1 Konspekt pojęcia i definicje dotyczące nieruchomości 1.1. Mienie jako kategoria prawa cywilnego 1.2. Nieruchomość jako składnik mienia 1.2.1. Definicje nieruchomości 1.2.2. Rodzaje nieruchomości - podział według kryterium podmiotowego i przedmiotowego I. Mienie Art. 44. Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe. Termin: mienie jest zbiorczą nazwą dla ogółu podmiotowych praw majątkowych (bezwzględnych i względnych), tak cywilnych, jak i pozostałych. Mienie jest więc pojęciem nadrzędnym (ogólnym) wobec poszczególnych praw majątkowych. Zwykle przyjmuje się, że prawami majątkowymi 1 są: 1. prawa rzeczowe - własność, użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe. 2. wierzytelności, czyli prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych (obligacyjnych), np. najem, dzierżawa, lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu, wierzytelności z weksla lub czeku, wierzytelności z tytułu udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółce akcyjnej. Do kategorii wierzytelności należą również roszczenia pieniężne, w tym odszkodowawcze, choćby służyły do ochrony dóbr niemajątkowych. 3. prawa na dobrach niematerialnych o charakterze majątkowym, np. prawa autorskie, wynalazcze, prawa do znaków towarowych, wzorów użytkowych i zdobniczych, prawo do firmy i nazwy przedsiębiorstwa, określane łącznie jako prawo własności intelektualnej 2 ; 4. prawa rodzinne o charakterze majątkowym, np. prawa majątkowe małżonków, prawo do świadczeń alimentacyjnych; 5. prawa spadkowe, w tym prawo do spadku (prawo dziedziczenia) oraz prawa związane z zachowkiem i zapisem 3 . 6. prawa majątkowe o charakterze bezwzględnym, których przedmiotem są dobra materialne, nie będące rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym, tj. prawa górnicze, wodne, prawo polowania i rybołówstwa oraz prawa dotyczące energii. 7. prawo do przedsiębiorstwa. Do kategorii praw niemajątkowych (zwanych prawami osobowymi) zalicza się: 1 Kryterium podziału na prawa majątkowe i niemajątkowe nie jest ostre. Zazwyczaj ujmuje się je jako typowy interes ekonomiczny, jaki prawa te realizują. Zob. Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 85; E. Łętowska, Podstawy, s. 152. 2 W grupie praw na dobrach niematerialnych umieszcza się niekiedy prawo do przedsiębiorstwa - art. 55 1 k.c. (tak np. M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 34). 3 Zagadnienie praw spadkowych jako odrębnej pozycji klasyfikacyjnej jest sporne, zob. J. St. Piątowski (w:) System prawa cywilnego, t. IV, Prawo spadkowe, red. J. St. Piątowski, Ossolineum 1986, s. 16 i n. oraz S. Grzybowski (w:) System I, s. 238
35
Embed
Konspekt pojęcia i definicje dotyczące nieruchomości™cia i definicje dotyczące... · Radwański, Prawo cywilne, s. 85; E. Łętowska, Podstawy, s. 152. 2 W grupie praw na dobrach
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
Konspekt pojęcia i definicje dotyczące nieruchomości
1.1. Mienie jako kategoria prawa cywilnego
1.2. Nieruchomość jako składnik mienia
1.2.1. Definicje nieruchomości
1.2.2. Rodzaje nieruchomości - podział według kryterium podmiotowego i przedmiotowego
I. Mienie
Art. 44. Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe.
Termin: mienie jest zbiorczą nazwą dla ogółu podmiotowych praw majątkowych (bezwzględnych i
względnych), tak cywilnych, jak i pozostałych. Mienie jest więc pojęciem nadrzędnym (ogólnym) wobec
poszczególnych praw majątkowych.
Zwykle przyjmuje się, że prawami majątkowymi1 są:
1. prawa rzeczowe - własność, użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe.
2. wierzytelności, czyli prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych (obligacyjnych), np.
najem, dzierżawa, lokatorskie spółdzielcze prawo do lokalu, wierzytelności z weksla lub czeku,
wierzytelności z tytułu udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółce akcyjnej.
Do kategorii wierzytelności należą również roszczenia pieniężne, w tym odszkodowawcze,
choćby służyły do ochrony dóbr niemajątkowych.
3. prawa na dobrach niematerialnych o charakterze majątkowym, np. prawa autorskie, wynalazcze,
prawa do znaków towarowych, wzorów użytkowych i zdobniczych, prawo do firmy i nazwy
przedsiębiorstwa, określane łącznie jako prawo własności intelektualnej2;
4. prawa rodzinne o charakterze majątkowym, np. prawa majątkowe małżonków, prawo do
świadczeń alimentacyjnych;
5. prawa spadkowe, w tym prawo do spadku (prawo dziedziczenia) oraz prawa związane z
zachowkiem i zapisem3.
6. prawa majątkowe o charakterze bezwzględnym, których przedmiotem są dobra materialne, nie
będące rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym, tj. prawa górnicze, wodne, prawo polowania
i rybołówstwa oraz prawa dotyczące energii.
7. prawo do przedsiębiorstwa.
Do kategorii praw niemajątkowych (zwanych prawami osobowymi) zalicza się:
1 Kryterium podziału na prawa majątkowe i niemajątkowe nie jest ostre. Zazwyczaj ujmuje się je jako typowy
interes ekonomiczny, jaki prawa te realizują. Zob. Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 85; E. Łętowska, Podstawy,
s. 152. 2 W grupie praw na dobrach niematerialnych umieszcza się niekiedy prawo do przedsiębiorstwa - art. 55
1 k.c.
(tak np. M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa, s. 34). 3 Zagadnienie praw spadkowych jako odrębnej pozycji klasyfikacyjnej jest sporne, zob. J. St. Piątowski (w:)
System prawa cywilnego, t. IV, Prawo spadkowe, red. J. St. Piątowski, Ossolineum 1986, s. 16 i n. oraz S.
Grzybowski (w:) System I, s. 238
2
1. prawa osobiste (lub prawa osobistości), służące osobie fizycznej lub prawnej do ochrony jej dóbr
osobistych (art. 23 i 43 k.c.);
2. prawa na dobrach niematerialnych o charakterze niemajątkowym, chroniące tzw. dobra osobiste
twórcy;
3. niemajątkowe prawa rodzinne, wynikające ze stosunków rodzinnych (małżeństwo,
pokrewieństwo, przysposobienie) lub ze stosunków ukształtowanych na wzór stosunków
rodzinnych (opieka, kuratela).
4. prawa korporacyjne, wypływające z tytułu członkostwa w organizacji (np. w stowarzyszeniu,
spółce), uprawniające np. do uczestniczenia wraz z prawem głosu w organach stanowiących
organizacji (np. w zgromadzeniu wspólników) czy do zaskarżania uchwał podjętych przez organ
stanowiący.
Przedmiotem praw majątkowych są:
1. dobra materialne, tj.
a. rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym ( art. 45 k.c.) oraz
b. przedmioty materialne nie będące rzeczami, np. wody, kopaliny czy też
przedsiębiorstwo.
2. dobra niematerialne (np. utwór literacki, naukowy, muzyczny, program komputerowy,
wynalazek, znak towarowy).
Majątkowy charakter praw podmiotowych jest cechą stałą, niezależną od wartości ekonomicznej
(majątkowej) konkretnego prawa. Prawo podmiotowe zaliczane do praw majątkowych zachowuje swój
charakter, choćby in concreto przedmiot tego prawa przedstawiał się na rynku jako całkiem bezwartościowy
Prawa majątkowe mogą mieć postać:
praw bezwzględnych (skutecznych erga omnes), np. prawa rzeczowe, prawo do spadku, prawo
do patentu, prawo do przedsiębiorstwa, albo
praw względnych (skutecznych inter partes), np. najem, lokatorskie spółdzielcze prawo do
lokalu, licencja, prawa rodzinne.
Prawa majątkowe są z reguły przenoszalne (inter vivos i mortis causa - art. 922 k.c.), chyba że przepisy
stanowią inaczej, np. niezbywalne są: użytkowanie (art. 254 k.c), służebności osobiste ( art. 300 k.c), prawo
odkupu i pierwokupu (art. 595 § 1 k.c. i art. 602 § 1 k.c.), prawo dożywocia (art. 912 k.c.). Zob. też art.
445 § 3 k.c. oraz art. 509 § 1 k.c.
Obrót prawami majątkowymi (możliwość nabycia i zbycia) jest co do zasady swobodny. Wyjątkowo tylko
pewne prawa majątkowe objęte są monopolem państwowym, np. własność złóż kopalin nie stanowiących
części składowych nieruchomości gruntowej przysługuje wyłącznie Skarbowi Państwa.
Podobnie w przypadku wód, które stanowią własność Skarbu Państwa (zasada). Wyjątek odnosi się
jedynie do powierzchniowych wód stojących oraz wód w rowach, które są własnością właścicieli gruntów,
na których się znajdują.
3
Mienie a własność
Mienie jest pojęciem zbiorczym dla ogółu podmiotowych praw majątkowych; prawo własności (art. 140
k.c.) stanowi zaś jedno z tych praw. Prawo własności jest zatem składnikiem mienia.
Niekiedy jednak terminu: własność (zwykle bez poprzedzającego go słowa: prawo) używa się w znaczeniu
szerszym, tj. jako synonimu mienia (jeszcze innym określeniem mienia jest termin: stosunki
własnościowe). Terminem: własność dla oznaczenia ogółu praw majątkowych posługują się zwykle
konstytucje.
Mienie a majątek
Swoistą cechą mienia jest to, że odnosi się ono wyłącznie do aktywów. Mienie, podobnie jak własność,
związane jest z określonym podmiotem stosunków cywilnoprawnych.
W przeciwieństwie do terminu: mienie, które obejmuje wyłącznie same aktywa (nigdy pasywa),
pojęcie: majątek występuje (także w przepisach prawnych) w dwóch znaczeniach:
a. węższym - dla oznaczenia ogółu aktywów przysługujących określonej osobie (bez
pasywów). Długi (pasywa) nie wchodzą w skład tak rozumianego majątku, lecz ciążą na
nim, obniżając wartość ekonomiczną majątku z uwagi na to, iż mogą być z niego
zaspokojone;
b. szerszym - dla określenia ogółu aktywów i pasywów, czyli praw i obowiązków
majątkowych danego podmiotu.
Zatem in concreto znaczenie terminu: majątek (ujęcie węższe lub szersze) można ustalić dopiero po
przeprowadzeniu wykładni przepisów4.
Co do zasady obowiązuje reguła: jeden podmiot - jeden majątek. Skład majątku danego podmiotu może
wszakże ulegać (i zwykle ulega) zmianom wskutek czynności prawnych uprawnionego i innych zdarzeń.
Przez majątek danego podmiotu należy zatem rozumieć prawa majątkowe przysługujące temu
podmiotowi w określonym momencie.
Pojęcie majątku pojawia się i wykazuje swą przydatność przy regulacji takich kwestii, jak:
sukcesja uniwersalna, tj. przede wszystkim dziedziczenie (art. 922 k.c.);
zarząd majątkiem, np. zarząd majątkiem osób prawnych, zarząd majątkiem wspólnym
małżonków, zarząd majątkiem spółki cywilnej, zarząd majątkiem dziecka;
odpowiedzialność za zobowiązania; regułą jest ponoszenie odpowiedzialności za
zobowiązania (długi) całym majątkiem. Dotyczy to tak osób fizycznych, jak i prawnych.
Niekiedy jednak ustawodawca przewiduje ograniczenie odpowiedzialności, które przybiera
dwojaką postać, tj.:
o ograniczenia przedmiotowego (cum viribus haereditatis) - odpowiedzialność ogranicza
się do określonej masy majątkowej (art. 1030 zd. 1 k.c., art. 14 ust. 3a u.g.n.r. SP) albo
o ograniczenia rachunkowego (pro viribus haereditatis) - odpowiada się całym majątkiem,
lecz w ograniczonej wysokości (art. 40 § 2, art. 526 czy art. 1031 § 2 k.c.).
4 Posługiwanie się węższym pojęciem majątku postuluje się w doktrynie; tak np. Z. Radwański, Prawo cywilne,
s. 118
4
II Rzeczy
1. Pojęcie rzeczy
Zgodnie z art. 45 k.c. Rzeczami w rozumieniu kodeksu są tylko przedmioty materialne.
Pojęcie rzeczy jest jednym z podstawowych pojęć w prawie cywilnym. Od jego ujęcia i granic zależy
przyjęcie rozwiązań normatywnych określających sposób i charakter władania różnymi dobrami oraz
sposób przenoszenia praw związanych z tym władaniem, a także przyznawania innym osobom niż
uprawniony prawa do korzystania z tych dóbr5.
W szczególności na podstawie normatywnej kategorii rzeczy wyróżniane są podmiotowe prawa rzeczowe,
które reguluje odrębny dział prawa cywilnego (prawo rzeczowe w sensie przedmiotowym - księga II k.c.).
Legalna definicja rzeczy (art. 45 k.c.) ujmuje pojęcie rzeczy wąsko.
Pojęcie rzeczy charakteryzują dwie cechy:
1. materialny (fizykalny) charakter - materialne części przyrody (w stanie pierwotnym lub
przetworzonym) - (ich wartość majątkowa jest obojętna); cechy tej brakuje przy falach
morskich, wietrze, dźwięku, elektryczności;
2. wyodrębnienie z przyrody (w sposób naturalny lub sztuczny) w taki sposób, że mogą
stanowić dobra samoistne; cechy tej brakuje przy otwartym morzu, wodzie płynącej,
powietrzu, złożach minerałów. Nie jest natomiast istotny stan skupienia (stały, ciekły,
gazowy), jeżeli występuje możność wyodrębnienia (np. gaz w balonie, woda w butelce)6.
Nie są zatem rzeczami przedmioty niematerialne:
dobra niematerialne (utwory literackie, muzyczne, naukowe, wynalazki itp.),
prawa, a także różnego rodzaju
energie,
ponieważ nie stanowią (w znaczeniu potocznym) materialnych (dostrzegalnych) części przyrody.
Spośród zaś materialnych części przyrody nie są rzeczami takie dobra, którym z powodu braku
wyodrębnienia nie można przypisać cechy samoistności:
złoża minerałów (kopaliny),
tzw. res omnium communes (woda płynąca, morze, powietrze) oraz
części składowe rzeczy (w tym ostatnim wypadku - brak wyodrębnienia prawnego).
Według dotychczas dominującego poglądu rzeczami są tylko poszczególne przedmioty, co oznacza, że nie
traktuje się jako rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym
tzw. zbioru rzeczy (universitas rerum), np. biblioteki, oraz
zbioru praw (universitas iuris), np. przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolnego.
5 (Z. Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy, s. 251)
6 E. Gniewek, Prawo rzeczowe, Warszawa 2006, s.4.
5
Przydatność wąskiego ujęcia rzeczy bywa - ze względów funkcjonalnych - kwestionowana7. Odnosi się to
zwłaszcza do problemu regulacji uprawnień majątkowych do takich dóbr, jak: energia elektryczna,
jądrowa, wody, złoża mineralne, przedsiębiorstwo.
2. Klasyfikacja rzeczy
Rzeczy mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów, co prowadzi do rozróżnienia rzeczy
podzielnych i niepodzielnych; rzeczy zużywalnych i niezużywalnych; rzeczy prostych i złożonych; rzeczy
istniejących i przyszłych ( res speratae).
A. Nieruchomości i rzeczy ruchome.
Podział ten ma charakter dychotomiczny (dwudzielny); jest więc rozłączny i wyczerpujący.
W kodeksie cywilnym jest jedynie definicja nieruchomości, w tym nieruchomości rolnej (art. 46 i 461).
Ze względu na dychotomiczny charakter podziału przyjmuje się, iż rzeczy, które nie są nieruchomościami,
stanowią rzeczy ruchome (definicja negatywna, doktrynalna).
Zakresu rzeczy ruchomych nie da się określić w sposób pozytywny przez wyliczenie cech właściwych dla
ruchomości8. Jednak w wielu wypadkach ustawa rozstrzyga o rodzaju rzeczy9. Dotyczy to:
1. rzeczy połączonych z nieruchomością tylko dla przemijającego użytku ( art. 47 § 3 k.c.);
2. urządzeń służących do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, prądu
elektrycznego i innych urządzeń podobnych, nawet trwale połączonych z gruntem, jeżeli
wchodzą w skład przedsiębiorstwa (art. 49 k.c.);
3. budynków i innych urządzeń nie związanych trwale z gruntem (kioski, baraki, trybuny itp.);
4. rosnących w gruncie drzew i innych roślin, jeżeli stanowią odrębny od gruntu przedmiot
własności (arg. z art. 48 k.c., zob. np. art. 274 k.c.).
Sens prawny podziału na nieruchomości i rzeczy ruchome polega na poddaniu obydwu kategorii rzeczy
odmiennym reżimom prawnym10.
Szczególną wagę ("od zawsze") przykłada się do regulacji sytuacji prawnej nieruchomości (bardziej
wyczerpująca reglamentacja i zarazem większa restrykcyjność przepisów). Decyduje o tym przede
wszystkim znaczenie gruntów, tj. ich rola gospodarcza i cecha niepomnażalności.
Główne różnice reżimów prawnych można ująć następująco:
1. Przedmiotem niektórych praw rzeczowych mogą być tylko albo ruchomości (zastaw; wyjątek:
zastaw na prawach), albo nieruchomości (użytkowanie wieczyste, służebności oraz - co do zasady
- hipoteka).
7 zob. np. Z. Żabiński, Wpływ pojęcia rzeczy; A. Stelmachowski, Przedmiot własności, s. 109.
8 S. Grzybowski (w:) System I, s. 414; podobnie Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 103 oraz E. Gniewek, Prawo
rzeczowe 1996 , s. 29. Odmienne stanowisko zajmuje W. J. Katner (Rozważania, s. 32; Przeniesienie własności,
s. 71 i 72; Umowne nabycie, s. 29), według którego cechą decydującą o zaliczeniu rzeczy do ruchomości jest
potrzeba i możliwość przenoszenia, tj. przemieszczania rzeczy jako warunku jej użyteczności. Za ruchomości "z
natury" autor ten uznaje wszelkie rzeczy, którym brak cechy związania z gruntem. 9 S. Grzybowski (w:) System I, s. 415
10 (zob. też E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 5 i n.).
6
2. niektóre stosunki obligacyjne mogą dotyczyć tylko nieruchomości (np. dożywocie); inne tylko
rzeczy ruchomych (np. komis, pożyczka);
3. instytucja ksiąg wieczystych przeznaczona jest wyłącznie dla nieruchomości, a obecnie i części
składowych nieruchomości (księgi wieczyste dla praw do lokali spółdzielczych).
4. tylko nieruchomości mogą podlegać wywłaszczeniu;
5. jedynie w stosunku do nieruchomości ustanawia się ustawowe prawo pierwokupu.
B. Rzeczy oznaczone co do tożsamości i co do gatunku.
Rzeczy oznaczone co do tożsamości (in specie) to rzeczy, które wykazują cechy indywidualne, wyłącznie im
właściwe bądź rzeczy wyraźnie wskazane przez strony stosunku prawnego (ta rzecz); natomiast rzeczy
oznaczone co do gatunku (in genere) to rzeczy określone tylko według ich cech rodzajowych,
gatunkowych, tj. właściwych dla większej liczby przedmiotów (taka rzecz)11.
Podział na rzeczy oznaczone co do tożsamości (indywidualne) i co do gatunku (rodzajowe) ma charakter
subiektywny; rozstrzygające znaczenie ma wyraźna lub domniemana wola stron stosunku prawnego.
Zatem wyłącznie treść konkretnego zobowiązania wskazuje, czy rzecz będąca przedmiotem świadczenia
została oznaczona indywidualnie czy rodzajowo12.
Nieruchomości są zawsze oznaczone co do tożsamości13.
Natomiast w klasie rzeczy ruchomych występują tak rzeczy oznaczone co do gatunku, jak i co do
tożsamości. Wśród ruchomości rzeczami oznaczanymi jako indywidualne są zazwyczaj np. dzieła sztuki
(obraz Rembrandta). Większość rzeczy ruchomych kwalifikuje się jako rzeczy rodzajowe, np. książki,
samochody, zboże.
Jednakże z woli stron rzecz "z zasady" rodzajowa, np. samochód, książka (seryjnie wytworzona), może być
traktowana jako oznaczona co do tożsamości, np. gdy kupujący - spośród wielu innych (takich samych)
rzeczy - dokona wyboru konkretnego egzemplarza książki czy samochodu opatrzonego jemu tylko
właściwym numerem podwozia i silnika.
Nawiązując do tradycyjnego podziału rzeczy na zamienne i niezamienne w obrocie, wyjaśnia się niekiedy
sens obecnie istniejącego podziału - rzeczy indywidualnie oznaczone nie dają się zastąpić inną rzeczą;
natomiast rzeczy oznaczone gatunkowo są zastępowalne14.
11
J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 17; Z. Radwańśki, Zobowiazania, s. 67; T. Dybowski (w:) System III/1 , s.
110-111. 12
zob. Z. Radwański, Zobowiązania, s. 68; T. Dybowski (w:) System III/1, s. 111; W. Czachórski,
Zobowiązania , s. 56-57; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 17; S. Grzybowski (w:) System I, s. 425; A. Wolter,
Prawo cywilne, s. 229; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 33, a także SN 18.12.1973 (nie publ.); do
orzeczenia tego krytycznie ustosunkowała się E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 109 i 110 13
S. Breyer, Przeniesienie własności nieruchomości, s. 69 i 70; J. Wasilkowski, Prawo własności, s. 157,
przypis 20; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 33; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 9 14
zob. W. Czachórski, Zobowiązania, s. 56; podobnie W. J. Katner, Umowne nabycie, s. 36; E. Skowrońska
(w:) K.c. Komentarz 1997, s. 109. Podkreśla się wszakże, że brak możliwości zamiany może wynikać "jedynie"
z woli stron; tak zwłaszcza W. J. Katner, Umowne nabycie, s. 36
7
Rzeczy oznaczone co do gatunku jako przedmiot świadczenia mogą być określane z różnym stopniem
dokładności (szerzej lub węziej), np. tylko "samochód" lub "samochód marki, roku produkcji, o kolorze
karoserii" itp. W ten sposób zawęża się klasę przedmiotów, spośród których można będzie dokonać
wyboru przedmiotu świadczenia15.
Konsekwencje prawne podziału rzeczy na oznaczone co do gatunku i co do tożsamości zaznaczają się
zarówno na terenie prawa rzeczowego (zob. np. art. 155 k.c. co do sposobu i chwili przeniesienia
własności rzeczy – przy rzeczy oznaczonej co do gatunku wymagane jest przeniesienie posiadania rzeczy),
jak i na terenie prawa zobowiązań. Omawiany podział ma zwłaszcza znaczenie dla oceny niemożliwości
świadczenia ( art. 475 k.c.), wykonania zastępczego (art. 479 k.c.), uprawnień z tytułu rękojmi za wady
rzeczy (np. art. 557 § 2, art. 561 k.c.), treści obowiązku zwrotu rzeczy przy różnych typach praw ( takie
same rzeczy - np. przy użytkowaniu nieprawidłowym - art. 264 k.c., pożyczce - art. 720 § 1 k.c. lub te
same rzeczy - np. przy najmie - art. 675 § 1 k.c., dzierżawie - art. 705 k.c.).
C. Rzeczy podzielne i niepodzielne.
Podzielne są rzeczy, które można dzielić na części tego samego rodzaju (takie same) bez istotnego
zmniejszenia (tym bardziej utraty) ich wartości, np. materiały włókiennicze, chleb.
Niepodzielne są rzeczy, gdy podział taki nie jest możliwy, np. książka, żywe zwierzę, samochód.
Podzielność w znaczeniu prawnym (wyżej podanym) nie jest równoznaczna z faktyczną możliwością
dokonywania podziału fizycznego rzeczy, np. możność rozdrobnienia książki na kartki nie stanowi o
podzielności tej rzeczy w sensie prawnym.
O podzielności rzeczy nie zawsze decydują jej właściwości fizyczne, np. podział diamentu, choć
obiektywnie możliwy, bez wątpienia spowoduje znaczącą utratę wartości rzeczy. Podzielność lub
niepodzielność rzeczy może zatem wynikać również z funkcji, jaką rzecz pełni w obrocie.
Znaczenie prawne podziału na rzeczy podzielne i niepodzielne zaznacza się przede wszystkim w ramach
instytucji zniesienia współwłasności ( art. 211 k.c.) oraz w innych postępowaniach "działowych", a także w
sferze prawa zobowiązań dla oceny, czy mamy do czynienia z podzielnością lub niepodzielnością
świadczenia ( art. 379 i n. k.c.).
Podzielność (lub nie) zobowiązań ma szerszy zakres niż kwestia podzielności rzeczy będącej przedmiotem
świadczenia; podzielność zobowiązań nie musi zatem wiązać się z podzielnością rzeczy16.
D. Rzeczy zużywalne i niezużywalne.
Zużywalnymi są rzeczy, których zwykły użytek (korzystanie zgodnie z przeznaczeniem) polega na ich
zużyciu (np. żywność, opał) lub wyzbyciu się (np. pieniądze). Pozostałe rzeczy są niezużywalne.
15
; zob. o tym S. Grzybowski (w:) System I, s. 425; W. Czachórski, Zobowiązania, s. 56; T. Dybowski (w:)
System III/1 , s. 112-113 16
bliżej na temat zobowiązań podzielnych i niepodzielnych zob. T. Dybowski (w:) System III/1, s. 108 i n.; Z.
Radwański, Zobowiązania , s. 67; W. Czachórski, Zobowiązania, s. 55 i n.
8
Niezużywalne są nieruchomości, a także rzeczy ruchome, które ulegają wprawdzie zużyciu, lecz dopiero w
dłuższym okresie wskutek ich wielokrotnego używania, np. ubranie, samochód, książka. Większość rzeczy
ruchomych ma charakter niezużywalny.
O kwalifikacji rzeczy jako zużywalnych bądź niezużywalnych może decydować ich konkretne
przeznaczenie, np. przeznaczony do spalenia w trakcie realizacji filmu barak będzie rzeczą zużywalną; zaś
bryła węgla traktowana jako eksponat muzealny będzie rzeczą niezużywalną.
Podział na rzeczy zużywalne i niezużywalne nie występuje expressis verbis w przepisach k.c.; ma on jednak
znaczenie prawne . Rzeczy zużywalne nie mogą być bowiem przedmiotem takich stosunków prawnych,
które polegają na oddaniu rzeczy przez właściciela osobie trzeciej do korzystania z jednoczesnym
obowiązkiem zwrotu tej samej rzeczy, np. najem, dzierżawa, użyczenie. Zob. też art. 264 k.c. (użytkowanie
nieprawidłowe), art. 720 § 1 k.c. (pożyczka), art. 845 k.c. (depozyt nieprawidłowy), które mają na
względzie rzeczy zużywalne. Stąd też przewidują zwrot nie tych samych, lecz takich samych rzeczy17.
E. Rzeczy proste i złożone.
Rzeczą prostą, np. kamień, moneta, kartka papieru, arkusz blachy, szkło, jest rzecz stanowiąca jednolitą
całość, w której nie da się wyróżnić poszczególnych części o samodzielnym znaczeniu. Rzeczą złożoną
jest rzecz składająca się z elementów mogących mieć samodzielne znaczenie, np. samochód, komputer,
budynek.
Rzecz prosta lub złożona jest z reguły rzeczą pojedynczą.
Jedynie w przypadku rzeczy złożonych można mówić o jej częściach składowych. Poza tym podział
na rzeczy proste i złożone nie wykazuje dalej idącego znaczenia prawnego.
Podziału na rzeczy proste i złożone nie należy mylić z podziałem na rzeczy podzielne i niepodzielne.
Rzeczami podzielnymi mogą być tak rzeczy proste (arkusz papieru), jak i złożone (zabudowana
nieruchomość); identycznie w przypadku rzeczy niepodzielnych - diament (rzecz prosta), nieruchomość
lokalowa (rzecz złożona).
F. Rzeczy pojedyncze i zbiorowe oraz zbiory rzeczy i zbiory praw.
Co do zasady rzeczami w sensie techniczno-prawnym są tylko poszczególne samoistne przedmioty
materialne, tj. rzeczy pojedyncze (proste i złożone). Mogą być one przedmiotami zarówno stosunków
prawnorzeczowych, jak i zobowiązaniowoprawnych.
Ze względu na występowanie w przyrodzie dużej ilości przedmiotów, które pojedynczo nie przedstawiają
żadnej wartości gospodarczej (np. poszczególne ziarna piasku, żwiru, zboża, kawy, herbaty, nasion) i które
z tego powodu występują w obrocie dopiero w pewnej masie (np. wagon piasku, worek zboża, paczka
nasion, kilogram kawy) uznaje się, iż przedmiot stosunków zobowiązaniowoprawnych stanowią
wyodrębnione (z reguły według wagi lub objętości) masy takich przedmiotów materialnych. Są to tzw.
17
podział rzeczy na zużywalne i niezużywalne omawia S. Grzybowski (w:) System I, s. 423 i n
9
rzeczy (lub przedmioty) zbiorowe. Zarazem traktuje się je jako przedmiot prawa własności i innych praw
rzeczowych oraz posiadania18.
Od rzeczy zbiorowej należy odróżnić tzw. zbiory przedmiotów, tj. zbiory rzeczy (universitas rerum) i zbiory
praw ( universitas iuris).
Wspomniane rozróżnienia terminologiczne nie zawsze są konsekwentnie stosowane; w szczególności
zbiory rzeczy bywają określane jako rzeczy zbiorowe.
Zbiór rzeczy (universitas rerum) składa się z większej liczby rzeczy pojedynczych tego samego rodzaju. Zbiór
może mieć postać:
1. nie zorganizowaną, np. paczka gwoździ, paczka spinaczy, ryza papieru. Wartość całości jest z
reguły sumą wartości jej elementów; każdy z elementów bowiem przedstawia co do zasady
samoistną i taką samą wartość użytkową;
2. zorganizowaną, tj.
o zbioru rzeczy uzupełniających się , np. para butów czy rękawiczek, talia kart, lub
o zbioru rzeczy wzajemnie dobranych, np. biblioteka, kolekcja znaczków, obrazów, stado
zwierząt, komplet mebli.
W przypadku zbioru rzeczy uzupełniających się dopiero zestawienie rzeczy (ich zbiór) nadaje im pełną
wartość użytkową. Poza zbiorem wartość użytkowa i majątkowa poszczególnych elementów jest
ograniczona. Dlatego też przedmiotem obrotu jest zazwyczaj cały zbiór.
W jeszcze większym stopniu ujawnia się wzajemna więź elementów w przypadku zbioru rzeczy wzajemnie
dobranych. Tu zbiór uzyskuje własną użyteczność, a jego wartość najczęściej istotnie przekracza sumę
wartości poszczególnych elementów wchodzących w skład zbioru. Z reguły więc zbiór jako całość jest
przedmiotem obrotu19.
Aczkolwiek zbiór rzeczy (i to we wszystkich postaciach) może stanowić przedmiot (jeden) umów
prawnozobowiązaniowych (np. umowy sprzedaży, zamiany, umowy o dzieło), to jednak - zgodnie z
dotychczas dominującymi zapatrywaniami - nie zbiór, lecz poszczególne (pojedyncze) rzeczy wchodzące w
jego skład są przedmiotem praw rzeczowych i posiadania20.
Zbiór praw (universitas iuris) to zorganizowane zespoły niejednorodnych elementów, stanowiące
wyodrębnione masy majątkowe. W ich skład wchodzą zazwyczaj tak prawa bezwzględne, w tym rzeczowe,
jak i prawa względne, a także pewne sytuacje czy stosunki faktyczne. Klasycznym przykładem zbioru praw
jest przedsiębiorstwo (w znaczeniu przedmiotowym), a także gospodarstwo rolne.
18
zob. też S. Grzybowski (w:) System I, s. 456 i n. 19
pogląd ten uznaje za sporny S. Grzybowski (w:) System I, s. 458 20
tak np. SN 9.12.1986, OSP 1/1989/1 z cyt. gl. kr. (częściowo) K. Korzana, tamże; tak też J. Ignatowicz, Prawo
rzeczowe, s. 15; T. Dybowski, Ochrona własności, s. 43, S. Grzybowski (w:) System I, s. 457 i 458; zob. też E.
Gniewek, Prawo rzeczowe 1997, s. 5
10
Zbiory praw bez wątpienia nie są rzeczami w sensie techniczno-prawnym (w ich skład wchodzą nie tylko
przedmioty materialne, ale także niematerialne, np. prawa). Kontrowersyjne jest, czy mogą być one uznane
za jeden przedmiot czynności prawnej. Sporna jest w szczególności problematyka przedsiębiorstwa.
G. Rzeczy istniejące i rzeczy przyszłe.
Kryterium podziału stanowi istnienie (realne występowanie) rzeczy w chwili zawierania umowy. Rzecz
przyszła (emptio rei speratae) może powstać:
1. bądź przez jej fizykalne wytworzenie (proces wytwarzania rzeczy w chwili zawarcia umowy może
być już wszczęty, choć, oczywiście, nie zakończony);
2. bądź przez zmianę kwalifikacji normatywnej przedmiotu, który już istnieje, lecz przez prawo nie
jest traktowany jako rzecz. Stanowisko to pozwala na objęcie pojęciem rzeczy przyszłej pożytków
naturalnych rzeczy istniejącej (przyszłe płody) oraz innych odłączonych od rzeczy istniejącej
części składowych (art. 53 § 1 k.c.), co jest powszechnie akceptowane21.
Pozostałe rzeczy są rzeczami istniejącymi.
Zapatrywanie (aprobowane tu), że rzecz przyszła może powstać także przez zmianę kwalifikacji
normatywnej przedmiotu już istniejącego, prowadzi do wniosku, że rzeczą przyszłą może być również
nieruchomość , w tym nieruchomość gruntowa (tak E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, s. 43).
Z nieruchomością gruntową w charakterze rzeczy przyszłej mamy do czynienia np. w przypadku
zawarcia umowy zobowiązującej do przeniesienia własności określonej liczbowo ilości hektarów gruntu
wchodzącego w skład nieruchomości bez jednoczesnego ustalenia granic22. W takim wypadku
nieruchomość jako rzecz powstanie dopiero po ustaleniu granic.
Do przeniesienia własności rzeczy przyszłych (tak samo jak rzeczy oznaczonych co do gatunku)
potrzebne jest przeniesienie posiadania rzeczy ( art. 155 § 2 k.c.). Charakter prawny tego wymogu ustawy
jest sporny:
1. umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy przyszłych wywołuje także skutek
rozporządzający, a przeniesienie posiadania stanowi tylko dodatkową przesłankę tego skutku;
2. umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy przyszłych nie wywiera skutku
rzeczowego (rozporządzającego); skutek rzeczowy następuje dopiero przez przeniesienie
posiadania23.
Podział na rzeczy istniejące i przyszłe ma znaczenie prawne głównie w sferze prawa rzeczowego, w
tym zwłaszcza dla prawidłowego stosowania art. 155 k.c, a także w dziedzinie prawa zobowiązań.
Niektóre umowy ex definitione mogą dotyczyć jedynie rzeczy przyszłych, np. umowa o dzieło,
kontraktacja, dostawa, umowa o roboty budowlane. Inne umowy również mogą mieć za przedmiot rzeczy
przyszłe, np. sprzedaż (tzw. sprzedaż zboża na pniu). Sprzedaż rzeczy przyszłej jest umową pod
21
tak E. Drozd, Przeniesienie własności nieruchomości, s. 43; J. Skąpski (w:) System III/2 , s. 42; W. J. Katner,
Przeniesienie własności, s. 98; tenże, Umowne nabycie, s. 41 i 42. 22
(podaję za E. Drozdem, Przeniesienie własności nieruchomości, s. 43) 23
zob. bliżej na ten temat J. St. Piątowski (w:) System II, s. 286 i n.; W. J. Katner, Przeniesienie własności, s.
215 i n.; tenże, Umowne nabycie, s. 98 i n.
11
warunkiem zawieszającym, że rzecz powstanie. Obowiązek zapłaty ceny powstaje z chwilą ziszczenia się
tego warunku24.
Od sprzedaży rzeczy przyszłej należy odróżnić tzw. kupno nadziei (emptio spei). Umowa taka ma
charakter bezwarunkowy. Obowiązek zapłaty ceny istnieje bez względu na to, czy rzecz powstanie.
Umowa tego rodzaju stanowi postać umowy losowej; J. Skąpski (w:) System III/2, s. 42 i 43.
H. Rzeczy znajdujące się w obrocie (res in commercio) i wyjęte z obrotu (res extra
commercium) oraz rzeczy ograniczone w obrocie.
Chodzi o obrót cywilnoprawny. Pojęcie obrotu należy rozumieć szeroko.
Zasadą jest swoboda obrotu gospodarczego - art. 20 Konstytucji RP, wszelkie ograniczenia, a tym
bardziej wyłączenia stanowią wyjątki - art. 22 Konstytucji RP r25. U podstaw ograniczeń i wyłączeń z
obrotu może leżeć tylko ważny interes publiczny i to zarówno natury gospodarczej, jak i społecznej, np.
obowiązek państwa zapewnienia ochrony życia i zdrowia obywateli, względy obronności i bezpieczeństwa
państwa.
Zasadą jest, że rzeczy mogą być przedmiotem obrotu. Spośród wyjątków od tej reguły wyłączenie z
obrotu należy do rzadkości. Przez rzeczy ograniczone w obrocie należy zatem rozumieć rzeczy
uczestniczące w obrocie na warunkach określonych przez przepisy szczególne.
Znaczenie prawne podziału wyraża się w tym, że rzeczy wyjęte z obrotu nie mogą być przedmiotem
czynności prawnych Czynność prawna dotycząca takich rzeczy jest nieważna. Nieważne są również
czynności prawne, których przedmiotem uczyniono rzeczy ograniczone w obrocie bez zachowania
wymagań ustawowych ( art. 58 k.c.).
Rzeczami (w znaczeniu szerokim) wyłączonymi z obrotu są: zwłoki ludzkie, tzw. res omnium communes
(powietrze, morze, woda płynąca). Ponadto za rzeczy wyłączone z obrotu tradycyjnie uważa się rzeczy
(również w znaczeniu szerokim) objęte monopolem państwowym (będące przedmiotem wyłącznej
własności państwowej). Zakres takich dóbr uległ po 1989 r. daleko idącemu zawężeniu. Do kategorii tej
można obecnie właściwie zaliczyć jedynie wody i złoża minerałów.
Wyłączenie z obrotu w przypadku monopolu państwowego ogranicza się do zakazu przenoszenia dóbr
objętych tym monopolem na inne niż państwo podmioty, w tym państwowe osoby prawne. Z reguły nie
są natomiast zabronione inne czynności prawne o charakterze rozporządzeń (w szerokim sensie), których
24
tak J. Skąpski (w:) System III/2, s. 42. 25
na temat zasady swobody działalności gospodarczej i jej ograniczeń zob. m.in. C. Kosikowski, Wolność
gospodarcza w prawie polskim, Warszawa 1995; tenże, Koncesje w prawie polskim, Kraków 1996; M.
Waligórski, Administracyjnoprawna reglamentacja działalności gospodarczej, Poznań 1994; Z. Leoński, Z.
Niewiadomski, M. Waligórski, Ustawa o działalności gospodarczej z komentarzem, Warszawa-Poznań 1992; R.
Taradejna, J. Maj, Ustawa o działalności gospodarczej. Komentarz, Wyd. Przemiany 1990; M. Zdyb, Komentarz
do ustawy o działalności gospodarczej, Bydgoszcz 1997; tenże, Publiczne prawo gospodarcze, Kraków-Lublin
1997; tenże, Wolność działalności gospodarczej w Konstytucji RP, Rej. 5/1997; S. Biernat, A. Wasilewski,
Ustawa o działalności gospodarczej. Komentarz, Kraków 1997
12
przedmiotem są owe dobra; np. odnośnie do kopalin dopuszczalne jest ustanowienie użytkowania
górniczego (art. 7 ust. 2 pr. geol. i górn.); instytucję korzystania z wód (art. 31 i n. pr. wodn.).
Rzeczami ograniczonymi w obrocie są m.in.: metale i kamienie szlachetne, metale nieżelazne, materiały
wybuchowe, broń i amunicja, farmaceutyki, dobra kultury powstałe przed 9.05.1945.
Wyjątkami (o rozmaitym charakterze) od zasady swobody obrotu cywilnoprawnego objęte są
nieruchomości. Zezwolenia MSWiA wymaga nabycie przez cudzoziemca nieruchomości (prawa własności
i użytkowania wieczystego), a także co do zasady udziałów (akcji) w spółce handlowej będącej
właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości ( art. 1 i art. 3e ustawy z 1920)26.
3. Przedmioty materialne nie będące rzeczami
Z uwagi na brak wyodrębnienia z przyrody zasadniczo przyjmuje się, iż ciecze, gazy i kopaliny, choć
są przedmiotami materialnymi, nie stanowią rzeczy w znaczeniu techniczno-prawnym, a przez to nie mogą
Za cechę wspólną dóbr intelektualnych uznaje się odrębność chronionego dobra niematerialnego (np.
utworu plastycznego) od jego nośnika fizycznego (tzw. corpus mechanicum), np. rzeźby, dzięki któremu
dobro może być poznane i wykorzystywane.
W przeciwieństwie do dóbr intelektualnych ich nośniki są rzeczami w znaczeniu techniczno-prawnym.
Dobra intelektualne są przedmiotem bezwzględnych praw podmiotowych o charakterze niemajątkowym
(osobistym) i majątkowym.
Łącznie prawa do dóbr niematerialnych określa się prawem własności intelektualnej, a w jej ramach
wyróżnia się prawo własności przemysłowej oraz prawo własności literackiej, naukowej i artystycznej.
Działalność twórcza człowieka we wszystkich jej formach traktowana jest jako dobro osobiste (art.
23 k.c.).
Zanim omówione zostaną nieruchomości niezbędne jest przybliżenie 3 pojęć:
część składowa,
przynależność
pożytki.
Część Składowa
1. Pojęcie części składowej rzeczy
Pojęcie to odnosi się do rzeczy o złożonej strukturze. Rzeczą złożoną jest rzecz składająca się z
elementów, które mogą mieć samodzielne znaczenie.
Reżim prawny części składowych określają art. 47-50 k.c. Przepisy te mają charakter iuris cogentis (są
bezwzględnie obowiązujące).
Pojęcie części składowej odnosi się zarówno do rzeczy ruchomych, jak i nieruchomości.
Część składowa jest przedmiotem materialnym połączonym z innym przedmiotem materialnym,
pełniącym rolę rzeczy nadrzędnej.
Częścią składową, lecz tylko nieruchomości, mogą być także prawa związane z własnością nieruchomości.
Definicję części składowej formułuje art. 47 § 2 i 3 k.c. Dany przedmiot uzyskuje atrybut części składowej
innej rzeczy (rzeczy nadrzędnej), jeżeli zostanie on połączony z tą rzeczą w taki sposób, że będzie istniała:
1. więź fizykalno-przestrzenna,
2. więź funkcjonalna (gospodarcza), a połączenie będzie miało
16
3. charakter trwały (nie dla przemijającego użytku)31.
Przesłanki te muszą być spełnione łącznie.
Wskutek takiego połączenia przedmiot połączony traci samodzielny byt w sensie fizycznym,
gospodarczym i prawnym, stanowiąc z pozostałymi składnikami rzeczy jedną całość traktowaną w obrocie
jako dobro samoistne (rzecz w znaczeniu techniczno-prawnym).
2. Charakter połączenia
Częścią składową jest przedmiot materialny połączony z rzeczą nadrzędną w sensie gospodarczym i
fizycznym.
Samo połączenie gospodarcze nie jest wystarczające, gdyż więź funkcjonalna charakteryzuje również
konstrukcję przynależności.
Zgodnie z art. 47 k.c. połączenie musi być na tyle silne, że odłączenie części składowej nie może nastąpić
bez uszkodzenia całości lub przedmiotu odłączonego (więź fizykalno-przestrzenna) bądź bez istotnej
zmiany całości lub przedmiotu odłączonego (więź funkcjonalna).
Naruszenie obydwu rodzajów więzi (skutki odłączenia) nie musi występować kumulatywnie.
Przez "całość" należy rozumieć rzecz nadrzędną tworzącą dobro samoistne; przez "przedmiot odłączony"
zaś przedmiot traktowany jako część składową.
O tym, czy dany przedmiot został na trwałe (nie mylić z cechą przemijającego użytku) połączony z rzeczą
nadrzędną, decydują przesłanki obiektywne. Dla tej oceny nie bez znaczenia jest sposób połączenia (np.
przyklejenie, przyspawanie)32.
Natomiast przyczyny i okoliczności połączenia są irrelewantne:
1. połączenie może być naturalne (np. glina, torf, zalegające w gruncie), bądź
2. sztuczne (np. połączenie różnych elementów w celu wytworzenia samochodu, komputera,
książki);
Połączenie nie musi istnieć od samego początku istnienia rzeczy, np. wyprodukowanie telewizora33.
Połączenie może powstać z udziałem człowieka lub bez jego udziału, np. rośliny wyrosłe naturalnie.
Połączenie może być dokonane przez uprawnionego bądź w sposób bezprawny, np. budynek wzniesiony
z cudzych materiałów, budynek wzniesiony z własnych materiałów, ale na cudzym gruncie, silnik z
kradzionego samochodu wmontowany do samochodu złodzieja.
31
tak Z. Radwański, Prawo cywilne, s. 106; E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 144; H. Izdebski,
Kodeks cywilny , s. 95; E. Gniewek, Prawo rzeczowe 1996, s. 33; tenże, Prawo rzeczowe 1997, s. 10 32
tak K. Korzan, Glosa, s. 2; T. Dybowski, Części składowe, s. 83. 33
(tak K. Korzan, Glosa, s. 2 oraz S. Grzybowski (w:) System I, s. 418); połączenie może też nastąpić później,
np. wzniesienie budynku (tak A. Wolter, Prawo cywilne, s. 231, a także S. Grzybowski (w:) System I, s. 418)
17
Połączenie z rzeczą nadrzędną musi mieć charakter fizyczny, materialny i być na tyle intensywne, że
odłączenie części składowej powoduje jej uszkodzenie lub uszkodzenie całości, tj. rzeczy nadrzędnej, np.
usunięcie cegły z muru czy framugi z okna.
Więź fizyczna niekoniecznie musi być tak ścisła (intensywna), że odłączenie części składowej prowadzi do
istotnego uszkodzenia całości lub odłączonej części; wystarcza także połączenie o charakterze luźnym w
aspekcie fizycznym, np. szuflada jest częścią składową komody, tzw. pilot jest częścią składową telewizora,
kolumny są częścią składową tzw. wieży, klawiatura komputera jest częścią składową stacji dysków34.
W takim wypadku odłączenie części składowej (np. szuflady) powoduje zerwanie więzi funkcjonalnej
(istotną zmianę całości lub części odłączonej); podobnie w przypadku wymontowania silnika, radia lub
koła z samochodu35.
3. Przemijający użytek
Nie są częściami składowymi przedmioty połączone z rzeczą tylko dla przemijającego użytku (art. 47
§ 3 k.c.), choćby były one połączone na trwałe, tj. nawet wówczas, gdyby więź fizyczna była intensywna, i
choćby ich odłączenie powodowało uszkodzenie lub istotną zmianę całości lub części odłączonej.
Przepis art. 47 § 3 k.c. zwęża zakres zastosowania konstrukcji części składowej.
Przemijający użytek nie jest równoznaczny z użytkiem krótkotrwałym. Sporne są wszakże kryteria
służące do określania przemijającego użytku:
1. kryterium subiektywne - wola osoby dokonującej połączenia
2. kryterium obiektywne - elementy dostrzegalne dla zewnętrznego obserwatora, w tym przede
wszystkim sposób połączenia,
3. kombinacja obydwu kryteriów polegająca na uwzględnianiu w sytuacjach spornych - obok
kryterium subiektywnego - także całokształtu okoliczności.
Z uwagi na przemijający użytek nie są częściami składowymi trybuny, estrady wzniesione na czas
trwania imprezy, kioski ustawiane sezonowo, część dołączona do maszyny na czas trwania naprawy.
Sens prawny wyodrębnienia pojęcia części składowej polega na tym, że części składowe nie
mogą być samodzielnym przedmiotem praw rzeczowych ( art. 47 § 1 k.c.). Takim przedmiotem może
być wyłącznie rzecz nadrzędna jako dobro samoistne (rzecz w znaczeniu techniczno-prawnym).
Część składowa może być zatem zbyta lub obciążona wyłącznie jako element rzeczy nadrzędnej. Nie
jest więc również dopuszczalne zniesienie współwłasności tylko w odniesieniu do np. budynków
stanowiących części składowe gruntu, tj. bez jednoczesnego zniesienia współwłasności całej
nieruchomości. Nie można być współwłaścicielem części składowej w innym stosunku (ułamku) niż w
odniesieniu do rzeczy nadrzędnej.
Identyczna zasada działa oczywiście również w przeciwnym kierunku - nabycie własności rzeczy
rozciąga się także na jej części składowe.
Rzecz, która stała się częścią składową innej rzeczy (rzeczy nadrzędnej), traci swój samodzielny byt
prawny i dzieli losy prawne rzeczy nadrzędnej. Oznacza to, że w stosunku do rzeczy, która stała się częścią
składową, wygasa dotychczasowe prawo własności i inne obciążające ją prawa rzeczowe;
34
tak też S. Grzybowski (w:) System I, s. 418. 35
zob. J. Ignatowicz (w:) K.c. Komentarz 1972 , s. 134; E. Skowrońska (w:) K.c. Komentarz 1997, s. 114
18
Prawo własności rzeczy połączonej z rzeczą nadrzędną wygasa bezpowrotnie; nie odżywa ono w
razie późniejszego odłączenia części składowej. Wyjątek dotyczy wypadków, gdy odłączenie nastąpiło w
wykonaniu uprawnienia do odłączenia przysługującego temu, kto dokonał połączenia (ius tollendi) (art. 227
k.c.). Ponadto wyjątek może być skutkiem umowy stron, w której niewłaściciel, np. najemca, zostanie
upoważniony do odłączenia poczynionych przez niego nakładów nawet, jeśli stały się one częścią
składową rzeczy.
Z chwilą odłączenia części składowej staje się ona rzeczą samoistną36. Bez znaczenia są przy tym
takie okoliczności, jak:
1. odłączenie jako skutek działania człowieka (np. ścięcie drzewa) czy bez udziału człowieka (np.
zwalenie drzew przez wichurę);
2. istnienie lub brak uprawnienia do odłączenia części składowej od rzeczy nadrzędnej.
Część składowa rzeczy może być też przedmiotem posiadania, chodzi jednak wyłącznie o posiadanie
zależne; samoistne posiadanie części składowych rzeczy nie jest możliwe.
Nie jest zatem możliwe nabycie przez zasiedzenie samych części składowych (np. budynku bez
gruntu, którego budynek jest częścią składową).
Szczególne uregulowanie części składowej gruntu
Związanie budynku z gruntem przewidziane jest najwyraźniej w art. 47 § 1 i 2 oraz art. 48 k.c.
Zgodnie z art. 48.k.c Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do części składowych gruntu należą w szczególności budynki i inne urządzenia trwale z gruntem związane, jak również drzewa i inne rośliny od chwili zasadzenia lub zasiania.
Z unormowań tych wynika jednoznacznie, że budynki są częściami składowymi gruntu i mogą istnieć
tylko w sytuacjach przewidzianych w Kodeksie cywilnym lub też w przepisach szczególnych.
Zasadą jest, że własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która stała się jej częścią
składową. Do wyjątków od tej zasady należy zaliczyć:
a) budynki należące do wieczystego użytkownika (art. 235),
b) budynki należące do rolniczych spółdzielni produkcyjnych (art. 272 i 279),
c) budynki zatrzymane przez rolnika z mocy przepisów szczególnych (ubezpieczeniowych).
Jeżeli budynki lub inne urządzenia o podobnym charakterze nie są trwale związane (połączone) z
gruntem, to mają one charakter ruchomości i podlegają reżimowi prawnemu dotyczącemu ruchomości.
W świetle kryterium "trwałego związania z gruntem" nieruchomości gruntowych nie stanowią części
składowych różnego rodzaju budowle o przemijającym użytkowaniu, np. budynek pomocniczy na czas
realizacji procesu budowlanego, baraki, szopy, kioski itd.
Wyjątek od zasady
36
tak A. Wolter, Prawo cywilne, s. 231; H. Izdebski, Kodeks cywilny, s. 96; E. Skowrońska, K.c. Komentarz
1997, s. 117.
19
Wyjątek od uregulowania zawartego w art. 48 stanowi przepis art. 49, zgodnie z którym . Urządzenia
służące do doprowadzania lub odprowadzania płynów, pary, gazu, energii elektrycznej oraz inne
urządzenia podobne nie należą do części składowych nieruchomości, jeżeli wchodzą w skład
przedsiębiorstwa.
W art. 49 k.c. zawarte jest unormowanie zawierające wyjątek od zasady przewidzianej w art. 47 § 2
k.c., że "częścią składową rzeczy jest wszystko, co nie może być od niej odłączone bez uszkodzenia lub
istotnej zmiany całości albo bez uszkodzenia lub istotnej zmiany przedmiotu odłączonego".
Końcowe zastrzeżenie art. 49 k.c. uzależniające zastosowanie tego przepisu od przesłanki, aby
objęte nim urządzenia wchodziły w skład przedsiębiorstwa lub zakładu jest kwestią faktu. Jest ona
spełniona z chwilą podłączenia wymienionych w art. 49 k.c. urządzeń do sieci należącej do
przedsiębiorstwa lub zakładu. W rezultacie urządzenia te przestają być częścią składową nieruchomości,
na której zostały zbudowane, i nie stanowią na podstawie art. 191 k.c. własności właściciela tej
nieruchomości.
Z chwilą bowiem połączenia ich w sposób trwały z przedsiębiorstwem w taki sposób, że nie mogą być od
niego odłączone bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo przedmiotu odłączonego (art. 47 § 2 i 3
k.c.), stają się częścią składową tego przedsiębiorstwa.
Podstawę prawną przejścia własności stanowi art. 191 k.c. odniesiony mutatis mutandis, ze względu na treść
art. 49 k.c., do przedsiębiorstwa (zakładu). Z chwilą połączenia w sposób trwały z siecią urządzeń
przedsiębiorstwa wymienionych w art. 49 k.c. urządzenia, jako jego części składowe, stają się przedmiotem
własności tej osoby, która jest właścicielem przedsiębiorstwa.
Rodzaje nieruchomości
Przepis art. 46 § 1 k.c. statuuje trzy rodzaje nieruchomości:
1. nieruchomości gruntowe,
2. nieruchomości budynkowe,
3. nieruchomości lokalowe.
Grunty (części powierzchni ziemskiej) - o ile spełnione są wymagania art. 46 § 1 in princ. k.c. - są
zawsze nieruchomościami, natomiast budynki i ich części (lokale) mogą stanowić rzeczy nieruchome
tylko wyjątkowo, tj. jedynie w wypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych. Co do zasady
bowiem budynki i ich części są częściami składowymi gruntu (art. 48 k.c.).
Istnienie nieruchomości budynkowych i lokalowych, będących odrębnym od gruntu przedmiotem
własności stanowi wyjątek od zasady superficies solo cedit (art. 191 k.c.).
Wśród nieruchomości gruntowych wyodrębnia się - na podstawie kryterium funkcjonalnego:
1. nieruchomości rolne (zdefiniowane w art. 461 k.c.) oraz
2. grunty leśne ( ustawa o lasach).
Do wszystkich rodzajów nieruchomości (gruntowych, w tym rolnych i leśnych, budynkowych i
lokalowych) odnosi się - dokonany według kryterium podmiotowego - podział nieruchomości na
20
1. nieruchomości stanowiące własność Skarbu Państwa i gmin (tzw. nieruchomości publiczne)
oraz
2. nieruchomości nie będące przedmiotem własności tych podmiotów.
1. Nieruchomości gruntowe
A. Pojęcie nieruchomości gruntowej.
Podział powierzchni ziemskiej (stanowiącej z fizycznego punktu widzenia continuum) na poszczególne
nieruchomości (przedmioty samoistne) jest podziałem konwencjonalnym (sztucznym).
Wyodrębnienie nieruchomości gruntowych opiera się nie na podstawie kryterium przyrodniczego
(fizycznych właściwości powierzchni ziemskiej), lecz wyłącznie na podstawie kryterium formalnego,
ustalonego przez przepisy.
Liczba nieruchomości na tym samym obszarze może zatem ulegać zmianom, m.in. wskutek
dokonywanego obrotu.
Pojęcie nieruchomości gruntowej funkcjonuje w Polsce w dwóch, nie w pełni tożsamych