7/21/2019 Kobieta w Koranie http://slidepdf.com/reader/full/kobieta-w-koranie 1/25 1 Autor: Jarosaw Banasiak – imam Biaostockiego Centrum Islamu, absolwent Uniwersytetu Islamskiego w Medynie. Tytu: Kobieta w Koranie. Klasyczna krytyczna egzegeza Ibn al-Arabiego i wspóczesna egzegeza feministyczna Asmy Barlas na przyk adzie wersetu 34 z sury 4 1 M # czy & ni stoj( nad kobietami ze wzgl du na to, # e Bóg da* wy # szo +- jednym nad drugimi, i ze wzgl du na to, # e oni rozdaj( ze swojego maj(tku. Przeto cnotliwe kobiety s( pokorne i zachowuj( w skryto +ci to, co zachowa* Bóg. I napominajcie te, których niepos* usze/ stwa siboicie, pozostawiajcie je w * o # ach i bijcie je! A je +li s( wam pos* uszne, to starajcie si nie stosowa- do nich przymusu. Zaprawd , Bóg jest wznios* y, wielki! (Koran werset 34 sury 4 w przek * adzie Józefa Bielawskiego) W Koranie s miejsca rozpalajce ogie# krytyki. Praca niniejsza przedstawia jeden z trudniejszych fragmentów Koranu – werset 34 sury 4. Mówi on o pozycji m &(czyzny i kobiety oraz ustanawia normy zachowania w wypadku pogorszenia si & relacji mi & dzy m &( em i ( on . Zarysowano tutaj histori& egzegezy wersetu uwypuklajc istnienie w +onie islamu pogldów odrzucajcych przemoc w rodzinie. Porównano dwie interpretacje: Abu Bakra Ibn al-Arabiego, uczonego ze ,redniowiecznej Andaluzji, oraz Asmy Barlas, Pakistanki zaliczanej do feministek islamskich. Koran i jego kanon Nie sposób mówi . , o jakiejkowiek egzegezie bez przedstawienia tekstu b & d cego jej przedmiotem. Tym tekstem jest Koran. Co charakterystyczne, w kulturze polskiej wyraz Koran oznacza ,wi& t ksi & g& islamu, a wi& c wskazuje na aspekt pisany objawienia. W kulturze arabskiej i kulturach ludów muzu+ma#skich wyraz „kur’an” jest imieniem odczasownikowym pochodz cym od czasownika „kara’a” - recytowa., g+osi., wo+a.. Wyraz ten wyst& puje w samym Koranie na oznaczenie boskiego komunikatu rozpoczynaj cego proces objawie#ostatniej z religii 1 W niniejszej pracy zastosowa +em uproszczon polsk transkrypcj& pisma arabskiego przygotowan przez Bogus + awa Zagórskiego, wprowadzaj c do niej ma + zmian & : emfatyczne „d” oddaj & przez „d”, a nie przez „z”.
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
zosta+o przypiecz& towane przez edykt kalifacki nakazuj cy zniszczenia wszelkich innych zapisków
Koranu. Kolejnym krokiem kalifa by+o przepisanie tekstu kanonicznego do ceremonialnych
manuskryptów i odes+anie do najwa(niejszych regionów kalifatu. Chocia( dzia+ania Usmana
nakierowane by+y na zapanowanie nad materialn dokumentacj innych, ni( mekka#ska, lekcji
Koranu, to nie zdo+a+y wykluczy. tradycj& przechowania tych lekcji w formie ustnej z pokolenia na pokolenie, czego ,wiadectwem pozostaje, a( do chwili obecnej, bogata literatura o lekcjach Koranu
(kira’at ). Nale(y tutaj zaznaczy., (e autorzy tej literatury wysuwaj wa(ne uwagi na temat ka(dej
lekcji, oceniaj c jej w tpliwo,. lub autorytatywno,.. Po zako#czeniu prac, Usman zwróci+ Hafsie
pierwotny zapis, co mo(na poczytywa. za dwa ,wiadectwa, po pierwsze jego autorytatywno,ci, a
po drugie, zaufania dla tej kobiety.
W j& zyku polskim brak jest powa(niejszych bada# nad formowaniem si& i ustaleniem tekstu
Koranu. Kilka stron rozsianych po wi& kszych dzie+ach traktuj cych o islamie6
to zaledwie
przyczynki, które, ze wzgl& du na sk po,. przekazywanych informacji, nie pozwalaj ogarn.
dok +adniej tego, co si& wydarzy+o z tekstem Koranu po odej,ciu Proroka. Zainteresowani t
problematyk , winni si& gn. do licznych pozycji obcoj& zycznych7.
Kompozycja Koranu jest odmienna od tej, któr spotykamy w Biblii. Tekst podzielony jest na sury
(l. poj. sura), które mo(na uzna. za odpowiedniki rozdzia+ów i fragmenty tekstowe zwane ajatami
(l. poj. aja). Najd+u(sze rozdzia+y znajduj si& na pocz tku, a najkrótsze na ko#cu. W Koranie jest
114 sur i oko+o 6 tysi& cy ajatów8. Taki podzia+ tekstu dostrzega si& po otwarciu ka(dej kopii
Koranu. Uczeni muzu+ma#scy przyj& li dokonywa. istotniejszych podzia+ów na ,wi& tym tek ,cie
islamu. Najcz&,ciej mówi o chronologicznym podziale rozdzia+ów, a nawet wersetów, i
wymieniaj okres lub czas ich objawienia. Objawienia sp+ywa+y na Proroka, gdy przebywa+ w
dwóch miastach Arabii – w Mekce i Medynie. W zwi zku z tym jest 96 sur mekka#skich i 24 –
medyne#skie. Ka(dy rozdzia+ nosi tytu+, który nawi zuje lu0niej lub ,ci,lej do poruszanych w nim
tematów. Tematyka sur z Mekki kr (y wokó+ problemów wiary, moralno,ci, eschatologii, historii
zbawienia, natomiast sury z Medyny traktuj w wi& kszym stopniu o normach i prawie.
6 Zob. Koran, op.cit., s. 792 – 793; Janusz Danecki, Podstawowe wiadomo,ci o islamie, Dialog, Warszawa 1997, I, s.
62 – 64.
7 Zob. artyku+y w pó+roczniku „Journal of Qur’anic Studies”; Zob. te(: The Qur’an in Its Historical Context, ed. by
Gabriel Said Reynolds, Routledge, Londyn – Nowy Jork 2008; Harald Motzki, Altenative Accounts of the Qur'an's
Formation, w: The Cambridge Companion to the Qur'an, ed. by Jane Dammen McAuliffe, CUP, Cambridge 2006, s.
59 – 75.
8 Istniej rozbie(no,ci co do dok +adnej liczby wersetów. Na pewno jest ich ponad 6 tysi& cy.
nieograniczonej aktywno,ci w sferach ekonomii i polityki15. Za jego spraw kobieta uzyska+a wiele
praw i wolno,ci, których mog+y pozazdro,ci. im kobiety europejskie, a( do XVIII wieku. Po,ród
tych praw mo(na wymieni., prawo do posiadania maj tku, zawierania wszelkiego rodzaju umów,
nie pomijaj c handlowych, czy prawo do spadkobrania16. Za+o(yciel szko+y hanafickiej, wychodz c
z zapisów Koranu, by+ zdania, (e kobieta mo(e sprawowa. urz d s& dziego, gdy( tak samo jakm&(czyzna, jest zobowi zana do szerzenia dobra i ,cigania z+a17. Koran wyj tkowo ostro pot& pia+
zabójstwa niemowl t p+ci (e#skiej. Ten potworny zwyczaj, pokutuj cy w,ród Arabów przed
islamem, próbowano przewrotnie usprawiedliwi. ochron honoru rodziny, który mog+aby splami.
doros+a kobieta18.
Uczeni muzu+ma#scy pokroju Gamala A. Badawiego wierz , (e przes+anie Koranu wobec kobiety
jest wy+ cznie pozytywne, a androcentryczne i mizoginiczne odnoszenie si& do kobiet w islamie ma
swoje 0ród+a poza Koranem - zosta+o przeszczepione do tradycji islamu z innych kultur i religii. Od
pewnego czasu pojawiaj si& g+osy, i( winnych za stan kobiet w ,wiecie islamu nale(y szuka. tak (e
w,ród muzu+manów. Oskar (enie wysuwane jest pod adresem p+ci m& skiej pos dzanej o
androcentryczn egzegez& wersetów Koranu upo,ledzaj c status kobiety w islamie19. Zobaczymy
dalej, do jakiego stopnia jest to oskar (enie prawdziwe? Ale zanim o tym, nale(y zreferowa. krótko
inne 0ród+a tradycji islamu.
Tradycja i jury!ci islamu
Dla muzu+manów Koran nie jest jedynym tradycyjnym 0ród+em wiedzy o ich objawionej religii.
Istnieje tak (e tradycja pozakoraniczna, zwana Sunn . Sk +adaj si& na ni relacje o (yciu
Muhammada nazywane hadisami (l.mn. ahadis), odnotowuj ce jego s+owa i zachowania. Od
samego pocz tku islamu pojawi+a si& tendencja do bezwzgl& dnego sakralizowania tej tradycji,
czemu przeciwstawiono si& w imi& krytyki tej(e tradycji, a to w celu badania jej autentyczno,ci i w
konsekwencji ustalenia tego, co jest w niej autorytatywne dla pokole# (yj cych po Proroku. W
krytyk & zaanga(owane by+y szerokie kr & gi spo+ecze#stw muzu+ma#skich pierwszych wieków
15 Gamal A. Badawi, Woman in Islam, w: Islam: Its Meaning and Massage, ed. by Khurshid Ahmad, The Islamic
Foundation, Leicester 1996, s. 135 i 141-142.
16 Koran 4:7.
17 Gamal A. Badawi, op.cit., s. 141. Zob. te(: Ewa Machut-Mendecka, Kobieta bez zas+ony (muzu+manka w ,wietle
wiary i kultury), w: By. kobiet w Oriencie. Praca zbiorowa pod red. Danuty Chmielowskiej, Barbary Grabowskiej,
Ewy Machut-Mendeckiej, Dialog, Warszawa 2001, s. 15 – 30.
18 Koran 16: 58 – 59; Koran 81: 8-9.
19 The Qur’an: An Encyclopedia, ed. by Oliver Leaman, Routledge, Nowy Jork 2006, s. 695.
islamu, przez co nie by+a ona wy+ cznie domen wyspecjalizowanej grupy uczonych, jak si& to
niektórym wydaje20. Najbardziej namacaln konsekwencj krytyki, by+o krystalizowanie si& kanonu
tradycji pozakoranicznej w +onie islamu sunnickiego. Proces ten trwa+ kilka wieków21. Nale(y przy
tej okazji podkre,li., (e nawet w tym kanonie odnotowane zosta+y przeró(ne tradycje, na pierwszy
rzut oka sprzeczne, co sta+o si& punktem wyj,cia dla ugruntowania przekonania w,ród samychmuzu+manów, (e religia islamu gwarantuje pluralizm w pewnych uzasadnionych granicach.
Zarysowane przed chwil dwie wielkie tradycje stanowi zasadniczy materia+, do którego si& gaj
uczeni muzu+ma#scy - jury,ci (l.mn. fukaha). Dla jurystów Koran jest podstaw prawa
muzu+ma#skiego, gdy( zawiera pewn liczb& specyficznych regulacji prawnych, lecz w+a,nie z tego
powodu nie mo(na uzna. go za kodeks prawa sensu stricto. Jak zauwa(aj znawcy problemu, w
Koranie znale0. mo(na wi& cej tre,ci moralnych czy religijnych, ni( czysto prawnych. Nie
pomniejsza to w (adnym wzgl& dzie roli, jak odegra+ Koran w kszta+towaniu si& prawa islamu22
.
Jury,ci pe+nili w islamie rol& swoistego medium + cz cego to, co mówi tradycje, koraniczna i
pozakoraniczna, z ci gle zmieniaj cymi si& zjawiskami ,wiata spo+ecznego. Skrótowo ujmuj c, ich
mediacja polega+a na stosowaniu szerokiej gamy zasad hermeneutycznych w celu dochodzenia do
rad, opinii, wyroków, czy przepisów w obliczu przeró(nych problemów, z którymi stykaj si&
wierni w swym (yciu. Informacje i wskazówki o tym, jak nale(y pos+ugiwa. si& wspomnianymi
zasadami, zawarli w nauce o prawie muzu+ma#skim (usul al-fikh). Fakihowie czasami to zwykli
nauczyciele i przekaziciele tradycji, gdy odpowiadali na najprostsze pytania o to, jak wype+nia.
rytua+y islamu (modlitw& , pielgrzymk & , itd.). Innym razem zajmowali si& problemami z obszarów
filozofii moralnej czy ekonomii. Ich praca umys+owa okre,lana jest arabskim terminem id # tihad .
S+owo to, w istocie, odsy+a do poj& cia pracy, ale pracy podj& tej z najwi& kszym wysi+kiem umys+u.
Jury,ci mieli ,wiadomo,. + czno,ci na poziomie prakseologicznym, ma+o tego mogli wskaza.
pierwszego metodologa, który przetar + im ,cie(ki i pozostawi+ wskazówki, dlatego uznawali go za
wzór pracy nad przepisami islamu. Najpro,ciej mówi c, owe dwa czynniki najsilniej kszta+towa+y
20 Na przyk +ad dyskusja nad form organizacji najwy(szej w+adzy w islamie, czy jest to kalifat (sunnizm) czy imamat
(szyizm).
21 Jonathan Brown, The Canonization of al-Bukhari and Muslim: The Formation and Function of the Sunni Hadith
Canon, Brill, Lejda 2007; Ten(e, Hadith: Muhammad’s Legacy in the Medieval and Modern World, Oneworld,
Oxford 2009; Krzysztof Ko,cielniak, Sunna, hadisy i tradycjoni,ci. Wst& p do tradycji muzu+ma#skiej,
Wydawnictwo UNUM, Kraków 2006.
22 Wael B. Hallaq, Groundwork of the Moral Law: A New Look at the Qur'an and the Genesis of Shari'a, w: Islamic
Law and Society, 2009, vol.16, no. 3 – 4, s. 239-279.
,wiadomo,. zbiorow tych uczonych i utwierdza+y w przekonaniu o przynale(no,ci do odr & bnych
szkó+ prawa (mazhab), które mia+y swych fundatorów23. Od XI w. rozkwit instytucji szkó+
przymeczetowych (madrasa), zak +adanych pocz tkowo przez lokalnych w+adców, wybitnie wp+yn+
na post& puj c konsolidacj& szkó+ prawa. W czasach klasycznych (X w.) szko+y prawne
wskazywa+y na hierarchicznie zakorzenienie wypracowywanych opinii prawnych. W pierwszejkolejno,ci w Koranie, a id c dalej, w Sunnie, w konsensusie ró(nie rozumianym i w analogii
prawniczej. Te cztery podstawy ferowania opinii i wyroków by+y, poza drobnymi wyj tkami,
wspólne dla szkó+ prawa. Ma+o si& mówi o tym, w jaki sposób jury,ci pracowali nad ostatecznymi
kszta+tem swych opinii i werdyktów, a to dlatego, (e jeszcze do niedawna w europejskich pracach z
zakresu prawa muzu+ma#skiego problematyka ta uj& ta by+a statycznie. U(ywaj c porównania,
wida. wy+ cznie 0ród+o rzeki i jej uj,cie do morza. Poza ogl dem pozostaje to jak drog kszta+tuje
si& opinia uczonego na temat prawa, i jakie przekonuj ce argumenty zasilaj j po drodze. Otó(
w+a,nie w tak zaw&(ony sposób mówi+o si& o 0ród+ach prawodawstwa islamu i pi& ciu normach
islamu24.
Badania historyczne prowadzone nad t klas uczonych pokazuj , (e w pierwszych wiekach islamu
ich liczebno,. by+a du(a, przez co wywierali olbrzymi wp+yw na spo+ecze#stwa muzu+ma#skie.
Uczeni muzu+ma#scy nie ustrzegli si& jednak od wkroczenia w okres dekadencji umys+owej, co
sprawi+o, (e nie byli w stanie na odpowiednim i przekonuj cym poziomie zaprezentowa.
spo+ecze#stwu swych opinii, rad i przepisów w trakcie przechodzenia g+& bokich kryzysów oraz przemian w ,wiecie arabskim i muzu+ma#skim w okresie pó0niejszym, tj. od ko#ca XVIII w.25
Wspó+cze,nie niektórzy badacze s dz , (e fukaha odchodz do lamusa historii, poniewa( nie ma dla
nich miejsca w nowoczesnym spo+ecze#stwie. Z t opini nie zgadza si& Muhammad Qasim Zaman
na kartach jednej ze swych interesuj cych ksi(ek, ukazuj c nam fakty z (ycia uczonych
muzu+ma#skich w XIX i XX w. Znale0li si& w,ród nich ludzie na tyle odwa(ni, aby potraktowa.
tradycj& elastycznie, tak i( granice mi& dzy uczonym tradycjonalist a modernist /reformatorem,
ulega+y faktycznemu zatarciu26
.
23 Por. Janusz Danecki, op.cit., I, s. 220. Najbardziej znane sunnickie szko+y prawa to hanaficka, malikicka, szaficka i
hanbalicka. W +onie szyizmu najbardziej rozpowszechniona jest szko+a d(afarycka.
24 Prawie ka(demu aktowi wiary, aktowi rytualnemu, aktowi moralnemu, czy zachowaniu cz+owieka przypisano w
islamie jak , norm& lub ocen& : nakaz, zakaz, pochwa+a, nagana, lub indyferentno,.. Zob. Ten(e, I, s. 259.
25 Por. Ten(e, I, s. 226 – 228.
26 Zob. Muhammad Qasim Zaman, The Ulama in Contemporary Islam: Custodians of Change, PUP, Princeton 2002, s.
Z zachowanych tradycji pozakoranicznych (Sunna) znamy okoliczno,ci towarzysz ce pierwszemu
objawieniu Proroka. Histori& tego wydarzenia zrelacjonowa+y dwie kobiety. Pierwsz by+a
Chadid(a (zm. 3 lata przed h./619r.), (ona Proroka, z któr pozostawa+ przez kilkadziesi t lat w
zwi zku monogamicznym w Mekce. Drug by+a Aisza (zm. 58 h./678 r.), m+oda dziewczyna, któr
po,lubi+ jaki, czas po ,mierci pierwszej (ony. Histori& powstania relacji o objawieniu
rekonstruujemy na podstawie wiadomo,ci zawartych w najbardziej wiarygodnym zbiorze
sunnickiej tradycji pozakoranicznej zebranej przez uczonego muzu+ma#skiego Al-Buchariego (zm.
256 h./870 r.). Pierwsza ksi& ga jego dzie+a nosi tytu+: „Pocz tki objawie#”. Otó( cytuje on ci gi
tradentów, osób relacjonuj cych dwie historie, za których spraw dowiedzia+ si& o specyfice
objawie# Muhammada. Wa(nym ogniwem w obu +a#cuchach jest Aisza. W pierwszej historii, Aisza
wymienia odczucia towarzysz ce Muhammadowi podczas objawie# i to, (e wielokrotnie by+a ich,wiadkiem. W drugiej, o wiele d+u(szej historii, Aisza opowiada o czym,, czego nie mog+a by.
bezpo,rednim ,wiadkiem, lecz czyni to z tak bieg+o,ci i kunsztem, jakby by+a przy tym obecna.
Prorok sp& dza+ d+ugie dni i noce w odosobnieniu, w jaskiniach gór otaczaj cych Mekk & . Pewnego
razu us+ysza+ trzy razy s+owo „ikra” (G+o,!), a potem zdania, od których pier , mu nieustannie
dr (a+a: „G+o, w imi& swego Pana, który jest Stwórc . Jest Stwórc cz+owieka z zakrzepu. G+o,, (e
twój Pan jest Naj+askawszy!”27. Wróci+ do Chadid(y, czeka+ a( opu,ci go strach, i opowiedzia+, co
mu sie przytrafi+o28
. Z tej relacji dowiadujemy si& , (e Prorok nie wiedzia+, z czym ma do czynienia,
i to (ona u,wiadomi+a mu, i( wys+ucha+ objawienia od Boga, zwanego przez Arabów Allahem.
W dalszych relacjach, mówi cych o objawieniu, pojawia si& m& ski g+os. Wybija si& tutaj stryj
Muhammada – Ibn Abbas (zm. 68 h./687 r.). Zestawiaj c tre,. odnotowanych wcze,niej dwóch
relacji Aiszy i relacji Ibn Abbasa wida., (e Aisza unika+a wyja,niania wersetów Koranu i wi& ksz
uwag& k +ad+a na opowiadanie o prze(yciach Proroka. Ibn Abbas zaj+ si& interpretacj tre,ci
wersetów, nawet wykonywa+ przy tym gesty:
Oto poruszam przed wami ustami, tak jak Prorok porusza* ustami29.
Prawdopodobnie mamy do czynienia ze ,wiadectwem pierwotnej egzegezy, jako egzegezy ustnej,
nigdzie niezapisywanej, i dlatego w tym wypadku mo(liwe by+o odwo+anie si& do innych zmys+ów,
27 Koran 96: 1 – 3.
28 Al-Buchari, Al-D(ami as-sahih al-musnad min hadis rasul Allah wa sunanihi wa ajjamihi, As-Salafijja, Kair 1400, I,
ni( tylko zmys+u s+uchu, aby osi gn. cel egzegetyczny. Chyba z tego powodu w tradycji islamu
Ibn Abbas zosta+ og+oszony „T+umaczem Koranu” (tard # uman al-kur’an). Mówi c o najbardziej
pierwotnej nomenklaturze na egzegez& , mo(emy w+a,nie wskaza. wyraz „tard(ama”. Mekka, z
racji tego, (e by+a centrum pielgrzymkowym dla muzu+manów z najprzeró(niejszych obszarów
rozleg+ego pa#stwa kalifackiego, zas+ugiwa+a na to, (eby sta. si& o,rodkiem studiówegzegetycznych. Wielk rol& w ugruntowaniu pozycji tej egzegezy po Ibn Abbasie odegra+ Ata Ibn
Abi Rabah (zm. 115 h./733 r.), o którym w dalszej cz&,ci niniejszej pracy30.
Zarysowana przed chwil jedna z dwóch g+ównych tradycyjnych muzu+ma#skich metod egzegezy
Koranu, zwana jest „egzegez opieraj c si& o relacjonowan tradycj& ” (tafsir bi al-ma’sur ). Czas
powstania tej tradycji uczeni muzu+ma#scy rozci gaj na przynajmniej jeden wiek po ,mierci
Proroka, poniewa( egzegez Koranu zajmowali si& muzu+manie z jego najbli(szego otoczenia, a po
nich pokolenie ich uczniów. By+a to, je,li tak mo(na powiedzie., egzegeza zamkni& ta, gdy(
poddawa+a si& jedynie transmisji w czasie i przestrzeni. Jej autorytet by+ przechodni na nast& pne
pokolenia, pod warunkiem, (e u jej 0róde+ stawiano osob& Proroka lub kogo, niezwykle uczonego i
szlachetnego z jego otoczenia.
Druga metoda egzegezy abstrahowa+a od tak rozumianego autorytetu. By+a egzegez wychodz c
nie z zarejestrowanej i transmitowanej autorytatywnej wiedzy na temat znaczenia tego lub innego
fragmentu Koranu, lecz z odwo+ania si& do osobistej refleksji nad czytanym fragmentem. Chodzi+o
w niej o samodzielne dotarcie do znaczenia po+ czone z przekonaniem, (e wyczerpa+o si&
mo(liwo,ci dostrze(enia innych znacze#. Ta metoda nosi+a nazw& „tafsir bi ad-diraja”.
Kwestionuje si& , jakoby ten podzia+ by+ po,wiadczony ju( w pierwszych latach islamu.
Zaprezentowane dwie metody odzwierciedla+y bardziej specyfik & oraz nomenklatur & egzegezy
koranicznej w wiekach IX i X. Zarysowa+a si& wtedy antyteza mi& dzy „tafsirem” a „ta’wilem”. Z
tego okresu pochodzi wypowied0 Al-Maturidiego (zm. 333 h./944 r.) ,wiadcz ca o utrwaleniu si&
powy(szego podzia+u:
Egzegeza zwana tafsirem nale # y do osób towarzysz (cych Prorokowi, a ta’wil do jurystów (fukaha).
Ten podzia* wynika z tego, i # ci pierwsi widzieli i znali okoliczno +ci objawie/ koranicznych31.
Walid Saleh, zajmuj cy si& ,rednioweczn egzegez koraniczn uwa(a, (e podzia+ powy(szy jest
ja+owy. W jego mnienamiu taw’il w XI w. pozwala+ sunnickim uczonym odej,. od tradycjonalnej
30 Mahmoud Ayoub, The Qur’an and Its Interpreters, SUNY, Nowy Jork 1984, s. 27.
31 Cytat za: Encyclopaedia of the Qur’an, ed. by Jane Dammen McAuliffe, Brill. Lejda 2002, II, s. 101. O znaczeniu
tego podzia+u w szyi0mie i sufi0mie: Seyyed Hosein Nasr, Idee i warto,ci islamu, PAX, Warszawa 1988, s. 59.
osi gni&. wspó+czesnej hermeneutyki zachodniej do komentowania Koranu sta+y si& elementem
burzliwej debaty intelektualnej w Egipcie lat 60. i 70. ubieg+ego wieku.
W tym miejscu nale(a+o by przej,. do roli tradycji w historii egzegezy. Nie mo(na zgodzi. si& z
opini , (e do krytyki tradycji w +onie islamu dochodzi dopiero w czasach wspó+czesnych.
Muzu+manie umieli zawsze podchodzi. krytycznie do swej tradycji36. Zdarzali si& w,ród nich
radyka+owie odcinaj cy si& od niej, jako antytezy ich w+asnego stanowiska i zapatrywa#. Rzadko
mieli,my do czynienia z zerwaniem ca+kowitym. Uczeni egzegeci muzu+ma#scy powielali bardzo
cz& sto podej,cie jurystów + cz cych wspó+czesno,. z tradycj . Je,li by+o to konieczne, po,wi& cali
tradycj& w imi& ich wspó+czesno,ci. Gotowi byli komentowa. Koran tak, aby owoce ich egzegezy
nie by+y krzywdz ce dla kobiety. Takie podej,cie odnajdujemy w pogl dach jurysty i egzegety Abu
Bakra Ibn al-Arabiego.
Egzegeza Ibn Al-Arabiego
Abu Bakr Ibn Al-Arabi (zm. 543 h./1148-49 r.) to uczony muzu +ma#ski urodzony w Andaluzji w
Sewilli. Od dziecka pozostawa+ pod przemo(nym wp+ywem ojca dbaj cego usilnie o jego edukacj& .
To za jego spraw , jako jeszcze nieopierzony nastolatek, zapozna+ si& dok +adnie z my,l prawnicz
uczonego Ibn Hazma (zm. 456 h./1064 r.), znany polskiemu czytelnikowi jako autor traktatu o
mi+o,ci: „Naszyjnik go+& bicy. O mi+o,ci i kochankach”. Ibn Hazm nale(a+ do jurystów literalistów,
których szko+a prawa ( zahiryzm) cieszy+a si& szczególnymi wzgl& dami dynastii Almohadów(panowali w latach 1130 - 1269). Prawdopodobnie w wyniku nastania niespokojnych czasów, w
wyniku rozpadu kalifatu kordoba#skiego w Andaluzji na ma+e królestwa, jego rodzina udaje si& na
wschód ,wiata muzu+ma#skiego (oko+o 485 h./1092 r.). Wraz z ojcem odwiedza+ uczonych w
najwa(niejszych miejscach islamu, poczynaj c od miast pó+nocnej Afryki, po Mekk & , Jerozolim& ,
Bagdad i Damaszek. Jego uczona osobowo,. kszta+towa+a si& na wschodzie ,wiata
muzu+ma#skiego. On sam pobiera+ nauki przez pewien czas u uczonegoAbu Hamida al-Ghazalego
(zm. 505 h./1111 r.). Po ,mierci ojca wraca do Andaluzji w 491 lub 493 h. (1097/1099 r.). Pomimo
fascynacji jego ojca pogl dami prawniczymi Ibn Hazma, on wybra+ dla siebie malikick szko+&
prawa muzu+ma#skiego. Przez pewien czas piastowa+ urz d s& dziowski w Sewilli. B& d c s& dzi , da+
si& pozna., jako cz+owiek szukaj cy prawdy, krytyczny, niezale(ny w s dach i ocenach. Jego
niezale(no,. nie przysparza+a mu przychylno,ci u w+adzy i uczonych. Wraz z pojawieniem si&
Almohadów w Andaluzji, popieraj cych zahiryzm i krytykuj cych malikizm, zaj+ stanowisko
36 Por. Khaled El-Rouayheb, Opening the Gate of Verification: The Forgoten Arab-Islamic Florescence of the 17
th
Century, w: „International Journal of Middle East Studies”, May 2006, vol. 38, no. 2, s. 263 – 281.
„wahd(uruhunna”. Poczyni+ natomiast wa(n dygresj& , odnosz c j do rozwa(a# z zakresu
prawoznawstwa. Na gruncie prawoznawstwa europejskiego chodzi o dobrze znan kwesti&
odczytywania z wypowiedzi, niemaj cych warto,ci logicznej, dyrektywy lub oceny46. W
sformu+owaniu wyst& puje czasownik arabski w trybie rozkazuj cym: „-dribu-”. Literali,ci zawsze
odczytuj z tego trybu dyrektyw& zobowi zuj c do dzia+ania ( fi’l ) lub zaniechania (tark ). Jurysta, podchodzi do trybu rozkazuj cego czasownika inaczej, odnosz c j do pewnego kontekstu, a nie
rozpatruj c w oderwaniu od rzeczywisto,ci. Jurysta mierzy si& zawsze z wyzwaniem, jak mo(na w
najlepszy sposób zrealizowa. wol& bo( w,ród ludzi. „Najlepszy”, czyli w taki, aby realizowa+a si&
sprawiedliwo,. metafizyczna i nikt z ludzi nie czu+ si& pokrzywdzony47. Ibn al-Arabi zachwyca si&
nad s+owami Aty w+a,nie z tego powodu. Mekka#ski jurysta nie odczyta+ z tego sformu+owania
nakazu i obowi zku bicia (ony, kiedy zawiod wszelkie drogi porozumienia mi& dzy ma+(onkami.
Ata i Ibn al-Arabi s przekonani, i( Bóg nie da+ m&(czy0nie prawa do bicia kobiety. Bicie nie jest
(adnym przepisem gwarantuj cym pomy,lno,. ma+(e#sk . Na poparcie tego twierdzenia Ibn al-
Arabi odwo+uje si& do wzorca zachowania pobo(nego kalifa omajjadzkiego Umara ibn Abd al-
Aziza (zm. 102 h./720 r.), który to nigdy w (yciu nie uderzy+ swej (ony, cho. po(ycie z ni nie
uk +ada+o si& zawsze najlepiej48. Czy to znaczy, (e Ibn al-Arabi czyni ten fragment wersetu Koranu
martw liter ? Je,li odpowiemy na pytanie twierdz co, oznacza+o by to, (e egzegeta antycypowa+
interpretacj& pojawiaj c si& dopiero w XX w49.
Dla niektórych badaczy my,li prawniczej i teologicznej Abu Bakr Ibn Al-Arabi to autor potrafi cyg+o,no wypowiada. swe pogl dy i krytykowa. pogl dy innych. Przy okazji, nie mo(na mu zarzuci.
braku sprawiedliwej oceny pogl dów jurystów jego czasów. Pomimo wskazanego tutaj stanowiska
krytycznego, nale(y uzna. egzeget& malikickiego za cz+owieka przesi kni& tego idea+ami swojej
epoki. 1wiadczy za tym, jak rol& przypisywa+ m&(owi. Nie zarzuca+ uznania wy(szej pozycji m&(a
(kiwama). Wy(szo,. wymaga+a zaj& cia postawy wychowawcy i wzorca moralnego, o czym ju(
wspomniano. Obowi zkiem m&(a jest dobre i delikatne (adab) traktowanie (ony. Dlatego, je,li w
rodzinie dzieje si& co, z+ego, to Ibn al-Arabi win& za ten stan rzeczy zrzuca+ w pierwszej kolejno,ci
na m&(czyzn& , a nie na kobiet& . Wyraz „adab”, odmieniany przez autora na wszelkie mo(liwe
sposoby, ponadto pozwala zanegowa. przemoc b& d c totalnym zaprzeczeniem og+ady i kultury
46 Zob. Józef Nowacki, Zygmunt Tobor, Wst& p do prawoznawstwa, PWN, Warszawa 1994, s. 9 – 10.
47 Zob. Studies in Islamic Law Theory, ed. by Bernard Weiss, Brill, Lejda 2002, s. 406.
48 Ibn al-Arabi, op.cit., I, s. 534.
49 Por. Sadia Kausar, Sjaad Hussain, Mohammad Mazher Idriss, Does the Qur’an Condone Domestic Violence?, w:
Honour, Violence, Women and Islam, ed. by Mohammad Mazher Idriss, Tahir Abbas, Routledge, Londyn 2010, s. 6
koncepcji i idei europejskich zaszczepionych w ,wiecie islamu. Nie miejsce tutaj na dok +adne
wyliczanie przyczyn kryzysu. Powodem wymienianym najcz&,ciej jest zjawisko powrotu ,wiata
islamu do 0róde+ swej religii. Oczywi,cie powrotowi towarzysz przeró(ne zjawiska - pozytywne, a
obok nich negatywne. Feminizm laicki powolij ust& puje pola nowemu typowi feminizmu, przez
badaczy problemu okre,lanemu mianem „feminizmu islamskiego”. W obliczu tego zjawiska badacze nie ukrywaj swego sceptycyzmu, mianowicie, co do + czenia feminizmu z islamem -
maria(u pe+nego sprzeczno,ci. Z tego powodu nie rokuj takiemu feminizmowi sukcesu w
przysz+o,ci. Natomiast inni dostrzegli olbrzymi potencja+ tego ruchu kobiecego tkwi cy w
„swojsko,ci”. Otó( jego argumenty nie odwo+ywa+y si& w pierwszym rz& dzie do ideologii czy nauk
spo+ecznych. Argumenty si& ga+y do warto,ci znanych i cenionych w ,wiecie islamu, do warto,ci
Koranu. Krytycy znowu wietrzyli krótki (ywot pogl dów budowanych na mitach52. Si+a feminizmu
islamskiego wyp+ywa z krytycznego rozpatrywania zastanej tradycji, o czym najlepiej ,wiadcz
s+owa Egipcjanki Laili Ahmad:
W * onie islamu rozbrzmiewaj( dwa ró # ne g * osy i pojawiaj( si dwa ró # ne sposoby rozumienia p* ci –
jeden z nich znajduje odzwierciedlenie w pragmatycznych regulacjach spo* ecznych (...), drugi w
wizji etycznej. Nawet je +li islam zinstytucjonalizowa* ma*# e/ stwo jako seksualn( hierarchi zgodnie
ze swym g * osem etycznym – którego zdawali si nie s* ysze- w* adcy i twórcy prawa – jednocze +nie
podkre +la* znaczenie duchowego i etycznego wymiaru bytu i równo +ci wszystkich jednostek.
Podczas gdy pierwszy g * os przybra* kszta* t my +li politycznej i prawnej, która sprzyja* atechnicznemu rozumieniu islamu, drugi – ten, którego s* uchali zwykli wierz (cy muzu* manie,
lekcewa #(cy szczegó* y muzu* ma/ skiego prawodawstwa – pozostawi* nik * y +lad w politycznej i
prawnej spu +ci & nie islamu. Niepodwa # alna zasada etycznego egalitaryzmu t * umaczy, dlaczego wiele
muzu* ma/ skich kobiet twierdzi – ku zdumieniu niemuzu* manów – # e islam nie jest seksistowski.
Kobiety te s* ysz ( i czytaj( w +witych tekstach rzeczy odmienne od tych, które g * osz ( twórcy
ortodoksyjnego, androcentrycznego islamu53
Oskar (enia Leili Ahmad, po,ród oskar (e# padaj cych z ust feministek, s najostrzejsze. Inna
feministka, Fatima Marnissi, nie wyra(a si& tak zdecydowanie negatywnie o sunnickich uczonych,
albowiem by+y w,ród nich osoby dalekie od mizogonizmu. Mohammad Fadel w moim odczuciu z
dobrym skutkiem udowadnia, (e od ko#ca epoki Ajjubidów (XIII - XIV w.) g+os etyczny jednak
przenika+ do uczonej literatury muzu+ma#skiej. Przyzna+, (e nie dostrzeg+ tej tendencji w egzegezie
z tego okresu, gdy( skupia+a si& wy+ cznie na prostym wyja,nianiu tekstu. Natomiast uczeni z klasy
52 Malise Ruthven, Islam, Prószy#ski i S-ka, Warszawa 1998, s. 131 – 132.
53 Laila Ahmad, Women and Gender in Islam, cytat za: Malise Ruthven, op.cit., s. 132.
odchodz od sformu+owania nakazu bicia kobiet. Tak jest w wypadku przek +adu na turecki Edipa
Yuksela i na angielski Laleh Bakhtiar. Niestety w przek +adzie profesora Józefa Bielawskiego nie
wprowadzono (adnych zmian, dalej wyst& puje: „bijcie je”61.
Asma Barlas sugeruje, i( hermeneutyka w wysokim stopniu zale(y do odpowiedzialnego podej,cia
do tekstu interpretowanego. Odpowiedzialno,. nale(y do domeny moralno,ci ludzi (yj cych w
spo+eczno,ciach muzu+ma#skich. Kto wpisuje przemoc w sw moralno,., jako zasadniczy jej
sk +adnik, ten nie ma szans, (eby interpretowa. Koran w sposób przychylny dla kobiet. W+a,nie
dlatego tak trudno budowa. w rodzinie muzu+ma#skiej relacje bez przemocy. Po+o(enie akcentu na
moralno,ci, zbli(a do siebie pogl dy dwóch odleg+ych w czasie autorów egzegezy koranicznej: Ibn
al-Arabiego i Asmy Barlas.
Aneks bibliograficzny
W wydawnictwie akademickim Brill ukaza+a si& , od 2003 do 2007 roku, „Encyclopedia of Women
& Islamic Cultures”. Sze,ciotomowe dzie+o powsta+o pod redakcj Suad Joseph, antropolog z
Uniwersytetu Kalifornijskiego. Pierwszy papierowy tom wydano w 2003 roku. W 2006 rokudokonano przek +adu pierwszego tomu na j& zyk arabski. Pierwszy tom po,wi& cony jest historii
bada# nad kobietami w ,wiecie muzu+ma#skim. Zaprezentowano w nim metodologie badawcze,
paradygmaty naukowe i 0ród+a wiedzy o kobiecie w islamie. Drugi porusza sprawy rodziny w
,wietle prawa i polityki spo+ecze#stw muzu+ma#skich. Trzeci kontynuuje badania nad rol kobiety
w rodzinie, ale w kontek ,cie cia+a, seksualno,ci i zdrowia. Czwarty przedstawia kobiet&
muzu+ma#sk w sferze ekonomiki, edukacji, mobilno,ci spo+ecznej i jej przestrzeni (yciowej. W
tomie pi tym autorzy odnosz si& do zjawisk spo+ecznych zwi zanych z kobiet muzu+ma#sk . Tom
szósty zawiera indeksy i artyku+y dodatkowe.
Autork pionerskich bada# nad kobiet muzu+ma#sk by+a Nabia Abbot. Uko#czy+a ona studia w
,wi& tego tekstu”. Pakistanka jest wi& c d+u(niczk intelektualn Aminy Wadud. Zob. Asma Barlas, Women’s Reading
of the Qur’an, w: The Cambridge Companion to the Qur’an, ed. by Jane Dammen McAuliffe, CUP, Cambridge
2006, s. 263.
61 Zob. Koran. Z arabskiego prze+o(y+ i komentarzami opatrzy+ Józef Bielawski, PIW, wydanie trzecie, Warszawa
instytucie orientalistycznym Uniwersytetu Chicagowskiego. W latach czterdziestych XX wieku,
opublikowa+a pierwsze prace naukowe. Porusza+y one temat (ycia kobiet arabskich przed islamem i
zaraz po nastaniu islamu. Pocz tkowo, jej zainteresowania skupi+y si& na postaci Aiszy, (ony
proroka Muhammada. 3ycie tej kobiety opisa+a poprzez pryzmat dwóch pisanych 0róde+
muzu+ma#skich: hadisów i siry, i chocia( si& gn&+a do dobrze znanego w ,rodowiskuorientalistycznym pi,miennictwa, to pokaza+a nam kobiet& muzu+ma#sk odgrywaj ca istotn rol&
we wszelkich przejawach (ycia spo+ecznego ówczesnych czasów. W ,lady Nabia Abbot posz+y
dwie autorki ze ,wiata arabskiego Lajla Ahmad i Fatima Mernissi, publikuj c wiele ciekawych i
zarazem kontrowersyjnych ksi(ek.
Zainteresowanie histori kobiet muzu+ma#skich w,ród orientalistów wkroczy+o na nowe tory w
latach 70. ubieg+ego wieku. Wtedy to Nada Tomiche zapozna+a ,wiat z wynikami swych bada# nad
kobiet egipsk w pocz tkach XIX wieku. Naukowcy maj c na uwadze krytyk & orientalizmu
Edwarda Saida, si& gn& li po nowe 0ród+a wiedzy o kobiecie muzu+ma#skiej. W latach 70. zacz& to
studiowa. rejestry s dów szariackich z Turcji osma#skiej w poszukiwaniu odpowiedzi na szereg
istotnych pyta# dotycz cych historii kobiet w spo+eczno,ciach muzu+ma#skich. Tak (e od lat 70.
Nikkie Keddie i Judith Trucker zapocz tkowa+y pog+& bione badania nad kobiet muzu+ma#sk ,
które wpisuj si& w „gender studies”.
W Polsce niewiele napisano do tej pory kobiecie muzu+ma#skiej. Ze ,rodowiska polskich
muzu+manów, pochodzi praca zatytu+owana: „Status kobiety w islamie”, której autorem jest Hajsam
Abu Rub. Do tej pory, ukaza+o si& kilka pozycji traktuj cych o kobiecie muzu+ma#skiej w j.
polskim:
By. kobiet w Oriencie pod red. D. Chmielowskiej, B. Grabowskiej, E. Machut – Mendeckiej,
Warszawa 2001.
Kobiety krajów pozaeuropejskich wobec problemów wspó+czesno,ci. Materia+y sesji naukowej pod
red. A. Mrozek – Dumanowskiej, Warszawa 1995.
Walther, Wiebke, Kobieta w islamie, Warszawa 1980.
Zyzik, Marlena, Ma+(e#stwo w prawie muzu+ma#skim, Warszawa 2003.
Bibliografia prac europejskich i ameryka#skich o kobiecie muzu+ma#skiej:
A. ‘Abd ar-Raziq, La femme au temps des Mamloukes en Egypte, Kair 1973.
B. ‘Abd al-Malik and D. Crecelius, A late eighteenth-century Egyptian waqf endowed by the
sister of the Mamluk Shaykh al-Eyey [sic] Muhammad Bey Abou al-Dhahab, w: Arab Historical