Studia Dydaktyczne 24-25/2013 ISSN 1230 - 1760 Katarzyna Walęcka-Matyja Uniwersytet Łódzki JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH Wprowadzenie Zjawiska emocjonalne i ich znaczenie w życiu człowieka Emocje towarzyszą człowiekowi od zawsze i zajmują stałe miejsce w ludzkiej, codziennej egzystencji. Spełniają funkcję motywacyjną, pobudza- jąc człowieka do reagowania. Rolą zjawisk emocjonalnych jest także ukie- runkowywanie oraz podtrzymywanie działań jednostki wobec określonych, korzystnych dla niej celów. Emocji nie traktuje się już jako zakłócenia w systemie, ale przypisuje określoną rolę, zwykle pozytywną we wspieraniu rozwoju i adaptacji (Ru- dolph Schaffer, 2004). Sytuacją dobrze ilustrującą przystosowawczą funkcję zjawisk emocjonalnych może być lęk przed nieznajomymi osobami, pojawia- jący się u dziecka około 8 miesiąca życia. Wywołuje on pobudzenie organi- zmu dziecka, co skutkuje reakcjami adaptacyjnymi jak opór, wycofanie czy ucieczka do bezpiecznego miejsca. Ponadto płacz dziecka komunikuje mat- ce o jego poczuciu zagrożenia, mobilizując ją do podjęcia niezbędnych dzia- łań, zapewniających bezpieczeństwo potomkowi. Zatem można zgodzić się, iż emocje regulują kontakty z ludźmi, warunkując bliskość lub dystans w relacjach interpersonalnych z innymi osobami. Zjawiska emocjonalne sprzyjają także zachowaniom prospołecznym. Uzyskane wyniki badań dowodzą, że jeśli w ludziach wzbudzi się dobre sa- mopoczucie, to bardziej prawdopodobnym jest, iż zaangażują się oni w dzia- łania zmierzające do udzielenia pomocy innym osobom (Philip Zimbardo, 2011) Emocje stanowią część systemu komunikacji werbalnej a także nie- werbalnej. Już w okresie niemowlęcym, sposób w jaki rodzice odnoszą się
15
Embed
Klimat życia emocjonalnego adolescentów z rodzin o ...dydaktyka.uni.lodz.pl/.../07/017_Walęcka-Matyja_Katarzyna_pop.pdf · D. Goleman wskazuje, iż istnieje silna dodatnia korelacja
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Studia Dydaktyczne 24-25/2013 ISSN 1230 - 1760
Katarzyna Walęcka-Matyja
Uniwersytet Łódzki
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA
ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR ICH KOMPETENCJI
EMOCJONALNYCH
Wprowadzenie
Zjawiska emocjonalne i ich znaczenie w życiu człowieka
Emocje towarzyszą człowiekowi od zawsze i zajmują stałe miejsce
w ludzkiej, codziennej egzystencji. Spełniają funkcję motywacyjną, pobudza-
jąc człowieka do reagowania. Rolą zjawisk emocjonalnych jest także ukie-
runkowywanie oraz podtrzymywanie działań jednostki wobec określonych,
korzystnych dla niej celów.
Emocji nie traktuje się już jako zakłócenia w systemie, ale przypisuje
określoną rolę, zwykle pozytywną we wspieraniu rozwoju i adaptacji (Ru-
dolph Schaffer, 2004). Sytuacją dobrze ilustrującą przystosowawczą funkcję
zjawisk emocjonalnych może być lęk przed nieznajomymi osobami, pojawia-
jący się u dziecka około 8 miesiąca życia. Wywołuje on pobudzenie organi-
zmu dziecka, co skutkuje reakcjami adaptacyjnymi jak opór, wycofanie czy
ucieczka do bezpiecznego miejsca. Ponadto płacz dziecka komunikuje mat-
ce o jego poczuciu zagrożenia, mobilizując ją do podjęcia niezbędnych dzia-
łań, zapewniających bezpieczeństwo potomkowi. Zatem można zgodzić się,
iż emocje regulują kontakty z ludźmi, warunkując bliskość lub dystans
w relacjach interpersonalnych z innymi osobami.
Zjawiska emocjonalne sprzyjają także zachowaniom prospołecznym.
Uzyskane wyniki badań dowodzą, że jeśli w ludziach wzbudzi się dobre sa-
mopoczucie, to bardziej prawdopodobnym jest, iż zaangażują się oni w dzia-
łania zmierzające do udzielenia pomocy innym osobom (Philip Zimbardo,
2011)
Emocje stanowią część systemu komunikacji werbalnej a także nie-
werbalnej. Już w okresie niemowlęcym, sposób w jaki rodzice odnoszą się
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
274
do dziecka stanowi źródło wiedzy na temat sposobu okazywania emocji.
Działania podejmowane w sytuacjach trudnych, budzących silne emocje
także stanowią formę komunikatu niewerbalnego. Rodzaj reakcji przejawia-
nych w odpowiedzi na wyrazy emocji innych również ma wpływ na przebieg
komunikacji międzyludzkiej.
Ponadto emocje pomagają w organizowaniu doświadczeń, bowiem
od nich zależy na co ludzie zwracają uwagę. Zjawiska emocjonalne decydu-
ją także o tym jak postrzegamy siebie i inne osoby oraz wpływają na sposób
interpretowania różnych sytuacji życiowych.
Oprócz wymienionych powyżej funkcji, zjawiska emocjonalne inten-
syfikując doświadczenia życiowe ludzi sygnalizują, że dana reakcja lub zda-
rzenie ma szczególnie istotny charakter (Zimbardo, 2011).
Udowodniono, że istnieją różnice interindywidualne w zakresie roz-
woju emocjonalnego. Jak wynika z przeprowadzonych w tym zakresie badań
osoby potrafiące biegle sygnalizować innym własne stany emocjonalne, po-
siadające umiejętność radzenia sobie ze swoimi emocjami, zdolność doko-
nywania trafnej interpretacji zjawisk emocjonalnych obserwowanych u in-
nych osób, korzystające z pozytywnych wzorów emocji charakteryzują się
wyższym statusem społecznym oraz częściej darzone są sympatią niż oso-
by, które tego nie potrafią (Bridget Murphy, Nancy Einsberg, 1997).
D. Goleman wskazuje, iż istnieje silna dodatnia korelacja między tzw.
kompetencją emocjonalną a funkcjonowaniem człowieka we wszystkich sfe-
rach życia, zarówno osobistej jak i zawodowej (Daniel Goleman, 1997).
Fakt występowania ścisłego związku między kompetencjami emocjo-
nalnymi i społecznymi skutkuje tym, że są one traktowane przez niektórych
badaczy jako jedność, określana terminem emocjonalne kompetencje spo-
pozwalających w znacznym stopniu zrozumieć istotę i determinanty różnic
indywidualnych, odpowiedzialnych za kompetencje w tym aspekcie ludzkie-
go zachowania. W literaturze przedmiotu wymienia się trzy główne kategorie
czynników:
-biologiczne,
-związane z kontaktami interpersonalnymi
-środowiskowe (Schaffer, 2006).
Czynniki biologiczne są przyczyną różnic w zachowaniu, uwarunko-
wanych głównie typem temperamentu.
Determinanty kompetencji emocjonalnych związane z kontaktami in-
terpersonalnymi dotyczą głównie rozwoju emocjonalnego dziecka rozpatry-
wanego w kontekście środowiska rodzinnego. Dla kształtowania kompetencji
emocjonalnych istotne znaczenie ma prawidłowo funkcjonująca rodzina
dziecka, w której istnieją pozytywne wzorce reakcji emocjonalnych, dzieci
mają poczucie bezpieczeństwa, wsparcia, a także doświadczają miłości ro-
dzicielskiej. Z perspektywy rozwoju emocjonalnego istotną wartość przypisu-
je się rodzajowi przywiązania obserwowanego między rodzicem a dzieckiem
w okresie niemowlęcym. Uważa się bowiem, że wiedza przyswojona w tego
typu związku jest uogólniana na inne rodzaje relacji, by w fazie końcowej
stać się elementem stylu uczuciowego, charakteryzującego każdego czło-
wieka odrębnie. Z badań wynika, że istnieje ścisły związek między jakością
wczesnych relacji rodzic - dziecko a reakcjami dziecka dotyczącymi przeja-
wiania empatii. Stwierdzono, że dzieci przejawiające tzw. bezpieczny styl
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
276
przywiązania1 częściej okazywały współczucie rówieśnikom niż dzieci prze-
jawiające style przywiązania pozbawione poczucia bezpieczeństwa (Nancy
Eisensberg, 2005).
Warto zwrócić uwagę na wyniki badań empirycznych stwierdzają-
cych, że u dzieci 3- letnich, pewnie przywiązanych do swoich matek obser-
wowano wyższy poziom uspołecznienia, kompetencji emocjonalnych, zdol-
ności do współpracy, wytrwałości, oraz samokontrolę niż u dzieci niepewnie
przywiązanych do matek. Dzieci cechujące się ambiwalentnym stylem przy-
wiązania zachowywały się zwykle prowokująco, antagonistycznie, były im-
pulsywnie, napięte a czasem bezradne. Z kolei dzieci z unikającym wzorcem
przywiązania częściej charakteryzowały zachowania wrogie, powściągliwe
oraz izolacja społeczna od innych dzieci (Jan Rostowski, 2003).
Przeprowadzone w tym zakresie badania upoważniają także do
stwierdzenia, iż dzieci z silnym poczuciem zaufania do innych i poczuciem
bezpieczeństwa w późniejszym wieku były mniej skoncentrowane na zaspo-
kajaniu swoich potrzeb a bardziej skłonne do reagowania na potrzeby innych
niż dzieci z niskim poczuciem bezpieczeństwa.
Zatem podkreśla się związek między wczesną więzią z innymi, a re-
agowaniem emocjonalnym. W literaturze przedmiotu można znaleźć wyniki
badań wskazujące, że jakość relacji z najbliższymi osobami w ciągu pierw-
szych dwóch lat życia może w znaczący sposób determinować reakcje em-
patyczne w późniejszym wieku (Mark H. Davis, 1999; Ronit Roth-Hananiaa
i in. 2011).
Ostatnim z wymienionych powyżej czynników wpływających na po-
ziom za kompetencji emocjonalnych są czynniki środowiskowe. Pojmowane
są one jako szerszy kontekst, w jakim rodzina wychowuje dziecko. Należą
do nich, np. bezrobocie, ubóstwo, przewlekłe choroby członków rodziny,
zaburzona struktura rodziny.
W niniejszym artykule skoncentrowano się na czynniku zaburzonej
struktury rodziny i jego wartości predyktywnej dla rozwoju kompetencji emo-
cjonalnych adolescentów.
1 Bezpieczny styl przywiązania to jeden ze wzorców przywiązania występujący
u niemowląt. Charakteryzuje się on wyraźnymi reakcjami niezadowolenia dzieci w czasie rozstania z matką i radosnym jej powitaniem po czasie nieobecności. Styl ten przejawia ok. 65% dzieci. Obok stylu opartego o bezpieczeństwo M. Ainsworth (w 1978 roku) wyróżniła styl przywiązania określany jako niepewno - unikający oraz styl niepewno - ambiwalentny przywiązania. Dla całości obrazu niniejszej problema-tyki warto dodać, że wyodrębniono czwarty styl przywiązania określany stylem zdezorientowanym (Rostowski, 2003).
KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
277
Struktura rodziny a klimat emocjonalny życia rodzinnego
Nadal w wielu społeczeństwach normę społeczną stanowi rodzina
o pełnej strukturze, która jest modelem rodziny opartym na nierozerwalnym
związku małżeńskim, składającym się z rodziców i dzieci. Tak rozumiana
rodzina stanowi potencjalnie najlepsze środowisko dla rozwoju swych człon-
W niniejszej pracy przyjęto, iż „zakres pojęcia klimat bądź atmosfera
emocjonalna obejmuje relacje między członkami rodziny i ich doznania spo-
wodowane różnego typu zdarzeniami” (Sołowiej, 2003, s.58). Należy jednak
podkreślić, iż atmosfera emocjonalna w rodzinie nie ma charakteru stałego,
a jej dynamika i rozwój zależne są od wielu czynników. W tym zawiera się
sens jej przekształcania w celu uzyskiwania doraźnie oraz długofalowo po-
żądanych efektów.
Atmosfera rodzinna może cechować się wzajemną życzliwością,
współdziałaniem albo też obojętnością, niechęcią lub wręcz wrogością. Bar-
dzo często charaktery rodziców zdeterminowane są atmosferą uczuciową
panującą w ich własnych domach rodzinnych, stąd możliwość powtarzania
pewnych zachowań i reakcji w odniesieniu do własnych dzieci. Jakość klima-
tu uczuciowego w rodzinie zależy także od stylu komunikacji rodzinnej, który
JAKOŚĆ KLIMATU EMOCJONALNEGO RODZIN POCHODZENIA ADOLESCENTÓW JAKO PREDYKATOR
ICH KOMPETENCJI EMOCJONALNYCH
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
278
wyznaczają takie czynniki jak dojrzałość osobowa2 dorosłych członków ro-
dziny, poziom otwartości oraz ich umiejętności w zakresie partnerskiego
komunikowania się i konstruktywnego rozwiązywania konfliktów (Rostowska,
2006).
Funkcjonowanie w rodzinach o zaburzonej strukturze, tj. niepełnych
i zrekonstruowanych jest często utrudnione występującymi problemami
o charakterze psychicznym, które zwykle dotyczą dzieci jak i dorosłych
członków rodziny.
Należą do nich m.in.
- zaburzenia więzi z najbliższymi członkami rodziny
- zaburzenia lub brak poczucia bezpieczeństwa
- labilność atmosfery rodzinnej
- zjawiska poszerzenia oraz pomieszania ról w rodzinie
- niedostępność lub brak obserwacji wzorców rodziców obu płci
- konflikt lojalności (Aleksandra Lewandowska-Walter, 2006).
Mając na uwadze wymienione wyżej obszary trudności psychologicz-
nych, które w różnym stopniu i nasileniu zakłócają funkcjonowanie rodzin
o zróżnicowanej strukturze zakłada się, iż jakość klimatu rodzinnego w tych-
że rodzinach jest niższa niż w rodzinach o pełnej strukturze. W oparciu
o literaturę przedmiotu można stwierdzić, iż niska jakość klimatu emocjonal-
nego rodziny skutkuje zahamowaniem lub opóźnieniem rozwoju kompetencji
emocjonalnych u dzieci i młodzieży a także innymi niekorzystnymi konse-
kwencjami dla ich rozwoju jak wzrost agresywności, nieprzystosowanie spo-
łeczne, przestępczość czy nadużywanie środków odurzających (Main, Geo-
rge, 1985 za Zimbardo, 2001; Mieczysław Plopa, 2004).
Problem
Przeprowadzone badania miały na celu uzyskanie odpowiedzi na
poniżej zamieszczone pytania badawcze:
Czy występuje zróżnicowanie w zakresie jakości klimatu emocjonal-
nego rodzin pełnych, monoparentalnych i zrekonstruowanych w percepcji
badanych adolescentów?
Czy istnieją różnice w poglądach badanych kobiet i mężczyzn
z rodzin pełnych, niepełnych i zrekonstruowanych w zakresie oceny jakości
klimatu rodzinnego?
2 Według Z. Chlewińskiego (1991) istotą dojrzałej osobowości jest autonomia we-
wnętrzna jednostki, traktowanie innych w sposób podmiotowy oraz umiejętność rzeczywistego wglądu w motywy swego postępowania (Zbigniew Chlewiński, 1991).
KATARZYNA WALĘCKA-MATYJA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
279
Stosownie do założonego celu sformułowano następujące hipotezy