Knucie jako biznes. Komunizm w języku opozycji · 3.Arthur Schopenhauer, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów 4.Tadeusz Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, 1955. 5.Stowarzyszenie

Knucie jako biznes. Komunizm w języku opozycjilat 80. na przykładzie „Małego konspiratora”1

Krzysztof GajewskiInstytut Badań Literackich PAN

Warszawa, 16 lutego 2017

1Grant NPRH „Komunizm – dzieje pojęcia w Polsce w latach 1944-1989.Interpretacje i sposoby użycia: literatura, kultura, społeczeństwo”, prof. dr hab.Michał Głowiński, Instytut Badań Literackich PAN (2016-2018)

1 / 30

Spis treci

„Mały konspirator”: geneza, struktura, genologia

Elementy świata przedstawionego

Konkluzje: pojęcie komunizmu

2 / 30

„Mały konspirator”: geneza,struktura, genologia

3 / 30

Okładka

Autor okładki: Zbigniew Wołek4 / 30

Proces taterników

Naciski były duże, gdyż – choć nikt nas niemaltretował fizycznie – to psychicznie dawali nam nieźlew dupę. Na Rakowieckiej przesłuchiwano mnie wówczasokoło 100 razy. Po osiem godzin dziennie (...) wszyscy –z wyjątkiem Kuby [Karpińskiego] – wyszli z gównem wgębie2

2Kelus 1998: 162-163.5 / 30

Mały konspirator

• 21 stron formatu A5, offset, 1983 r.

• Autorzy: Czesław Bielecki, Jan Krzysztof Kelus i UrszulaSikorska.

• Makiety wykonały Helena Lazarowicz i KrystynaWójcik-Jagoszewska

• Organizacja druku: Zofia Maciejewska

• Druk: Aleksander Kalinowski

6 / 30

Struktura tekstu

Trzy części:

1. Jak knuć (s. 1-9), 25 haseł:

Początek Podziemie Firma Towar PieniądzeSpotkania Łącznicy Notatki Telefony SkrzynkaKantor Skrytki Bibuła Policja Ogon Kocioł WpadkaSiedzenie Ból Kultura Strach Mistyfikacja ManieNosicielstwo Wolność

2. Obywatel a służba bezpieczeństwa (s. 10-16)

Wezwanie Zatrzymanie PrzeszukiwaniePrzesłuchanie

3. Gra w śledztwo (s. 17-21) – 22 „chwyty”

„Użyję starych, sprawdzonych chwytów. Aż dziw,że w 90% skutecznych.”3

3Bielecki, Kelus, Sikorska 1983: 187 / 30

Czym jest „Mały konspirator”?

Mały konspirator jest zbiorem czytanek napisanychprzez ludzi chwilowo wolnych.

Jeśli przeczytasz rozdział pierwszy, być może niebędziesz już musiał stosować porad z dwóch następnych.

Gdy zapoznasz się z drugim, będziesz wiedział, najakiej podstawie prawnej nie można skazać Cię za lekturętrzeciego.

A kiedy przeczytasz trzeci, będziesz już pewny,dlaczego najlepiej w ogóle przemilczeć fakt, że książeczkętę miałeś w ręku4

• „zasady BHP”5

• prakseologia, erystyka

• poradnik

4Bielecki, Kelus, Sikorska 1983: 25Bielecki, Kelus, Sikorska 1983: 1

8 / 30

Świat przedstawiony knucia

• Przestrzeń (Podziemie, Firma, Skrzynka, Kantor, Skrytki)

• Ludzie (Łącznicy, Policja, Ogon)

• Przedmioty (Towar, Pieniądze, Notatki, Telefony, Bibuła)

• Działania (Początek, Spotkania, Mistyfikacja, Manie,Nosicielstwo, Kocioł, Wpadka, Siedzenie)

• Zjawiska (Ból, Strach, Kultura, Wolność)

9 / 30

Elementy świata przedstawionego

10 / 30

Przestrzeń: Firma

„Podziemne społeczeństwo może solidarnie i sprawniedziałać, jeśli zorganizuje się (...) w niezależne,samorządne instytucje społeczne — firmy”6

„AK (...) nie powstało jako piramida komórek (...).Była ona federacją firm.”7

„Dewizą podziemia powinna być zasada: mała grupa— duży business”8

6Bielecki, Kelus, Sikorska 1983: 17Bielecki, Kelus, Sikorska 1983: 18Bielecki, Kelus, Sikorska 1983: 2

11 / 30

Przestrzeń: Kantor, Skrytki

• Kantor„Jeśli kierujesz pracą choćby 7-10 osób, bez

kantorka zaknujesz się na śmierć.”9

• Skrytki

„Ktoś, kto swoje knucie traktuje serio, powinienmieć w domu skrytkę na drobiazgi, do której mógłbyw ciągu kilkunastu sekund schować jaki niewielkiprzedmiot.”10


12 / 30

Ludzie: Łącznicy

„w działalności politycznej proste przenoszenieschematów militarnych i depersonalizacja kontaktów sązgubne dla atmosfery, w której się knuje. „Od sprawyważniejsza jest solidarność”, napisał kiedyś Kuroń.”11


Ludzie: Policja

„Policja nie jest wszechmocna i wszechobecna, ale niejest też bandą ciemniaków o sadystycznychskłonnościach. To jedna z najstarszych instytucji świata ijej mądrość należy docenić zanim odwiecznym, rytualnymruchem odda się jej pasek i sznurowadła aresztanta.”12

„Policja — to nie szwajcarski zegarek — a sowieckamaszyna biurokratyczna.”13


14 / 30

Przedmioty: Towar

„Towar luzem, komunistyczna specialite de la maisonto w konspiracji zbrodnia. (...)

By sprawnie knuć, musimy doprowadzać do końcaposzczególne fragmenty konspiracyjnej pracy i oddawać jekooperantom zawiązane na kokardkę.”14


Przedmioty: Pieniądze

„Pamiętaj, patriotyzm mieści się w ryzyku, którepodejmujesz, ale praca to jest praca. (...) Wstydliwepodejście do pieniędzy („przecież nie dla pieniędzyknujemy!”) jest zbyteczną pruderią. ”15

„Sieć kolportażu jest na początku głównym źródłeminformacji, pieniędzy, materiałów. ”16


16 / 30

Przedmioty: Bibuła

„Bibuła jest celem i środkiem działania”17

„Jest sposobem komunikacji społecznej. Zapewniawięź między izolowanymi przez konspirację gupamikooperantów. Firmanci mogą za pośrednictwem swojejbibuły identyfikować się z określonym urobkiemintelektualnym ich środowiska i wyborami politycznymifirmy”18


17 / 30

Zjawiska: Strach

„Ostatnia wojna pokazała, że co innego nosić znaczek„Solidarności”, a co innego dać jej dowody. (...) Ludziemałego serca mówią na ogół o potrzebie zachowaniaesencji narodu i nie trudno się domyśleć, że właśnie siebieuważają za tych najlepszych bez których ojczyzna nieobejdzie się w przyszłości”19


Zjawiska: Strach

„W przeciwieństwo do „ery gomułkowskiej”, obecnieprzy przesłuchaniach często straszą nas biciem, lubprzynajmniej sugerują, że w każdej chwili może się tozdarzyć. (...)

W takich sytuacjach nie dajmy się zmaltretowaćpsychicznie. Psychicznie! Gdyż ciągle jeszcze niewróciliśmy do strasznych metod stalinowskiej bezpieki.Ciągle jeszcze nie zdecydowano się na stosowaniefizycznych tortur.”20


Chwyty: Odbieranie autentyczności

„Jedną z metod, która święciła triumfy w 1968 r. byłoodbieranie autentyczności tego, co się robi.Funkcjonariusze śledczy przekonywali wszystkich, że bylimanipulowani — że wykorzystywano ich do prywatnychcelów ludzi z wybujałymi ambicjami, najczęściejpochodzenia żydowskiego — lub ulegającychpodszeptom rewizjonistów zachodnioniemieckich”21


Konkluzje: pojęcie komunizmu

21 / 30

Kapitalizm

„gdy (...) interes zacznie się kręcić (...)”22

„nie stać nas na podziemne państwo opiekuńcze”23


22 / 30

„Sprawiedliwości społeczna”

„Skoro to ty właśnie, a nie Iks, odkryłeś złotą rączkę -faceta, który może zrobić skrytki waszym kooperantom -nie ma powodu, byś przekazywał kontakt z nim w jakiśnieznany kanał organizacyjny. Nie ma takiejsprawiedliwości społecznej, w imię której poprawieniewarunków BHP w podziemiu nie miałoby się zacząćwłaśnie od Twojej firmy”24


Wolność

„Według nas wolności mamy nie tyle, ile jej dają,(...), ale tyle ile jej sobie sami bierzemy. (...)

Bo wolność nie jest czymś, w co wystarczy wierzyć.Trzeba ją praktykować.”25


Społeczność knujących

„Dla jednych początkiem walki z czerwonym byłorok 44, dla drugich — 56, dla trzecich — 76. Są tacy, dlaktórych początkiem były narodziny „Solidarnosci”,wreszcie ci, dla których był nim wybuch wojnypolsko-jaruzelskiej”26

„Społeczność knujących (...) jest (...) stosunkowoniewielka. Tak było zawsze, wystarczy poczytać napisy nagrobach z ostatniej wojny: całe rodziny i kręgitowarzyskie ginęły, by inni mogli ze zbowidowską dumąmówić: „To my!”.”27


25 / 30

Czerwony

• „walka z czerwonym”, „wojna polsko-jaruzelska”

„Z czerwonym nie można wytyczyć granicykompromisu (...) Czerwony zna tylko zasadę palca i ręki:dasz mu mały palec, ani się obejrzysz, a nie będziesz jużmiał ręki”28

„Walka z czerwonym sprowadza się do konfrontacjiw sferze szeroko rozumianej kultury”29

„siłą i słabością czerwonego jest jego biurokratycznarutyna”30


26 / 30

Bolszewia

„Gdy firma rozwija się samorzutnie tworzy swojekolejne agendy (...). Myśl o odgórnej specjalizacji w śladza decyzją wydaną przez centrum jest typowymprzejawem bolszewii.”31

„Tylko zbolszewizowana organizacja nie możedziałać bez ingerencji szefa”32

Ale centralizacja ratuje w przypadku wsypy:

„z czasem nasi kooperanci zawiązują poza wiedzącentrum porozumienia poziome. Np. centrum wyłączajakąś hurtownię z obiegu na skutek przypalenia, ale starezwiązki jej kierownika z (...) klientem powoduje, żepakuje się on w kocioł”33


27 / 30

Komuna/komunizm

„w podziemiu wcielamy w życie te zasadyracjonalizacji pracy, które komuna starała się doszczętniewytrzebić”34

„Poświęcenie i praca społeczna, to zmorykomunizmu. Pełna bezinteresowność jest pożywkąnajgorszej interesowności: ukrytych (a nie jawnych)ambicji, ukrytych (a nie jawnych) kompensacjikompleksów, ukrytej niechęci do systematycznej pracy”35


28 / 30

Komuniści

„Za dobrze wykonaną pracę trzeba dobrze zapłacić.Komuniści zniszczyli kulturę pracy przez niedopłacanie,wymuszanie roboty za pół darmo. Nasze niezależne isamodządne firmy nie mogą sobie na to pozwolić. Trzebatwardo wymagać i płacić tyle, by nasi kooperanci moglinormalnie żyć”36


Bibliografia

1. Czesław Bielecki, Jan Krzysztof Kelus i Urszula Sikorska, Małykonspirator, Warszawa 1983.

2. J. K. Kelus, Kawał w bok od szosy głównej...., rozm. Gajda K., „Brulion”1998.

3. Arthur Schopenhauer, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów

4. Tadeusz Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, 1955.

5. Stowarzyszenie „Solidarność Walcząca”,http://www.sw.org.pl/mk.html

30 / 30

http://www.sw.org.pl/mk.html

Knucie jako biznes. Komunizm w języku opozycji · 3.Arthur Schopenhauer, Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów 4.Tadeusz Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, 1955. 5.Stowarzyszenie

Documents