Studia Regionalne i Lokalne Nr 1(31)/2008 ISSN 1509–4995 Marek W. Kozak ∗ koncePcje rozwojU tUrystyki Dynamiczny rozwój turystyki przyczynił się do równie szybkiego rozwoju gospodarki tury- stycznej, stającej się jednym z kluczowych źródeł dochodu. Strategie rozwoju turystyki odwo- łują się do różnych koncepcji rozwoju ekonomicznego, które pozwalają wyjaśniać wiele zjawisk i procesów, jednak nie wszystkie. Do takich należy kwestia czynników sukcesu: co powoduje, że w zbliżonych warunkach w jednych miejscach obserwujemy szybki rozwój turystyki, w innych nie. Wiele wskazuje na to, że wbrew pokutującym jeszcze tezom o znaczeniu walorów przyrodniczych, większe i rosnące znaczenie mają walory kulturowe i zwłaszcza zagospodarowanie turystyczne (infrastruktura). Wobec takiej zmiany o sukcesie przesądzają dziś przede wszystkim czynniki zwią- zane z jakością zasobów ludzkich, elit i przywództwa. Współcześnie turystyka stanowi jedną z najszybciej rozwijających się i złożo- nych sfer życia społecznego. Odpowiedzią na oczekiwania dynamicznie rosną- cej społeczności turystów jest równie dynamicznie rozwijająca się gospodarka turystyczna, stanowiąca coraz bardziej znaczące źródło dochodów w gospo- darce globalnej. Według danych Światowej Organizacji Turystyki ONZ (WTO) globalne dochody z turystyki w ciągu ćwierćwiecza wzrosły z poziomu 100 do 680 mld dolarów (Kowalczyk 2000). Udział poszczególnych państw i regionów w rozwijającej się turystyce jest wysoce zróżnicowany i zależy od wielu czynników, poczynając od posiadanych walorów turystycznych czy infrastruktury, a na stabilności politycznej i bez- pieczeństwie kończąc. Przyjmuje się na ogół, że rozwój turystyki niesie ze sobą rozliczne korzyści dla obszaru przyjmującego, zwłaszcza korzyści ekonomicz- ne (dochód, zatrudnienie). Coraz częściej zwraca się jednak uwagę, że rozkład korzyści jest w praktyce mniej oczywisty i nieraz można obserwować transfer znaczącej ich części (zwłaszcza w wymiarze finansowym) z obszarów recepcji do obszarów pochodzenia turystów. Zauważa się także skutki negatywne – dez- organizację społeczności lokalnych, zagrożenia dla środowiska naturalnego, uzależnienie ekonomiczne od jednego sektora gospodarki (Gaworecki 2003). Do ważnych czynników warunkujących rzeczywiste procesy stymulowania turystyki należą założenia epistemologiczne i teoretyczne leżące u podstaw wdrażanych w życie koncepcji rozwoju turystyki. Koncepcje te, jeśli zostaną zastosowane w praktyce, mogą wywierać w dłuższym okresie znaczący wpływ na bilans zysków i strat płynących z rozwoju turystyki. Przykłady wielu państw i regionów dowodzą, że to właśnie mniej lub bardziej uświadomione koncepcje * Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych EUROREG, Uniwersytet War- szawski.
22
Embed
koncePcje rozwojU tUrystyki - EUROREG - Centrum ... · Współcześnie turystyka stanowi jedną z najszybciej rozwijających się i złożo-nych sfer życia społecznego. ... (Gaworecki
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Studia Regionalne i LokalneNr 1(31)/2008
ISSN 1509–4995
Marek W. Kozak∗
koncePcje rozwojU tUrystyki
Dynamiczny rozwój turystyki przyczynił się do równie szybkiego rozwoju gospodarki tury-stycznej, stającej się jednym z kluczowych źródeł dochodu. Strategie rozwoju turystyki odwo-łująsiędoróżnychkoncepcjirozwojuekonomicznego,którepozwalająwyjaśniaćwielezjawiskiprocesów,jednakniewszystkie.Dotakichnależykwestiaczynnikówsukcesu:copowoduje,żewzbliżonychwarunkachwjednychmiejscachobserwujemyszybkirozwójturystyki,winnychnie.Wielewskazujenato,żewbrewpokutującymjeszczetezomoznaczeniuwalorówprzyrodniczych,większe i rosnące znaczeniemająwalorykulturowe i zwłaszcza zagospodarowanie turystyczne(infrastruktura).Wobectakiejzmianyosukcesieprzesądzajądziśprzedewszystkimczynnikizwią-zanezjakościązasobówludzkich,elitiprzywództwa.
wysocezróżnicowanyizależyodwieluczynników,poczynającodposiadanychwalorówturystycznychczyinfrastruktury,anastabilnościpolitycznej ibez-pieczeństwiekończąc.Przyjmujesięnaogół,żerozwójturystykiniesiezesobąrozlicznekorzyścidlaobszaruprzyjmującego,zwłaszczakorzyściekonomicz-ne(dochód,zatrudnienie).Corazczęściejzwracasięjednakuwagę,żerozkładkorzyścijestwpraktycemniejoczywistyinierazmożnaobserwowaćtransferznaczącejichczęści(zwłaszczawwymiarzefinansowym)zobszarówrecepcjidoobszarówpochodzeniaturystów.Zauważasiętakżeskutkinegatywne–dez-organizację społeczności lokalnych, zagrożenia dla środowiska naturalnego,uzależnienieekonomiczneodjednegosektoragospodarki(Gaworecki2003).Doważnychczynnikówwarunkującychrzeczywisteprocesystymulowania
turystyki należą założenia epistemologiczne i teoretyczne leżące u podstawwdrażanychwżyciekoncepcji rozwoju turystyki.Koncepcje te, jeślizostanązastosowanewpraktyce,mogąwywieraćwdłuższymokresieznaczącywpływnabilanszyskówistratpłynącychzrozwojuturystyki.Przykładywielupaństwiregionówdowodzą,żetowłaśniemniejlubbardziejuświadomionekoncepcje
znajdują oparcie teoretycznew szerszych koncepcjach rozwoju regionalnegoi lokalnego.Więzimiędzyniminiebyłydotądpoddanebliższymbadaniom,dlategoteżcelemniniejszegoartykułujestpokazanietychrelacji.Cechyturystykijakozłożonegozjawiskapowodują,żejestonaprzedmiotem
– socjologiczne,skoncentrowanenapreferencjachizachowaniach,– stosowane,dotycząceformułowaniazaleceńwzakresieszerokopojętejpoli-tykiturystycznej(rozwój,zarządzanie)(za:Kowalczyk2000,s.38).Zasadniczo współcześnie turystykę postrzega się najczęściej jako narzę-
prześledzić zmiany, jakiew ciągu ostatnich dziesięcioleci charakteryzowałygospodarkęświatową iprocesy rozwojugospodarczego.Zmiany te– jakzo-baczymy– z jednej strony generowaływzrost popytu na usługi turystyczneiidącywśladzatymwzrostpodaży,zdrugiejzaśprzyczyniałysiędoujawnia-niarozmaitychnapięćocharakterzespołecznymiekonomicznym,dotyczącychzwłaszczakwestii dystrybucji kosztów i korzyści płynących z rozwoju tury-styki.Istotnywymiartychkosztówtooddziaływanienaśrodowiskonaturalneikulturowe.Cojednakodróżnianowągospodarkęoddawnej,przemysłowej?Jużprzed latyAlvinTofflerzapowiadałnadejście„trzeciej fali”wrozwo-
cyklżyciaproduktówuległskróceniu,aproceszmiantechnologicznych–przy-spieszeniu.Podobniekwalifikacjezawodowewymagająstałegopodnoszenia,aczęstowręczzmiany.Po trzecie, współczesna gospodarka to gospodarka oparta na wiedzy, co
oznaczanietylkowzrostzatrudnieniawsektorachzwiązanychbezpośredniozprzetwarzanieminformacji,lecztakżewzrostwymagańwobeckwalifikacjipracowników.Po czwarte, rośnie znaczenie sieci.Postępująca specjalizacjafirmwiedzie
dowzrostu ichuzależnienia (powiązań)z innymifirmami, instytucjami,do-stawcami, a zarazem podnosi elastyczność i zdolność do rozwoju (Blakely,Bradshaw2002,s.5).Winnychopracowaniachspotykasiępodejściekoncentrującesięnagloba-
lizacji, konkurencji i innowacji, jako trzech ściśle powiązanych czynnikachwchodzącychwskładwspółczesnegomodelurozwoju.
turystycznej,jakkażdegosektorawytwórczościiusług.Nowącechąwspółcze-snejgospodarkijestwłączeniesiędoprocesówkonkurowaniatakżeobszarów/regionów, którym globalizacja oprócz zagrożeń przynosi szanse. Przejawemtegojestpowstaniezupełnienowejdziedzinymarketingu,jakąjestmarketingterytorialny (Markowski1999).Donowychzjawiskwświatowejgospodarcesprzyjającej rozwojowi konkurencji terytorialnej należy offshoring, globalnawersjaoutsourcingu, lokującaczęść (czasemmniej istotną)działalnościfirmwinnychkrajach(Blinder2006).Proces zwany terytorializacją rozwoju zwiększa zainteresowanie nowymi
czynnikamideterminującymi szanse rozwoju, to jest czynnikiem instytucjo-nalnymikulturowym.Rosnącegronoekspertówzwracauwagę,żewspółcześ-niesysteminstytucjonalnywyznaczaszanserozwojupoprzezdeterminowaniemożliwościefektywnegowykorzystaniazasobów2(własnych izewnętrznych)(Amin,Thrift2000;Keating,Koughlin,Deschouwer2003;Hryniewicz2004;Kukliński 2007).W nurcie instytucjonalnym szczególnie zapisało się kilkuuczonych. Do najbardziej wpływowych należyMichael Porter, twórca kon-cepcji gron (klastrów) przedsiębiorstw, decydujących się nawybórwspólnejlokalizacjizewzględunapłynąceztegodlawszystkichkorzyścirównoczes-nejwspółpracy i konkurencji (Porter 2001).Wkoncepcji tej szczególną rolęodgrywają terytorialnie określone (zakorzenione)warunki społeczne i insty-tucjonalne.Badania fenomenuwspółpracy i konkurencjiwujęciu terytorial-nymprzyniosłykoncepcjękapitałuspołecznegowprowadzonądonaukiprzezColemana,arozwiniętąnagruncienaukorozwojuprzezPutnama,podkreśla-jącego–napodstawiebadańwpółnocnychWłoszech–znaczeniewspólnotyspołecznej(tonadalkapitałspołeczny)jakopodstawyrozwojuekonomicznego(Putnam1995).Tensamautorjednakstwierdza,żewStanachZjednoczonychrozwójdokonujesiępomimosłabnięciakapitałuspołecznegorozumianegojakorozwójspołeczeństwaobywatelskiego(Putnam2000).Noweświatłonakwestięznaczeniakapitałuspołecznegorzucajątakżezjawiskazachodzącewpółnoc-nychWłoszech,gdzienajwyraźniejpodwpływemglobalizacji (w tymprzy-padkuglobalnejkonkurencji)następujespowolnieniewzrostuiosłabieniekon-kurencyjnościprzedsiębiorstw.JaksłuszniezwracauwagęTomaszGrosse,niewszystkieformykapitałuspołecznegomusząsprzyjaćrozwojowigospodarcze-mu(Grosse2002).Niemniejzwolennikówgromadzi teoriapodnoszącazna-czeniekultury(Landes2005;Harrison,Huntington2003).Wgruncierzeczyobatepodejścia–kulturoweiinstytucjonalne–niepozostająwsprzeczności,jakbowiemnietrudnozauważyć,kulturawyznaczaramyinstytucji,tezaśod-działująnakulturę.Listęwspółczesnychproblemówotwieraniewątpliwiewzrostzróżnicowań.
industrialnym i później postępował proces szybkiego różnicowania poziomurozwojuwskaliglobalnej,krajowej,anawetregionalnej.Koncentrowaniesięwcześniejomawianychczynnikówrozwojowychwaglomeracjachwyznaczyłonowąośzróżnicowańterytorialnych(Jałowiecki2000).Dobrzewidocznymzja-wiskiemjestteżrelatywne(czasembezwzględne)ubożenieperyferyjnychob-szarówwiejskich,podlegającychdezindustrializacji(Blakely,Bradshaw2002)idepopulacji.PrzykłademtegoostatniegozjawiskasązarównoregionyPolskiwschodniej,jakib.NRD,zagrożonejwręczkatastrofądemograficznąnaob-szarachwiejskich.Doszczególniewidocznychcechwspółczesnejgospodarkinależygłęboka
segmentacjarynkupracy,prowadzącawręczdopodziałunazajęciapierwszo-rzędnewdanejgospodarceipozostałe,marginalnezekonomicznegopunktuwidzenia, łatwozastępowalneiniskopłatne.Oczywistymskutkiemtegojesthoryzontalnyiwertykalnywzrostzróżnicowańdochodowych,prowadzącydonowegomasowegozjawiskaspołecznego, jakim jestchroniczneubóstwodo-tykającenie tylkoosóbtrwalebezrobotnych, lecz także–co jestzjawiskiemrzeczywiścienowym–osóbpodejmującychwspomnianejużzajęciamarginal-ne,natyleźleopłacaneiniepewnejakoźródłodochodu,żeuzależniająceodpomocysocjalnej(Hirszowicz,Neyman2004;Jarosz2005).
1. Koncepcje rozwoju turystyki na tle koncepcji rozwoju
Próbywyjaśnieniazjawiskarozwojuileżącychujegopodstawczynnikówprzyczyniałysiędopowstaniawielu,częstosprzecznychkoncepcji,niezawszezasługującychnamianoteorii.Wnaukacho rozwojuwyróżnićmożna cztery głównewspółczesne nurty
teoretyczne:modernizacji,zależnościorazrozwojualternatywnegoineolibe-ralne.Mimoodmiennościopozycyjnycharakterkoncepcjirozwojualternatyw-negoineoliberalnegowobecdwóchwcześniejwymienionychnurtówpozwalatraktowaćjewkategoriachzbliżonych.Każdymacharakterhistorycznyijestpowiązanyzpewnymetapemrozwojuirozumieniemjegokrytycznychelemen-tów.Wywodzącesięznichteorieikoncepcjerozwojuturystykiniedoczekałysiędotądwieluodrębnychopracowań,aczkolwiekturystykajakozjawiskojestprzedmiotemzainteresowaniarosnącejliczbybadaczyreprezentującychróżnedziedzinywiedzy.Doszczególnieważnychwkształtowaniukoncepcji rozwoju turystykina-
Lösch iChristaller,którzywprowadzilikoncepcjęośrodkówwzrostu.Löschzwracałuwagęnaprzestrzennywymiarrynku,podkreślając,żekoncentracjaaktywności ekonomicznej jest jego naturalną cechą, amiejsce centralne do-starczadóbriusługnarzeczotaczającegoobszaru.Cowięcej,możezachodzićproces specjalizacjiobszarówspecjalnych, zatemośrodkicentralnemogąsięznacznie różnić strukturąoferty, a obszary recepcyjne są aktywnymuczest-nikiemwymiany(Lösch1961).Christallerpodkreśliłhierarchicznycharaktersieciosadniczej,wktórejnielicznenajwiększeośrodkiświadcząusługi (peł-niąfunkcję)onajwiększymzasięguprzestrzennym,przyczymsątoośrodkidominująceikontrolującestrumienieprzepływówwkierunkuobszarów„nie-centralnych”.Christallerjakojedenzpierwszychbadaczyprzeniósłkoncepcjeekonomicznenasferębadańturystyki.Wynikitychbadańmożnapodsumowaćnastępująco:–miejscaturystycznerozwijająsięizmieniająwczasie,–rodzajgościzmieniasięwczasie,–doświadczeniaturysty(iproduktturystyczny)podlegajązmianomwczasie,–wpływnamiejsceulegazmianiewczasie,–odczasuzależyteżzaangażowaniesięludnościmiejscowej,–wnowychmiejscachturystycznychpojawiąsięnowecykle(za:Mason2003,s.21).Wkształtowaniusiękoncepcjirozwojuturystykiistotnąrolęodegrałatakże
teoriaMarshallaookręgachprzemysłowych,które rozwijająsię intensywnietam,gdzieprzedsiębiorcymogą liczyćnakorzyści zewnętrzne, zwłaszcza tezwiązanezdziałalnościąwładzypublicznej.Dodziałańtworzącychkorzyścidla przedsiębiorców zaliczyć należy zwłaszcza wszelkie bezpośrednie (ulgi,dotacje)ipośrednie(infrastrukturatechniczna,edukacjaiin.)inwestycjepub-liczne(za:Szul2007).Wliteraturzeprzedmiotuspotykasięliczneodwołaniadoteoriibazyekono-
sycznej już koncepcji biegunów wzrostu Perroux.Według niej rozwój eko-nomiczny podlega procesom koncentracji obejmującym takie czynniki jakkwalifikacje, kapitał, czynniki produkcji, innowacje.Zgodnie z tą koncepcjąpróbuje się do dziś budować ośrodki wzrostu typu parków przemysłowych,technologicznychczywręcztechnopoli.Początkowobyłatokoncepcjaaprze-strzenna,ograniczającasiędonajnowocześniejszychprzedsiębiorstwibranż.Jakzwracanouwagę,stanowiąonekołozamachowegospodarki,jednakżeza-
MAREKW.KOZAK44
razemuzależniająodswejpolitykisłabszepodmioty.Koncepcjatadałapod-stawyrozwojowilicznychinnychkoncepcjizależności,przyczymdlajednychbyłaświadectwemnieprawidłowości,wręczniesprawiedliwościwgospodarceglobalnej,dlainnychzaśrekomendacjądlapolitykirozwoju,bytworzyćbie-gunywzrostuiwtensposóbprzyczyniaćsiędopoprawysytuacjinaobszarachiwpaństwachsłaborozwiniętych.Turystykajestbranżądobrzerokującądlatransferuistymulowaniarozwojuiwskaliświatacorazchętniejkorzystasięztegomodelu.Do bardziej znanych koncepcji tej grupy należymodel rdzenia i peryferii
Johna Friedmanna, głoszący, że najbardziej konkurencyjne przedsiębiorstwagromadząsięwnielicznychregionach,główniemetropoliach,któredominująnadswymotoczeniem(peryferiami).ZdaniemGunnaraMyrdalaprocesykon-centracjirozwojuprowadząnieuchronniedoprzyspieszonegorozwojuobszarówrozwiniętych i stagnacji obszarówbiednych, coprzybieraćma formębłędne-gokoła,któreprzerwaćmożetylkointerwencjapublicznanaobszarachsłaborozwiniętych (Grosse2002).Do teoriipolaryzacji zalicza się takżekoncepcjeSchumpetera(twórcypojęciapolaryzacjisektorowej),Paelincka,którywyróż-niłwymiartechniczny,dochodowy,psychologicznyigeograficznypolaryzacji,Boudeville’a(jegozdaniempolaryzacjasektorowaprzyczyniasiędopolaryzacjiregionalnej)czyPottera,którywypromowałpojęciaosirozwojupowstającychnaszlakachkomunikacyjnychłączącychogniskarozwoju(Stawasz2004).
Odrodzenie
Stagnacja Poziom krytyczny
Konsolidacja Upadek
Rozwój
Wprowadzenie
EksploracjaCzas
Liczba
turystów
Ryc. 2. Model ewolucji obszaru (miejsca) turystycznego Butlera (za: Kowalczyk 2000, s. 46)
powstanienowychźródełdochodudlaczęścimieszkańców.Wfazie trzeciej, rozwoju, funkcja turystycznastopniowostajesię jednym
z głównych źródeł utrzymaniamiejscowej ludności, a liczba turystówmożeprzekroczyć liczbęmieszkańców.Poważnejpresjiwzwiązkuz inwestycjamipoddane jest środowiskoprzyrodnicze, awśród inwestorówczęstodominująpodmiotyzewnętrzne.Fazaczwarta,konsolidacji,wiążesięzdominacjąfunkcjiturystycznejwlo-
swegomodelucyklużyciamiejscowościturystycznej,jednoznaczniepodkre-ślającjegouniwersalizm.Jednocześniezaznaczył,żeczynnikiemkluczowymdlaprzebiegucyklu jestzarządzanie,zwłaszczawkrytycznej faziestagnacji(za:Mason2003).Zewzględu na skutki przedstawianych powyżej koncepcji dlamożliwych
działówpolitykirozwojuwszystkiejemożemyokreślićteoriamirozwojuod-górnego(stymulowanierozwojumożliwetylkopoprzezdziałaniawładzypub-licznejwmakroskali).Przyjmujesię,żemożnazapoczątkowaćrozwójpunkto-wy,tworzącbiegunywzrostu,dziękiktórymnastąpiprocesdyfuzjirozwojunaokoliczneobszarylubpasmarozwojowe.Jednakjużniektóreztychkoncepcji(np.tewywodzącesięzteoriizależności)kwestionowałyużytecznośćtakichdziałań,podkreślającbrakdyfuzjibądźteżjednostronnośćkorzyści.Takżedo-świadczeniawielupaństwdowiodły,żedecyzjelokalizacyjneiinnedziałaniawładzzmierzającedoożywieniairozwojuobszarówsłaborozwiniętychczę-stobazowałynabłędnychprzesłankachwynikającychznierozumieniazmianzachodzącychwgospodarce,słabychkadr,oporumateriiczywłaśnieznieod-powiedniegoparadygmaturozwoju.ZaprzykładnależyuznaćnieudanepróbyindustrializacjiPolskiwschodniejpowojnie.W efekcie na popularności zaczęły zyskiwać wspomniane już koncepcje
zasobów(teżkulturowych iprzyrodniczych) jakopodstawyrozwoju.Wtymwątkumieścisięrównieżkoncepcjaeksponującaznaczeniejakościotoczeniain-stytucjonalnego(Stawasz2004).Niemaprzekonującegodowodu,żekoncepcjeendogeniczne,oddolne,wyparłytebardziejtradycyjne,odgórne.Niewątpliwieprzyczyniłysięjednakdozmianyparadygmatu,coniepozostałobezwpływunazmianywkoncepcjachrozwojuturystyki,zgodniezktórymiturystykęma-sową (formalną)wcorazwiększymstopniu zastępują różne formy turystykinieformalnej,aktywnej,zindywidualizowanej,czasemwręczniszowej.Wynikatopierwotnieoczywiściebardziejzezmianypopytuniżparadygmatu.Zmianydotyczątakżeformzagospodarowaniaturystycznego:naobszarachodużychwalorachprzyrodniczychunikasiębudowaniawielkichhoteliwformiebloków,dającpierwszeństwoniewielkimbudynkomwtopionymwkrajobraz.Zmianytesąprocesempowolnym,alełatwozauważalnym.Wrosnącymstopniuposzu-kujesięteżtakichinstrumentówrozwoju,któreoptymalniepołącząkorzyścipłynącezrozwojuegzo-iendogenicznego.Nauwagęzasługujepopularnazwłaszczawsocjologiiteoriadwóchsektorów
turystycznychCohena (1972) kładąca nacisk na istnienie dwóch typówpod-miotówturystycznych:formalnychinieformalnych.Zgodnieztympodejściemturyści korzystający ze zinstytucjonalizowanej, formalnej oferty są bardziejodizolowani od społeczności lokalnej i korzystają z oferty noclegowej słabopowiązanejzlokalnągospodarką.Rozróżnienietopozwalamówićoistnieniuper analogiamdwóchsektorówgospodarkiturystycznej,przyczymzdaniembadaczyrolategodrugiego,choćoferującegoczęstorozproszone,aleznacząceuzupełnieniewobecofertydużychoperatorów,jestsłaborozpoznanainiedoce-nionaprzezwładzepubliczne(Suprewicz2005).Turystyka jako spotkanie kultur jest koncepcją odwołującą się do jednej
z podstawowych teorii socjologicznych, teorii wymiany (Sztompka 2002).Wprocesie interakcji turystówispołecznościprzyjmującejdokonujesięwy-miana informacji i wartości, a w efekcie następują zmiany osobowościoweipostawpoobustronach.Naogółprzyjmujesię,żewiększezmiany,nietyl-kowsferzesymbolicznej,zachodząwśrodowiskurecepcyjnym,aleniebrakiprzykładówintensywnychoddziaływańwdrugąstronę.ZdaniemKrzysztofaPrzecławskiegoskalaicharaktertychzmianzależyodtrzechczynników:–cechturystów,–cechspołecznościprzyjmującej(recepcyjnej),–mechanizmuzetknięciaobuzbiorowości(Przecławski1979).Wartopodkreślić,żezarównocharaktertychkontaktów,jakiichskutkipo
obustronachniemającharakteruniezmiennegowczasie.Teoriapercepcjiprzestrzeni turystycznejoparta jestnazałożeniu, że ruch
turystyczny jest generowany przez mieszkańców miast, zatem zachowaniaturystów zależą przedewszystkim od ich percepcji otoczenia pozamiejskie-go (Miossec 1977).Na tej podstawie prowadzone są analizy imodele ruchuturystycznego, do pewnego stopnia także opracowywane są prognozy ruchu(Liszewski1995).
Przedstawionaw tabeli1charakterystyka turystyki jakoczynnika rozwo-juzwracauwagęnazależnośćtejcharakterystykiodprzyjętegoparadygmaturozwoju.Poddaneoceniezmienneodnosząsięzasadniczodoukładuglobalne-go, jednakżemają takżezastosowaniedoukładów regionalnych i lokalnych.Przeprowadzonypodziałniejest(iniemożebyć)wpełniostry,choćwsumiedobrze ilustruje główne różnicewdoktrynach rozwoju turystyki.Wprakty-cewskaliglobalnejspotykamyzarównorównoległeprzykładywyraźnieod-miennychgeograficzniepodejść,jakiformyeklektyczne,zawierającewsobieelementyróżnychdoktryn.Stosunkowonajbardziejwyrazistawswejodmien-ności jest koncepcja rozwoju alternatywnego, zorientowana na turystę świa-domegoswychzainteresowań,indywidualnąusługęwykorzystującądostępnezasobylokalne,usługęświadczonąprzezlokalnypodmiotzarejestrowanylubnie.Stosunkimiędzydostawcąusługaturystąmajątucharakterbezpośredni,osobisty,aszacunekdlaśrodowiskaprzyrodniczegoikulturowegojestważnymwyróżnikiem.Możnazadaćpytanie,wjakimstopniujesttonowytypturysty-ki,wjakimzaśjedynieopatrzonaideologiąpierwsza,eksploracyjnafazacyklujejrozwoju,prędzejczypóźniejprowadzącadofazydojrzałej.Zatympierw-szymprzemawiafakt,żenawetwmasowejturystycewypoczynkowejwyraźnajesttendencjadoodwrotuodgigantomaniilat60.i70.,redukcjaskaliobiektówturystycznych,różnicowanieofertyiodwoływaniesiędowartościekologicz-nych.Także rozwój tzw. turystykiniszowej,wznacznejczęściekoturystyki,zaznaczanowytrend.Zdrugiejjednakstronymiejscajeszczedoniedawnabę-dąceprzedmiotemeksploracjiniewieluiniewielkichgrupturystówocechacheksploratorówiodkrywcówstająsięcelemcorazszerszychstrumieniturystówoczekujących zróżnicowanych i wysoko rozwiniętych usług turystycznych,prędzejczypóźniejwkraczającwfazęturystykimasowej,dojrzałej(choćbar-dziejwrażliwejnaśrodowiskorecepcyjne,niżtobywałoniegdyś).Jakawięcjestdzisiejszaturystyka?Jakaczekająprzyszłość?
2. Turystyka – trendy
Trwającyodprzeszłopółwiekudynamicznyrozwójturystykizmuszadore-fleksjinadograniczeniamiiszansamijejdalszegowkładuwrozwójekonomicz-nyispołeczny.Butler(1990)zwracauwagę,żeaniturystykamasowaniemusibyćpozbawionakontroliizagrażającaszerokopojmowanemuśrodowisku,aniteżprzedsięwzięciaekoturystyczne(alternatywne)namałąskalęniekonieczniespełniająwymogizrównoważonegorozwoju(wsensieekologicznym).Każdyztychogólnychtypówturystykiwymagaodrębnejoceny.Zewzględuna tłopolityczne i społecznewspółczesna turystyka– jak już
widzieliśmynaprzykładziekoncepcjijejrozwoju–mawyraźniedwoistycha-rakter.Składa sięna tokonfliktmiędzypozytywnym,miejscamineoliberal-nympodejściem reprezentowanymprzezUNWTO i inne rozwojoweorgani-zacjemiędzynarodoweaoskarżeniamiichoglobalnyimperializmwiodącydoeksploatacji państw i regionów słabiej rozwiniętych.Wymiar drugi dotyczy
nymzletnimiwyjazdaminadwodę(słonąisłodką)izimowymiwgóry,obser-wujemytendencjedowzrostuznaczeniaformturystykiaktywnej(Kowalczyk2000). Dyscypliny jeszcze do niedawna będące domeną sportowców dziśuprawianesąprzezcorazliczniejszegrupyturystów(żeglarstwomorskie,para-lotniarstwo,wspinaczka,kitesurfing). Jednocześnie bazanoclegowapodlegaprzekształceniomwwielofunkcyjne centra zdolne do obsługi każdego typumasowegoturystyioferującebardzozróżnicowaneformyspędzaniawolnegoczasu,niezależnieodwarunkówpogodowych.Częśćtychusługświadczonajest bezpośrednio przez podmiot, część przez współpracujące wyspecjali-zowane firmyw otoczeniu. Skutki ingerencjiw środowisko, dzięki nowymtechnologiomistandardomochrony,mogąbyćjednaklepiejkontrolowaneniżdotąd.Podobnąewolucjęprzechodziteżturystykarozwijanadziękizasobomkultu-
rowym,realizowanagłówniewmiastach,gdziedużąwagęprzywiązujesiędozachowania ikultywowania tradycjikulturowychoraz różnicowaniaproduk-tówturystycznychwceludopasowaniadoróżnychizmiennychoczekiwańtu-rystów.Wszerszymujęciuobejmujeonatakżeturystykębiznesową,stanowią-cąszczególniedynamicznyidochodowysektor turystyki(Kowalczyk2000).Naobszarachmiejskich,zwłaszczawwielkichmiastach,wyraźniewidaćcorazbardziejplanowądziałalnośćturystyczną,koordynowanąnaszczebluogólnym,współfinansowanymzarównoprzezpodmiotyturystyczne(hotele,biura), jakiprzezwładzemiejskie,integrującepromocjęturystykizpromocjągospodar-cząmiastawogóle.Zazwyczajprocestenzaczynasięodstworzeniaogólne-gosystemu informacji turystycznej,by stopniowoobejmować także systemypromocji,marketinguczyrezerwacji.Złożonośćofertyśrodowiskamiejskiegopozwalanadalekoidącąspecjalizacjęproduktów,wsumiejednakskładającychsięnamegaprodukt.Innywymiarpostępującejkoordynacji to tworzeniewodpowiedzinapro-
cesyglobalizacji rozległych sieciusługodawców, sojuszy i innych formkon-centracjidziałalności rynkowej.Szczególniewidoczne jest tonaprzykładzieliniilotniczych,gdyżwefekciederegulacjiiobniżeniakosztówicennastąpi-łaniezwykłakoncentracjarynkuwrękachniewielustowarzyszeńkontrolują-cychwiększośćrynkuglobalnegopoprzezsiećpowiązań.Korzyściwynikającezprocesówglobalizacjiwturystycewpierwszejkolejnościwpłynęłynaobsza-ryrecepcyjnejużdysponującerozwiniętymizasobami(kadry,infrastruktura,produkty) i zdolnedostosować się do zmian rynku (Bianchi 2004).Pomimorosnącegozróżnicowaniawturystyceinowych,wyspecjalizowanychformjejuprawiania,w układzie globalnym turystyka na razie nie przyczynia się dozmiany podziałuw dostępie do światowych zasobów i dochodu.Głównymibeneficjentami sąkrajewyżej rozwinięte, z jednej stronygenerującegłównestrumienie ruchu turystycznego, z drugiej zaś kontrolujące światową gospo-
MAREKW.KOZAK50
darkę turystyczną, co powoduje, że tylko ograniczona część zysków branżyzostajew regionach i krajach słabo rozwiniętych. Istniejąprzykładypaństw,któreznaczniezwiększyłyswójudziałwdochodachzturystyki(Izrael,Turcja,Chiny),trudnojednakzpewnościąuznać,żetogospodarkaturystycznastałasięsiłąnapędowąichgospodarek.Zapewnebliższaprawdziejestteza,żeroz-wójgospodarkiturystycznejtowarzyszyogólnemurozwojowikrajuikorzystazprzemianspołecznych,rosnącegodochodumieszkańcówizmianystylużyciawkierunkukulturywolnegoczasu.Wpewnymstopniu jestodpowiedziąnapopyt,wpewnymkreujegoprzezrozwójnowychproduktów.Oilewturystycemasowejcorazlepszeefektyprzynosikontrolajejskutków
dlaotoczenia(notabenenietylkonaturalnego,lecztakżespołecznego),otyleturystyka małoskalowa (alternatywna), mimo że promowana jako bardziejprzyjaznaśrodowiskukulturowemuiprzyrodniczemu,niesiezesobąrozmaitekonsekwencje.Turystykamasowamabowiemznaczną tendencjędokoncen-tracjinaograniczonychobszarach,częstozurbanizowanych,cosprzyjajejkon-trolowaniu,turystykaalternatywnaprowadzizaśdopenetracjiobszarówsłabodostępnych,położonychzdalaoddużychośrodkówmiejskichiturystycznych.Zwolennicyekoturystykikoncentrująsięnazjawiskachkorzystnieodróżniają-cychjąodturystykimasowej(Zaręba2006).Wrzeczywistościekoturystykaoznaczatakżeingerencjęnaterenachnieprzygotowanychdopełnieniafunkcjiturystycznej,gdzienawetniewielkiruchmożespowodowaćznaczneskutki,nietylkokorzystne.Takjestnp.zwyprawaminanajwyższeszczytygórskie:nie-wieluwspinaczywciąguzaledwiekilkunastulatdoprowadziłodoniezwykłegozanieczyszczeniaHimalajów.Wmniejszejskaliistotnymproblememmożebyćrozwój turystyki (np. agroturystyki) na rzadko zamieszkanych terenach (np.górskich),gdziezapewnieniebezpiecznejdlaśrodowiskagospodarkiściekowejprzy znacznym rozproszeniu sieci osadniczejmoże się okazać trudne, a na-wetniemożliwezewzględunakoszty.Wgruncierzeczyturystykaalternatyw-nawpraktyce często jest jedynie świadectwempierwszych fazomawianegoButlerowskiegomodelurozwojuturystyki,poprzedzającychetapturystykima-sowej.Problemzturystykąalternatywną,zwłaszczazjejformamieksploracyj-nymi,poleganatym,żecorazczęściejdotykaonaekosystemówperyferyjnych,często odznaczających się wysoką wrażliwością na ingerencję zewnętrznąiograniczonymizdolnościamiregeneracji(np.rafykoralowe).Zjawiskotomawpływtakżenaizolowaneodświataspołecznościlokalne,dlaktórychpoczą-tekruchuturystycznegobywateżzapowiedziąichdezintegracji,anawetani-hilacji.Turystykaalternatywnagenerujerozmaiteniewielkie–wporównaniuzmasową–skutkilokalne,jednakżewskalilokalnejichznaczeniemożebyćogromne(Butler1990).Nauwagęzasługujerównieżdynamicznyrozwójspe-cyficznejformyturystykialternatywnej,jakąjestturystykaniszowa,związanazzainteresowaniemobiektami,któreztrudemmieszcząsięwgłównymnurcieturystyki(londyńskietoalety,paryskiekanałyczywstydliwa,alerealnaseks-turystyka).Dotegododaćnależytzw.event-tourism,związanynp.zwystawa-mimalarstwa,„turniejamirycerskimi”,odtwarzaniemwydarzeńhistorycznych
sięświecie,takzmieniasięgospodarkaturystycznaijej(mega)produkt,corazbardziejzróżnicowany,alezarazemprzybierającycharaktercorazbardziejpa-kietowyisieciowy.Wielewskazujenato,żeniemainiebędzieuniwersalnejformuły rozwoju turystyki, która sprawdzałaby sięwewszystkichmiejscachiokolicznościach.
3. Czynniki sukcesu w rozwoju turystyki
Omawianedotądkoncepcjeteoretycznerozwojuturystykiakcentowałyroz-maiteaspektyjejfunkcjonowania,stosunkoworzadkojednakpodejmowałygłę-biejwątekzarządzaniaiczynnikówsukcesuwrozwojuturystyki.Tradycyjnieprzyjmuje się, że podstawą rozwoju turystyki są zasoby (walory) przyrodni-czelubkulturowe,częstodajączresztąniczymnieuzasadnionepierwszeństwowaloromprzyrodniczym.Tymczasemstatystykaruchuturystycznegowyraź-niewskazuje,żewkrajutakimjakPolskagospodarkaturystycznarozwijasięszczególnie dynamiczniewwielkichośrodkachmiejskich (Kozak2006).Cowięcej,w znaczniemniejszym stopniuniż turystykawykorzystująca zasobyprzyrodniczemaonacharakter sezonowy. Jest teżmniejwrażliwanazjawi-skapogodowe,atodziękidostępnościlicznychizróżnicowanychproduktów.Niezależnieodtego,jakiezasobysąpodstawąrozwojuturystyki,corazczęś-ciejmamy do czynienia z sytuacją, gdy gospodarka turystyczna rozwija sięwmiejscach, gdzie nigdy nie istniały żadne zasoby, pozwalające oczekiwaćjejrozwoju.NajlepszymtegoprzykłademjestLasVegas,założonenacałko-
3 Otwartepozostajepytanieogranice rozwoju tego typu turystyki–np.czymieszcząsięwakceptowalnychgranicachzloty„miłośników”(?)IIwojnyświatowejwmundurachizesprzę-temSS?WNiemczechjesttokaralne.CzygrozinamraczejkomercjalizacjamartyrologiiIIwoj-nyświatowej?
MAREKW.KOZAK52
witympustkowiu, z dala od jakichkolwiek atrakcji i od początku budowanejakoośrodekturystyczny,czyteżDubaj,wyznaczającystandardywturystycesiedmiogwiazdkowej. Przykład ten rodzi pytanie o czynniki powodujące, żewśródodznaczających się zbliżonymicechamimiejsc jedneodnoszą spekta-kularnysukceswrozwojuturystyki,innezaśpozostajązapomnianelubgrajądrugorzędnerole.Punktemwyjściadorozważańnadczynnikamisukcesuwrozwojuturysty-
5) czynniki polityczne (charakterwładzy, jej kompetencje i akceptacja spo-łeczna)(Bagdziński1994).Innepodejścieodwołujesiędowalorówużytkowychdanegoobszarudla
Ryc. 3. Model rozwoju gospodarczego (Hryniewicz 1998, s. 66) (współczynniki regresji standaryzowanej)
Odnichgłówniezależytemporozwoju.Wbadaniuuwzględnionotakżepro-blematykęźródełsukcesuwrozwoju,bazującnaanaliziewcześniejwymienio-nychjużczynników.Zdaniembadaczyośrodkilokalne,któreodniosłyudoku-mentowanysukcesrozwojowy,zawdzięczajągoodpowiedniejkombinacji:− gotowości społeczności lokalnych do wyłaniania liderów, którzy potrafiliprzekonaćwyborcówdoswoichprojektówiumiejętnościsterowaniarozwo-jemgmin;
jącychsięośrodkównierozwinęłasięwpełnipartycypacjaspołeczna,awkaż-dymrazienieobejmowałaonaprocesówdecyzyjnychwzakresiepolitykiroz-wojulokalnego.W zbliżonym kierunku rozwijała swe analizy czynników sukcesu Irena
Turystyka jest jedną z najbardziej charakterystycznych cechwspółczesnejcywilizacji,miarąglobalizacji,wzrostuzamożnościizmieniającychsiępotrzebludzkich.Gospodarkaturystyczna,rozwijającasięwodpowiedzinapopyt,na-leżydonajważniejszychinajdynamiczniejrozwijającychsięsektorówgospo-darkiświatowej.Koncepcjerozwojuturystykizasadniczomieszcząsięwgłównychnurtach
rozwojuekonomicznegoopartychnaparadygmatachmodernizacji,zależności,neoliberalizmu oraz rozwoju alternatywnego. Obserwowany ostatnio nacisknapromowanierozwojualternatywnego,niemasowego,opartegonalokalnychzasobachipodmiotachgospodarczych,służącegobezpośredniemukontaktowiiszerokopojętejwymianiedóbr,usługiwartościmiędzygospodarzemigośćmi,nieoznaczazanikuelementówpozostałychparadygmatów,zewszystkimipo-żądanymiiniepożądanymicechami.Aniezależnieodtego,żerozwójturystykitworzymiejscapracyidochód,zwracasięuwagęnaujemnecechy:zagrożeniedlaśrodowiskanaturalnego,tradycyjnychspołecznościiichkulturyczywresz-ciekwestięudziałuwzyskach.Wtejostatniejsprawiezwłaszczazwolennicyrozwojualternatywnegoniemająwątpliwości,żeturystykaformalna(masowa)prowadzidoprzerzucaniakosztów(środowiskowych,społecznych)naobszaryrecepcjiitransferuwiększościzyskówdotouroperatorówzobszarówzamoż-nych,obszarówpochodzeniaturystów.Problemteneksponowanyjestszczegól-niesilniewrelacjachglobalnych–bogataPółnockontrabiedne,rozwijającesięPołudnie.Elementytegozjawiskabeztruduzauważymytakżewrelacjachwe-
KONCEPCJEROZWOJUTURYSTYKI 55
wnątrzkrajowych(aglomeracja–obszarypozostałe).Wtymdrugimprzypadkuzjawiskomamniejkonfliktogennycharakter,cowynikazarównozpoczuciawspólnotynarodowej,jakizwłaszczamniejszychzróżnicowańdochodowych.Podobniewukładziewewnątrzunijnymrozwójturystykijestpostrzeganyjakozjawiskopozytywneekonomicznie,alewymagającedziałańminimalizującychkosztyśrodowiskowe.Planowanieprzestrzenneuważasięwtymkontekściezaważnenarzędziełączeniakorzyściekonomicznychzturystykiztrwałymroz-wojem(Preparatory Study...,2006).Zarównobilanskorzyści ikosztówrozwoju turystyki, jak teższanseosią-
gnięciasukcesówwrozwojugospodarkiturystycznejzależąwgruncierzeczyodtychsamychczynnikówcorozwójekonomicznywogóle.Dopierwszorzęd-nychzaliczyćnależyprzedewszystkimzdolnośćdowyłonieniaautentycznegolidera,obdarzonegowizjąiumiejętnościamimobilizowaniainnychdoosiąga-niawspólnychcelów.Gospodarkaturystycznajestczęściągospodarkiwogólei taksamojak inne jejsektoryzależyod jakościkadry iprzywództwa(elit).Niemniejważnyjestczynnikkulturowyijakośćzbudowanegonanimsyste-muinstytucjonalnego,którymożebyćzorientowanyprorozwojowoiwspieraćrozwójturystykipoprzezodpowiednieprzepisy,rozwiązaniafiskalneizachętyinwestycyjne,alemożeteżzwyczajnieniesprzyjaćprzedsiębiorcom.Ważnymielementamiotoczeniainstytucjonalnegosąadministracjaorazorganizacjesłu-żącerozwojowiprzedsiębiorczości(instytucjefinansowe,doradcze,pośredni-czące,badawczo-rozwojowe,oświatowe i inne).Toodnichzależywdużymstopniunietylkojakośćstrategiirozwojowych,lecztakżezdolnośćefektywne-goosiąganiawypracowanychcelów.Tradycyjnieprzyjmujesię,żekluczoweznaczeniedlaturystykimaposiada-
koncentrującegosięnazasobachprzyrodniczych jakopodstawie ipostrzega-jącego turystykę przedewszystkim jakowypoczynek. Turystyka jako czyn-nik sprzyjający rozwojowi ekonomicznemu powinna być przede wszystkimpostrzeganajakogospodarkaturystyczna,jedenzeszczególniedynamicznychsektorówgospodarkioferujący sweproduktyzainteresowanymklientom(tu-rystom).Takiepodejście,którewcaleniemusioznaczaćignorowaniaspołecz-nych,politycznychikulturowychaspektówturystyki,pozwoliznacznielepiejzrozumieć tędziedzinę imożliwości jejwykorzystanianapotrzebyrozwoju.Zapotrzebąnowegospojrzenianaturystykęwrozwojuregionalnym(ikraju)przemawiająteżprzewidywanezmianywoczekiwaniachikrajupochodzenia
Amin A., Thrift N. (red.), 2000, Globalization, Institutions and Regional Development in Europe,Oxford:OxfordUniversityPress.
BagdzińskiL., 1994,Lokalna polityka gospodarcza w okresie transformacji systemowej,Toruń:Uniwersytetim.MikołajaKopernika.
BianchiR.V.,2004,„Towardsanewpoliticaleconomyofglobaltourism”(w:)R. Sharpley,D.J. Telfer,Tourism and Development. Concepts and Issues,Clevedon,Buffalo–Toronto:ChannelViewPublications.
Blakely E.J., BradshawT.K., 2002,Planning Local Economic Development. Theory and Practice,ThousandOaks,California:SagePublicationsInc.
Blinder A.S., 2006, „Offshoring – kolejna rewolucja przemysłowa”, Studia Regionalne i Lokalne,nr4.
GorzelakG., JałowieckiB.,DziemianowiczW.,RoszkowskiW., Zarycki T.,1998,„DynamikaiczynnikisukcesulokalnegowPolsce”(w:)G.Gorzelak,B. Jałowiecki (red.), Koniunktura gospodarcza i mobilizacja społeczna w gminach,Warszawa:EUROREG(Studia Regionalne i Lokalne, nr25).
GorzelakG.,JałowieckiB.(red.),1998,Koniunktura gospodarcza i mobilizacja społeczna w gminach,Warszawa:EUROREG(Studia Regionalne i Lokalne, nr25).
KONCEPCJEROZWOJUTURYSTYKI 57
GrosseT.G.,2002,„Przeglądkoncepcjiteoretycznychrozwojuregionalnego”,Studia Regionalne i Lokalne,nr1.
HarrisonL.E.,HuntingtonS.P.(red.),2003,Kultura ma znaczenie: jak wartości wpływają na rozwój społeczeństw,przeł.S.Dymczyk,Poznań:WydawnictwoZyskiS-ka.
HirszowiczM.,NeymanE.,2004,„Nowabiedawświecieobfitości”,Kultura i Społeczeństwo,nr2.
HryniewiczJ.,1998,„Wymiaryrozwojugospodarczegogmin”(w:)G.Gorzelak,B.Jałowiecki(red.),Koniunktura gospodarcza i mobilizacja społeczna w gmi-nach,Warszawa:EUROREG(StudiaRegionalneiLokalne,nr25).
HryniewiczJ.T.,2004,Polityczny i kulturowy kontekst rozwoju gospodarczego,Warszawa:WydawnictwoNaukowe„Scholar”.
JałowieckiB.(red.),1995,Turystyka na obszarach wiejskich Polski,Warszawa:EUROREG(raportwramachPhareTOURINII).
JaroszM.(red.),2005,Wygrani i przegrani polskiej transformacji,Warszawa:OficynaNaukowa.
Keating M., Loughlin J., Deschouwer K., 2003, Culture, Institutions and Economic Development, A Study of Eight European Regions,Cheltenham,UK–Northampton,USA:EdwardElgar.
KotJ.,2003,Zarządzanie rozwojem gmin a polityka planowania strategiczne-go,Łódź:WydawnictwoUniwersytetuŁódzkiego.
KozakM., 2006, „Konkurencyjność turystyczna polskich regionów”, Studia Regionalne i Lokalne,nr3.
KozakM., 2007, „Rola funduszy strukturalnych w rozwoju regionów” (w:)G.Gorzelak(red.),Polska regionalna i lokalna w świetle badań EUROREG-u,Warszawa:WydawnictwoNaukowe„Scholar”.
KrzysztofekK.,SzczepańskiM.S.,2002,Zrozumieć rozwój – od społeczeństw tradycyjnych do informacyjnych, Katowice: Wydawnictwo UniwersytetuŚląskiego.
KuklińskiA.,2007,„Towardsanewmodelofregionalpolicy”(w:)M.Landabaso,A. Kukliński, C. Roman (red.), Europe – Reflections on Social Capital, Innovation and Regional Development,NowySącz:WyższaSzkołaBiznesu–National-LouisUniversity.
LandesD.S.,2005,Bogactwo i nędza narodów: dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy,przeł.H.Jankowska,Warszawa:MuzaSA.
LiszewskiS.,1995,„Przestrzeńturystyczna”,Turyzm,nr5(2).Lösch A., 1961, Gospodarka przestrzenna – teoria lokalizacji, Warszawa:PWE.
MaleckiE.J.,1997,Technology and Economic Development. The Dynamics of Local, Regional and National Competitiveness,London:Longman.
Szul R., 2007, Teorie i koncepcje w polityce regionalnej, w: G. Gorzelak,A. Tucholska (red.), Rozwój, region, przestrzeń, Warszawa: MinisterstwoRozwojuRegionalnego–EUROREG.
Toffler A., 1997, Trzecia fala, przeł. E. Woydyłło, Warszawa: PaństwowyInstytutWydawniczy.
WeberA.,1909,Theory of the Location of Industries,Chicago:UniversityofChicagoPress.
WTO (World Tourism Organization), 1980, Manila Declaration on World Tourism,Madrid:WTO.
Dynamic tourismdevelopmenthas resulted inequallydynamicgrowthoftourismindustry,beingthemajorsourceofincome.Tourismdevelopmentstra-tegiesarebasedondifferentconceptsofeconomicgrowthwhichdonotan-swer all questions.Among them is the issue of success factors:whatmakescertainlocalitiesenjoyfasttourismdevelopmentwhileothersimilarplaceshaveproblems?Againstmanybeliefsonthesignificanceofnaturalresources,moreimportantareculturalassetsandinparticulardevelopmentoftouristinfrastruc-tureandproducts.Havingthisinmindoneshouldlookforsuccessfactorsinqualityofhumanresources,elitesandleadership.