani B., Constitutional Provisions and Executive Succession: Malawi’s 2012 Transition in Comparative Perspective, „African Affairs” 2013, Vol. 112, No. 446, January.

Fiala V., Afro-Marxism: Formation of the Working Party of Ethiopia, „Modern Africa: Poli-tics, History and Society” 2013, Vol. 1, Iss. 2.

Fijałkowski Ł., Postkolonializm a studia nad bezpieczeństwem międzynarodowym, „Kultu-ra – Historia – Globalizacja” 2011, nr 10.

Fleet, van L., Drug Trafficking and the Rule of Law in Guinea-Bissau, „DePaul Rule of Law Journal. International Human Rights Law Institute” 2009, August.

502502 Bibliografia

Fox J., The Influence of Religious Legitimacy on Grievance Formation by Ethno-Religious Minorities, „Journal of Peace Research” 1999, No. 1.

Gałganek A., Abstrakcja nierównego i połączonego rozwoju w wyjaśnianiu historii stosun-ków międzynarodowych, „Prawo i Polityka” 2009, nr 1 (1).

Grabowski M., China and the U.S. in Africa: Conflict or Collaboration?, „Ad Americam. Journal of American Studies” 2011, No.12.

Gros J.-G., Towards a Taxonomy of Failed States in the New World Order: Decaying Soma-lia, Liberia, Rwanda and Haiti, „Third World Quaterly” 1996, Vol. 17, No. 3.

Helman G.B., Ratner S.R., Saving Failed States, „Foreign Policy” 1992–1993, Iss. 89, Winter.Henriksen T.H., The Rise and Decline of Rouge States, „Journal of International Affairs”

2001, Vol. 54, No. 2, Spring.Ho A., Pavlish C., Indivisibility of Accountability and Empowerment in Tackling Genfer-

-Based Violence: Lessons from a Refugee Camp in Rwanda, Journal of Refugee Studies” 2011, Vol. 24, No. 1, March.

Holm H.-H., Failing Failed States: Who Forgets the Forgotten?, „Security Dialogue” 2002, Vol. 33, No. 4.

Jiang W., Hu’s Safari: China’s Emerging Strategic Partnerships in Africa, „China Brief ” 2007, Vol. 7, Iss. 4, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=4034.

Karczewski M., System kontroli i regulacji międzynarodowego handlu uzbrojeniem, „Prze-gląd Strategiczny” 2011, nr 2.

Klare M., Volman D., The African ‘Oil Rush’ and US National Security, „Third World Quar-terly” 2006, Vol. 27, No. 4.

Kohnert D., Democratisation via Elections in an ‘African Narco-State’? The Case of Guin-ea-Bissau, German Institute of Global and Area Studies / Institute of African Affairs, MPRA Paper 2009, No. 19109, December, http://www.voltairenet.org/IMG/pdf/Guin-ea-Bissau.pdf.

Kłosowicz R., Central African Republic: Portrait of a Collapsed State after the Last Rebellion, „Politeja. The Journal of the Faculty of International and Political Studies of the Jagiel-lonian University” 2016, No. 3 (42).

Kłosowicz R., The Role of Ethiopia in the Regional Security Complex of the Horn of Africa, „Ethiopian Journal of Social Sciences and Language Studies” 2015, Vol. 2 (2).

Kopiński D., O wpływie wieloetniczności na rozwój gospodarczy w Afryce Subsaharyjskiej, „Afryka” 2008, nr 27.

Koskenmäki R., Legal Implications Resulting from State Failure in Light of the Case of So-malia, „Nordic Journal of International Law” 2004, No. 73.

Larivé M., Welcome to France’s New War on Terror in Africa: Operation Barkhane, „Na-tional Interest”, http://nationalinterest.org/feature/welcome-frances-new-war-terror-africa-operation-barkhane-11029.

Leibig A., Child Soldiers in Northern Uganda: Do Current Legal Frameworks Offer Suf-ficient Protection?, „Northwestern University Journal of International Human Rights” 2005, Vol. 3, Spring.

Lewicki T., Arabski handel niewolnikami murzyńskimi do końca XVI wieku, odbitka ze sprawozdań z posiedzeń Komisji Oddziału PAN w Krakowie, lipiec–sierpień 1966.

503Bibliografia 503

Lewicki T., Z dziejów handlu transsaharyjskiego. Kupcy i misjonarze ibādyccy w zachodnim i środkowym Sudanie w VII–XII w., „Przegląd Orientalistyczny” 1961, nr 1 (37).

Lewicki T., Ze studiów nad geografią historyczną Afryki. Królestwo Organa map europej-skich, „Przegląd Orientalistyczny” 1970, nr 3 (75).

Litwak R.S., What’s in a Name? The Changing Foreign Policy Lexicon, „Journal of Interna-tional Affairs” 2001, Vol. 54, No. 2, Spring.

Lodge T., Neo-patrimonial Politics in the ANC, „Affrican Affairs” 2014, Vol. 113, No. 450, January.

Macartan H., Natural Resources, Conflict, and Conflict Resolution: Uncovering the Mecha-nisms, „Journal of Conflict Resolution” 2005 (49).

MacKellar L., Wörgötter A., Wörz J., Economic Development Problems of Landlocked Countries, Wien Institute for Advanced Studies, „Reihe Transformationsökonomie. Transition Economics Series” 2000, No. 14, January.

MacMullin C., Loughry M., Investigating Psychosocial Adjustment of Former Child Soldiers in Sierra Leone and Uganda, „Refugee Studies” 2004, No. 460.

Malan M., Security Sector Reform in Liberia: Mixed Results from Humble Beginnings, Stra-tegic Studies Institute, U.S. Army College, March 2008.

March J.G., Olsen J.P., The New Institutionalism: Organizational Factors in Political Life, „American Political Science Review” 1984, Vol. 78.

Marcus G.E., Ethnography in/of the World System: The Emergence of Multi-Sited Ethnogra-phy, „Annual Review of Anthropology” 1995, No. 24.

Marks Z., Sexual Violence in Sierra Leone’s Civil War: Virgination, Rape, and Marriage, „African Affairs” 2014, Vol. 113, No. 450, January.

Mergelsberg B., The Displaced Family: Moral Imaginations and Social Control in Pabbo, Northern Uganda, „Journal of Eastern African Studies” 2012, Vol. 6, No. 1, February.

Newman E., Failed States and International Order: Constructing a Post-westphalian World, „Contemporary Security Policy” 2009, Vol. 30, No. 3.

Patrick S., „Failed” States and Global Security: Empirical Questions and Political Dilemmas, „International Studies Review” 2007, Vol. 9.

Pawełek-Mendez J., Biała księga obrony i bezpieczeństwa Francji 2013. Państwo peryfe-ryjnej Europy jednym z biegunów światowego porządku, „Bezpieczeństwo Narodowe” 2013, nr III (27).

Pawlik J.J., Zmagania etnologa w Afryce, „Afryka” 2006/2007, nr 27. Philo C., Security of Geography / Geography of Security, „Transactions of the Institute of

British Geographers” 2012, Vol. 37, January.Piłaszewicz S., Odrodzenie i radykalizacja sekty Boko Haram, „Afryka” 2012, nr 36.Podobińska Z., Tanzańczycy chcą mieć „swój” hymn państwowy, „Afryka” 2008/2009,

nr 28.Polus A., Postkolonializm i neokolonializm. Problemy definicyjne, Polskie Centrum Stu-

diów Afrykanistycznych, Working Papers 2010, nr 4, https://www.researchgate.net/publication/272942357_WORKING_PAPERS_Series_Postkolonializm_i_neokolo-nializm_Problemy_definicyjne.

Popławski B., Sawczuk T., Itsembabwoko oznacza genocyd. Sprawiedliwość transformacyjna i pamięć o ludobójstwie w Rwandzie, „Studia Socjologiczno-Polityczne” 2015, nr 2 (4).

504504 Bibliografia

Posner D.N., Measuring Ethnic Fractionalisation in Africa, „American Journal of Political Science” 2004, Vol. 48, No. 4, October.

Sachs J.D., Warner A.M., Natural Resources and Economic Development: The Curse of Nat-ural Resources, „European Economic Review” 2001, Vol. 45.

Sachs J.D., Warner A.M., The Big Push, Natural Resource Booms and Growth, „Journal of Development Economics” 1999, Vol. 59.

Sajduk B., Główne nurty analizy politycznej, „Przemyskie Studia Politologiczne” 2007, nr 1 (1).

Sajduk B., James G. March, Johan P. Olsen, „Instytucje. Organizacyjne podstawy polityki”, przeł. Dariusz Sielski, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, recenzja książki, „Politeja. The Journal of the Faculty of International and Political Studies of the Jagiellonian University” 2007, nr 2 (8).

Sil N.P., Postcolonialism and Postcoloniality: A Premortem Prognosis, „Alternatives. Turk-ish Journal of International Relations” 2008, Vol. 7, No. 4, Winter.

Srogosz T., Charakter prawny uti possidetis w prawie międzynarodowym, „Państwo i Pra-wo” 2011, nr 6.

Steinberg J., A Truth Commission Goes Abroad: Liberian Transitional Justice in New York, „African Affairs” 2011, Vol. 110, No. 438, January.

Szuman A., Cykliczność w teoriach ludnościowych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Soc-jologiczny” 1998, LV, nr 3, 4.

Szupejko M., Negatywna etniczność a zmiany konstytucyjne w Kenii 2010 roku, „Afryka” 2012, nr 36.

Takeyh R., Gvosdev N., Do Terrorist Networks Need a Home?, „The Washington Quarterly” 2002, Vol. 25, No. 3.

Taylor I., China Oil Diplomacy in Africa, „International Affairs” 2006, May.Tomaszewski J., Zmiany w polityce bezpieczeństwa USA, „Bezpieczeństwo Narodowe”

2012, nr III–IV (23–24).Tronvoll K., Briefing: The Ethiopian 2010 Federal and Regional Elections: Re-establishing

the One-party State, „African Affairs” 2011, Vol. 110, No. 438, January.Trzciński K., Co łączy i dzieli communal conflict oraz „konflikt etniczny”? Analiza znacze-

niowa obu terminów i ich nigeryjska egzemplifikacja, „Afryka” 2015, nr 42.Trzciński K., Czym jest stabilność polityczna państwa?, „Przegląd Politologiczny” 2015, nr 2.Trzciński K., Origins of Armed Separatism in Southern Senegal, „Africana Bulletin” 2005, t. 53.Volman D., AFRICOM: The New U.S. Military Command for Africa, African Security

Research Project, June 2008, http://concernedafricascholars.org/african-security-re-search-project/?p=12.

Volman D., The Bush Administration and African Oil: The Security Implications of U.S. En-ergy Policy, „Review of African Political Economy” 2003, No. 30, December.

Wierczyńska K., Współczesny wymiar zbrodni ludobójstwa, „Studia Socjologiczno-Poli-tyczne” 2015, nr 2 (4).

Wojciechowski S., Hybrydowy model globalnego terroryzmu, „Przegląd Strategiczny” 2011, 1, nr 2.

Wojciechowski S., Terroryzm. Analiza pojęcia, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2009, nr 1.

505Bibliografia 505

Wolff S., The Regional Dimensions of State Failure, „Review of International Studies” 2011, Vol. 37, No. 3.

Wójtowicz B., Posthumus L., Droga ku wielojęzyczności RPA, „Afryka” 2016, nr 44.Vliet, van M., Weak Legislatures, Failing MPs, and the Collapse of Democracy in Mali,

„African Affairs” 2014, Vol. 113, No. 450, January.Zajadło J., Prawo międzynarodowe wobec problemu „państwa upadłego”, „Państwo i Pra-

wo” 2005, nr 2.Záhořík J., Ethiopia’s Hegemony in the Horn of Africa: Internal Tension and External Chal-

lenges before and after Meles Zenawi, „The Journal of the Middle East and Africa” 2014, No. 5.

Ząbek M., Wsie wspólnotowe w Tanzanii – wspomnienia po afrykańskim socjalizmie, „Ze-szyty Wiejskie” 2015, nr XXI.

Żukowski A., Przymus wyborczy – istota, przesłanki i implikacje, „Państwo i Prawo” 2009, 1 (1).

Rozdziały w pracach zbiorowych

Aginam O., Rape and HIV As Weapons of War: Human Rights and Health Issues in The Post-conflict Societies [w:] HIV/AIDS and the Sector in Africa, red. O. Aginam, M.R. Rupiya, Tokyo–New York–Paris 2012.

Allardt E., Having, Loving, Being: An Alternative to Swedish Model of Welfare Research [w:] The Quality of Life, red. M. Nussbaum, A. Sen, Oxford 1993.

Bahlawan N., Jeśli nie naród, to co? Koncepcje nacjonalizmu i konstytucyjnego patriotyzmu w sporze o uniwersalność [w:] Nacjonalizm i religia. Refleksje nad uniwersalnością pojęć i teorii w kontekście badań Azji i Afryki Północnej, red. M. Pycińska, K. Wiciarz, Kra-ków 2013.

Balcerowicz B., Siła militarna w rzeczywistości międzynarodowej. Stan i perspektywy [w:] Stosunki międzynarodowe w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia In-stytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, red. E. Haliżak i in., Warszawa 2006.

Balcerowicz B., Teorie, koncepcje wojny (i pokoju) po zimnej wojnie [w:] Porządek między-narodowy u progu XXI wieku, red. R. Kuźniar, Warszawa 2005.

Barnaszewski B., Charakter kryzysów politycznych i militarnych w dobie postbiegunowego podziału świata w świetle uwarunkowań międzynarodowych [w:] Operacje pokojowe i antyterrorystyczne w procesie utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego w latach 1948–2004, red. D.S. Kozerawski, Toruń 2006.

Bieleń S., Państwa upadłe [w:] Organizacja Narodów Zjednoczonych. Bilans i perspektywy, red. J. Symonides, Warszawa 2006.

Bishop R., Kaupapa Māori. Przezwyciężyć neokolonializm w badaniach społecznych [w:] Metody badań jakościowych, red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, Warszawa 2009.

Bógdał-Brzezińska A., Postkolonialne dziedzictwo niezachodnich koncepcji stosunków mię-dzynarodowych [w:] Re-Wizje i Re-Orientacje. Myśl pozaeuropejska w nauce o stosun-kach międzynarodowych, red. M.F. Gawrycki, J. Zajączkowski, A. Bógdał-Brzezińska, Warszawa 2012.

506506 Bibliografia

Borowiec P., Wymuszona rekonstrukcja – Lewiatan w uścisku procesu globalizacji [w:] Glo-balizacja – nieznośne podobieństwo. Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji, red. B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, Kraków 2008.

Brzeziński Z., Zimna wojna i jej następstwa (przedruk z „Foreign Affairs” 1992, jesień) [w:] Z. Brzeziński, O Polsce, Europie i świecie. 1988–2001, Warszawa 2002.

Byrne H., Englebert P., Shifting Grounds for African Secessionism?, (paper prepared as con-clusion chapter) [w:] Secessionism in Africa, red. J. Tomas, W. Zeller, London, https://pierreenglebert.files.wordpress.com/2014/01/byrne-englebert-african-secessions-jan-2014.pdf.

Cantori L.J., Spiegel S., The International Relations of Regions [w:] Regional Politics and World Order, red. R.A. Falk, S.H. Mendlovitz, San Francisco 1973.

Chałasiński J., Narody Afryki od inwazji Napoleona do Organizacji Jedności Afryki [w:] Afryka naszych czasów. Problemy integracji państwowej, narodowej i panafrykań-skiej, red. J. Chałasiński, Wrocław 1976.

Chazbijewicz S., Geografia bezpieczeństwa [w:] Podstawowe kategorie bezpieczeństwa narodo wego, red. A. Żukowski, M. Hartliński, W.T. Modzelewski, J. Więcławski, Olsztyn 2015.

Dudkiewicz H., Prawo międzynarodowe w kwestii państwa upadłego [w:] Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, red. R. Kłosowicz, A. Mania, Kraków 2012.

Dumała H., Region Afryki [w:] Regiony w stosunkach międzynarodowych, red. A. Dumała, H. Dumała, I. Topolski, Lublin 2009.

Eriksen S.S., The Theory of Failure and the Failure of Theory: ‘State Failure’, the Idea of the State and the Practice of State Building [w:] Troubled Regions and Failing States: The Clustering and Contagion of Armed Conflicts, red. K.B. Harpviken, Oslo 2010.

Erlich A., Sonne Ch.R., The Soviet Union: Economic Activity [w:] Africa and the Commu-nist World, red. Z. Brzeziński, Stanford, CA 1963.

Farrell T., Interwencje humanitarne i operacje pokojowe [w:] Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów strategicznych, red. J. Baylis, J. Wirtz, C.S. Gray, E. Cohen, Kraków 2009.

Feleke E., Picard L.A., Buss T.F., African Security Challenges and AFRICOM [w:] African Security and the African Command: Viewpoints on the U.S. Role in Africa, red. T.F. Buss, J. Adjaye, D. Goldstein, L.A. Picard, Sterling 2011.

Gakwandi A.S., Towards a New Political Map of Africa [w:] Pan-Africanism: Politics, Econ-omy and Social Change in the Twenty-First Century, red. Tajudeen Abdul-Raheem, New York 1996.

Gąsowski A., Bezpieczeństwo żywnościowe świata [w:] Trzy wymiary współczesnego bez-pieczeństwa, red. S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2014.

Gąsowski A., Problem bezpieczeństwa żywnościowego w Afryce Subsaharyjskiej [w:] Kon-teksty bezpieczeństwa w Afryce. Problemy globalne, sektorowe, regionalne, lokalne, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2014, t. 16.

Gawrycki M.F., Lizak W., Przesłanki i uwarunkowania stosunków Kuby z państwami Afryki [w:] Kuba i Afryka. Sojusz dla rewolucji, red. M.F. Gawrycki, W. Lizak, Warszawa 2006.

Gil G., Państwa upadające jako źródło zagrożeń asymetrycznych po zimnej wojnie [w:] Kry-zysy humanitarne wywołane działalnością człowieka. Stabilizacja nieładu i destabili-zacja ładu, red. J. Dobrowolska-Polak, Poznań 2011.

507Bibliografia 507

Gil G., Sekurytyzacja upadania państwa po zimnej wojnie [w:] Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, red. R. Kłosowicz, A. Mania, Kraków 2012.

Gruszczak A., Państwa upadłe jako zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrznego Unii Europej-skiej [w:] Problem upadku państw w stosunkach międzynarodowych, red. R. Kłosowicz, A. Mania, Kraków 2012.

Haliżak E., Ekonomiczny wymiar bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. D. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Warszawa 1997.

Haliżak E., Ideowe podstawy globalnego ładu liberalnego w gospodarce światowej – rola i znaczenie Washington Consensus [w:] Globalizacja a stosunki międzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides, Bydgoszcz–Warszawa 2004.

Haliżak E., Współzależność polityki i ekonomii w stosunkach międzynarodowych [w:] Sto-sunki międzynarodowe w XXI wieku. Księga jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, red. E. Haliżak i in., War-szawa 2006.

Hara F., Yabi G., Côte d’ Ivoire [w:] Responding to Conflict in Africa, red. J. Boulden, New York 2013.

Hopkin J., Metody porównawcze [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsh, G. Stoker, Kraków 2006.

Jakubiak Ł., Dynamika przekształceń konstytucyjnego modelu rządów w Republice Senega-lu [w:] Aktualne problemy reform konstytucyjnych, red. S. Bożyk, Białystok 2013.

Klin T., Afryka w klasycznej i współczesnej myśli geopolitycznej [w:] Przestrzeń i granice we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2010, t. 10.

Klin T., Państwa upadłe [w:] Organizacje międzynarodowe w działaniu, red. A. Florczak, A. Lisowska, Wrocław 2014.

Kłosowicz R., Can Cabinda Follow the Example of South Sudan? The Problem of Seces-sionism in Contemporary Africa in the Context of the „Uti Possidetis” Principle [w:] Es-paço Lusófono 1974–2014. Trajectórias Económicas e Políticas, red. J. Oppenheimer, J. Pereira Leite, L. Mah, Lisboa 2015.

Kłosowicz R., Mormul J., Pojęcie dysfunkcyjności państw – geneza i definicje [w:] Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe, red. R. Kłoso-wicz, Kraków 2013.

Kłosowicz R., Państwa upadłe i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe [w:] Czynniki stabilizacji i destabilizacji w stosunkach międzynarodowych na początku XXI wieku, red. I. Stawowy-Kawka, Kraków 2009.

Kłosowicz R., United States Africa Command (AFRICOM) [w:] Amerykomania 2, red. W. Bernacki, A. Walaszek, Kraków 2012.

Kopeć R., Operacja EUFOR w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej – interwencja hu-manitarna czy droga do europejskiej obronności? [w:] Current Challenges to Peacebuil-ding Efforts and Development Assistance. Współczesne wyzwania dla budowania pokoju i pomocy rozwojowej, red. K. Pędziwiatr, P. Kugiel, A. Dańda, Kraków 2011.

Kopiński D., Bank Światowy jako katalizator rozwoju państw naftowych. Przypadek ropo-ciągu Czad–Kamerun [w:] Zgubne transakcje. Fatal Transactions. Surowce mineralne a rozwój państw afrykańskich, red. D. Kopiński, A. Polus, Warszawa 2010.

508508 Bibliografia

Kraśniewski M., Czy niewolnictwo ma twarz kobiety? Handel ludźmi z perspektywy płci [w:] Role społeczne płci w Afryce Subsaharyjskiej, red. L. Łykowska, Warszawa 2012.

Krauz-Mozer B., Borowiec P., Globalizacja, globalizm, globalność – wprowadzenie [w:] Glo-balizacja – nieznośne podobieństwo. Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji, red. B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, Kraków 2008.

Kurcz M., Jak prowadzić badania w powojennym mieście afrykańskim? Refleksje etnogra-fa z badań w południowosudańskiej Dżubie [w:] Ex Africa semper aliquid novi, red. J. Łapott, E. Prądzyńska, Żory 2014.

Kuźniar R., Globalizacja, polityka i porządek międzynarodowy [w:] Globalizacja a stosun-ki międzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides, Bydgoszcz–Warszawa 2004.

Łapott J., Afryka – kontynent specjalnej troski? [w:] Problem bogactwa i biedy we współczes-nej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2011, t. 12.

Łazowski Z., Epidemia AIDS – nowe zagrożenie dla Afryki [w:] Państwa Afryki Zachod-niej. Fakty, problemy stabilizacji i rozwoju, polskie kontakty, T. 1, red. Z. Łazowski, Warszawa 2006.

Leśniewski M., Afryka w strategii europejskiej równowagi i bezpieczeństwa u schyłku XIX wieku [w:] Konteksty bezpieczeństwa w Afryce. Problemy globalne, sektorowe, regional-ne, lokalne, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2012, t. 16.

Leśniewski M., Biafra 1966–1970 [w:] Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia konfliktów 1869–2000, red. A. Bartnicki, Warszawa 2000.

Leśniewski M., Kongo – Katanga 1960–1964 [w:] Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia kon-fliktów 1869–2000, red. A. Bartnicki, Warszawa 2000.

Leśniewski M., Zimbabwe czy Rodezja 1965–1981 [w:] Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia konfliktów 1869–2000, red. A. Bartnicki, Warszawa 2000.

Lizak W., Afryka a globalizacja – przypadek marginalizacji [w:] Globalizacja a stosunki mię-dzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides, Bydgoszcz–Warszawa 2004.

Lizak W., Kondycja państwa w Afryce [w:] Państwo w świecie współczesnym, red. K. Trzciński, Warszawa 2006.

Lizak W., Kuba a Róg Afryki [w:] Kuba i Afryka. Sojusz dla rewolucji, red. M.F. Gawrycki, W. Lizak, Warszawa 2006.

Lizak W., Państwo w Afryce [w:] Państwo w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych, red. J. Symonides, M. Sułek, Warszawa 2009.

Lizak W., Problemy bezpieczeństwa Afryki [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, red. R. Zięba, Warszawa 2008.

Lowndes V., Instytucjonalizm [w:] Teorie i metody w naukach politycznych, red. D. Marsh, G. Stoker, Kraków 2006.

Łoś R., Konflikt w Sudanie i wojna z Czadem [w:] Współczesne konflikty zbrojne, red. R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, Warszawa 2010.

Łoś-Nowak T., Państwo ponowoczesne. Ile tradycji, ile ponowoczesności [w:] Wizje dobrego państwa. Państwo w procesie przemian. Teoria i praktyka, red. A. Lisowska, A.W. Ja-błoński, Toruń 2009.

Łoś-Nowak T., Państwowy poziom analizy w stosunkach międzynarodowych [w:] Poziomy analizy stosunków międzynarodowych, t. 1, red. E. Haliżak, M. Pietraś, Warszawa 2013.

509Bibliografia 509

Łukaszewicz A., Proceder grabieży ziemi jako przejaw dysfunkcyjności państwa [w:] Pań-stwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe, red. R. Kło-sowicz, Kraków 2013.

Madej M., Terroryzm i inne zagrożenia asymetryczne w świetle współczesnego pojmowa-nia bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego [w:] Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, red. R. Kuźniar, Warszawa 2005.

Mantel-Niećko J., Etiopia od początku dziejów do 1991 roku [w:] Róg Afryki, red. J. Mantel--Niećko, M. Ząbek, Warszawa 1999.

Médard J.-F., France and Sub-Saharan Africa: A Privileged Relationship [w:] Africa and the North: Between Globalization and Marginalization, red. E.U. Engel, G.R. Olsen, London–New York 2005.

Michałowska G., Status społeczny ludności tubylczej w Afryce w świetle międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka [w:] Stosunki międzynarodowe w XXI wieku. Księ-ga jubileuszowa z okazji 30-lecia Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, red. E. Haliżak i in., Warszawa 2006.

Milewski J.J., Państwo w Afryce. Dylematy i kierunki przeobrażeń [w:] Stosunki międzyna-rodowe w Afryce, red. J.J. Milewski, W. Lizak, Warszawa 2002.

Mormul J. Problem łamania praw człowieka w państwach dysfunkcyjnych. Przypadek dzieci- -żołnierzy [w:] Państwa dysfunkcyjne i międzynarodowe wysiłki zmierzające do ich na-prawy, red. R. Kłosowicz, Kraków 2014.

Mormul J., Czołowe instytucje międzynarodowe zajmujące się dysfunkcyjnością państw [w:] Państwa dysfunkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe, red. R. Kłosowicz, Kraków 2013.

Mormul J., New Institutionalism in Research on Dysfunctional States in Sub-Saharan Afri-ca: „Institutional Multiplicity” and the Luso-African Example [w:] African Studies: Forg-ing New Perspectives and Directions, red. N. Pawlak, H. Rubinkowska-Anioł, I. Will, Warszawa 2016.

Mormul J., Przemyt narkotyków a zagrożenie bezpieczeństwa państw Afryki Zachodniej. Casus Gwinei Bissau [w:] Konteksty bezpieczeństwa w Afryce. Konflikty, wojny, polityki bezpieczeństwa, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2014, t. 17.

Mukoro A., Governance Failure, Civil Societies and the Niger Delta [w:] Anatomy of the Ni-ger Delta Crisis: Causes. Consequences and Opportunities for Peace, red. V. Ojakorotu, Berlin 2010.

Nakonieczna-Bartosiewicz J., Nowa Agenda na rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2010 ONZ. Znaczenie dla porządku międzynarodowego [w:] Tendencje i procesy rozwo-jowe współczesnych stosunków międzynarodowych, red. M.F. Gawrycki i in., Warszawa 2016.

Ottaway M., Dysfunctional States, Dysfunctional Armed Movements, and Lootable Com-modities [w:] Big African States, red. Ch. Clapham, J. Herbst, G. Mills, Johannesburg 2001.

Pacek B., Brylonek M., Strategia Unii Europejskiej w zakresie działań stabilizacyjnych na przykładzie operacji Unii Europejskiej w Czadzie i Republice Środkowoafrykańskiej [w:] Działania stabilizacyjne – aspekty strategiczne. Konflikty, interwencje, bezpieczeń-stwo, red. D.S. Kozerawski, Warszawa 2011.

510510 Bibliografia

Pawlik J.J., Kreolizacja kulturowa we współczesnym Togo [w:] Z problemów społeczno-poli-tycznych współczesnej Afryki Subsaharyjskiej, red. A. Żukowski, „Forum Politologicz-ne” 2004, t. 1.

Pietraś M., Reżimy międzynarodowe jako czynnik stabilizacji środowiska międzynarodowe-go [w:] Czynniki stabilizacji i destabilizacji w stosunkach międzynarodowych na począt-ku XXI wieku, red. I. Stawowy-Kawka, Kraków 2009.

Penvenne J.M., Settling against the Tide: The Layered Contradictions of Twentieth-Century Portuguese Settlement in Mozambique [w:] Settler Colonialism in the Twentieth Cen-tury: Projects, Practices, Legacies, red. C. Elkins, S. Pedersen, London–New York 2005.

Piasecka P., Zagrożenia ładu i bezpieczeństwa międzynarodowego we współczesnym świecie [w:] Transsektorowe obszary bezpieczeństwa narodowego, red. K. Liedel, Warszawa 2011.

Pietraś M., Bezpieczeństwo państwa w późnowestfalskim środowisku międzynarodowym [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, red. S. Dębski, B. Górka--Winter, Warszawa 2003.

Pietraś M., Paradygmat globalizacji in statu nascendi [w:] Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, red. R. Kuźniar, Warszawa 2005.

Potocki R., Kocoń M., Państwo dysfunkcyjne w środowisku międzynarodowym [w:] Pań-stwo w świecie współczesnym, red. K. Trzciński, Warszawa 2006.

Rakowski T., Teren, czas, doświadczenie [w:] Teren w antropologii. Praktyka badawcza we współczesnej antropologii kulturowej, red. T. Buliński, M. Kairski, Poznań 2011.

Robak P., Rola i miejsce Afryki w brytyjskim handlu zewnętrznym (i kolonialnym) w XVIII wieku [w:] Afryka i (post)kolonializm, red. A. Pawłowska, J. Sowińska-Heim, Łódź 2016.

Rotberg R.I., Failed States, Collapsed States, Weak States: Causes and Indicators [w:] State Failure and State Weakness in a Time of Terror, red. R.I. Rotberg, Cambridge, MA – Washington, D.C. 2003.

Rotberg R.I., The Failure and Collapse of Nation-States: Breakdown, Prevention, and Repair [w:] When States Fail: Causes and Consequences, red. R.I. Rotberg, Princeton–Oxford 2004.

Różański J., Główne źródła destabilzacji Sudanu [w:] Konteksty bezpieczeństwa w Afryce. Konflikty, wojny, polityki bezpieczeństwa, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2014, t. 17.

Rybkowski R., Komu potrzebne są państwa upadłe? [w:] Problem upadku państw w stosun-kach międzynarodowych, red. R. Kłosowicz, A. Mania, Kraków 2012.

Ścigaj P., Problemy metodologiczne w badaniu państw dysfunkcyjnych [w:] Państwa dys-funkcyjne i ich destabilizujący wpływ na stosunki międzynarodowe, red. R. Kłosowicz, Kraków 2013.

Skąpska G., Państwo [w:] Encyklopedia socjologii, t. 3, Warszawa 2000, s. 54–55.Spuy, van der E., Transforming Safety and Security in Southern Africa: Some Trends and

More Challenges [w:] African Security Governance Emerging Issues, red. G. Cawthra, Johannesburg 2011.

Sulowski S., Państwo i bezpieczeństwo w kazualnym związku [w:] Trzy wymiary współczes-nego bezpieczeństwa, red. S. Sulowski, M. Brzeziński, Warszawa 2014.

Szupejko M., Bogactwo i bieda w Afryce – aspekty ekonomiczne, efekty społeczne i kulturo-we [w:] Problem bogactwa i biedy we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2011, t. 12.

511Bibliografia 511

Thomson A., Neo-patrimonialism, Personal Rule and the Centralisation of the African State [w:] A. Thomson, An Introduction to African Politics, London–New York 2011.

Trzciński K., Koncepcja „metanarodu” jako przyczynek do budowy trwałych państw w Afry-ce [w:] Studia nad wielokulturowością, red. D. Pietrzyk-Reeves, M. Kułakowska, Kra-ków 2010.

Trzciński K., Przyszłość państw i granic w Afryce. Alternatywny punkt widzenia [w:] Prze-strzeń i granice we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2010, t. 10.

Trzciński K., Wspólnota lokalna jako obszar bezpieczeństwa Afrykanów a rozwój demo-kratycznej kultury politycznej w Afryce Subsaharyjskiej [w:] Konteksty bezpieczeństwa w Afryce. Problemy globalne, sektorowe, regionalne, lokalne, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2014, t. 14.

Tycholiz W., Kryzys w Delcie Nigru [w:] Zgubne transakcje. Fatal Transactions. Surowce mineralne a rozwój państw afrykańskich, red. D. Kopiński, A. Polus, Warszawa 2010.

Umukoro F.G., Politicisation and Underdevelopment of the Niger Delta Region [w:] Anat-omy of the Niger Delta Crisis: Causes, Consequences and Opportunities for Peace, red. V. Ojakorotu, Berlin 2010.

Under the Counter and over the Border: Aspects of the Contemporary Trade in Illicit Arms, red. M. Phythian, Dordrecht 2000.

Vorbrich R., Etniczność a trybalizm w Afryce [w:] Afryka na progu XXI wieku. Kultura i społeczeństwo, red. J.J. Pawlik, M. Szupejko, Warszawa 2009.

Vorbrich R., Państwo kolonialne i postkolonialne. Aevum versus ruptoris. Przykład Kame-runu [w:] Afryka między tradycją a współczesnością. Wybrane przykłady kontynuacji i zmian w polityce, gospodarce i społeczeństwie, red. R. Wiśniewski, A. Żukowski, War-szawa 2013.

Vorbrich R., Wstęp [w:] Plemię, państwo, demokracja. Uwarunkowania kultury politycznej w krajach pozaeuropejskich, red. R. Vorbrich, Poznań 2007.

Whiteman K., Yates D., France, Britain and the United States [w:] West Africa’s Security Challenges: Building Peace in Troubled Region, red. A. Adebayo, I. Rashid, Boulder 2004.

Williams P., Strategia dla Nowego Świata. Zwalczanie terroryzmu i transnarodowej prze-stępczości zorganizowanej [w:] Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów strategicznych, red. J. Baylis, J. Wirtz, C.S. Gray, E. Cohen, Kraków 2009.

Wojciechowski, Global Terrorism, [w:] The Faces of Terrorism, red. S. Wojciechowski, Po-znań 2006.

Ząbek M., Niechciani w Sudanie. Między ucieczką a wypędzeniem [w:] Ex Africa semper aliquid novi, red. J. Łapott, M. Tobota, Żory 2014.

Ząbek M., Osiedla dla uchodźców wewnętrznych wokół Chartumu [w:] Afryka na progu XXI wieku. Polityka, kwestie społeczne i gospodarcze, red. D. Kopiński, A. Żukowski, Warszawa 2009.

Zajączkowski K., Afryka w okresie międzywojennym – Liga Narodów a miejsce i rola Afry-ki w porządku międzynarodowym [w:] Liga narodów wybranych, red. M.F. Gawrycki, A. Bógdał-Brzezińska, Warszawa 2010.

Zajączkowski K., Geoekonomiczny kontekst pomocy rozwojowej [w:] Geoekonomia, red. E. Haliżak, Warszawa 2012.

512512 Bibliografia

Zajączkowski K., Unia Europejska a bezpieczeństwo w regionie Afryki Subsaharyjskiej. Aspekty polityczno-militarne [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wyzwania i zagro-żenia XXI wieku, red. P. Olszewski, T. Kapuśniak, W. Lizak, Radom 2009.

Zartman I.W., Introduction: Posing the Problem of State Collapse [w:] Collapsed States: The Dis-integration and Restoration of Legitimate Authority, red. I.W. Zartman, Boulder 1995.

Zarys dziejów Afryki i Azji. Historia konfliktów 1869–2000, red. A. Bartnicki, Warszawa 2000.Zięba R., Bezpieczeństwo państw zrzeszonych w NATO i Unii Europejskiej [w:] Bezpieczeń-

stwo międzynarodowe po zimnej wojnie, red. A. Zięba, Warszawa 2008. Zięba R., Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych [w:] Bezpie-

czeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. D.B. Bobrowm, E. Hali-żak, R. Zięba, Warszawa 1997.

Zieliński W., Byrska J.M., Język a państwo – możliwość skonstruowania państwa na podsta-wie języka w oparciu o teorię Karla Mannheima [w:] Parerga z logiki praktycznej, red. W. Suchoń, I. Trzcieniecka-Schneider, D. Kowalski, „Dialogikon” 2013, Vol. 16.

Żukowski A., Kształtowanie się systemu politycznego nowej Afryki Południowej. Wybrane problemy [w:] Z problemów społeczno-politycznych współczesnej Afryki, „Forum Poli-tologiczne” 2004, t. 1.

Żukowski A., Mocarstwowa polityka ZSRR wobec Południowej Afryki [w:] „Stare” i „nowe” mocarstwa w Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politologiczne” 2012, t. 13.

Żukowski A., Pogranicza w Afryce Subsaharyjskiej. Regiony współpracy czy konfliktów? [w:] Przestrzeń i granice we współczesnej Afryce, red. A. Żukowski, „Forum Politolo-giczne” 2010, t. 10.

Żyromski M., Zmieniające się oblicze władzy politycznej w XXI wieku [w:] Zagadnienia teorii polityki, red. J. Nocoń, Gdańsk 2017.

Referaty konferencyjne

African Oil: A Priority for U.S. National Security and African Development, Proceedings of an Institute Symposium, Held on January 25, 2002 at The University Club in Wash-ington, D.C., edited by P.M. Wihbey, B. Schutz, https://no0ilcanarias.files.wordpress.com/2012/10/africatranscript.pdf.

Berisso T., Risks and Opportunities of Land Alienation: A Case Study of Borana-Oromo Pas-toral Land in Ethiopia, referat, panel Land, Agriculture, Natural Environment, Urban And Rural Patterns, 25.08.2015, 19th International Conference of Ethiopian Studies, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 24–28.08.2015.

Bidyogo N.D., Wykład plenarny wygłoszony na Uniwersytecie Warszawskim podczas konferencji „Intelektualiści afrykańscy wobec doświadczenia dyktatur”, „Afryka” 2016, nr 44.

Feyissa D., Local Responses to „Land Grabbing” in Ethiopia: A Case Study of the Gambela Region, panel Power, Peripheries and Land: Development Across the Last frontiers of Ethiopia, 27.08.2015, 19th International Conference of Ethiopian Studies, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 24–28.08.2015.

513Bibliografia 513

Artykuły prasowe

Abraham C., Eritrea – Ethiopia Tensions, „New African” 2016, No. 563, July.Africa’s Great War: A Report from Congo, „The Economist”, 4.07.2002, http://www.econo-

mist.com/node/1213296.Akomolafe F., Ghana: Much Ado about Elections, „New African” 2016, No. 563, July.Amina Mohamed: The Consensus Candidate: Interview, „New African” 2017, No. 568,

January.Ayittey G.B.N., The Worst of the Worst: Bad Dude Dictators and General Coconut Heads,

„Foreign Policy” 2010, No. 180, July/August.Bodies of 34 Migrants Found in Niger Desert, „The Guardian” 16.06.2016, https://www.

theguardian.com/world/2016/jun/16/bodies-migrants-found-niger-desert-people-smugglers-algeria.

Bojang S. Jr, Dawn of Hope, Justice and Empty Coffers, „New African” 2017, No. 570, March.Bonner R., New Weapons Sales to Africa Trouble Arms-Control Experts, „The New York

Times”, 6.12.1999, http://www.nytimes.com/1998/12/06/world/new-weapons-sales--to-africa-trouble-arms-control-experts.html.

Bowcott O., Charles Taylor Sentenced to 50 Years in Prison for War Crimes, „The Guard-ian”, 30.05.2012, https://www.theguardian.com/world/2012/may/30/charles-taylor-sentenced-50-years-war-crimes.

Bruckner T., The Myth of African Land Grab: Are Foreign Investors Really Snatching up as Much of Africa as They Can? It’s Not That Simple, „Foreign Policy”, 20.10.2015, http://foreignpolicy.com/2015/10/20/the-myth-of-the-african-land-grab/.

Burke J., Jean-Pierre Bemba Sentenced to 18 Years in Prison by International Criminal Court, „The Guardian” 21.06.2016, https://www.theguardian.com/law/2016/jun/21/jean-pierre-bemba-sentenced-to-18-years-in-prison-by-international-criminal-court.

Byman D., King Ch., The Phantom Menace, „The New York Times”, 15.08.2011, http://www.nytimes.com/2011/08/16/opinion/the-phantom-menace.html?_r=0.

China Quest for Resources: A Ravenous Dragon, „The Economist”, 13.03.2008, http://www.economist.com/printedition/displayStory.cfm?Story_ID=10795714.

Clinton’s Africa Trip Ends with a Promise, „The Washington Post”, 15.08.2009, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/story/2009/08/14/ST2009081403320.html?sid=ST2009081403320.

Clowers W., Inside the Crumbling Palaces of Africa’s Dictators, „Daily Mail”, 30.07.2015, http://www.dailymail.co.uk/news/article-3143398/Piles-diamonds-porn-Concorde-caviar-Haunting-images-crumbling-palaces-Africa-s-dictators-despots-lived-like-emp.

Daley S., Drugs, Guns and Vigilante Justice in South Africa, „The New York Times”, 20.09.1996, http://www.nytimes.com/1996/09/20/world/drugs-guns-and-vigilante-justice-in-south-africa.html.

Deutsch P.J., Energy Independence, „Foreign Policy” 2005, November/December.Diamond L., Democracy in Decline: How Washington Can Reverse the Tide, „Foreign Af-

fairs” 2016, Vol. 95, No. 4, July/August.Diop B.B., After Jammeh, „New African” 2017, No. 570, March.Diop B.B., The Danger of „Yes Sir” Politics, „New African” 2016, June.

514514 Bibliografia

Domasa S., Tanzania to Seek German Reparations Over Colonial Acts, „Daily Herald”, 8.02.2017, http://www.heraldextra.com/news/world/tanzania-to-seek-german-repa-rations-over-colonial-acts/article_b467f946-1514-545d-81fe-457b88ad7371.html.

Ellis S., How to Rebuild Africa, „Foreign Affairs” 2005, Vol. 84, No. 5, wrzesień/październik.Françafrique: A Brief History of a Scandalous World, „New African” 2016, No. 565, October.Friedman Th.L., Ask not what…, „The New York Times”, 9.12. 2001, http://www.nytimes.

com/2001/12/09/opinion/ask-not-what.html.Garrett L., Ebola’s Lessons: How the WHO Mishandled the Crisis, „Foreign Affairs” 2015,

September/October. Gouse Y., Senegal: When Enough Is Enough and the People Know It as That, „Addis Stan-

dard” 2012, Vol. 2, Iss. 13, March.Harman S., Brown W., In from the Margins? The Changing Place of Africa in International

Relations, „International Affairs” 2013, No. 89. Hartung W.D., The New Business of War: Small Arms and the Proliferation of Conflict,

„Ethic and International Affairs” 2001, Vol. 15, No. 1.Hatcher J., Burundi on the Precipice, „New African” 2016, No. 558, February.Hatcher J., Guinea-Bissau: How Cocaine Transformed a Tiny African Nation, „Time”,

15.10.2012, http://world.time.com/2012/10/15/guinea-bissau-how-cocaine-transfor-med-a-tiny-african-nation/.

Hopeless Africa, Tendencje i procesy rozwojowe współczesnych „The Economist”, 11.05.2000, http://www.economist.com/node/333429.

Ichikowitz I., A Pan-African Defence Industry, „New African” 2016, Vol. 565, October.In South Sudan, Three Options for the AU, „New African” 2017, No. 569, February.Is Africa Still Rising?, „New African” 2016, No. 562, June.Islamiści zmusili Czerwony Krzyż do zawieszenia pomocy dla Somalii, „Gazeta Wyborcza”,

12.01.2012.Ivory Coast Rebel Troops Agree Huge Pay Deal Ending Tense Standoff, „The Guardian”,

14.01.2017, https://www.theguardian.com/world/2017/jan/14/ivory-coast-rebel-tro-ops-agree-pay-deal-ending-tense-standoff.

Izama A., Third Term Fever!, „New African” 2016, No. 558, February.Jabłońska A., Białobok P., AIDS polityki, „Wprost”, 11.09.2005, nr 36.Keenan J., Border Trouble: Algieria Border Closure Impedes The Sahel’s Development, While

Promoting Trafficking and Radicalisation, „New African” 2017, No. 570, March.Keenan J., How Terror Came to the Sahel, „New African” 2016, No. 560, April.Kempe F., Africa Emerges as a Strategic Battlefield, „Wall Street Journal”, 25.04.2006.Kimani M., Women Struggle to Secure Land Rights, „Africa Renewal” 2012, Special Edi-

tion, United Nations Department of Public Information.Kłopoty polskiego podróżnika, nie dał łapówki, „Gazeta Wyborcza”, 5.08.2011.Koerner B., Who Are the Janjaweed? A Guide to the Sudanese Militiamen, „Slate Magazine”,

19.07.2005, http://www.slate.com. Kubania J., How Second-Hand Clothing Donations Are Creating a Dilemma for Kenya,

„The Guardian”, 6.07.2015, http://www.theguardian.com/world/2015/jul/06/second-hand-clothing-donations-kenya.

Kubiak K., Czad – ustawiczna wojna, „Raport – Wojsko, Technika, Obronność” 2006, nr 4.

515Bibliografia 515

Laing A., Kenya Accuses UN Staff in Dadaab Refugee Camp of Aiding Terrorist, „The Telegraph”, 6.10.2015, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaand-indianocean/kenya/11915592/Kenya-accuses-UN-staff-in-Dadaab-refugee-camp-of-aiding-terrorists.html.

Leader of Burundi Reportedly Killed in a Coup by an Ethnic Rival, „The New York Times”, 22.10.1993, http://www.nytimes.com/1993/10/22/world/leader-of-burundi-repor-tedly-killed-in-a-coup-by-an-ethnic-rival.html.

Levenson Keohane G., Madsbjerg S., The Innovative Finance Revolution, „Foreign Affairs” 2016, July/August.

Loewenstein A., How Not to Fix an African Narco-State, „Foreign Policy”, 6.01.2016, http://foreignpolicy.com/2016/01/06/how-not-to-deal-with-an-african-narco-state-guinea-bissau/.

Lyman P.N., Morrison J.S., The Terrorist Threat in Africa, „Foreign Affairs” 2004, Vol. 83, No. 1.

Macias A., Bender J., Gould S., The 35 Most Powerful Militaries in the World, „Business Insider”, 10.07.2014, http://www.businessinsider.com/35-most-powerful-militaries-in-the-world-2014-7?IR=T.

Maclean R., Burke J., Democratic Republic of Congo Faces Civil War if President Fails to Quit, „The Guardian”, 10.11.2016, https://www.theguardian.com/world/2016/nov/10/demo-cratic-republic-of-the-congo-faces-civil-war-if-president-fails-to-quit.

Mahbub ul Haq, „The Economist”, 23.07.1998, http://www.economist.com/node/169653.Mallaby S., The Reluctant Imperialist: Terrorism, Failed States and the Case of American

Empire, „Foreign Affairs” 2002, Vol. 81, No. 2.Mama Ch., Africa’s Healthcare Crisis – Some Novel Solutions, „New African” 2017, No. 570,

March.McVeigh T., Biofuels Land Grabbing in Kenya’s Tana Delta Fuels Talk of War, „The Guard-

ian”, 2.07.2011, http://www.theguardian.com/world/2011/jul/02/biofuels-land-grab-kenya-delta.

Mearsheimer J.J., Walt M., The Case for Offshore Balancing, „Foreign Affairs” 2016, July/August.

Meldrum A., German Minister Says Sorry for Genocide in Namibia, „The Guardian”, https://www.theguardian.com/world/2004/aug/16/germany.andrewmeldrum.

Michalewicz I., Zabij Bura, zabij farmera, „Gazeta Wyborcza”, 28.08.2013.Missing in Thiaroye, „New African” 2016, No. 564, August/September.Morris J., A Safe Way to Consume Tobacco?, „New African” 2016, No. 565, October.Museveni Admits Ugandan Military Involvement in South Sudan Conflict, „Sudan Tribune”,

16.01.2014, http://www.sudantribune.com/spip.php?article49582.Naim M., Mafia States, „Foreign Affairs” 2012, maj/czerwiec.Namu J.A., The Silence of the Lambs, „New African” 2016, No. 566, November.O’Regan D., Narco-States: Africa’s Next Menace, „The New York Times”, 12.03.2012, http://

www.nytimes.com/2012/03/13/opinion/narco-states-africas-next-menace.html?_r=0.Obama to Deploy 300 U.S. Troops to Cameroon to Fight Boko Haram, „The Guardian”,

14.10.2015, https://www.theguardian.com/world/2015/oct/14/obama-deployment--us-troops-cameroon-boko-haram.

Obama Visit Stirs Pride Among Ghanaians, „The Washington Post”, 11.07.2009.

516516 Bibliografia

Ofensywa dyplomatyczna Hillary Clinton w Afryce, „Gazeta Wyborcza”, 5.08.2009, http://wyborcza.pl/1,76842,6898467,Ofensywa_dyplomatyczna_Hillary_Clinton_w_Af-ryce.html.

Ojugbana V., Daniel E., How Bad Governance Stalls Africa’s Progress, By Mo Ibrahim Foun-dation, „The Guardian Nigeria”, 4.10.2016, http://guardian.ng/news/how-bad-gover-nance-stalls-africas-progress-by-mo-ibrahim-foundation/.

Ojulu E., The General in His Labyrinth, „New African” 2016, No. 558, February.Oliver R., Atmore A., Dzieje Afryki po 1800 roku, Warszawa 2005.Oloch F., Is UN Trusteeship the Solution?, „New African” 2017, No. 569, February.Oluoch F., Will Kabila Hold on?, „New African” 2016, No. 562, June.Parmar V., Debt Relief: Where They Stand, a Decade Later, „New African” 2016, No. 565,

October.Pawlicki J., Postęp zabija Dolinę Omo, „Gazeta Wyborcza”, 9.04.2012, http://wyborcza.

pl/1,86689,11506097,Postep_zabija_Doline_Omo.html#ixzz1tShClicT.Polgreen L., Cowell A., Soldiers Kill Guinea-Bissau’s President after Death of Army Chief,

Diplomats Say, „The New York Times”, 2.03.2009, http://www.nytimes.com/2009/03/03/world/africa/03guinea.html?_r=0.

Prevost C., Harris R., China Commits Billions in Aid to Africa as Part of Charm Offen-sive – Interactive, „The Guardian”, 29.04.2013, https://www.theguardian.com/global-development/interactive/2013/apr/29/china-commits-billions-aid-africa-interactive.

Rowan A., Health or Wealth? „Focus on Africa” 2008, April–June.Rwandan President Paul Kagame to Run for Third Term in 2017, „The Guardian”, 1.01.2016,

https://www.theguardian.com/world/2016/jan/01/rwanda-paul-kagame-third-term-office-constitutional-changes.

Sieff K., Three Months Ago, It Was a Tiny Ugandan Village: Now It’s the World’s Fourth-Largest Refugee Camp, „The Washington Post”, 28.10.2016, https://www.washington-post.com/news/worldviews/wp/2016/10/28/three-months-ago-it-was-a-tiny-ugan-dan-village-now-its-the-worlds-fourth-largest-refugee-camp/.

Siollum M., Cattle Rustling, the New Conflict, „New African” 2016, No. 562, June.Siollun M., Half a Loaf, and Half of Yellow Sun, „New African” 2016, No. 558, February.Smith D., Will Sudan Vote Herald Balkanisation of Africa?, „The Guardian”, 7.01.2011,

https://www.theguardian.com/world/2011/jan/07/sudan-vote-balkanisation-africa.South Sudan – Five Years on, „New African” 2016, No. 563, July.Sullivan K., Route of Evil, „The Washington Post”, 25.05.2008, http://www.washington

post.com/wp-dyn/content/article/2008/05/24/AR2008052401676.html?sid=ST 2008052401733.

The Myth of the Offshore: How Africa Lost $ 1 Trillion to Tax Havens „New African” 2016, No. 561,May.

Tillerson’s Dilemma: Business or Diplomacy First?, „New African” 2017, No. 571, April.Tisdall S., Tens of Thousands Flee ‘Extreme Violence’ in Congo, „The Guardian”, 31.05.2012,

http://www.guardian.co.uk/world/2012/may/31/thousands-flee-extreme-violence-congo.

Tweedie N., Orania: The Land Where Apartheid Lives on, „The Telegraph”, 13.12.2013, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/nelson-mandela/10516129/Orania-the-land-where-apartheid-lives-on.html.

517Bibliografia 517

Two South African Farmers Killed Every Week, „The Telegraph”, 20.04.2010, http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/southafrica/7610805/Two-South-African-farmers-killed-every-week.html.

UK Compensate Kenya’s Mau Mau Torture Victims, „The Guardian”, 6.06.2013, https://www.theguardian.com/world/2013/jun/06/uk-compensate-kenya-mau-mau-torture.

Vuliammy E., How a Tiny West African Country Became the World’s First Narco State, 9.03.2008, https://www.theguardian.com/world/2008/mar/09/drugstrade.

Walle, van de N., Obama and Africa: Lots of Hope, Not Much Change, „Foreign Affairs” 2015, Vol. 94, No. 5, September/October.

Wambu O., Obama: The Final Verdict „New African” 2016, No. 565, October.Wambu O., The Ghost of Biafra, „New African” 2016, No. 557, January.Wanner Z., The Problem with Our Education, „New African” 2016, No. 563, July.Wanyonyi E., Somaliland: Quest for International Recognition, „New African” 2016, No. 558,

February.Warah R., Dadaab’s Citizen Refugees, „New African” 2016, No. 562, June.Weissman S.R., What Really Happened in Congo: The CIA, the Murder of Lumumba, and

the Rise of Mobutu, „Foreign Affairs” 2014, July/August.Where the Most U.S. Foreign Aid Will Be Spent in 2016, „New African” 2016, No. 560, April.Williams S., Congolese Uranium and the Cold War, „New African” 2017, No. 568, January.Williams S., The Last Stand?, „New African” 2016, No. 563, July.World’s Largest Refugee Camps, „Wall Street Journal”, 6.09.2013, http://blogs.wsj.com/pho-

tojournal/2013/09/03/worlds-largest-refugee-camps/.Writer S., South Africa Is the Second Worst Country in the World for Gun Deaths, „Busi-

nessTech” 22.06.2015, https://businesstech.co.za/news/government/91284/south-afri-ca-is-the-second-worst-country-for-gun-deaths-in-the-world/.

Youth Chastise African Leaders, „New African” 2016, No. 563, July.Zachary P., Africa Needs a New Map: It’s Time to Start Seeing the Redrawing of the Conti-

nent’s Colonial Borders as an Opportunity, Not a Threat, „Foreign Policy” 26.04.2010.Zimmerman J., Trump, as Africans See Him, „New African” 2016, No. 564, October.

Źródła internetowe

Africa Population 1950–2017, Worldometers, http://www.worldometers.info/world-po-pulation/africa-population/.

African Countries with Highest White Population, http://www.africaranking.com/african-countries-with-highest-white-population/5/.

Afrikaner Genocide Museum, http://ajkraad.wix.com/genocide-museum.Alarm at Rise in Guinea-Bissau Drug Trafficking, http://www.afrol.com/articles/17940.Allo A.K., The Oromo Protests Have Changed Ethiopia, Al-Jazeera, 21.11.2016, http://

www.aljazeera.com/indepth/opinion/2016/11/oromo-protests-changed-ethio-pia-161119140733350.html.

American Military Bases in Africa, http://www.globalsecurity.org/military/facility/afri-com.htm.

Angola: Peace Monitor, https://www.africa.upenn.edu/Urgent_Action/apic_13198.html.

518518 Bibliografia

Atlantic Slave Trade, https://odzworld.wordpress.com/casualties-of-important-events/atlantic-slave-trade/.

Averting HIV 2015, https://www.avert.org/professionals/hiv-around-world/sub-saharan-africa.

Barro-Lee: Educational Attainment Dataset, http://www.barrolee.com.Bender J., France’s Military is All Over Africa, 22.01.2015, http://www.businessinsider.

com/frances-military-is-all-over-africa-2015-1. Biafra 1960, http://www.mercenary-wars.net/biafra/.Blair Urges Action on Africa, BBC News, 6.02.2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/

politics/1803567.stm. Bouthoul G., Young Men and War: Could We Have Predicted the Distribution of Violent

Conflicts at the End of the Millennium, Wilson Center, 22.06.2001, http://www.wilson-center.org/index.cfm?fuseaction=events.event_summary&event_id=7094.

Buttler R., Deforestation, 27.07.2012, http://rainforests.mongabay.com/0801.htm.CAR Premier Forms 34-Member Cabinet, Afrique Avenier, 23.04.2011, http://www.af-

riqueavenir.org/en/2011/04/23/car-premier-forms-34-member-cabinet/. Chad, Global Fire Power 2016, http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-

detail.asp?country_id=chad.Chadian President Deby Re-Elected in landslide First-Round Victory, Reuters, 21.04.2016,

http://www.reuters.com/article/us-chad-election-idUSKCN0XI2XY.China’s African oil Hunt Revisited, „International Relations and Security Network. Secu-

rity Watch”, http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/Security-Watch/Detail/?id= 52652&lng=en.

China’s Growing Global Arms Sales, 25.03.2015, http://www.businessinsider.com/chinas-growing-arms-trade-since-2000-2015-3.

Chochołomski J., Zimbabwe w cieniu Mugabego, http://www.psz.pl/Zimbabwe-w-cieniu--Mugabego.

Clinton Praises ‘New Nigeria’, BBC News, 26.08.2000, http://news.bbc.co.uk/2/hi/afri-ca/897423.stm.

Cost of Corruption in Africa, BBC News, 17.02.2006, http://news.bbc.co.uk/2/hi/afri-ca/4723572.stm.

Countries and their Cultures, http://www.everyculture.com/Africa-Middle-East/index.html.Country List Government Debt to GDP, Trading Economics, http://www.tradingeconom-

ics.com/country-list/government-debt-to-gdp.Country Reports on Terrorism 2005, http://www.globalsecurity.org/security/library/

report/2006/c-rprt-terrorism_2005-sup02.htm#ch1.Czystki etniczne w Sudanie Południowym, PAP, 3.12.2016, http://interpresspai.pl/pl/poli-

tyka-miedzynarodowa/item/7222-czystki-etniczne-w-sudanie-pd.Daly J.C.K., Questioning AFRICOM’s intentions, „International Relations and Security Net-

work. Security Watch”, 2.07.2007, http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/Secu rity-Watch/Detail/?ots591=4888caa0-b3db-1461-98b9-e20e7b9c13d4&lng=en&id=53406.

De Gaulle and His Visits Abroad, http://www.charles-de-gaulle.com/the-stateman/france-and-the-world/de-gaulle-and-his-visits-abroad.html.

Death of the Zimbabwe Dollar, Global Financial Data, https://www.globalfinancialdata.com.

519Bibliografia 519

Dhugaasaa H., Land Grabbing in Ethiopia, http://ecadforum.com/News/land-grabbing-in-ethiopia/.

East DR Congo Faces „Catastrophic Humanitarian Crisis”, BBC World Service, 7.08.2012, http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-19158901.

Eritrean Leader Denies support for al Shabaab, Reuters, 18.08.2011, http://af.reuters.com/article/commoditiesNews/idAFL5E7JI3SB20110818.

Ethiopia Forrest Information and Data, http://rainforests.mongabay.com/deforesta-tion/2000/Ethiopia.htm

Ethiopia, People and Society, World Factbook, CIA, 12.01.2017, https://www.cia.gov/li-brary/publications/the-world-factbook/geos/et.html.

Ethiopian Troop Withdrawal from Somalia Exposes Peacekeeping Problems, France24, 16.12.2016, http://www.france24.com/en/20161215-ethiopian-troops-withdraw-highlighting-peacekeeping-internationally-funded-peacekeeping.

Ethnic Groups of South of Sudan, www.worldatlas.com.Ethnologue, Languages of the World, http://www.ethnologue.com/language/hau.Fagbayibo B., South Sudan, uti possidetis Rule and the Future of Statehood in Africa,

„AfricLaw” 2012, https://africlaw.com/2012/04/26/south-sudan-uti-possidetis-rule--and-the-future-of-statehood-in-africa/.

Fall A., Understanding the Casamance Conflict: A Background, 2010, http://www.kaiptc.org/publications/monographs/monographs/monograph-7-aissatou.aspx.

Fletcher P., Guinea-Bissau Economy Captive to Cocktail Snack, Reuters, 15.07.2008, http://www.reuters.com/article/2008/07/16/us-bissau-food-cashews-idUSL1146 527220080716.

Gamache L., Hammer A., Jones L., China’s Trade and Investment Relationship in Africa, April 2013, https://www.usitc.gov/publications/332/2013-04_China-Africa(Gamache HammerJones).pdf.

Gambia Supreme Court Judge Declines to Rule on President’s Election Challenge, Reuters, 17.01.2017, http://af.reuters.com/article/idAFKBN1510KZ.

Global Map of „Land Grabs” by Country, http://www.circleofblue.org/LAND.html.GRAIN Releases Data Set with Over 400 Global Land Grabs, http://www.grain.org/article/

entries/4479-grain-releases-data-set-with-over-400-global-land-grabs. Gridneff I., China Sells South Sudan Arms as Its Government Talks Peace, 9.07.2014, http://

www.bloomberg.com/news/articles/2014-07-08/norinco-sells-south-sudan-arms-as-chinese-government-talks-peace.

Hoffman M., Lane C., Guinea-Bissau and South Atlantic Cocaine Trade, Center for American Progress, 22.08.2013, http://www.americanprogress.org/issues/security/re-port/2013/08/22/72557/guinea-bissau-and-the-south-atlantic-cocaine-trade/.

Höges C., Inside the World’s Hellhole: Somalia, the Perfect Failed State, „Spiegel Internation-al”, 18.05.2010, http://www.spiegel.de/international/world/inside-the-world-s-worst- -hellhole-somalia-the-perfect-failed-state-a-695224.html.

Holland H., South Sudan officials Have Stolen $4 Billion: President, http://www.reuters.com/article/2012/06/04/us-southsudan-corruption-idUSBRE8530QI20120604

How Many Whites Have Left South Africa in the Last 5 Years, 23.07.2015, http://busines-stech.co.za/news/general/93995/how-many-whites-have-left-south-africa-in-the--last-5-years/.

520520 Bibliografia

http://www.wilsoncenter.org/index.cfm?fuseaction=events.event_summary&event_id=7094.

Huge Irrigation Scheme Planned for the Lower Omo Valley, http://www.mursi.org/news-items/huge-irrigation-scheme-planned-for-the-lower-omo-valley#sthash.tDFAfT3n.dpuf.

Jabbar S., Namibia, Africa’s Non-African Country, 29.09.2011, http://thisisafrica.me/na-mibia-africas-non-african-country/.

Kashambuzi E., The Likely Impact of Buganda Secession, United Democratic Ugandans 2011, http://udugandans.org/cms/media-section/538-the-likely-impact-of-buganda-secession.

Kenya Announces Dadaab Refugee Camp Will Close by November, BBC News, 31.05.2016, http://www.bbc.com/news/world-africa-36418604.

Konarski M., Permanentny koszmar, permanentna obojętność, http://www.psz.pl/tekst- -1384/Maciej-Konarski-Permanentny-koszmar-permanentna-obojetnosa.

Lilley K., Ethiopia Cracdown on Dissent Leaves Youth with Dangerous Options, „World Politics Review”, 26.04.2017, http://www.worldpoliticsreview.com/articles/21949/ethi-opia-s-crackdown-on-dissent-leaves-youth-with-dangerous-options.

Lord’s Resistance Army Killed Hundreds in Congo Massacre, Reuters, 27.03.2010, http://www.reuters.com/article/2010/03/27/us-congo-democratic-massacre-idUSTRE62Q1 PZ20100327.

Makoye K., Tanzania Struggles to End Clashes Between Farmers and Herders, Inter Press Service, 16.01.2014, http://www.ipsnews.net/2014/01/tanzania-finds-hard-stop-farm-ers-herders-fighting-resources/.

MARFORAF Stands Up as Corps’ Newest Command, United States Africa Command, 14.11.2008, http://www.africom.mil/getArticle.asp?art=2251&lang=0.

Marszk A., Zachodnioafrykańska Unia Ekonomiczna i Monetarna jako przykład integracji gospodarczej i finansowej w Afryce Zachodniej, https://www.researchgate.net/publi-cation/282975818_Zachodnioafrykanska_Unia_Ekonomiczna_i_Monetarna_jako_przyklad_integracji_gospodarczej_i_finansowej_w_Afryce_Zachodniej.

Mhanda W., The Role of War Veterans in Zimbabwe’s Political and Economic Processes, http://www.solidaritypeacetrust.org/1063/the-role-of-war-veterans/.

Middle East Oil Less Important than African Oil for USA, 22.02.2007, http://news.mong-abay.com/2007/02/middle-east-oil-less-important-than-african-oil-for-us/.

Międzynarodowe sądy i trybunały, Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP, https://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/prawo_miedzynarodowe/miedzynar_sady_try-bunaly/miedzynarodowy_trybunal_karny;jsessionid=6311D332B39A864A457800CCB48CA2D0.cmsap4p.

Miglin A., Czynnik etiopski w konflikcie somalijskim, 14.02.2007, http://www.psz.pl/tekst-3932/Agnieszka-Miglin-Czynnik-etiopski-w-konflikcie-somalijskim/Str-5.

Migrant Crisis: Over One Million Reach Europe By Sea, BBC News, 30.12.2015, http://www.bbc.com/news/world-europe-35194360.

Mortimer C., Mali Attack: Gunmen Open Fire on EU Military Training Base in Bamako, http://www.independent.co.uk/news/world/africa/mali-attack-gunmen-open-fire-on-eu-military-training-base-in-bamako-a6944811.html.

521Bibliografia 521

Noll H.H., Social Indicators and Quality of Life Research: Background, Achievements, and Current Trends, http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.199.5341&rep=rep1&type=pdf.

Nolte K., Chamberlain W., Giger M., International Land Deals for Agriculture, Pretoria 2016, http://landmatrix.org/media/filer_public/ab/c8/abc8b563-9d74-4a47-9548-cb 59e4809b4e/land_matrix_2016_analytical_report_draft_ii.pdf.

Nuba Reports, Sudan’s President Has Made 74 Trips Across the World in the Seven Years He’s Been Wanted for War Crimes, „Quartz Africa”, 4.03.2016, http://qz.com/630571/sudans-president-has-made-74-trips-across-the-world-in-the-seven-years-hes-been--wanted-for-war-crimes/.

Nuts & Dried Fruits, Global Statistical Review 2015/2016, http://www.nutfruit.org/wp-continguts/uploads/2016/05/Global-Statistical-Review-2015-2016.pdf.

Open Letter to President Muhammadu Buhari, 20.10.2016, Niger Delta Avengers, http://www.nigerdeltaavengers.org/.

Operations Walls of Jericho and Hurricane Joshua, 6.01.2017, http://www.nigerdelta-avengers.org/.

Pacek B., Koniec UEFOR, początek MINURCAT, Raport, 03/2009, http://www.altair.com.pl/magazines/article?article_id=2143.

Past and Future Population in Africa, http://www.geohive.com/earth/his_proj_africa.aspx.Pentagon Creates Military Command for Africa, National Public Radio: News and Analy-

sis, 7.02.2007, http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=7234997.People Groups, http://www.peoplegroups.org/Default.aspx.Pham J.P., Africa’s Economic Prospects in 2017: Ten Countries to Watch, Atlantic Coun-

cil, 9.01.2017, http://www.atlanticcouncil.org/blogs/africasource/africa-s-economic-prospects-in-2017-ten-countries-to-watch.

Polus A., Gambia: Nic nie trwa wiecznie – 22 lata u władzy Yahya Jammeha zamiast „miliar-da”, Polskie Centrum Studiów Afrykanistycznych, http://www.pcsa.org.pl/products/gambia-nic-nie-trwa-wiecznie-22-lata-u-wladzy-yahya-jammeha-zamiast-miliarda/.

Polus A., Prognozy dla Afryki w 2017 roku, Polskie Centrum Studiów Afrykanistycznych, http://www.pcsa.org.pl/products/prognozy-dla-afryki-w-2017-roku/.

Population of South Africa by Group, http://www.nda.agric.za/docs/abstract04/Popula-tion.pdf.

President Bill Clinton’s Africa Trip, August 2000, Africa South of the Sahara, http://www-sul.stanford.edu/depts/ssrg/africa/clinton2000.html.

President U.S. Bill Clinton in Africa, 27.03–2.04.1998, http://allafrica.com/specials/clin-ton2000/clinton_res.html.

Problem of Landlocked Countries, http://www.gfptt.org/node/44Rape in DRC Now Complete in Statistics, 11.05.2011, http://www.jinamoore.com/2011/

05/11/rape-drc-complete-statistics/.Ross A., Cocks T., Protests Erupt in Congo as Kabila’s Mandate Expires, Reuters, 19.12.2016,

http://www.reuters.com/article/us-congo-politics-idUSKBN14800C. Sahel Region in Africa [w:] European Union’s approach in the Sahel, http://europesecuri-

tynews.com/7043/european-unions-approach-in-the-sahel/.Samuel Doe Torture, http://www.liveleak.com/view?i=b4b_1314353314.

522522 Bibliografia

Skelton R., Drug Hub Guinea-Bissau Awaits First Prisons, BBC News, 15.07.2010, http://www.bbc.com/news/world-africa-10611635.

Spooner S., Hounded and Courted: What Happened to Africa’s White Settlers, http://mgafrica.com/article/2014-08-12-white-african-settlers-where-are-they-now.

Strawiński P., Somalia. Pocztówka z piekła, 8.01.2014, http://biznes.onet.pl/wiadomosci/swiat/somalia pocztowka-z-piekla/t98ev.

Szczyt na Malcie. „Ratowanie strefy Schengen to wyścig z czasem”, 12.11.2015, Portal Spraw Zagranicznych, http://www.psz.pl/95-unia-europejska/szczyt-na-malcie-ratowanie--strefy-schengen-to-wyscig-z-czasem.

Taban A., Sudan’s Shadowy Arab Militia, BBC News, 10.04.2004, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/3613953.stm.

Terrorist Training Camps, http://www.globalsecurity.org/military/world/para/al-qaida-camps.htm.

Three Dead after Gun Attack on Togo Football Team, BBC News, 9.01.2010, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/8449978.stm.

Tolerance and Tension: Islam and Christianity in Sub-Saharan Africa, Pew Research Cen-ter, http://www.pewforum.org/2010/04/15/executive-summary-islam-and-christiani-ty-in-sub-saharan-africa/.

Top 10 Tobacco Producing Countries, luty 2017, http://www.mapsofworld.com/world-top--ten/tobacco-producing-countries.html.

Trans-Sahara Counterterrorism Initiative (TSCTI), http://www.globalsecurity.org/mili-tary/ops/tscti.htm.

Underwood K., Eliminating Eucalyptus to Aid Ethiopia, 15.09.2009, http://www.treehug-ger.com/natural-sciences/eliminating-eucalyptus-to-aid-ethiopia.html.

Volman D., Africom to Continue under Obama, Global Research, http://www.globalre-search.ca/index.php?context=va&aid=14131.

Water, Initiative for the Development of Africa, http://www.idainternational.org/projects/water/.

Where Does America’s Oil Come From?, World Economic Forum, http://www.weforum.org/agenda/2015/08/where-america-oil-come-from.

Wiatr K., Darfur – ginąca prowincja, http://www.psz.pl/tekst-10168/Katarzyna-Wiatr--Darfur-ginaca-prowincja.

Wiatr K., Trudne początki AFRICOM-u, 5.10.2008, http://www.psz.pl/tekst-13863/Trud-ne-poczatki-AFRICOMu.

Wołejko P., Państwa upadłe. Wszystkich nie uratujemy, http://www.politykaglobalna.pl/2010/03/panstwa-upadle-wszystkich-nie-uratujemy/.

World Cocoa Production By Country 2015/2016, The Statistic Portal, http://www.statista.com/statistics/263855/cocoa-bean-production-worldwide-by-region/.

Young Men and War: Could We Have Predicted the Distribution of Violent Conflicts at the End of the Millennium, Ch. Mesquid, N. Werner, ECSP Meetings, Wilson Center, 22.06.2001, https://www.wilsoncenter.org/event/young-men-and-war-could-we-have-predicted-the-distribution-violent conflicts the-end the Zimbabwe Arms Ship Quits South Africa, BBC News, 19.04.2008, http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7354428.stm.

Zimbabwe Has Highest Literacy Rate in Africa, African Globe, 9.07.2013, http://www.afri-canglobe.net/africa/zimbabwe-highest-literacy-rate-africa/.

523Bibliografia 523

Aneks

1000 km1000 kmREPUBLIKA

POŁUDNIOWEJ AFRYKI

NAMIBIA BOTSWANA

ZIMBABWE

KOMORY

MALAWI

TANZANIA

ANGOLA

KENIAKONGO

GABON

KAMERUN

REPUBLIKAŚRODKOWOAFRYKAŃSKA

SUDANPOŁUDNIOWY

SOMALIA

SUDAN

EGIPT

NIGERIATOG

OGHANA WYBRZEŻE

KOŚCISŁONIOWEJ

SIERRALEONE

GWINEABURKINA FASOGWINEA

BISSAU

SENEGAL

MAURETANIA

MAROKO

ALGIERIA

NIGER

GAMBIA

GWINEA RÓWNIKOWA

WYSPY ŚWIĘTEGO TOMASZAI KSIĄŻĘCA

LIBIA

UGANDA

DEMOKRATYCZNAREPUBLIKA KONGA

MAD

AGAS

KAR

ZAMBIA

ETIOPIA

ERYTREA

RWANDABURUNDI

MOZAMBIK

DŻIBUTI

MALI

LIBERIA

BEN

IN

TUNEZJA

CZAD

SUAZI

LESOTHO

SE

SZ

EL

E

MAURITIUS

REPUBLIKA ZIELONEGOPRZYLĄDKA

1. Mapa Afryki

Podział na regionywedług Unii Afrykańskiej

Afryka Północna

Afryka Zachodnia

Afryka Środkowa

Afryka Wschodnia

Afryka Południowa

2. Mapa podziału regionalnego Afryki wg Unii Afrykańskiej

Podział Afryki na regionydokonany przez ONZ

Afryka Północna

Afryka Zachodnia

Afryka Środkowa

Afryka Wschodnia

Afryka Południowa

3. Mapa podziału regionalnego Afryki wg ONZ

RepublikaPołudniowej Afryki

Namibia Botswana

Zimbabwe

Komory

Pemba (Rep. Zanzibaru i Pemby,od 1964 włączone do Tanzanii)Zanzibar

Somaliland

Se

s ze

l e

Malawi

Tanzania

Angola

KeniaKongoGabon

Kamerun

RepublikaŚrodkowoafrykańska Sudan Południowy

Somalia

S u d a n

Egipt

NigeriaGhana

Togo

WybrzeżeKości

SłoniowejSierraLeone

GwineaGwineaBissau

Senegal

M a u r e t a n i a

Maroko

Sahara Zachodnia

Wyspy Kanaryjskie(hiszp.)

Madera(port.)

Republika ZielonegoPrzylądka

Algieria

N i g e r

Gambia

Gwinea RównikowaWyspy Świętego Tomasza

i Książęca

Wyspa Wniebowstąpienia (br.)

Wyspa Świętej Heleny (br.)

Mauritius

Majotta(fr.)

Libia

UgandaDemokratyczna RepublikaKonga

Ma

da

ga

s ka

r

Zambia

E t i o p i a

Erytrea

Rwanda

Burundi

Mo

z am

bi k

Dżibuti

M a l i

BurkinaFaso

Liberia

Benin

Tunezja

C z a d

Suazi

Lesotho

(secesja od Somalii 1991państwo nieuznawane)

status politycznynierozstrzygnięty

belgijskie

włoskie

niezależne

portugalskie

daty uzyskania niepodległości

1000 km0

Byłe posiadłości kolonialne i protektoraty

brytyjskie

francuskie

hiszpańskie

niemieckie

1966

1966

1980

19641975

1975

1964

1961

1960

1962

1962

19621963

1977

19931956

1922

1960

1960

1960 19601975

1960

1968

19601957

1960

1960

1960

1958

1962

1956

1956

1951

1960

1960

1965

1973

1973

1960

1960

1960

1961

2011

1975

1975

1976

1968

19601990

19681931

Mapa postkolonialnej Afryki

4. Mapa postkolonialnej Afryki

529Indeks osobowy 529

Indeks osobowy

Abdullah Abdirahman Mohamed 467Abraham Curtis 191, 462Adebayo Adedeji 161 Adjaye Joseph 443 Adloff Richard 168Afewerki Isajas 329, 330Aginam Obijiofor 258Aidid Mohamed Farrah 434, 445Akomolafe Femi 339al Nura Abdul Wahid Mohamed 389Alamirew Tena 300Al-Baszir Umar Hasan Ahmad 329, 353Albrecht Peter 375 Aleksandrowicz Tomasz R. 409Alesina Alberto 49Allardt Erik 261, 262Allina Eric 143Allo Awol K. 384Amin Idi 144, 433Annan Kofi 94, 430Antonowicz Lech 48van Ardenne Agnes 222, 365Arnold Matthew B. 417Arystoteles 41Athow Brian 152Atkinson Paul 72, 73, 76Atmore Anthony 144, 146, 147Auty Richard M. 303Ayittey George B.N. 328Ayuba Caleb 425

Babiński Grzegorz 72, 98Badjoko Lucien 343Bagaza Jean-Baptiste 245Bahlawan Natalia. 50Baker Bruce 33, 45Balcerowicz Bolesław 367, 371, 372, 374, 375,

380, 396, 432, 444Baldwin, król Begii 135

Banda Joyce 331Bankowicz Marek 341Bannon Ian 306Bar Joanna 28, 32, 152Barnett Thomas P. 445Barracks Kelley 454, 455Barre Mohammed Siad 190, 191, 433Barrow Adam 334Bartnicki Andrzej 28, 192, 377 Bauman Zygmunt 38, 51Baylis John 291, 395, 428Beah Ishmael 369Bebe Noel 270Behrend Heike 245Bellal Annyssa 390Bemba Jean-Pierre 389Bender Jeremy 95, 171, 357, 359Berisso Taddesse 301Berlin Ira 139, 141Berman Eric 424Bernacki Włodzimierz 405Berschinski Robert G. 450Bertocchi Ione 270, 477Biague Feliciano Pinto 254Białobok Paweł 44Bidyogo Donato Ndongo 68Bieleń Stanisław 26Bierzanek Remigiusz 40, 48Bilgin Pinar 403Bishop Russell 74Biya Paul 328, 329Black Cofer 451Black Jeremy 30, 171, 190Blair Tony 404Blanton Robert 152 de Blij Harm 139, 140Blixen Karen 158Bobrow Davis B. 292, 395Boganda Barthélemy 166

530530 Indeks osobowy

Bojang Sheriff Jr 334Bokassa Jean-Bédel 144, 242, 314–315, 357, 433Bolimowska Wiesława 161Bonaparte Napoleon 339, 357Borowiec Piotr 40, 291Borras Saturnino M. Jr 294Boulden Jane 328Bouthoul Gaston 220Bowcott Owen 355Bowen Emanuel 126Bozizé François 244, 357, 358, 364, 377, 388, 390Bożyk Stanisław 43Bógdał-Brzezińska Agnieszka 65, 129Bratton Michael 64, 65, 96, 330, 336, 337, 338Brautigam Deborah 445, 449Breżniew Leonid 192Brian Tara 230 Brock Lothar 28, 467Brown Graham K. 28Brown William 68Bruckner Till 301Brügger Mads 303, 316Brylonek M. 438Bryła Jolanta 402Brzeziński Michał 222, 291Brzeziński Zbigniew 188, 189Bucha Hamdi 181Buckoke Andrew 26Buitrago Diana 82Buliński Tarzycjusz 76Burke Jason 355, 471Bush George Herbert 288, 448Bush George W. 399, 403, 405, 443, 447, 448,

449, 450, 451, 453, 458, 460Buss Terry F. 443But Wiktor 424Butcher Tim 320, 321, 361Buttler Rhett 208Byman Daniel 62Byrne Heather 177

Calhoun Craig 50Call Charles T. 61, 80Calvocoressi Peter 166, 167, 168, 177Campbell Kelly 389Cantori Louis J. 115Carrier Neil 318, 319Carrisi Giuseppe 381Castañeda Jorge G. 385, 417

Castoriadis Cornelius 51Castro Fidel 385Cawthra Gavin 363Cesarz Zbigniew 428Chałasiński Józef 116Chamberlain Wytske 294, 295Chazbijewicz Selim 196 Chelpi-Den Hamer Magali 268Cheney Dick 399, 450Cheney Richard 450Chiluba Frederick 316Chiozza Giacomo 94 Chirè Amina Said 204Chissano Joaquim Alberto 93Chmielarz Piotr 372Chochołomski Joachim 338Chołaszczyński Krystian 362Chomsky Noam 403 Chorośnicki Michał 190Christiensen Thomas J. 458Chruszczow Nikita 188Chwalba Andrzej 126, 136, 139, 140, 141, 142, 146Cieślik Ewa 30Ciupiński Andrzej 439, 441Clapham Christopher 26, 52, 68Clark John F. 446Clinton Bill 402, 445, 446, 447Clinton Hillary 461Clowers William 316Cocks Tim 333Cohen Eliot 291, 395Cohen Saul Bernard 30, 115, 175, 202, 454Collier Paul 28, 190, 196, 202, 243, 303, 304,

306, 310, 341Compaoré Blaise 328Conrad Joseph 124, 131, 132, 135Cowell Alan 318Crawley Vincent 454, 455Cuéllar Javier Pérez de 427, 430Curtis Devon 245Cywa Izabela 254Czekanowski Jan 144Czernichowski Konrad 21, 30, 303, 304, 305, 316Czombe Moise 163

Dacko David 357Daley Suzanne 350Daly John C.K. 448Daniel Eniola 91


Dańda Aleksander 172Davidson Basil 30, 31, 126, 153, 162, 166, 168Dąbrowa Maria 262Debeche Smail 148Déby Idriss 307, 329, 330Degefa Terefe 301Delaney Ryan 48Denzin Norman. K. 72, 74 Derblom Marcus 472Deszczyński Przemysław 170Deutsch Philip J. 449Dębski, Sławomir 373Dhugaasaa Hundee 300Diamond Jared 196, 207Diamond Larry 461Dionne Kim Yi 331Diop Boubacar Boris 461Djotodia Michel 357, 358Dobosiewicz Zbigniew 29, 115, 116Dobrowolska-Polak Joanna 27Dobrzycki Wiesław 127, 129, 136Doe Samuel 241, 242, 245, 246, 376Domagała Arkadiusz 430Domasa Sylivester 159dos Santos José Eduardo 329, 330Dowden Richard 390, 446Droysen John Gustav 50Dudkiewicz Hubert 47, 48, 50, 51, 174Dulani Boniface 331Dumała Andrzej 115Dumała Hanna 115Duncan Daniel Kablan 210Dyilo Thomas Lubanga 354Dziedzic Mateusz 377

Easterly William 28, 273, 274, 313, 322, 327, 328

Eisenhower Dwight 189Elkins Caroline 31, 133, 136, 156Ellis Stephen 53Engel Elf U. 170 Engelbert Pierre 26, 177Erichsen Casper W. 30, 133, 137, 138Eriksen Stein S. 45Erlich Alexander 188 Esterly William 30

Fagbayibo Bababtunde 177Falk Richard A. 115

Fall Aïssatou 178Fanon Frantz 65Farah Duurgube al-Mohammed 341, 409, 413Farrell Theo 433, 436Feleke Elisabeth 443 Ferguson Niall 31, 133, 134, 138, 140, 148Feyissa Dereje 301Fiala Vlastimil 185Fijałkowski Łukasz 66Finnström Sverker 390Fletcher Pascal 318Flick Uwe 72Flint Colin 30, 380Fontana Andrea 72Forsyth Frederick 182, 365Fouda Basile Ondigui 267Fox Jonathan 240Francis David J. 167Frankfort-Nachmias Ch. 74Frankowski P. 133, 170, 172, 404Frederick Mutesa II 245Frey James H. 72Friedman George 473Friedman Thomas 395Frynas J. George 366

Gakwandi Arthur S. 177Galbraith John S. 143Gałganek Andrzej 138Garamone Jim 444, 458Garrett Laurie 255Gates Robert 404, 453, 458de Gaulle Charles 164, 168Gawrycki Marcin F. 65, 67, 68, 129, 186, 475Gąsowski Andrzej 32, 222, 350Gbagbo Laurent 354, 355Gebremedhin Keffyalew 301Gedeh Grand 246Geertz Clifford 174Gerhard Jan 164Ghali Butrus Butrus 430, 432. 434Giger Markus 294, 295Gil Grzegorz 27, 42, 52, 395, 398Gill Peter 194Gnassingbé Faure 331Gniadek Jacek 376Gobanoh Mulugeta 233Goemans Hein E. 94Goldstein Donald 443


Gombo Jean-Pierre Bemba 354, 355Gould Skye 95Gouse Yordanos 332Górka-Winter Beata 373Grabowski Marcin. 457Gray Colin S. 291, 395 Gridneff Ilya 423Groch Jrzy 114Grono Nick 222 , 365 Gros Jean-Germain 61Gruszczak Artur 399, 401Gucwa Mirosław 26, 258, 358Gudin Merera 344Guevara Ernesto, Che 417Guiringaud Louis de 385Gunnar Songstad N. 257 Gunther John 115Gurr Ted Robert 28, 240Gvosdev Nicolas 410Gyimah-Boadi Emmanuel 96

Haass Richard N. 448Habré Hissène 355Habyarimana Juvénal 241Hagström Frisell E. 472 Haliżak Edward 37, 172, 275, 287, 289, 292, 347,

395 Hammadi Mohamed 181Hammersley Martyn 72, 73, 76Haq Mahbub ul 85Harff Barbara 240Harman Sophie 68Harpviken Kristian B. 45Harris Rich 457Hartliński Maciej 196 Hartung William D. 424Hatcher Jessica 319, 333Hatzfeld Jean 32, 240Haushofer Klaus 136Helman Gerald B. 26, 44Henriksen Thomas H. 402Herbst Jeffrey 52, 71Hilal Musa 365Hironaka Ann 240Ho Szi Min 185Hobbes Thomas 372Hobsbawm Eric 37, 146, 148, 162, 164, 188, 216,

335, 395Hochschild Adam 31, 133, 135, 142, 146, 158, 159

Hocking Jim 26Hoeffler Anke 341Hoffman Max 319 Hollande François 391Holm Hans 28, 405, 467 Hopkin Jonathan 72Houphouët-Boigny Félix 166Howard Tiffany O. 75Hu Jintao 458Hughes Arnold 187Huntington Samuel 116, 241, 239, 252Hydén Göran 26, 64, 65

Ibrahim Mo 90, 91, 93, 94Igwara Obi 242Iliffe John 31,140, 184Indyk Martin S. 459Irvin John 365Isaksen Jan 257 Izama Angelo 333

Jabbar Siji 118Jabłoński Andrzej W. 37,44Jackson Robert 375Jagielski Wojciech 32, 269, 327Jakub, książę Yorku 141Jakubiak Łukasz 30, 43, 332Jammeh Yahya 330, 333, 334Jan III, król Portugalii 142Janneh Abdoulie 91, 93, 94Jansen Nani 344Jean Carl 30, 130,374Jellinek Georg 39, 47Jiang Wenran 458Johnson Prince Y. 376Joseph z ludu Bari 223Joźwiak Andrzej 462Juncker Jean-Claude 224

Kabila Joseph 331, 332, 397, 471Kabila Laurent-Désiré 243, 360, 388Kaddafi Muammar 244, 327, 402, 414Kagame Paul 333Kagari Michelle 344 Kainerugaba Muhoozi 332, 360Kairski Mariusz 76Kajtavivi Peter H. 138Kaldor Mary 240, 360, 364, 366, 371, 373, 374Kambanda Jean 242


Kansteiner Walter 450Kanu Nnamdi 183Kaplan Robert D. 39, 444, 453Kapuściński Ryszard 130, 184, 247Kapuśniak Tomasz 52Kaputu Felix 321Karol II Stuart 141Kashambuzi E. 175Kasznik-Christian A. 130Katanga Germain 354, 355, 365Kauppi Mark V. 67Keen David 28Keenan Jeremy 203, 229, 403, 415Keïta Modibo 188Keller Edmond 446Kempe Fred 452Kibe Josephine 60Kibreab Gaim 330Kieniewicz Jan 31, 130, 132, 162Kiir Salva 322Kimani M. 258Kimenyi Mwangi S. 60Ki-moon Ban 438King Charles 62Kirchner Stefan 381Kiwerska Jadwiga 31, 147, 153, 249, 350Klantschnig Gernot 318, 319Klare Michael T. 303, 449Klin Tomasz 27, 51, 52, 115, 136Kłosowicz Robert 21, 27, 28, 53, 54, 58, 89, 178,

180, 235, 244, 397, 405,410, 434, 445Kocoń Marta 17, 27Koerner Brendan 364Kohnert Dirk 318Kolingba André 244, 357 Kołodko Grzegorz W. 287, 292, 293Kołodziejczyk Katarzyna 275Konarski Maciej 388Kony Joseph 379Kopeć Rafał 172, 442Kopiński Dominik 21, 30, 149, 152, 183, 233,

303, 304, 305, 308, 310, 316, 323Kosidło Adam 31, 143, 162, 163Koskenmäki R. 47, 51Kotiuk Krzysztof 251Kozerawski Dariusz S. 428, 432, 438Krasuski Jerzy 167Kraśniewski Mariusz 138, 139, 231Krauz-Mozer Barbara 40, 71, 291

Kubania Jacqueline 290Kubiak Krzysztof 251, 317, 318Kuciński Jerzy 40, 41Kugiel Patryk 172 Kułakowska Małgorzata 151Kurcz Maciej 77Kutesa Sam 332Kuźniar Roman 40, 224, 231, 275, 287, 288, 291,

340, 372, 375, 386, 396, 397, 399

Labelle Huguette 321Lach Zbigniew 196, 445 Lacoste Yves 374Laczko Frank 230Laing Aislinn 234Lane Conor 319Langer Arnim 28Larivé Maxime 416Leibig Abigail 381Leigh John 413Leite Joanna PereiraLenin Włodzimierz 185Leopold II, król Belgii 127, 134, 135, 145, 146Leśniewski Michał 127, 155, 179, 182Levenson Keohane G. 116, 475Lewicki Tadeusz 115, 139, 142Liberthal Kenneth G. 459 Liedel Krzysztof 373 Lijphart Arend 49Lilley Kesley 112Lincoln Yvon S. 72, 74Lisowska Alicja 37Litwak Robert S. 402Lizak Wiesław 27, 29, 30, 37, 43, 51, 52, 186,

190, 195, 208, 275, 343, 385, 432Lloyd George David 128Loomba Ania 31, 67, 133, 240Loughry Maryanne 381Lowndes Vivien 63Ludwik XVI 314Lugard Frederick 147Lumumba Patrice 188, 189, 385Lyman Princeton N. 398

Łapott Jacek 26, 77, 223Łaszczuk Andrzej 196Łazowski Zygmunt 31, 257, 258Łaźniewska Ewa 170Łoś Robert 28, 241, 438


Łoś-Nowak Teresa 37Łukaszewicz Adriana 294, 296, 297, 298Łykowska Laura 231

Macartan Humphreys 308Machon Phillip 313Macias Amanda 95 MacKellar Landis 205 Maclean Ruth 471MacMullin Colin 381Madej Marek 340, 409Madsbjerg Saadia 116, 475Mah Luís 178Makoye Kizito 209Malan Mark Malema Julius 250Malinowski Marek 186Małowist Marian 139, 142Mama Chuioke 260, 262Mandela Nelson 93, 240, 249, 461Maneli Mieczysław 41Mania Andrzej 21, 27, 28, 444Mantel-Niećko J. 192, 193, 377, 382Mao Tse-tung 185 March James G. 63Marcus George E. 73Marks Karol 184, 185Marks Zoe 381Marsh David 63, 72 Marshall Tim 195Marszk Adam 170Mason David T. 152 Massi Charles 389Mattes Robert 96Mbasogo Teodoro Obiang Nguema 329, 330,

367Mbemba Nzinga 142McCauley Martin 189, 190McCulloch Allison 49McNamara Francis Terry 164Mearsheimer John J. 464Mela Tytus Pompejusz 113Melander Erik 370Meldrum Andrew 160Melrose Joseph 413Melvern Linda 242Mempham David 243 Méndez Juan 222, 365

Mendlovitz Saul H. 115Menelik II 208Mengystu Hajle Marjam 192, 193, 194, 185, 377,

418, 433, 469Menkiti Ifeanyi A. 177, 215Meredith Martin 31, 135, 146, 173, 174, 180,

182, 193, 314, 316, 335, 360Mergelsberg Ben 237Mesquid Christian 220Mhanda Wilfred 362Michalewicz Iza 250Michałowska Grażyna 231, 233, 234, 239, 243,

253, 347, 349, 353, 354, 380Miglin Agnieszka 386Milewski Jan J. 27, 29, 30Mills Greg 52Miskin Abdoulaye 376Mlambo Alois S. 337, 349Mobutu Josepha Désiré 189–190Modzelewski Wojciech T. 196Moeller Robert 453Mogae Festus Gontebanye 93Mohamud Hassan Sheikh 348Moi Daniel 369Mokhawa Gladys 364 Mormul Joanna 53, 54, 58, 62, 80, 81, 82, 83,

216, 318, 319, 379Morris Julian 356Morrison Stephen, J. 398Mortimer Caroline 414Morton Adam David 403Muchoki Francis M. 187 Mugabe Robert 327, 329, 330, 335, 336, 337,

338, 348, 349, 350, 353, 362, 459, 468Mukoro Akpomuvire 306Müller Jan Werner 50 Muni Annabón 127Muni Río 127Münkler Herfried 287, 371, 374, 375, 380Museveni Janet Kataaha 332Museveni Yoweri Kaguta 329, 330, 332, 360,

379, 383, 390Mutharika Bingu wa 331, 343Mutharika Peter 331Mydel Rajmund 114

Na Waie Batista Tagme 318Nachmias David 74


Nachmias Chavi-Frankfort 74Naim Moisés 317Naisbitt John 38Nakonieczna-Bartosiewicz J. 475Namu John Allan A. 352Nash Patrick 439Nawrot Katarzyna A. 29Ndadaye Melchior 245Ndiaye Bara 109, 164, 170, 171, 385Newman Edward 395, 406Nguesso Denis Sassou 329Nixon Richard 189Nkrumah Kwame 67, 132, 167, 188, 335, 385Nkurunziza Pierre 333Noll Heinz Herbert 262Norland Donald R. 449Norman Andrew 336, 338, 349, 362, 459Ntaganda Bosco 354, 355Nussbaum Martha 262 Nyanchoga Samuel A. 187Nye Joseph S. Jr 126, 189, 241, 370, 431Nyerere Julius Kambarage 184, 186, 187

O’Hanlon Michel E. 459O’Regan Davin 398Obama Barack 160, 415, 459, 460, 461Obote Milton Apollo 245 Ogula Paul O. 187Ojakorutu Victor ?Ojugbana Victoria. 91, 252, 306Ojukwu Chukwuemeka Odumegwu 181Ojulu Eppajar 332, 360Okafor Gerald 425Okolo Jude Thaddeus 263Oliver Ronald 144, 146, 147 Olsen Gorm Rye 170Olsen Johan P. 63Olszewski Paweł 52Oluoch Fred 386, 471Olusoga David 30, 133, 137, 138Ondimba Ali Bongo 331Ondimba Omar Bongo 161Ongwen Dominic 354Oppenheimer Johen 178Orizio Riccardo 192, 193, 194Ostaszewski Piotr 131, 132Otok Stanisław 199Ottaway Marina 52, 53

Ozler Sule 49Ożarowski Rafał 413

Pacek Bogusław, gen. 437, 438, 439, 440, 442Pajewski Janusz 126, 127, 146Pakenham Thomas 127Parmar Vinesh 280Pastwa Maciej 317Patassé Ange-Félix 244, 358, 377Patrick Stewart 45, 58, 78, 406Pavlish Carol 266Pawełczak Marek 32, 153, 155Pawełek-Mendez Joanna 171, 406, 416, 425, 471Pawlak Nina 63Pawlicki Jacek 238, 301Pawlik Jacek J. 73, 158, 150, 247Pawłowska Aneta 141Pedersen Susan 156Penvenne Jeanne M. 156Pereira Leite J. 178Peter-Wirski Maciej 396Pettersson Therése 369 Pędziwiatr Konrad Pham John Peter 376Philo Chris 196Piasecka Paulina 373Piasecki Poulsen Frank 320Picard Louis A. 443 Pietraś Marek 37, 40, 41, 287, 330, 372–374,

428, 430Pietraś Ziemowit Jacek 331Pietrow Wasilij 195Pietrzyk-Reeves Dorota 151 Piętek Robert 126Piłaszewicz Stanisław 127, 182, 414, 463Pires Pedro de Verona Rodrigues 93Pleszakow Konstantin 188Podobińska Zofia 465Pohamba Hifikepunye 93Polgreen Lydia 318Polus Andrzej 21, 29, 31, 68, 183, 286, 303, 304,

305, 310, 316, 330Popławski Błażej 251Posner Daniel N. 149Potocki Robert 17, 26Poulsen Frank Piasechi 304Powell Colin 448Prądzyńska Ewa 77


Prevost Claire 457Pycińska Magdalena 50

Quiwonkpa Thomas 246

Rakowski Tomasz 76Ramsbotham Alexander 243Rashid Ismail 161Ratner Steven R. 26, 44Reagan Ronald 455Reginia-Zacharski Jacek 28, 152, 241, 373, 374Rice Stewart E. 58, 78Rivoli Petra 287, 289, 290Robak Piotr 141Robinson Mary 375Rogal Ron 323Rohrbach Paul 137Rosiak Dariusz 357Ross Aaron 333Rostworowski Emanuel 140, 141, 142Rotberg Robert I. 26, 58, 59, 60, 61, 90, 251, 268,

290, 335Rothchild Donald 446Rothschild Joseph 241, 242Roubini Nouriel 49Roume Ernest 134Rowan Anthea 356Royce Ed 450Różański Jarosław 243, 254, 375Rubinkowska-Anioł Hanna 62, 127Rumsfeld Donald 452Russert Tim 400Rybkowski Radosław 26, 404Rynarzewski Tomasz 29, 274, 275, 289, 290, 291

Sachs Jeffrey 21, 28, 196, 202, 273, 274, 287, 303, 327

Said Edward 65, 66Sajduk Błażej 63Saleh Salim 332, 369Salih Mohamed 222, 365Sanha Daniel 254Sarkozy Nicolas 109 Satterthwaite Joseph C. 189Sauvy Alfred 395Sawczuk Tomasz 251Schmidt Jennifer 472Schraeder Peter J. 190, 385Schuman Robert 220

Sédar Senghor Léopold 166Seko Mobutu Sese 144, 160, 315, 328, 385, 387,

433 Sellasje Hajle 105, 127, 185, 190, 192, 195 Sen Amartya 85, 262Severo Moto Nsa 367Shepherd Ben 49Shubin Vladimir 428Sialitskaya Yanina 302, 304Sil Narasingha P. 67Silberbauer George 60da Silva José Graziano 139, 140Silverman David 72Siollun Max 184, 209Skąpska Grażyna. 40Skelton Rose 319Skrzyp Julian 445Słaby Teresa 262Słomczyńska Irma 133, 170, 172Smith David 177, 316Smith Ian 362Soeters Joseph L. 220, 380Solarz Marcin Wojciech 29, 67, 170Sonne Christian R. 188Sooka Yasmin 382, 470Sørensen Georg 28, 38, 467Soros Georg 303Soubagleh Osman Nour 383Sourdel Dominique 115Sourdel Janine 115Sowińska-Heim J. 141Spiegel Steven 115Spissøy Arild 257Spooner Samantha 156van der Spuy Elrena 363Srogosz Tomasz 129, 182Stadtmüller Elżbieta 428Stalin Józef 188Stanisławska Olga 311Stawowy-Kawka Irena 410Steiner Rolf 182Stiglitz Joseph E. 28, 38, 273, 274, 284, 287, 289,

303Stohl Michael 28, 467Stoker Gerry 63, 72Strawiński Paweł 44Sullivan Kevin 319 Sulowski Stanisław 222, 291, 292Sun Wyler L. 75


Sundaram Anjan 32, 251Swagel Phillip 49Swan James 458Symonides Janusz 40, 48, 275, 287Szeptycki Andrzej Roman 67, 68Szpak Agnieszka 27Szubrycht Tomasz 231, 319, 398Szuman Alicja 220Szupejko Małgorzata 87, 150, 247, 248, 314

Ścigaj Paweł 45, 46, 71, 72, 74, 79, 98

Taban Alfred 365Tafawa Balewa Abubakar 173Takeyh Ray 410 Tallis Joshua 469Tanko Mus 463Taylor Charles 246, 247, 355, 376, 424Taylor Ian 449Taylor Peter 30Themnér Lota 369Thompson McLeanVirginia 168 Thomson Alex 17Tisdall Simon 381Titley B. 168Tlałka Krzysztof 432Tobota Marta 223Toffler Alvin 396Toffler Heidi 396Tomaszewski Janusz 171Topolski Ireneusz 115Touré Sékou 166, 188Trevor-Roper Hugh 113Tronvoll Kjetil 344Trotha Adrian Dietrich Lothar von 137, 138Trump Donald 463Trzcieniecka-Schneider Irena 51Trzciński Krzysztof 17, 28–30, 49, 60, 151, 178,

215, 239, 247, 375, 376, 397Tweedie Neil. 249Tycholiz Wojciech 183, 307, 366Tymowski Michał 30, 126, 138, 158

Uesseler Rolf 291, 292, 320, 367Umukoro F. George 252, 307Underwood Kristin 208

Vieira Nino 318Viotti Paul R. 67

van Vliet Martin 390Volman Daniel 444, 448, 449, 450, 452, 453, 460Vorbrich Ryszard 30, 135, 150, 151, 247, 248Vuliammy Ed 341

Wade Abdoulaye 331, 332Walaszek Adam 405Walt Stephen M. 464Wambu Onyekachi 184, 463Wamwere Koigi wa 248Wanner Zukiswa 268Wanyonyi Edward. 176Warah Rasna 226Ward William E. 453Warner Andrew M. 21, 303Wesseling Henk 127Waterman Daniel. 235Weber Max 51Weiner Eric J. 296Weissman Stephen. R. 190, 385Werner Neil 220Westphal Michael 449Whelan Theresa 456, 457Whiteman Kaye 161 Wiatr Katarzyna 389, 459Wiciarz Krystian 50Wieczorek Robert 258, 316, 317, 379, 440Wierczyńska K. 353, 354Wierzbicki Andrzej 242Więcławski Jacek 196 Will Izabela 62Williams Paul D. 309, 341, 343, 395Williams Susan 190, 207, 208Williams Taffy 182Wirtz James 291, 395 Wiśniewski Rafał 135 Wnuk Robert 379Wojciechowski Sebastian 409, 411Wolff Stefan 397Wołejko Piotr 472Wörgötter Andreas 205Wörz Julia 205Wójtowicz Beata 149Writer Staff 350Wróblewski Wiesław 409Wryk Elżbieta 322

Yabi Gilles 328Yar’Adua Umaru 453


Yates Douglas 161Young Crawford 163Yusuf Mohammed 414

Zachara Małgorzata 417, 424Zachary Pascal 177Zack-Williams Tunde 28Záhořík Jan 470Zajadło Jerzy 26, 427, 430, 434Zajączkowski Kamil 30, 52, 65, 129, 133, 172,

282Zartman William I. 26, 44Ząbek Maciej 187, 192, 223, 231, 233, 234, 375,

383

Zenawi Meles 237, 301, 469, 470Zięba Ryszard 208, 239, 292, 395, 433Zimmerman Jonathan 464Zins Henryk 31, 113, 125, 126, 127, 131, 158Ziółkowski Bogdan 152, 195Zubok Wladislaw 188Zumbach Jan 163, 179, 182Zwick Edward 304

Żukowski Arkadiusz 30, 60, 64, 87, 115, 127, 129, 135, 149, 158, 174, 189, 196, 215, 222, 233, 243, 249, 250, 318, 418

Żuławski Mirosław 71Żyromski Marek 291

539Indeks geograficzny 539

Indeks geograficzny

Abeche 439Abisynia (Etiopia) 126, 132Abudża 262Adamawa 415Addis Abeba 25, 105, 112, 129, 192, 194, 198,

233, 298, 300, 301, 332, 344, 346, 383, 462, 470, 471

Afganistan 54, 55, 85, 282, 392, 400, 405, 409, 410, 412, 435, 452, 463

Afryka 22, 25, 26, 28, 31, 32, 33, 42, 55, 56, 64, 68, 77, 96, 109, 113, 114, 125, 131, 132, 133, 137, 140, 143, 144, 148, 149, 152, 153, 157, 158, 161, 162, 165, 171, 174, 178, 184, 186, 189, 207, 215, 224, 233, 238, 239, 274, 275, 286, 287, 294, 368, 385, 405, 419, 444, 447, 448, 449, 450, 457, 528

Afryka Południowa 104, 115, 173, 211, 525, 526Afryka Południowo-Zachodnia 128, 137, 138,

164Afryka Północna 56, 57, 115, 164, 173, 211, 525,

526Afryka Równikowa 128, 144, 165, 167, 168Afryka Subsaharyjska 17, 18, 19, 20, 21, 23, 25,

26, 30, 31, 39, 42, 50, 54, 56, 57, 64, 71, 73, 77, 79, 82, 84, 90, 100, 101, 110, 111, 118, 126, 128, 129, 133, 134, 140, 141, 142, 146, 149, 150, 151, 153, 154, 155, 158, 161, 163, 164, 170, 172, 210, 219, 255, 256, 278, 302, 303, 313, 370, 405, 412, 448, 467, 468, 472

Afryka Środkowa 96, 104, 115, 146, 211, 213, 411, 525, 526

Afryka Wschodnia 104, 115, 142, 144, 211, 411, 525, 526

Afryka Zachodnia 104, 115, 134, 142, 155, 167, 169, 170, 182, 209, 210, 211, 257, 302, 318, 341, 375, 376, 397, 401, 405, 411, 413, 420, 454, 525, 526

Akra 25, 91, 95, 97, 160, 339Algieria 24, 90, 96, 102, 117, 118, 127, 163, 164,

165, 181, 187, 188, 198, 201, 203, 229, 230, 326, 368, 391, 448, 452, 458, 528

Ameryka Łacińska 20, 25, 54, 55, 56, 168, 222, 256, 294, 428

Ameryka Południowa 113, 125, 139, 140, 141, 142, 317, 318, 345, 444

Ameryka Północna 113, 125, 139, 140, 141, 142, 189, 190, 256, 345, 444

Ameryka Środkowa 445Amsterdam 222, 454Angola 43, 48, 55, 84, 92, 93, 117, 118, 120, 121,

122, 123, 127, 139, 141, 151, 154, 156, 165, 174, 175, 176, 178, 180, 181, 185, 187, 189, 190, 195, 199, 208, 211, 218, 219, 258, 259, 261, 265, 268, 270, 271, 275, 281, 283, 285, 292, 295, 302, 304, 305, 306, 309, 315, 326, 328, 329, 330, 351, 363, 366, 367, 368, 388, 389, 397, 418, 419, 423, 424, 448, 458, 474, 524, 528

Ankober 105Arabia Saudyjska 297Archipelag Zielonego Przylądka 127, 139Argentyna 391Asmara 190Aszanti (obecnie część Ghany) 126, 140Australia 83, 125, 208, 263Austro-Węgry 126, 127 Azja 28, 55, 56, 113

Babua 377, 440 Bab al-Mandab 24Badme 462Bagandu 254, 322, 347, 377Bakwanga 179Bałkany 435Bamako (Sudan Francuski) 166, 198, 414Bangladesz 54, 55, 217, 528Bangui 25, 171, 263Bazylea 25Belgia 126, 127, 128, 133, 134, 135, 145, 152,

154, 155, 163, 179, 180, 207, 527Benin (Dahomej) 22, 43, 88, 92, 95, 96, 118,

120, 121, 122, 123, 140, 151, 164, 165, 190

540540 Indeks geograficzny

Berbera 190Berlin 127, 159Bhutan 54Biafra 174, 175, 178, 181, 182, 183, 184, 306,

307, 365, 467Białoruś 418, 422Bidi Bidi 226, 227Bijagós 317Bimbo 440 Bioko 113 Birao 389, 439Bissau 25Bliski Wschód 115, 139Böblingen 455Bokaranga 440Borno 415Bośnia i Hercegowina 54, 56Botswana 29, 64, 92, 96, 101, 102, 118, 120, 121,

122, 123, 151, 156, 165, 202, 205, 210, 256, 277, 278, 290, 302, 304, 305, 325, 327, 338, 351, 364, 446, 453, 524, 528

Bouar 26, 258, 267, 270, 358, 377, 440Boujdour 24, 181Brazylia 69, 217, 297, 391Brazzaville 164, 165, 167, 187, 303, 311Bruksela 163, 400Brytyjska Afryka Wschodnia (Kenia) 128 Brytyjska Afryka Zachodnia (Gambia, Ghana,

Sierra Leone) 128Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego 113 Buganda (obecnie część Ugandy) 126, 175, 245Bułgaria 193, 418, 422Burkina Faso (Górna Wolta) 22, 43, 84, 88, 92,

96, 114, 116, 118, 121, 122, 123, 128, 129, 151, 164, 165, 169, 171, 176, 187, 198, 201, 205, 211, 229, 230, 238, 253, 255, 257, 264, 265, 270, 276, 280, 282, 283, 284, 294, 305, 312, 326, 328, 342, 351, 391, 435, 436, 474, 524, 528

Burundi 22, 50, 54, 55, 84, 88, 92, 93, 96, 118, 120, 121, 122, 123, 128, 151, 152, 154, 155, 165, 176, 205, 206, 211, 212, 218, 219, 221, 225, 227, 228, 232, 245, 252, 253, 257, 259, 264, 270, 276, 279, 282, 283, 285, 294, 315, 326, 332, 333, 342, 345, 351, 373, 397, 435, 473, 474, 524, 528

Bużumbura 245

Casamance 199Cesarstwo Niemieckie 135Cesarstwo Środkowoafrykańskie 242

Chartum 198, 223, 233, 234, 241, 243, 364, 377, 389, 417, 437, 438

Chibok 415Chiny (ChRL) 53, 69, 97, 110, 190, 217, 277,

289, 290, 297, 320, 353, 422, 423, 433, 449, 457, 458, 459, 461, 462

Cieśnina Gibraltarska 114Czad 18, 22, 54, 55, 56, 62, 84, 92, 93, 118, 120,

121, 122, 123, 139, 149, 151, 154, 164, 165, 176, 196, 197, 198, 205, 206, 209, 210, 211, 212, 218, 219, 221, 228, 229, 232, 233, 241, 244, 252, 253, 254, 259, 261, 264, 265, 270, 282, 283, 284, 285, 286, 298, 302, 304, 307, 308, 315, 322, 323, 326, 329, 330, 334, 342, 343, 345, 347, 351, 355, 358, 360, 364, 368, 369, 371, 372, 377, 378, 386, 388, 389, 391, 397, 411, 415, 416, 423, 435, 437, 438, 439, 440, 441, 442, 447, 448, 449, 452, 469, 470, 472, 474, 524, 528

Czad, jezioro 299Czagos 113Czechosłowacja 418

Dadaab 76, 225, 226, 227, 234Dahomej (obecnie Benin) 43, 126, 140, 165Dakar 25, 91, 109, 167, 198, 452Dania 127, 303, 304Darfur 126, 208, 209, 222, 223, 233, 242, 243,

353, 364, 365, 372, 380, 386, 389, 397, 419, 429, 437, 438, 440, 447, 470

Delta Nigru 307Demokratyczna Republika Konga 18, 26, 43, 47,

50, 54, 55, 56, 62, 77, 84, 85, 88, 92, 93, 118, 120, 121, 122, 123, 144, 145, 149, 151, 154, 165, 168, 175, 176, 178, 179, 199, 208, 210, 211, 212, 217, 219, 221, 225, 226, 227, 228, 232, 252, 258, 259, 261, 265, 270, 276, 277, 279, 280, 282, 283, 297, 305, 306, 309, 325, 326, 329, 331, 332, 342, 343, 345, 346, 347, 351, 354, 368, 369, 372, 373, 387, 389, 396, 398, 400, 417, 419, 423, 429, 431, 447, 467, 469, 524, 528

Dollo Ado 227Dominikana 54Duala 441Dżibuti 23, 24, 84, 88, 92, 101, 102, 118, 120,

121, 122, 123, 151, 164, 165, 170, 171, 176, 198, 201, 203, 204, 211, 212, 264, 281, 283, 326, 345, 346, 351, 382, 402, 429, 444, 447, 452, 453, 455, 460, 469, 524, 528

Dżimma 105


Egipt 55, 56, 90, 96, 117, 118, 119, 126, 148, 162, 198, 211, 297, 326, 344, 346, 368, 405, 412, 444, 446, 448, 463, 524, 528

Elmina 139Erytrea 23, 47, 55, 75, 76, 84, 88, 92, 93, 118,

120, 121, 122, 123, 151, 154, 155, 165, 175, 176, 185, 195,196, 198, 203, 204, 210–212, 218, 221, 225, 228, 259, 282, 283, 315, 326, 327, 329–331, 344, 386, 387, 398, 402, 418, 419, 423, 444, 447, 462, 469, 473, 474, 524, 528

Etiopia 22, 23,25, 43, 54, 55, 75, 84, 88, 96, 101, 102, 104, 118, 120, 121, 122, 123, 127, 139, 148, 151, 154, 155, 162, 174, 176, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 198, 201, 203–211, 212, 217, 218, 221, 227, 228, 229, 232, 233, 252, 257, 266, 270, 280, 283, 285, 289, 290, 295, 297, 298, 299, 300, 301, 312, 326, 329, 339, 343, 344, 345, 346, 351, 353, 368, 377, 382, 383, 384, 387, 402, 418, 419, 421, 423, 433, 435, 436, 444, 447, 461, 462, 468, 469, 470, 471, 473, 474, 524, 528

Europa 22, 31, 55, 65, 68, 125, 131, 134, 158, 162, 171, 172, 179, 181, 184, 185, 187, 189, 216, 224, 229, 230, 231, 256, 275, 293, 294, 296, 316, 345, 385, 400, 411, 416, 425, 435, 441, 444, 454, 455, 475

Faszoda (Kodok) 126Floryda 25, 455Francja 33, 109, 113, 126, 127, 128, 134, 135,

136, 152, 154, 157, 162, 164, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 176, 182, 213, 244, 297, 339, 356, 359, 385, 391, 406, 416, 425, 433, 437, 439, 471, 527

Francuska Afryka Równikowa (Gabon, Kongo, Czad, Republika Środkowoafrykańska) 128

Francuska Afryka Zachodnia (Benin, Burkina Faso, Gwinea, Mali, Mauretania, Niger, Se-negal, Wybrzeże Kości Słoniowej) 128, 134

Frankfurt nad Menem 454

Gabon 43, 64, 92, 96, 118, 120, 121, 122, 123, 151, 161, 164, 165, 168, 169, 170, 171, 175, 182, 278, 285, 302, 304, 305, 314, 326, 331, 351, 423, 448, 452, 453, 524, 528

Gainesville 25Gambia 22, 88, 92, 118, 120, 121, 122, 123, 151,

165, 176, 198, 199, 200, 211, 230, 276, 281,

283, 315, 326, 330, 333, 334, 342, 345, 351, 474, 524, 528

Ganges 162Garrisa 234Gbadolite 315Ghana 23, 25, 29, 67, 92, 95, 96, 101, 102, 118,

120–123, 134, 139, 140, 146, 151, 160, 164, 165, 176, 187, 188, 198, 201, 280, 281, 295, 305, 312, 325, 327, 334, 335, 338, 339, 351, 368, 385, 423, 435, 436, 446, 453, 460, 461, 524, 528

Goma 235Górna Wolta patrz. Burkina Faso Guantanamo 461Gulu 269Gwatemala 54Gwinea 43, 54, 55, 84, 88, 92, 93, 96, 118, 120,

121, 122, 123, 151, 154, 164, 165, 166, 168, 176, 187, 188, 198, 200, 211, 218, 221, 238, 252, 253, 259, 260, 261, 265, 270, 280, 283, 304, 305, 309, 315, 322, 326, 330, 342, 386, 397, 413, 474, 524, 528

Gwinea Bissau 23, 25, 55, 84, 88, 92, 93, 101, 102, 118, 120–123, 151, 154, 165, 169, 176, 182, 187, 198, 211, 218, 221, 254, 259, 261, 264, 265, 277, 279, 282, 283, 285, 315, 317, 318, 326, 331, 334, 341, 342, 351, 397, 398, 431, 447, 524, 528

Gwinea Francuska (Gwinea) 128 Gwinea Hiszpańska (Gwinea Równikowa) 127,

128Gwinea Portugalska (Gwinea Bissau) 128 Gwinea Równikowa 54, 68, 92, 93, 113, 118, 120,

121, 122, 123, 151, 165, 169, 198, 200, 211, 261, 264, 268, 277, 278, 302, 303, 304, 312, 326, 329, 334, 342, 345, 351, 367, 423, 448, 524, 528

Haiti 54, 55, 56Harare 25, 192, 468 Hargeisa 25Heidelberg 24, 370Helgoland 135Hiszpania 113, 127, 422, 527Holandia 127

Imperium Osmańskie 127Indie 53, 68, 297Irak 54, 55, 85Irlandia 337Izrael 422, 463


Jaunde 25Jemen 18, 54, 55, 85, 113, 346, 402, 412Jordania 422, 463

Kabinda 174, 175, 178, 180, 199, 306Kagnew 190Kair 129, 198Kakuma 227Kamerun 21, 23, 25, 43, 62, 77, 84, 92, 96, 101,

102, 111, 118, 120, 121, 122, 123, 128, 134, 139, 149, 151, 154, 164, 165, 169, 170, 176, 198, 204, 207, 208, 210, 211, 212, 218, 221, 228, 232, 254, 257, 259, 276, 280, 285, 297, 299, 302, 303, 305, 308, 312, 315, 322, 326, 328, 345, 351, 356, 363, 371, 372, 377, 386, 398, 411, 412, 415, 416, 424, 435, 439, 441, 442, 448, 468, 470, 472, 474, 524, 528

Kamerun Brytyjski 128 Kamerun Francuski 128 Kanada 262, 297, 337, 422Kanał Sueski 113, 114Kapsztad 95, 96, 350Karamoja 332Kasai Południowe 152, 179, Katanga 145, 152, 163, 174, 175, 178, 179, 199,

302, 306, 354, 361, 467Katar 297, 353, 389Kenia 22, 23, 25, 32, 54, 55, 76, 92, 93, 95, 96,

101, 102, 133, 118, 120, 121, 122, 123, 144, 151, 153, 154, 155, 156, 163, 165, 176, 198, 201, 204, 208–211, 218, 221, 227, 228, 229, 232, 233, 234, 252, 256, 257, 258, 259, 281, 290, 295, 296, 300, 303, 314, 315, 325, 329, 351–353, 368, 369, 372, 382, 384, 386, 387, 411, 413, 416, 421, 423, 435, 444, 446, 447, 458, 461, 463, 468, 469, 472, 524, 528

Kinszasa 145, 320, 360, 361, 387, 390Kolumbia 54Komory 22, 92, 113,118, 123, 151, 164, 165, 169,

170, 211, 276, 315, 326, 342, 351, 447, 524, 528

Kongo 92, 93, 118, 120, 121, 122, 123, 128, 135, 138, 139, 145, 146, 151, 159, 160, 163, 165, 165, 175, 176, 188, 198, 212, 218, 228, 276, 285, 295, 302, 304, 326, 524, 528

Kongo Belgijskie (Demokratyczna Republika Konga) 128, 133, 163

Kongo Brazzaville 154, 164, 178, 187, 314Kongo Francuskie (Republika Konga) 128

Kongo-Léopoldville (Demokratyczna Republi-ka Konga) 188

Kordofan Południowy 130Korea Południowa 297Korea Północna (Koreańska Republika Ludowo-

-Demokratyczna) 54, 55, 85, 88Kosowo 435Kraj Przylądkowy 127Królestwo Konga 142Kuba 186, 190, 193, 195, 385

La Faute-sur-Mer 339Laayoune 24, 181Laos 54Léopoldville (Kinszasa) 135, 145Lesotho 22, 92, 96, 117, 118, 122, 123, 151, 165,

202, 205, 210, 211, 256, 265, 279, 281, 305, 325, 342, 351, 356, 524, 528

Liberia 28, 54, 55, 61, 62, 84, 88, 92, 96, 118, 120, 121, 122, 123, 126, 127, 148, 151, 154, 162, 198, 211, 218, 221, 228, 236, 238, 241, 245, 247, 259, 260, 264, 266, 270, 277, 280, 283, 295, 309, 311, 312, 326, 328, 340, 351, 355, 360, 375, 376, 386, 396, 397, 400, 413, 417, 419, 424, 429, 447, 455, 467, 473, 524, 528

Libia 54, 55, 56, 85, 90, 117, 118, 119, 129, 165, 188, 198, 211, 229, 231, 244, 309, 326, 358, 364, 368, 390, 391, 399, 402, 403, 411, 412, 414, 448, 524, 528

Lizbona 25, 141, 142Lomé 316, 343, 468Londyn 22, 24, 91, 133, 147, 151, 454Ludowa Republika Konga 179Lusaka 383, 388, 468Ławica Cargados Carajos 113

Madagaskar 92, 96, 118, 120, 121, 122, 123, 151, 156, 163, 164, 166, 167, 169, 187, 188, 211, 264, 268, 276, 277, 279, 280, 281, 295, 297, 305, 315, 326, 342, 351, 444, 524, 528

Madera 113Mafia 113Maghreb 115, 116Mago (park narodowy) 238Malawi 84, 88, 92, 96, 117, 118, 120, 121, 122,

123, 151, 165, 176, 198, 202, 205, 211, 256, 276, 277, 279, 280, 283, 290, 295, 303, 305, 326, 331, 342, 343, 351, 356, 368, 435, 524, 528


Malezja 297Mali 53, 54, 55, 64, 84, 88, 92, 96, 100, 118, 120,

121, 122, 123, 129, 151, 154, 164, 165, Malta 224Manchester 25Maputo 25, 313Maroko 24, 90, 96, 102, 117, 118, 119, 136, 148,

157, 164, 165, 175, 176, 181, 198, 229, 325, 368, 452, 453, 524, 528

Martynika 65Matadi 145Mauretania 55, 84, 92, 93, 111, 118, 120, 121,

122, 123, 128, 151, 154, 164, 165, 175, 176, 197, 198, 200, 201, 211, 218, 221, 227, 229, 259, 264, 265, 276, 281, 304, 315, 326, 342, 351, 411, 418, 447, 452, 474, 524, 528

Mauritius 92, 96, 113, 118, 151, 165, 277, 278, 281, 311, 325, 327, 351, 528

Meliandou 259Mjanma (Birma) 54, 55Mogadiszu 348, 383, 409, 434, 445Mołdawia 422Monrovia 236, 246, 376Montevideo 40Morze Czerwone 113, 114, 139, 402 Morze Śródziemne 114, 115, 230, 231, 319Moskwa 188, 189, 191, 192, 193, 424Mozambik 23, 25, 43, 48, 88, 92, 93, 96, 101,

102, 118, 120, 121, 122, 123, 127, 139, 143, 151, 156, 165, 176, 185, 187, 189, 195, 198, 211, 219, 247, 256, 264, 265, 266, 270, 276, 279, 280, 281, 283, 285, 286, 295, 297, 305, 312, 313, 315, 326, 328, 329, 351, 356, 363, 368, 418, 524, 528

Nairobi 25, 95, 187, 234, 413, 420Namibia 92, 93, 96, 118, 120, 121, 122, 123, 128,

137, 151, 156, 159, 164, 165, 210, 256, 276, 285, 302, 305, 309, 325, 327, 351, 363, 368, 388, 387, 397, 423, 453, 524, 528

Natalu 127Nauru 88Ndim 440 Neapol 25, 455Nebraska 95Nepal 55Ngaoundaye 267Ngoutere 378Niemcy 127, 128, 134, 136, 154, 527

Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia (Na-mibia) 128

Niemiecka Afryka Wschodnia (Tanzania, Rwanda, Burundi) 128

Niger 43, 55, 84, 92, 93, 96, 118, 120, 121, 122, 123, 151, 154, 162, 165, 184, 198, 218, 221, 227, 228, 252, 256, 259, 281, 285, 305, 306, 315, 326, 329, 342, 351, 367, 371, 372, 386, 412, 414, 416, 435, 447, 452, 470, 472, 474, 524, 528

Nigeria 21, 55, 84, 85, 92, 93, 96, 118, 120, 121, 122, 123, 139, 144, 149, 151, 154, 164, 165, 198, 218, 221, 227, 228, 252, 256, 259, 281, 286, 295, 297, 299, 302, 304, 305, 306, 311, 326, 329, 334, 342, 343, 346, 351, 368, 372, 386, 412, 413, 414, 415, 416, 421, 423, 424, 435, 446, 448, 452, 453, 458, 462, 463, 467, 468, 470, 524, 528

Nigeria Zachodnia 174Nil Błękitny 130Nil Zachodni 360Nowa Fundlandia 135Nowa Kartagina 113NRD 193, 195

Ocean Atlantycki 113, 114, 139, 140, 141Ocean Indyjski 113, 114, 116, 139, 164, 166,

300, 444Ogoniland 307Omo 237, 238, 300, 301, 344Oromia 237, 298, 344, 345

Pakistan 55, 85, 217, 410, 412, 463Palermo 346Paryż 136, 454Pekin 423Pemba 113 Polska 22, 31, 418, 437Portugalia 113, 126, 127, 136, 141, 142, 154,

163, 182, 297, 527Pretoria 249, 294, 295

Rabouni 24, 181Ramstein 455Republika Konga (Kongo Francuskie) 55, 84,

128, 168, 178, 211, 297, 310, 315, 329, 342, 351, 447, 429

Republika Malgaska 165 Republika Somalilandu (Somaliland) 128Republika Sudanu 57, 79, 130, 154, 155, 369, 417


Republika Środkowoafrykańska 18, 21, 26, 47, 54, 55, 56, 62, 75, 76, 77, 84, 85, 88, 92, 93, 100, 101, 102, 103, 118, 120, 121, 122, 123, 144, 149, 151, 154, 164, 165, 170, 171, 172, 176, 198, 204, 205, 206, 207, 210, 211, 212, 218, 221, 225, 226, 227, 232, 233, 236, 238, 243, 244, 251–254, 256, 257, 258, 259, 261, 263, 264, 265, 266, 267, 269, 270, 276, 279, 281, 282, 283, 285, 289, 299, 303, 304, 306, 309, 312, 314, 315, 317, 322, 326, 334, 336, 339–343, 347, 351, 352, 356, 357, 358, 360, 363, 364, 371, 372, 373, 375–381, 384, 386, 387, 388, 389, 396–398, 400, 417, 419, 429, 430, 431, 433, 437–442, 447, 467–469, 472, 473, 524, 528

Republika Zielonego Przylądka 92, 93, 96, 118, 122, 151, 164, 165, 281, 325, 327, 351, 528

Reunion 113, 164Rodezja Południowa 143, 155Rodezja Północna (dzisiejsza Zambia) 143Rodrigues 113 Rosja 85, 126, 418, 422Róg Afryki 31, 116, 132, 170, 185, 190, 191, 192,

194, 195, 210, 213, 231, 236, 382, 384, 386, 402, 420, 444, 451, 453, 462, 465, 469, 471

Republika Południowej Afryki (RPA) 23, 31, 92, 95, 96, 101, 102, 118, 120, 121, 122, 123, 150, 151, 156, 157, 190, 222, 228, 229, 231, 249, 250, 256, 263, 268, 275, 278, 281, 286, 290, 297, 305, 310, 311, 312, 320, 327, 349, 350, 351, 363, 366, 374, 421, 422, 446, 448, 451, 459, 461, 468, 524, 528

Ruanda-Urundi 151Rwanda 28, 31, 32, 50, 54, 55, 62, 84, 92, 118, 120,

121, 122, 123, 128, 151, 152, 154, 155, 165, 176, 198, 205, 211, 218, 221, 226, 227, 228, 235, 236, 240, 241, 242, 251, 258, 259, 264, 266, 279, 282, 283, 305, 309, 325, 332, 333, 345, 347, 363, 372, 373, 374, 380, 387, 389, 390, 396, 397, 419, 424, 428, 429, 435, 436, 445, 446, 447, 467, 470, 473, 474, 524, 528

Rzym 132, 353, 455

Sahara 114, 115, 139Sahara Hiszpańska 175, 181Sahara Zachodnia 24, 101, 102, 148, 151, 175,

176, 181, 229, 229, 289Saharyjska Arabska Republika Demokratyczna

(SARD) 24, 148

Sahel 114, 116, 126, 129, 170, 171, 196, 197, 198, 203, 209, 212, 222, 229, 391, 403, 406, 411, 415, 451, 471, 474

San Marino 88Sȃo Jorge da Mina 13Senegal 23, 25, 43, 92, 96, 101, 102, 118, 120,

121, 122, 123, 127, 140, 141, 151, 164, 165, 166, 169, 170, 171, 175, 176, 178, 198, 199, 200, 208, 211, 226, 228, 230, 238, 253, 260, 265, 268, 276, 280, 281, 295, 297, 314, 325, 331, 332, 334, 351, 355, 368, 413, 435, 436, 446, 452, 453, 461, 474, 475, 524, 528

Seszele 92, 113, 118, 120, 121, 122, 123, 151, 164, 165, 277, 278, 281, 311, 325, 327, 351, 528

Shambo 299Sierra Leone 28, 54, 55, 84, 88, 92, 96, 118, 120,

121, 122, 123, 127, 151, 154, 165, 176, 198, 200, 211, 218, 247, 255, 258, 259, 260, 261, 265, 276, 279, 281, 282, 283, 285, 286, 295, 297, 304, 305, 306, 309, 316, 326, 328, 340, 342, 351, 355, 360, 364, 366, 375, 376, 380, 381, 386, 397, 413, 417, 419, 429, 447, 467, 473, 524, 528

Singapur 297, 422Słowacja 418, 422Smara 24, 181Sokotra 113Somali Brytyjskie (Somaliland) 128Somali Francuskie (Dżibuti) 126, 128, 166Somali Włoskie (Somalia) 128 Somalia 18, 23, 43, 44, 47, 54, 55, 56, 57, 60,

61, 76, 77, 84, 85, 88, 92, 93, 101, 102, 103, 118, 120, 121, 122, 123, 128, 151, 154, 165, 166, 175, 176, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 195, 198, 199, 201, 203, 209–211, 218, 219, 221, 225, 227, 232, 234, 236, 251–253, 259, 261, 265, 270, 277, 282, 315, 321, 326, 340, 342, 343, 345, 347, 348, 351, 371–373, 377, 378, 381–384, 386, 396, 397, 398, 399, 400, 406, 407, 411, 412, 416, 417, 419, 422, 424, 429, 431, 433, 434, 435, 436, 442, 444, 445, 447, 451, 453, 462, 467, 468, 469, 471, 473, 474

Somaliland 25, 128, 175, 176, 199, 289, 346, 467Sri Lanka 55Stuttgart 25, 454Suazi 92, 96, 117, 118, 122, 123, 151, 156, 165,

202, 205, 210, 211, 256, 326, 345, 351, 474, 524


Sudan 18, 54, 55, 56, 84, 85, 88, 92, 93, 96, 118, 120, 121, 122, 123, 130, 139, 148, 151, 154, 157, 164, 165, 174, 176, 177, 196, 197, 198, 203, 208, 209, 210, 212, 218, 221, 223, 225, 226, 227, 231, 232, 233, 235, 241, 243, 252, 253, 254, 259, 264, 266, 281, 283, 295, 297, 304, 305, 321, 322, 326, 329, 342, 342, 345, 346, 347, 351, 358, 364, 368, 371, 372, 377, 382, 388, 389, 390, 398, 402, 413, 416, 418, 419, 421, 423, 429, 431, 437, 438, 439, 440, 441, 442, 444, 447, 451, 458, 469, 470, 472, 473, 474, 528

Sudan Południowy 18, 47, 48, 50, 55, 56, 60, 61, 62, 79, 84, 85, 88, 92, 93, 96, 118, 120, 121, 122, 123, 130, 151, 155, 165, 175, 176, 177, 178, 205, 206, 209, 210, 211, 212, 218, 219, 220, 221, 223, 225, 226, 227, 228, 232, 233, 236, 252, 253, 254, 259, 261, 265, 268, 282, 285, 295, 297, 315, 321, 322, 326, 329, 334, 339, 342, 345, 347, 351, 361, 368, 369, 371, 372, 378, 379, 381, 382, 385, 389, 390, 396, 397, 398, 400, 417, 422, 423, 469, 470, 472, 474, 528

Sudan Zachodni 138Sydney 83Syria 18, 54, 55, 85, 410, 411, 412Sztokholm 24Szwecja 297

Tana 300Tanganika 128, 159, 165, 177Tanzania 23, 54, 92, 96, 101, 102, 113, 118, 120,

121, 122, 123, 139, 159, 165, 176, 187, 198, 208, 209, 212, 218, 221, 227, 228, 229, 252, 256, 259, 281, 283, 295, 297, 305, 315, 325, 329, 351, 368, 372, 411, 421, 423, 435, 447, 524, 528

Timor Wschodni 55Tinduf 24, 102, 181, 229Togo 23, 43, 88, 92, 96, 101 102, 118, 120, 121,

122, 123, 139, 151, 157, 164, 165, 176, 198, 200, 201, 211, 265, 276, 279, 285, 312, 326, 331, 334, 342, 351, 435, 447, 474, 524, 528

Togo Brytyjskie 128Togo Francuskie 128 Tristan da Cunha, wyspy 113Tunezja 90, 96, 117, 118, 157, 164, 165, 198, 325,

368, 452, 524, 528Tuvalu 88

Ubangi 204, 263, 315Ubangi-Szari 166, 168, 204, 263, 315, 354Uganda 54, 55, 84, 88, 92, 96, 118, 120, 121, 122,

123, 144, 151, 154, 165, 176, 198, 218, 221, 227, 228, 236, 237, 245, 256, 257, 259, 264, 269, 270, 277, 280, 290, 295, 297, 303, 309, 312, 315, 322, 326, 327, 329, 332, 351, 354, 360, 368, 369, 372, 379, 381, 383, 387, 390, 397, 411, 413, 418, 423, 424, 430, 433, 446, 447, 452, 463, 524, 528

Ukraina 85, 418, 422Unia Europejska 52, 110, 149, 224, 230, 275,

284, 319, 338, 388, 399, 400, 401, 413, 414, 418, 420, 437, 438, 441, 472

Uppsala 24, 25USA (Stany Zjednoczone Ameryki) 57, 95, 110,

127, 128, 148, 160, 162, 171, 180, 182, 185, 189, 190, 191, 194, 195, 209, 213, 217, 235, 244, 263, 288, 297, 304, 337, 338, 355, 365, 366, 399, 402–405, 413, 415, 416, 422, 433, 434, 443, 444, 445, 446, 448–464

Uzbekistan 54

Vienna 82Virginia 82

Warszawa 161Waszyngton 78, 98, 189, 190, 289, 444, 445, 446,

449, 451, 454, 455, 456, 458, 459, 461, 462, 464

Wenezuela 54Wielka Brytania 32, 126, 127, 128, 134, 135, 136,

141, 143, 145, 152, 153, 154, 157, 160, 527Wielkie Jeziora Afrykańskie 332, 333, 390Włochy 127, 134, 154, 422, 527Włoska Afryka Wschodnia (Erytrea, Etiopia,

Somalia) 128Wolne Państwo Konga 134, 135, 146Wybrzeże Diamentowe (Namibia) 125Wybrzeże Kości Słoniowej 43, 54, 55, 79, 84, 88,

92, 93, 96, 118, 120–123, 125, 134, 151, 154, 162, 164–166, 169, 171, 175, 176, 181, 198, 207, 208, 210, 211, 218, 221, 228, 232, 259, 261, 264–276, 280, 281, 283, 288, 305, 309, 312, 314, 326, 342, 351, 354, 355, 359, 364, 376, 386, 397, 413, 419, 423, 447, 473

Wybrzeże Niewolnicze (zachodnia Nigeria, Be-nin, Togo) 125, 138

Wybrzeże Pieprzowe (Liberia) 125, 138


Wyspa Świętej Heleny 113 Wyspy Kanaryjskie 113Wyspy Marshalla 88 Wyspy Świętego Tomasza i Książęca 64, 92, 96,

113, 118, 127, 139, 151, 164, 165, 182, 198, 268, 281, 325, 342, 351

Wyspy Zielonego Przylądka 64, 113, 127, 139

Yobe 415

Zair (Demokratyczna Republika Konga) 64, 144, 315, 328, 360, 387, 397, 433, 451

Zambezi 162Zambia 29, 30, 84, 92, 96, 101, 102, 104, 117,

118, 120, 121, 122, 123, 151, 149, 156, 165, 176, 182, 187, 202, 205, 208, 211, 256, 259, 276, 279, 280, 283, 285, 295, 297, 302, 305, 312, 316, 325, 329, 342, 351, 368, 435, 447, 524, 528

Zanzibar (obecnie część Tanzanii) 113, 126, 135, 142, 165, 177

Zatoka Adeńska 24, 114, 469Zatoka Gwinejska 450, 451, 454, 459Zatoka Wielorybia 157Zimbabwe 23, 25, 26, 54, 55, 61, 62, 76, 84, 92,

93, 96, 100–103, 118, 120–123, 143, 151, 154–156, 164, 165, 176, 187, 202, 205, 206, 208, 211, 218, 221, 228, 238, 252, 253, 256, 257, 259, 263, 268, 276, 277, 281, 283, 305, 309, 315, 326, 327, 329, 330, 331, 335, 337, 338, 339, 343, 345, 348, 349, 350, 351, 361, 362, 369, 388, 389, 397, 423, 259, 468, 474, 524, 528

Zjednoczone Królestwa Szwecji i Norwegii 127Złote Wybrzeże (Ghana) 125, 138, 162ZSRR 182,185, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194,

195, 366, 385, 418, 424, 433Związek Południowej Afryki 128, 148, 162

Redaktor wydawnictwaAgnieszka Stęplewska

Adiustacja językowo-stylistycznaHalina Hoffman

KorektaBarbara Górska

Skład i łamanieJerzy Najder

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83