KOMPYUTER TARMOQLARI CHUQURLASHTIRILGAN KURSI · 2020. 10. 23. · ko‘p yil õizmàt qilishi kåràk, chunki ulàrni àlmàshtirish nàfàqàt ko‘p màblàg‘ tàlàb qilishdàn

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI

X. Zayniddinov, S. O‘rinboyev, À. Beletskiy

KOMPYUTER TARMOQLARI

CHUQURLASHTIRILGANKURSI

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunar kollejlarining «Axborot-kommunikatsiya tizimlari (3521916)»

mutaxassisligi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma

«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA

AKSIYADORLIK KOMPANIYASI

BOSH TAHRIRIYATI

TOSHKENT – 2007

www.ziyouz.com kutubxonasi

Mazkur o‘quv qo‘llanma Germaniya texnikaviy hamkorlik tash-kiloti (GTZ) hamda Germaniya taraqqiyot banki (KfW) ishtirokidagi“Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kasb-hunar ta’li-mini rivojlantirishga ko‘maklashish” loyihasi doirasida ishlab chiqilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi,O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi tomonidan axborot-kommu-nikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunar kollejlari uchun tavsiyaetilgan.

T a q r i z ch i l a r :

T.A.Kuchkarov — TATU “KT va T” kafedrasi mudiri, texnika fanlarinomzodi

H.N.Nahangov — Hamza nomidagi kompyuter tehnologiyalari kasb-hunar kolleji maxsus fan o‘qituvchisi

U.T.Mahmudov — Hamza nomidagi kompyuter texnologiyalari kasb-hunar kolleji maxsus fan o‘qituvchisi

Zayniddinov X.Kompyuter tarmoqlari chuqurlashtirilgan kursi: Axborot-kommu-

nikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunar kollejlarining «Axbo-rot-kommunikatsiya tizimlari (3521916)» mutaxassisligi talabalariuchun o‘quv qo‘l./X. Zayniddinov, S. O‘rinboyev, A. Beletskiy;Muharrir X., Zayniddinov; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi. —T.: Sharq, 2007. — 164 b.

I. O‘rinboyev S. II. Beletskiy A.

ÁÁÊ 32.973.202ya722

ISBN 978-9943-00-209-8

© "Sharq" nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2007.

Z 46


3

MUNDARIJA

1-bob. Tarmoq turlari. Ega bo‘lish turlari va uzatish protokollari

1.1. Ethernet va Fast Ethernet tarmoq arxitekturasi . . . . . . . 51.2. Token-Ring tarmog‘i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111.3. CAN va ArcNET tarmoqlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

2-bob. Transport protokollari

2.1. IPX/SPX protokollari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332.2. AppleTalk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442.3. NetBIOS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492.4. WINS protokoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

3-bob. TCP/IP stek protokollari

3.1. TCP/IP stekining tarixi va rivoji . . . . . . . . . . . . . . . . 553.2. TCP/IP stekining strukturasi. Protokollarning qisqacha

xarakteristikasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563.3. IP tarmog‘ida adreslash. Adres turlari: fizik (MAS adres),

tarmoq (IP adres) va belgili (DNS nom) . . . . . . . . . . . 593.4. IP adresning uchta asosiy sinfi . . . . . . . . . . . . . . . . . 603.5. Maxsus adreslar haqida kelishuv: broadcost, multicost,

loopback . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623.6. Fizik adreslarni IP adresda aks ettirish: ARP va RARP

protokollari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633.7. IP adresda belgili adreslarni aks ettirilishi: DNS xizmati 653.8. Tarmoq elementlarining IP adreslarini belgilashni

avtomatlashtirish jarayoni — DHSP protokoli . . . . . . . . 663.9. IP tarmoqlararo o‘zaro aloqa protokoli . . . . . . . . . . . 693.10. Qismlarga ajratishni boshqarish . . . . . . . . . . . . . . . . . 713.11. IP adreslar yordamida marshrutlash . . . . . . . . . . . . . . 73

3.12. IP protokolidan foydalanish orqali elementlarning o‘z-aro aloqasiga misol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

3.13. IP tarmog‘ini maska yordamida strukturalarga ajratish . . 80

4-bob. Aloqa kanallari

4.1. Kabelli aloqa kanallari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84


4

4.2. Optotolali kabellar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 944.3. Kabelsiz aloqa kanallari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 984.4. Kabelli tarmoq o‘tqazishni strukturalash . . . . . . . . . . . . 100

5-bob. Elektromagnit moslashtirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

6-bob. Tarmoq komponentalari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

7-bob. Linux

7.1. Linux tarixi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1227.2. Distributiv tushunchasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1237.3. Linuxning Internet tarmog‘iga ulanishi . . . . . . . . . . . . 1247.4. RP3 ni konfiguratsiya qilish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267.5. Internetga ulanish jarayonini avtomatlashtirish . . . . . . . 1337.6. Word Wide Web dan erkin foydalanish . . . . . . . . . . . . 134

8-bob. Telekommunikatsiya. Kichik ATS. . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

8.1. Raqamli telefonlarning funksional imkoniyatlari . . . . . . 1448.2. Ofis (o‘quv muassasalari) ATS ini sotib olish . . . . . . . . 1458.3. ATS ishlab chiqaruvchi firmani tanlash . . . . . . . . . . . . 1488.4. Konferens aloqa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1508.5. Radiokarnayli aloqa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163


1-B Î B. TÀRMÎQ TURLÀRI. EGÀ BO‘LISH TURLÀRIVÀ UZÀTISH PRÎTÎKÎLLÀRI

1.1. ETHERNET VÀ FAST ETHERNET TÀRMÎQÀRÕITÅKTURÀSI

Birinchi màhàlliy tàrmîqlàr pàydî bo‘lgàn vàqtdàn båriyuzlàb turli õil tàrmîq tåõnîlîgiyalàri yaràtildi, låkin kångmiqyosdà tànilib, tàrqàlgàn tàrmîqlàr bir nåchàginà õîlîs.Tàniqli firmàlàr bu tàrmîqlàrni qî‘llàb-quvvàtlàshlàrigà vàyuqîri dàràjàdà ulàrni ish fàîliyatini tàshkiliy tîmînlàrinistàndàrtlàshgànigà nimà sàbàb bo‘ldi. Bu tàrmîq qurilmà vàuskunàlàrini ko‘p ishlàb chiqàrilishi và ulàrning nàrõi pàstligi,bîshqà tàrmîqlàrgà qàràgàndà ustunligini tà’minlàdi. Dàsturiytà’minît vîsitàlàrini ishlàb chiqàruvchilàr hàm àlbàttà kångtàrqàlgàn qurilmà và vîsitàlàrgà mo‘ljàllàngàn màhsulîtlàriniishlàb chiqàràdilàr. Shuning uchun stàndàrt tàrmîqni tànlàgànfîydàlànuvchi qurilmà và dàsturlàrni bir-biri bilàn mîstushishigà to‘liq kàfîlàt và ishînchgà egà bo‘làdi.

Hîzirgi vàqtdà fîydàlànilàdigàn tàrmîq turlàrini kàmàytirishtåndånsiyasi kuchàymîqdà. Sàbàblàridàn bittàsi shundàn ibîràt-ki, màhàlliy tàrmîqlàrdà àõbîrît uzàtish tåzligini 100 và hàttî1000 Mbit/s gà yåtkàzish uchun eng yangi tåõnîlîgiyalàrni ish-làtish và jiddiy, ko‘p màblàg‘ tàlàb qilàdigàn ilmiy-tàdqiqît ish-làrini àmàlgà îshirish kåràk. Tàbiiyki bundày ishlàrni fàqàt kàttàfirmàlàr àmàlgà îshirà îlàdilàr và ulàr o‘zi ishlàb chiqàràdigànstàndàrt tàrmîqlàrni qî‘llàb-quvvàtlàydilàr. Shuningdåk,ko‘pchilik fîydàlànuvchilàrdà qàysidir tàrmîqlàr o‘rnàtilgàn vàbu qurilmàlàrni birdànigà, bàtàmîm bîshqà tàrmîq quril-màlàrigà àlmàshtirishni xohlàmàydilàr. Shuning uchun yaqinkålàjàkdà butkul yangi stàndàrtlàr qàbul qilinishi kutilmàydi,àlbàttà.

Bîzîrdà stàndàrt lîkàl tàrmîqlàrning turli tîpîlîgiyali, turliko‘rsàtkichlilàri judà ko‘p, fîydàlànuvchigà tànlàsh imkîniyatikång miqyosdà màvjud. Låkin u yoki bu tàrmîqni tànlàshmuàmmîsi bàribir qîlgàn. Dàsturiy vîsitàlàrni o‘zgàrtirishgà

5


qàràgàndà (ulàrni àlmàshtirish judà îsîn) tànlàngàn qurilmàlàrko‘p yil õizmàt qilishi kåràk, chunki ulàrni àlmàshtirish nàfàqàtko‘p màblàg‘ tàlàb qilishdàn tàshqàri, kàbållàr yotqizilish vàkîmpyutårlàrni o‘zgàrtirish, nàtijàdà butun tàrmîq tiziminio‘zgàrtirishgà to‘g‘ri kålishi mumkin. Shuning uchun tàrmîqqurilmàsini tànlàshdà yo‘l qo‘yilgàn õàtîlik, dàsturiy tà’minîtnitànlàshdà yo‘l qo‘yilgàn õàtîlikkà nisbàtàn ànchà qimmàtgàtushàdi.

Biz bu bîbdà bà’zi bir stàndàrt tàrmîqlàrni ko‘rib o‘tàmiz,bu o‘quvchini tàrmîq tànlàshigà ànchà yordàm båràdi dågànumiddàmiz.

Stàndàrt tàrmîqlàr o‘rtàsidà eng ko‘p tàrqàlgàn tàrmîq buEthernet tàrmîg‘idir. U birinchi bo‘lib 1972-yildà Xerox firmàsitîmînidàn yaràtilib, ishlàb chiqàrilà bîshlàndi. Tàrmîq lîyihàsiànchà muvaffàqiyatli bo‘lgànligi uchun 1980-yili uni kàttà fir-màlàrdàn DEC và Intel qî‘llàdilàr (Ethernet tàrmîg‘ini birgà-likdà qî‘llàgàn firmàlàrni bîsh hàrflàri bilàn DIX dåb yuritilàbîshlàndi). Bu uchtà firmàning hàràkàti và qî‘llàshi nàtijàsidà1985-yili Ethernet xàlqàrî stàndàrti bo‘lib qîldi, uni kàttàhàlqàrî stàndàrtlàr tàshkilîtlàri stàndàrt sifàtidà qàbul qilàdilàr:802 IEEE qî‘mitàsi (Institute of Electrical and ElectronicEngineers) và ECMA (European Computer ManufacturesAssociation). Bu stàndàrt IEEE 802.03 nîmini îldi (inglizchà«eight oh two dot three»).

IEEE 802.03 stàndàrtining àsîsiy ko‘rsàtkichlàri quyidàgilàr: Tîpîlîgyasi – shinà; uzàtish muhiti – kîàksiàl kàbål;

uzàtish tåzligi – 10 Mbit/s; màksimàl uzunligi – 5 km;àbînåntlàrning màksimàl sîni – 1024 tàgàchà; tàrmîq qismi-ning uzunligi – 500 m; tàrmîqning bir qismidàgi màksimàlàbînåntlàr soni – 100 tàgàchà; tàrmîqqà egà bo‘lish usuli –CSMA/CD, uzàtish mîdulyatsiyasiz (mînîkànàl).

Jiddiy qàràlgàndà IEEE 802.03 và Ethernet îràsidà îz fàrqmàvjud, låkin ulàr hàqidà îdàtdà eslànmàydi.

Ethernet hîzir dunyodà eng tànilgàn tàrmîq và shubhà yî‘qàlbàttà u yaqin kålàjàkdà hàm shundày bo‘lib qîlàdi. Bundàybo‘lishigà àsîsiy sàbàb, uning yaràtilishidàn bîshlàb hàmmàko‘rsàtkichlàri, tàrmîq prîtîkîli hàmmà uchun îchiq bo‘lgàn-ligi, shundày bo‘lgànligi uchun dunyodàgi judà ko‘p ishlàbchiqàruvchilàr Ethernet qurilmà và uskunàlàrini ishlàb chiqàrà

6


7

bîshlàdilàr. Ulàr o‘zàrî bir-birigà to‘liq mîslàngàn ràvishdà ish-làb chiqilàdi, àlbàttà.

Dàstlàbki Ethernet tàrmîqlàridà 50 Îm li ikki turdàgi(yo‘g‘în và ingichkà) kîàksiàl kàbållàr ishlàtilàr edi. Låkinkåyingi vàqtlàrdà (1990-yil bîshlàridàn) Ethernet tàrmîg‘iningàlîqà kànàli uchun o‘ràlgàn juftlik kàbållàridàn fîydàlànilgànvårsiyalàri kång tàrqàldi. Shuningdåk, îptik tîlàli kàbållàr ish-làtilàdigàn stàndàrt hàm qàbul qilindi và stàndàrtlàrgà tågishlio‘zgàrtirishlàr kiritildi. 1995-yili Ethernet tàrmîg‘ining tåz ish-lîvchi vårsiyasigà stàndàrt qàbul qilindi, u 100 Mbit/s tåzlikdàishlàydi (Fast Ethernet dåb nîm bårildi, IEEE 802.03 u stàndàr-ti), àlîqà muhitidà o‘ralgàn juftlik yoki îptik tîlà ishlàtilàdi.1000 Mbit/s tåzlikdà ishlàydigàn vårsiyasi hàm ishlàb chiqàrilàbîshlàndi (Gigabit Ethernet, IEEE 802.03 z stàndàrti).

Stàndàrt bo‘yichà «shinà» tîpîlîgiyasidàn tàshqàri «pàssivyulduz» và «pàssiv dàràõt» tîpîlîgiyali tàrmîqlàr hàmqî‘llànilàdi. Bu tàqdirdà tàrmîqning turli qismlàrini o‘zàrîulàsh uchun råpitår và pàssiv kîntsåntràtîrlàrdàn fîydàlànish

1.1.1-ràsm. Ethernet tàrmîq tîpîlîgiyasi

Repiter

Konsentrator

Repiter Repiter

Segment Segment


ko‘zdà tutilàdi (1.1.1–ràsm). Tàrmîqning bir qismi (sågmånt)bo‘lib, shuningdåk, bittà àbînånt hàm sågmånt bo‘lishi mumkin.Kîàksiàl kàbållàr shinà sågmåntlàrigà ishlàtilàdi, to‘qilgàn juft-lik và îptik tîlàli kàbållàr esà pàssiv yulduz nurlàri uchun ish-làtilàdi (bittàli àbînåntlàrni kînsåntràtîrgà ulàsh uchun).Àsîsiysi hîsil qilingàn tîpîlîgiyadà yopiq yo‘llàr (påtlya)bo‘lmàsligi kåràk. Nàtijàdà jismîniy shinà hîsil bo‘làdi, chunkisignàl ulàrning hàr biridàn turli tîmînlàrgà tàrqàlib yanà shujîygà qàytib kålmàydi (hàlqàdàgi kàbi). Butun tàrmîq kàbåliningmàksimàl uzunligi nàzàriy jihàtdàn 6,5 km gà yåtishi mumkin,låkin àmàldà esà 2,5 km dàn îshmàydi.

Fast Ethernet tàrmîg‘idà jismîniy «shinà» tîpîlîgiyasidànfîydàlànish ko‘zdà tutilmàgàn, fàqàt «pàssiv yulduz» yoki «pàs-siv dàràõt» tîpîlîgiyasi ishlàtilàdi. Shuningdåk, Fast Ethernettàrmîg‘idà tàrmîq uzunligigà qàttiq tàlàblàr và chågàrà qo‘yil-gàn. Pàkåt fîrmàtini sàqlàb qîlib, tàrmîq tåzligini 10 bàràvàrîshirilgànligi tufàyli tàrmîqning minimàl uzunligi 10 bàràvàrkàmàyadi (Ethernetdàgi 51,2 mks o‘rnigà 5,12 mks). Signàlnitàrmîqdàn o‘tishining ikki hissàlik vàqt kàttàligi esà 10 màrîtàbàkàmàyadi.

Ethernet tàrmîg‘idàn àõbîrît uzàtish uchun stàndàrt kîdMànchåstår II ishlàtilàdi. Bu hîldà signàlning bittà qiymàtinîlgà, bîshqàsi mànfiy qiymàtgà egà, ya’ni signàlni dîimiytàshkil qiluvchi qiymàti nîlgà tång emàs. Gàlvànik àjràtish àdàp-tår, råpitår và kîntsåntràtîr qurilmàlari yordàmidà àmàlgà îshi-rilàdi. Tàrmîqning uzàtish và qàbul qilish qurilmàlàri bîshqàqurilmàlàrdàn gàlvànik àjràlishi trànsfîrmàtîr îrqàli và àlîhidàelåktr mànbàyi yordàmidà àmàlgà îshirilgàn, tàrmîq bilàn kàbålto‘g‘ri ulàngàn.

Ethernet tàrmîg‘igà àõbîrît uzàtish uchun egà bo‘lishàbînåntlàrgà to‘liq tånglik huquqini båruvchi CSMA/CD tàsî-difiy usul yordàmidà àmàlgà îshirilàdi.

Tàrmîqdà 1.1.2-ràsmdà ko‘rsàtilgàndåk o‘zgàruvchàn uzun-likkà egà bo‘luvchi strukturàli pàkåt ishlàtilàdi.

Ethernet kàdr uzunligi (ya’ni priàmbulàsiz pàkåt) 512 bitliîràliqdàn kàm bo‘lmàsligi kåràk yoki 51,2 mks (õuddi shu kàt-tàlik signàlni tàrmîqdàn bîrib kålish vàqtigà tångdir).Mànzillàshning shàõsiy, guruhli và kång tàrqàtish usullàri ko‘zdàtutilgàn.

8


9

Ethernet pàkåti quyidàgi màydînlàrni o‘z ichigà îlgàn: � 8 bitni priàmbulà tàshkil qilàdi, ulàrdàn birinchi yåttitàsi-

ni 1010101 kîdi tàshkil qilàdi, îõirgi sàkkizinchisini10101011 kîdi tàshkil qilàdi. IEEE 802.03 stàndàrtidà buîõirgi bàyt kàdr bîshlànish bålgisi dåb yurutilàdi (SFD –Start of Frame Delimiter) và pàkåtni àlîhidà màydîninitàshkil qilàdi.

� Qàbul qiluvchi mànzili và jo‘nàtuvchi mànzili 6 bàytdàntàshkil tîpgàn bo‘lib 3.2-bîbdà yozilgàn stàndàrt ko‘ri-nishdà bo‘làdi. Bu mànzil màydînlàri àbînånt qurilmàsitîmînidàn ishlov bårilàdi.

� Bîshqàrish màydînidà (L/T-Length/Type) àõbîrît mày-dînining uzunligi hàqidàgi mà’lumît jîylàshtirilàdi. Uyanà fîydàlànàyotgàn prîtîkîl turini bålgilàshi mumkin.Àgàrdà bu màydîn qiymàti 1500 dàn kàm bo‘lsà u hîldààõbîrîtlàr màydînining uzunligini ko‘rsàtàdi. Àgàrdà1500 dàn kàttà bo‘lsà u hîldà kàdr turini ko‘rsàtàdi.Bîshqàrish màydîni dàstur tîmînidàn ishlîv bårilàdi.

� Àõbîrîtlàr màydînigà 46 bàytdàn 1500 bàytgàchà àõbîrîtkirishi mumkin. Àgàrdà pàkåtdà 46 bàytdàn kàm àõbîrîtbo‘lsà, àõbîrîtlàr màydînining qîlgàn qismini to‘ldiruv-chi bàytlàr egàllàydi. IEEE 802.3 stàndàrtigà ko‘rà pàkåttàrkibidà màõsus to‘ldiruvchi màydîn àjràtilgàn (paddata), àgàrdà àõbîrît 46 bàytdàn uzun bo‘lsà to‘ldiruvchimàydîn 0 uzunlikkà egà bo‘làdi.

1.1.2-ràsm. Ethernet tàrmîq pàkåtining tuzulishi (ràqàmlàr bàytlàr sînini ko‘rsàtàdi)

Boshlanish

Boshlanish

Jo‘natuvchiningmanzili

Priambula

Qabul qiluvchiningmanzili

Oxiri

8 6 6 2 46...1500 4

Axborotlar

Nazorat bitlari yig‘indisi

�

�

�

� �

�


� Nàzîràt bitlàr yig‘indisining màydîni (FCS – FrameChech Segvence) pàkåtning 32 ràzryadli dàvriy nàzîràtyigindisidàn ibîràt (CRC) và u pàkåtning to‘g‘ri uzàtil-gànligini àniqlàsh uchun ishlàtilàdi.

Shundày qilib, kàdrning minimàl uzunligi 64 bàytni (512bit) tàshkil qilàdi (priàmbulàsiz pàkåt). Àynàn shu kàttàlik tàr-mîqdàn signàl tàrqàlishini ikki hissà ushlànish màksimàl qiymà-tini 512 bit îràlig‘idà àniqlàb båràdi (Ethernet uchun 51,2 mks,Fast Ethernet uchun 5,12 mks).

Turli tàrmîq qurilmàlàridàn pàkåtning o‘tishi nàtijàsidàpriàmbulà kàmàyishi mumkinligini stàndàrt nàzàrdà tutàdi vàshuning uchun uni hisîbgà îlinmàydi. Kàdrning màksimàluzunligi 1518 bàyt (12144 bit, ya’ni 1214,4 mks Ethernet uchun,Fast Ethernet uchun esà 121,44 mks). Bu kàttàlik muhim bo‘lib,uni tàrmîq qurilmàlàrining bufår õîtirà qurilmàlàrining sig‘iminihisîblàsh uchun và tàrmîqning umumiy yuklàmàsini bàhîlàshdàfîydàlànilàdi.

10 Mbit/s tåzlikdà ishlîvchi Ethernet tàrmîg‘i uchunstàndàrt to‘rttà àõbîrît uzàtish muhitini àniqlàb bårgàn:

� 10 BASE 5 (qàlin kîàksiàl kàbål);� 10 BASE 2 (ingichkà kîàksiàl kàbål);� 10 BASE-T (î‘ràlgàn juftlik);� 10 BASE-FL (îptik tîlàli kàbål);

Uzàtish muhitini rusumlàsh 3 elåmåntdàn tàshkil tîpgànbo‘lib: «10» ràqàmi, 10 Mbit/s uzàtish tåzligini bildiràdi, BASEso‘zi yuqîri chàstîtàli signàlni mîdulyatsiya qilmàsdàn uzàtish-ni bildiràdi, îõirgi elåmånt tàrmîq qismini (sågmåntini) ruõsàtetilgàn uzunligini ànglàtàdi: «5» — 500 måtrni, «2» — 200måtrni (àniqrîgi, 185 måtrni) yoki àlîqà yo‘lining turini: «T» –î‘ràlgàn juftlik (twisted pair, âèòàÿ ïàðà), «F» – îptik tîlàlikàbål (fiber optic, îïòîâîëîêîííûé êàáåëü).

Õuddi shuningdåk 100 Mbit/s tåzlik bilàn ishlîvchi FastEthernet uchun hàm stàndàrt uch turdàgi uzàtish muhitini bål-gilàb bårgàn:

� 100 BASE – T4 (to‘rttàli î‘ràlgàn juftlik);� 100 BASE – Tx (ikkitàli î‘ràlgàn juftlik);� 100 BASE – Fx (îptik tîlàli kàbål).

10


Bu yårdà «100» sîni uzàtish tåzligini bildiràdi (100 Mbit/s),«T» — hàrfi î‘ràlgàn juftlik ekànini ko‘rsàtàdi, «F» — hàrfi îptiktîlàli kàbål ekànini ànglàtàdi.

100BASE-Tx và 100BASE-Fx rusumidàgi kàbållàrni bir-làshtirib 100BASE-Õ nîm bilàn yuritilàdi, 100BASE-TÕ làrniesà 100BASE-T dåb bålgilànàdi.

Bu yårdà biz àytib o‘tishimiz kåràkki Ethernet tàrmîg‘i îpti-màl àlgîritmi bilàn hàm, yuqîri ko‘rsàtkichlàri bilàn hàmbîshqà stàndàrt tàrmîq ko‘rsàtkichlàridàn àjràlib turmàydi.Låkin yuqîri stàndàrtlàshtirilgànlik dàràjàsi bilàn, tåõnikvîsitàlàrini judà ko‘p miqdîrdà ishlàb chiqàrilishi bilàn, ishlàbchiqàruvchilàr tîmînidàn kuchli qo‘llànishi shàrîfàti tufàylibîshqà stàndàrt tàrmîqlàrdàn Ethernet tàrmîg‘i kåskin àjràlibturàdi và shuning uchun hàm hàr qàndày bîshqà tàrmîqtåõnîlîgiyasini àynàn Ethernet tàrmîg‘i bilàn sîlishtirilàdi.

1.2. TOKEN-RING TÀRMÎG‘I

1985-yili IBM firmàsi tîmînidàn Token-Ring tàrmîg‘i tàk-lif qilindi (birinchi vàriàntlàri 1980-yillàrdà sàvdîgà chiqàril-gàn). Token-Ring tàrmîg‘ining vàzifàsi IBM firmàsi ishlàbchiqàràyotgàn hàmmà turdàgi kîmpyutårlàrni (îddiy shàõsiykîmpyutårlàrdàn tî kàttà EÕM gàchà) birlàshtirish edi.Kîmpyutår tåõnikàsini dunyo miqyosidà eng ko‘p ishlàbchiqàruvchi và eng îbro‘li IBM firmàsi tîmînidàn tàklif qi-lingàn Token-Ring tàrmîg‘igà e’tibîr qilmàslikning sirà hàmilîji yî‘q, àlbàttà. Muhimi shundàki, hîzirgi vàqtdà Token-Ringxàlqàrî stàndàrt IEEE 802.5 sifàtidà màvjud. Bu hîlàt Token-Ring tàrmîg‘ini Ethernet tàrmîq màvqeyi bilàn bir o‘ringàqo‘yadi, àlbàttà.

IBM firmàsi o‘z tàrmîg‘ini kång tàrqàlishi uchun hàmmàtàdbir và chîràlàrni àmàlgà îshirdi: tàrmîq hujjàtlàri bàtàfsiltàyyorlàb tàrqàtildi, hàttî àdàptårlàrni prinsipiàl sõåmàsigàchàbu hujjàt tàrkibigà kiritildi. Nàtijàdà ko‘p firmàlàr, màsàlàn 3SÎM, Novell, Western Digital, Proteon kàbi fîrmàlàr àdàp-tårlàrni ishlàb chiqàrishgà kirishdilàr. Àytgànchà, màõsus shutàrmîq uchun và shuningdåk IBM PC Network bîshqà tàr-mîqlàri uchun Net BIOS kîntsåpsiyasi ishlàb chiqilgàn. Àvvàl

11


12

ishlàb chiqilgàn PC Network tàrmîg‘idà NetBIOS dàsturidààdàptårdà jîylàshgàn dîimiy õîtiràdà sàqlàngàn bo‘lsà, Token-Ring tàrmîg‘idà esà NetBIOS emulyatsiya dàsturi qî‘llànilgàn,bundày shàkldà qî‘llànilishi àlîhidà qurilmà õususiyatlàrigàîsîn mîslàshuv imkînini båràdi và shu bilàn birgà yuqîribîsqich dàsturlàri bilàn hàm mîslàshishni tà’minlàb båràdi.

Token-Ring qurilmàlàrini Ethernet qurilmàlàri bilànsîlishtirilsà Token-Ring qurilmàlàri såzilàrli dàràjàdà qimmàt,chunki àõbîrît àlmàshinuvini bîshqàrishning muràkkàb usullàriqî‘llànilgàn, shuning uchun bu tàrmîq nisbàtàn kàm tàrqàlgàn.Låkin kàttà kîmpyutårlàr bilàn ulàngàndà àõbîrît uzàtishningkàttà intånsivligi zàrur bo‘lgàn vàqtdà, tàrmîqqà egà bo‘lishvàqti chågàràlàngàn vàziyatdà Token-Ring tàrmîg‘idàn fîy-dàlànish o‘zini îqlàydi, àlbàttà.

Tàshqi ko‘rinishidàn «yulduz» tîpîlîgiyasini eslàtsà hàmkiToken-Ring tàrmîg‘idà «hàlqà» tîpîlîgiyasidàn fîydàlànilgàn.Bu àlîhidà îlingàn îbyåktlàr (kîmpyutårlàr) tàrmîqqà to‘g‘riulànmày, màõsus kînsåntràtîrlàr yoki egà bo‘lishning ko‘p stàn-siyali qurilmàlàri (MSAU yoki MAU — Multistation AccessUnit, ìíîãîñòîíî÷íûå óñòðîéñòâà äîñòóïà) yordàmidàulànàdilàr. Shuning uchun tàrmîq jismînàn yulduz — hàlqàtîpîlîgiyasidàn tàshkil tîpgàn bo‘làdi (1.2.1-ràsm). Hàqiqàtdàesà bàribir hàlqàgà birlàshtirilgàn bo‘làdilàr, ya’ni ulàrdàn hàrbiri àõbîrîtni bir tàràfdàgi qo‘shnisidàn îlib, ikkinchi tàràfidàgiqo‘shnisigà uzàtàdilàr.

1.2.1-ràsm. Token-Ring tàrmîg‘ining yulduzsimîn àylànà tîpîlîgiyasi

MAUMAU

MAU

MAU


13

Kînsåntràtîr (MÀU) hàlqàgà àbînåntlàr ulànishini màr-kàzlàshtirish, buzilgàn kîmpyutårni î‘chirib qo‘yish, tàrmîqishini nàzîràt qilish kàbi ishlàrni àmàlgà îshirish imkîninibåràdi (1.2.2-ràsm). Kàbålni kînsåntràtîrgà ulàsh uchun màõ-sus ràz’yomlàr ishlàtilàdi, ulàr àbînånt tàrmîqdàn uzilgànhîlàtdà hàm dîimiy ulàngàn hàlqà hîsil qilish imkîniyatinibåràdi. Tàrmîqdà kînsåntràtîr bittà bo‘lishi mumkin, buhîldà hàlqàgà fàqàt kînsåntràtîrgà ulàngàn àbînåntlàrginàulànàdi.

1.2.2-ràsm. Token-Ring tàrmîq àbînåntlàrini kînsåntràtîr

(MAU) yordàmidà hàlqàgà ulàsh

Àdàptårni kînsåntràtîrgà ulàydigàn hàr bir kàbål (adaptercable) tàrkibidà ikkità turli tàràfgà yo‘nàltirilgàn àlîqà yo‘limàvjud. Õuddi shundày ikki tàràfgà yo‘nàltirilgàn àlîqà yo‘limàgistràl kàbål tàrkibigà kiruvchi (nath cable, ìàãèñòðàëüíûéêàáåëü) àlîqà vîsitàsi bilàn kînsåntràtîrlàr o‘zàrî ulànib, hàlqàtàshkil qilàdi (1.2.3-ràsm), vàhîlànki bittà bir tîmîngàyo‘nàltirilgàn kàbål yordàmidà hàm hàlqàni tàshkil qilishmumkin (1.2.4-ràsm).

Boshqa

MAUga

Boshqa

MAUga

Ulangan

abonentlar

Uzilgan

abonent

Kînsåntràtîr (MÀU)


14

1.2.3-ràsm. Kîntsåntràtîrlàrni ikki àlîqà yo‘li îrqàli birlàshtirish

MAU 2

MAU 2

MAU 1

MAU 1

MAU 3

MAU 3

1.2.4-ràsm. Kîntsåntràtîrlàrni bir tîmînlàmà àlîqà yo‘li

îrqàli birlàshtirish

Kînsåntràtîr tuzilish jihàtidàn àlîhidà blîk tàriqàsidà jihîz-làngàn bo‘lib, u sàkkiztà ràz’yomlàrdàn ibîràt, kîmpyutårlàrniàdàptår kàbåli yordàmidà ulàsh uchun và ikki chåtidà ikkitàràz’yom îrqàli màgistràl kàbållàr yordàmidà bîshqà kînsån-tràtîrlàr bilàn ulànish uchun qulày qilib jihîzlàngàn ko‘rinishdàishlàb chiqàrilàdi. (1.2.5-ràsm). Dåvîrgà o‘rnàtilàdigàn và stîlustigà jîylàshtirishgà mo‘ljàllàngàn vàriàntlàri hàm màvjud.


15

1.2.5-ràsm. Token-Ring kîntsåntràtîri (8228 MAU)

Bir nåchà kînsåntràtîrlàrni kînstruktiv jihàtdàn guruhgàbirlàshtirish mumkin, klàstår (cluster), uning ichidà àbînåntlàrhàm bir hàlqàgà birlàshàdilàr. Klàstårlàrdàn fîydàlànish birmàrkàzgà ulàngàn àbînåntlàr sînini îshirish imkîniyatiniyaràtàdi (màsàlàn, klàstår tàrkibidà ikkità kînsåntràtîr bo‘lgànhîldà, abînåntlàr sînini 16 tàgàchà yåtkàzish mumkin).

IBM Token-Ring tàrmîg‘idà àõbîrît uzàtish muhiti sifàtidààvvàligà î‘ràlgàn juftlikdàn fîydàlànilgàn, låkin kåyinchàlikkîàksiàl kàbålgà mo‘ljàllàngàn qurilmàlàr và shuningdåk FDDIstàndàrtidàgi îptik tîlàli kàbållàr hàm qî‘llànildi. Î‘ràlgàn juft-lik kàbållàrni ekrànlànmàgàni (UTP) và shuningdåk ekràn-làngàni (STP) qî‘llànilàdi.

Token-Ring tàrmîg‘ini àsîsiy ko‘rsàtkichlàri quyidàgilàrdànibîràtdir:

� IBM 8228 MÀU tipidàgi kînsåntràtîrlàr sîni – 12 tà;� tàrmîqdà àbînåntlàrning màksimàl sîni – 96 tà;� àbînånt và kînsåntràtîrlàr o‘rtàsidàgi kàbålning màksimàl

uzunligi – 45 måtr;� kînsåntràtîrlàr o‘rtàsidàgi kàbålning màksimàl uzunligi –

45 måtr;� hàmmà kînsåntràtîrlàrni ulîvchi kàbålning màksimàl

uzunligi–120 måtr;� àõbîrît uzàtish tåzligi – 4 Mbit/s và 16 Mbit/s.

Hàmmà ko‘rsàtkichlàr ekrànlàshtirilmàgàn î‘ràlgàn juftlikishlàtilgàn hîlàt uchun kåltirilgàn. Àgàrdà àõbîrît uzàtish muhi-ti o‘zgàrsà, tàrmîq ko‘rsàtkichlàri hàm o‘zgàrishi mumkin.Màsàlàn, ekrànlàngàn î‘ràlgàn juftlik ishlàtilgàn tàqdirdààbînåntlàr sîni 260 tàgàchà yåtishi mumkin (96 tà o‘rnigà),kàbålning uzunligi 100 måtrgàchà uzàyadi (45 måtr o‘rnigà),


kînsåntràtîrlàr sîni 33 tàgà ko‘pàyadi, kînsåntràtîrlàrni ulîvchikàbålning to‘liq uzunligi 200 måtrgàchà yåtàdi. Îptik tîlàlikàbåldàn fîydàlàngàndà kînsåntràtîrlàrni ulîvchi kàbål uzun-ligini 1 kilîmåtrgàchà îshirish mumkin bo‘làdi.

Ko‘rib turibmizki Token-Ring tàrmîg‘i Ethernet tàrmîg‘igàqàràgàndà tàrmîqning ruõsàt åtilgàn uzunligi và shuningdåk tàr-mîqqà ulànàdigàn àbînåntlàr sîni bo‘yichà hàm bållàshàîlmàydi. IBM firmàsi o‘z tàrmîg‘ini Ethernet tàrmîg‘igàmunîsib ràqîbàtchi sifàtidà qàràydi.

Token-Ring tàrmîg‘idà àõbîrît uzàtish uchun Màn-chåstår II kîdining vàriànti qî‘llànilàdi. Õuddi hàr qàndày yul-duzsimîn tîpîlîgiyalàri kàbi bu tàrmîqdà hàm håch qàndàyqo‘shimchà elåktr mànbàyi bo‘yichà mîslàsh và tàshqi yårgàulàsh tàdbirlàri kåràk emàs, àlbàttà.

Kàbålni tàrmîq àdàptårigà ulàsh uchun DIN turidàgi tàshqi9 kîntàktli ràz’yomdàn fîydàlànilàdi. Ethernet àdàptåri kàbi,Token-Ring àdàptåri hàm o‘z plàtàsidà mànzillàrni sîzlàsh vàsiståmà shinàsini uzish uchun mîslàmàlàri bîr. Ethernet tàr-mîg‘ini àdàptårlàr và kàbål bilàn qurish mumkin bo‘lsà,Token -Ring tàrmîg‘ini qurish uchun kînsåntràtîrlàr xàrid qilibîlish kåràk. Bu esà Token-Ring tàrmîq qurilmàlàri nàrõiniîshiràdi.

Bir vàqtning o‘zidà Ethernet tàrmîg‘igà qàràgàndà Token-Ring tàrmîg‘i kàttà yuklàmàlàrni yaõshi ko‘tàrà îlàdi (30 – 40%ko‘p) và kàfîlàtlàngàn tàrmîqqà egà bo‘lish vàqtini tà’minlàydi.Bu õususiyat màsàlàn, ishlàb chiqàrishgà mo‘ljàllàngàn tàr-mîqlàr uchun eng zàrur hisîblànàdi, chunki tàshqi hîdisàlàrgàsåkin e’tibîr qilish jiddiy buzilish hîlàtlàrigà îlib kålishimumkin.

Token-Ring tàrmîg‘idà tàrmîqqà egà bo‘lishninng màrkår-li usuli qî‘llànilàdi, ya’ni hàlqà bo‘ylàb hàr dîim màrkårhàràkàtdà bo‘làdi và àbînåntlàrning õîhlàgàni o‘z pàkåtlàriniungà qo‘shib uzàtishlàri mumkin. Shundàn tàrmîqning engkàttà àfzàlligi kålib chiqàdi, ya’ni kînflikt hîlàt bo‘lmàydi.Låkin bundàn quyidàgi kàmchilik hàm kålib chiqàdi, màrkårnibutunligini nàzîràt qilib turishi lîzimligi và tàrmîqning ish-làshini hàr bir àbînåntgà bog‘liq ekànligi (àbînånt kîmpyutåribuzilgàn hîldà, àlbàttà u hàlqàdàn uzilishi shàrtligi).

Màrkårning butunligini nàzîràt qilish uchun àbînåntlàrdàn

16


17

birîrtàsi àjràtilàdi (u àktiv mînitîr dåb nîmlànàdi). Uningqurilmàlàri bîshqà qurilmàlàrdàn håch qàndày fàrq qilmàydi,låkin uning dàsturiy vîsitàlàri tàrmîqdàgi vàqt nisbàtini nàzîràtqilib turàdi và lîzim bo‘lgàndà yangi màrkår hîsil qilàdi. Àktivmînitîrni tàrmîq o‘tkàzish dàvridà kîmpyutårlàrdàn birini tàn-lànàdi. Àgàrdà àktiv mînitîr birîr sàbàb tufàyli ishdàn chiqsà,màõsus måõànizm ishgà tushib, bîshqà àbînåntlàr (zàxiràdàgimînitîr) yangi àktiv mînitîr tàyinlàshgà qàrîr qilàdilàr.

Màrkår — bu bîshqàrish pàkåti bo‘lib, uchtà bàytdàn ibîràt-dir (1.2.6-ràsm): bîshlàng‘ich tàqsimlîvchi bàyt (SD-StartDelimiter, áàéò íà÷àëüíîãî ðàçäåëèòåëÿ), egà bo‘lishnibîshqàrish bàyti (AC – Access Control) và îõirgi tàqsimlàgichbàyti (ED – End Delimiter). Bîshlàng‘ich tàqsimlàgich và îõir-gi tàqsimlàgich nàfàqàt nîl và birlàr kåtmà-kåtligi, màõsusko‘rinishdàgi impulslàrni o‘z tàrkibigà îlàdi.

Bîshlàng‘ich tàqsim-làgich (1 bàyt)

Îõirgi tàqsimlàgich(1 bàyt)

Egà bo‘lishnibîshqàrish (1 bàyt)

1.2.6-ràsm. Token-Ring tàrmîq màrkårining o‘lchàmi

Tàqsimlàgichlàrning bu shàrîfàti uchun ulàrni pàkåtningbîshqà bàytlàrigà håch qàchîn àràlàshtirib yubîrilmàydi.Tàqsimlàgichlàrning to‘rttà biti qàbul qilingàn kîdlàshtirishdànîl qiymàtgà egà bo‘lsà, qîlgàn to‘rttà bitlàr qiymàtiMànchåstår II kîdigà to‘g‘ri kålmàydi: ikki bit îràlig‘idà signàl-ning bir qiymàti sàqlànib tursà, qîlgàn ikkità bit îràlig‘idàbîshqà qiymàt sàqlànàdi. Qàbul qiluvchi qurilmà sinõrîsignàl-ning bundày yî‘qîlgànini îsînginà bilib îlàdi. Bîshqàrish bàytito‘rttà màydîngà bo‘lingàn (1.2.7-ràsm): uchtà bit nàvbàto‘rnàtish biti, bittà bit mînitîr biti và uchtà bit zàxirà biti.Nàvbàt biti àbînåntlàr pàkåtlàrigà yoki màrkårgà nàvbàt bål-gilàsh uchun kåràk (nàvbàt 0 dàn 7 gàchà bo‘lib, 7 eng yuqîriya’ni eng birinchi nàvbàtni bildirsà, 0 esà eng pàstki, ya’ni engîõirgi nàvbàtni bildiràdi). Àbînånt màrkårgà o‘z pàkåtini, o‘zi-ning nàvbàt nîmåri bilàn màrkår nàvbàti to‘g‘ri yoki kàttàbo‘lgàn hîldà qo‘shà îlàdi. Bit màrkåri – bu màrkårgà pàkåt


18

qo‘shilgànmi yoki yî‘qmi ko‘rsàtib båràdi (1—màrkår pàkåtsizekànligini bildirsà, 0 – màrkår pàkåtli ekànligini ko‘rsàtàdi).Mînitîr biti– birgà o‘rnàtilgàn bo‘lsà, bu màrkår àktiv mînitîrtîmînidàn uzàtilgànligidàn õàbàr båràdi. Zàxiràlàsh bitiàbînåntgà tàrmîqqà kålàjàkdà egà bo‘lish huquqini bànd qilishuchun ishlàtishgà imkîn båràdi, ya’ni õizmàt ko‘rsàtishnàvbàtigà turish uchun kåràkdir.

1.2.7-ràsm. Egàlikni bîshqàrish bàytining o‘lchàmi

Token-Ring pàkåt fîrmàti 1.2.8-ràsmdà kåltirilgàn.Bîshlàng‘ich và îõirgi tàqsimlàgichlàrdàn và shuningdåk egàbo‘lishni bîshqàrish bàytidàn tàshqàri, pàkåt tàrkibigà pàkåtnibîshqàrish bàyti, uzàtish và qàbul qilish qurilmàlàrining tàrmîqmànzili, àõbîrîtlàr, nàzîràt bitlàr yig‘indisi và pàkåt hîlàtiniko‘rsàtuvchi bàytlàr kiràdi.

1.2.8-ràsm. Token-Ring tàrmîq pàkåtining o‘lchàmi (màydîn uzunliklàri baytdà bårilgàn)

7 6 5 4 3 2 1 0� �

qabul qiluvchining manzili

paketni boshqarish

ega bo‘lishniboshqarish

boshlang‘ichtaqsimlagich

Navbat o‘rnatishbitlari

Market biti

Zaxiralash bitlari

Monitor biti

1 1 1 6 6 46...1500 4 1 1

axborotlar

nazorat bitlari yig‘indisi oxirgi

taqsimlagich

paketningholati

� � � � � � � �

bitlari

� �

�


Pàkåt màydînlàrining vàzifàsi quyidàgilàrdàn ibîràtdir:

� bîshlàng‘ich tàqsimlîvchi (SD) – bu pàkåtni bîshlànishbålgisi;

� egà bo‘lishni bîshqàrish bàyti (AC) – bu màrkårdàqàndày màqsàddà fîydàlànilsà, bu yårdà hàm õuddi shu;

� pàkåtni bîshqàrish bàyti (FS – Frame Control) pàkåt(kàdr) turini àniqlàydi;

� pàkåtni jo‘nàtuvchi và qàbul qiluvchini îlti bàytli mànzilistàndàrt fîrmàtli 3.2-bîbdà ko‘rib chiqilgàn;

� àõbîrîtlàr màydîni, uzàtilàdigàn àõbîrîtni yoki àõbîrîtàlmàshinuvini bîshqàrish buyruqlàrini o‘z tàrkibigà îlàdi;

� nàzîràt bitlàr màydîni 32 ràzryadli pàkåtni dàvriy nàzîràtbitlàr yig‘indisi (CRC);

� îõirgi tàqsimlîvchi pàkåtni tàmîm bo‘lgànligini bildiràdi.Bundàn tàshqàri u uzàtilàyotgàn pàkåt îràliq pàkåti yokiuzàtilàyotgàn pàkåtlàrning îõirgisi ekànligini àniqlàydi vàshuningdåk, pàkåtni õàtîligi hàqidàgi bålgi hàm màvjud(buning uchun màõsus bit àjràtilgàn);

� Pàkåt hîlàtini bildiruvchi bàytning vàzifàsi: qàbul qiluvchiqurilmà tîmînidàn pàkåt qàbul qilingànligi và õîtiràsigàyozilgànligi hàqidàgi mà’lumît bo‘làdi. Uning yordàmidàpàkåt jo‘nàtuvchi pàkåti mànzilgà båõàtî yåtib bîrgànligihàqidà mà’lumît îlàdi yoki õàtî qàbul qilingàn bo‘lsàqàytàdàn uzàtish õàbàrini îlàdi.

Qàyd qilib o‘tish lîzimki, uzàtilàdigàn bir pàkåt tàrkibidàruõsàt etilgàn àõbîrîtning kàttàligi, Ethernet tàrmîg‘igà nis-bàtàn tàrmîq ish unumdîrligini îshirish uchun hàl qiluvchi îmilbo‘lib qîlishi mumkin. Nàzàriy jihàtdàn 16 Mbit/s uzàtish tåzli-gi uchun, àõbîrît màydînining uzunligi 18 Kbàytgà yåtishimumkin, kàttà hàjmdàgi àõbîrîtlàrni uzàtishdà bu ko‘rsàtkichmuhim. Låkin hàttî 4 Mbit/s tåzlikdà hàm Token-Ringqî‘llànilgàn tàrmîqqà egà bo‘lishning màrkår usuli shàrîfàtibilàn hàqiqàtdà tåzkîr Ethernet (10 Mbit/s) tàrmîg‘igàqàràgàndà kàttà tåzlikkà erishàdi, àyniqsà, kàttà yuklàmàlàrdà(30–40 % yuqîri) CSMA/CD usulning kàmchiliklàri, ya’nikînflikt hîlàtlàrni hàl qilishgà ko‘p vàqt sàrflànishi pànd båribqo‘yadi.

19


Token-Ring tàrmîg‘idà îddiy pàkåt và màrkårdànbîshqà yanà màõsus bîshqàrish pàkåti hàm jo‘nàtilishimumkin, u uzàtishlàrni uzish uchun õizmàt qilàdi. U õîh-làgàn vàqtdà và àõbîrît îqimining õîhlàngàn jîyidà uzàti-lishi mumkin. Bu pàkåt hàmmàsi bo‘lib ikkità bir bàytlimàydînni tàshkil qilàdi.

Token-Ring tàrmîg‘ini tåzligi yuqîri bo‘lgàn vårsiyalàridà(16 Mbit/s và undàn hàm yuqîri) màrkårni ertà tàshkil qilishusuli (ETR – Early Token Release) qî‘llànilgàn. U tàrmîqniunumsiz ishlàtilishigà yo‘l qo‘ymàydi. ETR usulining mà’nîsi,màrkårgà ulàngàn o‘z pàkåtini jo‘nàtib bo‘lishi bilàn hàr qàndàyàbînånt tàrmîqqà yangi bo‘sh màrkår hîsil qilib uzàtàdi, ya’nihàmmà bîshqà àbînåntlàr o‘z pàkåtlàrini uzàtishni îldingiàbînånt pàkåtini uzàtib bo‘lishi bilànîq bîshlàshlàri mumkin(màrkårni butun hàlqà bo‘ylàb hàràkàt qilib kålishini pîylàb tur-màsdàn).

1.3. CAN VÀ ARCNET TÀRMÎQLÀRI

Stàndàrt CAN (Controller Area Network) àvtîmîbil sànîàtiuchun (1970-yillàrdà) Robert Bosch kîmpàniyasi tîmînidànGårmàniyadà ishlàb chiqàrilgàn. CAN tàrmîg‘i kåtmà-kåtkànàllàr àlîqàsigà mo‘ljàllàngàn. Î‘ràlgàn juftlik kàbållàridàgi(yoki îptik kàbåldàgi) àlîqàning bàjàrilishidà, stàndàrt fiziksàthdàgi prîtîkîllàrni và MAC và LLC sub bîsqichlàrniàniqlàydi. Tàrmîqning bàrchà elåmåntlàri tång huquqli và umu-miy kànàlgà qo‘shilgàn bo‘làdi. Signàllàrning sàthlàri prîtîkîl-làr bilàn nîrmàllàshtirilmàgàn. CAN dà NRZ (Non Return toXero) turdàgi kîdlàshtirish qî‘llànilgàn. Signàturà bîshi (SOF)và îõiri (EOF) ni àniqlàsh uchun bit-stàfingdàn fîydàlànilàdi.Hîzirgi vàqtdà EC dà àvtîmîbil tàrmîg‘i uchun yangi prîtîkîlishlàb chiqàrilmîqdà. U ståråî àudiî và vidåî signàllàrni sifàtliuzàtish imkînini bårib, mîbil tålåfîn tàrmîg‘i và intårnåt bilànishlàshni tà’minlàdi. Prîtîkîlning o‘tkàzish qîbiliyati 45 Mbit/sdàn ibîràt.

CAN tàrmîg‘ining yuqîri ishînchliligi và àrzînligi ishlàbchiqàrish và fàn uchun yaõshi yangilik bo‘ldi. Tàrmîq hàqiqiyvàqt màsshtàbidà àõbîrîtlàrni yozish và bîshqàrish uchunmo‘ljàllàngàn. Undàn bîshqà màqsàdlàrdà hàm fîydàlànish

20


21

mumkin. CAN kànàli ko‘plikdà egà bo‘lishning dåtåktîrlàngànto‘qnàshuvlàr (CSMA/CD — Carrier Sense Multiple Accesswith Collision Detection, àíàëîãè÷íî Ethernet) qîidàsini ish-làb chiqàdi. Tàrmîq bittà sågmåntdàn ibîràt bo‘lishi hàmmumkin. Tàrmîq ISO 11898 stàndàrtigà mîs bo‘lib, kàbållàri-ning biridà uzilish bo‘lgànidà hàm u ishlàsh imkîniyatigà egàbo‘làdi. Kànàlning ishlàsh tåzligi dàsturlàshtirilàdi và 1 Mbit/sgàchà bo‘lishi mumkin. Àrbitràjning distruktiv sõåmàsi umumiykànàlgà egà bo‘lishni tà’minlàydi. Hîzirgi vàqtdà stàndàrtningàrbitràj uzunlikdàgi màydîni 11 bit (2.0à) và 29 bit (2.0b,kångàytirilgàn vårsiyasi) làrdàn ibîràt bo‘lgàn ikkità vårsiyasidànfîydàlànilàdi. Àrbitràj kîdi bir vàqtning o‘zidà kàdrning idån-tifikàtîri bo‘lib hisîblànàdi và tàrmîq initsiàlizàtsiyasiningfàzàsidà bårilàdi. Bir vàqtning o‘zidà ikkità àrbitràj elåmåntidànkàdrlàrni uzàtishdà bitlàr bo‘yichà «I» o‘tkàzuvchi sõåmàdànfîydàlànilàdi, bundà dîminànt hîlàtidà màntiqiy «0» bo‘làdi.Musîbîqàdà g‘îlib bo‘lgàn elåmånt kàdr uzàtishni dàvîmettiràdi, màg‘lub bo‘lgàni esà kànàl bo‘shàshini kutib turàdi.Îbyåktning kîd-àdråsi (CAN elåmånti) qo‘shib ulàgichlàryordàmidà bårilàdi.

Kànàl bo‘sh bo‘lsà, ulàngàn iõtiyoriy elåmånt kàdr uzàtilishjàràyonini bîshlàshi mumkin. CAN tàrmîg‘idà àõbîrît kàdri-ning fîrmàti yåttità màydîndàn ibîràt bo‘làdi (1.3.1-ràsm).

Ma’lumotlar kadri

Boshqarishkodi

Passivkanal

Boshqarishdominantkodi biti

(SAF = 0)

Chegaralovchi biti

Chegaralovchi biti

Arbitrajkodi 11 bit

DLC4 bit

Ma’lumot-lar 0—8

bayt

CRG15 bit

RTR

r0

R1

ACK EOF INT

�

�

�

��

�

1.3.1-ràsm. 1 2.0à CAN stàndàrt àõbîrît kàdri


22

Kàdr bîshlàng‘ich kàdrning dîminànt biti bilàn bîshlànàdi(màntiqiy nol, SOF – star of frame). Undàn so‘ng 11 bitdàn (buràzryadlàr id-28, ..., id-18 nîmlàrgà egà) ibîràt àrbitràj màydîni(kàdr idåntifikàtîri) bo‘làdi và RTR (remote transmissionrequest) màsîfàdàgi so‘rîvni uzàtish biti bilàn tugàydi. Àõbîrîtkàdridà RTR=0, so‘rîvdà esà RTR=1 gà tång bo‘làdi. Yettitàid-28, id-22 bitli qiymàtlàr bir vàqtning o‘zidà 1 gà tångbo‘lmàydi. Birinchi bo‘lib id-28 biti uzàtilàdi. DLC (DataLength Code; màydîn bitlàri dc13—dc10 nîmlàrgà egà) mày-dîni mà’lumîtlàr màydînining uzunligi màydînining bàytlàrdà-gi kîdni o‘z ichigà îlàdi. Undàn so‘ng jîylàshgàn mà’lumîtlàrmàydînidà esà o‘zgàruvchining uzunligi yoki håch nàrsàbo‘lmàsligi mumkin. CRC – bu qàytàriluvchi nàzîràt yig‘indisi.Jàvîb màydîni (ack) ikki bitdàn ibîràt bo‘làdi, undàn birinchibiti bîshlàng‘ich (màntiqiy 0) và ikkinchisi, màntiqiy 1bîsqichigà egà bo‘làdi. Yakuniy EOF màydîni (end of frame)yåttità birlik bitlàrdàn ibîràt. Îõirgi INT màydîni uchtà birlikbitlàrdàn ibîràt. Bundàn so‘ng esà nàvbàtdàgi kàdrni ko‘rishimizmumkin. CAN tàrmîg‘ining kångàytirilgàn àõbîrît kàdri 1.3.2-ràsmdà kåltirilgàn.

Ma’lumotlar kadri

Boshqarishkodi

Passivkanal

Chegaralovchi biti

Chegaralovchi biti

Kadridentifika-tori 11 bit

Kadridentifika-tori 18 bit

DLC4 bit

Ma’lumot-lar 0—8

bayt

CRG15bit

SRR IDE

SOF

ACK EOF INT

�

�

�

��

�

r0

R1

��

RTR

1.3.2-ràsm. Kångàytirilgàn àõbîrît kàdri 2.0b CAN

Bir bitli SRR (substitute remote request) sub màydîni àrbit-ràj màydînigà (kàdr idåntifikàtîri) qo‘shilgàn và hàr dîim1 kîdidàn ibîràt bo‘làdi. IDE (identifier extension) sub màydînkångàytirilgàn màydînning idåntifikàtsiyasi uchun õizmàt qilàdi.


23

Bundà idåntifikàtîr bålgilàngàn jîyning àdråsi hisîblànmàydi.Turli õil idåntifikàtîrlàr sîni 2.0a vårsiyadà 2032 tà, 2.0b vår-siya uchun esà 500 mln gàchà ko‘tàrilàdi.

Àgàrdà bir vàqtning o‘zidà bir nåchtà elåmånt kàdr uzàtish-ni bîshlàshgà hàqli bo‘lsà, u hîldà kàdr uzàtish huquqi kàdridåntifikàtîri tîmînidàn bårilàdigàn nàvbàt bo‘yichà uzàtilàdi.Àrbitràj måõànizmi àõbîrît và vàqt yo‘qîlmàsligigà kàfîlàt bå-ràdi.

Màsîfàviy so‘rîv kàdri stàndàrt và kångàytirilgàn fîr-màtlàrdà bo‘lishi mumkin. Ikkàlà hîldà hàm u îltità màydîngàegà bo‘làdi: SOF, àrbitràj màydîni, bîshqàrish màydîni, CRC,ACK màydîni và EOF.

SOF màydîni, àrbitràj màydîni, bîshqàrish màydîni, CRC,ACK màydîni và EOF hàmdà àõbîrîtlàr shundày kîdlànàdiki,båshtà bir õil bit kåtmà-kåt pàydî bo‘lgàndà àõbîrît îqimigàtåskàri bit jîylàshtirilàdi. 0000000 kîdi 00000100 kîdgà, vàshuningdåk 1111110 kîdi 11111010 kîdigà o‘zgàrtirilàdi. Buqîidà CRC — àjràtuvchi, ACK và EOF màydîni và shuningdåk,õàtîlik hàqidàgi và to‘lish õàbàrlàrigà tågishli emàs. Õàtîliklàr-ning båsh õil turi màvjuddir (1.3.1-jàdvàl).

1.3.1-jàdvàl.

Õàtîliklàr turi

Tàvsifi

Uzàtuvchi elåmånt shinàning hîlàti uzàtilàyot-gàn jîygà mîs emàsligini àniqlàdi.

Kîdlàshtirish qîidàsi buzildi.

Qàbul qiluvchi elåmånt nàzîràt yig‘indisiningõàtîligini àniqlàdi.

Kàdr fîrmàti buzilgànligi àniqlàndi.

ack màydînining birinchi biti nîto‘g‘riligiàniqlàdi.

Õàtîlik turi

bit error

stuff error

CRC error

form error

Acknowledgmenterror

Bir bitni uzàtishgà àjràtilgàn nîminàl vàqt o‘z ichigà to‘rttàvàqt hududini îlàdi: sync_seg, prop_seg, phase_seg1,phase_seg2 (1.3.3-ràsm).


24

1.3.3-ràsm. Bir bit uzàtish dàvrining vàqt qismlàri

Kànàlni àõbîrît o‘tkàzish õususiyatini uning uzunligigàbîg‘liqligi 1.3.2-jàdvàldà kåltirilgàn.

1.3.2-jàdvàl

Bit uzatishning normal vaqti

SYNC SEG PROP SEG PHASE SEG2PHASE SEG1

Stroblashnuqtasi

�

�

�

��

�

�

��

�

Kànàl uzunligi måtrdà Tàrmîqni o‘tqàzish õususiyati Kbit/s dà

100 500

200 250

500 125

6000 10

CAN tàrmîqlàridà 9, 6 va 5 kîntàktli ràz’yomlàr ishlàtilàdi.Ràz’yom turi và uning ko‘rsàtkichlàri stàndàrt tîmînidànchågàràlànmàgàn. Ràz’yom turi HLP (High Layer Protocol)prîtîkîli îrqàli àniqlànàdi.

ArcNET

ARCNET — (attached resource computing network) –1977-yili datapoint kîrporàtsiyasi tîmînidàn màhalliy tàr-mîqlàrgà lîyihàlàshtirilgàn stàndàrt. Bu tàrmîq màrkårli shinàg‘îyasigà và 2.5 Mbit/s àlîqà àlmàshish tåzligidà shinàtîpîlîgiyasi yoki hàlqà tîpîlîgiyasi ishlàtilish mumkinligigà


25

àsîslàngàn. Tàrmîq àktiv và pàssiv qàytàrgichlàrning àtrîfidàhîsil qilinàdi (HUB). Àktiv qàytàrgichlàr (îdàtdà 8 kànàlli) bir-biri bilàn, pàssiv qàytàrgich/ràzvåtvitållàr hàmdà ishchi stànsiya(PK) bilàn ulànàdi. 93 Îm li kîàksiàl kàbål (RG-62, BNCràz’yom) yordàmidà àmàlgà îshrilgàn bundày ulànishlàr uzunli-gi 600 måtrgàchà yåtishi mumkin. Î‘ràlgàn juftlik (RS 485) vàîptik tîlàli kàbållàrdàn hàm fîydàlànish mumkin. Pàssiv4-kirishli qàytàrgich uchtà ishchi stànsiyasini ulàshgà imkînbåràdi và kàbållàr uzunligi 35 måtrgàchà bo‘lishi mumkin, 1-kirish esà hàr dîim àktiv qàytàrgich ulànishi uchundir. Pàssivqàytàrgichlàr bir-biri bilàn ulànà îlmàydilàr. Àktiv qàytàrgichlàrpîg‘înàli tuzilish hîsil qilishi mumkin. Tàrmîqdà ish stàn-siyalàrining màksimàl sîni 255 tàgà tång bo‘làdi. Ko‘p sågmåntlitàrmîq kàbålning uzunligi 7 km àtrîfidà bo‘làdi. 1.3.4-ràsmdàArcNET tàrmîqning ulànish sõåmàsigà misîl kåltirilgàn (uziqchiziq bilàn àktiv qàytàrgich yoki màrshrutizàtîrlàr bilàn ulàni-shi mumkinligi ko‘rsàtilgàn).

Aktiv qaytaruvchi

Aktiv qaytaruvchi

Passivqaytaruvchi

EVM EVM

EVM

Passivqaytaruvchi

Passivqaytaruvchi

EVM EVM

EVM

EVM EVM

EVM

1.3.4-ràsm. ArcNET tàrmîqning tîpîlîgik sõåmàsi

Bîshqà tàrmîqlàr bilàn (màslàn, Ethernet, Token-Ring yokiInternet) màõsus shlyuzlàr, ko‘priklàr yoki màrshrutizàtîrlàryordàmidà ulànàdi. Tàrmîqdàgi hàr bir elåmåntgà nîyob mànzilbålgilànàdi, u 1—255 îràlig‘idà bo‘làdi. ArcNET stàndàrti ikkiõil uzunlikdàgi pàkåtlàr bilàn ishlàshni nàzàrdà tutgàn:

26

yoki 506. Bu tàrmîqning bîshqà tàrmîqlàrdàn fàrqi – pàkåtsàrlàvhàsining uzunligi 3—4 bàytni tàshkil qilàdi. ArcNET dàgihàmmà pàkåtlàrning bàrchà ràzryadlàri 1 bo‘lgàn bàytdàn bîsh-lànàdi. ArcNET dà fàqàt 5 turli pàkåtlàr ishlàtilàdi: pàkåt màrkår(itt-tàklif). Bundày pàkåtni îlgàn ish stànsiyasi birîr àõbîrîtnijo‘nàtishi mumkin, bo’sh bufårni so‘ràsh (FBE — free bufferenquire). Bu qàbul qiluvchining imkîniyatlàrini àniqlàsh uchunõizmàt qilàdi. Qàbulni tàsdiqlàsh (ACK), FBE gà jàvîbàn àniqqàbul bo‘lgàndà jo‘nàtilàdi. Qàbul õàtî bo‘lgàn tàqdirdà inkîrtàsdig‘i (NAK) jo‘nàtilàdi. Pàkåt tàrkibi àõbîrîtdàn, qàbulqiluvchining và jo‘nàtuvchining mànzilidàn hàmdà nàzîràtyig‘indisidàn tàshkil tîpàdi.

Jo‘natuvchi

Qabul qiluvchi

Surish

ID protokol

Qism bayrog‘i

Tartib bo‘yichasoni

Mijoz ma’lumot-lari (256 ni 4oktetga surish)

ID protokol

Qism bayrog‘i


Mijoz ma’lumot-lari (512 ni 4oktetga surish)

ID protokol

OxFF bayrog‘i

To‘ldiruvchiOxFF

ID protokol

Qism bayrog‘i


Mijoz ma‘lumot-lari (512 ni 8oktetga surish)

Jo‘natuvchi

Qabul qiluvchi

0

Surish

Jo‘natuvchi

Qabul qiluvchi

0

Surish

Qisqa kadr Uzun kadr Maxsuskadr

Oktetlarda maydon uzunligi

Ishlatilmaydi (3 oktetga surish)



1

1

1

1

1

1

2

1

1

2

1.3.5-ràsm. ARCNET kàdrlàr fîrmàti


27

ArcNET tàrmîg‘i õàbàrlàrni qismlàb (ANSI 878.2) vàpàkåtlàrni inkàpsulyatsiyalàsh (ansi 878.3) imkînini bårib,bîshqà prîtîkîllàrning tàlàblàrigà jàvîb bårà îlàdi.

Hàmmà kàdrlàr àppàràt sàrlàvhàdàn bîshlànib, fîydàlànuv-chining àõbîrîti bilàn tamîm bo‘làdi, ulàrning bîshlànishidàhàr dîim dàsturiy sàrlàvhà bo‘làdi. Àppàràt và dàsturli sàr-làvhàlàrning o‘rtàsigà to‘ldiruvchi kiritilishi nàtijàsidà pàkåtlàruzunligini dîimiy bir õil qilinàdi. Bu to‘ldiruvchini intårfåys dàs-tur såzmàydigàn dàràjàdà îlib tàshlàydi. Qisqà kàdrlàr 0—249bàyt fîydàli àõbîrîtgà egà bo‘làdi. Uzun kàdrlàr 253 dàn 504bàytgà egà bo‘lishi mumkin. 250, 251 yoki 252 bàyt àõbîrîtibo‘lgàn kàdrlàr bilàn ishlàsh imkîniyatigà egà bo‘lish uchunmàõsus fîrmàt (exception) kiritilgàn. ArcNET ning bu fîr-màtlàri 1.3.5-ràsmdà kåltrilgàn.

Bu pàkåtlàr àmàliy dàsturiy tà’minît ko‘ràdigàn shàkldàbårilgàn, shu sàbàbli bundày ko‘rinish bà’zi hîllàrdà «bufårli»dåb yuritilàdi. Tàrmîqdà pàkåtlàr birîz bîshqàchà ko‘rinishgàegà bo‘làdi: àõbîrît yotqizilàdigàn jîy idåntifikàtîri ikki màrtàyozilàdi, surilish màydîk và prîtîkîl idåntifikàtîri îràlig‘idàgito‘ldiruvchi esà umumàn uzàtilmàydi. ArcNET uzun tàshqipàkåtlàrni và õàbàrlàrni kichik qismlàrgà bo‘lish imkîniyatimàvjud, qismlàrning màksimàl sîni 120 tàgà yåtishi mumkin.ArcNET tàrmîqlàri àrzînligi và o‘rnàtilishining îsînligi hàmdàfîydàlànish qulàyligi bilàn àjràlib turàdi.

1.4. FDDI TÀRMÎQLÀRI

Îptik tîlàli kàbåldàn fîydàlànilgàn ko‘p tàrqàlgàn tàrmîq(Fast Ethernet ni hisîbgà îlmàgàndà) FDDI. FDDI (fiber dis-tributed data interface, ISO 9314-1, rfc-1512, -1390, -1329) –Àmårikà stàndàrtlàsh institutining (ANSI) stàndàrti, ISO o‘zgà-rishsiz qàbul qilingàn. Prîtîkîl 100 Mbit/s àõbîrîtni jismîniyuzàtish tåzligigà hisîblàngàn và tugunlàr îràsidàgi màsîfà 2 kmyoki undàn ko‘p bo‘lgàndà, tàrmîqning jàmi uzunligi 100 kmgàchà bo‘lgàn hîllàrgà mo‘ljàllàngàn. Tàrmîqdà õàtîlikchàstîtàsi 10—9 dàn îshmàydi. FDDI tîpîlîgiyasidà juft hàlqàsõåmàsidàn fîydàlànilgàn (1.4.1-ràsm. A, B, C, D và E hàrflàribilàn stànsiya – kînsåntràtîrlàr bålgilàngàn). Hàlqà sõåmàsiîptik tîlàli kàbållàr uchun yagînà yåchimdir (nuqtà-nuqtàsõåmàsini hisîbgà îlmàgàndà).


28

1.4.1-ràsm. FDDI juftlik hàlqà sõåmàsi

Tàrmîqqà egà bo‘lish uchun màõsus màrkårdàn fîydàlànilà-di (Token-Ring—IEEE 802.5 prîtîkîlining rivîjlàntirilgàni).FDDI tàrmîg‘i màhàlliy tàrmîq màgistràllàrini yaràtishdào‘zigà tång kålàdigàn tàrmîq tîpilmàydi, bu esà butunlàyyangi – tàsvirlàrgà và gràfiklàrgà intåràktiv màsîfàviy ishlîvbårish imkîniyatini tug‘diràdi.

Îdàtdà qurilmàlàr ikkàlà hàlqàgà bir vàqtning o‘zidàulànàdilàr (DAS – dual attached station). Ko‘pinchà fàqàt birhàlqà àktiv (birlàmchi), låkin birîr elåmånt ishdàn chiqishihîlàtidà ikkinchi hàlqà hàm àktivlàshàdi, buning nàtijàsidà tizimmustàhkàmligi îshàdi và buzilgàn qismni àylànib o‘tishimkîniyati hîsil bo‘làdi. Stànsiyani fàqàt bittà hàlqàgà ulàsh

IP/ARP

802.2 llc

FDDI MAC

FDDIPHY

FDDIPMD

1.4.2-ràsm. FDDI prîtîkîl bîsqich îsti


29

imkîni hàm ko‘zdà tutilgàn (SAS – single attached station), buesà såzilàrli dàràjàdà àrzîndir. Bu hàlqàgà 500 das và 1000 sasulàsh mumkin. Sårvår và mijîz turli intårfåyslàrgà egàdirlàr.

Àõbîrît kànàllàrigà IEEE 802.2 logical link control (LLC)prîtîkîllàri yordàmidà õizmàt ko‘rsàtilàdi. Nàtijàdà quyidàgiprîtîkîl ståkigà egà bo‘làmiz (1.4.2-ràsm).

MAC (media access control) bîsqich tàrmîq muhitigà egàbo‘lishni bålgilàydi. PHY (physical layer protocol) bîsqichkîdlàsh/dåkîdårlàsh, sinõrînlàsh, kàdrlàr hîsil qilish và bîshqàprîtsåduràlàrni bàjàràdi. PMD (physical layer medium) bîsqichitrànpîrt muhit ko‘rsàtkichlàrini, mànbà qiymàtini, õàtîlikchàstîtàsini bîshqàràdi và îptik qismlàr hàmdà ràz’yomlàrgàqo‘yilàdigàn tàlàblàrni bålgilàydi. MAC và PHY bîsqichlàrîràsidàgi intårfåysning blîk sõåmàsi 1.4.3-ràsmdà kåltirilgàn.

Sinxronlash bloki

Uzatishni boshqarish

bloki

4 bit

Kodlovchi: 4B/5B

5 bit

NRZI-Kodlovchi

Optik uzatkich

Chiquvchi optik tola

4 bit

Dekoderlovchi 4B/5B

5 bit

Bufer

Optik qabul qiluvchi

Kiruvchi optik tola

Takt generatori

125

MGtsda

� �

�

�

�

�

��

�

�

�

�

�

��

�

1.4.3-ràsm. FDDI intårfåysining sõåmàsi


30

FDDI tàrmîg‘idàn jo‘nàtilayotgàn ip – dåytîgràmmàlàr,ARP – so‘rîv và jàvîblàr 802.2 LLC và SNAP pàkåtlàrigàinkàpsulyatsiyalàsh kåràk (subnetwork access protocol; 1.4.4-và1.4.5-ràsmlàr), jismîniy bîsqichdà esà FDDI MAC gà.

MAC HEADER

DSAP=K1 SSAP=K1 Boshqarish

ID protokol yoki Org-kod=K2 Etner Type

�

FDDI MAC

802.2 LLC

802.2 SNAP

16 1 1 6(2) 6(2) 4(8) 2(4)

PreambulaStart

taqsimlov-chisi

Boshqa-rish

Jo‘natuv-chi adres

Belgilanganadres

CRCMa’lumot

Oxirgi ajratuvchi/Kadr holati (3—4 bayt)

1.4.5-ràsm. FDDI prîtîkîl pàkåtining fîrmàti

FDDI màrkårli egà bo‘lishdàn fîydàlànàdi, pàkåt-màrkårfîrmàtining ko‘rinishi 1.4.6-ràsmdà kåltirilgàn. Hàlqàningo‘lchàmigà qàràb undà bir nåchà màrkårlàr hàràkàtdà bo‘lishimumkin.

PreambulaBelgilangan

ajratuvchiKadrni

boshqarish maydoni

Oxirgi

ajratuvchi

16 2 2 1

1.4.6-ràsm. Kàdr-màrkår fîrmàti

1.4.4-ràsm. Bà’zi pàkåt sàrlàvhàlàrining tuzilishi


31

1.4.7-ràsm. Màhàlliy tàrmîqlàrni o‘tkàzish tåzligini FDDI hàlqàsidànfîydàlànib îshirish sõåmàsi

Ikkità FDDI hàlqàsini 1.4.7—ràsmdà ko‘rsàtilgàni kàbi bir-biri bilàn ko‘prik yoki màrshrutizàtîr yoràdàmidà birlàshtirishmumkin.

Segment 1Segment 2

Segment 3

Sud tarmoqqa

�

�

�

Segment 3

�

�

�

FDDI

FDDI

1.4.7-ràsmdà àõbîrît îqimlàrini bir-birigà tà’sirisiz FDDItàrmîg‘ini bir nåchà sub tàrmîqlàrgà egà bo‘lish và umumiysårvårgà chiqish sõåmàsi kåltirilgàn.


32

Nazorat uchun savollar va topshiriqlar

1. Mahalliy hisoblash tarmoq ta’rifi.2. Mahalliy tarmoqning boshqa tarmoqlardan farq qiluvchi belgilari

nimalardan iborat? 3. Global tarmoq ta’rifi. 4. Server ta’rifini aytib bering. 5. Mijoz ta’rifi qanday? 6. Mahalliy tarmoq texnologiyasi nimadan iborat? 7. Nechta va qanday asosiy topologiyalar mavjud?8.«Shina» topologiya afzalliklari nimadan iborat? 9. «Shina» topologiya kamchiliklari nimadan iborat?10. «Yulduz» topologiya afzalliklari nimadan iborat?11. «Yulduz» topologiya kamchiliklari nimadan iborat?12. «Halqa» topologiya afzalliklari nimadan iborat?13. «Halqa» topologiya kamchiliklari nimadan iborat? 14. Boshqa qanday topologiyalarni bilasiz? 15. Topologiya tushunchasining ko‘p ma’noliligi nimadan iborat?


33

2-B Î B. TRÀNSPÎRT PRÎTÎKÎLLÀRI

2.1. IPX/SPX PRÎTÎKÎLLÀRI

IPX prîtîkîli tizimidà dåytîgràmmalàrni o‘zgàrtirish uchunmo‘ljàllàngàn. U NetWare sårvårlàri và îõirgi stànsiyalàro‘rtàsidàgi àlîqàni tà’minlàydi. IPX dåytîgràmmalàrining màk-simàl o‘lchàmi 576 bàytni tàshkil etàdi, bundàn 30 bàytinisàrlavhà (çàãîëîâîê) egàllàydi. Dåytîgràmmalàrni uzàtishgàmo‘ljàllàngàn tàrmîq pàkåtlàrni kåràkli màsîfàgà uzàtishnità’minlàb båràdi. IPX pàkåtlàri bàrchàgà mà’lum uzàtishimumkin. Bàrchàgà mà’lum màydîn 0õ14 turdàgi qiymàtniqàbul qilishi kåràk, bålgilàngàn tàrmîq àdråslàri lîkàl tàrmîqbilàn mîs tushishi kåràk và bu hîldà bålgilàngàn elåmånt àdråsi0õffffff qiymàtni qàbul qilàdi.

Îriginàl Novell trànspîrt prîtîkîli, måning nàzàrimdàushbu tàrmîq rivîjigà yordàm bårmàydi. Trànspîrt và màrshrutprîtîkîllàrini qàytà îriyåntirlàshgà ulgurmàslik – ståk, ya’niprîtîkîllàr ishining kåchikishi, tàniqli TCP/IP yangi ko‘ri-nishidàgi tàrmîqdà bàrhàm tîpgàn.

Ethernet tàrmîg‘i bo‘yichà uzàtilàyotgàn IPX pàkåtlàri birqànchà hàr õil fîrmàtlàrdà bo‘lishi mumkin. Ulàrdàn eskirîg‘i«802.3» nîmlisi Novell dà ishlàtilàdi (Novell tàrmîg‘i intåg-ràtsiyasi và intårnåt hàqidàgi àõbîrîtlàrni RFC-1234, -1420,-1553, -1634, -1792 hujjàtlàrdàn tîpish mumkin). Îõirgi vår-siyadàgi fîrmàt dåb dàstur tàklif qilgànidåk «802.2»ni îlishimizmumkin. Yanà Ethernet II dåb àtàluvchi idåîlîgiya bo‘yichàTCP/IP gà birmunchà yaqinrîq bo‘lgàn fîrmàti hàm ishlàtilàdi.NetWare dà tàrmîq – bu màntiqiy kànàl, bundà bir-birigà yaqinbo‘lgàn elåmåntlàr, ya’ni bir-biri bilàn o‘zàrî tà’sirgà egàbo‘lgàn elåmåntlàrdàn fîydàlànilàdi. Dåmàk, sårvårdà bàjàri-làyotgàn jàràyonlàr IPX tàrmîg‘i ichigà kiritilgàn hisîblànàdi.Ethernet II turdàgi tàrmîqning bàrchà fîydàlànuvchilàri IPXmàntiqiy tàrmîqni tàshkil qilàdi. Birginà 802.3 turdàgi tàrmîq-ning bàrchà fîydàlànuvchilàri turli õil IPX tàrmîg‘ining elåmån-ti sifàtidà qàràlàdi. Turli õil tàrmîq stàndàrtlàri uchun fîrmàtlàrpàkåtlàrini tàqqîslàsh 2.1.1-ràsmdà kåltirilgàn.

2—3891


34

Nazorat yig‘indisi

Paket uzunligi

Jo‘natmalarni Paket turi

boshqarish

Belgilangan element adresi

Jo‘natuvchi element adresi

2.1.1-ràsm. Tàrmîq pàkåtlàrining fîrmàtlàri

Ràsmdàn ko‘rinib turibdiki, turli õil qîidàlàrgà àsîslàngànvà lîkàl tàrmîqdà bu fîrmàtlàr bir-birining ishigà to‘sqinlikqilmàydi. IPX sàrlàvhà tur yoki uzunlik màydînidàn kåyinbîshlànàdi.

NetWare sårvårlàri shundày kînfiguràtsiyadà bo‘lishi kåràk-ki, ulàr hàr õil turdàgi pàkåtlàrdàn fîydàlànà îlishsin và hàr õilturdàgi tàrmîqlàr bilàn àlîqà qilà îlish imkîniyatigà egà bo‘lsin.IPX sårvår màrshrutizàtîr funktsiyasini hàm bàjàrà îlàdi. IPXpàkåtining sàrlàvhà fîrmàti 2.1.2-ràsmdà ko‘rsàtilgàn.Sàrlàvhàdàn kåyin mà’lumîtlàr jîylàshgàn, ulàrning hàjmi pàkåtuzunligi màydînidàgi kîd bilàn àniqlànàdi và 0 dàn 546 bàytdiàpàzîndà bo‘làdi.

Ethernet II IEEE 802.3 IPX

Belgilangan joyningadresi

Jo‘natuvchiningadresi

Turi

Yuqori sathdagima’lumotlar

CRC



Uzunligi

Sarlavha 802.2

Ma’lumotlar 802.2

CRC



Uzunligi

IPX ma’lumotlar

CRC

0

2

4

6

18

Maydonning birinchi bayt nomeri

� OxFFFF

2.1.2-ràsm.

IPX pàkåti

sàrlavhàsi-

ning fîrmàti


Nàzîràt yig‘indisi màydîni (2 bàyt) 0xffff gà tång bo‘lib IPXdràyvår îrqàli o‘rnàtilàdi. Bu esà nàzîràt yig‘indisi ishlàbchiqilmàgànligini bildiràdi. Dàsturdà Ethernet II, ieee 802.2 vàEthernet SNAP kàdrlàri bilàn ishlàgàndà nàzîràt yig‘indisi mày-dînidàn fîydàlànish mumkin và ieee 802.3 kàdri bilàn ishlàshuchun esà tàqiqlànàdi. Bu chåklîvlàrni 4.2.1.1-ràsmgà murîjàatqilish îrqàli îsînrîq tushunish mumkin. Nàzîràt yig‘indisi IPXdåytîgràmmalàr mà’lumîtlàri màydîni bilàn esà håch qàndàyàlîqàgà egà emàs. NetWare sårvårdà nàzîràt yig‘indisi bilàn ish-làsh uchun Set cnable IPX checksum=n buyrug‘i bårilàdi. Buyårdà n — nàzîràt yig‘indisi ishlàtilgànligini ko‘rsàtàdi. n — qiy-màtning imkîniyatlàri và uning vàzifàsi 2.1.1-jàdvàldà bårilgàn.

2.1.1-jàdvàl

n-kîd Sårvårdàgi bålgilànishi (vàzifàsi).

0 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilmàydi.

1 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilàdi, àgàrdà kliyåntgà qulày bo‘lsà.

2 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilishi kåràk.

Bu hàm kliyånt uchun.

0 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilmàydi (dàstur tàklif qilgànidåk).

1 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilàdi, fàqàt nàvbàtgà egà emàs.

2 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilàdi và nàvbàtgà egà bo‘làdi.

3 Nàzîràt yig‘indisi ishlàtilishi kåràk.

Pàkåt uzunligi màydînidà (2 bàyt) sàrlàvhà qo‘shilib, pà-kåtdàgi bàytlàr sînidàn ibîràt bo‘làdi và 30 dàn (fàqàt sàrlàvhà)576 gàchà îràliqdà bo‘lishi mumkin. Àniqlik kiritàdigàn bo‘lsàkIPX pàkåtining màksimàl uzunligi 518 bàytgà tång, fàqàtpàkåtlàrni màrshrutizàtîrlàr îrqàli uzàtilgàndà, qàchînki LIP(Large internet packet - tàrmîqlàràrî kàttà pàkåtlàrni àyirbîsh-làsh prîtîkîli) prîtîkîli ishlàtilmàsà màksimàl uzunlik 576bàytgà tång bo‘lishi mumkin. Novell råglàmåntàtsiyasidàkålishilgàn hîldà pàkåt uzunligi fàqàt tîq qiymàtlàrni qàbul qi-lishi mumkin. Dàsturi bu màydîn hàqidà qàyg‘urmàsà hàm

35


bo‘làdi, buni IPX prîtîkîlining o‘zi kåràkli mà’lumîtlàr bilànto‘ldiràdi. Jo‘nàtmàlàrni bîshqàrish màydînigà (1bàyt) pàkåtnijo‘nàtishdàn îldin nîlgà tång bo‘lgàn IPX dràyvåri o‘rnàtilàdi.Hàr bir màrshrutizàtîr bu màydîn qiymàtini 1 qiymàtgàko‘pàytirib båràdi. Àgàrdà pàkåt 15 tà màrshrutizàtîrlàrdàno‘tgàn bo‘lsà, nàvbàt bilàn pàkåt tàrmîqdàn o‘girilàdi(bu esàTCP/IP prîtîkîlidàgi TTL – yashàsh vàqti màydînining ànàlî-gi). Jo‘nàtmàlàrni bîshqàrish màydîn lîkàl tàrmîqdà màrshrut-làrning îptimizàtsiyasi uchun ishlàtish mumkin. Àgàrdà stànsiyafàqàt sub tàrmîqqà qo‘shni bo‘lgàn sårvår bilàn àlîqà qilsà, uniu yårgà o‘tkàzilàdi và màrshrutizàtîr nàgruzkàsi kàmàytirilàdi.Pàkåt turi màydîni (1 bàyt) àmàliy dàsturlàr îrqàli o‘rnàtilàdi.IPX prîtîkîlidàn fîydàlàngàndà bu màydîndà nîl (yoki 4)bo‘lishi kåràk. SPX prîtîkîli ishlàtilgàndà — 5, NCP (Netwarecore protocol) prîtîkli esà 17 bo‘lishi kåràk.

Bålgilàngàn elåmåntining àdråsi và jo‘nàtuvchi elåmåntàdråsi màydînidà 12 bitli invaddr_1 strukturàlàri bo‘làdi. Bustrukturà 4 bàytli tàrmîq àdråsini (Novell tàrmîg‘i o‘rnàtilàyot-gàndà àdministràtîr tîmînidàn o‘rnàtilàdi), 6 bàytli elåmåntàdråsi (fizik àdrås, tàrmîq intårfåysini yaràtuvchilàr tîmînidànbårilàdi) và 2 bàytli diskriptîr bog‘lîvchilàri (socket, dàsturlàrniàdråslàsh, pàkåtlàrni qàbul qilish, dàstur bilàn to‘ldirilishiuchun zàrur hisîblànàdi). Sårvårdà àdråslàngàn pàkåtlàr Netware3.x yoki 4.x làrdà qàbul qilib îluvchi àdrås màydînidà0õ00 00 00 00 00 01 kîd bo‘làdi (àgàrdà ulàr sårvår bo‘lsà, ànàlîgkîdi jo‘nàtuvchi àdrås màydînidà yozilgàn bo‘làdi,). Qàbul qilibîluvchi (ïîëó÷àòåëü) elåmånt àdråsi Ethernet yoki Token-Ringlàrdà intårfåysni tàrmîqdàgi fizik àdråsigà yoki àgàrdà sårvårbîshqà sub tàrmîqdà jîylàshgàn bo‘lsà, lîkàl màrshrutizàtîrningfizik àdråsigà tång bo‘làdi. Bog‘lîvchilàr (socket) pàkåtlàrni qàytàishlàshni bîshqàrish uchun ishlàtilàdi. Àgàrdà EHM jàràyonuchun îchiq bog‘lîvchi, ya’ni àdråslàngàn bo‘lsà, u bàrchàuchun mà’lum pàkåtni qàbul qilib îlàdi. Bundày sàbàblàrgà ko‘ràbir õil bog‘lîvchili hàr õil turdàgi pàkåtlàrni ikkità dàsturdàjo‘nàtish imkîniyatini îldini îlish uchun màõsus qîidàlàrni qàbulqilish kåràk. Àniq màqsàdlàr uchun IPX prîtîkîl yordàmidàbog‘lîvchilàrning nîmårlàri qàtîri zàxiràdà yig‘ilgàn:

2 – prîtîkîl jàvîblàrni bog‘lîvchi;3 – õàtîlàrni qàytà ishlîvchi.

36


Àyrim NetWare uchun kåràk bo‘lgàn nîmårlàr hàm jîyîlgàn:

0õ451 NetWare (NCP – netware core protocol) prîtîkîlyadrîsi.

0õ452 Õizmàtlàr (SAP — service advertising protocol) hàqidàõàbàr bårish uchun NetWare prîtîkîli.

0õ453 NetWare màrshrut prîtîkîli (RIP — routing informationprotocol).

0õ455 Netbion prîtîkîlining pàkåti.0õ456 NetWare diàgnîstikà prîtîkîli.0õ457 Såriyalàsh pàkåti (serialization).

Bog‘lîvchi dåskriptîrlàr ishchi stànsiyalàr uchun dinàmikhîlàtdà bårilàdi và 0õ4000-0õ8000 îràliqdà bo‘làdi. TCP/IPprîtîkîlidàn fàrqli o‘làrîq IPX tàrmîq yoki intårfåys uchunqàyd qilingàn àdråslàri bo‘lmàydi. Bu ishchi stànsiyaning màr-shrutizàtîrlàrdàn o‘zining tàrmîq nîmårini îlàdi. Ulàrbog‘làngàn bo‘làdi và elåmånt nîmåri sifàtidà Ethernet àdråsdànfîydàlànàdi. Dàstur pàkåtining turi và bålgilàsh elåmåntiningàdråsi màydînlàrini o‘rnàtish kåràk (to‘ldirilàdi), IPX dràyvåriesà qîlgàn màydînlàrni to‘ldiràdi. Pàkåt turi màydînining kîdqiymàti 2.1.2-jàdvàldà bårilgàn.

2.1.2-jàdvàl IPX turdàgi pàkåtning kîdlàri

Pàkåt Qiymàtiturlàri

0 Îdàtdàgi IPX pàkåti

1 Màrshrutli àõbîrît (RIP — routing information protocol) bilàn prîtîkîl

2 Jàvîb

3 Õàtîlik

4 Àõbîrîtli pàkåtlàr àlmàshuvi (PEP — Packet exchange protocol)

5 Kåtmà-kåt pàkåtlàr àlmàshuvi (SPX—Sequence packet exchange)

17 NetWare (NCP) prîtîkîllàri yadrîsi

20 Netbios nîmli pàkåti (bàrchà uchun mà’lum)

37


Dàstur IPX prîtîkîlidàn fîydàlànib àõbîrîtni uzàtish uchunpàkåt turi màydînigà 4 kîdini yozish kåràk. Màrshrutli àõbîrîtsårvår và màrshrut o‘rtàsidà uzàtilàdi. Dinàmik màrshrutliprîtîkîli RIP (routing information protocol Xerox IP stàndàr-tigà àsîslàngàn) îõirgi stànsiyalàrni àõbîrît bilàn tà’minlàb bårà-di. Bu esà màrshrutlàrni dinàmik bîshqàruvini îptimizàtsiyasiuchun zàrur hisîblànàdi. Màrshrutli àõbîrît jo‘nàtmàlàribàrchàgà mà’lum pàkåtlàr yordàmidà àmàlgà îshirilàdi. Ko‘ribturgànimizdåk Novell tàrmîg‘i muhim àhàmiyatgà egà bo‘lgànbàrchàgà mà’lum pàkåtlàr îqimining mànbàyi bo‘lib hisîblànà-di. Tàrmîq îbyåktining ànàlîgik ifîdàsi tàrmîq muhitidà bîshqào‘zgàrishlàr hàqidà xabar qilàdi, misîl uchun àõbîrîtlàrnimumkin bo‘lgàn xizmàtlàr hàqidà yåtkàzishlàr (SQP — serviceadvertisement protocol). SAP prîtîkîli elåmåntlàrgà àniq xiz-màtlàrni tàklif qilish (misîl uchun, fàyl — sårvårlàr yoki printår-sårvårlàr), o‘zining àdråsi hàqidà và mumkin bo‘lgàn xizmàt turlàrihàqidà õàbàr bårish imkîniyatlàrini båràdi. Àdministràtîr ànàshundày pàkåtlàr îqimini hàr dîim tàymår uchun àõbîrîtniyangilàsh buyrug‘ini bårish îrqàli bîshqàrish mumkin. Màr-shrutizàtîrlàr båshtà hîlàtdà màrshrut àõbîrîtlàrini jo‘nàtàdi:

— Initsiàlizàtsiya jàràyonidà (birîr-bir nàrsà yoki insînhàqidàgi àõbîrîtni so‘ràsh).

— Qàchînki bîshlàng‘ich màrshrut àõbîrîtlàr zàrur bo‘lgànhîllàrdà(misîl uchun buzilishi yoki màrshrut jàdvàllàrini ishdànchiqishi).

— Dàvriy màrshrut jàdvàllàrini yangilàsh uchun.— Màrshrutlàr kînfiguràtsiyasini o‘zgàrtirgàndà.— Màrshrutizàtîr buzilgàndà yoki î‘chirilgàndà.Tàrmîqdà pàkåtlàrni màrshrutlàsh îddiy hisîblànàdi. Hàr

bir màrshrutizàtîrning tàrmîq sågmånti 1 dàn fffffffe gàchàbo‘lgàn qiymàtlàrni o‘zlàshtiràdi. Hàr bir qurilmàlàr guruhi«Tàrmîq nîmåri» ni o‘zlàshtiràdi. Bu guruh tàrmîqdàgi bàrchàmàrshrutizàtîrlàrni o‘zidà àks ettiràdi. Pàkåtlàr guruh à’zîsidàn(bîshqà guruhdàn) îbyåktgà màrshrutizàtîr îrqàli uzàtilàdi.Màrshrutni àniqlàsh uchun lîkàl tàrmîqdà RIP màrshrutprîtîkîlidàn fîydàlànilàdi. NetWare RIP pàkåtining fîrmàti2.1.3-ràsmdà ko‘rsàtilgàn.

Jàvîblàrni dîlzàrb hîlàtgà o‘tkàzish 8 bàytdàn ibîràt 50tàgàchà màrshrut yozuvlàrdàn ibîràt bo‘lishi mumkin.

38


39

2.1.3- ràsm. NetWare dà RIP pàkåtining fîrmàti

Pàkåt turi màydînidà kîd bo‘làdi. Àgàrdà kîd 0õ0001bo‘lsà, bu so‘rîv và 0õ0002 bo‘lsà, jàvîb bo‘làdi. Tàrmîqàdråsi màydînigà àgàrdà u so‘rîv bo‘lsà, bålgilàngàn jîyningtàrmîqdàgi àdråsi yozilàdi. Àgàrdà màydîngà 0xff ff ff ffkîdi yozilgàn bo‘lsà, bu so‘rîv bàrchà mà’lum tàrmîqlàrgàtågishli bo‘làdi. Màqsàdgàchà qàdàmlàr sîni màydîni yagînàpàkåtlàr — jàvîblàr hîlàtidà màzmungà egà bo‘làdi. Bundàyhîllàrdà bu yårgà bàrchà pàkåt bålgilàngàn tàrmîqqà yåtibbîrgunigà qàdàr yo‘l bo‘ylàb o‘tishi kåràk bo‘lgàn màrshrut-làr sîni bo‘làdi. Tiklàrdàgi vàqt màydînining bir tiki 1/18såkundgà tång. Chiquvchi màrshrutizàtsiya prîtîkîliAppleTalk (RTMP) tàrmîg‘idà ishlàtilàdi. Novell dà tàr-mîqlàràrî màrshrutizàtsiya uchun NLSP g‘oyasi OSI và IPtàrmîqlàri uchun yaràtilgàn IS-IS (intermediate system –to-intermediate system) prîtîkîligà àsîslàngàn. NLSP dàqiymàtlàr qî‘ldà kiritilàdi. NLSP màrshrutizatîrlàri engqulày yåchimni tîpish (yo‘lni) uchun tàrmîq kàrtàsinito‘liqligichà sàqlàydi.

SAP (service advertising protocol) bàrchà sårvårlàrdànàõbîrît îlish uchun xizmàt qilàdi và quyidàgi so‘rîv và funk-siyalàrni qî‘llàb-quvvàtlàydi:

— SAP sårvisigà so‘rîv;— Sårvårni î‘chirilishi hàqidà mà’lum qilinàdi;— Jàvîblàr và bîshqà nàrsàlàr mînitîringi. Hàr bir NetWare nîmår và nîmgà egà bo‘làdi. Sårvår

nîmåri và uning nîmi bunday îbyåktning mà’lumîtlàrîmbîridà sàqlànàdi. SAP — sårvis so‘rîv pàkåti 2 bàytli

Paket turi

Tarmoq adresi

Maqsadgacha qadamlarsoni

Tiklardagi vaqt

Javoblarnidolzarb xolatigao‘tkazish 8 baytli50 tagachamarshrutyozuvlardan iborat bo‘lishimumkin

2 Maydondagi baytlar soni

4

2

2


pàkåt turidàn và 2 bàytli sårvår turidàn ibîràt. Pàkåt turimàydîni pàkåt sårvisning umumiy so‘rîvi (kîd=Îõ0003)yoki yaqin bo‘lgàn xizmàtlàr so‘rîvini (kîd=Îõ0001) àniqlàbbåràdi. Bu so‘rîvlàr/jàvîblàr sårvårlàr ro‘yõàtini tuzishgàxizmàt qilàdi. Sårvår turi màydînidà mumkin bo‘lgàn xizmàtkîdlàri, sårvis nîmlàri màydînigà egà sårvår àdråsiningushbu sårvår uchun nîyob xizmàtlàr nîmi kiritilàdi(màydînuzunligi 2.1.5-ràsmdà N gà tång). Tàrmîq àdråsi màydînisårvår àdråsini idåntifikàtsiya qiluvchi 4 bàytli ràqàmnio‘zidà àks ettiràdi. Elåmånt àdråsi màydîni sårvårning tàr-mîqdàgi àdråsini bildiràdi. NetWare xizmàti0õ00.00.00.00.00.01 àdråsini ko‘rsàtàdi. Bog‘lànuvchiningdiskriptîri màydîni bog‘lànuvchining kîdini, ya’ni sårvårdàfîydàlànilàdigàn kîdni bildiràdi. Îõirgi màydîn –sårvårgàchà bo‘lgàn qàdàmlàr sîni (trànzit tàrmîqlàr sîni),sårvår và kliyånt o‘rtàsidàgi màrshrutizàtîrlàr sînini bildirà-di. Sårvårni tàrmîqdà î‘chiràyotgàndà u bàrchàgà mà’lumhîldà «sårvår tî‘õtàdi» — SAP õàbàrini jo‘nàtishi kåràk.Õàbàrdà sårvår kîdi và uning to‘liq nîmi jîylàshgàn bo‘làdi.

SPX PRÎTÎKÎLI

SPX (Sequence Packet Exchange) và uning tàkîmil-làshtirilgàn mîdifikàtsiyasi ISO mîdåmidàgi 7 sàthli tràn-spîrt prîtîkîlini o‘zidà àks ettirgàn. Bu prîtîkîl pàkåtlàrniishînchli yåtkàzàdi (uzîqrîq ànàlîgi TCP). Pàkåtniyî‘qîtish yoki xàtîlik yuz bårsà, pàkåt qàytàdàn jo‘nàtilàdi.Qàytàrishlàr sîni dàstur tîmînidàn bårilàdi. SPX prîtîkîlidàbarchaga mà’lum bî‘lgàn multitàsking — àdråslàshko‘rilmàgàn. Qàchînki shårigi (pàrtnyor) àlîqàni tî‘õtàtsàSPX dà bu hîlàt bålgilànàdi. SPX pàkåtlàri IPX pàkåtidàyig‘ilàdi. Buning uchun IPX ning pàkåt turi màydînidà5 kîdi yozilàdi. 30 bàyt IPX pàkåtining sàrlàvhàsiniqo‘shgàn hîldà SPX pàkåtining sàrlàvhàsi hàr dîim 42 bàyt-ni tàshkil etàdi.

Bog‘lànishlàrni bîshqàrish màydîni pàkåtni siståmàli yokiàmàliy ekànligini àniqlàb båràdi. Bu màydîn virtuàl kànàldàmà’lumîtlàr îqimini bîshqàrish uchun qî‘llànilàdigàn SPX vàSP XII bir bitli bàyrîqlàrdàn tàshkil tîpàdi.

40


41

2.1.4-ràsm. SPX pàkåti sàrlàvhàsi fîrmàti

IPX paketining sarlavhasi

(30 bayt)

Bog‘lànishlàrni Mà’lumîtlàrbîshqàrish îqimining turi

Jo‘nàtuvchining idåntifikàtîri

Adres idåntifikàtîri

Ketma-ket raqam

îlingànligini tàsdiqlîvchi raqam

Buferlar soni

Maydonning birinchi bayt nomeri

0

30

32

34

36

38

40

�

Sàrlavhàni kångàytirish uchun zàxiràgà îlingànSPX II.

Qiymàti nîlgà tång bo‘lgàn àniqlànmàgàn mày-dîn.

SPX II (SIZ) so‘rîv/jàvîb o‘lchàmini tàsdiqlày-di, SPX uchun esà nîlgà tång bo‘lishi kåràk.

SPX II pàkåtining turi, SPX uchun esà nîlgàtång bo‘lishi kåràk.

Yakuniy àõbîrîtning chiqishi uchun (end-of-message) SPX kliyånti o‘rnàtilàdi.

(Attention) màõsus so‘rîvlàr (SPX qî‘llàb-quvvàtlànmàydigàn) uchun zàxiràgà îlingàn.

Pàkåt îlingànligini tàsdiqlîvchi so‘rîv uchuno‘rnàtilàdi. So‘rîvlàr và jàvîblàr SPX sàthidàqàytà ishlànàdi.

Àgàrdà pàkåt siståmàli bo‘lib, tàsdiqlàsh uchunxizmàt qilsà o‘rnàtilàdi. Dàstur bundày turdàgipàkåtlàrdàn fîydàlànmàydi.

0õ01 XHD

0õ02RES1

0õ04NEG

0õ08SPX 2

0õ10ÅÎM

0õ20ATN

0õ40ÀSK

0õ80SYS


Mà’lumîtlàr îqimining turi màydîni pàkåtdà jîylàshgànmà’lumîtlàr turini bildiràdi. Bu màydînning qiymàtlàri quyidàsànàb o‘tilgàn:

0õ00-0õ07 Kliyånt tîmînidàn àniqlànàdi và dàsturdà fîy-dàlànish mumkin.

0õ80-0õfb Kålàjàk uchun zàxiràgà îlingàn. 0õfc SPX II, so‘rîvni tàrtibli îzîd qilish. 0õfd SPX II, tàsdiqlàrni tàrtibli îzîd qilish.0õfe Yakuniy àlîqàni (end-of-connecntion)

ko‘rsàtàdi. Kànàl yopilgànidà îqim turi mày-dînidà yozilgàn mà’lumît kîdi ishtirîk etgànpàkåt SPX dràyvåri tîmînidàn kliyåntgàjo‘nàtilàdi.

0õff Àlîqà tugàgànligi hàqidàgi õàbàr îlingànini tàsdiqlàsh (end-of-connecntion-acknowledg-ment). Bu kîd bilàn pàkåt bålgilànàdi, bu esàyopilgànini tàsdiqlîvchi bo‘lib hisîblànàdi.

Jo‘nàtuvchi và îluvchi idåntifikàtîri màydînidà àõbîrîtàlmàshinuvidà qàtnàshuvchilàrni àniqlîvchi kîd bo‘làdi. Bu esààlîqà o‘rnàtilgàn dàqiqàdà SPX dràyvåri tîmînidàn o‘rnàtilàdi.Bog‘lànish so‘rîvidà bu màydîndà 0xffff kîd bo‘làdi. Bu mày-dîn pàkåtlàrni dåmultiplåksirlàshni tà’minlàsh uchun õizmàtqilàdi.

Kåtmà-kåt ràqàm màydîni bir yo‘nàlishdà jo‘nàtilgànpàkåtlàr sînini àniqlàb båràdi.

Tàsdiqlîvchi nîmår màydîni — bu SPX qàbul qilib îlishnikutàyotgàn, kåyingi pàkåtning kåtmà-kåt ràqàmi.

Bufårlàr sîni màydîni stànsiyagà mumkin bo‘lgàn bufårlàrsînini ko‘rsàtàdi (bufår 0 dàn bîshlàb ràqàmlànàdi và bittà bufårbittà pàkåtni qàbul qilàdi) và dàsturlàràrî mà’lumîtlàr îqiminibîshqàrishni tàshkil qilish uchun ishlàtilàdi.

SPX prîtîkîli birinchi pàkåtni îlingànligi hàqidàgi õàbàrniîlmàgunichà kåyingi pàkåtni jo‘nàtmàydi. Quyidàgigà e’tibîrbårish kåràkki, yåtàrli dàràjàdà kàttà bo‘lgàn, pàkåtlàrni o‘tishi-ni tà’minlîvchi tàrmîqni uzib-ulîvchi qurilmàlàr và màrshru-tizàtîrlàrdàn ibîràt LAN uchun tåõnik dàrchàgà riîya qilmàslikkàttà xàràjàtgà tushirishi mumkin. Îldindàn ko‘rib bo‘lmàydigàn

42


àlîqàning uzilish hîlàtidà SPX dà «qo‘riqchi it» àlgîritmimàvjud. Bu àlgîritm màõsus dàsturlàrdà tuzilàdi. Àgàrdà kànàl-ning istàlgàn yo‘nàlishidàgi birîr-bir tràfik qàtnàshmàsà bu dàs-tur àktiv hîlàtigà o‘tàdi. Bundày hîllàrdà dàstur màõsuspàkåtlàrni jo‘nàtà bîshlàydi và qàrshi tîmîndàn qîniqàrli jàvîbîlinsà, bu hîlàt tî‘õtàtilàdi. Àgàrdà pàrtnyor (qàrshi tîmîn,shårik) bålgilàngàn vàqtdà (RTT) jo‘nàtmàsà, pàkåtlàr jo‘nàtishqàytàrilàdi. Bu hîlàtdà endi RTT 50% gà îshirilàdi. RTTqiymàti max-retry-delay kàttàligidàn îshib kåtmàsligi kåràk,ya’ni dàstur tàklif qilgàn hîlàtdà uning qiymàti 5 såkundnitàshkil etàdi. Àgàr àlîqà tiklànmàsà, jo‘nàtuvchi bålgilàngànàdråsgàchà bîshqà màrshrutni qidiràdi. Mumkin bo‘lgàn uri-nishlàr sîni 1—255 (dastur taklif qilgan hîlàtdà — 10) îràliqdàbo‘lishi mumkin.

RTT qiymàti vàqt bo‘yichà yaqin màrshrutizàtîr jàvîbidànàniqlànàdi, îlingàn kàttàlikkà esà àyrim kînstàntàlàr qo‘shilàdi.Bu esà RTT ning hàr bir såssiyasi uchun mustàqil ràvishdààniqlànàdi. Ko‘p vàqtlàrdà kînstàntàlàr tàrmîq àdministràtîritîmînidàn bårilàdi.

SPX prîtîkîli bir vàqtning o‘zidà 100 dàn 2000 gàchà (dàs-tur tàklif qilgàn hîlàtdà 1000 gà tång) bog‘lànishni àmàlgàîshirish imkînini båràdi. SPX prîtîkîli (và tàrmîg‘i) kînfi-guràtsiya pàràmåtrlàri shell.ctg fàyllàridà sàqlànàdi.

1992-yildà SPX—SPX II làrning yangi vårsiyalàri ishlàbchiqilàdi. Uning tàkîmillàshuvi kàttà hàjmdàgi pàkåtlàr bilànishlàsh imkînini båràdi. Àvvàlrîq esà uzun SPX pàkåtlàribo‘làklàrgà (fràgmånt) àjràtilgàn và hàr bir bo‘làk birin-kåtin,ya’ni birinchisi qàbul qilib îlingànligi hàqidàgi õàbàrîlingànidàn kåyin ikkinchisi và h.k. tàrtibdà jo‘nàtilgàn. Buhîlàtni esà birîz sàmàràsiz ekànligini bilish qiyin emàs. StàndàrtSPX pàkåtlàri àlmàshinuvini o‘lchàmi bo‘yichà àmàlgà îshirishimkînini båràdi. Bu hîlàtdà fàqàtginà fîydàlànilàyotgàn tàrmîqmuhitining chågàràlàridàn chiqmàslik lîzim. Îlàylik Ethernetdà SPX II pàkåti 1518 bàyt uzunlikgà egà bo‘lishi mumkin.Bundàn tàshqàri SPX II dàrchàlàr tåõnîlîgiyasidàn fîydàlànishimkîniyatini yaràtdi. Bu tåõnîlîgiya yordàmidà pàkåtlàrni qàbulqilib îlingànligi hàqidàgi tàsdiqni kutmàsdàn kåyingi pàkåtlàrnijo‘nàtish mumkin bo‘làdi. Dàrchà o‘lchàmi ko‘rsàtkich ràqàmmàydînidàgi (bufår/pàkåt) kîd bilàn mîs ràvishdà o‘rnàtilàdi.

43


44

Zàrur hîllàrdà àdministràtîr dàrchà o‘lchàmini birdànigàdîimiy qilib bårishi mumkin. SPX II pàkåtining fîrmàlàri SPXdàn bir qànchà fàrq qilàdi. SPX II dà bog‘lànishlàrni bîshqàrishmàydîni uchun mumkin bo‘lgàn kîdlàr sîni o‘sgàn, sàrlàvhànitàsdiqlàshgà esà yangi màydîn kiritilgàn (ikki bàytli «tàsdiqnikångàytirish» màydîni). Yangi màydîn bufårlàr sîni mày-dînidàn kåyin qo‘shilgàn. Àlîqàni o‘rnàtish àlgîritmi SPX II vàSPX vàriàntlàridà bir-biridàn fàrq qilàdi, ya’ni jo‘nàtilàyotgànpàkåtlàr o‘lchàmini e’tibîrgà îlish zàrur.

Bog‘lànishlàrni Mà’lumîtlàrbîshqàrish îqimining turi (1)

Jo‘nàtuvchining idåntifikàtîri (2)

Adres idåntifikàtîri (2)

Ketma-ket raqam (2)

îlingànligini tàsdiqlîvchi nomeri (2)

Buferlar soni (2)

Kengaytirilgan tasdiq (2)

0

2

4

6

8

10

12

2.1.5-ràsm. SPX II sàrlàvhàning fîrmàti

Tàrmîqni bîshqàrish Novell stàndàrt prîtîkîl SNAP(Simple Network Management Protocol) và mà’lumîtlàrîmbîrini bîshqàruvchi MIB yordàmidà àmàlgà îshiràdi.

2.2. APPLETALK

APPLETALK tàrmîg‘i apple computer inc tîmînidàn ish-làb chiqilgàn. Bu tàrmîq Ethernet, Token-Ring, FDDI yokiLocalTalk (applegà tågishli bo‘lgàn tàrmîq) muhitlàridà ishlàshimumkin. AppleTalkdàgi iõtisîslàshgàn o‘zining ståk prîtîkîllàritàrmîqdà mà’lumîtlàr îqimini bîshqàràdi. Màrshrutizàtsiyamàqsàdi uchun AppleTalk mîdifikàtsiyalàngàn IGRP ichkimàrshrut prîtîkîlidàn fîydàlànilàdi. AppleTalk Ståk prîtîkîl-


làri o‘z ichigà quyidàgilàrni (ståk prîtîkîllàrining strukturàsõåmàsi 2.2.1-ràsmdà ko‘rsàtilgàn; bundàn tàshqàri RFC-1378,-1419, -1504, -1742) îlàdi:

� Token Talk kànàligà egà bo‘lish prîtîkîli (TLAP —Token talk access protocol);

� Ether Talk kànàligà egà bo‘lish prîtîkîli (ELAP — Ethertalk access protocol);

� Local Talk kànàligà egà bo‘lish pràîtîkîli (LLAP —Local talk access protocol);

� Dåytîgràmamni yåtkàzib bårish prîtîkîli (DDP — data-gram delivery protocol);

� Màrshrut jàdvàllàrni qî‘llàb-quvvàtlàsh prîtîkîli(RTMP — routing table maintenance protocol);

� Nîmlàr bilàn ishlîvchi prîtîkîl (NBP — name bindingprotokol);

� Àõbîrît zînàsi bilàn ishlàsh uchun prîtîkîl (ZIP — zoneinformation protocol);

� Màrshrut àõbîrîtlàrni muhim dàràjàgà ko‘tàrish prîtîkîli(AURP — AppleTalk update routing protocol);

� Mà’lumîtlàr îqimini bîshqàrish prîtîkîli (adsp-appletalk data stream protopol);

� Såssiyalàr prîtîkîli (ASP — AppleTalk session protocol);� Printårgà vàqtinchàlik egà bo‘lish prîtîkîli (PAP —

printer access protocol);� Îpåràtsiyalàr(àmàllàr) prîtîkîli (ATP — AppleTalk

transaction protocol);� Fàyl prîtîkîllàri (AFP — AppleTalk filing protocol).

2.2.1-ràsmdà ko‘rinib turibdiki AppleTalk ståk prîtîkîllàrito‘liqligichà yåtti sàthli OSI bilàn mîs tushàdi. DDP bog‘lànishgàmo‘ljàllànmàgàn, mà’lumîtlàrni jo‘nàtish prîtîkîlini o‘zidà àksettiràdi. DDP dåytîgràmmà 13 bàytli sàrlàvhàdàn fîydàlànàdi vàquyidàgilàrni o‘z ichigà îlàdi: màrshrutizàtîrlàr sîni màydîni(qàdàmlàr sîni); dåytîgràmmalàr uzunligi màydîni; nàzîràtyig‘indisi màydîni; tàrmîqni bålgilàsh và jo‘nàtuvchi và h. k.màydînlàr (2.2.2-ràsmgà qàràng). Àõbîrît kåtidàn 586 bàyt-gàchà bo‘lishi mumkin bo‘lgàn àõbîrît jîylàshgàn. Pàkåtningmàksimàl o‘lchàmi (MTI) 599 bàytgà tång. Tàrmîqdàgielåmåntlàr sîni 16 milliîngàchà yåtishi mumkin.

45


46

2.2.1- ràsm. AppleTalk ståk prîtîkîllàrining diàgràmmàsi

ADSP prîtîkîli ikkità dàsturning to‘liq duplåks råjimidààõbîrîtlàrni ishînchli àlmàshinuvini tà’minlàydi. TLAP, ELAPvà LLAP prîtîkîllàri mîs bo‘lgàn fizik prîtîkîllàr (Token-Ring, Ethernet và Arcnet) bilàn ulànishni tà’minlàsh uchunxizmàt qilàdi. ÀTR prîtîkîli so‘rîv và jàvîblàrni ishînchliuzàtàdi. Bu prîtîkîl o‘z nàvbàtidà ZIP, ASP và PAP prîtîkîl-làr kåtmà-kåtligi bilàn birgà ishlàtilàdi. Buni 2.2.1-ràsmdànko‘rish mumkin. AFP prîtîkîli dàsturlàrni qî‘llàb-quvvàtlîvchiprîtîkîl hisîblànàdi và Macintosh EHM ning fîydàlànuv-chilàrigà umumiy fàyllàr bilàn ishlàsh imkînini yaràtàdi. AURPprîtîkîli (appletalk update-based routing protocol) màrshru-tizàtsiya màqsàdlàri uchun xizmàt qilàdi, fàqàt bîshqà prîtîkîl-làrdàn fàrqi màrshrut àõbîrîtlàrni vàziyat o‘zgàrgàn hîl-làrdàginà uzàtàdi. U IP — tunnålini hàm qî‘llàb-quvvàtlàydi.

Jo‘nàtuvchi và îluvchining àdråsi 24 bitdàn, undàn 16 bititàrmîq àdråsini tàshkil etàdi. Bålgilàngàn elåmånt idåntifikàtîri(àdråsning lîkàl qismi) àlîqà o‘rnàtilgànidà ishchi stànsiyatîmînidàn iõtiyoriy tànlànàdi. EHM lîkàl àdrås sifàtidà t

KOMPYUTER TARMOQLARI CHUQURLASHTIRILGAN KURSI · 2020. 10. 23. · ko‘p yil õizmàt qilishi kåràk, chunki ulàrni àlmàshtirish nàfàqàt ko‘p màblàg‘ tàlàb qilishdàn

Documents