T.C. YALOVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ ANABİLİM DALI İNSAN KAYNAKLARI VE ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI (TEZSİZ) ıı. DÖNEM KİTAP ADI: KOBİ’LERDE ESNEK ÇALIŞMA YAZAR: PROF. DR. SÜLEYMAN ÖZDEMİR, DOÇ. DR. ZEKİ PARLAK HAZIRLAYAN: TUĞBA ÖZEN 127210001 0
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
T.C.
YALOVA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ ANABİLİM DALI
İNSAN KAYNAKLARI VE ÇALIŞMA İLİŞKİLERİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI
(TEZSİZ) ıı. DÖNEM
KİTAP ADI: KOBİ’LERDE ESNEK ÇALIŞMA
YAZAR: PROF. DR. SÜLEYMAN ÖZDEMİR, DOÇ. DR. ZEKİ PARLAK
HAZIRLAYAN: TUĞBA ÖZEN 127210001
ÖĞRETMEN: PROF. DR. CİHANGİR AKIN
OCAK 2014
0
ESNEK ÇALIŞMANIN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ
Küreselleşme
İşsizlik
Hizmet sektöründeki gelişmeler
Ücret sistemleri
İşgücü niteliği
Küreselleşme ve uluslararası rekabet
Teknolojik gelişmeler ve işgücü talebinin azalması
Kesimler arası uzlaşma ve diyalog
ESNEK ÇALIŞMANIN ANLAŞILABİLMESİ İÇİN AŞAĞIDAKİ
KAVRAMLARIN AÇIKLANMASI GEREKMEKTEDİR
ÇEKİRDEK ZAMAN (CORE TIME): Günlük çalışma süresi içinde işletme tarafından belirlenen ve bütün işçilerin işyerinde bulunup çalışmak zorunda oldukları sürelerdir.
ESNEK ZAMAN (FLEXITIME): Günlük iş süresinin başında ve sonunda olan ve işçilerin, bu zaman zarfında çalışıp çalışmamakta serbest oldukları sürelerdir.
İŞGÜNÜ SÜRESİ (WORKDAY SPAN): İşletmenin açık olup faaliyetini devam ettirdiği günlük toplam çalışma süresidir. Esnek ve çekirdek zaman ile yemek arasını içine alan bu süre en az 8, en fazla 24 saat olabilmektedir. Buna, "Bant Genişliği (Bandwidth)" de denilmektedir.
YASAL ÇALIŞMA SÜRESİ (CONTRACTED ATTENDANCE HOURS): Yasalarla, toplu ve bireysel iş sözleşmeleri ile belirlenen, işçilerin günlük-haftalık-aylık olarak çalıştıkları sürelerdir.
HESAPLAMA DÖNEMİ ( ACCOUNTING PERIOD): Esnek zamanlı çalışmada, işçilerin günlük veya haftalık çalışma süreleri değişebileceğinden dolayı, işçilerin çalıştıkları sürelerin belirli dönemlerde hesaplanması gerekmektedir. "Hesaplama dönemi", yasal ve sözleşmelerden doğan haklara uyumu sağlamak için, işçilerin çalıştığı sürelerinin toplandığı dönemlerdir. Bu dönem, haftalık, iki haftalık, aylık veya yıllık olabilmektedir. Hesaplama dönemi, ücret ödeme dönemi ile aynı olabileceği gibi farklı da olabilmektedir.
ESNEK ÇALIŞMADA İLK UYGULAMA1
Batıda esnek-zaman modelinin ilk uygulanışı, Federal Almanya'da "Messerschmidt - Bölkow - Blohm" işletmesinde 1967 yılında gerçekleşmiştir. O tarihte, esnek çalışma süresinin uygulanmasının en önemli nedeni, işe geliş ve işten çıkış saatlerinde çok yoğun olan trafik sıkışıklığına bir rahatlama getirmekti.
ESNEK ÇALIŞMA İLE İLGİLİ ÖRNEK OLAY
HEWLETT - PACKARD CORPORATION:
Esnek-zaman modelini uygulayan işletmelerden biri, elektronik ve bilgisayar sektöründe faaliyet gösteren ABD firması Hewlet-Packard Corporation'dır. Hewlet-Packard, esnek-zaman modelini ilk olarak 1967 senesinde Almanya'da Boeblingen şehrindeki işletmesinde çalışanların yaklaşık % 90'ına uygulamıştır.
Bu çalışma şeklinin uygulanma nedeni olarak, çalışanlara kendi özel ve çalışma hayatlarını daha esnek ve rahat bir biçimde ayarlayabilme imkanının verilmesi diye belirtilmiştir. Böylece, işçiler aileleri ile daha fazla ilgilenebilecekleri gibi, işe gidiş gelişlerde trafik sıkışıklığına maruz kalmayacaklardır.
Hewlet-Packard firmasında, esnek-zaman modelinin bir yıl uygulanmasından sonra yapılan araştırmada, uygulamayla ilgili şu sonuçlar elde edilmiştir.
1) İşgücü ve işyeri verimliliği artmıştır.
2) Gecikmeler ve işe gelmemeler azalmıştır.
3) Çalışanların morali artmıştır.
4) İşe gidip-gelme ile ilgili sorunlar ve yolda geçen süreler azalmıştır.
2
ESNEK ÇALIŞMA BİÇİMLERİ
İSTİHDAM İLİŞKİLERİ BAKIMINDAN ESNEKLİK
Kısa Süreli veya Geçici İstihdam
Belirli Süreli İstihdam
Kısmi Zamanlı Çalışma
Geçici İstihdam Büroları
Taşeronlaşma
Tele Çalışma
a) Gezici Büro
b) Uydu Çalışma Merkezi
c) Komşu Çalışma Merkezi
d) Elektronik Ev Çalışma Hizmeti
e) Elektronik Hizmet Ofisi
ÇALIŞMA SÜRELERİ BAKIMINDAN ESNEKLİK
Part- Time Çalışma
Çağrı Üzerine Çalışma
Yoğunlaştırılmış İş Haftası
İş Paylaşımı
Çalışma Sürelerinin Yıllık Olarak Hesaplanması
Esnek Zaman veya Sıfır Saat Sözleşmesi
Vardiya Çalışması
Esnek Emeklilik
Fazla Çalışma
ESNEK ÇALIŞMA NEDİR?3
ESNEKLİK: Esneklik ve esnek çalışma, işverenler için ‘’rekabet edilebilirlik’’, işçiler için ‘’ iş
yaşam dengesi’’, ve devlet için ise ‘’işsizlikle mücadele de ciddi bir önlem’’ olarak özetlenebilir.
ESNEK ÇALIŞMA: çalışma yeri, çalışmanın başlama ve bitiş zamanı, çalışma şartları çalışma
biçimi, çalışma karşılığında işçiye ödenecek ücret gibi çalışma ile ilgili tüm konuların sabit bir
konuma oturtulmadan, işçi ve işverenin kendi aralarında anlaşarak belirlemesine imkan veren bir
çalışmadır.
ESNEK ÜRETİM: Üretim sisteminin piyasadaki değişikliklere hızlı ve etkili bir şekilde uyum
sağlayabilmesi olarak tanımlanmasıdır.
GÜVENCELİ ESNEKLİK: Ülkelerin ve işletmelerin rekabet güçleri ile çalışanların güvenliğinin
birlikte sağlanmasıdır.
ESNEK ÇALIŞMANIN ORTAYA ÇIKIŞI
SERBESTLİK DÖNEMİ
18. yüzyılın ikinci yarısında buhar makinesinin icat edilmesi ve sanayi devriminin başlaması
ile kırsal kesimde tarım işçisi olarak çalışan işçiler köylerden şehirlere gelmiş ve burada kurulan
fabrikalarda seri üretime başlamışlardır. Emek arzının emek talebinden fazla olması çalışma
koşullarının kötüleşmesine ve kendine güvensiz bir işçi kesiminin doğmasına sebep olmuştur. Bu
koşullar altında istismar edilen çocuk işçiler ve ve emeği sömürülen kadın işçilerin oluşmasına
sebep olmuştur.
MÜDAHALECİ DÖNEM
Serbestlik dönemi sonrasında sömürülen işçilerin haklarını alabilmeleri için devletler
müdahalede bulunmak zorunda kalmışlardır. Çalışma ilişkilerini düzenlemek için yasalar
çıkarmışlardır. Böylelikle çalışma sürelerinin üst sınırı belirlenmiş, çalışma ortamları düzenlenmeye
çalışılmıştır.
ESNEKLİK DÖNEMİ
2. Dünya Savaşı sonrasında yaşanan yeni teknolojik gelişmeler otomasyonun ve robot
sistemlerinin üretim ve hizmet sektöründe aktif olarak kullanılmasını sağlamıştır. Buda işçi ve
işveren arasında farklı bir çeşit iş ilişkisinin doğmasına yol açmıştır. Çalışma ilişkilerinde
esnekliğin ortaya çıkışı ile esnek çalışma süreleri ve şekilleri önem kazanmaya başlamıştır.4
ESNEKLİK KAVRAMI VE EMEK PİYASALARI
Esneklik Türleri
Sosyolojik bir yaklaşımla esnek çalışma seçeneklerini analiz eden Furaker, esnek çalışmayla
ilgili beş farklı kategoriden oluşan bir model sunmaktadır. Bunlar; istihdam esnekliği, iş süreç
esnekliği, çalışma sürelerinde esneklik, işyeri ve coğrafi esneklik ve ücret esnekliğidir.
Standing ise teknolojik gelişme ve küreselleşmenin getirisi olan yeniden yapılanmayı
dikkate alarak üretim ve örgütsel esneklik, ücret sistemi esnekliği, emek maliyeti esnekliği, iş süreç
esnekliği (işlevsel esneklik), iş yapısı esnekliği olmak üzere beş farklı esneklik türü içeren bir
esneklik modeli geliştirmektedir. Ayrıca Standing ücret sistemi esnekliğini yerleşik ve yeni gelişen
istihdam esnekliği (sayısal esneklik) olarak ikiye ayırmaktadır.
Tablo 1: Esneklik Tipleri
Sayısal Esneklik İşlevsel Esneklik
İçsel Kısmi zamanlı çalışma, esnek zaman
düzenlenmesi, yıllara göre ayarlanmış
çalışma saatleri, çalışma süresi muhasebesi
Çoklu görev, iş zenginleştirme,
çoklu vasıflılık, takım
çalışması.
Dışsal Süresi belirli hizmet akdi, serbest çalışan,
kiralık işçi bulma kurumları, düzensiz iş,
mevsimlik çalışma, geçici işten çıkarma
Taşeron işçileri, dışarıdan
tedarik ve serbest lisans
Benner esnekliği işte esneklik ve istihdam istihdam ilişkilerinde esneklik şeklinde iki
kategoriye ayırmaktadır. Buna göre işte esneklik, üretimde ki miktar değişikliklerine, ihtiyaç
duyulan vasıf ve bilgideki hızlı değişimine ayak uydurabilme yeteneğini ifade etmektedir. Buna
karşın istihdamda esneklik ise kısmı – zamanlı, geçici ve belirli süreli istihdam, taşeronluk ve
kiralık işçilik vs. gibi yeni istihdam biçimlerine işaret etmektedir.
Tablo 2: Emek Piyasalarında Esnekliğin Boyutları
Üretim Sürecinde Esneklik İstihdamda Esneklik
5
İş Miktarında Hızlı Değişime Ayak Uydurma Dışsal İstihdam İlişkilerinin Artması
(Geçici İstihdam ve Taşeron İşçisi)
İşin gerektirdiği Vasıf, Beceri ve Bilgide Hızlı
Değişime Ayak Uydurma
Doğrudan İstihdam Sözleşmesinin Zayıflaması
İş Görevinde Reflexivity Ödünç İşçi Bürosu
1. İSTİHDAM İLİŞKİLERİNDE ESNEKLİK
İstihdam ilişkilerinde esneklik, özellikle işverenin işletmenin değişen ihtiyaçlarını çalışan
sayısını arttırıp azaltarak çabucak ayarlayabilme yeteneği ve kapasitesidir. Ayrıca istihdam
esnekliği işletmelerin işçileri en düşük maliyetle işe alma ve işten işten çıkarma yeteneğini ifade
eder.
1.1. Kısa Süreli veya Geçici İstihdam
Geçici istihdam, genellikle hiçbir istihdam güvencesi içermeyen ve tipik olarak parça başı
veya istihdam edildiği süre için ücret ödenen işlerden oluşmaktadır.
OECD, ödünç iş ilişkisini, belirli süreli iş sözleşmesini, geçici kısmi zamanlı statüde ve çağrı
üzerine çalışanları ve mevsimlik işçileri geçici işçi statüsünde değerlendirmektedir. Bununla birlikte
geçici istihdamın en çarpıcı özelliği, bu tip işçilerin aynı işletme bünyesinde, kadrolu işgücünün
sahip olduğu imkanlardan yararlandırılmadan uzun yıllar geçici statüde tutulmasıdır.
1.2. Belirli Süreli İstihdam
Bu tip istihdam, geçici olarak işçilerin sayılarını arttırmak gerektiğinde başvurulan bir
yöntemdir. Standart işlerin aksine, belirli süreli işler üzerinde anlaşılan zaman içinde ve yasal
prosedürleri takip etmeksizin sona ermektedir. Ancak bu konuda istismarların mümkün olması
nedeniyle pek çok ülke bu tip hizmet sözleşmelerin oldukça spesifik şartlarda imzalanmasına izin
vermektedir.
Geçici işler süresi işveren tarafından belirlenen (mevsimsel iş, işe gelemeyenlerin veya
analık izninde olanların yerine) veya işçi tarafından belirlenen (ücretli izin esnasında) faaliyetleri
6
içermektedir. Tüm Avrupa ülkelerinde yasalar bu tip işlere yönelik olarak belirli süreli hizmet
sözleşmesi yapılmasına imkan vermektedir.
Bielenksi’ye göre bu tip sözleşmelerin yaygınlaşmasının birkaç nedeni vardır. Birincisi
yoğunlaşan küresel rekabet şartları altında artan belirsizlik sonucu işletmeler gelecekten emin
olmadıkları için işçilerini daimi olarak istihdam etmek yerine belirli süreli hizmet sözleşmesiyle
istihdam etmektedirler. İkincisi, işçilerini genellikle daimi statüde istihdam eden işletmelerin, daimi
kadroya geçirmek üzere işe aldıkları işçilerin deneme süresini yasanın öngördüğünden daha uzun
tutmak istemeleridir. Üçüncü de çalışma yasalarının istihdam güvencesi sağladığı ve işten
çıkarmanın maliyetinin yüksek olduğu ülkelerde işletmelerin bu masraftan kaçınmak için bu tip
istihdamı tercih etmeleridir.
1.3. Kısmi Zamanlı Çalışma
Kısmi zamanlı çalışma genellikle normalde daha az sürelerde çalışmayı gerektiren düzenli
bir istihdam şeklidir ve a- tipik çalışmanın en yaygın biçimidir.
Literatürde standart uygulama, haftada ücretli bir işte 30 saatten az çalışanları part- time
olarak tanımlamaktadır. Buna göre haftada 5 saatlik bir işe sahip olanda 28 saatlik çalışan da kısmi
zamanlı işçidir. Bu durumda 31 saat çalışan bir işçi tam zamanlı olarak tanımlanacaktır.
Standing’e göre vardiya sistemi, yüksek yoğunluklu iş ve işin niteliği gereği kısmi zamanlı
istihdam sunmayı tercih eden işletmelerle birlikte iradi olarak iş ve ücretlerini paylaşanlar da kısmi
zamanlı işin kaynağını oluşturmaktadır (1998: 112).
Bu tip çalışma ile ilgili olarak işe alma, işten çıkarma ile kıdem tazminatına yönelik
maliyetler de düşük olduğu gibi pek çok ülkede bu tip işçiler yasal iş güvencesinin kapsamı dışında
kalmaktadır. Ayrıca bazı ülkelerde bu tip işçilerin aldığı ücretlerin düşük olması, vergiden ve
sigorta katkı payından muaf olmaları da kısmi zamanlı çalışmayı cazip hale getirmektedir.
Tüm dünyada kısmi zamanlı çalışanların büyük çoğunluğu satış, temizlik ve garsonluk gibi
düşük ücretli, düşük statüye sahip marjinal işlerde istihdam edilmektedir. Bu işlerde çalışanların
çalışma süreleri ve kazançları düşük olduğu için kanun kapsamı dışında kalmaktadırlar. Ancak
İsveç, Hollanda, Belçika gibi bazı ülkelerde yasaların kısmi zamanlı statüde çalışanlara tam zamanlı
statüde çalışanlarla eşit hakların sağlandığı bilinmektedir.
7
1.4. Geçici İstihdam Büroları
Geçici istihdam bürolarından işçi temini esasen, işletmelerin istihdam fonksiyonlarını ve ya
işgücünün idari kontrol ve sorumluluğunu dışsallaştırmak istemelerinden kaynaklanmaktadır.
İşletmelere sayısal ve dışsal esneklik sağlayan bu tip istihdam, oldukça özel bir niteliğe sahiptir:
İLO, işçi, işçiyi istihdam eden ve resmi işveren olan büro ile işçiyi çalıştıran ve iş emirlerini veren
üçüncü işletme arasındaki istihdam ilişkisini ‘’üçlü köşeli’’ ilişkisi olarak tanımlamaktadır (ILO,
2005: 42). Geçici istihdam bürolarının kökeni 1920’de ABD’de Chicago’da geçici olarak hesap
makinesi operatörleri kiralayan bürolara dayanmaktadır. Geçen zaman içerisinde 1950’li yıllara
gelindiğinde veriler ABD’de geçici istihdam sektöründe çalışan 20.000 civarında kiralık işçinin
mevcut olduğunu göstermektedir.
Kimi ülkeler bu büroları, oldukça yararlı emek piyasası aracı kurumu olarak kabul etmekte
ve bu nedenle bu büroların faaliyetlerine yönelik yasal düzenlemeler yapma yoluna gitmişlerdir.
Ancak Türkiye’nin de aralarında bulunduğu bazı ülkeler ise, işe yerleştirmenin ücretsiz kamu
kurumları tarafından yapılması gerektiğinde ısrar etmekte ve bu büroları gereksiz görerek
yasaklamaktadır.
1.5. Taşeronlaşma
Taşeronlaşma, esneklik modeli içinde uzaklaştırma stratejisi olarak da tanımlanmaktadır.
1980’li yıllardan itibaren büyük ölçekli işletmelerin ölçeklerini küçültme sürecinin en önemli
araçlarından biridir.
En basit tanımıyla dış tedarik veya taşeronlaşma bir işi yaptırmak maksadıyla ‘’hizmet
sözleşmesinin’’ yerine ticari bir sözleşmenin ikame edilmesi olarak tanımlanmaktadır. Üretim
maliyetlerini düşürmek ve emekten tasarruf sağlamak için büyük işletmeler her geçen gün daha
fazla faaliyetlerini küçük ölçekli işletmelere veya bünyelerinde oluşturdukları yarı bağımsız
işletmelere devretmektedirler. Taşeronluk artan talebi karşılamak, işletme bünyesinde mevcut
olmayan vasıfları temin etmek ve maliyetleri düşürmek gibi oldukça farklı nedenlerle
kullanılmaktadır. Yapılan araştırmalar, işletmelerin özellikle ana faaliyetleri dışında kalan
faaliyetlerini taşeronlaştırdıkları zaman önemli tasarruflar sağladıklarını göstermektedir.
8
Taşeronluk inşaat sektöründe uzun zamandır mevcuttur. Bunun dışında reklam, müşteri