1 LEX NATURAE NEL DIGESTO E NEL PENSIERO DI CICERONE Leonid KOFANOV Accademia delle scienze di Russia, Mosca Russia in Société et climats dans l’Empire Romain. Pour une perspective historique et systémique de la gestion des ressources en eau dans l’Empire romain. Dir. E.Hermon. Pr of. L.Labruna. Napoli, 2009. P. 129-149 Il diritto romano, come nessun altro sistema giuridico antico o moderno, era legato molto strettamente alla natura, con le sue leggi, con l e particolarità climatiche. In modo particolare, vorrei sottolineare il fatto che il cosiddetto diritto pandettistico recepito nell’Europa del XIX sec. ha perso in gran parte questo legame, rifiutando la teoria medievale giusnaturalistica e sostituendola con la teoria dei diritti umani. Solo negli ultimi decenni a questo sistema dei diritti umani è stato aggiunto il diritto ecologico. Il legame del diritto classico romano con la natura e le sue particolarità climatiche si manifesta in modo più evidente nel terzo titolo del libro 39 del Digesto di Giustiniano, che è dedicato all’actio aquae pluviae arcendae 1 , in particolare nella frase seguente del commento di Paolo Ad edictum (D. 39. 3. 2 pr.) : « In summa tria sunt, per quae inferior locus superiori seruit, lex, natura loci, uetustas : quae semper pro lege habetur, minuendarum scilicet litium causa ». Non c’è dubbio che l’espressione pro lege habetur si riferisca non solo alla vetustas, ma anche alla natura loci, che letteralmente significa “la natura del luogo”. Quindi, la stessa natura del luogo poteva essere la causa della nascità della servitus aquae pluviae arcendae. Per di più, Paolo, con rinvio a Labeone, scrive che se la natura del luogo cambia per conto suo, senza l’attività del proprietario del terreno vicino, e comincia a nuocere, allora, l’uomo deve sopportare aequo animo questo danno 2 . Ulpiano sottolinea anche che l’actio aquae pluviae arcendae non si applica nel caso in cui è la stessa natura del luogo che provoca il danno 3 e, al contrario, si applica nel caso in cui le condizioni della natura sono violate a causa dell’attività delle costruzioni dell’uomo 4 . Poi, Ulpiano cita le parole di Labeone, secondo le quali anche nel caso di assenza 1 Su legame di questa azione con ius naturale ved. : KACPRZAK, A., L’actio aquae pluviae arcendae ed il concetto labeoniano di natura, in Testi e problemi del giusnaturalismo romano, a cura di Mantovani, D., Schiavone, A., Pavia, 2007. 2 D. 39. 3. 2. 6 (Paul.) : Labeo contra Namusam probat : ait enim natura<m> agri ipsam a se mutari posse et ideo, cum per se natura agri fuerit mutata, aequo animo unumquemque ferre debere, siue melior siue deterior eius condicio facta sit. 3 D. 39. 3. 1. 14. (Ulp.) : Huic illud etiam applicandum numquam competere hanc actionem, cum ipsius loci natura nocet : nam (ut verius quis dixerit) non aqua, sed loci natura nocet. 4 D. 39. 3. 1. 1. (Ulp.) : Actio... totiensque locum habet, quotiens manu facto opere agro aqua nocitura est, id est cum quis manu fecerit, quo aliter flueret, quam natura soleret, si forte immittendo eam aut maiorem fecerit aut citatiorem aut vehementiorem aut si comprimendo redundare effecit.
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
LEX NATURAE NEL DIGESTO E NEL PENSIERO DI CICERONE
Leonid KOFANOV
Accademia delle scienze di Russia, Mosca
Russia
in
Société et climats dans l’Empire Romain. Pour une perspective historique et systémique de la gestion des ressources
en eau dans l’Empire romain. Dir. E.Hermon. Prof. L.Labruna. Napoli, 2009. P. 129-149
Il diritto romano, come nessun altro sistema giuridico antico o moderno, era legato molto
strettamente alla natura, con le sue leggi, con le particolarità climatiche. In modo particolare,
vorrei sottolineare il fatto che il cosiddetto diritto pandettistico recepito nell’Europa del XIX sec.
ha perso in gran parte questo legame, rifiutando la teoria medievale giusnaturalistica e
sostituendola con la teoria dei diritti umani. Solo negli ultimi decenni a questo sistema dei diritti
umani è stato aggiunto il diritto ecologico.
Il legame del diritto classico romano con la natura e le sue particolarità climatiche si
manifesta in modo più evidente nel terzo titolo del libro 39 del Digesto di Giustiniano, che è
dedicato all’actio aquae pluviae arcendae1, in particolare nella frase seguente del commento di
Paolo Ad edictum (D. 39. 3. 2 pr.) :
« In summa tria sunt, per quae inferior locus superiori seruit, lex, natura loci,
uetustas : quae semper pro lege habetur, minuendarum scilicet litium causa ».
Non c’è dubbio che l’espressione pro lege habetur si riferisca non solo alla vetustas, ma
anche alla natura loci, che letteralmente significa “la natura del luogo”. Quindi, la stessa natura
del luogo poteva essere la causa della nascità della servitus aquae pluviae arcendae. Per di più,
Paolo, con rinvio a Labeone, scrive che se la natura del luogo cambia per conto suo, senza
l’attività del proprietario del terreno vicino, e comincia a nuocere, allora, l’uomo deve sopportare
aequo animo questo danno2. Ulpiano sottolinea anche che l’actio aquae pluviae arcendae non si
applica nel caso in cui è la stessa natura del luogo che provoca il danno3 e, al contrario, si applica
nel caso in cui le condizioni della natura sono violate a causa dell’attività delle costruzioni
dell’uomo4. Poi, Ulpiano cita le parole di Labeone, secondo le quali anche nel caso di assenza
1 Su legame di questa azione con ius naturale ved. : KACPRZAK, A., L’actio aquae pluviae arcendae ed il concetto
labeoniano di natura, in Testi e problemi del giusnaturalismo romano, a cura di Mantovani, D., Schiavone, A.,
Pavia, 2007. 2 D. 39. 3. 2. 6 (Paul.) : Labeo contra Namusam probat : ait enim natura<m> agri ipsam a se mutari posse et ideo,
cum per se natura agri fuerit mutata, aequo animo unumquemque ferre debere, siue melior siue deterior eius
condicio facta sit. 3 D. 39. 3. 1. 14. (Ulp.) : Huic illud etiam applicandum numquam competere hanc actionem, cum ipsius loci natura
nocet : nam (ut verius quis dixerit) non aqua, sed loci natura nocet. 4 D. 39. 3. 1. 1. (Ulp.) : Actio... totiensque locum habet, quotiens manu facto opere agro aqua nocitura est, id est
cum quis manu fecerit, quo aliter flueret, quam natura soleret, si forte immittendo eam aut maiorem fecerit aut
citatiorem aut vehementiorem aut si comprimendo redundare effecit.
2
della lex dicta tra terreni di sopra e di sotto « bisogna salvare la natura della terra, e il terreno di
sotto deve essere sempre al servizio di quello di sopra, ovvero, secondo la natura, il campo
inferiore deve sopportare il danno di quello superiore »5. Tuttavia, Paolo mostra il diritto del
vicino del fondo inferiore di migliorare « la natura del luogo » con suoi mezzi senza causare
danni per il fondo superiore6.
M. Bartošek7 spiega l’introduzione di quest’azione con le particolarità del clima d’Italia con
le sue correnti tempestose di acqua piovana. Infatti, Labeone (Paul., D. 39. 3. 2. 6) nella sua
argomentazione del cambiamento autonomo della « natura del luogo » dice che « si terrae motu
aut tempestatis magnitudine soli causa mutata sit, neminem cogi posse, ut sinat in pristinam
locum condicionem redigi ». Oltre a terremoti e tempeste spesso i giuristi romani menzionano le
altre forze naturali, però, come la regola, legate coll’acqua. Così, Pomponio menziona la regola
comune per tutte le servitù prediali, secondo la quale queste possono nuocere, se il danno si fa
« naturaliter, non manu facto », per esempio per mezzo delle correnti d’acqua piovana, degli
scoli d’acqua dei campi o dell’apparizione di una fonte nuova8. E` molto importante sottolineare
il fatto che Pomponio dica che servitus aquae pluviae arcendae non è il diritto degli uomini, ma
della terra stessa9. Nota anche che il fiume, cambiando il suo alveo, fa come il personale addetto
alla riscossione fiscale, cambiando il terreno pubblico in privato e viceversa10
. Anche
Giustiniano, descrivendo i modi d’acquisizione della proprietà secondo il diritto naturale,
descrive la stessa particolarità della natura del fiume11
. E` molto vicina a questa particolarità
anche la descrizione gaiana del sedimento di terra creato dal fiume e diventato proprietà privata
secondo il diritto di natura12
.
5 D. 39. 3. 1. 23. (Ulp.) : Si tamen lex non sit agro dicta, agri naturam esse servandam et semper inferiorem
superiori servire atque hoc incommodum naturaliter pati inferiorem agrum a superiore compensareque debere cum
alio commodo. 6 D. 39. 3. 2. 5 (Paul.) : Quamquam tamen deficiat aquae pluviae arcendae actio, attamen opinor utilem actionem
vel interdictum mihi competere adversus vicinum, si velim aggerem restituere in agro eius, qui factus mihi quidem
prodesse potest, ipsi vero nihil nociturus est : haec aequitas suggerit, etsi iure deficiamur. 7 Бартошек, М. Римское право : Понятия, термины, определения. М., 1989, С. 35.
8 D. 8. 3. 20. 1-3 (Pomp.) : Seruitus naturaliter, non manu facto laedere potest fundum seruientem : quemadmodum
si imbri crescat aqua in riuo aut ex agris in eum confluat aut aquae fons secundum riuum uel in eo ipso inuentus
postea fuerit. 9 D. 8. 3. 20. 1-3 (Pomp.) : Hauriendi ius non <h>ominis, sed praedii est.
10 D. 41. 1. 30. 3 (Pomp.) : flumina enim censitorum uice funguntur, ut ex priuato in publicum addicant et ex publico
in priuatum : itaque sicuti hic fundus, cum alueus fluminis factus esset, fuisset publicus, ita nunc priuatus eius esse
debet, cuius antea fuit. 11
Iust., Inst., II. 1. 23. Quodsi naturali alueo in uniuersum derelicto alia parte fluere coeperit, prior quidem alueus
eorum est, qui prope ripam eius praedia possident, pro modo scilicet latitudinis cuiusque agri, quae latitudo prope
ripam sit, nouus autem alueus eius iuris esse incipit, cuius et ipsum flumen, id est publicus. quodsi post aliquod
tempus ad priorem alueum reuersum fuerit flumen, rursus nouus alueus eorum esse incipit, qui prope ripam eius
praedia possident. 12
Gai, Inst., II. 70. Sed et id quod per alluuionem nobis adicitur, eodem iure nostrum fit ; per alluuionem autem id
uidetur adici quod ita paulatim flumen agro nostro adicit, ut aestimare non possimus, quantum quoquo momento
temporis adiciatur ; (et) hoc est quod uulgo dicitur per alluuionem id adici uideri quod ita paulatim adicitur, ut
oculos nostros fallat. Cfr. D. 41. 1. 7. 1.
3
Da questi due ultimi brani si può concludere che, dal punto di vista dei giuristi romani,
l’attività autonoma della natura inanimata (natura loci e natura fluminis) è regolata dal ius
naturale. Tuttavia, nella storiografia moderna sul diritto naturale, che è davvero sterminata13
,
questo diritto di solito viene interpretato in altro modo. Non di rado il diritto naturale si identifica
con il ius gentium14
, la sua nascita si lega con la necessità di creare la base filisofica e etologica
del il ius gentium, quindi si spiega solamente con l’influenza della filosofia greca antica,
13
Ved. per esempio : LEVY, E., Natural Law in Roman Thought, in SDHI 15, 1949, p. 1-23 ; BIONDI, B., La
concezione cristiana del diritto naturale nella codificazione giustinianea, in RIDA, 4, 1950, p. 129-158 ; WILCHES,
F.A., De iure naturae apud iurisconsultos Romanos, Seminar 8, 1950, p. 67-73 ; HUNADA, K., Scienza giuridica
romana e dottrina greca del diritto naturale, in Correnti del pensiero giuridico, 1951, p. 27-62 ; WENGER, L.I., Sulla
diversa fondazione del diritto naturale, in Jus 2, 1951, p. 1-11 ; GAUDEMET, J., Quelques remarques sur le droit
naturel à Rome, in RIDA 1, 1952, p. 445-467 ; LUTZ, O., Cicero zum Naturrecht, in Schweiz, Jur. Zeit. 48, 1952,
p. 279-280 ; VOGGENSPERGER, R., Der Begriff des « ius naturale » im römischen Recht [Basler Studien z.
Rechtswiss., H. 32], Basel, 1952 ; CARTAXO, E.G., Conceito clássico e post-clássico do jus naturale e do jus
gentium, in Revista da Faculdade de Direito Universidade do Paraná 1, 1953, p. 26-47 ; VILLEY, M., Deux
conceptions du droit naturel dans l’Antiquité, in RHD 31, 1953, p. 475-497 ; BURDESE, A., Il concetto di ius naturale
nel pensiero della giurisprudenza classica, in Rivista italiana per le scienze giuridiche 7, Milano, 1954, p. 407-421 ;
FLÜCKIGER, F., Geschichte des Naturrechtes, I, Altertum und Frühmittelalter, Zürich, 1954 ; NOCERA, G., Ius
naturale nella esperienza giuridica romana, Milano, 1962 ; GIL CREMADES, J.J., Que es Derecho natural clásico, in
Temis 23, 1968, p. 51-72 ; KNOCHE, U., Ciceros Verhindung der Lehre voll Naturrecht mit der römischen Recht und
Gesetz. Ein Beitrag zu der Frage : Philosophische Begründung und politische Wirklichkeit in Ciceros Staatsbild, in
Cicero. Ein Mensch seiner Zeit, Berlin, 1968. p. 38-60 ; VILLEY, M., Dialectique et droit naturel, in Riv. Internaz.
Filos. d. Dir., 1973, p. 821-831 ; STEIN, P., The Development of the Notion of Naturalis Ratio, in Daube noster.
Essays in Legal History for D. Daube, ed. by Watson, A., Edinburgh-London, 1974, p. 305-316 ; THIEME, H.,
Naturrecht und Römisches Recht, in La formazione storica del diritto moderno in Europa, Firenze, 1977. p. 95-111 ;
CAMACHO EVANGELISTA, F., « Ius naturale » en las fuentes jurídicas romanas, in Estudios Jurídicos en homenaje al
Prof. Ursicino Alvarez Suárez, Madrid, 1978, p. 45-56 ; WESENER, G., Römisches Recht und Naturrecht [Geschichte
der Rechtswiss. Fakultät der Univ. Graz, I], Graz, 1978 ; DIDIER, P., Les diverses conceptions du droit naturel à
l’oeuvre dans la jurisprudence romaine des IIe et IlIe siècles, in SDHI 47, 1981, p. 195-262 ; JOHANN, H.T.,
Gerechtigkeit und Nutzen. Studien zur ciceronischen und hellenistischen Naturrechts- und Staatslehre [Bibl. der
klass. Altertumswiss. R. 2 N. F., 67], Heidelberg, 1981 ; SANTINI, G., Ius commune - Ius generale. I tre sistemi
normativi generali : Diritto naturale, delle genti e romano (Età antica e alto medioevo. Canonisti e teologi del XII
secolo), in Riv. Storia Dir. Ital. 56, 1983, p. 31-118 ; WALDSTEIN, W., Naturrecht bei den klassischen römischen
Juristen, in Gedächtnisschrift f. R. Marcic, Berlin, 1983, p. 239-253 ; PLESCIA, J., A View of Natural Law, in
Sodalitas VII, Napoli, 1984, p. 3577-3591 ; JANSEN, C.J.H., Natuurrecht of Romeins recht [Rechtshistorische
Studies, n. 12], Leiden, 1987 ; TRIANTAPHYLLOPOULOS, J., Contra naturam, in Sodalitas III, Napoli, 1984, p. 1415-
1419 ; VAN ZYL, D.H., Cicero and the law of nature, in South African Law Journ. 103, 1986, p. 55-68 ; WALDSTEIN,
W., Bemerkungen zum ius naturale bei den klassischen Juristen, in ZSS 105, 1988, p. 702-711 ; CIFERRI, L.V.,
Conoscenza e concezione del diritto in Cicerone, in RIDA 41, 1994, p. 139-178 ; TALAMANCA, M., L’aequitas
naturalis e Celso in Ulp. 26 ad. ed. D. 12, 4, 3, 7, in BIDR 96-97, 1993-1994, p. 1-81 ; D’ORS, A., Derecho y sentido
común. Siete lecciones de derecho natural como limite del derecho positivo, Madrid, 1995, p. 180 ; LAMBERTI, F.,
Studi sui ‘postumi’ nell’esperienza giuridica romana, I, Napoli, 1996, p. 17-44 ; QUERZOLI, S., Il sapere di
Fiorentino. Etica, natura e logica nelle Institutiones, Napoli, 1996, p. 265 ; WESENER, G., Aequitas naturalis,
‘natürliche Billigkeit’, in der privatrechtlichen Dogmen- und Kodifikationgeschichte, in Der Gerechtigkeitsanspruch
des Rechts. Festschrift für Theo Mayer-Maly zum 65, Wien, Springer, 1996 ; HAMZA, G., Bemerkungen über dem
Begriff des Naturrechts bei Cicero, in Nozione, formazione e interpretazione del diritto dall’età romana
all’esperienze moderne, I, Napoli, 1997, p. 349 s. ; ДОЖДЕВ, Д.В., Право и справедливость в понятийной
системе римской юриспруденции (« ius civile », « ius naturale », « bonum et aequum »), in ВДИ 3, 2003, С. 100-
116. 14
VOIGT, M., Das jus naturale, aequum et bonum und jus gentium der Römer, I : Die Lehre vom ius naturale,
aequum et bonum und ius gentium der Römer ; 2 : Das ius civile und ius gentium der Römer, Aalen, 1966 ;
WINKEL, L.C., Einige Bemerkungen über ius naturale und ius gentium, in Ars boni et aequi. Festschrift für W.
Waldstein zum 65, SCHERMAIER, M.J. – VÉGH, Z. (cur.), Stuttgart, 1993, p. 443-449 ; WEISS, E., Ius gentium, in RE
19, Stuttgart, 1918, p. 1218-1231 ; ГАРСИЯ ГАРРИДО, М.Х., Римское частное право : казусы, иски, институты,
Перевод с испанского. Отв. ред. Л.Л.Кофанов. М., 2005, p. 146 сл. ; BEHRENDS, O., Che cos’era « ius gentium »
antico?, in Tradizione romanistica e costituzione, diretto da LABRUNA, L., a cura di BACCARI, M.P., .CASCIONE, C,
Vol. I-II, Napoli, 2006, p. 481-514.
4
principalmente quella degli stoici15
. Spesso l’idea stessa del ius naturale romano viene chiamata
« abbastanza infelice »16
, « scipita »17
e anche « assurda »18
. Infine, si dice che il concetto di ius
naturale non abbia « un significato preciso e nelle fonti lo troviamo usato in affermazioni che
rispondono a speculazioni meramente filosofiche »19
. In generale, molti romanisti pensano che le
idee giusnaturalistiche romane « sono idee più di etologia e sociologia che non di diritto »20
. Ma
ci sono anche altri romanisti, che fissano il valore del sistema romano del ius naturale più
positivamente e con ponderazione. Io prenderò a testimone la loro opinione analizzando
direttamente le fonti che presentano le definizioni della sostanza e del carattere del « diritto di
natura ».
La definizione molto breve ma sostanziale che dà Isidoro21
sottolineando che il ius naturale
« è comune per tutte le nazioni dapertutto ispirato dalla natura e non da un’istituzione » e tocca
le questioni del matrimonio, dell’educazione dei bambini, del possesso, dell’acquisizione della
proprietà, di alcuni contratti e di riflessione della violenza a forza22
. Vi è quasi la stessa
definizione nelle Istituzioni di Giustiniano23
, ma con una differenza molto importante : al posto
di nationes si usa il termine animalia, cioè secondo Giustiniano il ius naturale è il diritto che la
natura ha insegnato non solo agli uomini, ma a tutti gli esseri animati. Questa definizione è
adottata quasi letteralmente da una fonte precedente – dalle Istituzioni del giurista classico
Ulpiano24
. Proprio questa definizione ulpinianea ha causato una forte irritazione dei romanisti
15
STIER, H.E., Nomos Basileus, in Philologus LXXXIII, 1928, p. 225 s. ; SCHMITT, C., Der Nomos der Erdeim
Volkerrecht des Jus Publicum Europeum, Berlin, 1974, p. 42 s. ; GIGANTE, M., Nomos basileus, Napoli, 1956 ;
HEINIMANN, F., Nomos und Physis, Herkunft und Bedeutung einer Antithese im griechischen Denken des 5.
Jahrhundert, Darmstadt, 1987, p. 170 s. ; SCHIAVONE, A., Ius. L’invenzione del diritto in Occidente, Torino, 2005,
p. 252-264. 16
BONFANTE, P., Istituzioni di diritto romano, Milano, 1919, p. 19. 17
ALBERTARIO, E., Sul concetto di ius naturale, in Rendiconti del Reale Istituto Lombardo di Scienze e Lettere 67,
1924, p. 168 s. 18
ARANGIO-RUIZ, V., Istituzioni di diritto romano, Napoli, 1974, p. 27 s. 19
VOLTERRA, E., Istituzioni di diritto privato romano, Roma, 1988, p. 38 s. 20
PUGLIESE, G., Istituzioni di diritto romano, Torino, 1990, p. 212 s. Cfr. TALAMANCA, M., « Status civitatis » ed
ordinamento giuridico, in Lineamenti di Storia del diritto romano (a cura di TALAMANCA, M.), Milano, 1989,
p. 512. 21
Isid., Orig., V. 4 : Quid sit ius naturale. Ius autem naturale est, aut civile, aut gentium. Ius naturale est commune
omnium nationum, et quod ubique instinctu naturae, non constitutione aliqua habetur ; ut viri et feminae coniunctio,
liberorum successio et educatio, comminis omnium possessio, et omnium una libertas, adquisitio eorum quae caelo,
terra marique capiuntur. Item depositae rei vel commendatae pecuniae restitutio, violentiae per vim repulsio. Nam
hoc, aut si quid huic simile est, numquam iniustum est, sed naturale aequumque habetur. 22
Per il commento di questo testo di Isidoro ved. : FLÜCKIGER, F., op. cit., p. 388 s. ; DE CHURRUCA, J., La
definicion Isidoriana de « ius naturale », in Estudios de Deusto 28, 1980, p. 9-41. 23
Iust., Inst., I. 2 pr. : Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit. nam ius istud non humani generis
proprium est, sed omnium animalium, quae in caelo, quae in terra, quae in mari nascuntur. hinc descendit maris
atque feminae coniugatio, quam nos matrimonium appellamus, hinc liberorum procreatio et educatio : uidemus
etenim cetera quoque animalia istius iuris peritia conseri... 2. iure enim naturali ab initio omnes homines liberi
nascebantur. ex hoc iure gentium et omnes paene contractus introducti sunt, ut emptio uenditio, locatio
conductio, societas, depositum, mutuum et alii innumerabiles . 24
D. 1. 1. 1. 3. Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit : nam ius istud non humani generis proprium,
sed omnium animalium, quae in terra, quae in mari nascuntur, auium quoque commune est. hinc descendit maris
atque feminae coniunctio, quam nos matrimonium appellamus, hinc liberorum procreatio, hinc educatio : uidemus
etenim cetera quoque animalia, feras etiam istius iuris peritia censeri.
5
moderni, che trattano l’idea della comunanza del diritto tra uomini ed animali come
un’assurdità25
A mio avviso, però, il romanista italiano P. Onida ha provato in modo molto
convincente che i romani usavano l’idea della comunanza del diritto tra uomini ed animali, non
solo sul piano filosofico - speculativo, ma anche nella vita reale e nella pratica giuridica26
. Così,
lo studioso analizza i dati delle fonti sul divieto di sacrificare animali che era stato dichiarato per
la prima volta da Pitagora, menzionato da Cicerone (De leg., III. 19), Varrone e Seneca e
confermato per via legislativa dall’imperatore romano Constantino27
. Inoltre, è anche molto
importante la sua analisi dell’actio de pauperie che prevedeva la consegna noxale dell’animale
colpevole all’attore28
. Nella sua sostanza quest’azione è analoga all’actio noxalis relativa agli
schiavi (Iust., Inst., IV. 8).
Infatti, la natura animalium è molto simile alla natura hominum : non solo i biologi, ma
anche le persone che hanno animali domestici sanno molto bene che questi sono capaci di amare,
di essere fedeli, grati, educano e difendono i loro cuccioli, salvaguardano i confini dei luoghi in
cui vivono. In modo particolare i romani ammiravano il sistema del ius naturae delle api29
. Ma
per questo articolo è più importante un’altra parte del ius naturae – la natura agris e le sue
condizioni climatiche (natura caeli).
Perciò è necessario notare che i giuristi romani legavano molti istituti di diritto reale al ius
naturale. Così, la proprietà comune di tutti gli uomini per quel che concerne l’aria, i fiumi, il
mare e le rive è basata anche sul diritto naturale30
. Anche la legittimità della cattura di animali
selvatici è legata al ius naturale31
. Lo stesso diritto regola l’alienazione delle cose corporali,
compresa la terra32
. Ma la cosa più importante è il fatto che i giuristi romani interpretavano
anche le servitù come basate sul diritto naturale. Così, sul ius naturale è basata la regola ben
25
ARANGIO-RUIZ, V., op. cit., p. 27 s. 26
ONIDA, P.P., Studi sulla condizione degli animali non umani nel sistema giuridico romano, Torino, 2002, p. 95-158. 27
Ibid, p. 101 s. 28
Ibid, p. 127. См. также D. 9 .1. pr. 1-2 (Ulp.) : Si quadrupes pauperiem fecisse dicetur, actio ex lege duodecim
tabularum descendit : quae lex voluit aut dari id quod nocuit, id est id animal quod noxiam commisit, aut
aestimationem noxiae offerre. 1. Noxia autem est ipsum delictum. 2. Quae actio ad omnes quadrupedes pertinet. 29
Verg., Georg., IV. 153 s. Su questo testo di Virgilio ved : ONIDA, P.P., op. cit., p. 68. n. 156 ; p. 152 s. ;
MANTOVANI, D., I giuristi, il retore e le api. Ius controversum e natura nella Declamatio maior XIII, in Testi e
problemi del giusnaturalismo romano, a cura di MANTOVANI, D., SCHIAVONE, A., Pavia, 2007, 323-385.
Iust., Inst., II. 1. 1 : Et quidem naturali iure communia sunt omnium haec : aer et aqua profluens et mare et per
hoc litora maris ; Iust., Inst., II. 1. 18 : Item lapilli gemmae et cetera, quae in litore inueniuntur, iure naturali statim
inuentoris fiunt ; D. 1. 8. 2 (Marc.) : Quaedam naturali iure communia sunt omnium, quaedam uniuersitatis,
quaedam nullius, pleraque singulorum, quae uariis ex causis cuique adquiruntur. Et quidem naturali iure omnium
communia sunt illa : aer, aqua profluens, et mare, et per hoc litora maris ; D. 1. 8. 3 (Flor.) : Item lapilli, gemmae
ceteraque, quae in litore inuenimus, iure naturali nostra statim fiunt. 31
Iust., Inst., II. 1. 19. Item ea, quae ex animalibus dominio tuo subiectis nata sunt, eodem iure tibi adquiruntur. 32
Gai, Inst., II. 65. Ergo ex his quae diximus apparet quaedam naturali iure alienari, qualia sunt ea quae traditione
alienantur ; quaedam ciuili... ; Iust., Inst., II. 1. 40. Per traditionem quoque iure naturali res nobis adquiruntur :
nihil enim tam conueniens est naturali aequitati, quam uoluntatem domini, uolentis rem suam in alium transferre,
ratam haberi. et ideo cuiuscumque generis sit corporalis res, tradi potest et a domino tradita alienatur. itaque
stipendiaria quoque et tributaria praedia eodem modo alienantur. Cfr. D. 41. 1. 1 pr. ; Cic., De offic., I. 12.
6
conosciuta, secondo cui superficius solo cedit33
. Lo stesso possiamo dire sulla regola principale
dell’usufrutto, riguardo all’appropriazione della figliata del bestiame a favore
dell’usufruttuario34
. Ma il diritto naturale si manifesta in modo più evidente con l'istituto romano
delle servitù prediali, che, secondo la regola generale della loro esistenza, dovevano sempre
avere la causa perpetua e fondata sulla natura35
. Il nome stesso per il diritto delle servitù prediali
– iura praediorum – mostra che non si tratta del diritto degli uomini, ma dei terreni stessi
(D. 8. 3. 23). Infatti, i giuristi romani notano abbastanza spesso che il soggetto delle servitù
prediali è il terreno dominante, a favore del quale il terreno subordinato serve36
. I romani
interpretavano la servitù come una peculiarità del terreno, il suo clima salubre (D. 50. 16. 86)
come « il diritto del terreno »37
, come « condizione speciale del terreno »38
. Le condizioni di
funzionamento delle servitù prediali, in particolare delle servitù d’acqua39
, erano anche
determinate dalle condizioni naturali del luogo.
Allora, nel concetto delle servitù prediali dei giuristi romani risulta evidente l’idea che
questi diritti si legano non tanto ai proprietari dei terreni vicini quanto agli stessi terreni. Ciò si
spiega con l’idea romana che la terra è una sostanza animata, viva, perciò se con mancanza di
serietà la si divide tra i privati, le sue parti possono atrofizzarsi. La salubrità, cioè il clima sano
del luogo e quindi la sua utilità per l’uomo, è uno dei più importanti argomenti delle servitù
prediali. E` meraviglioso che i romanisti moderni, che criticano così categoricamente Ulpiano
per l’idea di comunanza del diritto tra uomini e animali, non abbiano notato affatto l’idea
dell’esistenza del diritto della natura inanimata (iura praediorum), che è ancora più sovversiva
per il sistema del giuspositivismo moderno.
33
Gai, Inst., II. 73 : Praeterea id quod in solo nostro ab aliquo aedificatum est, quamuis ille suo nomine
aedificauerit, iure naturali nostrum fit, quia superficies solo cedit ; D. 43. 18. 2 (Gai) : Superficiarias aedes
appellamus, quae in conducto solo positae sunt : quarum proprietas et ciuili et naturali iure eius est, cuius et solum.
Cfr. D. 41. 1. 7. 12 ; J., 2, 1. 30. 34
Iust., Inst., II. 1. 37. In pecudum fructu etiam fetus est, sicuti lac et pilus et lana : itaque agni et haedi et uituli et
equuli statim naturali iure dominii sunt fructuarii. Cfr. D. 22. 1. 28. 35
D. 8. 2. 28 pr. (Paul.) : at quod ex caelo cadit, etsi non adsidue fit, ex naturali tamen causa fit et ideo perpetuo
fieri existimatur. omnes autem seruitutes praediorum perpetuas causas habere debent, et ideo neque ex lacu neque
ex stagno concedi aquae ductus potest. stillicidii quoque immittendi naturalis et perpetua causa esse debet. 36
D. 8. 4. 12 : Cum fundus fundo servit... ; D. 8. 1. 12 : Fundo... recte servitus adquiratur ; D. 8. 3. 31 : Dominus...
fundo servitutem aquae quaesierat... ; D. 8. 3. 13 pr. : Certo generi agrorum adquiri servitus potest... ;
D. 3. 5. 30. 7 : sententia praedio datur... Cfr. D. 39. 3. 2 pr. Ved. il commento : ХВОСТОВ, В.М., Система
римского права. М., 1996, С. 302. 37
D. 8. 1. 20 (Iavol.) : Quotiens via aut aliquid ius fundi emeretur... 38
D. 8. 3. 23. 2 : condicio fundi... Ved. anche : ФРАНЧОЗИ, ДЖ., Институционный курс римского права. Отв.
ред. Л.Л.Кофанов. М., 2004, С. 328 сл. 39
D. 43. 20. 1. 3 (Ulp.) : ego puto probandum ex proposito utentis et ex natura locorum aquam aestiuam a
cottidiana discerni ; D. 43. 20. 6 (Nerat.) : hoc est aestiua aqua utrumne ex iure aestiuo dumtaxat tempore utendi
diceretur, an ex mente propositoque ducentis, quod aestate eam ducendi consilium haberet, an ex natura ipsius
aquae, quod aestate tantum duci potest, an ex utilitate locorum, in quae duceretur. placebat igitur aquam ob has
duas res, naturam suam utilitatemque locorum in quae deducitur, proprie appellari, ita ut, siue eius natura erit, ut
nisi aestate duci non possit, etiamsi hieme quoque desideraretur, siue omni tempore anni duci eam ipsius natura
permitteret, si utilitas personis, in quam ducitur, aestate dumtaxat usum eius exigeret, aestiua recte diceretur.
7
Bisogna notare che i romani non solo dichiaravano sempre, ma consecutivamente mettevano
in pratica l’idea di supremazia del ius naturae (sia degli animali che degli inanimati) in relazione
al ius civile40
, poiché per loro era evidente (come anche per noi oggi) che le leggi di natura non
possono essere abolite per volontà degli uomini. Infatti, con nessuna legge umana si può
cambiare la legge di natura sulla rotazione della Terra intorno al Sole. Inoltre, con la sola volontà
del legislatore le condizioni climatiche del polo nord non possono essere avvicinate al clima
subtropicale. Però, già nell’antichità, studiando e usando nella sua attività le leggi di natura,
l’uomo ha imparato a influenzare le condizioni climatiche sia positivamente che negativamente.
Allo stesso tempo, i filosofi greci antichi conoscevano molto bene il grado d’influenza contraria
– delle condizioni climatiche di natura (ius naturae) all’uomo, perciò per i romani era necessario
adattare queste condizioni climatiche per sistema giuridico romano.
Questa adozione si vede molto bene nel concetto di diritto romano espresso dal politico,
avvocato e filosofo M. Tullio Cicerone, il contenuto del quale io cercherò di esporre brevemente.
Cominciamo dalla definizione del ius naturae che dà Cicerone :
« naturae ius est, quod non opinio genuit, sed quaedam in natura vis insevit, ut
religionem, pietatem, gratiam, vindicationem, observantiam, veritatem. religio est, quae
superioris cuiusdam naturae, quam divinam vocant, curam caerimoniamque affert »41
.
Questa definizione respinge molto precisamente tutto il sistema giuridico-religioso romano
dell’età repubblicana42
, poiché concepisce la religione come « cura di una certa natura superiore,
che viene chiamata divina, e adorazione di questa ». In connessione con ciò è importante citare
una delle definizioni della legge presente nel trattato di Cicerone De legibus :
I. 18 : Igitur doctissimis uiris... definiunt, lex est ratio summa, insita in natura, quae
iubet ea quae facienda sunt, prohibetque contraria... 19. Ea est enim naturae uis, ea
mens ratioque prudentis, ea iuris atque iniuriae regula.
Seguendo questa definizione, Cicerone dichiara che « cercherà le radici del diritto nella
natura, sotto la guida della quale bisogna svillupare tutto il nostro raggionamento »43
. Prima di
tutto, studia la natura, costatando di nuovo che « noi siamo nati per la giustizia e il diritto è
fondato non sull’opinione degli uomini, ma della natura »44
. Poi, afferma che il senso di
40
D. 4. 5. 8 (Gai) : ciuilis ratio naturalia iura corrumpere non potest ; D. 7. 5. 2. 1 (Gai.) : nec enim naturalis ratio
auctoritate senatus commutari potuit. 41
Cic., De inv., II. 161. Cfr. : Cic., De inv., II. 65 : ac naturae quidem ius esse, quod nobis non opinio, sed quaedam
innata vis adferat, ut religionem, pietatem, gratiam, vindicationem, observantiam, veritatem. religionem eam, quae
in metu et caerimonia deorum sit, appellant. 42
Sul sistema giuridici-religioso romano dell’età repubblicana e selezione della storiografia ved. : SINI F., Uomini e
Dei nel sistema giuridico-religioso romano : pax deorum, tempo degli Dei, sacrificio, in Ius Antiquum. Древнее
право, 8. 2001, p. 8-30 (in russo). 43
Cic., De leg., I. 20 : repetam stirpem iuris a natura, qua duce nobis omnis <haec> est disputatio explicanda. 44
Cic., De leg., I. 28 : nos ad iustitiam esse natos, neque opinione sed natura constitutum esse ius. Сf. Cic., De leg.,
I. 34 : ex natura ortum esse ius.
8
benevolenza degli uomini l’un verso l’altro è dato dalla natura45
, e dalla natura è dato anche il
sentimento d’amore che è il fondamento del diritto umano46
, perciò tutto quello che è giusto,
legittimo, nello stesso tempo è utile per gli uomini47
. Infine, un’altra caratteristica
importantissima della natura degli uomini è la ratio – la qualità che avvicina gli uomini agli dèi e
che permette di comprendere il ius naturae. Secondo Cicerone, la legge di natura permette di
distinguere tra le leggi umane quelle giuste e quelle ingiuste48
. Grazie alla ratio, assoggettandosi
alle leggi di natura49
, l’uomo deve seguirlie e in questo caso non farà mai sbagli50
. Il diritto di
natura lega la natura dell’uomo a tutta la natura restante, che gli dà da mangiare i suoi frutti51
;
tuttavia, per dare una mano alla natura a produrre questi frutti è necessario conoscere le leggi dei
venti, dei cambiamenti climatici e le particolarità della fertilità della terra52
.
Finalmente siamo arrivati alla parte più importante del concetto di Cicerone sul ius naturae.
Parlando della natura deorum, egli nota che gli uomini ricevono grandi beni dal clima favorevole
e dalla fertilità della terra53
. Ma queste caratteristiche sono diverse nei diversi luoghi, perche la
natura loci in alcuni luoghi è salubre, in alcuni è disastrosa54
e le condizioni climatiche
influenzano in modo piuttosto forte gli uomini55
. Dalle particolarità della natura loci dipendono
anche i mores degli uomini56
.
45
Cic., De leg., I. 35 : loco unam esse hominum inter ipsos uiuendi parem communemque rationem, deinde omnes
inter se naturali quadam indulgentia et beniuolentia, tum etiam societate iuris contineri. 46
Cic., De leg., I. 43 : Atqui si natura confirmatura ius non erit, uirtutes omnes tollantur... Nam haec nascuntur ex
eo quod natura propensi sumus ad diligendos homines, quod fundamentum iuris est. 47
Cic., De offic., II. 10 : quicquid enim iustum sit, id etiam utile esse censent. 48
Cic., De leg., I. 42 : Iam uero illud stultissimum, existimare omnia iusta esse quae s<c>ita sint in populorum
institutis aut legibus. Etiamne si quae leges sint tyrannorum? ... Est enim unum ius quo deuincta est hominum
societas et quod lex constituit una, quae lex est recta ratio imperandi atque prohibendi. Quam qui ignorat, is est
iniustus, siue est illa scripta uspiam siue nusquam. 49
Cic., De offic., I. 102 : rationi ... sunt subiecti lege naturae. 50
Cic., De offic., I. 100 : ... naturae ; quam si sequemur ducem, nunquam aberrabimus... 51
Cic., De offic., I. 22 : atque, ut placet Stoicis, quae in terris gignantur, ad usum hominum omnia creari, homines
autem hominum causa esse generatos, ut ipsi inter se aliis alii prodesse possent, in hoc naturam debemus ducem
sequi... 52
Verg., Georg., I. 51-56 ; 60-63 : uentos et uarium caeli praediscere morem / cura sit ac patrios cultusque
habitusque locorum, / et quid quaeque ferat regio et quid quaeque recuset. / hic segetes, illic ueniunt felicius uuae, /
arborei fetus alibi atque iniussa uirescunt / gramina ... continuo has leges aeternaque foedera certis / imposuit
natura locis, quo tempore primum / Deucalion uacuum lapides iactauit in orbem, / unde homines nati, durum genus. 53
Cic., De nat. deor., II. 13 : quam ceperimus ex magnitudine commodorum, quae percipiuntur caeli temperatione
fecunditate terrarum aliarumque commoditatum complurium copia. 54
Cic., De divin., I. 79 : non videmus, quam sint varia terrarum genera? ex quibus et mortifera quaedam pars est, ...
et sunt partes agrorum aliae pestilentes, aliae salubres, aliae, quae acuta ingenia gignant, aliae, quae retunsa ;
quae omnia fiunt et ex caeli varietate et ex disparili adspiratione terrarum ; Cic., De fat., 7 : Inter locorum naturas
quantum intersit, videmus ; alios esse salubris, alios pestilentis, in aliis esse pituitosos et quasi redundantis, in aliis
exsiccatos atque aridos... Ut igitur ad quasdam res natura loci pertinet aliquid, ad quasdam autem nihil... 55
Cic., De divin., II. 93-94 : ...confitendum sit illis eos, qui nascuntur eodem tempore, posse in dissimilis incidere
naturas propter caeli dissimilitudinem ; quod minime illis placet... 94. Sed quae tanta dementia est, ut in maxumis
motibus mutationibusque caeli nihil intersit, qui ventus, qui imber, quae tempestas ubique sit? quarum rerum in
proxumis locis tantae dissimilitudines saepe sunt, ut alia Tusculi, alia Romae eveniat saepe tempestas ; II. 96-97 :
dissimilitudo locorum nonne dissimilis hominum procreationes habet? ... 97. Ex quo intellegitur plus terrarum situs
quam lunae tactus ad nascendum valere. 56
Cic., De leg. agr., II. 95 : non ingenerantur hominibus mores tam a stirpe generis ac seminis, quam ex eis rebus,
quae ab ipsa natura nobis ad vitae consuetudinem suppeditantur, quibus alimur et vivimus. Carthaginienses
9
L’idea di Cicerone sulla dipendenza degli usi umani dalle condizioni climatiche locali non
era nuova nel suo tempo e si incontra già a partire dal VI sec. a.C. nel pensiero dei filosofi greci
antichi, per esempio di Pitagora, Platone e Aristotele57
. Si può trovare quest’idea anche
nell’opera del famoso storico del III-II sec. a.C., Polibio58
, e nell’opera d’un altro greco,
contemporaneo di Cicerone - Strabone59
. E’ interessante fare il paragone tra due testi in lingua
diversa – quelli di Cicerone e Strabone, che sono molto vicini nel loro contenuto : là dove
Strabone usa il termine greco , Cicerone (De leg. agr., II 95) invece usa l’espressione
latina natura loci, già menzionata sopra. Da ciò si può concludere che l’espressione latina natura
loci, accanto al termine più stretto e più raro inclinatio caeli60
, era usato dai romani per indicare
le condizioni climatiche locali.
Dunque, le condizioni climatiche locali in una certa misura determinano il carattere, gli usi e
il diritto degli uomini di una determinata località. Però, secondo Cicerone61
, creando diverse arti
e imitado la natura, i romani hanno imparato a influenzare le condizioni climatiche locali, in
qualche modo migliorandole. Con che orgoglio Cicerone dice che gli uomini hanno imparato a
domare i mari, i venti, i campi e i fiumi, creando così quasi una seconda natura62
. Seguendo il
diritto di natura, imitando la natura, usando la sua ragione e il suo lavoro, l’uomo ha imparato a
costruire gli acquedotti, a cambiare le direzioni dei fiumi, a costruire gli argini dei fiumi e i porti
marittimi63
.
In connessione con ciò, è importante anche un’altra legge di natura che vieta « ullam rem
esse cuiusquam nisi eius, qui tractare et uti sciat »64
. Infatti, nel diritto romano è ben nota l’actio
de damno infecto, secondo cui un bene del proprietario incapace doveva essere dato in possesso
fraudulenti et mendaces non genere, sed natura loci... Ligures duri atque agrestes ; docuit ager ipse nihil ferendo
nisi multa cultura et magno labore quaesitum. Campani semper superbi bonitate agrorum et fructuum magnitudine,
urbis salubritate.... 57
Sul diritto naturale dei filosofi greci antichi ved. : МАКОВЕЛЬСКИЙ, А., Древнегреческие атомисты. Баку, 1946,
С. 267-275 ; ТОМСОН, ДЖ.О., История древней географии. М., 1953, С. 162 сл. ; FLÜCKIGER, F., op. cit., p. 86-