This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Doç. Dr. Aysun Yılmaz TURKLAB-‐ KALIBRASYON VE DENEY LABORATUVARLARI DERNEĞI Büyükdere Cad. Gökfiliz İşhanı Kat:3 Biruni Laboratuvarı Mecidiyeköy / İSTANBUL Tel: (0212) 217 41 41 Fax: (0212) 217 41 06 e-mail: [email protected]
08 Fall
TURKLAB Rehber 01
KİMYASAL ANALİZLERDE METOT VALİDASYONU VE VERİFİKASYONU
2/51
Bu rehberin oluşturulmasında her türlü destek ve yardımlarından dolayı TURKLAB
Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Dr. Ömer Güzel’e ve Yönetim Kurulu Üyelerine teşekkür
ederim.
3/51
İÇİNDEKİLER 1. AMAÇ 5
2. KAPSAM 5
3. GEÇERLİ KILMA (VALİDASYON) VE DOĞRULAMA (VERİFİKASYON) 5
4. VALİDASYON SEVİYESİ 7
5. VALİDASYON PARAMETRELERİ 9
5.1. PLAN 9
5.2. KALİBRASYON EĞRİSİ, DOĞRUSALLIK (STANDARD CURVE, LINEARITY) VE
ÖLÇÜM ARALIĞI (MEASUREMENT RANGE) 10
5.3. KARAR LİMİTİ–TESPİT LİMİTİ (DECISION LIMIT = LIMIT OF DETECTION- LOD-
XDL=XLD ), 14
MİNİMUM TESPİT EDİLEBİLİR DEĞER (MINIMUM DETECTABLE VALUE- XMDV), 14
TAYİN LİMİTİ (LOQ-LIMIT OF QUANTIFICATION-LIMIT OF DETERMINATION-XLQ) 14
Şekil 3: α- hata ve β- hata .................................................................................................. 14
Şekil 4: Tespit limiti, minimum tespit edilebilir değer ve tayin limiti akışı ............................ 17
Şekil 5: Hata çeşitleri ve performans karakteristikleri /kriterleri Menditto ve ark. (2007) .... 23
5/51
1. Amaç
Bu dokümanın amacı kimyasal ölçümlerde yapılan “metot geçerli kılma ve doğrulama”
çalışmalarına değişik kaynakların yaklaşımları konusunda bilgi vermektir.
Doküman bir rehber niteliğinde hazırlanmış olup içinde bahsi geçen tüm kaynaklar
hakkında detaylı veri içermemektedir, kullanıcılara konu ile ilgili yol göstermek, mümkün
olduğunca basit bir akış sunmak ve kaynaklar hakkında bilgi vermek amaçlanmıştır.
Doküman bu detayda dilimizde yayınlanmış ilk doküman olduğu için bundan sonraki
revizyonları okuyuculardan elde edilecek geri beslemelerle daha zenginleşecektir. Bize
konu ile ilgili yapacağınız tüm geri beslemeler için teşekkür ederiz.
2. Kapsam
Bu doküman kimyasal ölçümlerde “metot geçerli kılma ve doğrulama” parametrelerini
kapsar. İçinde bazı bölümlerde geçse de mikrobiyolojik ve biyoteknolojik analizlerdeki
çalışmaları kapsamamaktadır.
3. Geçerli kılma (validasyon) ve doğrulama (verifikasyon)
Geçerli kılma yani validasyon, metodun ilgili performans kriterlerine uygunluğunun
saptanması için metot parametrelerinin belirlenip incelendiği bir geçerlilik çalışmasıdır. Tek
bir laboratuvar (internal validasyon) veya pek çok laboratuvarın katıldığı laboratuvarlar
arası çalışma ile gerçekleştirilebilir. Kapsamlı geçerli kılma, rutin kullanım öncesi metot
performans kriterlerinden tümünün veya belirli bir kısmının incelenip, dökümante edilmesi
anlamına gelirken; tam iç geçerli kılma metodun tüm performans kriterlerinin
değerlendirilmesidir.
Doğrulama yani verifikasyon, laboratuvarlararası çalışmalarla performans kriterleri
belirlenmiş olan bir metodun laboratuvar şartlarında teyididir.
Not: “Geçerli kılma” terimi yerine validasyon, “doğrulama” yerine verifikasyon daha sık
kullanıldığı için dokümanda ilerleyen sayfalarda validasyon ve verifikasyon kelimelerinin
kullanımı tercih edilmiştir.
6/51
AOAC “How to Meet ISO 17025 Requirements for Method Verification“ rehberinde kimyasal analizleri 6 kategoriye ayırmaktadır. Bu kategoriler;
Kategori 1: İdentifikasyonu doğrulayan metot, materyalin ne olduğunu veya hedef analitin tespitini sağlar.
Kategori 2: Düşük konsantrasyonlarda analitin miktarının belirler.
Kategori 3: Eğer analit spesifiye edilen düşük konsantrasyonun altında veya üstünde ise
belirlenmesini sağlar (çoğunlukla limit test olarak adlandırılır). Spesifiye edilen konsantrasyon tayin limiti (LOQ) değerine yakın bir değerdir.
Kategori 4: Yüksek konsantrasyonlarda analiti belirler.
Kategori 5: Eğer analit spesifiye edilen yüksek konsantrasyonun altında veya üstünde ise
belirlenmesini sağlar (çoğunlukla limit test olarak adlandırılır). Spesifiye edilen konsantrasyon tayin limiti (LOQ) değerinin oldukça üstünde bir değerdir.
Kategori 6: Kalitatif test.
Bu kategorilere göre önerilen validasyon parametreleri Tablo 1’de verilmiştir. Aynı şekilde
Eurachem, NMKL vb. diğer bir çok kaynakta metot validasyonu için incelenmesi önerilen
performans kriterleri, doğruluk, kesinlik, spesifite, tespit limiti, tayin limiti, sağlamlık, linearite ve ölçüm aralığı olmak üzere sekiz ana parametreden oluşmaktadır.
Performans karakteristiği 1 2 3 4 5 6
1- Doğruluk-Accuracy H E H E E H 2- Kesinlik-Precision H E H E E H 3- Spesifite-Specifity E E E E E E 4- Tespit limiti-Limit of detection (LOD)
H E E E/H H H
5- Tayin limiti-Limit of quantification (LOQ)
H E H E/H H H
6- Sağlamlık-Ruggedness H E H E H H 7- Linearite- Doğrusallık –Linearity- 8- Aralık -Range
H E H E H H
1- İdentifikasyon 2- Analit düşük konsantrasyonda Kantitatif-2 3- Analit düşük konsantrasyonda Limit test 3 4- Analit yüksek konsantrasyonda Kantitatif 4 5- Analit yüksek konsantrasyonda Limit test 5 6- Kalitatif 6 H- Hayır E- Evet
Metotların validasyonu seviyesi belirlenmiş performans kriterlerine göre değişiklik
gösterir.
1- Bir metot laboratuvarlar arası bir çalışma ile geçerli kılınmış ise verifikasyon yeterlidir.
2- Bir metot laboratuvarlar arası bir çalışma ile geçerli kılınmış ancak farklı yapıda bir
örnek ile çalışılacaksa doğruluk, kesinlik, tespit limiti ve tayin limiti verifikasyona yeni matriks de ilave edilerek teyit edilmelidir.
3- Bir metot laboratuvarlar arası bir çalışma ile değil laboratuvar içi çalışma ile valide
edilmiş ise, verifikasyon parametrelerine mümkün olduğu kadar validasyon parametreleri de eklenmelidir.
4- Bir metot bilimsel bir dergide yayınlanmış ve belirli performans parametreleri
incelenmiş ise, verifikasyon parametrelerine mümkün olduğu kadar validasyon parametreleri de eklenmelidir.
5- Bir metot bilimsel bir dergide yayınlanmış ancak hiç bir performans parametresi incelenmemiş ise tam iç validasyon yapılmalıdır.
6- Bir metoda ait herhangi bir performans kriteri bulunmadığı veya laboratuvar içi geliştirilmiş ise tam iç validasyon yapılmalıdır.
Metotların verifikasyonu için doğruluk, kesinlik, tayin ve tespit limitlerinin
laboratuvarda teyit edilmesi yeterlidir. NMKL No:4 rehberinde verifikasyon için tayin limiti ilave edilmemiş olsada AOAC’nin rehberinde yer almaktadır.
NMKL No:4; “Kimyasal analizlerde metotların validasyon prosedüründe“ validasyon ve verifikasyon aşağıdaki gibi bir akış şeması ile ayrılmıştır.
8/51
Şekil 1: NMKL No:4; validasyon ve verifikasyon ayrımı
9/51
5. Validasyon parametreleri
5.1. Plan
Validasyon/verifikasyon çalışmasına başlanmadan önce planlama yapılmalıdır. Plan
laboratuvarın imkanları, analitik yönden yapılabilirliği ve müşteri talepleri gibi faktörleri
gözönüne alınarak hazırlanmalıdır ve aşağıdaki soruları cevaplayabilmelidir.
1- Metodun kullanım amacı nedir ?
2- Kalitatif mi yoksa kantitatif sonuç mu gereklidir ?
3- Analit hangi kimyasal formda bulunuyor (serbest, bağlı, değişik kimyasal bileşikler)?
4- Analit bölgesel dağılmış mıdır ?
5- Metodun uygulandığı alan neresidir ?
6- Örnek yapısından veya başka analitlerden girişim olabilir mi ?
7- Örnek miktarı ne kadardır ve homojen bir yapıda mıdır ?
8- Örnekleme ve alt örnekleme yapılacak mıdır ?
9- Metot hangi aralıkta kullanılacak tespit limitine yakın mı yoksa daha yüksek bir
seviyede mi?
10- Analit ile ilgili yasal limitler mevcut mudur ?
11- Gerçeklik nasıl sağlanacaktır ?
12- Sonuçlar başka laboratuvar sonuçları ile karşılaştırılacak mı ?
13- Gerekli çevresel koşullar nelerdir ?
14- Kaynak kısıtlaması var mıdır ? Finansal limitler nelerdir ?
Validasyon/verifikasyon planı çalışmada değerlendirilecek parametreleri, zaman
planlamasını ve detaylarını içermelidir.
10/51
5.2. Kalibrasyon eğrisi, doğrusallık (standard curve, linearity) ve ölçüm
aralığı (measurement range)
Ölçüm aralığı metodun uygulama aralığının belirlenmesi için yapılır. Kalibrasyon eğrisinde
ölçülen analitin miktarı (konsantrasyonu) ve dedektör yanıtının (response) doğru orantılı
olarak görüldüğü aralıktır. Metot geçerli kılma çalışmalarında analitin konsantrasyonları bu
aralık dikkate alınarak planlanır.
Standart eğri, metoda ve ürüne bağlı belirli sayıda ölçüm noktası ile belirlenir. Eğrinin
oluşturulması, içinde miktarı bilinen referans örnekle veya kör örnek içine eklenmiş analitin
bilinen konsantrasyonu ile yapılır. Her bir ölçüm noktasında en az iki ölçüm yapılır.
Eurachem rehberinde en az 6 noktada, birde kör eklenerek ve her bir noktada tekrar sayısı
3 olarak, ISO 11095’de en az 3 farklı seviyede referans örnek ve tekrar sayısı ise en az 2
olarak belirtilmiştir.
Her bir nokta ana solüsyondan dilüsyonlar yapılması yerine bağımsız olarak
hazırlanmalıdır. Kalibrasyon eğrisinin analiz edilen örnek yapısının farklılığına göre
değişebileceği göz ardı edilmemelidir. Elde edilen yanıtla çizilen eğride üst ve alt sınırlar
belirlenmelidir. Kalibrasyon eğrisinin en alt noktası uygulanan analiz metodunun tayin limiti
olmalıdır.
Sonuçlar grafiksel olarak verilir ve “linear regresyon formülü” ile “korelasyon katsayısı”
belirtilir. Bu şekilde çalışma aralığının doğrusal olup olmadığı tespit edilir. Korelasyon
katsayısı >0,99 olmalıdır. Regresyon hesabı için Excel’de bulunan formüllerden
yararlanılabilir.
Eğer korelasyon linear (doğrusal) değil ise ve problem analitik olarak çözümlenemiyorsa
ilgili eğrideki parametreler, en küçük kare metodu kullanılarak belirlenmelidir.
Doğrusallık korelasyon katsayısının hesaplanması yanında ANOVA (Ek-1)Tablosunda F
değeri ile karşılaştırılarak da değerlendirilmelidir. Yalın hata (s22) ve uyum eksikliği yani
11/51
residüel standart sapma (s12) aşağıdaki formüllerle hesaplanır. Hesaplanan F değeri, F(1-α)
(N-2; NK-N) serbestlik derecesinde Tablodaki değer ile karşılaştırılır.
yt= Eğrinin formülünde “x” değerinin yerine konulduğu zaman elde edilen “y” değeri
(varsayılan “y” değeri)
a= İlgili konsantrasyondaki ilk paralel değeri
b= İlgili konsantrasyondaki ikinci paralel değeri
N= toplam ölçüm sayısı (örneğin 6 noktada 2 paralel için değer 12’dir)
K= Her bir noktada tekrar sayısı (örneğin 2 paralel ise değer 2)
NK= NxK (örneğin 12 toplam sayı x 2 tekrar = 24).
n= Kalibrasyon noktası
Kalibrasyon eğrisindeki tekrar sayısının 2 den fazla olması durumunda yalın hata
formülünde NK-N yerine 2n yazılarak hesaplama yapılmalıdır.
F dağılımında elde edilen değer tablodaki değerden küçük ise eğri doğrusaldır. F değeri
tablosu ekler bölümünde verilmiştir.
Kalibrasyon eğrisinin uzun süre kullanılması gerektiğinde geçerliliğinin kontrol edilmesi
gerekmektedir. Bu kontroller için ISO 7870, ve ISO 8258 de belirtilen shewhart kontrol
grafikleri kullanılmaktadır. Bu kontrollerin yapılmasında kullanılan standartların kalibrasyon
grafiğinin çiziminde kullanılan standarttan farklı olmasına dikkat edilmelidir. Bu fark aynı
üreticinin farklı bir lotu veya farklı bir üreticiye ait olabilir.
Kalibrasyon grafiği için örnek çalışma:
Okratoksin A analizinde 0,5 ile 16 ng/g arasında değişen 6 noktada ve her birinde 2
tekrarlı standart solüsyonları hazırlanır. Elde edilen yanıt ile eğri çizilir ve Excel’de
için 0,883, %5 için 0,781olarak verilmiştir. Buna göre değerler uygundur.
Verilere Grubb testi uygulandığında Gp=1,25, G1=1,60 olarak bulunmuştur. Taboda kritik
değer %1 için 1,973, %5 için 1,887 olduğu için değerler uygundur.
T1 = niyi∑ =155,8
T2 = ni (yi )2∑ = 2023,92
T3 = ni∑ =12
T4 = ni2∑ = 24
T5 = (ni −1)si2∑ = 0,30
sr2 =
T5T3 − p
= 0,050
m =T1T3=12,98
sL2 =
T2T3 −T12
T3(p−1)− sr
2#
$%
&
'(T3(p−1)T32 −T4
#
$%
&
'(= 0,087
sR2 = sr
2 + sL2 = 0,137
sr = 0,224sR = 0,370RSDr =%1, 72RSDR =%2,85
39/51
Horwitz Oranı (HorRat) Horwitz oranı (HorRat) veya değeri basit bir performans parametresi olup kimyasal
metotların kesinliğinin kabul edilebilirliği konusunda bilgi verir. Her ne kadar laboratuvarlar
arası relatif standart sapma (RSDR) ile ilgili geliştirilmiş olsa da laboratuvar içi relatif
standart sapma (RSDr) içinde uygulanabilmektedir. HorRat değeri 2’den daha küçük
olmalıdır.
- HorRat ≤ 0,5 ise metot tekrarüretilebilirliği çok düşüktür ve çalışmanın
bağımsızlığında sorun vardır.
- 0,5 < HorRat ≤ 1,5 ise metot tekrarüretilebilirlik beklenen şekilde normaldir.
- HorRat > 1,5 ise metot tekrarüretebilirliği beklenenden daha yüksektir. Çalışmada
gözden geçirme yapılması faydalı olacaktır.
- HorRat >2 ise metot tekrarüretebilirliğinde sorun vardır.
HorRat hesabı için aşağıdaki formüller kullanılır. Formülde yer alan ”C” değeri
konsantrasyon (mg/g, g/kg vb.) olup örneğin 100 g/100 g için 1, 1000 mg/kg için 0,001 ve
1 mg/kg için 0,000001 dir.
HorRat =RSDeldeedilen
RSDöngörülen
RSDöngörülen = 2(1−0,5LogC )
Doğruluk parametrelerinin pratikte kullanımı Tekrarlanabilirlik Limiti; Tekrarlanabilirlik şartları altında elde edilen iki analiz sonucu
arasında %95 olasılıklar olması beklenen maksimum farktır. Tekrarlanabilirlik limiti “r” ile
ifade edilir ve tekrarlanabilirlik standart sapmasının 2,8 (1,96 X √2) ile çarpılmasından elde
edilir.
r = 2.8 x sr
Tekrarüretilebilirlik Limiti; Tekrarüretilebilirlik şartları altında elde edilen iki analiz sonucu
arasında %95 olasılıklar olması beklenen maksimum farktır. Tekrarlanabilirlik limiti “R” ile
ifade edilir ve tekrarüretilebilirlik standart sapmasının 2,8 ile çarpılmasından elde edilir.
İki test sonucu tekrarlanabilirlik koşulları altında elde edildiğinde iki sonuç arasındaki mutlak fark tekrarlanabilirlik limiti ile karşılaştırılır.
40/51
Test sonuçları pahalı olmayan bir yöntemle elde ediliyorsa;
Eğer iki test sonucu farkı r’den fazla değilse bu iki sonucun aritmetik ortalaması alınır.
Eğer fark r’den fazla ise laboratuvar iki çalışma daha yapar. En büyük değer ile en küçük
değer arasındaki fark %95 olasılıkla kritik aralık faktörü (CR=f(n) ile tekrarlanabilirlik
standart sapmanın çarpılması ile elde edilir. Eğer bu dört değerin maksimumu ile
minimumu arasındaki fark olması gereken farka eşit veya küçükse bunların “ortalamaları” alınır, eğer büyükse dört değerin “medyanı” alınır.
İki ölçüm sonucu ile başlanır
Test sonuçları pahalı bir yöntemle elde ediliyorsa;
Eğer iki test sonucu farkı r’den fazla değilse bu iki sonucun aritmetik ortalaması alınır.
Eğer fark r’den fazla ise laboratuvar bir çalışma daha yapar. En büyük değer ile en küçük
değer arasındaki fark %95 olasılıkla kritik aralık faktörü, f(n) ile tekrarlanabilirlik standart
sapmanın çarpılması ile elde edilir. Eğer bu üç değerin maksimumu ile minimumu
arasındaki fark olması gereken farka eşit veya küçükse bunların “ortalamaları” alınır, eğer büyükse üç değerin “medyanı” alınır.
41/51
İki ölçüm sonucu ile başlanır
n f(n) n f(n)
2 2,8 9 4,4
3 3,3 10 4,5
4 3,6 11 4,6
5 3,9 12 4,6
6 4,0 13 4,7
7 4,2 14 4,7
8 4,3 15 4,8
Tablo 16: Ölçüm sayısıne göre kritik aralık faktörü
42/51
5.5. Spesifite (Specificity) Spesifite bir metodun aranan analiti diğer analitlerin bulunduğu örnek içinde ayırt edebilme
yeteneğine denir.
Spesifitenin belirlenebilmesi için kör numune ve değişik numunelere aranan analit
eklenerek girişim oluşturup oluşturmadığı incelenir. Spesifite aynı zamanda prensip olarak
farklı bir metotla karşılıklı çalışılarak belirlenebilir. Ancak analist aranan analitin başka bir
kimyasal formda bulunup bulunmayacağı konusunda bilgi sahibi olmalıdır.
5.6. Metot sağlamlığı (Ruggedness)
Sağlamlık (Robustness / Ruggedness), çalışmaları laboratuvardan kaynaklanan bazı
küçük sapmaların ve bunların analiz sonuçları üzerine etkisini inceler. Bu çalışmanın
yapılabilmesi için ön-araştırma çalışmaları, analiz önaşaması, temizleme ve analiz
faktörlerini seçmek gerekir. Bu faktörler;
- Örnek kompozisyonu,
- Üretim tarihi farklı kimyasallar,
- pH,
- Ekstraksiyon süresi,
- Sıcaklık,
- Basınç,
- Akış hızı,
- Uçuculuk,
- Kolon sıcaklığı v.b
Faktörler tanımlandıktan sonra, her bir faktör üzerinde biraz değişiklikler uygulanır
Sonuçları önemli ölçüde etkileyen faktörlerin metot protokolünde açık bir şekilde
tanımlanması gerekmektedir. Metot parametrelerinde rutin işlem sırasında ufak değişikliklerin analiz sonucuna etkisi ne kadar az ise metot o kadar sağlamdır.
43/51
5.7. Metot validasyon verilerinin raporlanması Metot validasyonu çalışmalarında elde edilen tüm sonuçlar değerlendirilerek uygun bir
rapor formatı oluşturularak raporlanmalıdır. Validasyon raporları çalışılan metot, çalışan
operatör, kullanılan ekipmanları, validasyon/verifikasyon tarihi ve değerlendirme sonuçlarını içerecek detayda olmalıdır.
Raporun eklerinde ham veriler, sonuçların istatistiksel hesapları ve yorumlar mutlaka
verilmelidir. Validasyon raporları analiz yapan tüm operatörler tarafından okunmuş ve
değerlendirilmiş olmalıdır. Yeni bir personelin çalışmalara katılması durumunda mutlaka önceki veriler konusunda bilgi sahibi olması sağlanmalıdır.
6. Metot validasyonu ve değişikliklerin etkisi Metot çalışmaları sırasında günlük akış içerisinde değişiklikler oluşabilmektedir. Yeni
personelin çalışmalara katılması, ekipman değişikliği, alan değişiklik vb. tüm bu
durumlarda metot validasyonunun mevcut olan değerlere göre değişip değişmediği kontrol
edilmelidir. NMKL No:4 rehberinde aşağıdaki şekilde bir gruplandırma yapılmış ve
parametrelerin kontrol edilmesi önerilmiştir. Önerilen parametreler içinde kalın yazılı
olanlar ayrıca yazar tarafından eklenen parametrelerdir NMKL prosedüründe yer
almamaktadır.
a) Metotda modifikasyonlar: Metot minor veya daha ileri seviyede modifiye edililiyorsa
tespit limiti, spesifite, gerçeklik ve kesinlik gözden geçirilmelidir.
b) Yeni bir matriks ile çalışıldığında: Metot yeni bir matriks ile çalışıldığında spesifite,
gerçeklik, kesinlik ve LOD, LOQ tekrar edilmelidir.
c) Yeni bir kimyasal: Metodun yeni bir üreticiden alınan veya lotlar arasında büyük
farklılıklar olması muhtemel yeni kimyasallarla analiz edilmesi gerektiğinde LOD ve
sensitivite gözden geçirilmelidir.
d) Yeni bir enstrüman: Yeni bir enstrüman devreye alındığında ölçüm aralığı, linearite,
LOD, LOQ ve kesinlik tekrar edilmelidir.
e) Yeni bir alan: Analiz yapılan alanda değişiklik olduğı zaman LOQ, linearite ve
kesinlik kontrol edilmelidir.
44/51
f) Yeni bir analist: Metot yeni bir analistle çalışılacağı zaman, öncelikle personelin
yetkinliğinden emin olunmalıdır. Bunun için LOQ, gerçeklik ve kesinlik çalışması
yapılmalıdır.
g) Uzun süre kullanılmayan metotlar: Bir metot uzun süre kullanılmamışsa metodun
valdiasyon verilerinin geçerliliği için LOQ, gerçeklik ve kesinlik yeniden gözden
geçirilmelidir.
Sonuç; Sonuç olarak metot validasyonu çalışması yeni başlayan analistler için her ne kadar
karışık ve istatistiksel hesaplarla dolu gibi görünsede temelde uygulanan analiz
metodunun tekrarları şeklinde çalışılmasından ibaret olduğu unutulmamalıdır. Çalışma
esnasında rehberin başında bahsedilen validasyon parametreleri için deney deseninin
oluşturulması ve bu desen doğrultusunda zaman planı yapılması uygulamayı
kolaylaştıracaktır.
45/51
7. Kaynaklar
1. AOAC 2008: How to Meet ISO 17025 Requirements for Method Verification.
www.aoac.org/alacc_guide_2008.pdf.
2. Eurachem Guide 1998: The fitness for purpose of analytical methods.
3. Funk W., Dammann V., Donnevert G. 2007. Quality Assurance in Analytical