Komande leta

KOMANDE ZRAKOPLOVA I MOTORA

TEORIJA I OPIS KONSTRUKCIJE ZRAKOPLOVA

KOMANDE LETA

Svaki zrakoplov ima sistem komandi leta koji omogućava pilotu upravljanje zrakoplovom oko tri ose.

Također je u toku leta potrebno kontrolisati i brzinu leta što se postiže pomoću komandi snage motora(potiska)

Uzdužna osa –Uzdužna osa – Longitudinal AxisLongitudinal Axis

Normalna osa - Normalna osa - NormalNormal AxisAxis

Bočna osa – Lateral AxisBočna osa – Lateral Axis

Komande leta se sastoje od tri segmenta:

Pilotske komande (u pilotskoj kabini) Komandne površine (uređaji) prenosni elementi (sistem prenosnika

koji se polaže kroz trup i krila zrakoplova a služi za vezu pilotskih komandi sa komandnim površinama – uređajima.

Komande mogu biti :- Primarne i - Sekundarne Četri vrste komadi su primarne komande leta i to: Kormilo dubine(elevator), Kormilo pravca (ruddre), Krilca(ailerons) Komande gasa (throttle) za komandovanje

brzinom

Primarne komandne površine

Ručne – upravljanje krilcima i kormilom visine Nožne – upravljanjem kormilom pravca

RUČNE KOMANDE se izvode u dva oblika: U vidu vertikalne palice (uglavnom se koristi

kod vojnih borbenih aviona) U vidu palice sa volanom( kod velikih aviona

putnički i teretni)

Vrste komandi

Visinska komanda:- Penjanje – povlačenje palice na sebe;- Spuštanje – guranje palice od sebe Poprečna komanda:- Volan – okretanjem volana u smjeru željenog

obrtanja aviona- Za palicu – guranje palice u stranu krila koje se

želi oboriti Nožna komanda- Skretanje udesno – guranjem desne noge - Skretanje ulijevo – guranjem lijeve noge

NOŽNE KOMANDE se izvode u dvije osnovne verzije i to:

Polužni tip –izvodi se u vidu obične popriječne poluge ili prečke, koja oscilira oko vertikalne ose u svojoj sredini

Pedalni tip – izvodi se u vidu posebnih pedala ili papuča za svaku nogu posebno, koje osciliraju oko poprečne ose

Moment valjanja oko uzdužne ose – Roll

Moment penjanja – bočna osa( pitch)

Moment skretanja oko normalne ose - yaw

Opšta koncepcija komandi leta i kinematikaprijenosa ostvarena je tako da obezbijedi komandovanje sa vrlo umjerenim silama.

Cijeli konstruktivni sklop komandi ne smije imati slobodan hod ili zazor.

Na to se treba obratit posebna pažnja pri pregledu komandi leta.

Komande leta trebaju biti :

Lahke, jednostavne, Pogodne za pregled,opravku i zaštitu od

oštećenja

Upravljanje zrakoplovom Upravljanje se ostvaruje pomoću ručnih i nožnih komandi i to na način da palica omogućava upravljanje avionom oko poprečne i bočne ose( x,y), a pedale upravljanje oko normalne ose(z).

Pokreti na palici ili pedala prenose se respektivno na komandne površine pomoćučeličnih užadi ili poluga kod manjih zrakoplova. Dok je kod velikih zrakoplova sila koju pilot mora ostvariti toliko velika da su neophodni pojačivači u koje spadaju : servo uređaji, buster za lakše aktiviranje pokretačakomandnih površina.

Upravljanje potiskom Upravljanje potiskom – snagom je uvijek preko

komande gasa,jedne po motoru. Povećanjem brzine aviona povećava se

opterećenje na komandne površine i to je povećanje proporcionalno kvadratu brzine.

Na srednjim brzinama još je moguće direktno pilotskom palicom pokretati komandne površine, ali na dugim letovima to postaje zamorno za pilote.

Kod velikih aviona, pilot nije u stanju odgovoriti zahtjevima za pokretanje komandnih površina. U cilju olakšavanja posadi prilikomupravljanja avionom, predviđena je mogućnost kompenzacije. Kompenzacija može biti : aerodinamička i težinska.

Maksimalno opterećenje koje je pilotu potrebno da ostvari na komande je propisano sljedećom vrijednostima: Krila 22,5 kg za palicu, i 22,5 kg za volan, Kormilo visine 67,5 kg za palicu, 90 kg za

volan i Kormilo pravca 135 kg po pedali.

Osnovni tipovi pokretanja komandnih površina se dijele prema načinu prenosa impulsa na : Mehanički prenos ili „ručno“ i Power control units – pcu koji radi na

principu hidrauličkih pumpi.

Sa povećanjem upotrebe računara u zrakoplovstvu većina komandnih kola(električnih) koristi računar za pomoćno ili potpuno komandovanje sa obradom podataka na zahtjev pilota.

Autopilot modernih saobraćajnih zrakoplova je postao suviše sofisticiran i sposoban da upravlja avionom kroz čitav let uključujući i faze polijetanja i slijetanja.

Međutim, danas avioni imaju definisan i rezervni mehanički sistem u slučaju otkaza glavnog upravljačkog sistema. Preostali dijelovi sistema za upravljanje koji nisu duplirani moraju biti projektovani sa visokim stepenom pouzdanosti.

Pitanja 1. Šta omogućavaju komande leta pilotu?2. Koje ose komandovanja zrakoplovom

razlikujemo?3. Šta obuhvataju komande leta?4. Koje su primarne komande leta?5. Glavna komanda se dijeli na?6. Ručna komanda upravlja?7. Nožna komanda upravlja?

8.Kako se izvode ručne komande , a kako nožne? 9.Kakve trebaju biti komande leta?10. Osnovni tipovi pokretanja komadnih

površina se dijele prema načinu prijenosa impulsa na?

Hvala na pažnji Hvala na pažnji

Rasterećenje komandi Pri pokretanju komandi pilot treba savladati izvjestan otpor. Ovaj otpor raste sa porastom brzine leta ili sa veličinom komandnih površina. Zato se javlja potreba da se smanji sila potrebna za pokretanjekomandi, kako bi se pilotu olakšalo upravljanje avionom.To se postiže kompenzacijom (uravnoteženjem) avionskih krmila.

Vrste kompenzacije-uravnoteženja Kompenzacija(uravnoteženje) može biti: Statička kompenzacija Aerodinamička kompenzacija Pomoću buster uređaja(poward controls), Pomoću električnih impulsa(Fly by Wire) Pomoću hidropokretača

Statička kompenzacija

Statička kompenzacija podrazumjeva dodavanje kontra – tegova ispred ose kormila

Aerodinamičko uravnoteženje

Načini rješavanja aerodinamičkog uravnoteženja su: pomjeranje linije šarnira ka CP(unutrašnji

zglob) uptreba kompenzatora(horn balans), upotreba trimera(tab) i dodavanjem masa

PPomjeranje linije šarnira ka CP(unutrašnji zglob)omjeranje linije šarnira ka CP(unutrašnji zglob)

Uptreba kompenzatora(horn balans)

Uravnoteženje trimerima

Uravnoteženje dodavanjem masa

Kako se pokreću ove površine?

Hidraulikom PROCES Komanda pilota→pretvarač mehaničkog pomaka u električni signal→pretvarač električnog signala u mehanički pomak→hidraulični sistem→komanda leta

Trimovanje zrakoplova – sistem trimovanja smanjuje silu komandovanja na nulu

Servo uređaj(aktuator) je glavni dio komandi leta i obezbjeđuje potrebnu silu da bi se pokrenula kontrolna površina.

Da bi se spriječilo prekomijerno djelovanjepilota nazrakoplov kod operacija komandovanja dizajnira se vještaćki osjećajni sistem.

Sekundarne komandne površine

Sekundarne komandne površine

U sekundarne komande leta spadaju još komande za: trimer, podizanje i uvlačenje zračnih kočnica, izvlačenje i uvlačenje zakrilaca,

Zračne kočnice(spoilers)

Glavna uloga im je da obezbjede ravnomjerno opstrujavanje preko gornjake krila smanjujući pri tome uzgon

SPOJLERI PRI SLIJETANJU – neutrališu 80% sile uzgona

Uređaja za povećanje uzgona zakrilca i pretkrilca

UPOTREBA :

Na malim brzinama pri polijetanju i slijetanju

izvlače se na polijetanju da povećaju uzgon

na slijetanju da povećaju otpor

Izvučena zakrilca(flaps)