Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
KểchuyệnvềkimloạiTácgiả:X.I.Venetxki
Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com
MụcLục:Cuốnsách'Kểchuyệnvềkimloại'2LờitựacủanhàxuấtbảnMir2Li-Nhẹnhấttrongsốcáckimloại4Be-Kimloạicủakỷnguyênvũtrụ.9Mg-Kimloại“dễphátkhùng”.15AL-“Bạc”lấytừđấtsét21Ti-Concủađất29V-“VITAMINV”.36Cr-Chữ“X”bíẩn.41Mn-Bạnđườngmuônthủacủasắt47Ni-“Conquỷđồng”.53Cu-Đãtừngthaythếđá.61Zr–“Trangphục”củanhữngthanhurani79Nb-Thứbốnmươimốt84Mo-Bạnđồngminhcủasắt89Ag-Kimloạicủamặttrăng.96Sn-“Cứng”màlại...mềm..104Ta-Sinhtrưởngtrongđaukhổ.110W-Kẻchotaánhsáng.114Pt-Saubalầnkhóa.120Au–“Vuacủacáckimloại”–kimloạicủacácvua.126Hg–“Nướcbạc”.136Pb-KẻdiệttrừđếchếLaMã.142U-NhiênliệucủathếkỷXX..148
Cuốnsách'Kểchuyệnvềkimloại'TácgiảcủacuốnsáchnàylàX.I.Venetxki.Quamỗichương,vớivôsốcácmẩuchuyệnlýthú,vàgầngũivớithựctế,tácgiảkểchochúngtanghebằngcáchnàongườitatìmracáckimloại,đãkỳcôngtinhchếchúngrasao,conđườngmàmỗikimloạixâmnhậpvàođờisống,sựđổingôicủachúng,cũngnhưnhữngđặctínhhữuíchvàmớimẻcủachúngdướivỏngoàicủacáchiệntượngkỳlạ,huyềnbí.Dẫndắtquacáccâuchuyện,X.I.Venetxkiđãbiếnmộttronglĩnhvựckhôkhan"khónuốt"nhấtthànhmộtđềtàicuốnhút,dễnhớmàkhônghềdùngtớinhữngmôhìnhhaycôngthứcphứctạpcónguycơkhiếnbạnđọcrốitrí.Vàkhiđóngtrangsáchlại,bạnđọccònnhớcâuchuyệnvềbàchủtrọkeokiệtvớinhữngmiếngthịtôiđãbịlitivạchmặtrasao,haynhữngvịkháchứcđếnphátkhóctrongbữatiệccủahoàngđếPhápNapoleonIII,vìkhôngđượcdùngloạithìanhômsangtrọng,thìấylàX.I.Venetxkiđãthànhcông.Kểchuyệnvềkimloạidẫuđượcviếtracáchđâyhơnmộtthậpkỷ,nhưngnộidungcủanóvẫncònnguyêngiátrịthựctiễnvàmớimẻchođếntậnngàynay.BảntiếngViệtmàchúngtôigiớithiệusauđâyđượcdịchbởiLêMạnhChiến,NhàxuấtbảnKhoahọcvàKỹthuậtHàNội,vàNhàxuấtbảnMir,1989.Trongsách,cáctênriêngvàđịadanhđượcphiênâmratiếngViệt(nhưnglầndùngđầutiênđượcviếtbằngtiếngAnh),vìthế,chúngtôigiữnguyêncáchphiênâmnày.
LờitựacủanhàxuấtbảnMirKểtừngàythờikỳđồđáchuyểngiaolạiquyềnhànhcủamìnhsangchothờiđạiđồđồng,cáckimloạiđãphụcvụconngườimộtcáchtrungthành,giúpconngườixâydựngvàsángtạo,khắcphụcthiêntai,khámphácácbímậtcủathiênnhiên,chếtácracáccơcấuvàmáymóctuyệtdiệu.GheorAgricôla(GeorgAgricola)-nhàtưtưởngngườiĐứcởthếkỷXVI,tácgiảcủanhiềucôngtrìnhvềluyệnkim,đãtừngnhấnmạnhvaitròtolớncủakimloạitrongcuộcsốngcủachúngta.Trongtácphẩm“Vềngànhmỏvàluyệnkim”,ôngđãviết:“Conngườisẽkhôngthểlàmgìnếukhôngcókimloại...,nếukhôngcókimloạithìhẳnconngườiđãphảikéolêkiếpsốngthảmhạivàghêtởmnhấtgiữabầydãthú.Hẳnlàngườitađãphảiquayvềvớinhữnghạtdẻvànhữngquảtáoquảlêmọcdạitrongrừng,phảiăncỏvàrễcây,phảidùngmóngtayđàobớichomìnhnhữngcáihangđểlấychỗbanđêmchuivàonằm,cònbanngàythìlangthanghếtchỗnàychỗnọtrongcácchốnrừngrậmvàđồnghoangchẳngkhácgìnhữngcondãthú.Bởivìlốisốngnhưthếhoàntoànkhôngxứngđángvớitrítuệconngười-mónquàquýnhấtmàthiênnhiênbancho,nênlẽnàolạicóngườingungốcvàgàndởđếnnỗikhôngđồngýrằng,kimloạithậtcầntiếtchoviệcănmặcvànóichunglàđểduytrìcuộcsốngchoconngười?”NhàbáchọcvĩđạiM.V.Lomonosovcũngđánhgiárấtcaoýnghĩacủakimloạiđốivớisựpháttriểncủaxãhộiloàingười.Trongcuốn“Mấylờibànvềlợiíchcủahóahọc”,ôngđãviết:“Kimloạitạonênvẻđẹpvàsựbềnvữngchocácđồdùngquantrọngvàcầnthiếttrongxãhội...Kimloạibảovệchúngtatrướcsựtấncôngcủakẻthù,cáccontàunhờcókimloạimàtrởnêncứngvữngvàđượcchằngbuộcbởisứcmạnhcủakimloạiđểlướttrênsóngbiểntrướcnhữngtrậncuồngphongdữdội.Kimloạilàmchođấtđaitrởnênphìnhiêu;kimloạigiúpchúngtatrongviệcsănbắtcácloạiđộngvậttrêncạnvàdướinướcđểnuôisốngchúngta...Nóitómlại,khôngmộtlĩnhvựcnghệthuậtnào,khôngmộtnghềthủcôngđơngiảnnàolạicóthểtránhđượcviệcsửdụngkimloại”.Thếgiớikimloạithậthấpdẫnvàvôcùngphongphú.Trongsốcáckimloạicónhữngthứlàngườibạnđãlâucủaconngười:đồng,sắt,vàng,bạc,chì,
thiếc,thủyngân.Tìnhbạnnàyđãcótừhàngngànnămnay.Songcũngcónhữngkimloạimàconngườichỉmớiquenbiếttrongvòngmấychụcnămgầnđây.Tìnhchấtcủacáckimloạithậtkỳlạvàđadạng.Chẳnghạn,thủyngânkhôngbịđôngcứngngaycảởbamươiđộâm,cònvonframthìkhôngsợnhữngcuộcvâyhãmnóngbỏngnhấtcủangọnlửa.Bạcvàđồngdẫnđiệnrấtthoảimái,còntitanthìchẳngthíchthúgìcáiviệcấy.Litinhẹbằngmộtnửanướcvàdùmuốnđếnđâucũngkhôngthểnhấnchìm,cònosimi-nhàvôđịchcủacáckimloạinặng,thìchìmnghỉmnhưmộttảngđá,bởivìmậtđộcủanólớnhơncủanướctrênhaimươilần.Hànhtinhcủachúngtarấtgiàunhôm,cònfranxithìhiếmđếnnỗihàmlượngcủanótrongvỏtráiđấtchỉđượctínhbằnggam.Thậtkhóhìnhdungnổiđiềugìsẽxảyratrongthếgiớixungquanhchúngtanếunhưcáckimloạibỗngnhiênbiếnmấthết.Nếukhôngcósắtthìchúngtachẳngcóôtôvàtàuhỏa,khôngcócầuvàđườngraybằngthép,khôngcónhữngcỗmáycôngcụvànhữngkếtcấubêtôngcốtthép;nếukhôngcónhômthìngàynaykhôngthểnóiđếnngànhhàngkhôngvàngànhxâydựng;đồngmàmấtđithìchủngloạisảnphẩmkỹthuậtđiệnsẽgiảmsútghêgớm;nếukhôngcóvonframthìhàngtỷbóngđènđiệnsẽtắtngấm;nếukhôngcócromvànikenthìthépkhônggỉsẽbịbaophủbởimộtlớpgỉdàycộm.Tôinghĩrằng,sẽchẳngcầnphảivẽtiếpbứctranhbuồnthảmnàynữa:chínhlàvìhầuhếtmọikimloạiđềucónhững“cônglaocánhân”củamìnhđốivớikỹthuậthiệnđại.Maymắnthay,chúngtakhôngbịtấtcảsựmấtmátđóđedọa.Hơnthếnữa,còncóthểkhẳngđịnhmộtcáchchắcchắnrằng,quymôsảnxuấtvàtiêudùnghầunhưtấtcảmọikimloạicôngnghiệpsẽngàycàngđượcmởrộng,cácnhàbáchọcsẽtạorarấtnhiềukimloạimới,rồicảnhữngkimloạivàhợpkim“cũ”cũngsẽbộclộthêmnhữngkhảnăngmớiđầybấtngờcủachúng.Chẳnghạn,aimàbiếtđượctrongnhữngnămsắptới,cácthứ“thủytinh”kimloạiđadạng-cáckimloạiđôngđặcởtrạngtháivôđịnhhình,sẽchochúngtathấynhữngtínhchấtgì?Hợpkimthầndiệunitinonvàhàngloạtcáchợpkimtươngtựkhácđãthểhiệnnănglựccómộtkhônghailà“nhớ”đượchìnhdạngbanđầucủamình.Triểnvọngcủacácvậtliệuphốitrímàthànhphầnquantrọngcủachúnglàkimloại,hợpkimvàcáchợpchấthóahọccủakimloạithậtlàtolớn.Tómlại,khôngcònnghingờgìnữa,trongtươnglailâudài,kimloạivẫngiữđượcvịtríhàngđầucủamìnhvàsẽlàcơsởcủanềnvănhóavậtchấtcủachúngta.
Cuốnsáchmàtôicóvinhdựđượcgiớithiệucùngbạnđọcởđâykểvềsốphậncủanhữngkimloạiquantrọngnhất.Tôitinchắcrằng,nósẽgâynênsựhứngthúkhôngnhữngởcácbạnthanhthiếuniênđangmuốnmởrachomìnhmộtthếgiớikhoahọc,màcònởtấtcảnhữngaituyđãrờighếnhàtrườngphổthônghayđạihọctừlâu,songvẫnkhôngmấtđitínhhamhiểubiếtvốncócủatuổitrẻvàmuốntậndụngmọicơhộiđểmởrộngtầmmắtcủamình.ViệnsĩA.F.Belov
Nhẹnhấttrongsốcáckimloại
LiNăm1967,liti-nguyêntốđứngđầutiêntrongsốcáckimloạitrongHệthốngtuầnhoàncủaĐ.I.Menđeleepđãkỷniệm150nămngàynóđượctìmra.Lễkỷniệmnàydiễnralúclitiđangởbuổisungsức:hoạtđộngcủanótrongkỹthuậthiệnđạithậtlàthúvịvànhiềumặt.Thếmàcácnhàchuyênmônvẫnchorằng,litivẫnhoàntoànchưabộclộhếtmọikhảnăngcủamìnhvàhọtiênđoánchonómộttiềnđồrộnglớn.Nhưng,mờibạn,chúngtahãythựchiệnmộtcuộcdulãmvàothếkỷvừaqua,hãyngóvàophòngthínghiệmtĩnhmịchcủanhàhóahọcThụyĐiểntênlàIohanApgutAcfvetxơn(JohannAugustArvedson).ĐâylànướcThụyđiểnnăm1817.ĐólàngàymànhàbáchọctiếnhànhphântíchkhoángvậtpetalittìmđượcởmỏUtogầnStockholm.Ôngđãkiểmtrađikiểmtralạinhữngkếtquảphântích,nhưngcứmỗilầnnhưvậy,ôngđềuchỉnhậnđượctổngsốcácthànhphầnlà96%.Vậythìmấtvàođâu4%?Sẽrasaonếunhư...?Phảirồi,khôngcònnghingờgìnữa:khoángvậtnàycóchứamộtnguyêntốmớimàtừtrướctớinaychưacóaibiết.Acfvetxơnlàmhếtthínghiệmnàyđếnthínghiệmkhácvàcuốicùngđãđạtđượcmụcđích:mộtkimloạikiềmmớiđãđượcpháthiện.Bởivì,khácvớinhững“ngườihọhàng”gầngũicủamình-kalivànatrimàlầnđầutiênđượctìmthấytrongcácsảnphẩmhữucơ,nguyêntốmớinàyđượcpháthiệntrongmộtkhoángvật,nênnhàbáchọcđãquyếtđịnhgọinólàliti(theotiếngHyLạp,“liteos”nghĩalàđá)Ítlâusau,Acfvetxơnlạitìmthấynguyêntốnàytrongcáckhoángvậtkhác,cònnhàhóahọcThụyĐiểnnổitiếngBerzeliusthìlạipháthiệnranótrongnướckhoángởCacxbatvàởMariebat.Nhânđâycũngnóithêmrằng,ngàynay,cácnguồnnướcsuốichữabệnhởVisi(nướcPháp)sởdĩnổitiếngkhắpnơivềnhữngtínhchấtchữabệnhrấttốtchínhlàvìtrongđócócácmuốiliti.Năm1818,nhàbáchọcngườiAnhlàHumphryDavylầnđầutiênđãtáchđượcnhữnghạtlititinhkhiếtbằngcáchđiệnphânhiđroxitcủanó,rồiđếnnăm1855,mộtcáchđộclậpvớinhau,nhàhoahọcRobertBunsenngườiĐứcvànhàvậtlýhọcMatissenngườiAnhđãđiềuchếđượclitinguyênchấtbằngcáchđiệnphânliticloruanóngchảy.Đólàmộtkimloạimềm,trắngnhưbạc,nhẹhơnnướcgầnhailần.Vềmặtnàythìlitikhônggặpmộtđốithủ
nàotrongsốcáckimloại:nhômnặnghơnnónămlần,sắt-15lần,chì-20lần,cònosimi-40lần!Ngayởnhiệtđộtrongphòng,liticũngphảnứngmãnhliệtvớioxivànitơcủakhôngkhí.Bạnhãythửđểmộtmẩulititrongbìnhthủytinhcónútmàinhám.Mẩukimloạinàysẽhúthếtkhôngkhícótrongbình:trongbìnhxuấthiệnchânkhôngvàápsuấtkhíquyển“ấn”vàonútmạnhtớinỗicácbạnkhómàkéonórađược.Vìvậy,bảoquảnlitilàmộtviệckháphứctạp.Nếunhưnatrichẳnghạn,cóthểbảoquảndễdàngtrongdầuhoảhoặcxăng,thìđốivớiliti,khôngthểdùngcáchấyđược,vìnósẽnổilênvàbốccháyngaytứckhắc.Đểbảoquảncácthỏiliti,ngườitathườngdìmchúngvàotrongbểchứavazơlinhoặcparafin,nhữngchấtnàybaoquanhkimloạivàkhôngchonóbộclộtính“háu”phảnứngcủamình.Liticònkếthợpmạnhmẽhơnvớihiđro.Chỉmộtlượngnhỏkimloạinàycũngcóthểliênkếtvớimộtthểtíchhiđrôrấtlớn:trong1kilôgamlitihiđruacó2.800lítkhíhiđro!TrongnhữngnămChiếntranhthếgiớithứ2,cácviênphicôngMỹđãdùngnhữngviênlitihiđrualàmnguồnhiđrômangtheobênmình.Họsửdụngchúngkhigặpnạnngoàibiển:dướitácdụngcủanước,cácviênnàyphânrãngaylậptức,bơmđầykhíhiđrovàocácphươngtiệncấpcứunhưthuyềncaosu,áophao,bóng-angtentínhiệu.Cáchợpchấtcủaliticókhảnănghútẩmcựcmạnh,điềuđókhiếnchochúngđượcsửdụngrộngrãiđểlàmsạchkhôngkhítrongtàungầm,trongcácbìnhthởtrênmáybay,trongcáchệthốngđiềuhòakhôngkhí.BướcvàothếkỷXX,litimớiđượcbắtđầusửdụngtrongcôngnghiệp.Còntronggầnmộttrămnămtrướcđóthìchủyếungườitadùngnótrongyhọcđểlàmthuốcchữabệnhthốngphong.TrongthờigianChiếntranhthếgiớilầnthứnhất,nướcĐứcrấtcầnthiếcđểsửdụngtrongcôngnghiệp.Donướcnàykhôngcóquặngthiếcnêncácnhàbáchọcphảicấptốctìmkimloạikhácđểthaythế.Nhờcólitinênvấnđềnàyđãđượcgiảiquyếtmộtcáchtốtđẹp:hợpkimcủachìvớilitilàmộtvậtliệuchốngmasáttuyệtvới.Từđótrởđi,cáchợpkimlitiluôngắnliềnvớicácngànhkỹthuật.Đãcónhữnghợpkimcủalitivớinhôm,vớiberili,vớiđồng,kẽm,bạcvàvớinhiềunguyêntốkhác.Nhữngtriểnvọnghếtsứctolớnđãrộngmởchocáchợpkimcủalitivớimagiê-mộtkimloạinhẹkháccótínhchấtkếtcấurấttốt:nếulitichiếmưuthếthìhợpchấtđósẽnhẹhơn
nước.Nhưngrủithay,cáchợpkimcóthànhphầnnhưvậylạikhôngbềnvững,rấtdễbịoxihóatrongkhôngkhí.Từlâu,cácnhàbáchọcđãaoướctạonênmộtsựphốitrívàmộtcôngnghệbảođảmđượctínhbềnlâuchocáchợpkimliti-magiê.CácnhàkhoahọcởViệnluyệnkimmangtênA.A.BaicôpthuộcViệnhànlâmkhoahọcLiênXôđãgiảiquyếtđượcbàitoánđó:bằnglònồichânkhôngnungbằngđiệntrongmôitrườngkhítrơagon,họđãđiềuchếđượchợpkimcủalitivớimagiemàkhôngbịmờxámtrongkhôngkhívànhẹhơnnước.Nhiềutínhchấtquýbáucủalitinhưkhảnăngphảnứngcao,nhiệtđộnóngchảythấp(chỉ180,5độc),mậtđộcáchợpchấthóahọccủanónhỏ,đãkhiếnchonguyêntốnàyđượcthamgiavàonhiềuquátrìnhcôngnghệtrongluyệnkimđenvàluyệnkimmàu.Chẳnghạnnóđóngvaitròchấtkhửkhívàkhửoximộtcáchxuấtsắc-nóxuađuổicácchấtkhínhưnitơ,oxirakhỏicáckimloạiđangnóngchảy.Nhờcólitimàcấutrúccủamộtsốhợpkimtrởnênmịnhạt,dođómànhữngtínhchấtcơhọccủachúngtrởnêntốthơn.Trongsảnxuấtnhôm,litithựchiệnrấttốtvaitròchấtthúcđẩyquátrình.Phathêmcáchợpchấtcủalitivàochấtđiệnphânsẽnângcaođượcnăngsuấtcủabểđiệnphânnhôm;khiđó,nhiệtđộcầnthiếtcủabểsẽgiảmxuốngvàtốnphíđiệnnăngsẽgiảmrõrệt.Trướckia,chấtđiệnphâncủaăcquykiềmchỉgồmcácdungdịchxútănda(NAOH).Nhưngnếuphathêmvàochấtđiệnphânnàyvàigamlitihiđroxit(LiOH)thìtuổithọcủaăcquysẽtănglênbalần.Ngoàira,khoảngnhiệtđộcủaăcquycũngđượcmởrộngthêm:nókhôngphóngđiệnngaycảkhinhiệtđộlêntới40độCvàởhaichụcđộâmvẫnkhôngbịđôngđặc.Chấtđiệnphânkhôngcólitithìkhôngchịuđựngđượcnhữngthửtháchnhưvậy.NhậtBảnđãchếtạođượcloạiăcquytíhonđộcđáodùngchocácđồnghồđiệntửđeotay:bềdàycủaăcquychỉbằng34micron,nghĩalàmảnhhơnsợitóc,trongđó,cựcdươnglàmộtmàngliticựcmỏng,còncựcâmthìlàmbằngtitanđisunfit.Thiếtbịđiệntinhvinàychịuđựngđược2000chukỳnạpvàphóngđiện,mỗilầnnạpđiệnchophépđồnghồlàmviệctừ200-300giờ.Cáccôngtrìnhsưcủacáchãngchếtạoôtôcũngđặtnhiềuhyvọngkhôngnhỏvàoliti.Chẳnghạn,ởMỹngườitađãchếtạopinbằnglitidùngchoôtôchạybằngđiệnnăng.Loạixenàycóthểđạttớitốcđộ100km/hvàcóthểchạyhàngtrămkmmàkhôngcầnphảithaypin.Mộtsốhợpchấthữucơcủaliti(stearat,panminatv.v...)vẫngiữnguyênđượcnhữngtínhchấtvậtlýcủamìnhtrongkhoảngnhiệtđộrộng.Điềuđó
chophépsửdụngchúnglàmnềnchocácvậtliệubôitrơntrongkỹthuậtquânsự.ChấtbôitrơncóchứalitigiúpchocácxechạytrênmọiđịahìnhđanglàmviệcởNamcựcthựchiệnđượccáchànhtrìnhvàosâutronglụcđịanày,nơimànhiệtđộbănggiácókhithấpđến-80độC.Chấtbôitrơnchứalitilàtrợthủđắclựcchonhữngngườiđuaôtô.Nhữngngườichủcủaloạixeôtô“jiguli”tinchắcởđiềuđónênkhôngphảingẫunhiênmàhọgọinólàchấtbôitrơn“vĩnhcửu”:Khimớibắtđầusửdụng,chỉcầndùngnóđểbôitrơnmộtlầnchocácchitiếthaycọxátcủaôtô,thếlànhiềunămsaukhôngcầnphảilặplạicôngviệcấynữa.TrongchúngtachắcaicũngđãnghenóiđếnnhữngphéplạmànhữngngườiiôgaẤnĐộthườnglàm.Trướcmặtđámcôngchúngđầykinhngạc,họnhaichiếccốcthủytinhthànhnhữngmảnhnhỏchẳngkhácgìănchiếcbánhbích-quybìnhthường,rồilạicònnuốtchúngvớivẻthíchthú,nhưthểtrongđờihọchưahềđượcănmộtthứcgìngonhơn.Cònbạnđãtừngnếmthửthủytinhchưa?“Câuhỏithậtquávôlý!Tấtnhiênlàchưa!”.Cólẽbấtcứngườinàokhiđọcnàyđềunghĩnhưvậy.Nhưthếlànhầmrồiđấy.Thậtrathìthủytinhthôngthườngvẫnhòatantrongnước.Tấtnhiênlàkhôngphảiởmứcđộchẳnghạnnhưđường,nhưngdùsaonóvẫnbịhòatan.Nhữngchiếccânphântíchchínhxácnhấtchobiếtrằng,cùngvớicốcnướcchènóng,chúngtacònuốngkhoảngmộtphầnvạngramthủytinh.Nhưngnếukhinấuthủytinh,taphathêmmộtítmuốilantan,muốiziriconivàmuốilitithìđộhoàtancủanótrongnướcsẽgiảmhàngtrămlần.Thuỷtinhsẽrấtbềnvữngngaycảđốivớiaxitsunfuric.Hoạtđộngcủalititrongngànhsảnxuấtthủytinhkhôngphảichỉbóhẹptrongviệchạthấpđộhòatancủathủytinh.Thủytinhchứalitiđượcđặctrưngbởinhữngtínhchấtquanghọcrấtquýgiá,tínhchịunhiệttốt,suấtđiệntrởcao,mấtmátđiệnmôiít.Đặcbiệt,liticònthamgiavàothànhphầncủathủytinhdùnglàmđènhìnhtrongcácmáythuhình.Nếutaxửlýkínhcửasổthôngthườngtrongcácmuốilitinóngchảythìtrênbềmặtcủanósẽhìnhthànhmộtlớpbảovệ:kínhsẽbềngấpđôivàchịuđựngtốthơnđốivớinhiệtđộcao.Phathêmmộtlượngnhỏnguyêntốnàycũnggiảmđượcrấtnhiềunhiệtđộnấucủathủytinh.Từxaxưa,giọtsươngđượcdùnglàmbiểutượngchotínhtrongsuốt.Nhưngngaycảnhữngthứthủytinhtrongsuốtnhưgiọtsươngcũngkhôngđápứngđượcnhucầucủakỹthuậthiệnđại.Kỹthuậthiệnđạicầncónhữngvậtliệuquanghọckhôngnhữngđểchocáctiasángnhìnthấyđượcbằngmắtthường
xuyênqua,màcònphảiđểchocáctiakhôngnhìnthấy,chẳnghạnnhưtiatửngoạicũngxuyênquađược.Vớikínhthiênvănthôngthường,cácnhàvậtlýthiênvănkhôngthểthunhậnđượcbứcxạcủanhữngthiênhàởrấtxa.Trongsốcácvậtliệumàbộmônquanghọcbiếtđếnthìliticloruacóđộtrongsuốtcaonhấtđốivớitiatửngoại.CácthấukínhlàmbằngcácđơntinhthểcủachấtnàychophépcácnhànghiêncứuxâmnhậpsâuthêmrấtnhiềuvàonhữngbímậtcủaVũtrụ.Litiđóngvaitròkhôngnhỏtrongviệcsảnxuấtcácloạimensứ,mensắt,cácchấtmàu,đồsứvàđồsànhcóchấtlượngcao.Trongcôngnghiệpdệt,mộtsốhợpchấtcủanguyêntốnàyđượcdùngđểtẩytrắngvàcầmmàuvải,cònmộtsốchấtkhácthìdùngđểnhuộmvải.Cácmuốicủalitirấtquenthuộcvớicácnhàchếtạovàsửdụngthuốcnổ:chúnglàmchovệtđạnvạchđườngvàpháosángcómàuxanhlục-lamrựcrỡ.Tròảothuậtsauđâydựatrênkhảnănghỏathuậtcủaliti.Bạnhãydùngquediêmđểđốtmộtcụcđườngnhỏ,vàsẽchẳngcóđiềugìxảyracả:đườngbắtđầunóngchảynhưngkhôngcháy.Cònnếutrướcđómàbạnxátmiếngđườngvàotànthuốcláthìnósẽbốccháydễdàngvớingọnlửamàuxanhdatrờirấtđẹp.Sởdĩnhưvậylàvìtrongthuốclácũngnhưtrongnhiềuthựcvậtkhác,hàmlượnglititươngđốilớn.Khiđốtcháythuốclà,mộtphầncáchợpchấtcủalitivẫncònlạitrongtrotàn.Chínhvìthếmàtalàmđượctròảothuậtđơngiảnnày.Nhưngtấtcảnhữnggìvừakểởtrênmớichỉlànhữngcôngviệcthứyếu,những“nghềphụ”củaliti.Nócònlàmđượcnhữngcôngviệcquantronghơn.Đâymuốnnóiđếnngànhnănglượnghọchạtnhân,ởđó,cóthểchẳngbaolâunữalitisẽbắtđầuđóngvaitròcủamộttrongnhững“câyđànvĩcầmsốmột”.Cácnhàbáchọcđãxácđịnhđượcrằng,hạtnhâncủađồngvịliti-6cóthểdễbịnơtrônphávỡ.Khihấpthụnơtrôn,hạtnhâncủalititrởnênkémbềnvữngvàbịphânrã,kếtquảlàhainguyêntửmớisẽhìnhthànhđólàkhítrơnhẹhelivàhiđrôsiêunặng-triti-cựckỳhiếm.Ởnhiệtđộrấtcao,cácnguyêntửtritivàđơteri(mộtđồngvịkháccủahidro)sẽkếthợpvớinhau.Quátrìnhđókèmtheosựgiảiphóngmộtlượngnănglượngkhổnglồmàthườngđượcgọilànănglượngnhiệthạch.Cácphảnứngnhiệthạchcựckỳmãnhliệtsẽxảyrakhidùngnơtronbắnphá
litiđơteri-mộthợpchấtcủađồngvịliti-6vớiđơteri.Chấtnàyđượcdùnglàmnguyênliệuhạtnhântrongcáclòphảnứngliti,lànhữnglòmàsovớinhữnglòphảnứnguranithìcónhiềuưuđiểmhơn:litidễkiếmvàrẻtiềnhơnnhiềusovớiurani,cònkhiphảnứngthìkhôngtạoracácsảnphẩmphânhạchcótínhphóngxạvàquátrìnhphảnứngdễđiềuchỉnhhơn.Liti-6cókhảnăngbắtgiữcácnơtronchậmkhátốt,đólàcơsởđểsửdụngnólàmchấtđiềutiếtcườngđộcácphảnứngdiễnrangaycảtrongcáclòphảnứngurani.Nhờtínhchấtnàymàđồngvịliti-6cònđượcsửdụngtrongcácláchắnchốngbứcxạvàtrongcácbộpinnguyêntửcóthờihạnsửdụnglâudài.Trongtươnglaikhôngxa,liti-6rấtcóthểsẽtrởthànhchấthấpthụnơtronchậmtrongcáckhícụbaydùngnănglượngnguyêntử.Cũngnhưmộtsốkimloạikiềmkhác,litiđượcsửdụnglàmchấttảinhiệttrongcácthiếtbịhạtnhân.Ởđâycóthểdùngmộtđồngvịdễkiếmhơncủanó,đólàliti-7(tronglitithiênnhiên,đồngvịnàychiếmkhoảng93%).Khácvới“ngườiem”nhẹhơncủamình,đồngvịnàykhôngthểdùnglàmnguyênliệuđểsảnxuấttriti,vìvậymànókhôngđượcquantâmtớitrongkỹthuậtnhiệthạch.Nhưngvớivaitròlàchấttảinhiệtthìnólạitỏrarấtđắclực.Nhiệtdungvàđộdẫnnhiệtcao,nhiệtđộcủatrạngtháinóngchảynằmtrongmộtkhoảngrộng,độnhớtkhôngđángkểvàmậtđộnhỏ-đólànhữngđiềugiúpnóhoànthànhtốtnhiệmvụnày.Trongthờigiangầnđây,kĩthuậttênlửabắtđầudànhcholitinhữngđịavịquantrọng.Muốnvượtqualựchútcủatráiđấtđểvượtlênkhoảngkhônggianngoàivũtrụcầnphảichiphírấtnhiềunănglượng.ChiếctênlửatừngđưacontàutrởnhàduhànhvũtrụđầutiêntrênthếgiớiIuriGagarinlênquỹđạocósáuđộngcơvớicôngsuấttổngcộnglà20triệumãlực!ĐólàcôngsuấtcủahaichụcnhàmáythủyđiệncỡnhưNhàmáythủyđiệnĐniep.Tấtnhiên,việclựachọnnhiênliệuchotênlửalàmộtvấnđềcựckỳquantrọng.Chođếnnay,dầuhỏa(đúnglàdầuhỏagiàcảvàtốtbụng)đượcoxihóabởioxilỏngvẫnđượccoilànhiênliệuhữuhiệunhất.Khiđốtnhiênliệunày,nănglượngphátralớngấphơn1,5lầnsovớikhichonổcũngmộtlượngnhưvậyloạithuốcnổNitroglixerinlàloạithuốcnổmạnhnhất.Việcsửdụngnhiênliệukimloạicóthểcónhữngtriểnvọngtuyệtvời.Lầnđầutiêncáchđâyhơnnửathếkỷ,cácnhàbáchọcXô-viếtnổitiếnglàF.A.TxanđervàIu.V.Conđrachiukđãkhởixướnglýthuyếtvàphươngphápsử
dụngkimloạilàmnhiênliệuchođộngcơtênlửa.Litilàmộttrongsốnhữngkimloạithíchhợpnhấtchomụcđíchnày(chỉcóberilimớicóthể“huênhhoang”vềsuấttỏanhiệtlớn).ỞMỹngườitađãcôngbốnhữngphátminhvềnhiênliệurắndùngchotênlửatrongđóchứatừ51đến68%litikimloại.Mộtđiềuđángchúýlàtrongquátrìnhlàmviệccủacácđộngcơtênlửa,litilạiphảichốngchọilạivới...liti.Làmộtthànhphầncủanhiênliệu,nóchophépsảnsinhranhiệtđộrấtcao,còncácvậtliệugốmchứaliti(chẳnghạnnhưstupalit)cótínhchịunhiệtcaothìđượcdùnglàmlớpphủốngphunvàbuồngđốtđểbảovệchúngkhỏibịnhiênliệulitipháhủy.Trongthờiđạichúngta,kĩthuậtđãlàmranhiềuvậtliệutổnghợpđadạng-cácpolime.Chúngđượcsửdụngmộtcáchthànhcôngđểthaythếthép,đồngthau,thủytinh.Tuynhiên,cácnhàcôngnghệđôilúccũnggặpnhữngkhókhănlớnkhimàviệcchếtạomộtsốnhữngsảnphẩmđòihỏihọphảiliênkếtcácpolimevớinhauhoặcvớicácvậtliệukhác.Chẳnghạn,polimeteflonchứaflo-mộtchấtphủchốngănmònrấttuyệtdiệu-trongmộtthờigiandàivẫnkhôngđượcsửdụngtrongthựctiễnchỉvìnókhôngchịubámvàokimloại.CácnhàbáchọcXôViếtđãhoànchỉnhđượcmộtcôngnghệhànhạtnhânrấtđộcđáođểhàngắncácpolimevớicácvậtliệukhác.Cácbềmặtcầnhànđượcbôimộtlớpmỏngcáchợpchấtcủalitihoặcbo;cáchợpchấtnàyđượcdùnglàmlớp“keohạtnhân”đặcbiệt.Khidùngnơtronchiếuvàolớpkeonàythìsẽsinhracácphảnứnghạtnhânkèmtheosựgiảiphóngmộtnănglượnglớn,nhờvậymàsaumộtkhoảngthờigiancựcngắn(chưađếnmộtphầntỷgiây),trongcácvậtliệusẽxuấthiệncácviđoạncónhiệtđộhàngtrăm,thậmchíhàngngànđộ.Nhưngcũngsaunhữngkhoảnhkhắcnày,cácphântửởcáclớptiếpgiápđãkịpdịchchuyểnvàđôikhicònkịptạoranhữngmốiliênkếthóahọcmớivớinhau-quátrìnhhànhạtnhândiễnranhưvậy.Thôngthường,cácnguyêntốnằmởgóctrêncùngbêntráicủabảngMenđeleepđềuphổbiếnrộngrãitrongthiênnhiên.Tuyvậy,khácvớiđasốcác“bạnlánggiềng”củamình-natri,kali,magie,canxi,nhôm,lànhữngnguyêntốcónhiềutrênhànhtinhcủachúngta,litilạitươngđốihiếm.Trongthiênnhiênchỉcókhoảngbachụckhoángvậtchứanguyêntốquýbáunày.Hợpchấtthiênnhiênchủyếucủalitilàspođumen.Cáctinhthểcủakhoángvậtnàycóhìnhdạngtựanhưnhữngthanhtàvẹtđườngsắthoặcthâncây,đôikhiđạtđếnkíchthướckhổnglồ:tạibangNamDakota(nướcMỹ)đãtìmthấymộttinhthểdàihơn15mvànặnghàngchụctấn.TạicácmỏởMỹđã
pháthiệnracácbiếnthểcủaspođumencómàuxanhngọcbíchvàmàutímphớthồngrấtđẹp.Đólàcáckhoángvậthiđenitvàcunxitrấtquý.Đápecmatitdạnggranitcóthểgiữmộtvaitròtolớntrongviệcdùnglàmnguyênliệuđểsảnxuấtliti.Ngườitadựtínhrằng,trong1kilômétkhốigranitcótớihơnmộttrămngàntấnliti.Đólàmộtlượnglớnhơnrấtnhiềusovớilượnglitikhaithácđượchàngnămởtấtcảcácnướccộnglại.Trongcáckhotànggranit,bêncạnhliticòncóniobi,tantali,ziricon,thori,urani,neođim,xezi,xeri,prazeođimvànhiềunguyêntốhiếmkhác.Nhưnglàmthếnàođểbắtđượcđágranitphảichiasẻcủacảicủanóvớiconngười?Cácnhàbáchọcđãrasứctìmtòivànhấtđịnhsẽsángtạoranhữngphươngpháptựanhưcâuthầnchú“Vừngơi!Hãymởra!”,chophépconngườimởcửacáckhobáugranit.Đểkếtthúccâuchuyệnvềliti,chúngtôixinkểmộtchuyệnvui,trongđónguyêntốnàyđãđóngvaitròrấtquantrọng.Năm1891,anhsinhviênvừatốtnghiệptrườngĐạihọctổnghợpHavardởMỹtênlàRôbecUt(RobertWood)(saunàytrởthànhnhàvậtlýhọcnổitiếng)đãđếnBantimođểnghiêncứuhóahọctạitrườngđạihọctổnghợpđịaphương.Khiđếnởtrongkhunhàtrọcủasinhviên,Utngheđồnrằng,bàchủhìnhnhưvẫnlàmmónthịtránbuổisáng...bằngnhữngmiếngthịtgópnhặttừnhữngđĩathừalạitừbữatrưangàyhômtrước.Nhưnglàmthếnàođểchứngminhđiềuđó?Vốnlàngườirấtthíchtìmlờigiảiđộcđáođồngthờilạiđơngiảnchomọibàitoán,lầnnày,Utcũngkhônglàmtráivớinhữngnguyêntắccủamình.Mộthôm,trongbữaănchưangườitadọnramónbíttết,anhbènđểthừalạitrênđĩavàimiếngthịtkhátosaukhirắclênđómộtítmuốiliticlorua-mộtchấthoàntoànkhôngđộc,bềngoàivàmùivịrấtgiốngmuốiănbìnhthường.Ngàyhômsau,nhữngviênthịtrántrongbữaănsángcủasinhviênđãđượcđem“thiêu”trướckhehởcủakínhsoiquangphổ.Vạchđỏcủaquangphốvốnđặctrưngcholitiđãchomộtkếtluậndứtkhoát:bàchủnhàtrọquákeokiệtđãbịvạchmặt.CònUtthìmãinhiềunămsauvẫnthấythíchthúmỗikhihồitưởnglạicuộcthựcnghiệmtìmvếtcủamình.
Kimloạicủakỷnguyênvũtrụ
Be“Berili-mộttrongnhữngnguyêntốtuyệtdiệunhất,mộtnguyêntốcóýnghĩatolớncảtrênlýthuyếtlẫntrongthựctiễn....Việclàmchủbầutrời,nhữngchuyếnbaydũngcảmcủamáybayvàkhinhkhícầusẽkhôngthựchiệnđượcnếukhôngcócáckimloạinhẹ;vàchúngtasẽthấytrướcrằng,cảberilicũngsẽđếngiúpnhômvàmagielàcáckimloạihiệnđạicủangànhhàngkhông.Vàkhiđómáybaycủachúngtasẽbayvớitốcđộhàngngànkilômettrongmộtgiờ.Mộttươnglaisánglạnđangchờđónberili!Hỡicácnhàđịahóahọc,hãytìmranhữngmỏmới.Hỡicácnhàhóahọc,hãytìmcáchtáchthứkimloạinàyrakhỏingườibạnđồnghànhcủanólànhôm.Hỡicácnhàcôngnghệhọc,hãylàmranhữnghợpkimnhẹnhất,khôngchìmtrongnước,cứngnhưthép,đànhồinhưcaosu,bềnnhưplatinvàvĩnhcửunhưngọcquý...Cóthể,nhữnglờiđóhiệnthờixemragiốngnhưchuyệnhoangđường.Nhưngtrướcmắtchúngta,biếtbaochuyệnhoangđườngtừngbiếnthànhchuyệncóthậtđãhòanhậpvàotậpquánhàngngàyrồiđósao,vàchúngtaquênrằng,mới20nămvềtrước,chiếcradiovàphimlồngtiếngđãchẳngngânvangnhưcâuchuyệnhoangđườngtưởngtượngđóư?”Cáchđâygầnnửathếkỷ,nhàbáchọcXôViếtvĩđại,việnsĩA.E.Ferxmanđãviếtnhưvậy.Lúcbấygiờôngđãbiếtđánhgiáđúngđắnýnghĩacủaberili.Đúng,berililàkimloạicủatươnglai.Vàđếnlúcấy,trongHệthốngtuầnhoànsẽcónhữngnguyêntốmàlịchsửcủachúngtươngtựnhưlịchsửcủaberili,cũnglùivềquákhứxaxôi....Hơnhaingànnămvềtrước,trênsamạcNubi,nơicónhữngmỏngọcbíchnổitiếngcủanữhoàngCleopatre,nhữngngườinôlệđãkhaithácđượcnhữngtinhthểđámàuxanhkỳdiệu.Từngđoànlữhànhlạcđàđãmang
ngọcbíchđếnbờbiểnĐỏ,rồitừđó,ngọcbíchđivàocungđiệncủavuachúacácnướcchâuÂu,CậnĐôngvàViễnĐông-cáchoàngđếVizanti,cácquốcvươngBaTư,cácthiêntửTrungHoa,cácvươnghầuẤnĐộ.Vớiánhhàoquanglộnglẫy,vớimầusắctrongngần,vớivẻđẹphuyềnảokhithìxanhlụcđậm,gầmnhưxanhthẫm,khithìxanhlunglinhchóingời-trảiquanhiềuthờiđại,ngọcbíchđãlàmchoconngườiphảimêsay.NhàsửhọccổLaMãPliniBốđãviết:“Sovớingọcbíchthìkhôngvậtnàocóthểxanhhơnđược...”.Theotruyềnthuyết,hoàngđếLãMãNeron-mộtconngườitànbạovàhiếuthắng,thườnghayxemnhữngtrậnđấuđẫmmáucủabọn“ngườichọi”quamộttinhthểngọcbíchmàinhẵn.KhiởLaMãbùnglênmộtđámcháy,Neronđãngắmnghíanhữngngọnlửanhảymúabậpbùngquaviênngọcbích“quanghọc”ấy,trongđómầudacamcủangọnlửarờnrợnhòalẫnmàuxanhlụccủaviênngọc(Cólẽphảiđínhchínhmộtđiềuquantrọngtrongtruyềnthuyếtcổnày:theocácnguồntintrênbáochíthìchiếcốngnhòmcủaNeronhiệnđượcgiữtạiVaticangầnđâyđãquasựgiámđịnhcủamộtchuyêngiavềkhoángvậthọc,thìhóaratinhthểấykhôngphảilàngọcbíchmàlàcrizolit).“Nóxanhlục,trongngần,vui,mắtvàdịudàngnhưcỏxuân...”.A.I.Kup-rinđãviếtnhưvậyvềngọcbích.CùngvớiviệctìmrachâuMỹ,mộttrangsửmớiđãđượcghithêmvàolịchsửcủaloạiđáxanhnày.TrongcácngôimộvàđềnmiếuởMexico,Peru,Columbia,ngườiTâyBanNhađãtìmthấyvôsốngọcbíchlớn,màulụcthẫm.Chỉmấynămsauđó,họđãvơvéthếtnhữngcủacảihuyềnbínày.Họcũngđitìmnhữngđịađiểmmàngườixưađãkhaithácthứngọckỳdiệunàynhưngkhôngtìmthấy.MãiđếngiữathếkỷXVI,nhữngkẻchinhphụcchâuMỹmớilàmchủđượcbímậtcủangườiIncavàmớixâmnhậpđượcvàocáckhobáuchứađầyngọcbíchxứColumbia.Vớivẻđẹphiếmcó,ngọcbíchColumbiađãngựtrịtrongnghềkimhoànđếnthếkỷXIX.Năm1831,mộtngườithợnấunhựathôngởUrantênlàMacximCogiepnicôpkhinhặtcủikhôtrongrừng,gầnconsuốiTôcôva,đãtìmthấyviênngọcbíchđầutiênởnướcNga.NhữngviênngọcbíchlớnmàulụcsángcủaxứUranđãnhanhchóngđượcnhữngngườithợkimhoàntrênthếgiớithừanhận.Trongthờigianlàm“quyềnchỉhuy”xưởngmàimặtđáởEcaterinbua,IacopCocôvin-mộtconngườiliêmkhiết,rấtamhiểuvềđávàcũnglànghệnhânlàmđồđáquý,đãlãnhđạoviệckhaithácnhữngmỏngọcbíchởUran.Năm
1834,mộtviênngọcbíchrấtlớn,nặnghơnhaikilôgam,tìmđượctạimộttrongcácmỏởđấyđãđếntayông.Lúcbấygiờôngđâucóbiếtviênđáđẹpđẽtừngđivàolịchsửkhoángvậthọcvớitêngọi“ngọcbíchCocôvin”ấysẽđóngvaitròđịnhmệnhtrongsốphậncủaông.Người“chỉhuy”đãtựtaymàinhữngviênđáquýnhất.Lầnnày,ôngcũngđịnhchínhtaymìnhmàicácmặtviênngọckhổnglồ.Nhưngýđịnhcủaôngkhôngthựchiệnđược:theomộtlờitốgiácbịađặttừPêtecbua(StaintPeterburg),mộtbanđiềutrabấtngờậpđến,ralệnhlụasoátnhàCocôvinvàđã“tìmthấy”viênngọcbíchmàôngkhôngđịnhdấuđi.NgườitađãápgiảiCocôvinvềthủđôcùngvớiviênngọc.BátướcPerôpxkivốnlừngdanhlàngườisànhsỏivàưathíchđáquýđãtiếnhànhthẩmvấnvụnày.Ôngđãđưavụánđếnkếtthúcmàmìnhvẫnhằngmongđợi:bátướcđãnhốtchàngCocôvinvôtộivàotù(trongtù,vìkhôngchịuđựngđượcnhữnglờivukhốngbấtlươngnênngaysauđó,ngườithợngọcđãtựsát),cònviênngọcbíchthìvượtquakhobạcnhànướcđểđếnbổsungchobộsưutậpcủabátước.Nhưngviênngọccũngkhôngởđâyđượcbaolâu:vìđánhbạcbịthuatonênviênđạithầndanhtiếngnàyđãđànhlòngtừgiãnó,vàviênngọcbíchlạiđếncưngụởnhàviêncốvấncơmậtcủatriềuđìnhlàcôngtướcCochubây-ngườichủcủabộsưutậpđáquýlớnnhấtnướcNga.Saukhivịcôngtướcnàychết,contraiôngđãchuyênchởnhiềungọcquýtrongđócócả“viênngọcCocôvin”sangViênđểbánhết.TheothỉnhcầucủaviệnhànlâmNga,triềuđìnhNgahoàngđãbỏramộtmóntiềnlớnđểmualạibộsưutập.ViênngọcbíchlớnnhấtthếgiớiđãtrởvềTổquốc(Nga)vàhiệnnayđangđượctrưngbàytrongviệnbảotàngkhoángvậthọcthuộcViệnhànlâmkhoahọcLiênXôởMaxcơva.Ngọcbíchlàmộttrongnhữngkhoángvậtcủaberili.AquamarinmàuxanhnướcbiểnvàVorobievitmàuhồnganhđào,heliođomàurượuvangvàberinmàulụcphớtvàng,fanakittrongsuốtvàeuclaxanhlamdịudàng,crizoberinxanhlụctrongtrẻovàmộtbiếnthểlạthườngcủanólàAlecxanđrit-banngàythìmàulụcđậm,cònkhichiếuđènvàothìmàuđỏtươi(nhàvănN.X.Lexcôpđãmôtảmộtcáchhìnhảnh:“buổisángxanhtươivàbuổichiềuđẫmmáu”)-đóchỉlàmộtsố,nhưngđólànhữngđạibiểudanhtiếngnhấtcủadònghọngọcquýchứaberili.Vỏtráiđấttuyệtnhiênkhôngnghèoberili,mặcdầuberililuônluônmangtiếnglàmộtnguyêntốhiếm.Điềuđóđượcgiảithíchbởimộtlẽlànhiềukhikhôngdễtìmthấykhoángvậtchứaberili.Vàởđây,chó-ngườibạnlâuđời
củaconngười,cóthểgiúpchúngta.Trongnhữngnămgầnđây,trênsáchbáothườngxuấthiệnnhữngtintứcvềviệctìmkiếmđượckhoángsảnnhờcác“nhàđịachấtbốnchân”.Chúngtađãbiếtnhiềusựkiệnvàhuyềnthoạivềviệcchódựatheomùiđểtìmkiếmmộtvậthoặcmộtngườinàođó.Nhưngcònnănglựcđịachấtcủachúngthìnhưthếnào?Các“nhàsànhquặngxùlông”ấycóthểtìmđượcnhữngkhoángvậtgì?TiếnsĩsinhhọcG.A.Vaxiliep-ngườikhởixướngmộtphươnghướngmớitrongviệcthămdòcáckhotàngthiênnhiênnằmsâudướiđất,kểrằng:“BộsưutậpcủaViệnbảotàngkhoángvậthọcthuộcViệnhànlâmkhoahọcLiênXôđãgiúpchúngtagiảiđápđượccâuhỏiđó.Thínghiệmvớiberilikimloạiđãtỏrarấtcóhiệuquả:saukhingửikimloạinày,chóJinđađãchọnrađượcngọcbích,aquamarin,vorobievit,fanakit,bertranđittrongsốrấtnhiềukhoángvật,nghĩalànóđãchọnđượctấtcảnhữngkhoángvật,vàchỉnhữngkhoángvậtchứaberili.Sauđóchúngtôiđểlẫntấtcảcáckhoángvậtchứaberilivớicácmẫukhoángvậtkhác,rồiyêucầunótìmlại.Khiđó,conJinđađãđikhắpnhàbảotàng,rồinằmúpngựcvàochiếctủkínhmàtrongđócóviênngọcbíchlớnnhấtvàsủa”.Cácđạibiểucủagiớithựcvậtcũngsẵnsàngđónggópcôngsứccủamìnhvàoviệctìmkiếmberili.Câythôngbìnhthườngcóthểđóngvaitrònàyvìnócókhuynhhướngtuyểnchọnberilitừđấtvàtíchlũylạitrongvỏcây.Nếucâythôngmọcởgầnnơicócáckhoángvậtchứaberilithìhàmlượngnguyêntốnàytrongvỏcâysẽcaogấphàngtrămlầnsovớitrongđấtvàgấphàngchụclầnsovớitrongvỏcâykhác,chẳnghạnnhưcâybạchdươnghaycâytùngrụnglá.Nhưcácbạnđãbiết,nhữngngườithợkimhoàntỏrarất“kínhnể”đốivớinhiềuloạiđáquýchứaberili,còncácnhàcôngnghệchuyênsảnxuấtberilikimloạithìlạitinhtườnghơnđốivớinhữngthứquyếnrũmình:trongsốtấtcảcáckhoángvậtchứaberili,họchỉcoitrọngberinmàthôi,vìchỉcókhoángvậtnàymớicógiátrịcôngnghiệp.Trongthiênnhiênthườnggặpnhữngtinhthểberinkhổnglồ:khốilượngcủachúnglênđếnhàngchụctấn,cònchiềudàilênđếnvàimét.Gầnđây,trênđảoMađagaxcađãtìmthấymộtđơntinhthểberinnặng380tấn,chiềudàilà18mét,chiềurộnglà3,5mét.TạiViệnbảotàngmỏởLêningratcómộthiệnvậtrấtthúvị-đólàmộttinhthểBerindàimộtmétrưỡi.Trongmùađôngbịphongtỏanăm1942,đạnpháocủađịchđãxuyênthủngmáinhàvànổởphòngchính.Cácmảnhđạn
đãlàmchotinhthểbịthiệthạinghiêmtrọnglàmchonótưởngnhưkhôngcònđượctrưngbàytrongbảotàngnữa.Nhưngnhờbàntaykhéoléocủacácnghệnhânphụcchế,tinhthểnàyđãđượckhôiphụclạihìnhdạngbanđầu.Hiệngiờchỉcònlạihaimảnhđạnhangỉ,đượckhảmvàotấmbảngthuyếtminhlàmbằngthủytinhhữucơgiớithiệuvềhiệnvậtnàylàmchomọingườibiếtđếncuộcphẫuthuậtmànóđãtrảiqua.Chẳngcógìđángngạcnhiênlàngaytừxaxưakhôngphảichỉnhữngngườiưuthíchcủaquý,màcảcácnhàkhoahọccũngrấtchúýđếncácviênđáquýchứaberili.HồithếkỷXVIII,khimàkhoahọccònchưabiếtđếnnguyêntốmàbâygiờđượcđặtởôsố4trongHệthốngtuầnhoàn,thìnhiềunhàbáchọcđãcốgắngphântíchberin,nhưngkhôngmộtaicóthểtìmthấythứkimloạichứatrongđó.Hìnhnhưnóẩnnáusaulưngnhômvàcáchợpchấtcủanhôm-tínhchấtcủahainguyêntốnàynàygiốngnhauđếnmứcđộkỳlạ.Tuyvậyvẫncónhữngsựkhácbiệt.LuiNicôlaVoclanh(LouisNicolasVanquelin)-nhàhóahọcPháp,làngườiđầutiênnhậnthấysựkhácbiệtấy.Ngày26thángMưanămthứsáucủalịchCộngHòa(tứclàngày15tháng2năm1798),tạiphiênhọpcủaViệnhànlâmkhoahọcPháp,Voclanhđãthôngbáomộttinlàmchấnđộngdưluận,rằng,trongberinvàngọcbíchcóchứamộtthứ“đất”mớicótínhchấtkháchẳnvớiđấtphènhoặcnhômoxit.Cácmuốicủanguyêntốmớinàycódưvịhơingọt,vìthếmàVoclanhđãđềnghịgọinólàglixini(theotiếngHyLạp,“glykos”nghĩalàngọt),nhưngnhiềunhàbáchọckháclạicoitêngọiấylàchưathậtđạt,bởivìmuốicủamộtsốnguyêntốkhác,chẳnghạnnhưcủaytri,cũngcóvịngọt.TheođềnghịcủacácnhàhóahọcnổitiếnglàClaprôt(ngườiĐức)vàEkebơ(ngườiThụyĐiển)-cảhaiôngđềunghiêncứuberin-nguyêntốhóahọcnàyđượcgọilàberili,còntênglixinithìchỉtồntạimộtthờigiandàitrongsáchbáohóahọccủaPhápmàthôi.SựgiốngnhaugiữaberilivànhômđãgâynênnhiềuđiềurắcrốichoĐ.I.Menđelêep-ngườisánglậpnênHệthốngtuầnhoàncủacácnguyêntố.NguyêndolàvàogiữathếkỷXIX,vìcósựgiốngnhaunàynênberiliđượccoilàmộtkimloạicóhóatrịbavớikhốilượngnguyêntửbằng13,5vìthếmànóphảichiếmvịtrígiữacacbonvànitơtrongHệthốngtuầnhoàn.Điềuđódẫnđếnsựlộnxộnrõrệttrongquyluậtthayđổitínhchấtcủacácnguyêntốvàđãkhiếnngườitanghingờtínhđúngđắncủađịnhluậttuầnhoàn.
Vữngtinởsựđúngđắncủamình,Menđelêepchorằng,khốilượngnguyêntửcủaberiliđãđượcxácđinhkhôngđúng,nguyêntốnàykhôngcóhóatrịba,màphảicóhóatrịhai,vàcónhữngtínhchấtcủamagieoxit.Trêncơsởđó,ôngđãđặtberilivàonhómthứhaisaukhisửalạikhốilượngnguyêntửcủanóthành9.Chẳngbaolâusau,cácnhàhóahọcThụyĐiểnlàNixơnvàPetecxơnmàtrướcđâyvẫnmộtmựctinrằngberilicóhóatrịba,đãbuộcphảixácnhậnđiềuđó.Cáccuộcnghiêncứukỹlưỡngcủahaiôngđãchothấykhốilượngcủanguyêntửnàybằng9,1.Nhưvậy,nhờberili-kẻkhuấyđộngsựyêntĩnhtrongHệthốngtuầnhoàn,màmộttrongnhữngđịnhluậtquantrọngnhấtcủahóahọcđãgiànhđượcchiếnthắng.Sốphậncủanguyêntốnàycónhiềuđiểmgiốngsốphậncácnguyêntốkimloạianhemvớinó.Năm1828,nhàhóahọcĐứclàVuêle(Wholer)vànhàhóahọcPháplàBuxi(Bussy),mộtcáchđộclậpvớinhau,đãtáchđượcberiliởdạngtựdovàmãiđếnbảymươinămsaunhàbáchọcPháplàLơbô(PaulLebeau)mớicóthểđiềuchếđượcberilikimloạinguyênchấtbằngcáchđiệnphâncácmuốinóngchảycủanó.Cũngdễhiểurằng,hồiđầuthếkỷXX,cácsáchtracứuvềhóahọcđãkhăngkhăngbuộctộiberililà“kẻănbám”,là“chẳngcócôngdụngthựctế”SongsựpháttriểnnhưvũbãocủakhoahọcvàkỹthuậtđặctrưngchothếkỷXXđãbuộccácnhàhóahọcvàcácnhàchuyênmônkhácphảixemxétlại“bảnán”quábấtcôngnày.Việcnghiêncứuberilinguyênchấtđãchứngtỏrằng,nócónhiềutínhchấtquýbáuvàthúvị.Làmộttrongnhữngkimloạinhẹnhất,beriliđồngthờilạicóđộbềncao,caohơncảcácloạithépkếtcấuchứchưacầnsovớicácbạn“đồngnghiệp”củanótrongnhómkimloạinhẹ.Chẳnghạn,nếumộtsợidâynhômcótiếtdiệnmộtmilimetvuôngchỉđủsứcchịuđựnghơn10kilogam(bằngmộtxônước),thìmộtsợidâyberilicócùngtiếtdiệnnhưthếsẽchịuđượcmộtkhốilượnggấpsáulần,tứclàbằngkhốilượngthânthểmộtngườilớn.Ngoàira,berilicònnóngchảyởnhiệtđộcaohơnnhiềusovớinhômvàmagie.Sựkếthợpcáctínhchấtmộtcáchtốtđẹpnhưvậyđãlàmchoberilingàynaytrởthànhmộttrongnhữngvậtliệuchủyếucủangànhhàngkhông.Cácchitiếtcủamáybaylàmbằngkimloạinàynhẹhơnhẳnsovớicácchitiếtbằngnhôm.Tínhdẫnnhiệttuyệtvời,nhiệtdungvàtínhbềnnhiệtcaođãchophépsửdụngberilivàcáchợpchấtcủanólàmvậtliệugiữnhiệttrongkýthuậtvũ
trụ.Chẳnghạn,cácbộphậngiữnhiệttrongbuồngláicủacontàuvũtrụ“Mercury”đềulàmbằngberili.Vìcácchitiếtlàmbằngberilibảođảmchocáckíchthướccóđộchínhxácvàtínhổnđịnhcaonênchúngđượcsửdụngtrongcáckhícụconquayhồichuyển;cáckhícụnàynằmtronghệthốngđịnhhướngvàbìnhổncủacáctênlửa,cáccontàuvũtrụvàvệtinhnhântạocủaTráiđất.Cònmộttínhchấtnữacủaberilikhiếnnórấtcótriểnvọngtronglĩnhvựcchinhphụcvũtrụ:khiđốtcháy,nótỏaranhiệtlượngrấtlớn.Vềmặtnàythìkhôngmộtkimloạinàokháccạnhtranhđượcvớinó.Khôngphảingẫunhiênmàcáccôngtrìnhsưvềkỹthuậtvũtrụlạicoiberililàmộtthànhphầncóthểtạonênthứnhiênliệutênlửacónănglượngcaodùngchocácchuyếnbaylênmặttrăngvàđếncácthiênthểxahơnnữa.Ngườitacũngđềnghịdùngberiliđểchếtạocácbìnhchứanhiênliệucủacáchệthốngtênlửa:khinhiênliệucháyhết,cóthểsửdụngngay"baobì"bằngberililàmnhiênliệu.Cáchợpkimcủađồngvớiberiligọilàđồngđỏberiliđượcsửdụngrộngrãitrongngànhhàngkhông.Nhiềuchitiếtphảiđòihỏiphảicóđộbềnlớn,cósứcchốngmỏivàchốngănmòncao,giữđượctínhđànhồitrongkhoảngnhiệtđộrộng,cóđộdẫnđiệnvàđộdẫnnhiệttốtđãđượcchếtạotừcáchợpkimđó.Ngườitaướctínhrằng,trongmộtmáybayhiệnđạihạngnặngcóhơnmộtngànchitiếtđượcchếtạobằngcáchợpkimnày.Nhờcótínhchấtđànhồinênđồngđỏberililàloạivậtliệutuyệtvờiđểlàmloxo.Trongthựctế,lòxolàmbằnghợpkimnàykhôngbịmỏi:chúngcóthểchịuđựngđượchàngtỷchukỳtảitrọnglớn!Nhânđâyxinkểmộttìnhtiếtthúvịtronglịchsửchiếntranhthếgiớihaicóliênquanđếnlòxo.Lúcbấygiờ,nềncôngnghiệpcủaHitlebịcắtrờikhỏinguồnberilichủyếu.Trênthựctế,nướcMỹnắmtoànbộsảnlượngthếgiớivềthứkimloạichiếnlượcquýbáunày.ThếlàngườiĐứcphảitìmmưumẹo.HọquyếtđịnhsửdụngnướcThụySĩtrunglậpđểmualậuđồngđỏberili:cáchãngcủaMỹđãnhậnđượcđơnđặthàngtừnhữngngười“thợđồnghồ”ThụySĩxinmuahợpkimnàyvớilượngđủdùngđểlàmlòxođồnghồchotoànthếgiớitrongkhoảngnămtrămnămvềsau.Sựthựcthìmánhkhóenàyđãbịbạilộnênđơnđặthàngấykhôngđượcthựchiện.Nhưngdầndần,lòxobằngđồngđỏberilivẫncómặttrongcácloạisúngliênthanhcựcnhanhmớinhấtđặttrênmáybayđểtrangbịchoquânđộiphátxít.
Tínhmỏilàmộttrongnhững“bệnhnghềnghiệp”củanhiềukimloạivàhợpkim.Vìkhôngchịuđượctảitrọngthayđổihướngliêntụcnêncáckimloạivàhợpkimnàydầndầnbịpháhủy.Songnếuthêmvàothépmộtlượngberili,dùrấtnhỏ,cũngcótácdụngnhưmộtcánhtayhứngđỡsựmệtmỏi.Nếunhưcácnhípôtôlàmbằngthépcacbonthôngthườngsẽbịgẫysau800-850ngànlầnxôđẩy,thìsaukhiphathêm“vitaminBe”vàothép,nhípsẽchịuđựngđượchàngchụctriệulầnxôđẩymàkhôngtỏracódấuhiệumỏimệt.Khácvớithép,đồngđỏberilikhôngphátratialửakhivađậpvàođáhoặckimloại,vìthếmànóđượcsửdụngrộngrãiđểchếtạocácdụngcụdùngởnhữngnơidễgâynổnhưtrongcáchầmmỏ,cácnhàmáysảnxuấtthuốcnổ,cáctrạmxăngdầu.Berilicóảnhhưởngrõrệtđếncáctínhchấtcủamagie.Chẳnghạn,chỉcầnphathêmvàichụcphầntriệuberilicũngđủgiữchocáchợpkimmagiekhôngbịbốccháykhinấuchảyvàkhiđúc(tứclàởkhoảng700độC).Khiđóđộănmòncủacáchợpkimnàytrongkhôngkhícũngnhưtrongnướcsẽgiảmhẳn.Chắchẳnmộttriểnvọngtolớnsẽthuộcvềcáchợpkimcủaberilivớiliti.Sựliênminhcủahaikimloạinhẹnhấtnàycóthểsẽdẫnđếnsựrađờicáchợpkimkếtcấutuyệtvời,vừabềnnhưthéplạivừanhẹnhưgỗ.Dựavàocáctínhchấthóahọccủamìnhmàberilicóthểđảmnhiệmrấttốtvaitròchấtkhửoxichothép,giúpthépchốnglạisựxâmnhậpcủaoxi.Đángtiếcrằng,berilivẫncònquáđắtnêncácnhàluyệnkimchưathểsửdụngnóvớikhốilượnglớn.Tuynhiên,họđãtìmrađượcmộtlĩnhvựcsửdụngberiliquantrọngkhácmàtrongđókhôngtiêutốnnhiềukimloạinày.Đólàdùngnóđểbãohòabềmặtcácchitiếtbằngthép-gọilàsựberilihóa,nhằmnângcaođộcứng,độbềnvàkhảnăngchốngmàimòncủachúng.Cácnhàkỹthuậtrơngenrấtưuchuộngkimloạinàyvìnóđểchotiarơngenđiquadễdàng,hơnhẳncáckimloạikhác.Hiệnnay,trêntoànthếgiới,ngườitađềudùngberililàm“cửasổ”chocácốngrơngen.Khảnăngchotiarơngenđiquacủacác“cửasổ”nàycaogấpgầnhaichụclầnsovớicác“cửasổ”bằngnhômmàtrướcđâyvẫnđượcsửdụngvàomụcđíchnày.
Beriliđãđóngvaitrònổibậttrongsựpháttriểncủahọcthuyếtvềcấutạonguyêntửvàhạtnhânnguyêntử.Ngaytừhồiđầunhữngnămbamươi,khibắnpháhạtnhânberilibằnghạtanfa,cácnhàvậtlýhọcngườiĐứclàBothevàBeckerđãkhámpháracáigọilà“bứcxạberili”,tuyrấtyếunhưnglạicósứcđâmxuyênrấtmạnh:xuyênqualớpchìdàyvàicentimet.Năm1932,nhàbáchọcngườiAnhlàChadwickđãxácđịnhđượcbảnchấtcủabứcxạnày.Hóara,đólàmộtdòngcáchạttrunghòavềđiệnvớikhốilượngmỗihạtxấpxỉbằngkhốilượngcủaproton.Nhữnghạtmớinàyđãđượcgọilànơtron.Vìkhôngmangđiệnnêncácnơtrondễxâmnhậpvàohạtnhânnguyêntửcủacácnguyêntốkhác.Tínhchấtnàylàmchonơtrontrởthànhviênđạnhữuhiệunhấtđểbắnpháhạtnhânnguyêntử.Hiênnay,“đạibácnơtron”đượcsửdụngrộngrãiđểthựchiệncácphảnứnghạtnhân.Việcnghiêncứucấutrúcnguyêntửcủaberiliđãchothấyđặctrưngcủanólàtiếtdiệnbắtgiữnơtronthìnhỏmàtrịsốphântánnơtronthìlớn.Vìvậy,berilipháttánnơtron,làmthayđổihướngchuyểnđộngvàkìmhãmtốcđộcủachúngchođếntrịsốthíchhợpđểcácphảnứngdâychuyểnxảyramộtcáchcóhiệuquảhơn.Trongsốtấtcảcácvậtliệurắnthìberiliđượccoilàchấtkìmhãmnơtrontốtnhất.Nótỏratuyệtvờikhiđóngvaitròchấtphảnxạnơtron,đưacácnơtrontrởvềvùnghoạtđộngcủacáclòphảnứng,ngăngiữchúnglại,khôngđểchochúngbịtảnmát.Berilicòncótínhchốngbứcxạrấtcao,kểcảởnhiệtđộrấtlớn.Tấtcảnhữngtínhchấttuyệtdiệunàyđãlàmchoberilitrởthànhmộttrongnhữngnguyêntốcầnthiếtnhấtcủakỹthuậtnguyêntử.Khảnăngtruyềnâmcủaberilirõrànglàmộtđiềumàkhoahọcrấtđángquantâm.Trongkhôngkhí,tốcđộcủaâmthanhlà330méttrongmộtgiây,còntrongnướclà1500méttrongmộtgiây.Còntrongberilithìâmthanhphávỡtấtcảcáckỷlụcđóvàđạtđếntốcđộ12.600méttrongmộtgiây(gấp2-3lầnsovớitrongcácvậtliệukimloạikhác).Nhữngngườichếtạonhạccụđãchúýđếnđặcđiểmnày.Cảberilioxitcũngcónhiềutínhchấtquýbáu.Tínhchịulửatốt(nhiệtđộnóngchảytrên2500độC),độbềnhóahọclớnvàđộdẫnnhiệtcaochophépsửdụngvậtliệunàylàmlớplótcáclòcảmứng,làmnồiđểnấuchảycáckimloạivàhợpkim.Chẳnghạn,đểnấuchảyberilitrongchânkhông,ngườitachỉdùngnồilàmbằngberilioxit,vìchấtnàyhoàntoànkhôngtươngtác
vớiberili.Oxitnàylàvậtliệuchủyếuđểbọccácbộphậntỏanhiệtcủalòphảnứngnguyêntử.Tínhchấtcáchnhiệtcủaberilioxitcũngcóthểđượcsửdụngtrongviệcnghiêncứucáctầngđấtsâucủahànhtinhchúngta.Cómộtdựánlấymẫuđấtđátừlớpvỏmanticủatráiđấtởđộsâu32kmnhờcáigọilà“kimnguyêntử”-mộtlòphảnứnghạtnhântíhonđặttrongmộtvỏbọccáchnhiệtlàmbằngberilioxitvàcómũinhọnbằnghợpkimvonframnặng.Berilioxitđãcó“thâmniêncôngtác”caotrongcôngnghiệpthủytinh.Phathêmnósẽlàmtăngđộcứng,tăngchiếtsuấtvàđộbềnhóahọccủathủytinh.Việcphathêmberilioxitvàcáchợpchấtkháccủaberilichophéplàmđượcnhữngloạithủytinhđặcbiệtcóđộtrongsuốtcaođốivớitấtcảcáctiaquangphổ-từtiatửngoạiđếntiahồngngoại.Berilioxitcònđượcdùnglàmnguyênliệubanđầuđểlàmrangọcbíchnhântạovàcácloạingọcchứaberilikháckhichúngđượcnuôicấytrongđiềukiệnápsuấtvànhiệtđộcao.Hiệnnay,quátrìnhnàyđãđượcthựchiệnkhôngphảichỉtrongcácphòngthínghiệmkhoahọc,màcòncảtrongnhữngđiềukiệnsảnxuất.NhữnglờitiênđoáncủaA.E.Fexman-nhàbáchọclỗilạccónhiềuướcmơ,đãtrởthànhsựthật.Chỉmộtthờigianngắnnữathôi,berilisẽđápứngđượcnhữnghyvọngmàngườitađangđặtvàonó.Từmộtnguyêntốhiếmítngườibiếtđến,ngàynaynóđãtrởthànhmộttrongnhữngkimloạiquantrọngnhấtcủathếkỷ.
Kimloại“dễphátkhùng”
MgTìmkiếmloại“đámầunhiệm”trứdanhlàmộttrongnhữngvấnđềchủyếumàbiếtbao“cánbộkhoahọc”củacácphòngthínghiệmgiảkimthuậtthờitrungcổđãdốcsứcvàođấy.Họhyvọngrằng,nếucóloạiđáđóthìsẽtìmrabíquyếtđểbiếncáckimloạirẻtiềnthànhvàng.Cáccuộctìmkiếmđãđượctiếnhànhtheonhiềuhướngkhácnhau.Mộtsốngườiđềnghịdùngchìvàomụcđíchnày.Chìphảiđượcđốtnóngđếnkhithuđược“sưtửđỏ”(tứclàđếnkhinóngchảy),sauđóđemđunsôitrongrượuvangchua.Nhữngngườikháclạichorằng,nướcđáicủasúcvậtlànguyênliệuthíchhợpnhấtđểlàmra“hònđámầunhiệm”.Mộtsốngườikhácthìchorằng,chânlýởtrongnước.CuốithếkỷXVIII,mộttrongnhữngnhàgiảkimthuậtngườiAnh,cólẽlàngườitheopháithứba,lấynướclấychảyratừlòngđấtởgầnthànhphốEpxomđemđunchobốchơihết,kếtquảlàđãthuđượcmộtloạimuốicóvịđắngvàcótácdụngnhuậntràng,chứkhôngphảilà“thứđámầunhiệm”.Mấynămsaumớipháthiệnrarằng,khitươngtácvới“kiềmbấtbiến”(thờibấygiờngườitagọixútvàpotatnhưvậy),muốinàytạoramộtchấtbộtmàutrắng,xốpvànhẹ.KhinungmộtkhoángvậttìmthấyởngoạivithànhphốcổHyLạpMagnexi,ngườitacũngthuđượcthứbộtđúngnhưthế.VìsựgiốngnhaunàynênmuốiEpxomđãđượcgọilàmagezittrắng.Năm1808,nhàbáchọcngườiAnhlàHumphryDavykhiphântíchmagezittrắngđãthuđượcmộtnguyêntốmớimàônggọilàmagie.Lễmừngnhândịptìmranguyêntốmớinàyđãkhôngcópháohoa,bởivìthờibấygiờchưaaibiếtrằng,“đứaconmớisinh”nàycónhữngtínhchấttuyệtvờithuộcvềkỹthuậtlàmthuốcpháo.Magielàmộtthứkimloạitrắngnhưbạcvàrấtnhẹ.Nónhẹhơnđồnghoặcsắtkhoảngnămlần;ngaycảnhôm“cócánh”cũngnặnghơnmagiemộtlầnrưỡi.Nhiệtđộnóngchảycủamagiekhôngcaolắm,chỉ650độC,nhưngtrongnhữngđiềukiệnbìnhthườngthìnấuchảymagielạitươngđốikhó,vìkhibịnungnóngtrongkhôngkhíđến550độC,nóbùnglênvàbốccháytức
khắcvớingọnlửasángđếnchóimắt(tínhchấtnàycủamagieđượcsửdụngrộngrãitrongkỹthuậtlàmthuốcpháo).Đểđốtkimloạinày,chỉcầngívàonómộtquediêmcháydở,còntrongmôitrườngkhíclothìnótựbốccháyngayởnhiệtđộởtrongphòng.Khicháy,magietỏaranhiệtlượngrấtlớnvànhiềutiatửngoại:chỉvàigam“nhiênliệu”cũngđủđểđunsôimộtcụcnướcđá.CácnhàkhoahọcởViệnhóahọccôngnghiệpVacsavađãlợidụngtínhchấtnàycủamagievàomộtviệcrấtđộcđáo:họđềnghịchếtạothửvỏđồhộpcógắnmộtmảnhmagiemỏngđểlàmchấtđốtnóng:chỉcầnmởhộpralàmảnhmagietựbốccháyvàvàiphútsau,cóthểdọnngaymónănnónglênbàn.Trongkhôngkhí,magiebịmờđụcrấtnhanhbởinóbịbaophủbởimộtlớpmàngoxit.Màngnàytrởthànhlớp“áogiáp”chắcchắn,giữchokimloạikhôngbịoxihóathêmnữa.Magielàmộtkimloạihoạtđộngmạnh:nóchiếmđoạtoxivàcloởđasốcácnguyêntốkhácmộtcáchdễdàng.Tuymagiebềnvững,chốnglạiđượctácđộngcủamộtsốaxit,natricacbonat,cácchấtkiềmănda,xăng,dầuhỏa,dầukhoáng,nhưngmagielạichịukhuấtphụctrướcnướcbiểnvàbịhòatantrongđó.Nóhầunhưkhôngtươngtácvớinướclạnh,songlạiđẩyoxirấtmạnhrakhỏinướcnóng.Vỏtráiđấtrấtgiàumagie:bảy“đồngnghiệp”củanótrongBảngtuầnhoànMenđelêepcómặttrongthiênnhiênvớikhốilượnglớn.Cácnhàbáchọcphỏngđoánrằng,ởcáclớpdướicùngcủavỏtráiđất,hàmlượngnguyêntốnàyhếtsứclớn.Magiecótrongthànhphầncủagầnhaitrămkhoángvật.Trongsốđócómộtkhoángvậtrấtkhácthường:nódễgấplạinhưchiếckhăntay,cóthểdùngnónhưmộttờgiấyđểgóimộtvậtnàođó,vàcuốicùng,lạikhómàdùngngóntayđểxéráchnóthànhtừngmảnh.Năm1953,tạivùngViễnĐông,ngườitađãtìmthấymộtmẫukhoángvậtnhưvậy,quảlàcómộtkhônghai.Khiđàogiếngkhaithácởmộtmỏquặngđakim,côngnhânởđấyđãpháthiệnramộtcáihangnhỏvàtrongđócómột“tấmmàn”trắngnhưbạcbuôngthõngtừđỉnhxuốngtựanhưđượcgậplàmđôi.“Tấmmàn”nàydàichừngmộtmétrưỡi,sờvàothìcảmthấynhưdathú,vừamềmvừadai.Độnhẹcủa“vải”nàykhiếnmọingườiphảikinhngạc.NgườitaliềngửingayvậtlạvừatìmđượcnàyđếnMaxcơva.Phépphântíchhóahọcđãchobiếtrằng,nóchủyếugồmmagiealumosilicatvàlà
palưgockit-mộtkhoángvậtthuộcnhómatbetlầnđầutiênđượcviệnsĩA.E.FexmanpháthiệnởmỏPalưgorxcơhồinhữngnămhaimươicủathếkỷnày.Vìnócónhữngtínhchấtkhácthườngnhưvậynênngườitagọikhoángvậtnàylà“dađá”.Mẫu“dađá”tìmđượcởViễnĐônghiệnđượctồntrữtạiViệnbảotàngkhoángvậthọcthuộcViệnhànlâmkhoahọcLiênXô.Mẫunàytrởthànhnổitiếnglàvìlầnđầutiêntrênthếgiớitìmthấymộtmẫudađácókíchthướclớnnhưvậy.Magezit,đolomitvàcacnalitlàcáckhoángvậtcóýnghĩaquantrọngnhấtvềmặtnguyênliêudùngđểsảnxuấtmagie.Cóhaiphươngphápsảnxuấtmagie:phươngphápnhiệtđiệnvàphươngphápđiệnphân.Trongtrườnghợpthứnhất,ngườitađiềuchếmagietrựctiếptừoxitbằngcáchdùngmộtchấtkhửnàođó,chẳnghạnnhưcacbon,nhômv.v...chotácdụngvớimagieoxit.Phươngphápnàykháđơngiảnvàtrongthờigiangầnđâyđượcsửdụngngàycàngrộngrãi.Nhưnghiệnnay,phươngphápđiệnphânvẫnlàphươngphápcôngnghiệpchủyếuđểđiềuchếmagie.Ởđâyngườitađiệnphâncácmuốimagienóngchảy,chủyếulàcácmuốiclorua.Bằngcáchnàycóthểthunhậnđượcmagierấttinhkhiết,chứakhôngđến0,01%tạpchất.Khôngphảichỉriêngvỏtráiđấtmớigiàumagie.Nhữngkhotàngxanhthẳmcủacácbiểnvàđạidươngđangbảotồnnhữngtrữlượngmagieđượcbổsungthườngxuyênvàthựctếlàkhôngbaogiờcạn.Chỉcầnnóirằng,trongmộtmétkhốinướcbiểncótớigầnbốnkilôgammagiethìđủthấyđiềuđó.Còntoànbộkhốilượngnguyêntốnàyhòatantrongnướcbiểnvàđạidươnglà6.1016tấn.Ngaycảnhữngngườiởxacáchvớitoánhọccólẽcũnghìnhdungđượcconsốnàytolớnđếnchừngnào.Tuynhiên,đểthấyrõhơn,chúngtahãyhìnhdung:từđầucôngnguyênđếnnay,loàingườimớitrảiquahơn60tỉ(6.1010)giây.Cònnếunhưngaytừngàyđầucôngnguyên,ngườitađãbắtđầukhaithácmagietừnướcbiểnvàđếnnayphảirútchohếttoànbộtrữlượngnguyêntốnàytrongnướcthìmỗigiâyphảikhaithácđượcmộttriệutấnmagie!Tuyvậy,hảivươngvẫncóthểyêntâmvềcủacảicủamình:ngaycảtrongnhữngnămchiếntranhthếgiớithứhai,khimàviệcsảnxuấtmagieđạtmứcđángkể,thìngườitacũngmớichỉkhaithácđượctừnướcbiểncảthảy80ngàntấnmagietrongmộtnăm(chứkhôngphảitrongmộtgiây!).Côngnghệkhaithácmagiekháđơngiản.Trongnhữngchiếcthùnglớnngườitatrộnlẫn
nướcbiểnvớivôivữalàmtừvỏsòbiểnnghiềnvụn.Kếtquảlàtạothànhvữamagezi;sauđóvữanàychuyểnthànhmagieclorua.Tiếptheo,magieđượctáchkhỏiclobằngcáchđiệnphân.Hiệnnay,cácnhàmáysảnxuấtmagietừnướcbiểnđanghoạtđộngởnhiềunước,màchủyếulàởcácnướckhôngcótrữlượngmagiephongphú.Tiệnthểcácxínghiệpvenbiểnnàycònđiềuchếmuốiăn,muốiGlaubơ,clo,nướcuốngvànướcmuốiđểsảnxuấtxútănda.Nướcởcáchồmặnchứamagiecloruacũngcóthểlàmộtnguồncungcấpmagie.ỞLiênXôcũngcónhững“kho”magienhưthế,chẳnghạn,ởCrưm(hồXaki,hồXaxưc-Ivas),ởlưuvựcsôngVonga(hồEntôn)vànhiềunơikhác.VịnhCara-Bôgat-Hôntồntrữnhiềunguyênliệumagie:nướcmặnởđâychứatới30%muốicủanguyêntốnày.Nhưvậy,cácbạnđãbiếtmagielàgìvànóđượckhaithácnhưthếnào.Songnguyêntốnàyvàcáchợpchấtcủanóđượcsửdụngvàomụcđíchgì?Tínhnhẹcóthểlàmchokimloạitrởthànhmộtvậtliệukếtcấutuyệtvới.Nhưngtiếcthay,magienguyênchấtlạimềmvàkhôngbền.Vìvậy,cácnhàthiếtkếbuộcphảisửdụngcáchợpkimcủamagievớicáckimloạikhác.Hợpkimcủamagievớinhôm,vớikẽm,vớimanganđượcsửdụngrấtrộngrãi.Mỗimộtthànhphầncủacộngđồngnàyđềugóp“cổphần”củamìnhvàonhữngtínhchấtchung:nhômvàkẽmlàmtăngđộbềncủahợpkim,manganlàmtăngtínhchấtchốngănmòn.Cònmagiethìsao?Magielàmchohợpkimtrởnênnhẹ-cácchitiếtlàmbằnghợpkimmagienhehơn20-30%sovớilàmbằngnhôm,nhẹhơn50-75%sovớilàmbằngganghoặcthép.Trongthờigiangầnđây,nhiềunướcđãchếtạođượcnhữnghợpkimkếtcấunhẹkhácthường,gồmmagievàliti,màlẽtấtnhiên,lúcnàocũngtìmđượcnhữngcôngviệcthúvịliênquantớichúng.Cácnhàchếtạomáybaykhôngthểkhôngchúýđếntínhnhẹcủacáchợpkimmagie.Ngaytừnăm1934,LiênXôđãchếtạochiếcmáybay“SergoOrjônikitze”hoàntoànbằngcáchợpkimmagie.Saukhithửnghiệmthànhcông,máybaynàyđãđượcsửdụngtrongnhiềunăm.Kinhnghiệmnàyđãcóíchtrongnhiềunămchiếntranhvệquốcvĩđại,khimàcáchợpkimmagieđượcdùngđểchếtạoxe,thâncáckhícụvàcácchitiếtmáybay.Magiecũngcócơsởvữngchắcđểđượcsửdụngtrongkỹthuậttênlửa:nhờcótỉnhiệtcaomàởnhữngthờiđiểmnóngnhất,cácbộphậnbênngoàicủa
máymócvũtrụlàmbằnghợpkimmagiebịnóngíthơnsovớilàmbằngthép.Côngnghiệpchếtạoôtô,côngnghiệpdệt,in,kỹthuậtvôtuyến,sảnxuấtkhícụquanghọc-ngàynay,đâuđâucũngsửdụngnhữnghợpkimnhẹcủamagie.Nguyêntốnàyđóngvaitròkhôngkémphầnquantrọngtrongcảngànhluyệnkim.Nóđượcsửdụnglàmchấtkhửkhítrongquátrìnhsảnxuấtnhiềuthứkimloại(vanađi,crom,ziriconi,titan).Magiegópphầnvàoviệckhửoxitrongthépvàtrongcáchợpkim-nólàmgiảmlượngoxilàchấtrấtcóhạiđốivớikimloại.Khiphavàogangnóngchảy,magielàmchogangthayđổitínhchất,làmchocấutrúcvànhiềutínhchấtcơhọckháccủagangtrởnêntốthơn.Cácvậtđúcbằnggangbiếntínhcóthểthaythếcácvậtrènbằngthép.Tuynhiên,khôngphảidễlàmchomagietiếpxúcvớicáckimloạinóngchảy,vìnhẹnênnókhôngchịuchìmvàokimloạilỏngmàcứnổitrênbềmặt,rồicháybùnglênvàlàmchogangtungtoékhỏigáomúc.Thậtlàdễhiểukhiloại“pháohoa”nhưthếkhônglàmchocácnhàluyệnkimthíchthú.Ởđâyđãtìmđượclốithoát:éphỗnhợpgồmmagie,chấtdẻovàcácthànhphầnkhácthànhtừngbánh,bêntrongcólõithépđóngvaitròlàmvậtnặng.Bánhnàysẽ“ngoanngoãn”lặnvàogangnóngchảy.Cácchấtphụbaoquanhmagiesẽcháytừtừ,khônglàmchomagiebùnglên.Lõithéptanranhanhchóngvàhòatantronggangnóngchảy,magiecònlạimộtmìnhchẳnggâynênđiềugìkhácngoàiviệccảithiệntínhchấtcủagang.Hoạttínhhoáhọccủamagieđãgợichocáccôngtrìnhsưngànhthuỷlợimộtýnghĩthúvị:dìmmộttấmmagievàonướcvànốinóvớikếtcấukimloạingầmbằngmộtdâydẫnlàtacóđượcmộtbộbincókíchthướcrấtlớn,trongđó,nướcđóngvaitròchấtđiệnphân.Tấmmagiethựchiệnchứcnăngcủamộtđiệncựchoạtđộngsẽbịpháhoạidầndần,songnhờvậymànóbảovệvữngchắcphầnkimloạicủakếtcấuchính.CáchànhlangngầmbằngthépvàbêtôngcốtthépcủacôngtrìnhkhaithácmỏĐáDầu–nơiởcủanhữngngườikhaithácdầumỏtrênbiểnCaxpi,đềuđượcbảovệbằngphươngphápnày.Dướinước,magiecòncómộtcôngdụngkhác.ỞnướcAnh,ngườitađãchếtạomộtloạiáolặnsâubằngcáchợpkimcủamagiecókhảnăngchịuđượcápsuấtthuỷtinhlớn.Khôngbaolâunữasẽđếnlúcmàcácnhàđịachất,thợkhoan,thợlắprápsẽmặcnhữngbộquầnáonhẹvàbềnnhưvậyđểlặn
xuốngđáybiểntiếnhànhnhữngcôngviệcliênquantớiviệckhaitháckhoángsản.Magie(ởdạngbột,dạngsợi,dạngdải)bốccháyvớingọnlửasángtrắngtớichóimắt.Tínhchấtấyđượcsửdụngrộngrãitrongkỹthuậtquânsự-đểsảnxuấtpháosángvàpháohiệu,đạnpháovạchđườngvàbomcháy.Trướcđây,cácnhànhiếpảnhđãrấtquenthuộcvớinguyêntốnày:“Bìnhtĩnh!Tôichụpnhé!”–thếrồiánhchớprựcsángcủabộtmagiechiếurọivàokhuônmặtcủanhữngaimuốngiữlạihìnhảnhcủamìnhchoconcháu.Ngàynay,magiekhôngcòngiữvaitrònàynữa–cácđènđiệncựcmạnhđãbuộcnóphải“từchức”.Nhưngchắnhẳnđiềuđókhônglàmchomagiephảibuồnrầu:nócòncónhữngcôngviệcquantrọnghơn.Chínhmagiethamgiavàomộtcôngviệctolớnlàtíchluỹnănglượngmặttrời.Magiecómặttrongchấtdiệplục–mộtphápsưvĩđại,làchấthấpthụnănglượngmặttrờirồidùngnănglượngấyđểbiếnkhícacbonicvànướcthànhnhữngchấthữucơphứctạp(đường,tinhbột...)cầnthiếtchosựsốngcủaconngườivàcủamọiđộngvật.Quátrìnhtạothànhcácchấthữucơnhưvậyđượcgọilàsựquanghợp;quátrìnhnàycókèmtheosựgiảiphóngoxitừlácây.Nếukhôngcóchấtdiệplụcthìsẽkhôngcósựsống,mànếukhôngcómagiethìkhôngcóchấtdiệplục,vìnguyêntốnàychiếmđến2%trongđó.Nhưvậycónhiềukhông?Cácbạnthửđoánxem:chỉriênglượngmagietrongchấtdiệplụccủathựcvậtcũngđãlênđếngần100tỷtấn!Ngoàithựcvậtra,magiecòncómặttronghầuhếttấtcảcáccơthểsống.Giảsửbạncânnặng60kgthìtrongđócóchừng25gmagie.Hồigiữanhữngnăm60,cácnhàbáchọcởTrườngđạihọctổnghợpMinnexôta(Mỹ)đãlàmmộtviệcrấtbổích:họđãchọnvỏtrứnglàmđốitượngnghiêncứukhoahọcvàxácđịnhđượcrằng,vỏtrứngchứacàngnhiềumagiethìcàngbềnchắc.Điềuđócónghĩalànếuthayđổithànhphầnthứcăncủagàđẻ,tacóthểlàmtăngđộbềncủavỏtrứng.Chỉcầnquanhữngconsốsauđâycũngđủthấytầmquantrongcủakếtluậnnàyđốivớinôngnghiệp:chỉriêngởbangMinnexôta,thiệthạihàngnămdonạnvỡtrứnglêntớihơnmộttriệuđôla.Vậysẽkhôngcóainóirằng,côngtrìnhnghiêncứunàycủacácnhàbáchọclàkhôngcógiátrị.Magiecũngđượcsửdụngrộngrãitrongyhọc:chúngtađãnóiđến“muốiAnh”(tứcmagiesunfat)làmộtthứthuốcxổrấttốt.Magieoxittinhkhiết
(magezinung)đượcsửdụngkhiđộaxitcủadịchvịquácao,khibịợchuavànhiễmđộcaxit.Magieperoxitlàmộtthứthuốcchốngnhiễmkhuẩnkhibịrốiloạntiêuhoá.Cácsốliệuthốngkêđãkhẳngđịnhrằng,nhữngngườisốngởcácvùngcókhíhậuấmápthìítbịbệnhcothắtmạchmáuhơnsovớinhữngngườiphươngbắc.Nhưchúngtađãbiết,tiêmdungdịchcủamộtsốmuốimagievàotĩnhmạchhoặcvàobắpthịtthìtrịđượcchứngcothắtvàkinhgiật.Hoaquảvàraugiúpchoviệctíchluỹmộtlượngdựtrữcầnthiếtcácmuốinàytrongcơthể(mơ,đàovàsúplơrấtgiàumagie).Chẳnghạn,ởchâuÁ,nơimàkhẩuphầnthứcănnhiềumagie,thìbệnhxơcứngđộngmạchvàcácchứngbệnhtimmạchkhácítxảyrahơnởchâuÂuhoặcchâuMỹ.CácthầythuốcởAnhkhuyênrằng,mỗingàynênănbốnqủachuốiđểbùlạimộtnửanhucầuvềmagiecủacơthểtrongmộtngàyđêm(khoảng0,3–0,5gam).NhữngthínghiệmdocácnhàkhoahọcHungaritiếnhànhtrênđộngvậtđãxácnhậnrằng,nếuthiếumagietrongcơthểthìdễmắcbệnhnhồimáu.Ngườitađãchomộtsốconchóănvớikhẩuphầngiàumagievàmộtsốconchókhácvớikhẩuphầnnghèomagie.Kếtquảthínghiệmnàyđãchothấyrằng,nhữngconchónàomàkhẩuphầnăncủachúngthiếumagiethìđềumắcbệnhnhồimáucơtim.Ởnhữngngườihaycáugắt,dễbịxúcđộng,cáccơtimkhilàmviệcthườnghaybịrốiloạnhơnlàởnhữngngườiđiềmtĩnh.Sởdĩnhưvậylàvìkhitứcgiậnmagiecótrongcơthểsẽbị“bốccháy”.CácnhàsinhhọcPhápchorằng,nguyêntốnàysẽgiúpcácthầythuốcchốnglạimộtcănbệnhnghiêmtrọngcủathếkỷXXlàbệnhlaolực.Cáccôngtrìnhnghiêncứuđãchothấyrằng,trongmáucủanhữngngườimệtmỏicóítmagiehơnsovớinhữngngườicònsungsức,vàngaycảkhimà“đườngcongmagie”chỉbịlệchrấtítsovớimứcbìnhthườngthìcũngkhôngphảilàhoàntoànvôsự.CácnhàsinhhọcPhápcũngđãxácđịnhđượcảnhhưởngrấtđángchúýcủanhiềunguyêntốđốivớigiớitínhcủathếhệconcháu.Thìra,nếutrongthứcăncủaconvậtmẹmàthừakalithìđànconsinhrasẽchủyếulàconđực,cònnếuthứcănchứanhiềucanxivàmagiethìđànconsinhrachủyếulàconcái.Cóthểchẳngbaolâunữa,cácthầythuốcsẽthảoranhữngthựcđơnđặcbiệtchocácbàmẹtươnglaibảođảmchohọsinhcontraihaycongáitheoý
muốn.Nhưngtrướchếtcầnphảixácđịnhchorõ,tácdụngcủacácnguyêntốnàynhưđãghinhậnđược,liệucóthểápdụngđượcchoconngườihaykhông.Bởivì,cáccuộckhảonghiệmvừakểmớichỉđượctiếnhànhđốivới...bòcái.Phạmvisửdụngcáchợpchấtcủamagiekhôngphảichỉbóhẹptrongyhọc.Chẳnghạn,magieoxitđượcsửdụngtrongcôngnghiệpcaosu,trongviệcsảnxuấtximăng,gạchchịulửa.MộthãngởCanadađãhoànchỉnhcôngnghệsảnxuấtmộtloạivậtliệuchịulửamớichốngđượcảnhhưởngcủacácloạixỉ,cóđộbềncaovàđộrỗngnhỏ;ởđây,magieoxitcóđộtinhkhiếtcaochínhlàthànhphầnchủyếucủaloạivậtliệuchịulửanày.Nhưchúngtađềubiết,cácđènđiệntửthôngthườngchỉbắtđầulàmviệcsaukhichúngđãđượcđốtnóng.Mỗilầnchúngtamởmáythuthanhhoặcthuhìnhđềuphảichờmộtlúcrồimớingheđượctiếngnhạchoặcnhìnthấymànảnhnhấpnháy.Đểkhắcphụcnhượcđiểmnàycủađènđiệntử,cácnhàkhoahọcBaLanđãđềnghịphủmộtlớpmagieoxitlêncatôt.Loạiđènmớinàysẽlàmviệcngaykhiđóngmạch.Ngaytừnăm1867,mộtngườiPháptênlàXorenđãtrộnmagieoxitnungnóngvớidungdịchmagiecloruađậmđặcvàđãthuđượccáigọilàximăngmagezi(hayximăngXoren).Ngàynay,ngườitasửdụngchấtgắnkếtnàyđểsảnxuấtcácliệuvậtliệuxâydựngvừanhẹvừachốngcháy,vừacáchâm:đólàfibrolitlàmtừphoigỗvàxilolitlàmtừmùncưa.Magieperoxitđượcdùngđểtẩytrắngvải,magiesunfatđượcsửdụngtrongcôngnghiệpdệtvàcôngnghiệpgiấyđểlàmchấttẩytrướckhinhuộm,cònmagiecacbuathìđượcdùngvàoviệcsảnxuấtvậtliệucáchnhiệt.Cuốicùngmộtlĩnhvựchoạtđộngquantrọngnữacủamagielàngànhhóahọchữucơ.Ởdạngbột,magieđượcsửdụngđểkhửnướctrongcácchấthữucơquantrọngnhưrượuvàanilin.Cáchợpchấthữucơchứamagie(trongđó,nguyêntửmagietrựctiếpliênkếtvớinguyêntửcacbon)cóýnghĩarấtlớn.Cácchấtnày,đặcbiệtlàcáchợpchấtankin-magie-halogenua(thuốcthửGrignard)màtrongthànhphầncủanócócáchalogen(clo,bromhoặciot),đượcsửdụngrộngrãitronghóahọc.Vaitròcủacáchợpchấtnàyquantrọngtớimứcvàonăm1912,nhàhóahọcngườiPháplàGrinia(Grignard)đượcnhậngiảithưởngNobeldođãđiềuchếđượccácankin-magie-halogenuavàhoànthànhviệctổnghợpcácchấthữucơ.Sauđónhiềunăm,
ôngđãviết:“Tựahồnhưmộtcâyđànvĩcầmđãđượclêndâythậttốt,dướinhữngngóntayđiêuluyện,cáchợpchấthữucơchứamagiecóthểphátranhữngtiếngngânvangvớiâmhưởngmỗilúcmộtmớimẻ,bấtngờvàhàihòahơn”.Thếđấy,hoạtđộngcủamagietrongthiênnhiênvàtrongnềnkinhtếquốcdânthậtlàđadạng,trênnhiềuphươngdiện.Songcólẽhãycònsớmnếutanóivềnguyêntốnàyrằng:“Tấtcảnhữnggìcóthểlàmđượcthìnóđãlàmhếtcảrồi”.NhàluyệnkimXô-Viếtnổitiếng,việnsĩA.F.Bêlopđãtiênđoánviệcsửdụngrộngrãimagielàmvậtliệukếtcấu.Ôngviết:“Đếnnăm2000,nhấtthiếtsẽtìmđượccáchbảovệmagiekhỏibịănmònvànósẽlàmộttrongnhữngkimloạicơbản”.Cáchợpkimcủamagieđãđượclênmặttrăng;nơiđây,ởdạngmộtsốchitiếtcủachiếcmáykhoantựđộngđặttrêntrạm“mặttrăng-24”,chúngđãthamgiavàoviệclấymẫuđấtđátrênNguyệtCầu.Nhữngyêucầurấtnghiêmngặtđãđượcđặtrachoviệclấymẫuđấtđá.Thứnhấtlàcơcấunàyphảinhẹ,vìtrongmộtcuộcduhànhđườngdàinhưvậy,phảitốnmộtlượngchấtđốtrấtlớnchomỗikgvôích.Thứhailàcácchitiếtcủamáyphảirấtbền:nếukhôngtinchắcrằngchúngsẽkhôngdẫnđếnnhữnggiâyphútgiannanthìviệcđưachúngvàomỗichuyếncôngcánhệtrọngnhưvậychẳngcòncóýnghĩagìnữa.Màquảthật,cóthểcoinhữngphútlàmviệctrênmặttrăngthựcsưlànhữngphútcựckỳgaygo.Nhữngngườithiếtkếmáykhoantựđộnglấymẫuđấtđánóitrênđãquyếtđịnhsửdụngcáchợpkimcủatitanvàmagie,vìchúngvừanhẹvừabền.Trướckhiđưalênmặttrăng,cácnhàbáchọcđãthửnghiệmthiếtbịlấymẫuđấtđátrongnhữngđiềukiệnkhókhănnhấttrêntráiđất.Nóđượckiểmtrabằngcáchchokhoanđủmọiloạiđấtđákhácnhau,trongđócócảnhữngloạiđấtđárắnchắcnhất.Lúcđầu,cuộcthửnghiệmđượctiếnhànhtrongnhữngđiềukiệnkhíhậubìnhthường,sauđómớithửnghiệmtrongnhữngbuồngkínlớn,cóđộchânkhôngrấtcaovàởnhiệtđộcaothấpkhácnhauphỏngtheonhữngđiềukiệntrênmặttrăng,nơimàhếtsự“oibức”banngày(nóngđến+110độC)lạitiếpđếnsự“lạnhgiá”banđêm(lạnhđến-120độC).Cáccuộcthửnghiệmđãthànhcông.Ítlâusau,cảchuyếnbaycủatrạmtựđộngđãdiễnratốtđẹp:mẫuđấtđátrênmặttrăngđãđượcđưavềtráiđất.
“Bạc”lấytừđấtsét
AlNhàviếtsửcổđạiPliniBốcókểlạimộtsựkiệnlýthútừngxảyragầnhaingànnămvềtrước.Mộthôm,mộtngườilạđếngặphoàngđếLaMãTibêri.Ngườiđómangtặnghoàngđếmộtcáichéndochínhmìnhlàmratừmộtthứkimloạilấplánhnhưbạc,nhưnglạirấtnhẹ.Ngườithợnóirằng,anhtalấyđượcthứkimloạimàchưaaibiếtnàytừđấtsét.CólẽTibêriítkhibậntâmbiếtơnai,vàôngtacũnglàmộthoàngđếthiểncận.Sợrằng,thứkimloạimớivớinhữngtínhchấttuyệtvờicủanósẽlàmmấthếtgiátrịcủađốngvàngvàbạcđangcấtgiữtrongkho,nênvịhoàngđếnàyđãralệnhchémđầungườiphátminhvàphátanxưởngcủaanhtađểtừđấyvềsaukhôngcònaidámsảnxuấtthứkimloại“nguyhiểm”ấynữa.Đólàchuyệncóthậthaychỉlàtruyềnthuyết-thậtkhónói.Nhưngdẫusaothì“nguycơ”cũngđãquakhỏi,vàtiếcthay,đãqualâulắmrồi.MãiđếnthếkỷXVI,tứclàkhoảngmộtngànnămtrămnămvềsau,lịchsửcủanhômmớiđượcghithêmmộttrangmới.VịysựkiêmnhàvạnvậthọcđầytàinăngngườiĐứclàPhilipAureonTeofratBombatFônHôhengây(PhilippusAureolusTheophratusBombastusVonHohenheim)-ngườiđãđivàolịchsửvớibiệtdanhlàParatxen,đãlàmđượcđiềuđó.Khinghiêncứucácchấtvàcáckhoángvậtkhácnhautrongđócócảcácloạiphèn,nhàbáchọcnàyđãxácđịnhđượcrằng,chúnglà“muốicủamộtloạiđấtchứaphènnàođó”màthànhphầncủanócóchứaoxitcủamộtkimloạichưaaibiết;thứoxitnàyvềsauđượcgọilàđấtphèn.TừthờixaxưangườitađãbiếtđếncácloạiphènmàParatxentừngquantâm.TheoxácnhậncủanhàviếtsửngườiHyLạplàHêrođot(sốngởthếkỷthứVtrướccôngnguyên)thìcácdântộccổxưađãdùngmộtloạichấtkhoángmàhọgọilà“Alumen”,nghĩalà“làmsănsợi”đểgiữmàukhinhuộmvải.Chấtkhoángnàychínhlàphèn.VàokhoảngthếkỷthứVIII-IX,phènđãđượcdùngđểnhuộmvải,đểthuộcdacừu,dadêởnướcNgacổxưa.Thờitrungcổ,mộtsốxưởngsảnxuấtphènđãhoạtđộngởchâuÂu.
Năm1754,nhàhóahọcngườiĐứclàAnđrêatXighizmunđơMacgrap(AndreasSigismundMarggaf)đãtáchđượcthứ“đấtchứaphèn”màParatxenđãnóiđếntừhaitrămnămtrướcđó.Phảiquamấychụcnămnữa,nhàbáchọcngườiAnhlàHanfriĐêvi(HumphryDavy)mớithửtìmcáchtáchthứkimloạiẩnnáutrongphèn.Năm1807,bằngcáchđiệnphâncácchấtkiềm,ôngđãpháthiệnranatrivàkali,nhưngôngchưaphângiảiđượcđấtphènbằngdòngđiệnnhưthế.Mấynăm,nhàbáchọcngườiThụyĐiểnlàIuênIacopBecxêliut(JonsJakobBerxelius)cũngbắttayvàonhữngcuộcthửnghiệmnhưvậy,songcôngcuộccủaôngkhôngthuđượckếtquả.Mặcdầuvậy,cácnhàbáchọcvẫnquyếtđịnhđặttênchokimloại“bấttrị”này:lúcđầu,Becxêliutgọinólàalumium,vàvềsau,Đêviđãđổialumiumthànhaluminium(nhôm).NhàbáchọcngườiĐanMạchHansKhrixtianEcxtet(HansChristianOersted)làngườiđầutiênchếđượcnhômkimloạigiốngnhưngườithợvôdanhthờicổLaMã.Năm1825,trongmộttạpchíhóahọc,ôngđãđăngmộtbàitrongđóôngviếtrằng,saunhữngthínghiệmdoôngtiếnhànhđãthuđược“mộtmẩukimloạicómầuvàánhkimhơigiốngthiếc”.NhưngtạpchínàykhôngnổitiếnglắmnênthôngbáocủaEcxtethầunhưkhôngđượcgiớikhoahọcchúýđến.Vảlại,vìmảimênghiêncứuvềđiệntửnênchínhnhàbáchọcđãkhôngcoitrọngphátminhnàycủamình.Hainămsau,mộtnhàhóahọcĐứctrẻtuổinhưngđãnổitiếng,tênlàFriđricVuêle(FriederichWohler)đãđếnCôpenhaghenđểgặpEcxtet.EcxtetchoVuêlebiếtlàôngkhôngđịnhtiếptụccácthínghiệmđiềuchếnhômnữa.ThếlàsaukhitrởvềnướcĐức,Vuêleđãlaongayvàonghiêncứuvấnđềnày-mộtvấnđềmàôngquantâmtừlâu.Chỉđếncuốinăm1827,ôngđãcôngbốphươngphápđiềuchếkimloạimớinàycủamình.SựthựcthìphươngphápcủaVuêlechỉchophéptáchđượcnhômởdạnghạtcóđộlớnkhôngbằngđầukimbăng,nhưngnhàbáchọcđãtiếptụclàmthựcnghiệmchođếnkhihoànchỉnhcácphươngphápđiềuchếnhômởdạngkhốiđặc.Ôngphảimất...mườitámnămvàoviệcđó.Thờibấygiờ,kimloạimớinàyđãcódanhtiếngngay.Nhưngvìngườitachỉthuđượcnóvớilượngrấtítỏinêngiácủanócaohơngiávàngvàtìmmuađượcnókhôngphảiđơngiản.Bởivậy,cũngdễhiểurằng,khimộtvịQuốcvươngởchâuÂuđãsắmriêngđượcchomìnhmộtbộhoàngbàođínhcúcnhômthìôngtaliềnlênmặtvới
cácvuachúakhácmàmónxaxỉnhưvậykhônghợpvớitúitiềncủahọ.Cácvuachúakiachẳngcòncáchnàokhácngoàighentứcvớingườicódiễmphúcđượclàmchủbộcúcquýhiếmđóvàđànhâmthầmbuồnbãchờđếnmộtngàytốtđẹphơn.Chẳngphảichờđợilâu,niềmvuilớnđãđếnvớihọ:năm1855,tạicuộcTriểnlãmquốctếởPari,ngườitađãtrưngbày"bạclấytừđấtsét"làmchấnđộngdưluận.ĐólànhữngtấmvàthỏinhômdonhàbáchọckiêmnhàcôngnghiệpngườiPhápHăngriEtienXanh-CleĐêvi(HenriEtienneSainteClaireDeville)chếtạora.Trướckhixuấthiệnnhữngvậttrưngbàyđó,mộtvàisựkiệnsauđâyđãxảyra.Hồiấy,NapôleonIII-“đứacháubétícủaôngbácvĩđại”-nhưnhữngngườiđươngthờithườnggọi,làhoàngđếnướcPháp.Vốnlàmộtkẻthíchchọctứcngườikhác,cómộtlần,ôngtamởmộtbữatiệc,tạiđó,nhữngngườitronghoànggiavànhữngvịkháchvinhdựnhấtđượcdùngthìavàdĩabằngnhôm.Cònnhữngkháchkhácthìbuộcphảisửdụngnhữngdụngcụănuốngbìnhthường(songvẫnlànhữngthứdùngchocácbữatiệccủahoàngđế)bằngvàngvàbạc.Dĩnhiênlàhọuấtứcđếnphátkhóclênvàkhôngtàinàonuốtnổi,nhưngbiếtlàmsaođượckhingaycảhoàngđếlúcđócũngkhôngthểsắmđủchomỗivịkháchmộtbộđồbằngnhômtheoyêucầu.Vàkhimàsốmệnhbanchoôngtamộtvịhoàngtửđểnốidõithìngườichađầydiễmphúcđãralệnhchongườithợkimhoàntrongcungđìnhlàmmộtbộđồchơixaxỉbằngnhôm,vàngvàcácthứđáquý.Sauđóítlâu,trongóccủaNapôleonIIIđãchínmuồimộtdựántrêungươi,hứahẹnmộtniềmvinhquangvàhãnhdiện,nhưngđiềuchủyếulàlàmchocácvuachúakhácphảixanhmắtvìghentị:hoàngđếđãquyếtđịnhtrangbịchobinhlínhtrongquânđộicủamìnhnhữngbộáogiápbằngnhôm.ÔngtadànhchoXanh-CleĐêvinmộtkhoảntiềnlớnđểôngnàytìmcáchchếđượcnhômvớisốlượnglớn.LấyphươngphápcủaVuêlelàmcơsởchonhữngthựcnghiệmcủamình,Xanh-CleĐêvinđãđềramộtquytrìnhcôngnghệthíchhợp,nhưngkimloạicủaônglàmravẫnrấtđắt.ChínhvìvậynênbinhlínhPhápvẫnchưađượcướmthửnhữngbộáogiápnhưvuachúađãhứahẹn,trongkhiđóthìnhàvualạirấtquantâmđếnviệchộvệbảnthânmình:vệsĩcủaôngđãđượctrưngdiệnnhữngbộáogiápmớitinh.PhecánhBônapacđịnhlợidụngviệcXanh-CleĐêvinđiềuchếđượcnhômnguyênchấtđểnhennhómlênngọnlửadântộcchủnghĩa:ởkhắpmọinơi,
ngươitakêugàovềchủquyềncủanướcPháptrongviệcpháthiệnrakimloạinày.ĐángkínhthayXanh-CleĐêvin,ôngđãphảnđốinhữnglời“thổiphồng”nàybằngmộthànhđộngthíchhợpvớimộtnhàbáchọcchânchính,đồngthờicũngrấtđộcđáo:ôngđãdùngnhômdochínhmìnhsảnxuấtrađểkhắcmộttấmhuychươngmangchândungFriđricVuêle,đềnăm“1827”,rồigửitặngnhàbáchọcĐức.Chínhởthờikỳnàycũngđãxuấthiện“bạcĐêvin”vớitưcáchlàvậttrưngbàytrongTriểnlãmquốctế.Cóthể,nhữngngườitổchứccuộctriểnlãmđãliệtnhômvàohàngnhữngkimloạithôngdụng,nhưngtiếcthaynóvẫnchưađạttớiđiềuđó.Thựcra,ngaytừthờibấygiờ,nhữngngườitiêntiếnđãhiểuđượcrằng,cúcáovàáogiápchỉlànhữngtìnhtiếtnhỏmọntrongđờihoạtđộngcủanhôm.Lầnđầutiênnhìnthấynhữngsảnphẩmbằngnhôm,N.G.Checnưsepxkiđãphấnkhởithốtlên:“kimloạinàynhấtđịnhsẽcómộttươnglaitolớn.Hỡicácbạn,trướcmắtcácbạnlàthứkimloạicủachủnghĩaxãhội”.Trongtiểuthuyết“Làmgì”củaôngxuấtbảnnăm1863cónhữngdòngnhưsau:“...Nghệthuậtkiếntrúccủangôinhàbêntrongnàythanhthoátbiếtbao,nhữngbứctườnggiữacáccửasổgọnnhẹlàmsao.Cácôcửasổthìtolớn,rộngrãi,choánhếtcảchiềucaotầngnhà...Cònsànvàtrầnnhàthìthếnào?Cáccửalớnvàkhungcửasổkialàmbằnggì?Đólàcáigìvậy?Bạcchăng?Bạchkimư?...Ô,bâygiờtôimớibiết,Xasachỉchotôimộttấmbảngnhẹnhưtấmkính,lạicócảhoataivàtrâmcàiđầunhưvậynữa;phải,Xasanóirằng,sớmhaymuộnrồinhômcũngthaythếgỗ,vàcóthểcònthaythếcảđánữa.Nhưngsaolạidồidàothế.Chỗnàocũnglànhôm...Vàđây,trongphòngnàynữa,mộtnửasànđểngỏ,vàthếlàrõrồi,nólàmbằngnhôm...”Nhưngtrongkhinhữngdòngtiêntrinàyđượcviếtrathìnhômchủyếuvẫnlàthứkimloạitrangsứcnhưtrước.Mộtđiềuthúvịlànăm1889,khiMenđelêepởLuânĐôn,đểtỏýthừanhậncônglaoxuấtsắccủaôngtrongsựnghiệppháttriểnngànhhóahọc,ngườitađãtặngôngmộtmónquàquý:mộtchiếccânlàmbằngvàngvànhôm.Xanh-CleĐêvinđãtriểnkhaihoạtđộngmạnhmẽ.TạithịtrấnLaGlaxie,ôngđãxâydựngnhàmáyluyệnnhômđầutiêntrênthếgiới.Nhưngtrongquátrìnhnấuluyện,nhàmáyđãthảiranhiềukhícóhại,làmônhiễmbầukhôngkhícủaLaGlaxie.Nhữngngườidânđịaphươngvốncoitrọngsứckhỏecủamìnhvàkhôngmuốnhysinhsứckhỏevìsựtiếnbộkỹthuậtnênđãkhiếunạilênchínhphủ.Nhàmáyđànhphảichuyểnđinơikhác,lúcđầu,ra
ngoạiôPari,sauđóđếnmiềnnamnướcPháp.Songđếnlúcnày,nhiềunhàbáchọcđãthấyrằng,mặcchotấtcảcáccốgắngcủaXanh-CleĐêvin,phươngphápcủaôngcũngkhôngcótriểnvọng.Cácnhàhóahọcởcácnướckhácvẫntiếptụctìmtòi.Năm1865,nhàbáchọcNgalàN.N.Bekêtopđãđềxuấtmộtphươngpháprấtthúvị.PhươngphápnàyđãnhanhchóngđượcápdụngtạicácnhàmáyluyệnnhômởcácnướcPhápvàởĐức.Năm1886đãtrởthànhmộtcáimốcquantrọngtronglịchsửcủanhôm,khimànhàbáchọcMỹlàSaclơMartinHôn(CharlesMartinHall)vànhàbáchọcPháplàPônLuiTuxtanhEru(PaulLouisToussaintHeroult)mộtcáchđộclậpnhauđãhoànthiệnphươngphápđiệnphânđểsảnxuấtkimloạinày(Tronglịchsửkhoahọcvàkỹthuậtcókhôngítnhữngtrườnghợpmàhainhàbáchọctrongcùngmộtnămđãđiđếnnhữngkếtluậnhoặcnhữngphátminhnhưnhau.Sựtrùngnhaunàycàng“chốngchất”thêmbởicảHônvàEruđềusinhnăm1863vànhưthểđãhẹnướcvớinhau,cảhainhàphátminhnàyđềumấtnăm1914).Ýtưởngnàykhôngphảilàmới:ngaytừnăm1854,nhàbáchọcngườiĐứclàBunzenđãphátbiểuýnghĩvềviệcđiềuchếnhômbằngcáchđiệnphâncácmuốicủanó.Nhưngphảimấthơnbamươinăm,ýđịnhnàymớiđượcthựchiện.Dophươngphápđiệnphânđòihỏinhiềunănglượng,nênnhàmáyđầutiênsảnxuấtnhômbằngphươngphápnàyởchâuÂuđãđượcxâydựngởNeyhazen(ThụySĩ),gầnthácnướcsôngRanh-mộtnguồnđiệnrẻtiền.Ngàynay,sauhơnmộttrămnăm,chúngtakhôngthểtưởngtượngđượcviệcsảnxuấtnhômmàkhôngdùngphươngphápđiệnphân.Chínhđiềuđóđãgiúpcácnhàbáchọcphảivắtócsuynghĩvềmộtsựthựcđầybíẩnnhưsau.ỞTrungQuốccóngôimộcủađạiđôđốcdanhtiếnglàChuDu,chếthồiđầuthếkỷthứIII.Cáchđâykhônglâu,mộtsốhọatiếttrangtríngôimộđãđượcphântíchbằngquangphổ.Kếtquảthậtbấtngờđếnnỗiphảiphântíchđiphântíchlạinhiềulần,vàmỗilầnnhưvậy,vạchquangphổkhôngthiênvịaiđãchứngtỏhùnghồnrằng,thứhợpkimmànhữngngườithợcổxưađãdùnglàmhọatiếttrangtríchứatới85%nhôm.VậybằngcáchnàomàngaytừthếkỷthứIIIngườitađãđiềuchếđượckimloạinày?Thờibấygiờ,conngườibiếtđếnđiệnhọachăngchỉlàquasấmsét,màchắcgìsấmsétthìchắcgìđãđồngýthamgiavàoquátrìnhđiệnphân.Thếnghĩalàvẫnphảigiảđịnhrằng,từthờixaxưaấyđãcómộtphươngphápkhácnàođóđểđiềuchếnhôm,nhưngtiếcthayđãbịthấttruyềnhàngbaothếkỷ.
CuốithếkỷXIX,ngànhsảnxuấtnhômđãtrưởngthànhvượtbậc,kếtquảlàgiákimloạinàygiảmxuốngrõrệtvànókhôngcònđượccoilàthứkimloạiquýnữa.Tấtnhiên,đốivớinhữngngườithợkimhoànthìchẳngcógìđángquantâmnữa,nhưnglậptứcnóthuđượcsựchúýcủagiớicôngnghiệpmàlúcnàyđangđứngởngưỡngcửacủanhữngsựkiệnlớn:ngànhchếtạomáybắtđầupháttriểnmạnhmẽ,ngànhcôngnghiệpôtôđãđứngvững,ngànhhàngkhôngđangđinhữngbướcđầutiênmàtrongđónhômđóngvaitròquantrọngnhất.Năm1893,ởMaxcơvađãxuấtbảncuốnsách“Nhômvàluyệnnhôm”củakỹsưN.Giucôp,trongđótácgiảviết:“Nhômphảichiếmvịtrínổibậttrongkỹthuậtvàphảithaythếnếukhôngphảitấtcảthìcũngphảithaythếđượcnhiềukimloạithôngdụng...”.Đãcónhữngcơsởcholờikhẳngđịnhđó:ngaytừlúcbấygiờngườitađãbiếtnhữngtínhchấttuyệtdiệucủathứ“bạclấytừđấtsét”.Nhômlàmộttrongnhữngkimloạinhẹnhất,nónhẹhơnđồngvàsắtkhoảngbalần.Vềtínhdẫnđiệnvànhiệtthìnóchỉthuakémbạc,vàngvàđồng.Trongnhữngđiềukiệnbìnhthường,kimloạinàycóđồbềnhóahọckhácao.Nhômcótínhdẻocaonêncóthểcánnóthànhlámỏngkhoảngvàimicrôn,kéothànhsợirấtmảnhnhưtơnhện;1000métsợinàychỉcânnặng27gamvàcóthểđểgọntrongmộtbaodiêm.Chỉcócácđặctínhvềđộbềnlàchưađượcthỏamãnlắm.Chínhđiềuđóđãthúcgiụccácnhàbáchọcnghĩcáchlàmsaochonhômbềnhơnmàvẫngiữđượctấtcảnhữngtínhchấtcóíchcủanó.Từlâungườitađãbiếtrằng,độbềncủanhiềuloạihợpkimthườngcaohơnhẳnđộbềncủacáckimloạinguyênchấtcómặttrongcáchợpkimấy.Bởivậy,cácnhàluyệnkimđãrasứctìmkiếmchonhômnhững“ngườibạn”màsaukhi“kếtthân”vớinhômthìsẽlàmchonhômbềnhơn.Chẳngbaolâu,thànhcôngđãđếnvớihọ.Tronglịchsửkhoahọc,lắmkhinhữnghoàncảnhngẫunhiênlạiđóngvaitròquyếtđịnh.Chúngtôixinlầnlượtkểrađây.Mộthôm(chuyệnxảyrahồiđầuthếkỷXX),nhàhóahọckiêmluyệnkimngườiĐứclàAnfrêtVinmơ(AlfredWilm)phachếmộthợpkim,trongđó,ngoàinhômracòncócácchấtphụkháclàđồng,magievàmangan.Độbềncủahợpkimnàycaohơnđộbềncủanhômnguyênchất,nhưngVinmơvẫncảmthấycóthểlàmchonóbềnhơnnữabằngcáchđemtôi.Ôngđãđốtnóngmộtvàimẫuhợpkimđếnkhoảng600độC,sauđóđemnhúngvàonước.Tôinhưvậyđãlàmchođộbềncủahợpkimtănglênrõrệt,nhưngvì
kếtquảthửnghiệmcácmẫukhácnhaulạikhôngđồngnhất,nênVinmơđãtỏranghingờởsựhoànhảocủadụngcụvàđộchínhxáccủacácphépđo.Nhànghiêncứuđãkiểmtralạidụngcụsuốtmấyngàyliền.Cácmẫubịôngbỏquênvẫnnằmtrơtrọitrênbànmộtthờigian,vàđếnkhicácdụngcụđođãsẵnsàngtrởlạilàmviệcthìnhữngmẫuấykhôngnhữngđãđượctôimàcònbịbụibámđầynữa.Vinmơtiếptụccuộcthửnghiệmvàđãkhôngtinởchínhmắtmình:dụngcụđođãchothấyrằng,độbềncủacácmẫutănglêngầngấpđôi.Nhàbáchọclặpđilặplạicácthínghiệmcủamìnhvàmỗilầnđềuthấyrõrằng,saukhitôi,trongnhữngngàytiếptheo,hợpkimvẫntiếptụcngàycàngtrởnênbềnhơn.Thếlàđãkhámpháramộthiệntượnglýthú-đólàsựhòagiàtựnhiêncủacáchợpkimnhômsaukhitôi.BảnthânVinmơcũngkhôngbiếtđiềugìđãxảyravớikimloạitrongquátrìnhhóagià,nhưngsaukhidùngphươngphápthựcnghiệmđểchọnthànhphầntốiưucủahợpkimvàchếđộxửlýnhiệt,ôngđãnhậnđượcbằngphátminhvàítlâusauôngđãbánnóchomộthãngởĐức.Năm1911,hãngnàyđãsảnxuấtmẻhợpkimđầutiên,gọilàđuraluminium(Đuren-tênthànhphốlầnđầutiênsảnxuấthợpkimnàytheoquymôcôngnghiệp).Vềsau,nóđượcgọilàđuralumin,haylàđura.Nhữngchiếcmáybayđầutiênlàmbằngđurađãxuấthiệnnăm1919.Kểtừlúcấy,nhômmãimãigắnbósốphậncủamìnhvớingànhhàngkhông.Nóhoàntoànxứngđángđượcmệnhdanhlà“kimloạicócánh”vìđãbiếnnhữngcái“giágỗ”thôsơthànhnhữngmáybaychuyêntuyếnkhổnglồ.Tuynhiên,trongnhữngnămđóvẫnchưacóđủnhômnênnhiềumáybay,chủyếulàmáybayhạngnhẹ,vẫntiếptụcđượcchếtạobằnggỗ.ỞLiênXôlúcbấygiờchỉcóNhàmáychếbiếnkimloạimàuởConchuginôsảnxuấtcáchợpkimnhôm.Nhàmáynàyđãsảnxuấtconchugalumin-mộthợpkimnhômcóthànhphầnvàtínhchấtgầngiốngđura,songsảnlượngkhôngđượcnhiều.Từhợpkimnày,côngtrìnhsưhàngkhôngtrẻtuổiA.N.Tupôleplúcđầudùngđểchếtạocácxetrượttuyếtcóchongchóng;loạixenàyđãchịuđựngrấttốtnhữngcuộcthửnghiệmtrênnhữngcánhđồngbaolađầytuyếtphủ.Saucuộckiểmtrabanđầunhưvậy,conchugaluminđãđượcđưalênkhôngtrung:năm1924,chiếcmáybaykimloạiđầutiên“ANT-2”củaLiênXôđãđượcchếtạotừhợpkimnày.
Vấnđềxâydựngmộtnềncôngnghiệpnhômhùngmạnhđãtrởnêncấpthiết.Đầunăm1929,tạiNhàmáy“NgườiVưborgĐỏ”(VưborglàmộtcảngtrênvịnhPhầnLan,gầnLêningrat)ởLêningratđãtiếnhànhnhữngcuộcthínghiệmvềluyệnnhôm.NgườilãnhđạocáccuộcthínghiệmnàylàP.P.Feđôtiep-mộtnhàbáchọccótêntuổigắnliềnvớinhiềutrangsửcủa“kimloạicócánh”.Ngày27tháng3năm1929đãsảnxuấtđược8kgnhômđầutiên.Vềsau,Feđôtiepđãviết:“CóthểcoithờiđiểmnàylàsựkhởiđầucủangànhsảnxuấtnhômởLiênXôvớinănglượngcủanhàmáythủyđiệnVônkhopvàhoàntoànbằngcácvậtliệutựlàmra”.BáochíLêningratlúcbấygiờđãnhậnxétrằng,“thỏinhômđầutiênlàmộtbáuvậtbảotàng,phảiđượcgìngiữnhưmộttượngđàikỷniệmmộttrongnhữngthànhtựulớnnhấtcủanềnkỹthuậtXô-viết”.Sauđó,nhữngmẫunhômdonhàmáy“NgườiVưborgĐỏ”sảnxuấtcùngvớicácsảnphẩmlàmbằngthứnhômấyđãđượcnhữngngườilaođộngLêningratdânglênĐạihộicácXô-viếttoànLiênbanglầnthứV.KếtquảtốtđẹpcủacáccuộcthínghiệmcôngnghiệpđãchophépkhởicôngxâydựngcácnhàmáyluyệnnhômởVônkhopvàởĐniep.Năm1932vànăm1933,hainhàmáynàylầnlượtđivàosảnxuất.CũngtrongthờikỳnàyđãpháthiệnrađượcnhữngtrữlượngquặngnhômthiênnhiênlớnởvùngUran.Sựviệcxảyratrướckhikhámpháracácmỏnhômcũngrấtđángchúý.Năm1931,nhàđịachấttrẻtuổiN.A.CagiavinđãđểýđếnmộthiệnvậtvốnđượccoilàquặngsắtvớihàmlượngsắtthấptrưngbàytạinhàbảotàngcủamộtxínghiệpmỏởUran.Anhrấtngạcnhiêntrướcsựgiốngnhaugiữamỏquặngnàyvàboxit-mộtloạiđásétchứanhiềunhôm.Saukhiphântíchkhoángvậtnày,anhđãbiếtchắcrằng,thứ“quặngsắtnghèo”đólànguyênliệunhômtuyệtvới.Thếlàngườitabắtđầutriểnkhainhữngcuộctìmkiếmđịachấtởnơiđãtìmthấymẩuquặngnày,vàchẳngbaolâuđãđạtkếtquảtốtđẹp.NhàmáyluyệnnhômUranđãđượcxâydựngtrêncơsởcácmỏvừamớitìmđược.Sauđómấynăm(lúcđóđãlànhữngnămchiếntranh)đãxâydựngNhàmáyBogotlôpxcơlànhàmáychoraloạtsảnphẩmđầutiênđúngvàoNgàychiếnthắnglịchsử-ngày9tháng5năm1945.Mộtđiềuđángchúýlàtrongnhữngnămchiếntranhthếgiớithứhai,khimàmộtsốnướcthamchiếnlâmvàotìnhtrạngthiếuboxit-nguyênliệuchủyếuđểsảnxuấtnhôm,thìnướcItaliachẳnghạnđãphảilấynhômtừ...dung
nhamnúilửaVesuvio.Cũngvàokhoảngthờigianấy,ngườitađãpháthiệnđượcnhữngmỏboxitlớntrênđảoGiamaica,vảlại,điềuđóđãxảyratronghoàncảnhkháthúvị.Mộtngườidântrênđảođịnhlàmănbằngnghềtrồngcàchua.Ôngđãtrồngmộtvườncàchuatrênđồnđiềncủamìnhvàchờngàythuhoạch.Songmọiviệcdiễnralạikhôngtrôichảynhưthế:cảvườncàchuatànlụivàchếtmộtcáchnhanhchóng.Ôngtalạitrồngthửmộtlầnnữa,nhưngkếtquảcũngthảmhạinhưlầntrước.Cayđắngthanthởvềsựbấtcôngcủasốmệnh,ngườilàmvườnbấthạnhđãquyếtđịnhtìmchoracănnguyêncủasựthấtbại.ÔngđãgửimẫuđấtkhônglấygìlàmhàophónglấytừkhuvườnnhàmìnhđếnmộtphòngthínghiệmởMỹđểphântíchvàyêucầugiảithíchtạisaocàchualạikhôngtrồngđượctrênloạiđấtnày.Chẳngbaolâu,ôngđãnhậnđượclờigiảiđáp,đạiđểnhưsau:“Liệuthứđấtchứađến99%boxitcóthểnuôidưỡngđượccàchuakhông?”.ThếlàchỉvàinămsautrênđấtGiamaica,thaychocàchua,cácxínghiệpkhaithácmỏđãmọclên.Hiệnnay,sảnphẩmcủacácxínghiệpnàyđãđiđếncácnhàmáysảnxuấtnhôm.Nhucầuvềkimloạinàykhôngngừngtănglên.ngànhhàngkhôngvẫnlàkháchhàngchủyếucủacôngnghiệpluyệnnhômnhưtừtrướcđếnnay:nhômchiếmvịtríhàngđầutrongsốcáckimloạiđượcsửdụngđểchếtạomáybay.Vớiviệcchinhphụcvũtrụ,“kimloạicócánh”đãtìmđượcnhững“ngườihâmmộ”ngaycảtrongsốcácnhàthiếtkếkỹthuậttênlửa.VỏcủavệtinhnhântạođầutiêncủaLiênXôbayquanhtráiđấtđãđượcchếtạobằngcáchợpkimnhôm.Năm1960,Mỹđãphóngvệtinh“Tiếngvang-1”dùngđểphảnxạtínhiệuvôtuyến.Đólàmộtquảcầurấtlớn,đườngkính30mét,chếtạobằngpolimevàđượcbọcbằngmộtlớpnhômrấtmỏng.Mặcdầukíchthướcrấtlớnnhưngvệtinhnàychỉnặng60kilôgam.Cáchợpkimnhômlàmviệctốttrongkhoảngnhiệtđộrộng(từđộkhôngtuyệtđốiđến200độC)đãđượcchọnlàmvậtliệukếtcấuchocácthùngchứahiđrolỏngvàoxilỏngđặttrêncáctênlửa“SaoThổ”củaMỹ.Mộtlánhômrấttinhkhiếtđượcdùnglàmmànhuỳnhquangđặttrênmộtvệtinhđểnghiêncứucáchạttíchđiệndomặttrờibắnra.KhicácnhàduhànhvũtrụMỹlàNeilArmstrongvàEdwinAldrinđổbộlênmặttrăng,họđãtrảilênbềmặtmặttrăngmộtlánhômnhưvậy:trongsuốthaigiờ,nóđãchịutácđộngcủacáctiadomặttrờiphátra.Từgiãmặttrăng,cácnhàduhànhvũtrụlấylạilánhômđó,chocùngcácmẫuđấtđálấytrênmặttrăngvàotrongnhữngcáihộpđặcbiệtlàmbằngnhômđểđemvềtráiđất.
Nhômkhôngnhữngthamgiavàoviệcchinhphụccáctầmcaovũtrụmàcòngópsứcvàoviệckhámpháđáybiển.Mỹđãchếtạochiếctàungầmhảidươnghọc“Aluminaut”cóthểlặnđếnđộsâu4.600mét.Tàungầmlặncựcsâunàykhôngphảilàmbằngthépnhưngườitatưởng,màlàmbằngnhôm.Nhômcònlàmộtvịkháchquýcủangànhgiaothôngvậntải.LiênXôđãchếtạotàuhỏacựcnhanh;lầnđầutiên,loạitàunàychạytrêntuyếnđườnggiữaMatxcơvavàLêningrat.Vềhìnhdáng,contàunàytựanhưthânmáybayhiệnđạivànólướtvớitốcđộcủamáybay“Tu”lúccấtcánh:Ởmộtsốđoạnđường,tốcđộcủatàuđạttới200kilôméttrongmộtgiờ.Cáccôngtrìnhsưđãđềnghịchếtạotoatàutốchànhbằnghợpkimnhôm.Khungtoathínghiệmđãvượtquađượcnhữngthửtháchácliệt:ngườitađãépnóvớilựcrấtlớn,bắtnóphảichịulắclưrấtmạnhvànhiều“cựchình”khácnữa,songkimloạivẫnchịuđựngđượctấtcả.Thếlàđoàntàumàuxanhnhạtcứviệclướtnhanhtrênkhắpmọimiềnbaolacủađấtnước.Nhômcóđộbềnănmòncao.Đólànhờmộtmàngoxitcựcmỏngxuấthiệntrênbềmặtnhôm;lớpnàyvềsautrởthànhlớpvỏbảovệkimloạitrướcsựtấncôngcủaoxi.Nếukhôngcólớpvỏbọcấythìnhômsẽcháybùnglêntrongkhôngkhívớingọnlửachóilòa.Lớp“áogiáp”bảohiểmnàychophépcácchitiếtbằngnhômlàmviệcđượchàngchụcnămngaycảtrongnhữngngànhđộchạiđốivới“sứckhỏe”củacáckimloại,chẳnghạnnhưngànhcôngnghiệphóahọc.Cácnhàbáchọcđãxácđịnhđượcrằng,nhômcòncómộttínhchấtquýbáunữa:nókhôngpháhủycácvitamin.Vìvậy,ngườitadùngnhômđểchếtạothiếtbịchocácngànhcôngnghiệpbơsữa,đường,bánhkẹo,rượubia.Khôngphảingẫunhiênmàcácmónănngonvànướchoaquảtrongkhẩuphầncủacácnhàduhànhvũtrụđềuđượcđựngtrongcáchộpbằngnhôm.Cảtrêntráiđấtnữa,nhômđãđượcmờiđếnlàmviệcthườngxuyêntrongcácngànhcôngnghiệpđồhộp,nơimànóthaythếrấttốtchothứsắttây“cổtruyền”.Nhômđãchiếmđượcvịtrívữngchắctrongcảngànhxâydựng.Ngaytừnăm1890,nhômlầnđầutiênđượcsửdụngđểxâydựngnhàởtạimộtthànhphốởMỹ.Mấychụcnămsau,tấtcảcácbộphậnlàmbằngnhômvẫnởtrạngtháitốt.Chođếnnay,máinhàđầutiênbằngnhômlợphồicuốithếkỷtrướcvẫnchưaphảisửachữa.TrongkhuđiệnCremliởMaxcơva,Cungđạihộilộnglẫyđượcxâydựng
toànbằngnhômvàchấtdẻo.TạitriểnlãmquốctếởBruxen,giantrưngbàycủaLiênXôđượcxâydựngbằngkínhvànhômđãlàmmọingườiphảisửngsốtbởivẻđẹpcủamình.Cầucống,nhàcửa,cáccôngtrìnhthủylợi,gasânbay-đâuđâucũngsửdụngđếnkimloạikỳdiệunày.ỞtâyBeclin,ngườitađãxâydựngnhàthờtheophongcáchcựckỳhiệnđạivớinhữngcáicổngbằngnhômđúc.Chínhvìvậymànhữngngườihómhỉnhđãgọiđólà“nhàthờthánhnhôm”.Cótinđồnrằng,hìnhnhưchínhquyềnđảoRôđot(thuộcnướcHyLạp)dựđịnhdùngkimloạinàyđểlàmbảnsaobứctượngNgườikhổnglồRôđot-mộtbứctượngđượcdựngtừthếkỷthứIIItrướccôngnguyên(đâylàtượngthầnmặttrời,đượcdựngvàonăm281-280trướccôngnguyên,đãbịđổdomộttrậnđộngđấtnăm235trướccôngnguyên.Nóđượccoilàmộttrongbảykỳquancủathếgiới-N.D),đểtrangđiểmlốivàobếncảngtrênđảoRôđottrongbiểnEgiê.Theodựánthìbêntrongcáiđầucủakỳquanthếgiớiđượchồisinhnày,ngườitađịnhđặtmột...quánbia.Côngnghiệpkỹthuậtđiệnlàmộtlĩnhvựcsửdụngquantrọngcủanhôm.Từnhômngườitalàmradâydẫnđiệncaoáp,làmcuộndâycủađộngcơđiệnvàmáybiếnáp,làmdâycáp,chuôibóngđènđiện,tụđiệnvànhiềulinhkiệnkhác.Trongngànhluyệnkim,nhômđãtừlâuđượcsửdụngmộtcáchcóhiệuquảlàmchấtkhửoxichothép.Vụnnhômlàthànhphầnchủyếucủacáchỗnhợpphátnhiệtdùngtrongquátrìnhnhiệtnhômđểchếtạonhiềuloạihợpkim.Chỉđểliệtkêchohếtmọilĩnhvựchoạtđộngcủakimloạivạnnăngthựcsựnàythìhàngchụctrangsáchvẫnchưađủ.Ởđâymớichỉđềcậpđếnhailĩnhvựclýthúnhấttrongsốđó.Chẳnghạn,nhômđúcđượcdùngđểlàmnhữngchữsốtobựtrênchiếcđồnghồlớnnhấtLiênXôđangtôđiểmchotòanhàchínhcủatrườngđạihọctổnghợpquốcgiaMatxcơva.Poliuretanvànhômđãđượcdùnglàmvậtliệuchotráitimnhântạođầutiêncủaconngười:saucuộcphẫuthuậtnăm1982,tráitimđóđãđậptronglồngngựccủaBacniClac(ngườiMỹ)đượcvàitháng.Đúngnhưcácnhàchuyênmônđãdựtính,năm1983,cácbánhxebằngnhômkhôngcósămlốplắptrênchiếcôtôthuôndàigắnđộngcơphảnlựcđãchophépmộtkỹsựngườiAnhtênlàRichardNoplơtrởthànhngườilậpkỷlụcthếgiớivềtốcđộtrênmặtđất:1019,7kilômettrongmộtgiờ.Hiệnnay,nhômcònđượcdùngđểđóngtàubiển,thuyềnbuồm,đểlàmnhữngđoạnđườngdiđộngchocácvùngđầmlầyvànhữngđoạnđườngđể
tậptrượttuyếtvàomùahè,làmnhữngchiếcđànvĩcầmvàghitaphátraâmthanhkhôngthuakémcácnhạccụbằnggỗ,làmnhữngchiếcvợttennitvànhữnglớpốptườngvĩnhcửu,chếtạođộngcơôtôvàthậmchícả...vỏxetăngnữa.Cóthểgặp“kimloạicócánh”ngaycảtrongcácbộsưutậpcủanhữngngườichơitem:năm1955ởHungari,nhândịpkỷniệm20nămngànhcôngnghiệpnhômnướcnày,ngườitađãpháthànhmộtloạitembưuđiệnkhácthường,đượcintrênlánhômcóbềdày0,009milimet.Hìnhvẽtrêncontemlàmộtnhàmáyluyệnnhômvàmộtchiếcmáybaylượntrênđó.Vềsau,nhữngcontemtươngtựđãxuấthiệnởcácnướckhác.Vảitrángnhômcómộttínhchấttuyệtvời:nó“biết”sưởiấmvàcảlàmmátnữa.Nhữngtấmrèmcửasổbằngvảinàynếutreochophíakimloạihướngrangoàithìsẽđểchoánhsángđiquanhưnglạiphảnxạcáctianhiệt,nênvềmùahènóngnực,trongphòngvẫnmátmẻ.Vềmùađông,cầnphảitrởmặttấmrèm,nósẽtrảlạinhiệtvàotrongphòng.Mặcáokhoácbằngvảinày,tasẽkhôngsợnóngcũngkhôngsợlạnh.Muốntránhnhữngtiamặttrờithiêuđốt,chỉcầnmặcchomặtkimloạirangoài.Cònnếutrờirétthìhãylộnáolại,kimloạisẽtrảlạinhiệtchocơthểcủabạn.TiệpKhắcđãsảnxuấtmộtloạichăntrángnhômrấttiệnlợi:dùngtrongcănphòngấmáphaylạnhlẽođềutốtnhưnhau.Loạichănnàychỉnặngcó55gamvànếucuộnlạithìsẽdễdàngnhétgọnvàotrongchiếcbaocókíchthướckhônglớnhơnchiếctẩuhútthuốcláthôngthường.Cóthểkhôngphảinghingờnữa,rồiđâycácnhàđịachất,cácnhàdulịch,nhữngngườiđánhcá,tómlạilàtấtcảnhữngaiphảidầudãinắnggió,sẽđánhgiáđúngnhữngưuđiểmcủanhữngchiếcáokhoácvànhữnglềutrạilàmbằngloạivảinày.Ởnhữngvùngnóngnực,nhữngchiếcmũ,áochoàngvàô“bằngnhôm”sẽrấtđượcưachuộng.Bộquầnáotrángkimloạisẽlàmchonhữngngườithợnấuthépítbịhunnónghơn.Nócũnggiúpnhữngngườilínhcứuhỏađỡvấtvảhơntrongcuộcvậtlộngaygovới“giặclửa”.TấmgươngcóđườngkínhsáumétvànặngnhiềutấncủakínhthiênvănlớnnhấtthếgiớidoLiênXôchếtạocũngđượcphủmộtlớpmàngnhômcựcmỏng.Hướngvàovũtrụxathẳm,“conmắt”viễnvọngnàycóthểnhìnthấyánhsángcủamộtngọnnếnbìnhthườngđặtcáchxa25ngànkilômet.CòncácnhàbáchọcMỹthìđềnghịdùngnhữngtấmgươngkhổnglồlàmbằngchấtdẻocóphủmộtlớpnhômđểchiếusángchocácthànhphốvàobanđêm:nếuđượccáccontàuvũtrụvậntảiđưalênmộtquỹđạodừngvàđượcđiềukhiểnbằngmáytínhđiệntử,thìnhữngchiếcgươngkhổnglồnàysẽphảnchiếuánhsángmặttrờimạnhgấphàngchụclầnsovớimặttrăng.
Mộttấmnhômmạvàngđãlênđườngviễndutrêntrạmvũtrụliênhànhtinh“Ngườitiênphong-2”củaMỹ:trêntấmdanhthiếpnàycủatráiđấtcókhắchìnhtượngtrưngchohànhtinhchúngtađểgiớithiệuvớiđạibiểucácnềnvănminhkhác.Trongthờigiangầnđây,cácnhàbáchọcvàkỹsưrấtchúýđếnviệcchếtạonhữngloạivậtliệuhoàntoànmới-đólàcáckimloạibọt.Côngnghệchếtạonhômbọt-đứaconđầulòngcủagiađìnhtuyệtdiệunày,đãđượchoànthiện.Thứvậtliệumớinàyvôcùngnhẹ:mộtxentimetkhốicủamộtsốloạinhômbọtchỉnặngđến0,2gam.Li-evốnlàmẫumựcvềtínhnhẹcũngkhôngthểcạnhtranhvớiloạivậtliệunàyvìcònnặnghơnnó25-30%.Tiếptheonhômbọtđãxuấthiệnberilibọt,titanbọtvànhiềuvậtliệukỳlạkhác.Trongtiểuthuyết“chiếntranhgiữacácthếgiới”viếthồicuốithếkỷXIX,nhàvănviễntưởngngườiAnhlàHơbecUênx(HerbertWells)cómôtảmộtcáimáymàngườitrênsaoHỏadùngđểsảnxuấtnhôm:“Từkhimặttrờilặnđếnkhirõcácvìsao,chiếcmáybaythầnkỳnàyđãsảnxuấtđượchơnmộttrămthanhnhômtrựctiếptừđấtsét”.KhimàchúngtamớichỉtìmhiểumặttrăngbằngmắtthườngthìmộtnhànghiêncứuvũtrụngườiMỹđãnêulênmộtgiảthuyếtthúvị.Nhàbáchọcnàychorằng,mỗihectabềmặtmặttrăngcóthểchứatớihàngtrămtấnnhômnguyênchất.Ôngxemmặttrăngnhưmộtxínghiệpthiênnhiênkhổnglồ,trongđó,cáigọilà“giómặttrời”(dòngprotondomặttrờiphátra)biếnquặngsắt,magie,nhômthànhkimloạitinhkhiết.Đếnnay,giảthiếtnàyvẫnchưađượcxácnhận.Tuynhiên,khiphântíchcácmẫuđấtđádocácnhàduhànhvũtrụMỹvàcáctrạmtựđộngcủaLiênXôlấytừmặttrăngvềthìthấyrằng,hàmlượngnhômoxittrongđókhácao.Dùsaothìcũngcómộtphầnsựthậttronggiảthuyếtcủanhàbáchọcnày:trongmẫuđấtđádotrạmtựđộng“mặttrăng-20”lấyởphầnlụcđịacủanguyệtcầu-giữabiểnKhủnghoảngvàbiểnDồidào,đãtìmthấybahạtnhômtựsinhbéxíucókíchthướcvàiphầnmườimilimet(còntrongnhữngđiềukiệncủatráiđấtthìngayởdạngbétínhưvậy,dẫucó"đốtđuốcđitìm"cũngchẳngbaogiờthấy).Thếthìcóthểchorằng,trênsaoHỏavàtrênmặttrăng,“vấnđềnhôm”đãđượcgiảiquyết.Còntrêntráiđấtthìsao?Cònsaonữa,ởđâymoiviệcđềutốtđẹpchứsao.Mặcdùtrênhànhtinhcủachúngtachưacónhữngcáimáy
tươngtựnhưcủanhữngngườitrênsaoHỏa,vàtrênmặtđấtthìnhômkhônglănlóchàngtấn,songconngườitrêntráiđấtvẫnkhôngphảibuồnphiền:thiênnhiênđãchămlomộtcáchchuđáođểconngườikhôngbịthiếuthốnthứkimloạikỳdiệunày.Nóivềhàmlượngtrongvỏtráiđấtthìnhômchỉthuakémoxivàsilic,cònhơnhẳncáckimloạikhác.Thiênnhiênvốngiàucó,nhưngconngườiphảibiếttiếtkiệmtrongkhilàmchủnhữngcủacảimàthiênnhiênbanchomình.Đãcókhôngítnhữngdựánvànhữngthiếtbịđanghoạtđộngnhằmlấylạinhữngthànhphầnquýbáutừnhữngvậtphếthảimàngườitađổvàocácđốngráccủathànhphố.Trênthựctế,ngườitadựđịnhđặtmộtbộphậnnamchâmđiệnđặcbiệttrongcácthiếtbịnhưvậyđể“khaithác”nhômtừrácrưởi.Nhưngtừtrườngkhôngtácđộngđếnnhômcơmà.Vậythìsaolạidùngnóđểhútkimloạinày?Thậtra,nếukíchthíchdòngđiệnxoaychiềutrongmộtvậtbằngnhômbằngcáchdichuyểnvậtđótrongmộtđiệntrườngtươngứng,thìđếnmộtlúcnàođó,nhômsẽnhiễmtừ.Ởtrạngtháinày,nhômsẽrơivào“tay”củacácnamchâm.Vậylàchúngtacóđủnguyênliệunhôm.Còncáckỹsưvàcácnhàbáchọcthìphảilochếtạonhữngthiếtbịđộcđáo,hoànthiệncácphươngphápsảnxuất“kimloạicócánh”vàtìmchonónhữnglĩnhvựcsửdụngmới.
Concủađất
TiNgày18tháng8năm1964,mộttênlửavũtrụđãbaylêntrênđạilộHòaBìnhởMatxcơva.ContàukhônggianđómặcdầukhôngđitớimặttrănghaysaoKim,songsứmạngcủanóthìkhôngkémphầnvinhdự:mãimãiđứngyêntrênbầutrờiMatxcơvađểhàngtrămnămsau,đàikỷniệmlấplánhnhưbạcđóphảigợichomọingườinhớvềconđườngđầutiênmàmộtcôngdânXô-viếtđãmởvàokhônggianvũtrụ.Mộtthờigiankhádài,cáctácgiảcủabảnđồánkhôngchọnđượcvậtliệuốpmặtngoàichođàikỷniệmhùngvĩnày.Banđầungườitađịnhthiếtkếđàikỷniệmbằngthủytinhsauđóbằngchấtdẻo,vàsaunữabằngthépkhônggỉ.Nhưngtấtcảcácphươngánđóđãbịchínhcáctácgiảhủybỏ.Saunhiềulầnsuyđitínhlạivàsaunhữngcuộcthửnghiệmkéodàiđãđiđếnquyếtđịnhdùngnhữngtấmtitanđượcđánhbóngsángngờiđểlàmvỏbọc.Tạisaolạichínhtitanđượcgiaophósứmạngquangvinhlàkểlạichocácthếhệmaisauvềkỳcôngcủanhữngngườiởthờiđạichúngta?Khôngphảingẫunhiênmàtitanđượcgọilàvậtliệuvĩnhcửu.Nhưngtrướckhinóiđếnnhữngtínhchấtcủanó,chúngtahãytìmhiểutiểusửcủakimloạinày.Nếunhưtitanphảiđiềncâutrảlờivàophiếuđiềutra,thìởmục“Anhcóđổihọlầnnàokhông?”,nóbuộcphảighirõlàtrướcnăm1795,nóđượcgọilà“menakin”.MộtlinhmụcngườiAnhtênlàUyliamGrêgo(WilliamGregor)đãpháthiệnranóvàonăm1791vàđặtchonócáitênấy.Trongnhữnglúcrảnhrỗi,vịlinhmụcnàythườngsaymênghiêncứukhoángvậthọcvàhóahọc.Gầngiáophậncủamình,tạithịtrấnMenacantrênbánđảoCornuon,ôngđãtìnhcờnhặtđượcmộtkhoángvậtlạ,trônggiốngnhưnhữnghạtcáttotốimầu.Rồitừkhoángvậtnày,ôngđãtìmramộtnguyêntốmàtrướcđóchưaaibiết.GrêgođặttênchokhoángvậtnàylàMenacanitvàchonguyêntốmớitìmđượclàMenakin.Nhưngcólẽnguyêntốnàykhônghợpvớicáitênấynênngaytừdịpđầutiên
vàonăm1795,khinhàhóahọcngườiĐứctênlàMartinClaprôtlầnthứhaipháthiệnđượcnguyêntốnàytrongkhoángvậtrutin,ôngđãthaychonómộtcáitênkhácđẹpđẽhơn-đólàtitan.TrongthầnthoạiHyLạp,cáccontraicủaGêia-nữthầnđất,đượcgọilàtitan.Hainămsaungườitamớibiếtrằng,GrêgovàClaprôtđãpháthiệnracùngmộtnguyêntốmàtừđótớinaymangmộtcáitênđầykiêuhãnh-titan.Pháthiệnramộtnguyêntố-điềuđókhôngcónghĩalàđãtáchđượcnguyêntốấyởdạngtinhkhiết.CảGrêgolẫnClaprôtđềuchỉthunhậnđượcmộthợpchấthóahọccủatitanvớioxi-đólàmộtthứbộtkếttinhmàutrắngcủatitanoxit.Việctáchtitanrakhỏicáchợpchấtcủanóquảthậtlàmộtbàitoánhiểmhóc.Nhiềunhàhóahọcnổitiếngcủathếkỷtrướcđãcốgắnggiảibàitoánđó,nhưngsựthấtbạiđãchờđónhọ.CómộtthờingườitatưởngnhữngcuộctìmtòicủanhàhóahọcngườiAnhlàUrônlaxtơn(Wollaston)đãthànhcôngtốtđẹp...Năm1823,khinghiêncứucáctinhthểtìmthấytrongxỉlòluyệnkim,ôngđãđiđếnkếtluậnrằng,chấttinhkhiếtđókhôngphảilàcáigìkhácmàchínhlàtitannguyênchất.Sau33năm,nhàhóahọcngườiĐứclàVuêleđãxácđịnhrằng,cáctinhthểđólàmộthợpchấtcủatitanvớinitơvàcacbon,chứhoàntoànkhôngphảilàtitantựdonhưUrônlaxtơnđãlầmtưởng.Trongnhiềunămmọingườiđềunghĩrằng,nhàbáchọcThụyĐiểnnổitiếnglàBecxêliutđãthuđượctitankimloạilầnđầutiênvàonăm1825khikhửkaliflotianatbằngnatrikimloại.Nhưngngàynay,khisosánhcáctínhchấtcủatitanvàcủasảnphẩmmàBecxêliutđãthunhậnđượcthìcóthểkhẳngđịnhrằng,vịthưkýsuốtđờicủaViệnhànlâmkhoahọchoànggiaThụyĐiểnđãlầmvìtitannguyênchấtnhanhchónghòatantrongaxitflohidric(khácvớinhiềuaxitkhác),còntitancủaBecxêliutthìchốnglạiđượctácdụngcủaaxitđó.Mãiđếnnăm1875,nhàkhoahọcngườiNgalàĐ.K.Kirilôpmớiđiềuchếđượctitankimloại.Ôngđãcôngbốkếtquảcủacôngtrìnhnàytrongtậpsáchnhỏ“Nghiêncứuvềtitan”.NhưngtrongnhữngđiềukiệncủanướcNgadướithờiNgahoàngthìcôngtrìnhnghiêncứuquantrọngnàykhôngđượcmộtaichúýđến,vìvậymànóbịlãngquên.Năm1887,saukhikhửtitantetracloruabằngnatrikimloạitrongbìnhthép
kínmít,haingườiđồnghươngcủaBecxêliutlàNinxơnvàPetecxơnđãthuđượcmộtsảnphẩmkhátinhkhiết-chứakhoảng95%titan.NhàhóahọcPháplàMuatxan(Moissan)đãtiếnthêmmộtbướctrênconđườngđiđếntitannguyênchấtvàonăm1895.Ôngđãkhửtitanoxitbằngcacbontronglòhồquang,sauđóchokimloạithuđượcquahailầntinhluyệnnữa.Titancủaôngchỉchứavẻnvẹn2%tạpchất.Cuốicùng,năm1910,saukhihoànthiệnphươngphápcủaNinxơnvàPetecxơn,nhàhóahọcngườiMỹlàHântơ(Hunter)đãthuđượcvàigamtitantươngđốitinhkhiết.Sựkiệnnàyđãgâynêntiếngvanglớnởnhiềunước.Chínhvìvậymàchođếnnay,nhiềungườivẫnlầmtưởnglàHântơchứkhôngphảilànhữngngườitrướcôngđãlầnđầutiêntáchđượctitanởdạngtinhkhiếtNhưvậylàđãđiềuchếđượctitanởdạngnguyênchất.Tuynhiênnóđượccoilànguyênchấtmộtcáchkhágượngép,vìnóvẫncònchứavàiphầnngàntạpchất.Chỉvàiphầnngànthôi...Nhưng,“consâulàmrầunồicanh”.Cáctạpchấtlàmchotitantrởnêngiòn,khôngbềnvàkhôngchịuđượcgiacôngcơhọc.Thếlànólạimangtiếngxấunhưmộtthứkimloạivôdụng,khôngdùngđượcvàoviệcgìcả.Tấtnhiên,vớibảnnhậnxétnhưvậythìtitankhôngthểmơtưởngđếnmộtcôngviệctrọngtrách.Đànhphảihàilòngvớinhữngvaitròthứyếuvậythôi.Ngaytừnăm1908,RozevàBatơranởMỹvàFarupởNaUyđãđềnghịsảnxuấtbộttrắngchứkhôngphảitạpchấtcủachìhoặccủakẽmnhưtrướckiavẫnlàm,màbằngtitanoxit.Dùngloạibộttrắngnàycóthểnhuộmtrắngđượcmộtbềmặtrộnggấpvàilầnsovớidùngbộttrắngchìhoằckẽm.Vảlại,bộttitantrắngkhôngđộc(cònbộtchìtrắngthìrấtđộc),vìtitanoxitvôhạiđốivớicơthểconngười.Trongyhọcđãxảyratrườnghợpcóngườiđã“uống”mộtlầngầnnửakilôgamchấtnàymàkhônghềbịmộthậuquảđángbuồnnào.Dầndần,titanoxitđượcsửdụngđểnhuộmmàuchoda,vải,đượcdùngtrongngànhsảnxuấtthủytinh,sứ,men,ngọcnhântạo.Mộthợpchấtkháccủatitancũngđãtìmđượcviệclàm.Đólàtitantetracloruamàtrênđâyđãnóitới,donhàhóahọcngườiPháplàĐumađiềuchếđượclầnđầutiênvàonăm1826.Khảnăngtạoramànkhóingụytrang
dàyđặccủahợpchấtnàyđãđượcsửdụngrộngrãitrongthờikỳchiếntranhthếgiớithứnhất.Còntrongnhữngnămhòabìnhthìnóđượcdùngđểsưởiấmchocâycỏtrongnhữngcơnrétbuốtcủabuổisángmùaxuân.Song,nhưchúngtasẽthấydướiđây,titanhoàntoàncóquyềnđồihỏimộtcôngviệcquantrọngvàlýthúhơn.VàcuốicùngnhàbáchọcngườiHàLanlàVanAken(VanArkel)vàĐơBua(DeBur)đãđiềuchếđượctitanvớiđộtinhkhiếtrấtcaobằngcáchphângiảititantetracloruanhờmộtsợidâyvonframnungđỏ.Thếlàđãđếnlúcmàquanniệmtừngthịnhhànhvềtínhgiòncủatitankhôngđứngvữngnữa;bởivìkimloạimàVanAkenvàĐơBuađiềuchếđượcthìlạicótínhdẻorấtcao:cóthểrènđượcnókhinguộichẳngkhácgìsắt;cóthểcánnóthànhlá,thànhtấm,thànhsợi,thậmchíthànhlácựcmỏng.Ngàynay,cáitênđầykiêuhãnhmànguyêntốnàymangkhôngcònkhiếnmộtaicảmthấylàmột“tròmỉamaicủasốphận”nhưtrướcnữa.Trướcmắtnólàmộtconđườngrộngmởđểđivàothếgiớikỹthuật.Hìnhnhưđểtỏlòngbiếtơnvìđãđượcgiảithoátkhỏivòngtùhãmcủacáchợpchất,nêntitanbắtđầulàmchocácnhàbáchọcphảisửngsốtvềnhữngtínhchấtkỳdiệucủamình.Chẳnghạn,ngườitathấyrõrằng,titannhẹhơnsắtgầnhailầnnhưnglạibềnhơnnhiềuloạithép.Vềđộbềntínhtheotrọnglượngthìtitankhôngcóđốithủtrongsốcáckimloạicôngnghiệp.Ngaycảmộtkimloạinhưnhômcũngphảithuakémtitanvềnhiềumặt,vìtitanchỉnặnggấprưỡinhômnhưnglạibềnhơnnhômđếnsáulần.Mộtđiềuhếtsứcquantrọngnữalàtitanvẫngiữđượcđộbềncủamìnhởnhiệtđộcao(đến500độC,cònnếuphathêmcácnguyêntốđiềuchấtvàothìđến650độC),trongkhiđó,độbềncủađasốcáchợpkimnhômlạigiảmxuốngđộtngộtngaycảở300độC.Titanlàmộtkimloạirấtcứng:nócứnghơnnhômvàđồngrấtnhiều,thậmchícòncứnghơncảsắt.Giớihạnchảycủamộtkimloạicàngcaothìcácchitiếtlàmbằngkimloạiấychịuđựngtảitrọngsửdụngcàngtốtvàgiữnguyênđượchìnhdạngvàkíchthướccủamìnhcànglâu.Giớihạnchảycủatitancaogấpnămlầnsovớinhômvàgầngấpbalầnsovớisắt.Khôngcógìđángngạcnhiênkhimộtcâuhỏiđượcđặtrachocáccôngtrìnhsưhàngkhônglànêngiaophóviệckhắcphụcchướngngạiâmthanhcho
kimloạinào,thìhọđãchọnngaytitan.Ngaytừnhữngnăm60,trênbáochínướcngoàiđãxuấthiệnnhữngdòngtinnóivềviệcMỹđãchếtạomáybayphảnlựcsiêuâm“Chimđen”đạttớitốcđộhơn3.200kilomettrongmộtgiờ.Thâncủamáybaynàyđượclàmbằngtitan.Kểtừđó,chỗđứngcủatitantrongngànhchếtạomáybayđãđượccủngcốrõrệt:cácbộphậnbênngoàicủamáybay(khoangđộngcơ,cáchphụ,bánhlái)cùngnhiềucụmmáyvàchitiết-từđộngcơchođếncácđinhốc-đềuđượclàmbằngcáchợpkimcủatitan.Nhờcótitannêncácmáybaytrởnênnhẹhơn,nghĩalàtrọngtảicủachúngtănglên.Chẳnghạn,chỉriêngviệcthaythếcácbulôngthépcủađộngcơbằngbulôngtitanmàtrongmộtloạimáybaykhutrục,khốilượngcủađộngcơgiảmđigầnmộttrămkilogam.Theodựtínhcủacácchuyêngiathìtrongnhữngnămsắptới,tỉlệcáckếtcấubằngtitanvàbằngcáchợpkimtitantrongnhữngloạimáybaycótốcđộgấp2-3lầntốcđộâmthanhsẽlênđến60-90%.Nếukhôngcókimloạinàythìkỹthuậtvũtrụsẽkhônglàmnêncôngchuyệngì.Đặcbiệt,nhữngthùngtitanđểchứaoxilỏngvàhiđrolỏngđãtỏrõnhữngtínhnăngsửdụngtuyệtvời:ởnhiệtđộcựcthấp,titanvẫnkhôngbịpháhủynhưđasốcáckimloạikhác,màngượclại,còntrởnênbềnvữnghơn.Cólẽtitansẽlàvậtliệukếtcấuchủyếucủacáchạngmụccôngtrìnhđượclắpráptrựctiếptrongvũtrụ.CácthínghiệmdocácnhàduhànhvũtrụXô-viếtGheorghiSôninvàValeriCubaxôptiếnhànhhồinăm1969đãchothấyrằng,trongnhữngđiềukiệncủachânkhôngvũtrụ,kimloạinàydễhànvàdễcắt.Khôngphảichỉriêngcáccôngtrìnhsưvềthiếtbịvũtrụmớikínhnểtitan.Chẳnghạn,cáckỹsưCộnghòadânchủĐứcđãsửdụnglớpmạbằngtitanđểtăngđộbềnchocácchitiếtđồnghồđeotay:mộtlớptitancựcmỏng,chỉ0,2micron,đãnângcaotuổithọcủacơcấuđồnghồlênvàilầnvàcònlàmtăngcảđộchínhxácnữa.NhậtBảnđãchếtạomộtloạimáyảnhchuyêndùngchocácphóngviênthểthao;nóchophépchụpđượcnhữngtấmảnhvớithờigianphơisánglà1/4000giây:sởdĩđạtđượcnhưvậylànhờcóhợpkimtitanđểlàmcửarèmbắtảnh.Khungxeđạplàmbằngtitanchỉnặnghơn1kilogamcòncảchiếcxeđạpthìnặngchưađến7kilogam.Nhữngchiếcxeđạpnhẹbỗngnàyrấtđượccácnhàthểthaoưachuộng.Nhữngngườiđuathuyềnsiêuhạngcũngsẵnsàngthaynhữngchiếcthuyềnthoicũbằngnhữngthuyềnthoimớilàmbằngsợithanvàcáchợpkimtitan:chiếcthuyềnmáitámchèonhưvậynhẹhơnsovớichiếcthuyềntrướcđâyítnhấtlà20kilogam.
Titancũnglàmchocácnhàhóahọcphảichúýđếnmình.Tạimộtnhàmáy,ngườitađãlàmmộtthínghiệmnhưsau.Họchếtạobamáybơmbằnggang,bằngthépkhônggỉvàbằngtitanđểbơmcácchấtlỏngcótínhănmòncao.Chiếcthứnhấtđã“bịăn”saubangàyđêm,chiếcthứhaichịuđượcmườingày,cònchiếcthứba(bằngtitan)thìsaunửanămlàmviệckhôngnghỉvẫnnguyênvẹn,khôngbịhưhạigì.Mặcdầutitanvẫncònkháđắt,nhưngtrongnhiềutrườnghợp,dùngnóđểthaythếcácvậtliệurẻtiềnhơnthìvẫncólợivềmặtkinhtế.Chẳnghạn,thânthùngphảnứngcủamộtthiếtbịhóahọcnếulàmbằngtitanthìđắtgấpbốnlầnsovớilàmbằngthépkhônggỉ.Nhưngthùngphảnứngbằngthépchỉdùngđượcsáutháng,cònthùngbằngtitanthìdùngđượcmườinăm.Ngoàira,hãycộngthêmnhữngchiphíchoviệcthaythùngthépthườngkỳvànhữngthiệthạidosựngưngtrệthiếtbịthìsẽthấyrõràng,mặcdầunghecóvẻnhưnghịchlý,rằngtitanđắttiềnvẫnrẻhơnthéprẻtiền.TạicuộctriểnlãmvềsửdụngtitantrongcôngnghiệpđượctổchứcmấynămtrướcđâyởLondonđãtrưngbàyrấtnhiềuloạithiếtbịlàmbằngtitanđểtrangbịchocácnhàmáyhóachất.Cácốngphunlàmbằngtitansaukhilàmviệchơnhaithángtrongmôitrườngkhísunfurơnóngvẫncóthểtiếptụclàmviệcthêmnữa,dườngnhưtrongchúngchưahềxảyrachuyệngỉcả;còncácốngphunbằngthépkhônggỉthìbịhỏngngaysauvàigiờlàmviệc.Titanđượcsửdụngrấtcóhiệuquảđểchếtạocácchitiếtlàmviệctrongmôitrườngkhíclo,hơiaxitsunfurichoặcnitricvàcáchóachấtănmònkhác.Mộtsốxínghiệpđãsắmcảnhữngốngthônggióđồsộbằngkimloạinày,caođến120mét.Tấtnhiên,cáiốngnhưvậylàđắttiền,nhưngsauđó,nóđứngvữnghàngtrămnămròngmàkhôngcầnsửachữagìcả-tấtcảmọichiphísẽđượcbùlạimộtcáchdưthừa.Titanđượcsửdụngrộngrãiđểsảnxuấtcácloạihợpkimcứngdùnglàmdụngcụcắtgọt.Chỉmộtlớpphủcựcmỏngbằngtitancacbuacúngđủnângcaohẳnnhữngtínhnăngcắtgọtcủadụngcụ,làmchochấtlượngbềmặtcủasảnphẩmđượcgiacôngtrởnêntốthơn.Cácdụngcụphẫuthuậttuyệtvờilàmbằngcáchợpkimtitanrấtđượccangợi.BácsĩLiênXôIuriXenkevich-ngườithamgiađoànthámhiểmquốctếdướisựlãnhđạocủanhàdulịchnổitiếngTurHeyerdahlngườiNaUy,đãmangtheotrongchuyếnvượtbiểnrấtdàingàytrênchiếcbè“Ra”bằngcỏ
giấymộtbộdụngcụphẫuthuậtbằngtitan-nóvừanhẹvừabềnvừachốngđượcănmòn.Trongnhữngnăm60,cácnhàbáchọcđãchếtạođượcmộtthứhợpkimkỳlạgồmnikenvàtitan,gọilànitinon.Nócómộttínhchấtkhácthườnglà“nhớ”đượcquákhứcủamình,haynóimộtcáchchínhxáchơn,nólấylạiđượchìnhdạngbanđầucủamìnhsaukhibịbiếndạngdogiacông(điềunàysẽđượckểtỉmỉtrongmục“conquỷđồng”viếtvềniken).HồiđầuthếkỷXX,trongcácnhàluyệnkimnổilênmộtýkiếnchorằng,titanlàmộttạpchấtcóhạiđốivớisắt.Phảiquanhiềunămmớichứngminhđượctínhmơhồcủacáchnhìnnhậnđó.Ngàynay,luyệnkimlàmộttrongnhữngngànhtiêuthụtitannhiềunhất.Cóthểkểrahàngtrămnhãnthépvàhợpkimcóchứanguyêntốnàyvớimộtlượngnàođó.Titanđượcphathêmvàothépkhônggỉđểngănchặnsựănmònsâuvàocáctinhthể.Trongcáchợpkimchịunóngcóhàmlượngcromcao,titanlàmgiảmđộlớncủacáchạt,làmchocáchợpkimcócấutrúctinhthểmịnhạtvàđồngnhất.Trongcáchợpkimchịunóngkhác,titandùnglàmnguyêntốtăngđộbền.Áilựclớncủatitanđốivớioxi(chúngtacòntrởlạivấnđềnày)chophépsửdụngnóđểkhửoxichothép.Sovớisiliclàmộttrongnhữngchấtkhửoxichủyếu,thìkhảnăngkhửoxicủatitancaohơnkhoảngmườilần.Titancũngcóvaitrònhưvậyđốivớinitơ.Việckhửhếtcácchấtkhíchothépgópphầnnângcaocáctínhchấtcơhọcvàtăngđộbềnănmòncủathép.Mộttrongnhữngtínhchấttuyệtvớicủatitanlàkhảnăngchốngănmòn-kẻthùđộcácnhấtcủacáckimloại,rấtcao.Trênbềmặtmộttấmtitanngâmtrongnướcbiểnsaumườinămvẫnkhônghềthấymộtdấuvếthangỉnào(sauthờigianấy,nếumộttấmsắtthìhọamaychỉcòndấuvếtcủanótrongtrínhớmàthôi).Nhưngđâuphảichỉchụcnămmàthôi:cácphéptínhđãchothấyrằng,nếuthínghiệmnàyđượcbắtđầutừmộtngànnămvềtrước,chẳnghạn,từkhinướcNgachínhthứcnhậnchínhgiáoCơĐốclàmquốcgiáo(vàonăm988-989),thìđếnnay,lớpănmònchỉcóthể“gặm”sâuvàotấmtitanvẻnvẹncó0,02milimet.Vìvậy,thậtlàdễhiểukhicácnhàđóngtàubiển,xâydựngthủylợi,thiếtkếkhícụlặnsâuđềubảytỏthiệncảmvớititanchẳngkémgìcáccôngtrìnhsưhàngkhôngvàcácnhàhóahọc.Hãng“GeneralElectric”ởMỹđựngđịnhxâydựngmộtđồánxâydựngcáctrạmnghiêncứungầmdướibiểncóngườiđiềukhiển.Cáctrạmnàycóthểđặtởđộsâu3.700mét.Trongcácđồánnày,cáchợpkimtitanđóngmộtvaitrò
quantrọng.Chínhvìtitancóđộbềnănmòncaonênnhữngngườisángtạođàitưởngniệmđểmãimãighinhớviệcconngườichinhphụckhônggianvũtrụđãchọnđíchdanhkimloạinàylàmvậtliệuốpngoài.Trongkhoảngnhữngnămđó,ngườitacòndựđịnhsửdụngtitanvàomộtcôngtrìnhđồsộnữa.Tạicuộcthichọncácđồánxâydựngđàikỷniệm100nămngàythànhlậphộiviễnthôngquốctếdoUNESCOtổchức,đồáncủacáckiếntrúcsưXô-viếtđãđoạtgiảinhất(trongsố213đồánđượctrìnhbày).ĐàikỷniệmdựkiếnđặttạiQuảngtrườngCácdântộcởGiơnevơsẽlàhaivỏsòbằngbêtôngcao10,5métđượcốpbằngnhữngtấmtitannhẵnbóng.Đidọctheomộtconđườngnhỏgiữahaivỏsònày,ngườitasẽngheđượcgiọngnói,tiếngbướcchâncủamình,tiếngồnàocủathànhphố,sẽthấycáchìnhảnhcủamìnhởtâmcácvòngtrònmấthútdầnvàokhoảngxavôtận.Đồánnàychođếnnayvẫnchưađượcthựchiện,nhưngmộtđàikỷniệmkháckiểuthápnhọncủatácgiảLiênXôcũnglàmbằngtitanhiệnđangtôđiểmchocôngviênCungcácdântộcởGiơnevơ.Đólàmộtđàikỷniệmcao28mét,tượngtrưngcholòngkhátkhaocủaconngườimuốnvươntớinhữngtầmxavũtrụvànhữngthànhtựuđãđạtđượctrênconđườngđó.Năm1971,LiênXôđãchuyểncôngtrìnhnàylàmquàtặngchoLiênhợpquốc.Năm1980,tượngkỷniệmIuriGagarinđãđượcdựnglênởMaxcơva.Thânhìnhcao12métcủanhàduhànhvũtrụđầutiêntrêntráiđấtđặttrênđỉnhcộtcaovút,màcũnglàmôhìnhcontàuvũtrụ“PhươngĐông”đãhoànthànhchuyếnbaylịchsử,đềuđượclàmbằngtitan.KhôngthểhìnhdungnổitoàncảnhLêningratnếukhôngcóhaingọntháplầuchuôngnổitiếngởBảndoanhhảiquânvàởPháođàiPetropaplôpxcơ.Hiệnnay,mộtngọntháplầuchuôngthứbađượcđặtlêntòanhàcủabếncảnglớnnhấtLiênXôtrênđảoVasilliepxki.NgọntháplầuchuôngmớitrangđiểmchohảicảngPanmiraphươngbắc(PanmiralàmộtthànhphốcổởđôngbắcXyri,vốnlàtrungtâmbuônbánvàthủcôngnghiệprấtphồnthịnhvàokhoảngthếkỷI-III.TrongvănchươngNga,ngườitathườngvíLêningratlàPanmiraphươngbắc-N.D.)nàycũngđượclàmbằngtitan-thứvậtliệumàcáckiếntrúcsư,cácnhàđiêukhắcvàxâydựngđềuưachuộng.NếunhưngườiHyLạpcổxưamàbiếtđếntitanthìrấtcóthểhọđãsửdụngnólàmvậtliệuđểxâydựngnhữngtòanhàcủathànhAcropônởAten.Nhưngtiếcthay,cácnhàkiếntrúcthờixưakhôngcóthứ“vậtliệuvĩnhcửu”này.Nhữngcôngtrìnhsángtạotuyệtvờicủahọđãphảichịutácđộnghủy
diệtcủahàngbaothếkỷ.ThờigianđãtànnhẫnpháhoạinhữngditíchcủanềnvănhóaHyLạp.ĐếnđầuthếkỷXXnày,ngườitathấyrằng,thànhAcropônngàymộtđiêutànấyphảiđượcsửachữa.Thếlàcácbộphậnriêngrẽcủatòanhàđãđượcchằngchốngbằngnhữngkhungthép.Songchỉđượcmấynăm,lớpgỉđãgặmmònkimloại,nhiềuphiếnđáhoacươngđãbịsụpxuốngvànứtnẻ.ĐểcứuAcropônkhỏibịhưhại,ngườitađãquyếtđịnhthaycáckhungthépbằngcáckhungtitanđểkhỏibịănmòn.Tínhkhôngnhiễmtừcủatitanlàmộtđặctínhquantrọngcủanó:ngaycảnhữngtừtrườngmạnhcũngkhôngthểtácđộngđếntitan.Trongnhiềutrườnghợp,“miễndịchkhángtừ”nhưvậyrấtcóích.Chẳnghạnnhữngngườithamgiađoànthámhiểmbắccựccủabáo“nướcNgaXô-viết”hồinăm1983đãđemtheochiếctừkếduynhấtcủahọởtrênchiếcxetrượtkhôngnhiễmtừlàmbằngtitan.Đoànthámhiểmnàyđãdùngxetrượtdochókéođểvượthơnchụcngànkilometdọctheobờbắcbăngdương.Nhưvậy,titanlàmộtkimloạimaymắncónhữngtínhchấtquýbáu.KhôngphảingẫunhiênmànhàluyệnkimnổitiếngcủaLiênXô,việnsĩI.P.BarđinđãphấnđấuđểpháttriểnchokỳđượckỹthuậtluyệntitanởLiênXô.Ôngđãviết:“Ngàynay,nóiđếnkimloạikhôngcónghĩachỉlàgangvàthép...Đócònlàtitan-mộtđốithủtrẻcủasắt,hơnhẳnsắtvềtấtcảcácđặcđiểm“tínhcách”củamình-vừanhẹ,vừabền,vừachịunhiệt,vừachốngănmòn”.Vậythìtạisaochođếnnay,titanvẫnchưađượcsửdụngrộngrãitrongcôngnghiệpnhưthéphoặcnhômchẳnghạn?Giácao-đóchínhlàđiềuđãkìmhãmviệcsửdụngtitanởmộtchừngmựcnàođó.Nóichođúngthì“khuyếtđiểm”nàykhôngphảilàbẩmsinh,màchỉlàdoquákhókhăntrongviệctáchtitanrakhỏiquặng.Nếulấygiáthànhtươngđốicủatitantrongtinhquặnglàmđơnvị,thìsaumộtquãngđườngcôngnghệdàivàphứctạpmàtitanphảivượtquatrongquátrìnhbiếnrathànhphẩmlàlámỏng,giáthànhcủanótănglênhàngtrămlần.Nhưngđólàmộtđiềubấthạnhcóthểcứuvãnđược:côngnghệsảnxuấtkimloạimớinàyđangđượchoànthiệnkhôngngừng,vàkhôngphảiquálâunữa,sẽđếnlúcnócũngrẻnhưnhôm-thứkimloạimàmớihồicuốithếkỷtrướccònđắtnhưcáckimloạiquýhiếm.Rồiđâytrongtủkínhcủacáccửahàngcóthểsẽgặpnhữngbộdụngcụănuốngvàlàmbếpbằngtitanvàbằngcáchợpkimcủanó-titansẽ“đivàoquầnchúng”.Chođếnrấtgầnđây(vàhiệngiờđôikhivẫnthế)ngườitavẫnliệttitanvào
hàngcáckimloạihiếmmàhoàntoànkhôngcócăncứ.Thựcrathìtrongthiênnhiên,cácnguyêntốhaygặphơntitancũngchẳngnhiềulắm.Lượngtitancótrongvỏtráiđấtcòncaogấpmấylầnsovớitrữlượngcáckimloạinhưđồng,kẽm,chì,vàng,bạc,platin,crom,vonfram,thủyngân,molipđen,bitmut,antimon,niken,thiếccộnglại.Thếmàhiếmư?Tuynhiên,vềmặtnàođóthìthuậtngữ“hiếm”cũngcómộtmốiquanhệnàođóvớiTitan:chínhlàhiếmcóthứđấtđákhôngchứanguyêntốnàyvớimộthàmlượngnàođó.Ngườitađãbiếtkhoảng70khoảngvậtcủatitanmàtrongđónóởdạngoxithoặccácmuốicủaaxittitanic.Trongsốđó,inmenit(màtrướcđâygọilàmenacanit),rutin,peropsitvàsfenlàcóýnghĩathựctiễnlớnnhất.“Phenhóm”cáckhoángvậtchứatitanngàycàngmởrộng.TạivùngđàinguyênLovozerotrênbánđảoCola,cácnhàđịachấtđãtìmthấymộtthứđá(nóichínhxáchơnlàmộthạtcátvìnóchỉcânnặngvàiphầnmườigam)màtrướcđâychưabiếtvàđặttênchonólànatisit,bởivìcácthànhphầnchủyếucủanólànatri,titanvàsilic.ỞphíabắcvùngcậnBaicanngườitađãtìmthấymộttinhthểtíhoncủamộtkhoángvậtmớichứatitan.ĐểtônvinhnhàvậtlýhọcXôviếtxuấtsắc-việnsĩL.Đ.Lanđau,khoángvậtcựckỳhiếmnàyđượcgọilàlanđaunit.Trêntráiđấtcókhoảngchừnghơn150mỏtitanlớn,gồmcácmỏquặngvàcácmỏsakhoáng.Nhưngdùtráiđấtcógiàukhoángsảnđếnđâuđichăngnữa,thìsớmhaymuộnrồicáckhotàngdướiđấtcũngsẽđếnngàycạnkiệt.Bởivậy,cácnhàbáchọcvàcácnhàvănviễntưởngthườnghayhướngvềđáyđạidươngvàvàovũtrụxaxôi.Mộttrongnhữngnhânvậtchínhtrongcuốntiểuthuyếtkhoahọcviễntưởng“tinhvântiênnữ”củaI.A.Epremôp-nhàcổsinhvậthọckiêmnhàvănXôviếtnổitiếng,tênlàĐarVater,làmviệctạimộtxínghiệpmỏtitandướinước,gầnbờbiểnNamMỹ.Đâylàcảnhtượnghiệnratrướcmắtnhânvậtkhianhtađếnđâyđểbắttayvàocôngviệc:“Xaxangoàibiểnhiệnlênmộtdảicátnhântạomàởphầncuốicủanócómộtngọnthápbịsóngnướcbaoquanh.Ngọnthápnàydừngởrìasườnlụcđịa,cắmdốcxuốngđạidươngđếnđộsâukhoảngmộtkilomet.Dướithápnày,mộtgiếngmỏlớnđithẳngxuốngđất,códạngmộtcáiốngximăngrấtdàyđểchốnglạiáplựccủanướcsâu.Ởđáybiển,ốngnàychọcđúngvàođỉnhmộtquảnúingầmhầunhưhoàntoànbằngrutin(titanoxit)nguyênchấtvàluồngnướcđụcngầuphalẫncácchấtkhoángphếthảilantỏaraxungquanhđượcđưalênmặtđất”.Ngaytừtrướckhicontàuvũtrụ“Apollo”củaMỹvàcáctrạmtựđộng“Mặt
trăng”củaLiênXôđưađượccácmẫuđấtđátrênmặttrăngvềtráiđất,mộtsốnhàbáchọcđãnêulêngiảthuyếtrằng,đấtđátrênmặttrăngchứakhánhiềutitan.Hiệnnay,giảthuyếtcủangàyhômquađãtrởthànhsựthựcđượcxácminhbằngthựcnghiệm.Cóthểtrongtươnglaikhôngxa,biếtđâubáochísẽđưatinxínghiệpmỏtitanđầutiêntrênmặttrăngbắtđầuhoạtđộngởmộtnơinàođótrongvùngbiểnBìnhYênhoặctrongvùngđạidươngBãoTáp.CácnhàduhànhvũtrụXôviếtPiôtClimucvàValentinLêbêđep(đoànphihànhtrêncontàuvũtrụ“Liênhợp-13”)đãđưavềtráiđấtnhữngsốliệuthúvị.Họđãthunhậnđượcảnhphổtửngoạicủamộttrongnhữngtinhvânhànhtinhmàcácnhàthiênvănhọcluônluônquantâmđến.Tinhvânđiểnhìnhlàmộtthànhtạodạngkhívớimộtngôisaonóngởtrungtâm.Bởivìcácthiênthểnàyởrấtxahànhtinhcủachúngtanênthôngtinvềchúnghếtsứcnghèonàn.Saunhiềunămnghiêncứucáctinhvânhànhtinhmớichỉpháthiệnđược17nguyêntốhóahọc,hơnnữa,trongsuốtmộtphầntưthếkỷquakhônghềnhậnđượctintứcgìvềđiềunàytừvũtrụxathẳm.Vàthếlàcáckhícụtrêncontàu“Liênhợp-13”đãxácđinhchắcchắnrằng,ởmộttinhvânhànhtinhcòncóhainguyêntốnữalànhômvàtitan.Nhưvậy,cảhànhtinhcủachúngta,cảnhững“ngườibạnđường”gầngũinhấtcủanóvàcảcácthiênthểkhácđềukhôngcólýdogìđể“kêuca”làkhôngcótitan.Songcònphảitáchnórakhỏiquặngvàđưanóvàotrạngtháimàcóthểsửdụngđượctrongkỹthuậthiệnđại.Nhiệmvụnàythậtkhôngdễdàng.Vấnđềlàởchỗhợpchấtcủatitanvớioxi(mànguyêntốnàylạithườnggặptrongthiênnhiênởdạnghợpchấtnhưvậy)làmộttrongnhữnghợpchấtbềnvữngnhấttronghóahọc.Dùlàdòngđiệnhaynhiệtđộcaođềukhôngthểtáchtitanrakhỏivòngtaycủaoxi.Điềuđóđãbắtbuộccácnhàbáchọcphảitìmkiếmnhữngconđườnggiántiếpđểđiềuchếtitanởdạngtựdo.Năm1940,nhàbáchọcngườiMỹlàKronđãđềxuấtcáigọilàphươngphápnhiệtmagieđểsảnxuấttitanvớiquymôcôngnghiệp.Thựcchấtcủaphươngphápnàynhưsau.Đầutiên,dùngclovàcacbonđểchuyểntitanoxitthànhtitantetraclorua.Xửtrívớiclo(bâygiờnóchiếmvịtrícủaoxi)thìdễhơnnhiều.Mộtnguyêntốchẳnghạnnhưmagiehoàntoàncóthểgiảiquyếtđượcnhiệmvụnày.Dophảnứnggiữatitantetracloruavàmagie,mộtkhốibọtxốpgồmtitan,magievàmagiecloruađượctạothành.Đemnấulạitrongchânkhônghoặctrongmôitrườngkhítrơ(đểchooxivànitơcủakhôngkhíkhônglọt
đượcvàokimloại),khốibọtxốpnàysẽbiếnthànhtitanđặcsíttinhkhiết.Đểthuđượctitanđặcbiệttinhkhiết,ngườitasửdụngphươngphápiođuadocácnhàbáchọcquenbiếtcủachúngtalàVanAkenvàĐơBuađềxuất.Làmchotitantrởnênrẻhơn-nhiệmvụnàyđangđượccácviệnnghiêncứuhóahọcchuyênngànhgiảiquyết.Sốviệnnhưthếngàymộttănglên.ỞCleveland(nướcMỹ)cáchđâykhônglâuđãthànhlậpmộtviệnmớichuyênnghiêncứucáckimloạinhẹ.Mộtđiềuthúvịlàtạibuổilễkhánhthành,dảibăngtruyềnthốngcăngởcổngvàoviệnđượclàmbằng...titan.Đểcắtdảibăngnày,ôngthịtrưởngthànhphốđãbuộcphảidùngđènxìvàkínhbảohiểmthaychokéo.Trongthờiđạichúngta,hàngngànnhàbáchọcđangchúýđếntitan.Tạirấtnhiềuphòngthínghiệm,cácmẫukimloạinàyhàngngàyphảichịuđựngnhững“cựchình”tànkhốc:ngườitakéođứtthànhtừngmảng,bẻqueo,nấutrongcácaxitvàcácchấtkiềm,nungđỏ,làmlạnhđếnnhiệtđộcựcthấp,đặtvàođónhữngtảitrọngrấtlớn,rồidòngđiệncaotầnvàsiêuâm.Vàtitanđangtiếtlộvớiconngườinhữngđiềubímậtcủamình...
“VITAMINV”
V“Nếukhôngcóvanađithìsẽkhôngcócáiôtôcủatôi”.ĐólàlờicủavuaôtôHenriForđ(HenriFord).Năm1905,ôngtađãcómặttạimộtcuộcđuaôtôlớn.Giốngnhưtạinhiềucuộcđuatươngtự,ởđâycũngkhôngtránhkhỏitainạn.Saumộtthờigian,ForđđãđếnnơixảyratấmthảmkịchvàđãnhặtđượcởđấymộtmảnhvỡcủamộtchitiếtthuộcchiếcôtôcủaPháp-mộttronghaichiếcôtôđâmnhau.Đólàmộtđoạncủachiếccầnxupap.DùchỉlàmộtchitiếtbìnhthườngnhưngvìđangbịthuhútvàonhữngvấnđềnàynênForđđểýđếnkíchthướckhônglớncủanóvàđãquyếtđịnhđưamẩukimloạinàyrathửnghiệm.QuảnhiênlinhtínhkhôngđánhlừaForđ:loạithépnàytỏrarấtcứngvàrấtbền.Tạiphòngthínghiệmtiếnhànhphântíchhóahọcmảnhvỡđượcgửiđến,ngườitađãchobiếtlàloạithépnàychứavanađi.ÝđồsửdụngrộngrãiloạithépnhưvậyvàoviệcsảnxuấtôtôđãhoàntoànchiphốiForđ.Chảphảinói:nếuthựchiệnđượcýđồnàythìôtôsẽtrởnênnhẹhơn;điềuđóchophépcóthểtiếtkiệmđượcnhiềukimloại,vàcóthểôtôcóthểđượcbánvớigiárẻhơn.Nghĩalàsốngườimuasẽtănglênrõrệt,nhưvậy,lợinhuậncủaForđsẽtănglên.ThếlàForđliềnbắttayvàoviệcthựchiệnýđồcủamình.Ôngđãphảivượtquabiếtbaokhókhăntrướckhiđạtđượcmụcđích.Mấynămsaucuộcđuaôtômàvôtìnhđãđóngvaitròkhôngkémphầnquantrọngtronglịchsửngànhchếtạoôtô,bộthươngmạivàcôngnghiệpPhápđãtiếnhànhthửnghiệmcácchitiếtriêngrẽcủachiếcôtôForđloạimớivàthấyrõrằng,thépcủaMỹvượthẳnthépcủaPhápvềnhiềuchỉtiêu.Vậythìvanađi-kẻđãthựchiệnmộtcuộccáchmạngthựcsựtrongcôngnghiệpôtôlàcáigìvậy?Vàđây,nhàhóahọcThụyĐiểnnổitiếnglàBecxêliutđãmôtảlịchsửpháthiệnravanađinhưsau:“NgàyxưacóvịnữthầnVanađisxinhđẹptuyệtvờivàđượcmọingườiyêumếnsốngởphươngBắcxaxôi.Mộthôm,cómộtngườinàođóđếngõcửanhànàng.Nữthầnngồithoảimáitrênchiếcghếbànhvàthoángnghĩ:“Cứđểchongườitagõcửalầnnữa”.Nhưngrồitiếnggõcửađãngừnghẳnvàngườikiađãđikhỏi.Nàngbănkhoăntựhỏi:vịkháchkhiêmtốnvàrụtrèấylàaivậy?Nữthần
mởcửasổvànhìnrađường.MộtchàngVuêlenàođóđangvộivãrờikhỏilâuđàicủanàng.Mấyngàysau,nànglạinghethấytiếngaiđógõvàocửanhànàng,nhưnglầnnàytiếnggõdồndậpkéodàichođếnkhinàngđứngdậyvàđiramởcửa.TrướcmặtnànglàchàngtraikhôingôtuấntúNinxXepxtơrôm.Thếrồiliềnngaysauđó,họđãyêunhauvàsinhramộtngườicontrai,đặttênlàVanađi.ĐócũnglàtêncủathứkimloạimớidonhàvậtlýkiêmhóahọcThụyĐiểnNinxXepxtơrômpháthiệnravàonăm1830”.Trongcâuchuyệnnàycómộtđiểmchưađượcchínhxác.NgườiđầutiêngõcửaphòngnữthầnVanađiskhôngphảilànhàhóahọcĐứcFriđricVuêle(FrederichWohler),màlànhàhóahọckiêmhóavậthọcngườiMêxicô,tênlàAnđretManuenĐenRiô(AndresManuelDelRio).TrướcVuêlekhálâu,vàonăm1801,khinghiêncứuquặngchìnâucủaMêxicô,ĐenRiôđãpháthiệnrarằng,trongquặngấycómộtthứkimloạimớimàthờibấygiờchưaaibiếtđến.Cáchợpchấtcủakimloạinàymangnhữngmầusắcrấtkhácnhau,vìvậymànhàbáchọcnàyđãgọinólà“panchromium”,nghĩalà“phiếmsắc”,vàvềsau,ôngđãđổitênnóthành“erythronium”,cónghĩalà“đỏ”.Tuynhiên,ĐenRiôđãkhôngthểxácnhậnđượcsựpháthiệncủamình.Hơnnữa,năm1802,ôngđãđiđếnmộtkếtluậnsailầmrằng,nguyêntốmớinàychínhlàcromvừađượcpháthiệntrướcđókhônglâu.CònVuêlecũngnghiêncứuquặngchìMêxicôấyvàđãgầnđiđếnthànhcông,nhưngkhíhiđroflorua...đãcảntrởông.Giữalúcđangsaymêlàmviệcthìnhàbáchọcbịngộđộcdokhínàynênđànhphảinằmnghỉtrêngiườngmấtvàitháng.Saukhibìnhphục,Vuêleđãkhôngtrởlạingayvớinhữngthínghiệmvềquặngchì.ChínhđiềuđólàlýdokhiếnBecxêliuttráchônglàquánhútnhátkhigõcửanhànữthầnVanađis.VàkhiVuêleốmthìcũngchínhlàlúcvanađirađờilầnthứhai.LầnnàymộthọctròcủaBecxêliutlànhàbáchọcThụyĐiểnNinxGabrienXepxtơrôm(NilsGabrielSefstrom)đãđứngbênnôicủachúbémớisinh.Thờibấygiờ,ngànhluyệnkimThụyĐiểnđãbắtđầupháttriển.Cácnhàmáyđãmọclênkhắpmọimiềntrongnước.Vàngườitanhậnthấyrằng,sắtthépluyệntừmộtsốmỏthìgiòn,trongkhiđó,từquặngcủanhữngmỏkhácthìlạirấtdẻo.Tạisaocónhữngsựkhácbiệtnhưvậy?Xepxtơrômđãquyếtđịnhtìmlờigiảiđápchocâuhỏinày.
Khinghiêncứuthànhphầnhóahọccủamộtsốquặngmàtừđóluyệnđượcthépcóchấtlượngcao,saunhiềulầnthínghiệmkéodài,nhàbáchọcđãchứngminhđượcrằng,cácquặngnàychứamộtnguyêntốmới,màđóchínhlànguyêntốmàlúcsinhthời,ĐenRiôđãpháthiệnravàlầmtưởngđólàcrom.TheolờikhuyêncủaBecxêliut,ngườitagọikimloạimớinàylàvanađinvàvềsauđổithànhvanađi.CảĐenRiôvàVuêleđềukhôngđượccôngnhậnlà“chađỡđầu”củanguyêntốmới,mặcdầuhọđãđiđếngầnphátminh,chỉcáchcóvàibước.SauthànhcôngcủaXepxtơrôm,Vuêleđãviếtthưchomộtngườibạncủamình:“Tôiquảlàmộtconlừathựcsự,vìtôiđãbỏquanguyêntốmớitrongquặngchì,vàBecxêliutđãnóiđúngkhiôngcười,cóphầnmỉamaiviệctôiđãgõcửanhànữthầnVanađisnhưngkhônggặpđượcnàngvìgõkhẽvàthiếukiênnhẫn”.Trongsuốtnhiềunămròng,khôngmộtaimaymắntáchđượcvanađiởdạngtinhkhiết.Mãiđếnnăm1869,nhàhóahọcngườiAnhlàHenriRôxco(HenryRoscoe)mớiđiềuchếđượcvanađiởdạngkimloạitinhkhiết.Tuyvậy,nóchỉcóthểđượccoilàtinhkhiếtđốivớithờibấygiờmàthôi,vìcònchứatới4%tạpchất.Màthựcrangaycảtạpchấtkhôngnhiềucũnglàmchotínhchấtcủanguyêntốnàythayđổirấtrõrệt.Vanađinguyênchấtlàmộtthứkimloạimàuxámbạc,cóđộdẻocao,nghĩalàcóthểrènđược.Lượngtạpchấtdùrấtnhỏ,khôngđángkể,đặcbiệtlànitơ,oxi,hiđro,cũnglàmchokimloạinàytrởnêncứngvàgiòn,nênrấtkhógiacông.Mộtthờigiandàingườitakhôngthểđiềuchếđượcvanađitinhkhiếtdotínhhoạtđộngmạnhkhácthườngcủanóởnhiệtđộcao:khôngchọnđượcthứvậtliệulàmnồinungmàkhôngbịhòatantrongvanađivàkhônglàmbắnnókhinấuchảy.Lúcbấygiờ,cácnhàbáchọcđãđitheoconđườngkhác:họđãhoànthiệnphươngphápđiệnphânđểtinhluyệnvanađiđếnđộtinhkhiết99,99%.Tấtnhiên,4%và0,01%làmộtsựkhácbiệtrấtlớn.Suốthàngchụcnăm,vanađikhôngđượcsửdụngrộngrãitrongcôngnghiệp.Chẳnghạnhồiđầuthếkỷcủachúngta,mỗinămtrênthếgiớichỉsảnxuấtvàitấnvanađi.Đúnglàgiácủanóhồiđócaoquásứctưởngtượng:mỗikilogamgiánămmươingànrúpvàng(giátrịmộtrúpvàngthờibấygiờlà0,774235gamvàngnguyênchất.Nhưvậy,giámộtkilogamvanađilúcbấygiờlàgần39kilogamvàng!(N.D.)).
Cũngdễhiểulàvìsaovanađiđượcsảnxuấtítỏinhưvậy,vàgiácủanóđắtkhủngkhiếpđếnthế.Mặcdầuvỏtráiđấtchứakhôngítvanađi(nhiềuhơnbạckhoảngmộtngànlần)nhưngcựckỳhiếmthấynhữngđiểmtíchtụcủanótrênmặtđất.Chínhvìvậynênvanađiđượcxếpvàohàngcáckimloạihiếm.Quặngchứa1%vanađiđượccoilàcựckỳgiàu;ngaycảnhữngquặngchỉchứa0,1%nguyêntốquývàhiếmnàycũngđượckhaithácvàchếbiếntheoquymôcôngnghiệp.MộttrongnhữngmỏvanađilớnnhấtthếgiớinằmởvùngnúiPêru,trênđộcao4700métsovớimặtnướcbiển.Tạiđây,ởnhữngnơixatíttậnchânmây,từnhiềunămnayngườitađãkhaitháckhoángvậtpatronitgiàuvanađimàtrêntráiđấtkhônghềgặplạiởmộtnơinàokhácnữa.CáchđâychưalâulắmởbờbắcbiểnCaxpi,trênbánđảoBuzatri,đãbắtđầukhaithácdầumỏcóhàmlượngvanađicaotheophươngthứccôngnghiệp.Nhiệmvụcủacácnhàđịachấtlàphảihoànthiệncôngnghệtáchnguyêntốquýbáunàytừ“quặng”dầumỏmộtcáchcóhiệuquả.Mộtđiềuđángchúýlàtrongcácthiênthạchrơixuốngtráiđất,hàmlượngvanađilớngấphai-balầnsovớitrongvỏtráiđất.Trongquangphổcủamặttrờicóthểdễdàngtìmthấynhữngvạchđặctrưngchocácnguyêntửvanađi;điềuđóchứngtỏrằng,mặttrờicũngrấtgiàunguyêntốnàyvàcòngiàuhơncảhànhtinhchúngta.Cóthểđếnmộtlúcnàođó,việcđưacácchuyếnquặnggiàuvanađi,từsaoHỏahoặcsaoKimchẳnghạn,đếnnhàmáyluyệnkimsẽđượccoinhưmộtcôngviệcvậnchuyểnbìnhthường,cònbâygiờthìconngườitrêntráiđấtvẫnphảitrôngcậyvàodựtrữcủachínhmìnhmàthôi.Cáikhócủaviệclấyvanađirakhỏiquặngcũngchínhlànguyênnhânkhiếnchokimloạinàytrongmộtthờigianlâuđếnthếkhôngthểtìmđượcviệclàmchomình.Tuynhiên,sựpháttriểnnhưvũbãocủakỹthuậtđãnhanhchóngmởrộngcửađểđónvanađivàothếgiớicôngnghiệp.Nguyêntốnàycókhảnăngtruyềnchothépnhữngtínhchấtrấtquý;điềuđóđãquyếtđịnhsốphậncủanó-vanađibắtđầuđóngvaitrò“vitamin”đốivớithép.Chỉcầnphathêmmộtlượngvanađirấtít(vàiphầntrăm),thếlàthépliềncócấutrúcmịnhạt,cóđồbềncaovàđộđànhồilớn.Loạithépnhưvậy“cótài”chịuđựngvađậpvàlựcuốn,bềnbỉchốnglạiđượcsựmàimònvàchốngđượcsựđứtgãyrấttốt.Màchínhcáctínhchấtnàylạihếtsứccầnthiếtchocácchitiếtôtô.Bởivậy,cáccụmmáyvàcácchitiếtquantrọngcủaôtônhưđộngcơ,lòxoxupap,nhíp,trụcquay,trụcbánhxe,bánhrăngv.v...đều
đượcchếtạobằngthépvanađikhôngmỏi.CũngvìthếmàHenriForđđãđánhgiávaitròcủavanađicaonhưvậy.VàcũngkhôngphảingẫunhiênmàviệnsĩA.E.Ferxmanđãnóivềnguyêntốnày:“..huyềndiệuthaynhữngsứcmạnhmànótruyềnchosắtvàthépbằngcáchtrangbịchosắtvàthépđộcứngvàđộbền,độdẻovàđộdai,tínhkhôngbịpháhủyrấtcầnthiếtchotrụcôtô”.Trongnhữngnămchiếntranhthếgiớithứnhất,máybaydocáckỹsưPhápchếtạođãgâynênđượcsựchấnđộngthậtsự.Máybaynàyđượctrangbịkhôngphảilàsúngmáynhưthườngthấy,màlàpháo;nhữngkhẩupháonàyđãgâynênnỗikinhhoàngchocácphicôngĐức.Nhưngbằngcáchnàomàcóthểđặtđượcpháolênmáybay?Sứcchởcủanhững“chiếcgiágỗ”thờibấygiờrấtnhỏ.Thìravanađiđãgiúpkhẩupháo“trèolên”máybay.Nhữngkhẩupháocủakhôngquânphápđượcchếtạobằngthépvanađi.Vớikhốilượngkhônglớnlắm,chúngcónhữngtínhnăngtuyệtvờivềđộbền,chophépdộihỏalựckinhngườivàomáybayĐức.Tiếptheođó,ngườitabắtđầudùngthépvanađiđểsảnxuấtmũchobinhlính.Loạimũkhánhẹ,làmbằngthépmỏngnhưngbềnnàyđãchechắcchắnchongườichủcủanókhỏibịđầuđạnvàmảnhbắnvào.Vỏbọcbằngthépcũngrấtcầnthiếtđểbảovệcácpháothủkhỏilànđạnsúngtrườngthiệnxạ.Nhằmmụcđíchnày,trongnhữngnămđó,ởSêfin(Sheffield,nướcAnh),ngườitađãsảnxuấtloạithéplàmvỏbọcchứakhánhiềusilicvàniken.Tiếcthay,khithửnghiệmthìđầuđạnđãdễdàngxuyênthủngnhữnglớpvỏbọclàmbằngloạithépnày.Lúcbấygiờngườitađãquyếtđịnhđemrathửnghiệmloạithépchứa0,2%vanađi.Thànhcôngđãvượtquamọisựmongđợi:thépnàyđãvượtquađượccuộcsáthạchvềđộbềntrong99đến100trườnghợp!Thếlàvanađiđãbắtđầuphụcvụcảviệcphòngthủnữachứkhôngphảichỉphụcvụtấncôngmàthôi.CáchãngởMỹ,Anh,Phápđãsẵnsàngsửdụngthépvanađivàonhữngmụcđíchkhácnhau.ThếmàcácnhàluyệnkimĐức,vốnluônluônđượccoilàcácchuyêngiacỡlớnvềnhữngvấnđềnày,đãbàytỏmộtquanđiểmmàmớinhìnquathìquathìhoàntoànkhóhiểu:họđãtỏrarấthoàinghiđốivớivanađitrongvaitrònguyêntốđiềuchất,vàtrênthựctế,họđãtừchốisửdụngthépvanađi.Thậmchí,mộtnhàmáycủaĐứcđãđưarakếtluậndứtkhoátrằng,luyệnthépvanađilàmộtviệcchẳngcóýnghĩagìcả.Điềunàycóvẻnhưlàmộtnghịchlý.
Nhưngngaysauđó,mọiviệcđềusángtỏ:vìngườiĐứckhôngcóquặngvanađitrongnướcnênhọchẳngthíchthúgìkhithấygiávanađitrênthịtrườngthếgiớitănglêncùngvớinhucầucủakimloạinày;dođó,họcốtìmmọicáchkìmhãmviệcsửdụngthépvanađi.Cũngchínhhọđãráoriếttìmkiếmnhữngnguyêntốcókhảnăngtácđộngđếnthépnhưvanađi,songchẳngbaolâu,họđãbiếtchắcchắnrằng,khôngcóvanađithìkhôngxong.Thếlànhữngmưumôcủacác“nhàngoạigiao”luyệnkimhòngnóixấuthépvanađiđãthấtbại,cònviệcsảnxuấtkimloạinàythìtiếptụctănglêntừnămnàysangnămkhác.ChínhvanađiđãgiúpthéphoànthànhcôngvụmộtcáchtốtđẹptrongnhữngđiềukiệnkhắcnghiệtcủavùngbắccựcvàvùngXibia:thìranếuphathêmvanađivànitơvàothép-dùchỉvàiphầnvạnthôi-sẽlàmtăngrõrệttínhchịulạnhcủaloạithépdùngđểlàmcácđườngốngdẫn,cácloạimáykhoan,thápkhoan.Bấtkỳloạithépnàocũngkhôngchịuđượcgiárétởphươngbắcvàđềutrởnêngiònnhưthủytinh.Cònthépvanađithìkhônghềsuysuyểngìngaycảâm60độC.Ngànhhàngkhông,ngànhvậntảiđườngsắt,kỹthuậtđiện,kỹthuậtvôtuyến,côngnghiệpquốcphòng...-thậtkhókểchohếtmọilĩnhvựccôngnghiệphiệnđạimàhiệnnayđangsửdụngthépvanađi.Cảgangcũngđượchưởngthụcônglaocủavanađi,gangvanađichấtlượngcaođượcdùngđểđúcvònggăng,đúckhuônđúcthépthỏi,trụccán,khuôndậpnguội.Tuynhiên,vanađilàmviệckhôngchỉvớitưcáchlàmộtkimloại-vitamin.Cácmuốicủanguyêntốnày-màuxanh,vàng,đỏ,đen,vàngchoé(chúngtahãynhớlạicáitên“panchromium”-phiếmsắc,màđenRiođãđặtchokimloạinày)đềuđượcsửdụngrấthiệuquảtrongviệcsảnxuấtcácchấtmàuvàcácloạimựcđặcbiệt,trongcôngnghiệpthủytinhvàđồgốm.NhântiệnnóithêmlàchínhvanađiđãbắtđầucuộcđờihoạtđộngthựctiễncủamìnhtừnghềsảnxuấtđồgốmngaysaukhiđượcXepxtơrômpháthiệnra.Nhờcáchợpchấtcủavanađingườitađãtránglêncácsảnphẩmsứvàsànhmộtlớpmenmầuvàngóngánhvàđãnhuộmchothủytinhcómàuxanhlácâyhoặcmàuxanhdatrời.Năm1842,nhàhóahọcNganổitiếngN.N.Zininđãđiềuchếđượcanilin.Điềuđóđãthúcđẩymạnhmẽsựpháttriểncủangànhsảnxuấtthuốcnhuộm.Vàởđây,vanađiđãcómặtngay:chỉcần1gamvanađioxithóatrịnămlàđủđểbiến200kilogammuốianilinkhôngmàuthànhmộtchấtnhuộmmàu
rấtmạnh-đólàanilinđen.Ngàynay,nếukhôngcóvanađithìhóahọccũngchẳnglàmnêncôngchuyệngì:oxitcủanólàmộtchấtxúctáctuyệtvờitrongquátrìnhsảnxuấtaxitsunfuricmàngườitavẫngọilà“bánhmìcủahóahọc”.Suốtnhiềunămamiannhuốmplatin(tứclàamiancórắcbộtplatin)đãđóngvaitrònày.Nhưngtrướctiên,chấtxúctácnàyrấtđắt,thứhailànókhôngbềnvữnglắm:nóthườngkhôngchịulàmviệcdobị“ngộđộc”bởicáctạpchấtởthểkhí.Chínhvìvậy,khicôngnghệsảnxuấtaxitsunfuricvớichấtxúctáclàcáchợpchấtcủavanađiđượcđềra,thìcôngnhâncácnhàmáysảnxuấtaxitsunfuricliềntừgiãamiannhuốmplatinmàkhônghềdodự.Nhữngtínhchấtthầndiệucủavanađioxitcũngđượcsửdụngtrongviệcchưngcấtdầumỏvàkhiđiềuchếnhiềuhợpchấthữucơphứctạp.Ngaycả...lợncũngquýtrọngnhữngphẩmchấttốtđẹpcủavanađi.ỞAchentinangườitađãthínghiệmđưanguyêntốnàyvàokhẩuphầnthứcăncủalợn.Kếtquảrasao?Bọnlợnconhayănhẳnlênvàtăngtrọngrấtnhanh.CácnhàbáchọcMỹởphòngthínghiệmcủabệnhviệnLong-Bíchđãnghiêncứuảnhhưởngcủavanađiđốivớisựtrưởngthànhcủachuột.Nhữngconchuộtđượcthínghiệmvớichếđộănuốnghoàntoànthiếuhẳnnguyêntốnàythìlớnchậmbằngmộtnửa“bạnbè”củachúngởnhómđốichứngđượcnuôibằngthứcănbìnhthường.Songchỉcầnchothêmvàothứcăncủachúngmộtlượngnhỏvanađithìchỉsauvàingàylàtốcđộlớnlêncủachuộtđượckhôiphụcđếnmứcbìnhthường.Cólẽvanađicũngcầnthiếtđốivớinhiềumôđộngvật:nócómặttrongtrứnggà,thịtgà,sữabò,ganđộngvậtvàngaycảtrongnãongười.Mộtđiềuđángchúýlàmộtsốthựcvậtvàđộngvậtdướibiển-cácloàihảisâm,hảiquỳ,hảiđởm-biết“sưutầm”vanađi.Chúnglấyvanađitừmôitrườngxungquanhbằngphươngphápnàođómàconngườichưabiết.Mộtsốnhàbáchọcgiảđịnhrằng,ởnhómsinhvậtnày,vanađicũngđóngvaitrònhưsắttrongmáucủangườivàcủacácđộngvậtbậccao,tứclàgiúpmáuhấpthụoxi,haynóimộtcáchhìnhảnhlàgiúpchúngthở.Cácnhàbáchọckhácthìchorằng,các“cưdân”dướiđáybiểncầnvanađikhôngphảiđểthởmàlàđểăn.Nhữngkếtquảnghiêncứutiếptụcsẽchobiếtaiđúngaisai.Cònbâygiờthìđãxácđịnhđượcrằng,trongmáucủaloàihảisâmcórấtnhiềuvanađi,cònởcácbiếnchủngcủaloàihảiquỳthìhàmlượngnguyêntố
nàytrongmáucaogấphàngtỉlầnsovớihàmlượngcủanótrongnướcbiển.Quảthật,chúngđúnglànhữngcáiốnggomgópvanađi.Rõrànglàcácnhàbáchọcđangrấtquantâmđếnkhảnăngkhaithácvanađinhờsựgiúpđỡcủacáccưdânởchốn“thủycung”.ỞNhậtBảnchẳnghạn,cácđồnđiềnhảiquỳkéodàihàngtrămkilometdọcbờbiển.Hảiquỳrất“mắnđẻ”:từmộtmétvuôngđồnđiềnmầuxanhdatrờinày,ngườitalấyđượckhoảng150kilogamđộngvậtnày.Saukhithuhoạch“mùamàng”,thứ“quặng”vanađisốngnàyđượcgửiđếncácphòngthínghiệmchuyênmônđểtừđótáchrathứkimloạimàcôngnghiệpđangrấtcần.Gầnđây,trênbáochíđãcótinnóirằng,cácnhàluyệnkimNhậtBảnđãchếtạođượcthứthépmàtrongđónguyêntốđiềuchấtlàvanađikhaithácđượctừloạihảiquỳ.Trêncạncũngcónhững“nhàsưutập”vanađi:mộttrongnhững“vị”ấylàloạinấmđộcamanitatrắngmàmọingườiđềubiếtkhárõ.Mộtsốloạinấmmốccũngkhôngthờơvớivanađi:thiếuvanađithìchúnghoàntoànkhôngpháttriểnđược.Trongkhoahọc,nhữngloàithựcvậtcókhảnăngtíchlũymộtnguyêntốnàođótrongcơthểđượcgọilànhững“máy”tíchtụsinhhọc(bioconcentrator).Chúnggiúpsứcchocácnhàđịachấtrấtnhiều,vìchúngđóngvaitrònhữngvậtchỉthịđộcđáotrongviệctìmkiếmquặngcủamộtsốkimloạiquý.Năm1971,trêncácnhánhnúithuộcdãyThiênSơn,cácnhàcổsinhvậthọcXô-viếtđãpháthiệnradấuvếtcủamộtloàithựcvậtmàkhoahọcchưahềbiếtđếntên(ngườitagọinólàmenneria)-đólàmộtloàitảođơnbào,từngsinhsốngtrêntráiđấtchừng...mộttỉrưỡinămtrướcđây.Đếnđây,bạnđọchoàntoàncóquyềnhỏi:“Vậythìloạitảomớinàycóquanhệgìvớivanađi?”.Đúng,cóquanhệtrựctiếpđấy:cácnhàbáchọcchorằng,lúcsinhthời,menneriađãđóngvaitròquantrọngtrongsựhìnhthànhbầukhíquyểncủachúngta,trongviệctạonêntụthểcủacácnguyêntốhóahọcnhưvanađivàuranitrongvỏtráiđất.Chúngtavừanghekểvềquákhứvàhiệntạicủavanađi.Vàcáigìcònđợinóngàymai?Tớiđây,sốphậncủathứkimloạituyệtvờinàysẽrasao?Vìkhôngcócái“máythờigian”nhưtrongtruyệnviễntưởngnênhẳnlàkhôngthểtiênđoántươnglaicủavanađimộtcách“chẳngsaichútnào”,nhưngvìbiếtđượcnhữngtínhchấtquýbáucủanó-độbềncơhọcđángkể,
sứcchốngănmònlớn,nhiệtđộnóngchảycao,tỷtrọngnhỏhơncủasắt-chonênrấtcólýđểgiảđịnhrằng,vanađisẽtrởthànhmộtthứvậtliệukếtcấutuyệtvời.Songtrướchết,conngườiphảibiếtcách“tướcđoạt”vanađicủathiênnhiênvớimộtkhốilượngthậtlớn(lớnhơnnhiềusovớibâygiờ!),vìthiênnhiênđangcấtgiữnórấtcẩnthậntrongnhữngkhotàngkhôngbaogiờcạnkiệtcủamình.
Chữ“X”bíẩn
CrGiởbấtkỳcuốnsáchtracứunàovềkimloạinàora,giữavôsốnhãnhiệucủacácloạithép,bạnsẽnhiềulầngặpnhữngnhãnhiệumàtrongđócóchữ“X”:X18H10T,X12M,0X23I-05,IIIX5,8X4B401,X147=14H3T,12X2HBOA,30XMIOAv.v...Đốivớinhữngngườikhôngthôngthạotronglĩnhvựcnàythì“mãsố”bíẩnnhưthếcònkhóhiểuhơncảnhữngchữtượnghìnhTrungHoa.Songcũngnhưmộtnhạccông,khiđọccácnốtnhạcthìcũngnghethấycácgiaiđiệuẩnnáutrongđó,cácnhàluyệnkimcũngvậy,chỉmớinhìnquacũnghiểuđượcnhữngchữcáivàcácchữsốtrongtổhợp“ngẫunhiên”đó.Thậmchíchỉnhìnlướtquacũngthấyđượccáichungtrongnhãnhiệucácloạithépđãđượckểtênđến:tấtcảcácloạithépấyđềuchứamộtlượngnàođónguyêntốcrom(chữ“X”chobiếtnhưvậy).Cùngvớicácđồngnghiệpcủamìnhtrong“nghề”điềuchấtnhưniken,vonfram,molipđen,vanađi,titan,ziriconi,niobivàcácnguyêntốkhác,cromchophépnấuluyệnnhữngthứthépcócôngdụngrấtkhácnhau.Thépsửdụngtrongkỹthuậthiệnđạiphải“biếtlàm”nhiềuviệc:chốngđượcáplựclớn,chịuđượccáchóachấtxâmthực,chịuđượcquátảilâumàkhôngbiếtmỏi,dễgiacông,khôngsợnungnóngvàcũngkhôngsợlạnh.Cromđãcốnghiếnphầnmìnhvàorấtnhiềunhữngtínhchấtnhưvậycủathép.Hơnhaitrămnămvềtrước,vàonăm1766,khiđếnvùngUran,giáosựhóahọcIohanGôtlopLeman(JohannGottlobLeman)(giảngdạyởPêtecbua)đãtìmthấytrongquặngmỏvàngBerezovo,cáchEcaterinbua(hiệnnaylàXveclôpxcơ)khôngxa,mộtkhoángvậttrongđócóchứakhánhiềuchì.Sauđómấynăm,trongcuốnsách“CuộcdulịchkhắpcáctỉnhcủaquốcgiaNga”,nhàvạnvậthọckiêmnhàdulịch,việnsĩPiôtSimonPalatđãmôtảmỏquặngởBerezovo.Ôngchobiết:“VùngmỏBerezovogồmbốnmỏquặngđượckhaitháctừnăm1752.Tạicácmỏđó,ngoàivàngngườitacònkhaithácbạc,quặngchìvàcòntìmthấyquặngchìđỏtuyệtđẹpmàtrướcđâychưatừngthấyởmộtmỏnàokháctrênnướcNga.Quặngchìnàycócácmàukhácnhau(đôikhigiốngnhưmàuthầnsa),nặngvàhơitrong.Thỉnhthoảng,nhữngkhốihìnhthápnhỏnhắnkhôngđềuđặncủakhoángvậtnàykhảmvàothạchanhtựanhưnhữngviênhồngngọcnhỏ.Khinghiềnrathành
bộtnócómàuvàngrấtđẹp...”.Khoángvậtnàyđượcgọilà“chìđỏXibia”.Vềsau,nómangtênlà“crocoit”.CuốithếkỷXVIII,PalatđãđưamẫukhoángvậtnàyđếnPari.NhàhóahọcPhápnổitiếngLuiNicôlaVoclanhrấtquantâmđếncrocoit.Ôngvốnbắtđầucuộcđờilaođộngcủamìnhtừviệcrửachailọtrongmộthiệuthuốc.Ítlâusau,nhàhóahọckiêmnhàhoạtđộngchínhtrịĂngtoanFranxoaFuroa(AntoineFrancoisFouroroy)tuyhãycòntrẻ,nhưngđãchiếmgiữđịavịvữngchắctrongkhoahọcđãchúýđếnchàngtraicónănglựcnàyvàđãlấyanhlàmngườigiúpviệcchomình.Năm1796,Voclanhđãđưacrocoitraphântíchhóahọc.Trongbáocáocủamình,Voclanhviết:“TấtcảcácmẫucủachấtnàymàhiệnnaycómặttạimộtsốphòngkhoángvậthọcởchâuÂuđềuđượclấytừmỏvàngấy(tứclàmỏởBerezovo-T.G.).Trướckia,vùngmỏnàyrấtgiàukhoángvậtđó,songngườitanóirằng,mấynămvềtrướctrữlượngtrongmỏđãkiệtvàhiệnnay,nóđượcmuangangvớigiávàng,đặcbiệtlànếunócómàuvàng.Nhữngmẫukhoángvậtkhôngcómặtngoàiđềuđặnhoặcbịvỡthànhtừngcụcthìđượcdùngtronghộihọa,nơimàchúngđượcquýtrọngnhờcómàuvàngdacamkhônghềbiếnđổitrongkhôngkhí...Mầuđỏrấtđẹp,tínhtrongsuốtvàhìnhdạngtinhthểcủakhoángvậtđỏXibiađãbắtbuộccácnhàkhoángvậthọcphảiquantâmđếnbảnchấtcủanóvàđịađiểmtìmthấynó.Rõrànglàtỷtrọnglớncủanóvàquặngchìđikèmtheonóđãkhiếnngườitanghĩđếnsựcómặtcủachìtrongkhoángvậtnày...”.Năm1797,Voclanhlạiphântíchkhoángvậtnàymộtlầnnữa.Ônglấycrocoitđãtánnhỏthànhbộtbỏvàodungdịchkalicacbonatrồiđunsôilên.Kếtquảthuđượccủathínghiệmnàylàchìcacbonatvàmộtdungdịchmàuvàng,trongđóchứamuốikalicủamộtaxitmàthờibấygiờchưaaibiết.Khiphathêmmuốithủyngânvàodungdịchnàythìxuấthiệnchấtkếttủamàuđỏ,saukhiphảnứngvớimuốicủachìthìtạothànhchấtkếttủamàuvàng,cònnếuphathêmthiếccloruathìdungdịchtrởthànhmàuxanhlàcây.Saukhilàmchochìkếttủabằngaxitclohiđric,Voclanhđãchophầnlọcbayhơihết,rồitrộncáctinhthểvừatáchđượcra(đólàanhiđriccromic)vớithanvàchovàonồinunglàmbằnggrafitnunglênđếnnhiệtđộcao.Khithìnghiệmkếtthúc,nhàbáchọcthấytrongnồinungcóvôsốcácmũikimbằngkimloạimàuxámđâmtuatủa.Lầnđầutiênnguyêntốnàyđượctáchranhưthếđấy.Furoađềnghịgọinguyêntốnàylàcrom(theotiếngHyLạp,“chroma”nghĩalàchấtmàu),vìcáchợpchấtcủanócómàurựcrỡvàđadạng.Tuynhiên,âmtiếtcromvớinghĩalà“cómàu”nằmtrongnhiềuthuậtngữkhông
liênquangìvớinguyêntốcromcả.Chẳnghạn,từcromozon(chromosome)dịchtừtiếngHyLạpracónghĩalàthểnhiễmsắc;đểnhậnđượchìnhảnhcómàu,ngườitadùngmộtkhícụlàcromocop(chromoscope),nghĩalàbộsắcnghiệm;nhữngngườichơiảnhcũngrấtquenthuộcvớicácloạiphim“izopancrom”(isopanchrome-đẳngtoànsắc);“pancrom”(panchrome-toànsắc);“ortoccrom”(orthochrome-nguyênsắc);“cromoxfer”(chromospherenghĩalàsắccầu):cácnhàvậtlýthiênvăngọicácthànhthểsángchóitrongkhíquyểnbầutrờilàsựbùngsángsắccầuv.v...Lúcđầu,VoclanhkhôngthíchcáitênmàFuroađãđềnghị,vìkimloạidoôngpháthiệnrachỉcómàuxámbìnhthườngvàhìnhnhưkhôngxứngvớicáitênấy.NhưngFuroađãthuyếtphụcđượcVoclanhvàsaukhiviệnhàmlâmkhoahọcPhápđăngkýphátminhcủaôngvớiđầyđủmọithểthức,thìcácnhàhóahọctrêntoànthếgiớiđãghitừ“crom”vàodanhsáchcácnguyêntốmàkhoahọcđãbiếtđến.NhàbáchọcngườiĐứcMartinHenrichClaprôtcũngpháthiệnranguyêntốmớinàytrongcrocoit,nhưngmuộnhơnVoclanhvàitháng.Chođếnlúcbấygiờ,Claprôtđãpháthiệnrabanguyêntốlàurani,ziriconivàtitan(vềsaucòncóthêmxerinữa).NhưngvinhdựcủangườikhámpháracromlầnđầutiênđúnglàphảidànhchoVoclanh.Đểtáchđượcnguyêntốmớinàyởdạngtinhkhiếtđãcầntớimộtkhoảngthờigianlàhơnnửathếkỷ:năm1845,nhàbáchọcngườiĐứclàBunzenđãlàmđượcviệcnàybằngcáchđiệnphâncromclorua.Khácvớinhiềukimloạikhác,thầnbảnmệnhđãtỏrõlònghàohiệpđốivớicromngaytừđầu.Nhiệtđộnóngchảycao,độcứnglớn,khảnăngdễliênkếtvớinhiềunguyêntốkhácđểtạothànhhợpkim,đặcbiệtlàvớisắt,đãkhiếncácnhàluyệnkimđểýđếncromtrướctiên.Nămthángkhônglàmnguộilạnhsựquantâmđó:chođếnngàynay,ngànhluyệnkimvẫnlàngànhtiêuthụcromnhiềunhấtmặcdùnguyêntốnàyđãtìmđượckhánhiềucôngviệccóíchkhác.Cromcóđủtấtcảnhữngtínhchấtđặctrưngcủacáckimloại:dẫnđiệnvàdẫnnhiệttốt,cóánhkim-mộtthuộctínhcóởđasốcáckimloại.Mộtđặcđiểmrấtđángchúýcủacromlà:ởnhiệtđộkhoảng37độC,nóxửsựmộtcách“tháchthức”rõrệt:nhiềutínhchấtvậtlýcủanóthayđổiđộtngột,cóbướcnhảyvọt.Ởđiểmnhiệtđộnày,masáttrongcủacromđạtgiátrịlớn
nhất,cònmôđunđànhồithìtụtxuốngmứcnhỏnhất.Độdẫnđiện,hệsốgiãndài,sứcnhiệtđiệnđộngcũngthayđổibấtngờnhưvậy.Trongkhicácnhàbáchọcđangcốgắnggiảithíchsựbấtthườngnàythìcromlạiđưaramộtsựtháchđốnữa.Từlâucácnhàvậtlýhọcđềubiếtmộtquyluật:cấutrúctừtínhcủamộtloạivậtliệutươngứngrấtchặtchẽvớimạngtinhthểcủanó.Nhưngcáccuộcnghiêncứuvềcromsiêutinhkhiếtđãchothấyrằng,quyluậtnàylạichẳngcóquanhệgìvớicromcả.Ngaycảnhữnglượngtạpchấtkhôngđángkểcũnglàmchocromtrởnênrấtgiòn,vìthếmàtrongthựctếngườitakhôngsửdụngnólàmvậtliệukếtcấu,cònvớivaitròlàmộtnguyêntốđiềuchấtthìtừlâucromđãđượccácnhàluyệnkimquýtrọng.Chỉcầnphathêmmộtlượngnhỏcromvàocũngđủlàmchothépcóđộcứngvàđộchốngmòncaohơn.Nhữngtínhchấtnhưvậyrấtcầncholoạithépdùnglàmbimàtrongthànhphầncủanó,ngoàicrom(đến1,5%)ra,còncócacbon(gần1%).Cromcacbuatạothànhtrongloạithépđócóđộcứngrấtcao,chophépthépchốngchọirấttốtvớimộttrongnhữngkẻthùnguyhiểmnhất-đólàsựmàimòn.Liệucóaimàkhôngbiếtđếntácphẩmđồsộ“Anhcôngnhânvàchịnôngtrangviên”củaV.I.Mukhina?Tượngđàihùngvĩnàyđượclàmbằngthépkhônggỉchứa18%cromvà10%niken.Năm1937,nóđãtrangđiểmchogianhàngcủaLiênXôtạitriểnlãmquốctếởParivàhiệnnayđangđứngsừngsữngởlốivàokhutriểnlãm“Nhữngthànhtựucủanềnkinhtếquốcdân”ởMaxcơva.Tuynhiên,cacbonlạicóhạiđốivớithépkhônggỉ:khuynhhướngtạothànhcacbuacủacromđãkhiếnchophầnlớnlượngnguyêntốnàyliênkếtvớicacbonvàtáchraởnhữngchỗranhgiớicáchạtthép,cònchínhcáchạtthépthìlạinghèocromvàkhôngđủđểchốnglạisựtấncôngcủacácaxitvàcủaoxi.Vìvậy,hàmlượngcacbontrongthépkhônggỉphảirấtít(khôngquá0,1%).CácnhàluyệnkimNhậtBảnđãchếtạomộtloạithépđặcbiệtcóphathêmcromvànhôm:nócáchâmtốtgấphàngtrămlầnsovớithépkếtcấuthôngthường.Khungcửasổvàcửaravàolàmbằngloạithép“yêntĩnh”nàyhoàntoànkhônggâyratiếngồnngaycảkhingườitaránghếtsứcđểnệnvàochúng.Mộtláthéploạinàykhirơixuốngsànximăngthìkhôngphátramộttiếngkêunào.Cácnhàchếtạomáymàhàngngàybuộcphảinghecácbuổi“hòatấu”củacácloại“nhạccụgõđập”trongcácxưởngmáyđềuđánhgiáđúngưuđiểmcủathứvậtliệumớinày.
Ởnhiệtđộcao,thépcóthểbịbaophủbởimộtlớp“vảy”gỉ.Trongmộtsốmáymóc,cácchitiếtbịđốtnóngđếnhàngtrămđộ.Muốnchothépdùngđểchếtạocácchitiếtnàykhôngbịvảygỉbaophủ,ngườitaphathêmvàođó20-30%crom.Loạithépnhưvậychịuđựngđượcnhiệtđộđến1000độC!Cáchợpkimcủanikenvàcrom-gọilànicrom-dùngđểchếtạocácphầntửđốtnóngrấttốt:chúngcóđiệntrởrấtcao,vìvậy,khicódòngđiệnđiquathìsẽđượcnungrấtnóng.Thêmcobanvànhômvàocáchợpkimcrom-nikenthìcáchợpkimnàysẽcókhảnăngchịuđượctảitrọnglớnởnhiệtđộ650-900độC;cácchitiết,nhưcánhquạtcủatuabinkhíchẳnghạn,đượcchếtạobằngloạihợpkimchịunóngnhưvậy.Cromcòncómặttrongnhiềuloạihợpkimkhácmàtacóthểnhậnthấyquatêngọicủachúng:cromen,croman,cromansi.Hợpkimcomocrom(gồmcoban,molipđenvàcrom)khôngđộchạiđốivớicơthểngười,vìvậy,nóđượcsửdụngtrongkhoaphẫuthuậtphụchồi.Đểlàmrănggiả,ngườitadùngloạihợpkimgồmcobanvàcrom:loạihợpkimnàyrẻhơnvàngnhiềulần,đồngthờilạicóđộdẫnnhiệtnhỏ,nênngườimangbộrănggiảnhưvậycóthểuốngnướcchènónghoặcănkemmộtcáchngonlànhmàkhôngcảmthấykhóchịu.Ngàynay,phầnlớnquặngcromkhaithácđượctrênthếgiớiđềuđiđếncácnhàmáysảnxuấthợpkimsắt,ởđóngườitanấuluyệncácloạiferocromvàcromkimloại.Năm1820,lầnđầutiênngườitachếtạođượcferocrombằngcáchdùngthangỗđểkhửhỗnhợpcácoxitcủasắtvàcromtrongnồinung.Năm1854đãthuđượccromkimloạinguyênchấtbằngcáchđiệnphâncácdungdịchnướccủacromclorua.Cũngtrongthờigiannàyđãxuấthiệnýđồnấuluyệnferocromchứacacbontronglòcao.Năm1865đãcấpbằngphátminhđầutiênvềthépcrom.Nhucầuvềferocrombắtđầutăngvọt.Dòngđiện,haynóichínhxáchơnlàphươngphápđiềuchếcáckimloạivàhợpkimbằngnhiệtđiệnđãđóngvaitròquantrọngtrongviệcpháttriểnngànhsảnxuấtferocrom.Năm1893,nhàbáchọcPhápMuatxanđãluyệnđượcferocromchứacacbon(gồm60%cromvà6%cacbon)tronglòđiện.ỞnướcNgatrướccáchmạng,ngànhsảnxuấthợpkimsắtpháttriểnvớitốcđộ“chậmnhưrùa”.Lòcaocủacácnhàmáyởmiềnnamchỉluyệnđượcferosilicvàferomanganvớisốlượngrấtítỏi.Năm1910,trênbờsôngXatca(namUran),nhàmáyluyệnkimbằngđiệncỡnhỏ“Porogi”đãđượcxâydựngvàbắtđầusảnxuấtferocrom,sauđósảnxuấtcảferosilic.Nhưng
khôngthểnóiđếnviệcthỏamãncácnhucầucủanềncôngnghiệpnướcnhà:đểđápứngnhucầucủanướcNgavềcáchợpkimsắt,hầunhưphảihoàntoànnhậpcảngchúngtừcácnước.NhànướcXô-viếttrẻtuổikhôngthểlệthuộcvàocácnướctưbảnchủnghĩavềmộtlĩnhvựctốiquantrọngnhưngànhsảnxuấtcácloạithépchấtlượngcao-ngànhtiêuthụchủyếucáchợpkimsắt.Đểthựchiệnđượckếhoạchtolớnnhằmcôngnghiệphóađấtnướcthìcầnphảicóthépkếtcấu,thépdụngcụ,thépkhônggỉ,théplàmbi,théplàmôtômáykéo.Cromlàmộttrongnhữngthànhphầnquantrọngnhấtcủacácloạithépnày.Ngaytrongnhữngnăm1927-1928,LiênXôđãbắtđầuthiếtkếvàxâydựngcácnhàmáysảnxuấthợpkimsắt.Năm1931,nhàmáyhợpkimsắtởTseliabinxcơđãđivàohoạtđộngvàtrởthànhđứaconđầulòngcủangànhcôngnghiệphợpkimsắttrongnước.Trongnhữngnămđó,mộttrongnhữngngườixâydựngnênngànhluyệnkimchấtlượngcaocủaLiênXô-việnsĩthôngtấnViệnhàmlâmkhoahọcLiênXôV.X.EmelianopđangởĐức,nơiôngđượccửđếnđểnghiêncứukinhnghiệmcủacácchuyêngianướcngoài.Tronghồiký,ôngđãkểlạicâuchuyệnthúvịcủamìnhvớimộtnhàluyệnkimĐức:“Năm1933,tạimộtnhàmáynhỏcủaĐức,tôiđãhỏiôngkỹsưtrưởng:-Cácôngbánferocromdonhàmáynàysảnxuấtchoai?Ôngtaliềnkể:-Khoảngnămphầntrămtổngsảnlượng,chúngtôicungcấpchocácnhàmáyhóachấtgầnđây;nhàmáycủaBeckermuacủachúngtôihaiphầntrăm,gầnbaphầntrămthì...Ngắtlờiôngta,tôihỏi:-ThếLiênXômuacủacácôngcónhiềukhông?-LiênXôthìlúcnàocũngvậy.Chúngtôigửiđếncácnhàmáycủacácôngchừngbảymươilămđếntámmươiphầntrămsảnlượngcủachúngtôi.CònchúngtôithìđangnấuluyệnbằngquặngcromUran”.
Đúng,lúcbấygiờ,LiênXôkhôngnhữngxuấtkhẩuquặngsangĐứcmàcònsangcảThụyĐiển,Italia,Mỹ,rồilạiphảimuaferocromcủacácnướcđó.Nhưngkhihainhàmáyhợpkimsắtnữađượcxâydựng(ởZaporojevàởZextafoni)vàonăm1933tiếptheonhàmáyởTseliabinxcơ,thìLiênXôkhôngnhữngđãngừngnhậpkhẩucácloạihợpkimsắtquantrọngnhất,trongđócócảferocrom,màcòncókhảnăngxuấtkhẩucáchợpkimđósangcácnước.Ngànhluyệnkimchấtlượngcaođãthựcsựcungcấpđầyđủcácloạivậtliệucầnthiếtchonềnsảnxuấttrongnước.Năm1963,tạivùngActiubinxcơthuộcKazăcxtanđãtìmthấynhữngthânquặngcromitrấtlớn-đólànguyênliệuchủyếuđểsảnxuấtferocrom.Trongnhữngnămchiếntranh,nhàmáyhợpkimsắtActiubinxcơđãđượcxâydựngtrêncơsởnhữngmỏnày,vàvềsau,nóđãtrởthànhxínghiệplớnnhấtsảnxuấtcromvàferocromđủcácnhãnhiệu.VùngUranrấtgiàuquặngcrom:khôngphảingẫunhiênmàchínhtạiđâyđãtìmthấykhoángvậtmàtừđóVoclanhkhámpháracrom.Nhiềunướckháccũngcónhữngmỏkimloạinày.Trongthờigianmàchiếcxetựhành“Lunakhôt”củaLiênXô“dungoạn”trênmặttrăng,cáckhícụcủanóđãxácđịnhrằng,ởvùngbiểnMưacũngcócrom.NhưngnếuđếnbiểnMưakháxa,thìđếnbiểnĐỏ,cóthểnói,chỉcần“vớitay”làtới.Tạiđây,cáchbờbiểnSudankhôngxa,cácnhàbáchọcPhápđãpháthiệnđượcmộtcáihốđộcđáo,sâutới2.200mét,cònnướcởđộsâunàythìrấtnóng.Cácnhàkhảosátđãdùngquảcầuđosâuđểlặnxuốngvựcnày,nhưngngaysauđóhọđànhphảingoilênvìthànhcủaquảcầunhanhchóngbị“hâmnóng”đến43độC.Nhữngmẫunướclấyđượcởđộsâunàyđãchobiếtrằng,“hố”nàygầnnhưchứađầymộtthứquặnglỏngvànóng:hàmlượngcrom,sắt,vàng,manganvànhiềukimloạikhácđạtđếnmứccaokhácthường.Trongnhữngnămsắptới,rấtcóthểcácchuyêngiasẽkhaithácđượcnhữngthứ“rượuthậpcẩm”gồmcáckimloạinày.Cromitcũngđượcsửdụngrộngrãitrongcôngnghiệpvậtkiệuchịulửa.Gạchmagezitcromit-loạivậtliệuchịulửatuyệtvờiđượcdùngđểxâylớplótlòMactanhvàcácthiếtbịluyệnkimkhác.Vậtliệunàycótínhchịunhiệtcaovàkhôngsợsựthayđổinhiệtđộđộtngộtnhiềulần.Cácnhàhóahọcsửdụngcromitvàoviệcđiềuchếkalibicromatvànatribicromat,cũngnhưcácloạiphèncromđểthuộcda,làmchodabóngđẹpvà
bền.Danhưthếđượcgọilàdacrom,cònủnglàmbằngdaấythìgọilàủngdacrom.Đêmđêm,cácngôisaohồngngọccủađiệnCremlitỏasángtrênbầutrờiMaxcơva.Trongthếgiớicủacácloạiđáquý,hồngngọcđứnghàngthứhaisaukimcương.TheotruyềnthuyếtẤnĐộcổđạithìhồngngọcđượctạonêntừnhữnggiọtmáudocácvịthầnrỏxuống:“Nhữnggiọtmáunặngrơixuốnglòngsông,tậnnhữngchỗnướcsâuđểphảnchiếunhữngcâycọtuyệtđẹp.Rồitừđó,consôngđượcmangtênRavanaganga,vàtừbấygiờ,saukhibiếnthànhhồngngọc,nhữnggiọtmáunàybừngsánglênmỗikhimànđêmbuôngxuống,vớingọnlửathầnkỳrựcsángbêntrong,rồinhữngtialửanàyxuyênquadòngnước...”.Huyềnthoạiphươngđôngcổđạikểvềsựtíchcủahồngngọcnhưvậyđấy.Ngàynay,côngnghệsảnxuấtloạingọcđỏkỳdiệunàyđãtrởnênđơngiảnhơnnhiều,vàcácvịthầnkhôngphảirótmáulinhthiêngcủamìnhnữa:đểlàmrangọcđỏnày,ngườitaphacromoxitvớimộtliềulượngnhấtđịnhvàonhômoxit,nhờvậymànhữngtinhthểhồngngọccómàusắckỳdiệu.Tuynhiên,hồngngọcnhântạosởdĩđượcquýchuộngkhôngphảichỉdomàusắcbênngoàituyệtđẹp:tialazesinhranhờsựgiúpđỡcủahồngngọcquảlàcónănglựctạonênnhữngphéplạ.TựanhưnhữngtiasángthầnkỳdochiếcgươnghyperboloitcủakỹsưGarinvàtrítượngtượngphongphúcủaAlecxâyTonxtôitạora,tialazecóthểcắtmọithứkimloạimộtcáchdễdàngnhưthểchiếckéocắtgiấyvậy,hoặccóthểchọcnhữnglỗrấtnhỏxuyênquakimcương,corunđumvàcácthứ“hạthồđào”rắnchắckhácmàkhônghềengạitrướcđộcứng“nổitiếngtoànthếgiới”củachúng.Cromoxitgiúpcácnhàchếtạomáykéorútngắnđượcrấtnhiềuthờigianchạyràđộngcơ.Thôngthường,côngđoạnnày(đểchocácchitiếtcọxátvớinhaucódịp“làmquen”nhau)kéodàikhálâu,điềuđódĩnhiênlàkhônglàmchonhữngngườisảnxuấtmáykéođượchàilònglắm.Nhưngngườitađãtìmđượccáchthoátkhỏitìnhtrạngđósaukhiđiềuchếđượcmộtchấtphanhiênliệumớicóchứacromoxit.Bíquyếttácdụngcủachấtphanàyrấtđơngiản:khiđốtcháynhiênliệusẽtạonênnhữnghạtcromoxitrấtnhỏcótínhmàimòncao,chúngđọnglạitrênthànhtrongcủaxilanhvàtrêncácbềmặtchịumasátnênsẽnhanhchóngmàinhẵncácchitiết,làmchochúngvừakhítvớinhau.Kếthợpvớiloạichấtbôitrơnmới,chấtphanàychophépgiảmthờigianchạyràđược30lần.Cáchđâychưalâulắm,cromoxitđãcóthêmmộtnghềmớirấtthúvị:dùng
đểsảnxuấtbăngghiâm.Lớplàmviệccủabăngghiâmkhôngchứasắtoxitnhưvẫnthườngthấymàchứacromoxit.Sựthaythếnhưvậyđãđemlạikếtquảrấttốt:mậtđộghitănglên,chấtlượngâmthanhtốthơnvàbănglàmviệcđángtincậyhơn.Sảnphẩmmớinàyđãđượcưutiên“đăngkýcưtrú”trongcácbộnhớcủamáytínhđiệntử.Cácvậtliệulàmảnhvàdượcphẩm,cácchấtxúctácdùngchocácquátrìnhhóahọcvàcáclớpmạkimloại-đâuđâucromcũngtỏrarấtđượcviệc.Cólẽcầnphảikểtỉmỉhơnvềcáclớpmạcrom.Từlâungườitađãnhậnthấyrằng,cromkhôngnhữngcóđộcứngcao(vềmặtnàythìkhôngcókimloạinàocạnhtranhnổi),màcònchốnglạiđượcsựoxihóatrongkhôngkhívàkhôngtươngtácvớicácaxit.Dùngphươngphápđiệnphân,ngườitađãthửmạmộtlớpmỏngkimloạinàylênbềmặtcácsảnphẩmlàmbằngcácthứvậtliệukhácđểgiữchochúngkhỏibịănmòn,khỏibịxâyxát,cũngnhưnhững“chấnthương”khác.Tuynhiên,lớpmạcromtỏrarấtxốp,dễbongravàkhôngđápứngđượcnhữnghyvọngmàmọingườimongđợi.Trongsuốtgầnbaphầntưthếkỷ,cácnhàbáchọcđã“đauđầu”vềvấnđềmạcromvàmãiđếnnhữngnăm20củathếkỷnày,họmớigiảiquyếtđược.Sởdĩthấtbạilàdochấtđiệnphânđượcsửdụngởđâychứacromhóatrịbalàthứcromkhôngthểtạonênchấtmạcóchấtlượngcầnthiết.Còn“ngườianhem”hóatrịsáucủanóthìlạiđảmđươngnổinhiệmvụnày.Kểtừđó,ngườitabắtđầusựdụngaxitcromic(trongđó,cromcóhóatrịsáu)làmchấtđiệnphân.Bềdàycủacáclớpmạcóthểđạtđến1milimet(chẳnghạn,trênmộtsốchitiếtbênngoàicủaôtô,môtô,xeđạp).Songcũngcókhilớpmạcromđượcsửdụngvàomụcđíchtrangtrí:đểmạđồnghồ,taynắmcửavàcácđồvậtkháckhôngnằmtrongvùngnguyhiểm.Trongnhữngtrườnghợpnhưvậy,chỉcầnmạnhữnglớpcromcựcmỏng(0,0002-0,0005milimet).CácnhàhóahọcLitvađãđềxuấtphươngpháptạonênbộ“áogiáp”nhiềulớpchocácchitiếtquantrọngđặcbiệt.Lớpngoàicùngmỏngnhấtcủa“áogiáp”nàylàcrom(dướikínhhiểnvi,bềmặtcủatầngmạnàyquảthậthaohaogiốngáogiáp):trongquátrìnhlàmviệc,đâylàlớpđầutiêntiếpxúcvớilửa,nhưngphảiquanhiềunăm,crommớibịoxihóa.Trongthờigianấy,chitiếtđócứviệcgánhváccôngviệchệtrọngcủamình.Chođếngầnđây,ngườitamớichỉmạcromchocácchitiếtkimloại.Nhưnghiệnnay,cácnhàbáchọcđãbiếtcáchtạonênlớpvỏcromngaycảtrêncác
sảnphẩmbằngchấtdẻo.Polistirolen-mộtloạichấtdẻorấtquenthuộcvàđãkinhquanhiềuthửthách,nếuđượcmạcromthìsẽbềnvữnghơnvàkhôngsợnhữngkẻthùmuônthủacủacácvậtliệukếtcấunhưsựmàimòn,sựuốnvàsựvađập.Lẽđươngnhiên,thờihạnsửdụngcácchitiếtlàmbằngvậtliệunàysẽtănglên.Lớpvỏcromthậmchícòncóíchcholoạivậtliệumẫumựcvềđộcứnglàkimcương.Sởdĩnhưvậylàvìkhôngphảitấtcảkimcươngkhaithácđượcđềucóthểdùngđểchếtạodụngcụcắtgọt:thôngthường,kimcươngthiênnhiêncórấtnhiềuvếtnứtcựcnhỏlàmchonókhôngthểdùngđểgắnlêndụngcụcắtgọthoặcmũikhoan,vìthứdụngcụnhưvậyhễchạmvàokimloạihoặcđácứngthìkimcươngliềnvỡratừngmảnhnhỏ.Ngoàira,cáctinhthểkimcươngthiênnhiênthườngkhôngbámchặtvàothândụngcụcắtgọt.Đểkhắcphụcnhượcđiểmnày,cácnhàbáchọcđãđềnghịbọckimcươngbằngmộtmàngcrommỏngvừabámchắcvàovớikimcươngvừabámchắcvàovớichỗgắnbằngđồng.Kimcươngđượcbọcbằngcromđãtrảiquanhiềucuộcthửnghiệm.Vậykếtquảrasao?Kimcươngbámchặtvàodụngcụcắtgọt,cònthờihạnsửdụngcủamộttinhthểthìtănglênvàilần.Khixemxétmộttinhthểnhưvậydướikínhhiểnvithìởmộtmặt,ngườitađãtìmthấymộtkẽnứtkhásâuđãđượcgắnlạibằnglớpmàngcrombaobọckimcương.Hóaralàsaukhikếthợpvớicácnguyêntửcacboncủakimcương,cácnguyêntửcromđãtạoranhữngnguyêntửcromcacbuacứngtrênbềmặtkimcương,ngoàira,cromcònxâmnhậpvàokẽnứtcóthànhcũngđượcbaophủbằngmộtlớpcromcacbua.Cònlớpcromnguyênchấtsátvớichỗgắnthìtạothànhhợpkimvớiđồng,nhờvậynênkimcươngđượcgắnchắcvớidụngcụcắtgọt.Tómlại,nhờcócrommàcùngmộtlúcgiảiquyếtđượchaiviệc:dụngcụcắtgọttrởnênbềnhơn,cònkimcươngthìtrởnênbềnhơn...kimcương.Năm1974,cácnhàkhoahọccủaViệnliênhợpnghiêncứuhạtnhântạiĐupnađãthuđượcmộtđồngvịcủanguyêntốsiêuuranicósốthứtựlà106.Phảnứngtổnghợphạtnhâncókếtquảmỹmãnnàyđãdiễnranhờsựbắnphámụctiêuchìbằngnhữngioncromcaotốc.Chìthìđãnhiềulầnđượcdùnglàmmụctiêutrongcáccuộcbắnphátươngtự,còncromthìđượcchọntheonhữngtínhtoánsốhọcđơnthuần:24protoncủahạtnhânnguyêntửcromcộngvới82protoncủahạtnhânnguyêntửchìsẽtạothànhconsố106cầnthiếtkhicáchạtnhânnàyhòanhậpvàonhau.Mặcdầuđồngvịcủanguyêntốnàychỉsốngvẻnvẹnvàiphầnngàngiây,nhưngcáckhícụrất
nhạyđãghinhậnđượcsựrađờicủamộtnguyêntốsiêuuranimới....Trướckhikếtthúccâuchuyệnvềcrom,chúngtahãytrởlạivớihồikýcủaV.X.Emelianôp.Năm1967,ôngđãviết:“Hainămtrướcđây,tôiđượcbiếtmộttinkhiếntôixúcđộngsâusắc,nhưngtiếcthay,ởnướcta,tinđókhôngđượcaichúýđến.ChúngtađãbánmộtmẻferocromchonướcAnh-mộtnướcmàđốivớichúngta,luônluônlàbiểutượngcủasựtiếnbộkỹthuật.VậymàbâygiờnướcAnhlạimuaferocromcủachúngta!NgườiAnhhiểurõcáimàhọmua”.
Bạnđườngmuônthủacủasắt
MnNếubạnđãđitàuđiệnngầmMaxcơvathìhẳnphảichúýđếnmộttrongnhữnggađẹpnhấtcủanó-gaMaiacôpxki.Cáccộttrụcủacungđiệnngầmnàyđượctrangđiểmnhữngđườngviềnthanhtúbằnghồngthạch(rođonit)-mộtkhoángvậtchứamangan.Màuhồngdịudàng(rođontheotiếngHyLạpcónghĩalàhoahồng)vàtínhdễgiacôngđãlàmcholoạiđánàytrởthànhvậtliệutrangtrívàốptườngtuyệtđẹp.NhữngsảnphẩmbằnghồngthạchđangđượccấtgiữtạiBảotàngErmitagiơ,trongđạigiáođườngPetropaplôpxcơvànhiềunhàbảotàngkhácởLiênXô.ỞUrancórấtnhiềuvỉahồngthạchrấtlớn,vàngườitađãtìmthấymộttảngnặng47tấn.KhôngcómộtnơinàokháctrêntráiđấtcónhữngkhốihồngthạchlớnnhưởUran.QuảlàhồngthạchcủaUrancóvẻđẹpmàkhôngloạiđánàosánhkịp.Tuythế,khoángvậtcôngnghiệpchủyếuchứamanganlạikhôngphảilàhồngthạch,màlàhuyềnthạch(piroluzit)-đólàmanganoxit.Từthờixaxưa,conngườiđãbiếtđếnthứkhoángvậtmàuđennày.NgaytừthếkỷI,PliniBố-nhàviếtsửkiêmnhàvạnvậthọcLaMãcổđại(đãtửnạntrongtrậnphuntràocủanúilửaVezuvinăm79saucôngnguyên)đãnóiđếnkhảnăngkỳdiệucủathứbộtđen(piroluzitnghiềnnhỏ)làmchothủytinhtrởnêntrongsuốt.Vềsau,thờitrungcổ,nhàbáchọckiêmkỹsưngườiItalialàVannochoBiringucho(VannuccioBiriguccio)(1480-1539)đãviếttrongtácphẩmbáchkhoacủamìnhvềngànhmỏvàluyệnkimnhanđề“Hỏathuậthọc”,xuấtbảnnăm1540:“...piroluzitcómàunâuthẫm;...nếuthêmvàonónhữngchấtcódạngthủytinhthìnónhuộmcácchấtnàythànhmàutímrấtđẹp.Nhữngngườinấuthủytinhlãoluyệnđãdùngnóđểnhuộmthủytinhthànhmàutímđẹptuyệttrần:nhữngngườithợgốmlànhnghềcũngdùngnóđểvẽlênnhữngđườngvânhoatímtrênbátđĩa.Ngoàira,piroluzitcòncómộttínhchấtđặcbiệt:khinấuchảyvớithủytinhlỏng,nólàmchothủytinhtrongsạchvàbiếntừmàulụchoặcmàuvàngthànhmàutrắng”.Mãivềsau,têngọi“piroluzit”mớiđượcđặtchokhoángvậtnày,cònởthờibấygiờ,vìnócókhảnănglàmchothủytinhmấtmàu,nênngườitagọinólà
“xàphòngchothủytinh”hay“mangan”(theotiếngHyLạp“manganese”nghĩalàlàmsạch).Nócòncómộttênkhácnữalà“mageziđen”,bởivì,từthờicổxưa,ngườitakhaithácpiroluzitởtiểuÁ,gầnthànhphốMangnesia;xinnóithêmrằng“magezitrắng”hoặc“magezianba”tứclàmagieoxit,cũngđượckhaithácởđó.LịchsửhóahọcđãcoinhàhóahọcThụyĐiểnIuhanGotlipHan(JuhanGotlibGahn)làngườipháthiệnramanganvớitưcáchlàmộtkimloại(năm1774).Tuynhiên,cócơsởđểchorằng,IgnatiGotfritCaim(IgnatiusGotfridKaim)-ngườiđãtừngmôtảmangantrongbảnluậnvăncủamìnhxuấtbảnởViênvàonăm1770,làngườiđầutiênnhậnđượcnhữnghạtmangankimloại.Caimđãkhôngtiếnhànhcáccuộckhảocứuđếncùng,vìthếmàđasốcácnhàhóahọcthờiđókhôngbiếtđếncáccôngtrìnhnàycủaông.Mặcdầuvậy,trongmộtcuốntừđiểnhóahọc,phátminhcủaCaimđãđượcnhắcđến:“Khiđốtnóngnhữnghỗnhợpgồmmộtphầnpiroluzitdạngbộtvàhaiphầnmộtchấttrợdungmàuđen,Caimđãthunhậnđượcmộtthứkimloạigiòncómàutrắngxanhởdạngtinhthểvớivôsốcácmặtlấplánhcóhìnhdạngkhácnhau,màmặtgãycủanóthìóngánhđủmọimàutừxanhđếnvàng”.NhàbáchọcThụyĐiểnTorbernBergmanđãlàmnhữngthínghiệmtiếptheođểtìmhiểuvềmangan.Ôngviết:“Khoángvậtmàngườitagọilàmageziđenlàmộtthứđấtmới,khôngnênnhầmlẫnvớivôinung,cũngkhôngnênlẫnlộnvớimagezianba”.Nhưngôngcũngkhôngtáchđượcmanganrakhỏipiroluzit.CarlVinhemSelơ(KarlWilhelmScheele)-mộtnhàhóahọcThụyĐiểnnổitiếng,bạncủaBergman,đãtiếptụcnghiêncứukhoángvậtnày.Đầunăm1774,ôngđãtrìnhbàytrướcViệnhànlâmkhoahọcThụyĐiểnmộtbảnbáocáovềpiroluzitvàcáctínhchấtcủanó,trongđóôngđãthôngbáovềviệcôngpháthiệnrakhíclo.Selơđãkhẳngđịnhrằng,trongthànhphầncủapiroluzitcòncómộtnguyêntốnữa,kháchẳnvớicácnguyêntốngườitađãbiếtthờibấygiờ.Nhưngôngcũngkhôngthuđượcnguyêntốnày.ViệcmàBergmanvàSelơkhôngthểlàmđượcthìHanđãhoànthành.Tháng5năm1774,SelơđãgửichoHanmộtítpiroluzitđãtinhlọccùngvớimấydòngchữnhưsau:“Tôinónglòngmongđợitintứcvềviệcpiroluzitthuầnkhiếtnàysẽdẫnđếnkếtquảgìsaukhianhchonóvào“hỏangục”củamình,vàtôihyvọngrằng,anhsẽgửichotôimộthạtkimloạinhỏcàngnhanhcàngtốt”.
Hanvốnnổitiếnggiữacácnhàhóahọcvớitưcáchmộtnhàthựcnghiệmđiêuluyện,nhấtlàkhicôngviệcliênquanđếncácthínghiệmvềluyệnkim.Trongchiếcnồinungmàthànhbêntrongcủanóđượcphủmộtlớpbụiướt,ôngbỏvàomộthỗnhợpgồmpiroluzittánnhỏvàdầu,cònbêntrênthìphủbộtthangỗ.Bâygiờđếnlượt“hỏangục”ratay.Saukhinungrấtnónghỗnhợpnàymộtgiờthìpháthiệnđượcmộthạttrongnồinung.ChínhhạtnàyđãlàmchoHannổidanhtrênthếgiới,còngiađìnhcáckimloạithìcóthêmmộtthànhviênmới-đólàmangan.Tuynhiên,nguyêntốnàykhôngđượcxếpvàohàngcáckimloạingay.SởdĩnhưvậylàvìhồicuốithếkỷXVIIIvẫncònvăngvẳngdưâmnhữngquanniệmcổxưacủacácnhàgiảkimthuật,màthựcchấtcủachúngchungquylạilàmộtđịnhđềrõràngvàngắngọn:“Cóbảykimloạitạonênthếgiới,ứngvớibảyhànhtinh”.Hồiđó,sốkimloạimàconngườibiếtđếncũngbằngđúngbảythiênthể“đanghoạtđộng”(mặttrời,mặttrăng,vànămhànhtinhkhôngkểtráiđất).Hẳnlàmọiviệcsẽrấttốtđẹpnếunhưkhôngcóthêmkimloạinàonữa;cònnếuxuấthiệnnhữnghànhtinhmớithìmọiviệcsẽtồitệhơnhẳn(mãiđếnnăm1781mớipháthiệnrahànhtinhtiếptheocủahệmặttrời).Đểcholýthuyếthoànchỉnhấykhôngbịméomódosựthiếuhụtcácthiênthể,mộtloạtnguyêntốmớiđượckhámphácó“rắptâm”giànhvaitròkimloạiđãbịliệtvàohàng“nửakimloại”.Thuậtngữnàyđãđượclưulạitrongkhoahọccảsaunàynữa,khimàngườitađãbiếtrõrằng,thiênvănhọcvàhóahọckhôngbịràngbuộcvớinhaubởinhữngmốidâybềnchặtđếnmứcnhưcácnhàgiảkimthuậtđãnghĩ.Trongmộtthờigiandài,nhiềunhàbáchọcđãdùngthuậtngữ“nửakimloại”đểgọinhữngchấtcómậtđộ,màusắcvàvẻbềngoàitỏragiốngkimloại,nhưngkhôngcótínhdẻocaolàthuộctínhvốncóởvàng,bạc,đồng,sắt,chì,thiếc-nhữngnguyêntốmà“thànhdanh”kimloạicủachúnglàđiềukhôngcònphảinghingờgìnữa.Chẳnghạn,ngườitađãliệtthủyngân,antimon,bitmut,kẽm,cobanvàohàng“nửakimloại”.Mộttrongnhữngnguyêntốcuốicùngkhôngđượcliệtvàohàngkimloạilàmangan.Thếlàcuốitháng6năm1774,tứclàchẳngbaolâusaukhikhámpháranguyêntốnày,SelơđãgửichoHanmộtbứcthư,trongđóôngcảmơnHanđãgửichohạtmanganvàchiasẻýnghĩcủamình:“...tôichorằngcáiviênmàanhthuđượctừpiroluzitlàmộtthứnửakimloạikháchẳnvớicácnửakimloạiđãbiếttừtrướcvàcómốiquanhệgầngũivớisắt”.Nhưngdầndần,cácnhàhóahọcđãtừbỏcáithuậtngữkhámơhồấy,vàmanganxứngđángđượcchiếmgiữ
mộtvịtrítrongdãycáckimloại.ỞnướcNgatrongmấychụcnămđầuthếkỷXIX,ngườitađãbắtđầuthuđượcmangandướidạnghợpkimvớisắt,tứclàferomangan.Năm1825,“Tạpchímỏ”đãnóiđếnviệcsửdụngmanganđểluyệnthép.Kểtừlúcđó,sốphậncủanguyêntốnàygắnbóchặtchẽvớingànhluyệnkimlàngànhmàhiệnnaytiêuthụchủyếuquặngmangan.Trongtácphẩmnổitiếng“Bànvềthépbulat”(thépbulatlàloạithépcacboncócấutrúcđặcbiệt,cóvânhoatrênbềmặt,cóđộcứngvàđộđànhồicao,dùngđểlàmbảokiếmrấtsắc.ỞTâyÂu,ngườitagọilàthépĐamat(Damascussteel,hoặcacierđeDamas)vìnóđượcdùngởXyrirấtsớm(N.D.))xuấtbảnnăm1841,nhàluyệnkimlỗilạcngườiNgalàP.P.Anoxôpđãmôtảcácloạithépcóhàmlượngmangankhácnhau.Đểđưamanganvàothép,Anoxôpđãdùngferomanganmàôngthuđượctrongnồinung.Từnăm1876,cáclòcaotạivùnghạlưusôngTaghinđãbắtđầunấuluyệnferomangantheophươngthứccôngnghiệp.Năm1882đãtrởthànhmộtcáimốctronglịchsửcủamangan,khimànhàluyệnkimngườiAnhtênlàRôbeHatfin(RobertHadfield)nấuluyệnthépvớihàmlượngmangancao(gần13%).Từnăm1878Hatfinđãbắttayvàonghiêncứucáchợpkimcủasắtvớicácnguyêntốkhác,đặcbiệtlàvớimangan.Sauđóbốnnăm,nhàluyệnkimtrẻtuổicủaxứSepfinnàyđãghitrongnhậtkýcủamìnhnhưsau:“Tôiđãbắtđầunhữngthínghiệmnàyvìquantâmđếnviệcsảnxuấtmộtloạithépvừacứng,đồngthờilạivừadai.Cácthínghiệmđãdẫnđếnmộtkếtquảđángchúý,rấtquantrọngvàđủsứclàmthayđổicácquanđiểmhiệnhànhcủacácnhàluyệnkimđốivớicáchợpkimcủasắt”.Năm1883,HatfinđãđượccấpbằngphátminhđầutiêncủanướcAnhvềthépmangansảnxuấtbằngcáchphaferomangangiàumanganvàosắt.Trongnhữngnămtiếptheo,Hatfintiếptụcnghiêncứunhữngvấnđềliênquanvớithépmangan.Năm1883,cáctácphẩmcủaông“Bànvềmanganvàviệcsửdụngnótrongngànhluyệnkim”,“Bànvềmộtsốtínhchấtmớipháthiệnđượccủasắtvàmangan”và“bànvềthépmangan”đãrađời.Cáccôngtrìnhnghiêncứunàyđãchobiếtrằng,nếuđượctôitrongnướcthìloạithépmangannàycóthêmnhữngtínhchấtmới,rấtbổích.Hatfincònnhậnđượchàngloạtbằngphátminhnữaliênquanvớiviệcnhiệtluyệnthépmangan,vàđếnnăm1901thìôngđượctraobằngphátminhvềkếtcấucủalòdùngđể
nungthépmangantrướckhitôi,ThépcủaHatfinđãnhanhchóngđượccácnhàluyệnkimvàcácnhàchếtạomáythừanhận.Nhờcótínhchịumòncaonênngườitađãbắtđầusửdụngnóđểchếtạocácchitiếtbịmàimòndướiáplựcriêngkhálớntrongquátrìnhvậnhành,nhưghighépray,hàmmáynghiền,bitrongcácmáynghiềnbi,mắtxíanđãthuhútngaysựchúýcủagiớiquânsựvàcácnhàcôngnghiệpvìhọhiểuđượcrằng,cóthểsửdụngnhữngtínhchấtđặcbiệtcủanóvàocácmụcđíchhoàntoànkhôngvôhại.Ngaytrongnhữngnămnộichiến,cácthủythủvàchiếnsĩHồngquânchiếnđấuởphươngbắcchốngbọncanthiệpđãcódịplàmquenvớinhữngquảmìnkhácthườngmàthậmchíkhôngcầnchạmphải,chúngcũnglàmnổtungcáctàuvớtmìncủaphânhạmđộiXeverotvinxcơ.Khinhữngngườithợlặnkéolênvàvôhiệuhóađượcmộttrongnhững“đồchơithâmhiểm”đó,thìmớibiếtrằng,nólàmộtquảmìntừtínhvàcónguyêntắchoạtđộngnhưsau:khichiếctàuđitớigầnquảmìnvàvỏthépcủatàunằmtrongphạmvicácđườngsứctừtrườngcủamìn,thìcơcấukíchnổsẽlàmviệcvàcontàusẽbịđánhđắm.Trướcchiếntranhthếgiớihai,ởnướcĐứcphátxít,việcsảnxuấtcácloạithépcobanlàmvậtliệuđểchếtạomìntừtínhđãtănglênrõrệt.NhưbộmáytuyêntruyềncủaGơben(Goebbells)đãkhẳngđịnh,vềđộchínhxác,độnhạyvàđộphảnứng,thìmìncủaĐức“hơnhẳnhệthầnkinhcủanhiềuloàisinhvậtcấpcaodothượngđếsángtaonên”.Màthậtvậy,khiquânĐứctừtrênmáybaythảmìnxuốngbờbiểnnướcAnh,xuốngcửasôngTemzavàcácsôngquantrọngkhác,thìmìntừtínhđãgâythiệthạilớnchohạmđộiAnh.Song“Vỏquýtdàyđãcómóngtaynhọn”:khoảnghaituầnlễsaukhinướcĐứccủaHitlebộiướctấncôngLiênXô,cácchuyêngiaquânsựXô-viếtđãtháogỡđượcquảmìntừtínhcủaĐứcđầutiênởvùngOchacop.Trongthờikỳchiếntranh,mộtsựtìnhcờđãxảyratạimộtmỏquặngởvùngUran.Trongmộtbãithảicũcủamộtnhàmáytuyểnkhoángtừngnhiềunămchếbiếnquặngđồng,ngườitađãpháthiệnracobanmàtừtrướctớigiờchưaaingờtới.Trongmộtthờigianngắnđãhoànchỉnhxongcôngnghệtáchcobanvàngaysauđó,côngnghiệpquânsựđãnhậnđượcthứkimloạirấtquýbáulấytừđấtđá“bỏđi”.Trongnhữngnămchiếntranh,ngườitađãbắtđầusửdụngcobanđểsảnxuấtcácloạithépvàhợpkimbềnnhiệtdùngđểchếtạocácchitiếtcủađộngcơ
máybay,tênlửa,nồihơicaoáp,cánhquạtcủamáynénkhíkiểutuabinvàtuabinkhí.Chẳnghạn,hợpkimvitalichứađến65%cobanlàmộttrongnhữnghợpkimnhưvậy.Cácchuyêngiavềkỹthuậtvũtrụcũngchúýđếnkimloạinàyvàkhôngphảilàkhôngcócăncứkhihọnóirằng,cobanrấthợpvớilĩnhvựckỹthuậtnày,bởivìcáchợpkimcủacobanchốngchọivớitảitrọngvađậptốthơncáchợpkimcủanikenmàlâunayvẫnđượcsửdụngrộngrãitrongngànhchếtạotênlửa.Mặcdầucobanđắttiền,nhưngcũngcónhữnglĩnhvựcmàtrongđónóthaythếrấttốtthứkimloạicònđắthơnnữa-đólàplatinmàsảnlượngkhaithácđượchàngnămchỉđủchấtgọnlênmộtchuyếnxeôtôvậntải.Cácanôtkhônghòatanđượcsửdụngtrongkỹthuậtmạđiện;cácanôtnàykhôngđượcphảnứngvớidungdịchtrongbểmạđiện.Platinlàvậtliệurấtthíchhợpchomụcđíchnày,nhưnganôtplatinlạirấtđắttiền.Từlâu,cácnhàbáchọcđãđểtâmsuynghĩđếnviệcthaythếplatinbằngcáckimloạirẻtiềnhơn.Saunhiềucuộctìmtòiđầycôngphu,họđãxácđịnhđượcthànhphầncủamộtthứhợpkimchẳngnhữngkhôngthuakémplatin,màcònhơnhẳnplatinvềkhảnăngchốngcácaxitđậmđặc.Tronghợpkimđó,cobanchiếmđến75%.Trongnhiềutrườnghợp,cobancònliênkếtvớiplatin.Chẳnghạn,mộthãngcủaAnhđãchếtạođượchợpkimtừtínhgồmhaikimloạinày-đólàplatinax:hợpkimnàycótínhchấtănmònrấtcao,đồngthờilạidễgiacôngcơhọc.Từhợpkimấy,ngườitachếtạocácchitiếttừtínhtíhonchođồnghồđiệntử,chomáyđiếcvàcácbộphậncảmbiếnkhácnhau.Ngườitacònbiếtnhữnghợpkimtừtínhkhácnữacủacoban:comonvàvicaloi,annicovàmagnico,pecmenđuavàpecminva.Quasựviệcsauđâytừngđượcnóiđếntrongsáchbáo,tacóthểphánxétvềkhảnăngtừtínhcủahợpkimannico:trongnhữngnăm50,nhờmộtthanhnamchâmvĩnhcửulàmbằnghợpkimnày,ngườitađãhútđượcmộtcáiđinhrakhỏiphếquảncủamộtembé,nhờvậymàđãcứuđượctínhmạngemnày.Cònnhữngthanhnamchâmvĩnhcửumạnhnhấtthìđượcchếtạotừcáchợpchấtcủacobanvớimộtsốnguyêntốđấthiếm,chẳnghạn,vớisamari.Đểtáchhaimảnhnamchâmlàmbằngvậtliệunàycókíchthướcnhỏhơnbaodiêmthìphảidùngđếnsứccủamộtlựcsĩcửtạnặngtậpluyện.Hợpkimcoban–cromlàvậtliệutuyệtvờiđểlàmcốtrănggiả.Nóbềnhơnvàng(thứkimloạithườngđượcdùngvàoviệcnày)vàrẻhơnvàngrấtnhiều
lần.Trongyhọc,cobancòncómộtcôngdụngkhácnữa;nólàmộtthànhphầnquantrọngcủavitaminB12làthứvitaminthúcđẩysựtạothànhhồnghuyếtcầu.Vìcócônglaosángtạorathứthuốccônghiệunàyđểchốngbệnhthiếumáu,nênbàĐorotiCroufut–Hotkin(DorothyCrowfootHodgkin)–nhàhoáhọcvàsinhhoáhọcngườiAnh,đãđượctraotặnggiảithưởngNobenvàonăm1964.Ngaytừthờicổ,cácsảnphẩmsứtuyệtmỹvớiđủmọimàusắckhácnhauđượcsảnxuấtởTrungHoađãnổitiếngkhắpthếgiới.Cáchợpchấtcủacobantạochochúngmàuxanhdatrời.Chođếnhiệnnay,nguyêntốnàyvẫnkhôngtừgiãđồsứ-nócómặttrongcácchấtmensứmàuxanhnướcbiển.CòncácchuyêngiavềđồgốmởGruziathìlàmđượcloạiđồsứcómàuđenrấtđẹp;màuđennàyđượctạonênbằngcáchcholoạiđánúilửaanđêzittươngtácvớicobanoxittrongquátrìnhnung.Từđầuđếngiờ,chúngtamớichỉnghenóiđếncobanthôngthường,nhưngkểtừnăm1934,khimàcácnhàbáchọcPhápFređericvàIrenJôlioQuyrikhámphárahiệntượngphóngxạnhântạo,thìkhoahọcvàkỹthuậtđãbắtđầutỏrõmốiquantâmđặcbiệtđốivớicácđồngvịphóngxạcủacácnguyêntốkhácnhau,trongđócócảcoban.Trongsốmườihaiđồngvịphóngxạcủakimloạinàythìcoban-60đượcsửdụngrộngrãinhấttrongthựctiễn.Cáctiaphóngxạcủanócókhảnăngđâmxuyênrấtcao.Vềcôngsuấtphóngxạthì17gamcobanphóngxạtươngđươngvới1kilôgamrađi-nguồnphóngxạthiênnhiênmạnhnhất.Bởivậy,khiđiềuchế,bảoquảnvàvậnchuyểnđồngvịnàycũngnhưmọiđồngvịphóngxạkhác,phảituânthủđầyđủnhữngnguyêntắcnghiêmngặtnhấtcủakỹthuậtantoàn,phảiápdụngmọibiệnphápcầnthiếtđểbảovệchắcchắnchoconngườikhỏinhữngtiatửvong.Saukhicobankimloạithôngthườngbiếnthànhcobanphóngxạtronglòphảnứnghạtnhân,ngườitaliềnnhốtnó,tựanhưnhốtvịthầntrongtruyệncổtích,vàonhữngbìnhchứađặcbiệt,cóhìnhdánggiốngnhưbìnhđựngsữa.Trongcácbìnhchứanhưvậy,coban-60cómộtlớpchìbọcbênngoàiđượcvậnchuyểnđếnnơicầndùngtrênnhữngxechuyêndụng.Chẳngmayxebấtngờgặptainạn,bìnhchứacóthểbịvỡ,liệulúcđóampunđựngcobanđặttrongbìnhchứacóđedọatínhmạngconngườihaykhông?Không,điềuđósẽkhôngxảyra.Dĩnhiên,khôngmộtôtônàocóthểhoàntoàntránh
đượctainạndọcđường,nhưngtrongtrườnghợpnày,thậmchínếutainạnxảyrathìbìnhchứacobanvẫnnguyênvẹnvàkhônggâyđộchạigì.Vìtrướckhitrởthànhbìnhđựngđồngvịphóngxạ,cácbìnhnàyđãtrảiquacáccuộcthínghiệmrấtnghiêmngặt.Chúngđượcnémtừđộcaonămmétxuốngnềnbêtông,rồiđượcđặttrongcácbuồngnhiệtvànhiềuthửnghiệmkhácnữa.Chỉsauđó,chúngmớiđượcphépnhậnvào“bụngmình”mộtampunnhỏxíuchứachấtphóngxạ.Tấtcảnhữngbiệnphápphòngngừanhưvậythựcsựlàmchocôngviệccủanhữngngườiliênquanvớicácnguồnbứcxạhạtnhântrởnênantoàn.Cobanphóngxạcórấtnhiều“nghề”.Chẳnghạn,phépdòkhuyếttậtbằngtiagamađượcứngdụngrấtrộngrãitrongcôngnghiệp.Đâylàphươngphápkiểmtrachấtlượngsảnphẩmbằngcáchchiếutiagamavàođểsoi,cònnguồnphátratianàylàđồngvịcoban-60.Phươngphápkiểmtranàychophéppháthiệndễdàngcácvếtnứt,lỗhổng,lỗrònhữngkhuyếttậtkhácbêntrongcácvậtđúclớn,cácmốihàn,khâunốivàcácchitiếtnằmởnhữngchỗkhótiếpcậntrựctiếpnhờmộtkhícụgọnnhẹvàkhôngđắttiềnlắm.Bởivìtiagamadonguồnphátrađềuđặnvềmọiphía,nênphươngphápnàychophépkiểmtranhiềuvậtcùngmộtlúc,cònđốivớicácsảnphẩmhìnhtrụthìkiểmtrađượcngaymộtlúckhắptoànchuvi.NhờcótiagamanênđãđượcgiảiquyếtđượcvấnđềvềchiếcmặtnạcủafaraonTutankhamenmàtừlâucácnhàAiCậphọcquantâm.Mộtsốnhàbáchọckhẳngđịnhrằng,nóđượclàmtừmộtcụcvàngnguyênvẹn,còncácnhàbáchọckhácthìchorằng,nóđượclắpghéptừnhữngphầnriêngbiệt.Ngườitađãquyếtđịnhnhờsựgiúpsứccủa“đạibác”coban-đólàmộtkhícụđặcbiệtđược“nạpđạn”bằngđồngvịcoban-60.Thìrachiếcmặtnạnàyquảthậtgồmmộtsốchitiết,nhưngđượclắpghépvớinhaucẩnthậnđếnnỗihoàntoànkhôngthểnhậnthấynhữngđườngtiếpgiáp.Cobanphóngxạđượcsửdụngđểkiểmtravàđiềuchỉnhmứckimloạinóngchảytronglònung,mứcphốiliệutronglòcaovàtrongcácphễutiếpliệu,đểduytrìmứcthéplỏngtrongbểkếttinhcủacácthiếtbịrótliêntục.Dụngcụđođộdàybằngtiagamachophépxácđịnhnhanhchóngvàrấtchínhxácđộdàycủavỏbọcthântàuthủy,thànhống,thànhnồihơivàcácsảnphẩmkháctrongtrườnghợpkhôngthểtiếpcậnđượcbềmặtbêntrongcủachúngnênvìthếmàcácdụngcuthôngthườngđềubấtlực.
Đểnghiêncứucácquátrìnhcôngnghệvàkhảosátđiềukiệnlàmviệccủacácthiếtbịkhácnhau,ngườitasửdụngcáigọilàcác“nguyêntửđánhdấu”,tứclànhữngđồngvịphóngxạcủanhiềunguyêntố,trongđócócoban.LiênXôđãxâydựngxonglòphảnứnghóahọcphóngxạđầutiêntrênthếgiới,trongđó,cũngchínhđồngvịcoban-60đượcdùnglàmnguồntiagama.Bêncạnhcácphươngpháphiệnđạikhácđểtácđộngđếncácchấtkhácnhau,chẳnghạnnhưáplựcsiêucaovàsiêuâm,bứcxạlazevàxửlýbằngplasma,phươngphápchiếutiaphóngxạđượcápdụngrộngrãitrongcôngnghiệpvìnólàmchotínhchấtcủanhiềuloạivậtliệuđượccảithiệnmộtcáchđángkể.Thídụ,lốpôtôđượclưuhóabằngtiaphóngxạcótuổithọcaohơn10-15%sovớilốpbìnhthường,cònnếusợidùngđểdệtvảimayquầnáohọcsinhmàđược“cấy”cácphântửpolistirolennhờtiaphóngxạthìvảisẽbềngấphailần.Ngaycảcácthứđáquýsaukhitrảiquacác“thủthuậtphóngxạ”cũngtrởnênđẹphơn.Chẳnghạn,dướitácđộngcủanơtronnhanh,kimcươngsẽcómàuxanhdatrời,cònnơtronchậmsẽlàmchokimcươngcómàuxanhlục,tiacoban-60lạilàmchokimcươngcómàuxanhlụcphớtlamdịudàng.Cobanphóngxạcònlàmviệctrêncảđồngruộng,nơimànóđượcsửdụngđểkhảosátđộẩmcủađất,đểxácđịnhtrữlượngnướctrongthảmtuyết,đểchiếutiaphóngxạvàohạtgiốngtrướckhigieovàdùngvàonhiềumụcđíchkhácnữa.CácnhàbáchọcPhápđãcómộtphátminhrấtlýthú.Họđãxácđịnhđượcrằng,cobanphóngxạcóthểdùnglàm...“mồi”chosấmsétrấttốt.Nếuphathêmmộtlượngnhỏđồngvịcoban-60vàocầnthulôithìbứcxạgamasẽlàmchokhôngkhíxungquanhđóbịionhóaởmứcđộđángkể.Nhữngđợtphóngđiệnphátsinhtrongkhíquyểngiữacơngiôngtốsẽbịhútvàocộtthulôicóchấtphóngxạ,tựanhưmạtsắtbịhútvàothanhnamchâm.Phátminhmớimẻnàygiúpta“thulượm”sấmséttrongvòngbánkínhvàitrămmét.Đểkếtluận,chúngtasẽnghekểvềmộtnghềnữa,cólẽlànghềquantrọngnhấtcủacobanphóngxạ.Nólàbạnđồngminhđángtincậycủacácthầythuốctrongcuộcchiếnđấuvìcuộcsốngcủamọingười.Cáchạtđồngvịcoban-60đặttrongcác“khẩuđạibác”yhọcsẽbắnnhữngchùmtiagamavàocáckhốiuáctínhbêntrongmàchẳnggâyhạigìchocơthểconngười;
chúnghủydiệtcáctếbàogâybệnhungthưvốnsinhsôinảynởrấtnhanhchóng,bắtcáctếbàonàyphảingừnghoạtđộng,nhờđómàthanhtoánđượccácổgâynênbệnhhiểmnghèo.TrongcáccănhầmbảoquảncủaLiênhợp“Đồngvị”toànLiênXôcóhàngchụccỡbìnhchứalớnnhỏ.Chúngđượcdùngđểđựngcácđồngvịphóngxạcủacoban,stronti,xerivàcácnguồnphóngxạhạtnhânkhác.Đãđếnlúcchúngđượcgửiđếncácbệnhviệnvàcácphòngkhámbệnh,cácxínghiệpvàcácviệnnghiêncứukhoahọc,tómlạilàđếnnhữngnơicần“nguyêntửhòabình”.
“Conquỷđồng”
NiCólẽkhôngphảiaicũngbiếtrằng,cáccụcốlâuđờicủachúngtahồicòntrẻtrungvàduyêndángđãrấtmêthíchniken,vàkimloạinàycũngđãđềnđáplạitìnhcảmcủahọ:cóngườithìđeonónhưmộtthứtrânbảolủnglẳngtrướcngực,cóngườithìlàmvòngxuyếnđeoởcổtay,cóngườibiếnnóthànhvànhkhănđểtrangđiểmchomáitócóngmượt.Thếđấy,cácbạnđừngngạcnhiên:ngaytừđầuthếkỷXIX,nikenđãđượccoilàmộtkimloạiquý.Việckhaithácnikengặpnhữngkhókhănlớn,vàsốnikenítỏisảnxuấtđượcđãlọtvàotaynhữngngườithợkimhoàntânthời.Cònkỹsưthìkhônghềquantâmđếnkimloạinày,vìthờibấygiờhọchưadùngnóvàoviệcgìcả.Conngườiđãbiếtđếnnikentừnhiềuthếkỷtrước.Chẳnghạn,ngaytừthếkỷthứIItrướccôngnguyên,ngườiTrungHoacổđạiđãnấuluyệnđượcthứhợpkimcủanikenvớiđồngvàkẽm,gọilà“bạchđồng”,đượcnhiềunướcưachuộng:NócũngtừnglọtđếnBactria-mộtquốcgianằmởđịaphậncácnướccộnghòatrungÁthuộcLiênXôngàynay.NgườiBactriađãdùnghợpkimnàyđểđúctiền.Mộtđồngtiềnnhưvậypháthànhtừnăm235trướccôngnguyênhiệnđangđượccấtgiữtạiviệnbảotàngAnhquốcởLondon.Vớitưcáchmộtnguyêntốhóahọc,nikenđượcpháthiệnmộtnăm1751:nhàhóahọckiêmluyệnkimngườiThụyĐiểntênlàAcxenFređericCronxtet(AxelFredericCronseted)đãkhámpháranótrongkhoángvật“cupfeniken”,cónghĩalà“conquỷđồng”.Vìnhữngtộilỗigìmàthứđánàyphảimangcáitêndễsợnhưvậy?Nguyêndolàởthờitrungcổ,nhữngngườiđàoquặngởxứXaxoniathườnggặpmộtkhoángvậtmàuhơiđỏ.Docómàusắcnhưvậynênhọthườngnhầmlàquặngđồng.Mộtthờigiankhálâu,cácnhàluyệnkimđãrasứcnấuluyệnthứ“quặngđồng”đóđểlấyđồng,nhưnghọcũngkhôngmaymắngìhơncácnhàgiảkimthuậttừnghyvọnglấyđượcvàngtừnướcđáisúcvậtnhờ“hònđámầunhiệm”.NgườiXaxoniađã“nátóc”vìcâuhỏi:“Nguyênnhânthấtbạilàởchỗnào?”Cuốicùng,trongbọnhọcóngườinảyraýnghĩ:chẳngquađóchỉlàmưumô
củathầnNick-vịthầnnúiđộcác,kẻđãbámchặttrongthứđáquỷquáinàyvàkhôngmuốnnhảmộtlạngđồngnàorakhỏikhodựtrữcủamình.Cóthểcácnhàthôngtháivềsauđãluậnchứngmộtcáchkhoahọcvềgiảthuyếttáobạonày.Nhưngdẫusao,từđấykhôngaidámnghĩđếnviệclấyđồngtừkhoángvậtmàuđỏnhạtấynữa.Vàđểchomaisaukhôngcònaibịcámdỗbởiýđịnhhãohuyềnấy,ngườitađãquyếtđịnhgọikhoángvậtnàylà“conquỷđồng”.Hẳnrằng,Cronxtetkhôngphảilàngườimêtín.Vìkhôngsợquỷnênôngvẫnlấyđượckimloạitừ“conquỷđồng”ấy,nhưngkhôngphảilàđồngmàlàmộtnguyêntốmớinàođóđượcônggọilàniken.Nhưnghìnhnhưconquỷđãtrảthùnhàbáchọc:cácnhàhóahọckhôngaimuốnthừanhậnnikenlàmộtnguyêntố.Mãiđếnnăm1775,tứclàmườinămsaukhiCronxtetquađời,ngườiđồnghươngcủaônglàTorbenBerman(TobernBergman)đãcôngbốnhữngkếtquảnghiêncứucủamình,trongđótácgiảđãchứngminhmộtcáchchắcchắnrằng,nikenkhôngphảilàhỗnhợpcủavàinguyêntốnhưnhữngngườichốngđốiđãkhẳngđịnh,mànólàmộtkimloạiđộclập.Nhưngcảsauđónữa,cáccuộctranhcãivẫnkhônglắngxuống.Phảigầnbamươinămnữatrôiqua,nhàhóahọcĐứcIeremiaRichtrơ(JeremiahRichter)mớichấmdứtđượccáccuộctranhcãiấy:năm1804,vẫntừ“conquỷđồng”này,ôngđãtáchđượcnikenrấttinhkhiết,nhưngđểđạtđiềuđó,ôngđãphảichonikensunfatkếttinhlại32lần.Nhàbáchọcnàyđãđặtđầuđềchobàibáomàtrongđóôngđãmôtảnikenlà“Bànvềnikentinhkhiếttuyệtđối-mộtthứkimloạiquý,cáchđiềuchếvànhữngtínhchấtcủanó”.Rõrànglàthứkimloạikhaithácđượcmộtcáchkhókhănnhưvậythìchỉnhữngngườithợkimhoànmớicóthểsửdụngđượcmàthôi.Lúcbấygiờchưathểnóiđếnviệcsảnxuấtnikentrênquymôcôngnghiệp.Phảichờhơnnửathếkỷnữa,trongcuốn“Cơsởcủahóahọc”xuấtbảnnăm1869ởPetecbua,nhàtiêntrivĩđạiĐ.I.Menđelêepmớicóthểkhẳngđịnh:“Nếunhưsaunàypháthiệnracácmỏnikengiàucó,thìkimloạinàynhấtđịnhsẽđượcsửdụngrộngrãitrongthựctiễncảởtrạngtháitinhkhiếtlẫnởdạngcáchợpkim”.Vàokhoảngthờigianđó,haynóichínhxáchơnlàvàonăm1865,đãtìmđượcnhữngmỏnikenrấtlớntrênđảoTânCalêđoni.Trướckhixảyrasựkiệnnàyítlâu,nhàđịachấttrẻtuổiJunGarnie(JulesGarnier)-mộtngười
cónghịlựcphithườngvàkiếnthứcuyênbác,đãđượcchỉđịnhđứngđầusởkhaikhoángởxứthuộcđịacủaPhápnày.Ôngđãnhanhchóngtriểnkhaihoạtđộngmạnhmẽ,hyvọngsẽtìmđượckhoángsảnởđây.ĐểbiểudươngngườiPhápcươngnghịnày,ngườitagọikhoángvậtchứanikenởTânCalêđonilàgarnierit.Gầnhaimươinămsauđó,ởCanađa,khiđặttuyếnđườngsắtvenTháiBìnhDương,côngnhânlàmđườngđãgặpnhữngthânquặngđồng-nikenrấtlớn.Haicuộcpháthiệnnàyđãthúcđẩymạnhmẽviệcnghiêncứuđểkhaithácnikenvớiquymôcôngnghiệp.Cũngtrongkhoảngnhữngnămđó,ngườitacònpháthiệnđượcmộttínhchấtquantrọngnữacủakimloạinày:nólàmchochấtlượngcủathépđượcnânglên.Thựcrathìngaytừnăm1820,nhàbáchọcnổitiếngngườiAnhlàMaicơnFarađây(MichaelFaraday)đãtiếnhànhmộtsốthínghiệmnấuluyệncácthứthépcóchứaniken,nhưnglúcbấygiờ,chúngchưahềlàmchocácnhàluyệnkimphảiquantâm.CuốithếkỷXIX,NhàmáycủaObukhopởPetecbuađãnhậnmộtnhiệmvụquantrongdobộhảiquângiaocho:nghiêncứuviệcsảnxuấtvỏbọctàuthủycóchấtlượngcao.Vàolúcnày,tàuchiếncủaAnhvàPhápbọcloạivỏmớibằngthépnikenđãđượccácnhàchuyênmônđánhgiárấtcao.NhàluyệnkimkiêmnhàkimloạihọcnổitiếngngườiNgalàA.A.Rjesotarxkiđãnghiêncứuchếtạovỏthépmớichođấtnước.Chẳngbaolâu,côngviệcđượctiếnhànhkhẩntrươngđóđãđạtkếtquảtốtđẹp.NhàmáyObukhopđãbắtđầusảnxuấtvỏthépniken.Vềchấtlượng,vỏthépnàykhôngthuakémcủanướcngoài,nhưngRjesotarxkiđãquyếttâmđixahơnnữa.Sauđókhônglâu,ôngđãhoànthiệnđượcmộtcôngnghệmớiđểchếtạovỏthép:lớpbềmặtkimloạiđượcxementithóa,tứclàđượcthấmcacbonđếnmứcbãohòa.Bằngcáchđóđãchếtạođượcvỏthépcựckỳbềnvàdai,cònlớpbềmặtcóđộcứngrấtcao.NgaycảnhữngtấmthépbọccủacôngtyPháp“Schneider-Creusot”(màtrướckhixuấthiệnvỏbọccủaRjesotarxkithìsảnphẩmcủanóđượccoilàchuẩn)cũngkhócạnhtranhnổi.Bộhảiquânđãtặngthưởngngườikỹsưtàinăngnàymộttấmhuychươngvàng,còntheocôngnghệcủaông,ngườitabắtđầusảnxuấtvỏbọctàuthủycảởcácnhàmáykhácnữa.Ngaynay,thépnikenđượcsửdụngrộngrãivàonhữngmụcđíchhòabình.Cácdụngcụphẫuthuật,chitiếtcủacácthiếtbịhóahọc,đôdùnggiađìnhđã
bắtđầuđượcsảnxuấtbằngthépcrom-nikenkhônggỉ.Nikencònlàmmộtnhiệmvụquantrọnglàthamgiavàoviệcchếtạocáchợpkimđadạngvớicáckimloạikhác.NgaytừhồiđầuthếkỷXIX,“bệnhdịch”đitìmhợpkimmớicókhảnăngthaythếbạcđểlàmbátđĩavàcácbộđồănuốngđãlanđếncácnhàluyệnkimvàcácnhàhóahọc.Nikencònlàmmộtnhiệmvụquantrọnglàthamgiavàoviệcchếtạocáchợpkimđadạngvớicáckimloạikhác.NgaytừhồiđầuthếkỷXIX,“bệnhdịch”đitìmhợpkimmớicókhảnăngthaythếbạcđểlàmbátđĩavàcácbộđồănuốngđãlanđếncácnhàluyệnkimvàcácnhàhoáhọc.Đóngvaitròsiêuvitrùngcho“bệnhdịch”đólàmộtgiảithưởnglớndànhchongườinàomaymắnđạtđượcmụcđíchtrướctiên.MọingườiliềnnhớđếnhợpkimcủaTrungHoacổxưa.Thếlàgầnnhưcùngmộtlúc,cácnhàbáchọckhácnhauđãlấythànhphầncủa“bạchđồng”làmcơsởvàchếtạođượcvàithứhợpkimrấtgiốngbạc.Mộttrongnhữnghợpkimnhưvậycótênlà“argentan”(“giốngnhưbạc”),mộthợpkimkhácđượcgọilà“noizinbơ”(“bạcmới”).Sauđómộtthờigianlạixuấthiệncáchợpkimmayso,anfenitvàcáchợpkimkhácthaythếbạcmàthànhphầncủachúngnhấtthiếtphảicóniken.Nhữnghợpkimvừabềnvừađẹpnàyđãnhanhchóngchởnênphổdụngvàđivàođờisốngthườngngày.Nhưngvàonăm1916,mộttrongcáchợpkimđó–noizinbơ-đãvấpphảinhữngđiềurắcrốilớn.HoàngđếnướcáoFranzJosephvốnsửdụngđồdùngănuốngbằnghợpkimnàybỗngnhiênbịốmrồichết.Tạisaovậy?Sựnghingờđổlênđầu“bạcmới”,vàliềnđócólệnhcấmlưuhànhloạibátđĩabằnghợpkimnày.Cáccuộckhảonghiệmkỹcàngđãchophépminhoanhoàntoànchohợpkimvôtộinày.Cònhoàngđếđãchếtkhôngđếnnỗibấtngờlắm:ngàisống“vẻnvẹn”có86tuổi!Thôngthường,trướckhichếtạođượcmộthợpkimmới,phảitrảiquanhữngcuộctìmtòilâudài,nhữngcuộcthựcnghiệmvàbiếtbaolầnthửthách.Nhưngcũngcókhi,sựrađờicủamộthợpkimchỉlàhoàntoànngẫunhiên.MộttrườnghợpnhưthếđãxảyrahồiđầuthếkỷcủachúngtaởCanađa,nơikhaithácđượcnhiềuquặnggiàuniken.Khimỗilầnchếbiếnquặnglạinảysinhmộtbàitoánchẳngdễdànggìđốivớicácnhàluyênkim:làmthếnàođểtáchđượcnikenrakhỏiđồng–mộtkimloạicũngcómặttrongquặngvớihàmlượngđángkể?Cònnếukhôngtáchđượchaikimloạinàymàcứnấu
luyệnchúngcùngvớinhauthìliệucóthuđượchợpkimđồng–nikenthiênnhiênkhông?ĐạitáAmbroMonen(AmbroseMonell)–chủtịchcôngtynikenquốctế,đãnảyraýnghĩđộcđáonày.Năm1905,ýtưởngtrênđãđượcthựcthivàhoáralàhợpkim“rađờibấthợppháp”nàyđãcósẵnđầyđủmọiưuđiểm:tínhbềnvữnghoáhọc,độbềnvàđộdẻođềucao,“mẽngoài”đẹpđẽ;hơnnữa,nólạikhôngđắtlắm,màđiềunàythìlúcnàocũngcóýnghĩahàngđầutrongkỹthuật.Ngaysauđó,hợpkimmonen(ngườitagọihợpkimnàynhưvậy)đãchiếmđượcchỗđứngvữngchắctrongcácngànhchếtạomáymóchoáhọc,đóngtàu,kỹthuậtđiện,côngnghiệpdầumỏ,côngnghiệpydược,côngnghiệpdệtvàcácngànhcôngnghiệpkhác.Càngngàycàngcónhiềucôngviệcmớichocáchợpkimcủaniken.Trongthờigianchiếntranhthếgiớithứnhấtđãxảyranhữngtrườnghợpnhiềutàuchiếnchưatừngthamgiachiếntrậnđãbuộcphảinằmtạibếndàihạnđểsửachữa.Sởdĩtàuhỏnglàdohoạtđộngpháhoạicủanướcbiển:nógặmmòncácốngchì-kẽmởbộphậnngưngtụcủanồihơitàuthuỷ.Thếlàlạiphảikhẩncấptìmkiếmvậtliệuthíchhợphơnchonhữngcáiốngxấusốnày.Trongkhicácnhàbáchọcđangrasứctìmtòithìchiếntranhkếtthúc,nhưngvấnđềđóvẫnrấtcấpthiết.Mãitớinăm1926mớichếtạođượcthứhợpkimđồng–nikenmàngànhhànghảikhông“chốngchỉđịnh”nữa.Banămsau,tấtcảcáctàuchiếncủaPhápvàsauđólàhạmđộicủacáccườngquốckhácđềuđượctrangbịnhữngốngngưngtụmới.Hiệnnay,cácnhàhànghảicóthểtintưởngvữngchắcrằng,cácốngấysẽkhôngđưahọđếnnhữnggiâyphúthiểmnguynữa.Ngàynay,sốhợpkimnikenđượcsửdụngrộngrãitrongkỹthuật,trongđờisốngvàtrongnghềkimhoànđãvượtquá3000!Cùngvớihợpkimloạimonen,cáchợpkimchốngănmònkiểuhastelloycũnglàmviệcrấttốttrongcácmôitrườngxâmthực.Cácdâyxoắnnicromđượcsửdụngtrongcácdụngcụđunnóng,trongcáclòđiệntrở.Noizinbơthamgiacôngviệccủacácmáymócvàkhícụkhácnhau.Trongngànhcơkhíchínhxác,đểlàmcáccữvàmẫuchuẩn,ngườitadùnginvalàthứhợpkimcóhệsốgiãnnởrấtnhỏ:khiđốtnóngtừ0độCđến40độC,thểtíchcủanóchỉtăngthêmmộtphầntriệusovớithểtíchbanđầu.Hợpkimplatinitdùngđểthaythếkimloạiplatinđắttiềntrongtrườnghợpcầnphảihànkimloạivớithủytinh(ốngtiêm,bóngđènđiệnv.v...):hệsốnởnhiệtcủahợpkimnàyđúngnhưcủathuỷtinhvàplatin.Hợpkimđànhồiêlinvalàvậtliệu
tuyệtvờiđểlàmlòxo,nhấtlàdâycótđồnghồ.Cáchợpkimnhưannico,annicótừtínhcao.Hợpkimpecmalôisaukhiđượcsửlýcơ-nhiệtđặcbiệtsẽcóđộthấmtừlớnkhácthường,nódễnhiễmtừvàkhửtừngaycảtrongcáctừtrườngyếu;hợpkimnàyđượcsựdụngtrongkỹthuậtđiệnthoạivàkỹthuậtvôtuyến.Đểchếtạocáccặpnhiệt,ngườitadùngcáchợpkimcromenvàalumen.Cácloạithépnikenvàhợpkimnikenbềnnhiệtđóngvaitròquantrọngtrongngànhchếtạomáybayvàkỹthuậtvũtrụ.Khicóngườiđềnghịtiếtlộvài“bíquyết”củamình,mộtnhàkimloạihọctừngphátkiếnđượckhácnhiềuloạihợpkimtuyệtdiệuchịunhiệtđộcaođãtrảlờimộtcáchvuiđùa:“Tôichỉlấynikenđểthaysắttrongthépthôi”.Trongcâunóiđùanàycómộtphầnlớnsựthật.Chẳnghạn,cáchợpkimbềnnhiệtnimonicvàincomenlàhọhàngkhágầngũicủathépkhônggỉchứacrom–niken,nhưngtrongđócórấtítsắt:hầunhưnikenđãhoàntoàn“đuổi”hếtsắt.Nhờvậy,cáccánhquạtcủatuabinkhívàcácchitiếtquantrọngkháccủađộngcơmáybaychếtạobằnghợpkimnàyvẫnlàmviệcrấttốtngayở1000độC.Cuốinhữngnăm60,cácnhàbáchọcXô-viếtđãchếtạođượcmộthợpkimâmhọcmới-đólànicosi(gọitheocácâmđầucủacácthànhphầntrongđó:94%niken,4%cobanvà2%silic).Đặctrưngchohợpkimnàylàhiệuứngtừgiảo:dướitácđộngcủađiệntừtrườngbiếnđổi,thanhnicosibịnénvàbịcăngliêntục,trởthànhnguồndaođộngâmthanh.Mộtthờigiandài,chínhnikenđãthựchiệnvaitrònàytrongcácbộtạosóngkiểutừgiảo,nhưnghợpkimnàybiếnđổinănglượngđiệntừthànhnănglượngâmthanhvớihiệusuấtcaogầngấprưỡisovớinikennguyênchất.Saukhithamgiavàoviệcchếtạocácnguồnsiêuâmmạnh,nicosiđãkhẳngđịnhđượcvịtrívữngchắccủamình.Gầnđây,LiênXôđãchếtạođượcmộthợpkimlạkhác-đólàcromvangan.Nềncủanólànikenkếthợpvớicrom,vanađivàgali.Từmộtgamhợpkimnàycóthểkéoramộtkilômetdâyrấtmảnhnhưtơnhện.Nhưngưuđiểmchủyếucủahợpkimnàykhôngphảilàởchỗđó:điệntrởcủadâycromvangantrongkhoảngnhiệttừ-60độCđến200độCthayđổikhôngđếnmườiphầntriệu,nghĩalàcoinhưkhôngthayđổi.Nhờtínhchấtấymàthứhợpkimmớinàythựcsựlàvậtliệuvôgiáđểchếtạocácmẫuchuẩn,cáckhícụvàthiếtbịkhácnhau.CácnhàbáchọcMỹđãchếtạođượcmộtloạivậtliệuphốitrímangtênrất
đẹplà“hợpkimkimcương”:nềncủahợpkimchịumàimònnàychứatới30%kimcươngtổnghợpdạngbụi.Nhữngchitiếtchịumasátcủacácmáycôngcụvàcácmáymóckhácnếuđượcphủmộtlớpvậtliệumớinàythìcótuổithọcaohơnkhoảngsáulầnsovớicácchitiếtbìnhthường.Tuyvậysựquantâmlớnnhấtcủagiớikhoahọcvàcôngnghiệplạidànhchohợpkimcủaniken(55%)vớititan-đólànitinon.HợpkimnàyđượctạoratừmộtphòngthínghiệmởMỹhồiđầunhữngnăm60,nhưngkhôngbộclộngaynhữngtàinăngcủamình.Khánhẹ,bềnvàdẻo,chịuđượcsựănmònnênnóđượccoilàmộthợpkimkhôngxoàng,vàchỉcóthếthôi.Songnhữngngườichếtạoranóđãtiếptụccáccuộcthựcnghiệmvềnó,vàbỗngnhiênhợpkimnàyđãthểhiệnmộtnănglựccómộtkhônghailà“nhớ”đượcquákhứcủamình.Điềuđóđãdiễnratrongmộtlầnthínghiệm.Saumộtsựxửlýnhấtđịnh,ngườitađốtnóngsợidâyxoắnlàmbằngnitinonđến150độCrồilàmnguộiđi,sauđó,treovàonómộtvậtnặngđểkéocăngnóravàbiếnnóthànhmộtsợidâythẳnghoàntoàn.Nhưngđiềukỳdiệulạixảyrakhingườitalạiđốtnóngsợidâynàylầnnữa(đốtđến95độC):biếnnótrởlạithành...sợidâyxoắntrướcnhữngcặpmắtđầykinhngạccủacácnhànghiêncứu.Thínghiệmnàyđãđượclàmđilàmlạinhiềulầnvàngườitađãtạochohợpkimnàynhữnghìnhdạngmỗilúcmộtphứctạphơn,songnóvẫntiếptụcchứngminh“trínhớ”tuyệtvời,khônghềnaonúnglấylạidiệnmạobanđầucủamình.Chẳnghạn,ngườitađãuốnsợidâythànhchữ“nitinon”,sauđónungnóngrồilàmnguộivàđãlàmchobiếndạngđếnmứckhôngcònnhậnrahìnhthùbanđầunữa,nhưngchỉcầnchomộtxungđiệnmạnhchạyquamớdâyrốinàyđểđốtnóngnótứcthời,thìchữ“nitinon”lạihiệnratrướcmắtcácnhàbáchọc.Cácnhàthiếtkếđãtìmđượcchonitinonrấtnhiềulĩnhvựcsửdụng.Chẳnghạn,cóthểchếtạocácđinhtánbằnghợpkimnàyđểghépnốicáckếtcấumàchỉcóthểsờđượcchúngtừmộtphía.Trongtrườnghợpnày,ngườita“yêucầu”nó"nhớlại”hìnhdángchiếcđinhtánthôngthường,sauđó,biếnmộtđầucầntáncủanóthànhmộtquetrònvàcắmvàolỗtánởnhiệtđộthấp.Bấygiờchỉcầnnunghơinóngđầuđinhtán,tứcthìnóliền“nhớlại”làđãtừngđượclàmphồnglênởcảđầukia.Cáiđinhtánnhưvậysẽsiếtchặtcácchitiếtlại.MộthãngởMỹcóliênquanvớicáccôngtrìnhnghiêncứuvũtrụđãchếtạo
mộtloạiantenbằngnitinondùngchocácvệtinhnhântạocủatráiđất.Khicuộnlạithànhmộtnắmchặt,nóchoánchỗrấtíttrongthờigianphóngvàđượcđặttrongmộtcáihốcđặcbiệt.Nhưngtrongvũtrụkhitiamặttrờinungnónghợpkimlênthìantenliềntrởlạihìnhdángcầnthiết.Ngườitacũngđềnghịứngdụngnguyênlýnàyđểchếtạokínhthiênvănvôtuyếnvớiantencóđườngkínhhơnmộtkilômet.Trongtiểuthuyết“Nhữngchiếcbánhxe”củanhàvănMỹActuaHâyli(ArthurHailey),mộttrongnhữngngườilãnhđạohãngôtôlớnđãtâmsựvềnhữngýnghĩcủamình:“Cáimớisẽnhấtđịnhsẽtựmởđườngchomình.Vànhữngcáimớimẻquantrọngnhấtmàcóthểthấytrướcđượcsẽliênquanđếncácloạivậtliệu;điềuđóbắtbuộcchúngtôi...phảichếtạomộtloạiôtôhoàntoànmới.Hãylấycáckimloạilàmvídụ...Ngườitađangnghiêncứuđểtạomộtthứkimloạicókhảnăng“nhớ”đượchìnhdạngbanđầucủamình.Chẳnghạn,nếubạnuốnmộtcáichắnbùnhoặcmộtcáchcửathìchỉcầngiacôngchitiếtnàyởnhiệtđộcao,cònkimloạisẽtựkhôiphụclạihìnhdángtrướcđâycủamình”.Cácbạncóthểđoánđược,đoạnnàynóivềnitinon.Mấynămtrướcđây,tạisânbayLơBuôcgieởPari,trongsốnhiềuhiệnvậtdoLiênXôgiớithiệu,nhữngngườithamquanphòngtrưngbàyvềngànhhàngkhôngcóthểthấymột“bắpthịtnhântạo”đangcửđộng.Đólàmộtsợidâynitinonđượccuốnthànhhìnhlòxovàmộtquảcânnhotreovàonó.Khichodòngđiệnđiquasợidây,lòxonàybịđốtnóng,quảcânliềnbòlênphíatrên.Khingắtdòngđiện,lòxonguộiđivàquảcânlạitừtừtụtxuống.Cácnhàbáchọccònchếtạođượccảmộtloạthợpkimphốitrícũngcó“trínhớ”tốt.Thếlànitinonkhôngđơnđộc,songvẫnnhưtrướcđây,nóchiếmvịtríhàngđầutrongsốcáchợpkimkhôngbiếtquênthờidĩvãngcủamình.Mọingườiđềubiếtniềmsaymêlâuđờicủaniken:đốivớicáckimloạikháckémbềnvữnghơn,nikensẵnsàngbảovệchúngkhỏisựoxihóa,lạivừatạochochúngmộtvẻbềngoàihàonhoáng.Ánhkimloạivuimắtcủanhữngchiếcsoongnồi,ấmphacàphê,ấmxamôva-tấtcảđềulànhữngxảothuậtcủanikenmànhiềuđồdùngthườngngàyphảinhờcậybằngcáchmạmộtlớpmỏngkimloạinày.Lầnđầutiênvàonăm1842,nhàbáchọcĐứcBetghe(Betger)đãthựchiệnýđịnhsửdụngkimloạinàyđểmạcácđồvật.Nhưngôngkhôngđạtđượcmục
đích,vìlúcbấygiờ,nikencònchứanhữngtạpchấtlạ,làmcảntrởviệctạothànhlớpmạbằngphươngphápđiệnphân.Từđóvềsau,kỹthuậtmạđiệnđãtiếnkháxa.Ngàynay,lớpmàngnikenrấtmỏngcóthểchechởchosắtmộtcáchvữngchắc,giúpcholượngsắtlớnkhỏibịănmòn.Lớpmạbằngnikenthậmchícòngiúpíchtrongviệcchống...bọnlàmtiềngiả.ỞPhápđanglưuhànhmộtđồng5frăngmới.Sựkhácbiệtchủyếucủanósovớicácđồngtiềnkháclànógồmnhiềulớp:mộtlớpnikenđượctránglênnềnmaysokhôngcótừtính.Bâygiờthìngườichủcủacácmáybánhàngtựđộngcóthểyêntâm:đồng5frăngcónhữngtínhchấtđiện-từmàtrênthựctếkhôngthểđánhtráonóbằngnhữngmảnhkimloạigiảmạonàođó.Từlâu,cácnhàbáchọcđãchúýđếnnhữngkhảnăngxúctáccủaniken.Ngaytừnhữngnăm90củathếkỷtrước,cácnhàhóahọcPháplàXabatio(PaulSabatier)vàXenđeren(SaintDerain)đãsaymêvấnđềđiềuchếcáigọilà“mỡđôngcứng”từcácloạidầuthựcvậtlỏng.Họđãxácđịnhđượcrằng,muốnlàmđượcđiềuđóthìcầnphảiliênkếtthêmmộtlượnghiđronhấtđịnhvàophântửdầuthựcvật.Nhưngrủithay:cácnhàbáchọcthìcứviệcxácđịnhcònviệcliênkếtthìkhôngthểnàothựchiệnđược.Lúcđầu,họchỉđơngiảnchohiđrô“lội”quachấtbéo,nhưngchấtnàylạikhôngchịutươngtácvớichấtbéo.Rồihọlạithửphathêmnhiềuchấtkhácnữa,songđềuvôhiệu.Chỉđếnkhicácnhàhóahọcdùngbộtnikenrấtmịnlàmchấtxúctácthìmớiđạtđượcmụcđích.Chấtbéođôngcứngđiềuchếbằngcáchđóđãđượcsửdụngvàoviệcsảnxuấtmacgarin.Ngàynay,nikenlàmộttrongnhững“nhàhoạtđộng”chủyếutronghóahọcxúctác.CuốithếkỷXIXđãxảyramộtsựkiệnnữamànhờđómộtloạtcáchợpchấthóahọcmớiđãđượcpháthiệnmộtcáchhếtsứcbấtngờ-đólàcacbonylcủacáckimloại.Tronglịchsửhóahọc,nikencacbonyllàchấtđầutiênthuộcloạiđó.Năm1890,nhàhóahọckiêmnhàcôngnghiệpngườiAnhlàLutvicMong(LudwigMond)đãthuđượcchấtnàymộtcáchngẫunhiênkhiôngcùngphụtácủamìnhnghiêncứucáchkhửhếttạpchấtcacbonoxitrakhỏicácchấtkhí.Đểlàmviệcnày,ôngđãchokhícacbonoxitthổiquanikennóngsáng.Khithínghiệmkếtthúc,Mongnhậnthấyrằng,ngọnlửakhôngmàucủacacbonoxitthoátrađãtrởthànhmàutrắng.Chúýđếnhiệntượngnày,cácnhànghiêncứulạitiếptụcthínghiệmvàlầnnàohọcũngnhìnthấyngọnlửamàutrắng.Khôngcònphảinghingờgìnữa,cacbonoxitđãtươngtácvớiniken.Nhưngkếtquảlàsẽthuđượcchấtgì?Nhờhỗnhợpcủatuyếtvớimuốinênđãngưngtụđượcnhữnggiọtchấtlỏngnặng,khôngmàumà
ngườitagọilànikencacbonyl.Monglàngườiđầutiêncóýđịnhsửdụngcáchợpchấtcacbonylvàothựctiễn.Ôngđềnghịchocacbonoxittácdụnglêncácchấtchứanikenđểlàmchoniken“bốchơi”dướidạngcacbonyl,sauđónungnóngcacbonylnàysẽthuđượcnikennguyênchất.Hiệnnay,phươngphápcacbonylcònđượcsựdụngrộngrãiđểsảnxuấtcáckimloạicóđộtínhkhiếtrấtcao,cũngnhưđểtạocáclớpmạcrom,cobanvànikenlênbềmặtcácsảnphẩm.Trongsốcáchợpchấtkháccủaniken,oxitcủanócómộtýnghĩacôngnghiệpquantrọng.Chấtnàyđượcsửdụngđểsảnxuấtăcquykiềmsắt-nikenmànhàbáchọcdanhtiếngngườiMỹlàAlvaEdisonphátminhra.Loạiăcquynàytuykémăcquychìvềsứcđiệnđộng,nhưnglạinhẹhơn,cótuổithọcaohơnvàsửdụngđơngiảnhơn.Tronghệthốngtuầnhoàn,nikenđứngcạnhsắtvàcoban.Dorấtgiốngnhauvềnhiềumặtnênbanguyêntốnàytạothànhmột“bộba”.Mộtđiềuthúvịlàtrongsốtấtcảcácnguyêntốmàkhoahọcđãbiết,chỉcócácthànhviêncủa“bộba”nàyvàkimloạiđấthiếmgađolinimớicónhữngtínhchấtsắttừtrongđiềukiệnbìnhthường.Tính“họhàng”nàygâychocácnhàluyệnkimnhiềuđiềurắcrối:táchnikenkhỏicobankhôngphảilàviệcdễdàng.Cònmộtcôlánggiềngcủanikentrongbảngtuầnhoànlàđồngcũngrấtmiễncưỡngkhiphảirờixaniken.Thôngthườngtrongthiênnhiên,cảcobanlẫnđồngđềuđikèmvớiniken.Táchcácnguyêntốnàyrakhỏinhaulàmộtquátrìnhrấtphứctạpgồmnhiềugiaiđoạn.Chínhvìnguyênnhânnàymànikenđượccoilàkimloạicôngnghiệpđắtnhấtvàkhanhiếmnhất.Trongvỏtráiđất,hàmlượngnikenchưađếnmộtphầnvạn:Nhưngđừngnghĩrằngnhưvậylàít.Giảsửngườinàođónảyraýđịnhmạnikenchohànhtinhcủachúngta,thìliệutrữlượngnikentrongvỏtráiđấtcóđủđểlàmviệcđóhaykhông?Quatínhtoánthìthấyrằng,khôngnhữngđủmàcònđủchohàngchụcngàn(!)“quảcầu”nhưthế.Cònvỏtráiđấtchỉlàmộtlớpmỏngbênngoàithôi,dướivỏđócòncónhiềulớpchặtsíthơnnhiều,màởđây,theoýkiếncủacácnhàbáchọc,hàmlượngnikencòncaohơnnhiều.Cácnhàđịachấtchuyênnghềtìmkiếmkhoángsảnnhiềukhiphảinhờcậysựgiúpđỡcủa...chó.Suốttrongnhiềunăm,cácnhàbáchọcviệnđịachấtthuộcphânviệnCareliacủaviệnhànlâmkhoahọcLiênXôđãcùngvớicánbộviệnkhoángvậthọcthuđượcnhiềukếtquảtrongcáccuộcthựcnghiệm
vềviệchuấnluyệnnghềtìmquặngchonhữngconvậtnày.Tựanhưnhữngkhícụnhạycảm,cácgiốngchóbecgiê(chăncừu),fôcteria(sănchồn)vàxpanien(sănchim)đãđánhhơithấyquặngcủanhiềukimloại,trongđócóniken,nằmởđộsâuvàimét.“ĐốivớithếkỷXX,liệuphươngphápnàycóquácổsơkhông?”Cóthểmộtsốđộcgiảnàođósẽnghĩvậy.Nhưngđừngvộikếtluận:vấnđềlàởchỗtrongnhữngđiềukiệncủavùngđầmlầyphươngbắc,cácnhàđịachấtđitìmquặngquảlàrấtkhókhănvàphítổnchoviệcnàykhôngphảirẻ.Cònnhững“ngườibạnbốnchân”thìcókhảnăngđilạicaohơn,cóthểxâmnhậpvàonhữngnơimàconngườikhôngthểtớiđược.Bánkínhhoạtđộngcủaloại“khícụsống”nàylớngấphàngchụclầnsovớicáckhícụvậtlýthườngđượcsửdụngđểtìmkiếmkhoángsản.Chócòncómộtưuđiểmnữalàchúngrấtthínhnhạy:để“kiểmtra”hàngchụchòmchứamẫuquặng,chóchỉcầnvàigiâylàxong,trongđóthìnhàđịachấtthựcthụphảimấtđếnhànggiờ.CácchuyêngiaCanađađãhọchỏikinhnghiệmcủacácnhàkhoahọcLiênXôvềviệcsửdụngchótrongcôngviệcthămdòđịachất.TạisởcảnhsátVancuvơ,ngườitađãtuyểnchọnbaconchóbecgieĐức,huấnluyệnchochúngnghềmớirồicửđi“côngcán”dàihạnđểtìmkiếmcácmỏkhoángsản.Dướisựchỉđạocủacácnhàđịachấtgiàukinhnghiệm,chỉsaumộtmùathựcđịa,đànchóđãpháthiệnđượcmộtsốthânquặngđồngvànikencótriểnvọngkhaithác.Trongsốcácnướctưbản,Canađagiữvaitròchủyếutrongviệckhaithácquặngniken.MộttrongnhữngmỏnikenchủyếucủaCanađanằmởgầnhồOntario.Tạixínghiệpmỏnikenởđâyđãtiếnhànhmộtcuộcnổmìncôngnghiệprấtlớn.Việcchuẩnbịchocuộcnổmìnnàyđãkéodàihơnmộtnăm.Trongđácứng,ngườitađãkhoan17ngànlỗmìn,chiềudàitổngcổngcủachúnglênđếnvàichụckilomet.Lượngthuốcnổkhổnglồnhétvàosốlỗmìnnàyphảichởbằngmộtchuyếnxelửagồmbamươitoa!“VụnổMamut”(ngườiCanađađãgọinhưvậy)đãtunglênkhôngtrungmộttriệurưỡitấnđácứngvàbatriệurưỡitấnquặngniken.Rấtgầnđây,cáchhồManitobacủaCanađakhôngxađãpháthiệnđượcnhữngthânquặngnikenrấtlớn.Đạtđượckếtquảnàylànhờcáckhícụquantrắctráiđấtđặttrênmộtvệtinhnhântạocủatráiđất.Cuốinăm1969,trênthịtrườngchứngkhoánLondonđãnổilênmộtsựồnào
huyênnáochưatừngthấy:thờigiácáccổphầndocôngtycổphần“Poseidon”pháthànhkhithìtăngvọt,khithìtụtxuốngrấtnhanhtheosaunhữngtintứctừchâuÚc(Australia)xaxôiđưatới.Côngty“Poseidon”đãđượcthànhlậpngaysaukhingườitapháthiệnthấynikentrongcátvenbờlụcđịachâuÚc.LậptứcởLondon,kếtquảcáccuộctìmkiếmtiếptụccủacácnhàđịachấtđãđượcloanbáongay.Lúcđầuđãxuấthiệnnhữngtinnóirằng,hàmlượngnikenrấtcao,nênthờigiácáccổphầnliềntăngvọtlên.Sauđólạicótinđãxảyramộtsựnhầmlẫmdođặtsaidấuphẩynênhàmlượngnikenđãthôngbáocaogấpmườilần,thếlàchỉvàiphútsau,mọingườixônhaubánđổbántháocácphiếucổphầncủa“Poseidon”,gầnnhưlàchokhông.Rồilạimộttinmớinữatừbăngđiệnbáoviễnthôngđưađếnnóirằng,cácsốliệubanđầuvềhàmlượngnikencaolàđúng,dovậygiácổphầnlạimộtlầnnữatănglênđếntộtđỉnh.Hẳnlàcómộtkẻnàođóđãkiếmchácđượckhôngíttrongvụnày,còntrungtâmcủavụhuyênnáovềnikenthìbâygiờđãdichuyểntrựctiếpsangAustralia,nơimàviệckhaitháccácmỏgiàunikennhấtđãđượctriểnkhai.Kháchẳntráiđất,nơimàchỉgặpnikencùngvớicácnguyêntốkhác,trênnhiềuthiênthểlạicónikennguyênchất.Nikenvũtrụđãrơixuốnghànhtinhchúngtavớisốlượngkhálớn.Theoướctínhcủacácnhàbáchọc,mỗinăm,cứmộtkilômetvuôngtrênđạidươngcóđến250gamnikenrơixuốngởdạngthiênthạch.Tưởngchừngnhưvậycũngkhôngnhiềunhặngì.Nhưngchínhđạidươngđã“caotuổi”,lạicódiệntíchrấtlớn,nênlượngnikentíchlũyđượccũngrấtlớn.Nhữngsốliệumớinhấtdocácvệtinhnhântạothuthậpđượcđãchobiếtrằng,khíquyểntráiđấthàngnămthuhúthơnmộttriệutấnbụivũtrụ(ngoàira,trongthờigianxảyracáctrận“mưarào”thiênthạch,“lớpbụi”nàytănglênhàngtrămlần),mànhưchúngtađềubiết,hàmlượngnikentrongbụiđórấtcao.Cónhữngdựánrấtlýthúnhằmbổsungtrữlượngnikencủatráiđấtnhằmlấyởcácthiênthể.Trongkhônggiangiữacáchànhtinh,cóhàngchụcngàncáigọilàcáctiểuhànhtinh(asteroid)đang“dạochơi”,màchủyếuchúnggồmcósắtvàniken.Quỹđạoquaycủamộtsốtiểuhànhtinhkhôngcáchxaquỹđạocủatráiđấtnhiềulắm,vàđôikhichúngởkhágầnhànhtinhcủachúngta.Theoýkiếncủanhiềunhàbáchọcthìtrênlýthuyết,cóthểsửdụngkỹthuậttênlửađểđưamộttiểuhànhtinhđếnmộtquỹđạogầntráiđất,cònsauđósẽtriểnkhaiviệckhaithácquặngsắtvànikentrênđó.Cómộtdựántrùtínhđưamộtthiếtbịtựđộngđặcbiệtlêntiểuhànhtinh,sauđónhờcáclòchạybằngnănglượngmặttrời,chúngsẽnấuchảyvậtchấtcủatiểu
hànhtinhrồiđúcthànhnhững“thỏi”cókhốilượnghàngtriệutấn.Cáctênlửasẽđưacácthỏinàylênmộtquỹđạogầntráiđất,đếnđâychỉcònviệcchokimloạiđápxuốngbềmặtcủatráiđấtmộtcáchantoàn.Nhưngđápxuốngbằngcáchnào?Chẳnghạn,ngườitadựđịnhnấuchảykimloạitrênquỹđạorồibơmchấtkhívàođóđểtạothànhcáckhốikimloạibọt,sauđósẽchochúnghạxuốngđạidương;ởđây,chúngsẽnổitrênmặtnướcđểchờcáctàuvậntảiđưađếncácnhàmáyluyệnkimởvenbờbiển.Theoướctínhcủacácchuyêngiathìvớimứctiêuthụnikennhưhiệnnay,mỗikilometkhốivậtchấtcủatiểuhànhtinhsẽbảođảmcungcấpkimloạinàychotráiđấttrongkhoảng1250năm.Liệunhữngdựántáobạonóitrêncóthểtrởthànhsựthậtđượchaykhông?Phảichăngmớigầnđâythôi,chỉxemnhưmộtchuyếnbayđầymạohiểmtrongchuyệnviễntưởngmàngaycảnhiềunhàbáchọccũngđãkhôngthểhìnhdungnổicuộcduhànhcủaconngườivàokhoảngkhônggianxathẳmtrongvũtrụđấyư?...Câuchuyệncủachúngtavềniken-kimloạimangcáitênđểghinhớvịthầnnúiđộcác,đãđếnchỗkếtthúc.Cóthểđếnmộtlúcnàođó,lẽcôngbằngsẽthắng,vàngườitasẽgọinikenlà“nhàphápthuậttốtbụng”.Nhưngdẫunómangtêngìthìđiềuđócóquantrọnglắmkhông?Điềuchủyếulànómanglạinhữnglợiíchtolớnchoconngười.
Đãtừngthaythếđá
CuHồiđầunhữngnăm50,nhàkhảocổhọcngườiAnhJamơMelat(JamesMellaart)đãtriểnkhaicáccuộckhaiquậttrêncaonguyênAnatoliaởThổNhĩKỳ.Hiệnvậttìmđượckhôngnhiềuvànhàbáchọcquyếtđịnhngừngviệctìmkiếm.KhitừgiãAnatolia,Melatkhôngbiếtliệumìnhcólúcnàođósẽtrởlạiđâynữahaykhông.Tấtnhiênôngcũngkhôngthểnghĩrằng,chỉvàinămsauđó,tạichínhnơiđây,ônglạimaymắnhoànthànhmộtphátkiếnmàcácnhàchuyênmônđánhgiánhưmộtsựkiệnlàmchấnđộnggiớikhảocổhọcthếgiới.Thỉnhthoảng,độtnhiêntrongtrínhớcủanhàkhảocổhọclạihiệnlênhaiquảđồilớnởthunglũngsôngKonyamàôngchưahềđụngđến.Mộtđiềugìđóđãbuộcônghồitưởnglạichốnnày,nơimànhữngquảđồicótênlàChatan-Hiucnhôlêngiữathảonguyênđấtmặn.Thếlàmùathunăm1958,MelatlạimộtlầnnữađếnđâyvàcùngvớicácbạnđồngnghiệpbắttayvàocáccuộckhaiquậtquảđồiphíađôngcủaChatan-Hiuc.Vàđiềugìđãxảyra?Cáchiệnvậtmớitớitấphiệnra,hếtcáinàyđếncáikhác.Quảđồihìnhnhưđãvộivãtừgiãbímậtcủamìnhmànóđãgiấukíntừnhiềuthếkỷ.Thìracómộtthờigian,đâyđãlànơicứtrúcủanhữngngườitrồngtrọtvàchănnuôicổxưa.Phépphântíchcacbonphóngxạđãchophépxácđịnhtuổicủadichỉnày:khoảng6500-5700nămtrướccôngnguyên.8500năm!TuổitácđángkínhđếnthếcủaChatan-Hiuckhôngthểkhônggâynênmốiquantâmđặcbiệtđốivớiditíchcủathờiđạiđồđámớinày.Ngaysauđó,cácnhàkhảocổhọcđãtriểnkhaicôngviệctạiđâymộtcáchcóhệthống,vàvậnmayđãkhôngbắthọphảichờđợilâu:họđãtìmthấynhữngtúplềucònđượcbảotồnkhátốt,nhữngbếplửagiađình,nhữngđồdùnghàngngày.Chatan-Hiuccòntỏrarấtdồidàovềcáctácphẩmnghệthuậtcủacácnghệnhâncổxưa:nhữngbứctranhmàutrêntường,tranhđắpnổi,nhữngbứctượngnhỏxinhxắnvànhữngđồdùngbằnggốm.Nhưngcógiátrịkhoahọclớnnhấtcólẽkhôngphảilàchúng,màlànhữngvậtnhỏxíubằngđồngtìmđượcởmộttrongnhữngtầngcuốicùng(cónghĩalàởnhữngtầngcổnhất):nhữngchiếcdùinhỏ,nhữnghạtcườmvànhữngmẩuốngbétídùnglàmđồtrangtríchoquầnáophụnữ.Nhữnghạtđồngnhỏxíuđãlêngỉ
xanhnàylànhữngsảnphẩmkimloạicổnhấttìmthấyđượctrênhànhtinhchúngtalúcbấygiờ.Lúcđầu,Melatgiảđịnhrằng,đồngmàdâncưởđâyđãdùngđểlàmcácđồtạpphẩmcủahọcónguồngốctựsinh.NhưngChatan-Hiucđãdànhchocácnhàkhoahọcmộtđiềubấtngờnữa:côngnhânkhaiquậtđãđụngphảimộtcụcxỉđồngởnhữnglớpđấtdướicùngnày.Thếlàđãrõ,nhữngngườithợlànhnghềởChatan-Hiuckhôngnhữngđãbiếtchếtácđồngtựsinhmàcònbiếtluyệnkimloạinàytừquặng.Pháthiệnnàycóýnghĩatolớnđốivớikhoahọc.Mặcdùchẳngbaolâusaucácsựkiệnvừakểtrên,vềphíađôngtriềnsôngKonya,ởthượngnguồnsôngTigris,mộtnhómcácnhàkhảocổhọcMỹvàThổNhĩKỳđãtìmthấyvếttíchcủamộtđiểmdâncưcổxưavớinhữngdấuvếtcủađồngvàquặngđồng;điểmdâncưnàycòncổhơnChatan-Hiuckhoảngnămthếkỷ.ChínhkhuđồigồmhaingọnởcaonguyênAnatolianày-khuđồitừngđẩyranhgiớigiảđịnhsựxuấthiệnnghềluyệnkimtrêntráiđấtlùivềquákhứxaxưabangànnăm,đãđivàolịchsửcủakhoacổhọcnhưmộttrongnhữngtrangtuyệtdiệunhấtcủanó.Vậytạisaochínhđồnglạilàkimloạiđầutiênlọtvàotayconngười.Tạisaonólạicóvinhdựđóngvaitròcựckỳquantrọngtrongsựpháttriểncủaxãhộiloàingười?Cùngvớivàng,bạc,sắt,thiếc,chìvàthủyngân,đồngthuộcnhóm“thấthùng”gồmbảykimloạimàconngườibiếtđếntừthờicổxưa.trongsốbảykimloạinày,chỉcóba-vàng,bạcvàđồng,làbắtgặptrêntráiđấtởtrạngtháitựsinh.Nhưngvàngvàbạcítkhirơivàotaytổtiênchúngta,cònđồngthìhaygặphơn,hơnnữa,đôikhigặpởdạngnhữngkhốitựsinhrấtlớn.Chẳnghạn,giữathếkỷtrước,tạivùngHồlớn(BắcMỹ)đãtìmthấymộtmảnhcủamộttảngđồnglớncókhốilượngkhoảng400tấn.Trênbềmặtcủakhốikimloạinàycònlưulạinhữngdấuvếtcủarìuđámàngayởthờiđạiđồđámới,conngườiđãdùngđểđẽocáccụcđồngtừtảngnàyranhằmsửdụngchocácnhucầucủamình.Cònnhucầuvềkimloạinàythìkhôngnhỏ.Vớitưcáchlàvậtliệuđểlàmracáccôngcụlaođộng,vũkhí,đồdùngthườngngày,đồngcónhữngưuđiểmtrộihơnhẳnsovớiđá.Điềuđóthậtquárõràngđếnnỗinhữngngườitrồngtrọt,chănnuôihoặcsănbắnởthờixaxưakhôngthểkhôngnhậnthấy.Hơn
nữa,kimloạinàytươngđốidễthayđổihìnhdáng,cóthểđậpbẹt,màisắccạnh,đụclỗ.Đồngđãbắtđầuđẩylùivịtrícủađávàđãnhanhchóngđivàocuộcsốngcủangườinguyênthủy:thờiđạiđồđáđãgiaophólạiquyềnhànhchothờiđạiđồđồng.Càngngàycàngtíchlũyđượcnhiềukinhnghiệmgiacôngđồngnênconngườiđãđạtđượcnhiềuthànhtựulớntrongviệcnày.Nhữngsảnphẩmbằngđồngmànhữngngườithợthờicổđạicònđểlạichochúngtađãnóilênđiềuđó.TrongngôimộcủamộtvịfaraonAiCậptừngtrịvìvàokhoảnggiữathiênniênkỷthứbatrướccôngnguyênđãtìmthấymộtcáinồilớnđượcgòtừmộttấmđồngdẹt.Tiếptheođó,conngườiđãbiếtcáchnấuchảyđồngvàđúccácđồdùngđơngiảnbằngđồng.Mặcdầu,vậtđúcbằngđồngcổxưanhấtmàcácnhàkhảocổhọcbiếtđượclàchiếcrìuđãxuấthiệntừsáungànnămtrướcđây,songcólẽlàconngườichỉthựcsựnắmvữngkỹthuậtđúcsaukhihọcxongmột“khóa”vềgiacôngnóngkimloại.Đếnlúcbấygiờ,tạinhiềunơitrêntráiđất,conngườiđãkhaithácđượcquặngđồngvàdùngnóđểluyệnđồng.CácmỏquặngđồngởđảoSípcótiếngtămđặcbiệt,mànhưngườitavẫngiảđịnh,tênLatinhcủađồnglà“Cuprum”cóliênquanvớitêncủahònđảonày.CònchữNga“Medb”,thìtheoýkiếncủamộtsốnhàbáchọc,xuấtpháttừchữ“CMIDA”-cácbộlạccổxưatừngsốngởphầnđấtchâuÂuthuộclãnhthổLiênXôđềudùngtừnàyđểgọichungmọithứkimloại.Cóthểgặpnhữngđoạnnóivềđồngtrongcácnguồntưliệusáchvởcổxưanhất.Trongtácphẩm“Iliat”,Homermôtảvịthần-ngườilaođộngHefetlàmnghềthợrènđãchếtạochongườianhhùngAsin(Achilles)trongcuộcchiếntranhTroamộttấmmộcchiếnthắngbằngđồngnhưsau:“Chàngvungtấmđồngbấtkhảxâmphạmvàongọnlửađangbốcngùnngụt...”.TheocáctruyềnthuyếtcổHyLạp,contraicủathầnđấtlàPrometeđãlấytrộmlửacủacácvịthầnrồitraochoconngườinênchàngbịthầnZớtralệnhxiềngchânvàonúiđábằngmộtsợixíchđồng.Thờicổ,đồngđượcbiếtđếnkhôngnhữngởtrêntrờimàcònởdướimặtđấtđầy“tộilỗi”nữa,hơnnữa,thứkimloạinàyđôikhibịgánmộtvaitròhơikhácthườngđốivớithờibấygiờ.Trongnhữngnăm30củathếkỷchúngta,khikhaiquậtởgầnthànhphốBaghdad,cácnhàkhảocổhọcngườiĐứcđã
tìmthấyđượcmộtcáibìnhbằngđấtsétrấtkỳlạ,bêntrongbìnhcómộtcáiốnghìnhtrụrỗngbằngđồngcùngvớimộtthanhsắtđãhangỉnặng.Saukhixemxétvậttìmđượcnày,cácnhànghiêncứuđãđiđếnmộtkếtluậntáobạo:họchorằng,ngườiẢrậpcổxưađãrótdungdịchkiềmvàobìnhnàyđểlàmnguồnđiện,cònnhữngngườithợkimhoànxưakiađãdùngnóđểmạvànglêncácđồvậtbằngkimloại.Nếugiảthuyếtnàyđúngthìcónghĩalàbộpinđiệnđầutiênđãđượccác“nhàkỹthuậtđiện”vùngLưỡngHàchếtạoratừhaingànnămtrướckhicónhữngthínghiệmcủaGalvanivàVolta.TheoýkiếncủacácnhàAiCậphọc,ởthiênniênkỷthứhaitrướcCôngnguyên,nghềluyệnđồngởAiCậpđãđạtđếnquymôtolớn:thờibấygiờđãcóhơnmộtngànlòluyệnđồnghoạtđộngởnướcnày.Tuynhiên,rấtnhiềutưliệulịchsửđãchothấy,việcsảnxuấtkimloạinàysauđóđãgiảmxuốngmộtcáchđộtngột.LẽnàongườiAiCậplạikhôngcầnđếnđồngnữa?Gầnđâyngườitađãlýgiảiđượcđiềubíẩnđó:cáccuộckhaiquậtkhảocổhọcđãchobiếtrằng,“côngnghiệp”luyệnđồngởAiCậpthờicổđãtrảiqua...mộtcuộckhủnghoảngnănglượngtừngbaotrùmcảkhuvựcnàyvàothờixaxưaấy.NhữngcâycọvàcâykeotrắngmọcởvùngvenbờsôngvùngchâuthổsôngNilevốnđượcdùnglàmchấtđốtchocáclòluyệnđồngđãbịchặttrụihoàntoànvàbịđốtsạch.Tổnthấtnàyquảthậtlàkhôngthểbùđắpđược,vàviệcluyệnđồngđànhphảingừnghẳn.Đồngđãcócốnghiếntolớnvàoviệcpháttriểnnềnvănhóavậtchất,nhưnghợpkimcủađồngvớithiếc-gọilàđồngđỏ-cònđượcvinhdựđóngvaitròquantrọnghơn.Hợpkimtuyệtdiệunàycóhàngloạtưuđiểmsovớiđồngnguyênchất:độcứngvàđộbềncao,độđànhồilớn,làmlưỡicắtrấtsắt,ítbịănmòn,dễrótđầykhuônđúc.Tiếpsauthờiđạiđồđồngkéodàikhônglâu,thờiđạiđồngđỏđãkếtụcngựtrịtrênhànhtinhchúngta.CólẽconngườiđãbiếtđếnđồngđỏtừthiênniênkỷthứtưtrướcCôngnguyên:cáccôngcụcổnhấtbằngđồngđỏđượctìmthấyởIran,ThổNhĩKỳ,LưỡngHàđãđượccácnhàbáchọcxácđịnhtuổinhưvậy.Tuynhiên,têngọicủađồngđỏthìmãisaunàymớicó.Thờixaxưa,mộttrongnhữngthươngcảnglớnnhấtcủanướcItalialàBrinđizi(xưakiagọilàBruđizi);đâylàđiểmcuốicủaconđườngAppialàconđườngdùngđểchởđồngkhaithácđượctừcácmỏtrongnướcđếncảng.Từđây,kimloạinàylênđườngsangcácnướckhác.Nhưngđồngítkhiđượctinhkhiết,màthườngởdạnghợpkimvớithiếc.Cóthểthuđượchợpkimnhưvậymộtcáchtựnhiêntrongquátrìnhnấuluyện,bởivìtạicácmỏmàtừđóđồng“bướcvàođời”,thườngcó
thiếcchungsốngvớiđồng.Ngoàira,cáctàubuônHyLạpchuyênchởthiếctừquầnđảoBritaniathườngxuyênghéquacảngnày.Hoàntoàncóthểlàcácnhàluyệnkimởđâynhậnthấyrằng,hợpkimcủahaikimloạinàymàđườngđicủachúnggiaonhautạiBrunđizicónhữngtínhchấtrấttốtnênđãtìmcáchsảnxuấtthậtnhiều.Chẳngbaolâu,ngườitađãgọihợpkimnày-“đồngtừBrunđizi”(theotiếngLatinhlà“esBrundisi”),làđồngđỏ.TạimộtngôimộAiCậpthuộchồigiữathiênniênkỷthứhaitrướccôngnguyên,ngườitapháthiệnđượcmộtbứctranhrấtđángchúý;bứctranhnàymôtảquytrìnhcôngnghệcủaviệcsảnxuấtcácvậtđúcbằngđồngđỏ.Balaocông(hẳnlàbanôlệ,vìcómộtgiámthịcầmgậyđứngtrôngcoihọ)đưakimloạivàolòđểnấuluyện.Cònthấynhữngnồinung,nhữngđốngthangỗ,nhữngsọtđựngthanđểđưavào“xưởngđúc”.Hailaocôngthụtbễ,ngườithứbacầm“quecờilò”đểđiềukhiểnvàduytrìngọnlửatronglò.Haingườidùngnhữngcâyđònđểnhấcnồinấuđồngđỏchảyrakhỏilòvàkhênhđếnkhuônđúc-việcrótkimloạidiễnraởđây.Nhàhọasĩthờixưacònviếtlờighichúkèmtheobứctranh:nhữngdòngchữtượnghìnhgiảithíchrằng,bứctranhdiễntảviệcđúccáccánhcửalớnbằngđồngđỏchomộtngôiđền,ngoàira,theochỉthịcủafaraonthìkimloạinàyđượcđưatừXyrivề.Từnhữngthờixaxưa,cácnhàđiêukhắcđãnghĩđếnđồngđỏ.Thờigiancònđểlạichochúngtanhữngtácphẩmđiêukhắctuyệtmỹbằngđồngđỏđãtừngrađờitừnhiềuthếkỷtrướcđây:“Marcusaurelius”,“Ngườinémđĩa”,“Thầnhoangdãđangngủ”v.v...Mộtsốphotượngbằngđồngđỏcókíchthướckhổnglồ.Chẳnghạn,hồiđầuthếkỷthứIIItrướccôngnguyênđãxuấthiệnbứctượng“NgườikhổnglồRođot”-mộtthắngcảnhcủabếncảngcổxưatrênđảoRođottrongbiểnÊgie.BứctượngthầnmặttrờiHelioscao32métnàyđứngsừngsữngởlốivàobếncảngđượccoilàmộttrongbảykỳquancủathếgiới.Tiếcthay,tácphẩmđồsộcủanhàđiêukhắcKharot(Chares)chỉtồntạiđượchơnnửathếkỷ:mộttrậnđộngđấtđãpháđổbứctượngvànóbịđembánchongườiXyrinhưmộtđống“đổnát”.NgườiNhậtBảncũngrấtđiêuluyệntrongngànhđúcđồngđỏ.BứctượngPhậtởchùaTođaizidựnghồithếkỷthứVIIInặnghơn400tấn.Đểđúcđượcbứctượngcómộtkhônghainày,đòihỏiphảicótàinghệtuyệtvờivàtrìnhđộkỹthuậtxuấtsắctrongnghềđúc.Cảvềsaunày,đồngvàđồngđỏvẫntiếptụcphụcvụnghệthuậtđiêukhắcmộtcáchtrungthành.Hẳnbạnvẫncònnhớbứctượng“Kỵsĩđồng”nổi
tiếng-tácphẩmbấthủcủanhàđiêukhắcngườiPhápởthếkỷthứXVIIIlàEtienneMoriceFalconet.TượngThầnTựdocao46métdonhàđiêukhắcngườiPháplàFrédéricAugusteBartholdidựnglênhồicuốithếkỷtrướcvẫnđứngsừngsữngởlốivàobếncảngNewYork.Photượngnàyđãtiêutốnhết225tấnđồngtấm.Ởtuổi“thiếuthời”,đồngđỏđãsớmbộclộnhữngnăngkhiếuâmnhạcvàđãmãimãigắnbómìnhvớitiếngchuông.Ngườitađãthửđúcchuôngbằngđủthứkimloạivàhợpkim-bằngthép,gang,đồngthau,nhôm,thậmchíbằngbạcvàvàng-nhưngkhôngmộtvậtliệunàotrongsốđócóthểtranhtàivớiđồngđỏvềcườngđộvàđộngândàicủaâmthanh.Rấtnhiềuchuônglàmbằngđồngđỏtừthờixưavẫntồntạichođếnngàynay-từnhữngcáichuôngtíhonchođếnnhữngcáichuôngcấpbáokhổnglồ.Suốtnhiềuthếkỷ,nhữngsựkiệnquantrọngnhấttronglịchsửcủachúngtađãgắnliềnvớitiếngchuông-cảlúcloâulẫnkhivuisướng,cảtronghộihècũngnhưnhữngngàyđaubuồn.Ởmộtsốdântộc,đếnnayvẫncònlưutruyềnnhữngtruyềnthuyếtvềcáichuôngkhiếnngườinghephảixótxathươngtiếc.Chẳnghạn,ởTriềuTiên,ngaytừthếkỷthứVIIIngườitađãđúcmộtcáichuônglớn,nặng48tấn,phátraâmthanhtrongtrẻokhácthường.Theotruyềnthuyết,vìmuốncứungườichakhỏinhiềuđiềurủiro,congáingườithợđúcđãgieomìnhvàokimloạinóngchảyvàtiếngkêuthảmthiếtcủanàngtrướckhichếtđãngưngđọnglạitrongtiếngchuông.Nhưngthôngthườngnhữngngườithợđúcđãxoayxởđượcmàkhôngcầnnhữngsựhysinhnhưvậy:bằngcáchthayđổithànhphầncủađồngđỏvàkíchthướccủavậtđúc,họcóthểlàmranhữngcáichuôngvới“hàngtrămthứâmthanh”ngânlêntrongnhữngngàychiếnthắngvàtrongnhữnggiờphútgiannancủadântộc.Bêncạnhđồngđỏ,từthờixaxưaconngườicònbiếtmộthợpkimtuyệtdiệukhácnữacủađồng-đólàđồngthau:trongđó,kẽmnhậpvai“bạnđồngminh”củađồng.CácthầycúngởAiCậpcổxưađãđểlạichochúngtanhữngđiềunóivềhợpkimnày.Màcólẽhọcũnglànhữngnhàgiảkimthuậtđầutiêntronglịchsửkhoahọc:cácbảnchéptaytìmthấyđượckhikhaiquậtmộtngôimộởFivacónóiđếnnhữngbíquyếtđể“điềuchế”vàngtừđồng.Theosựkhẳngđịnhcủacáctácgiảnhững“chuyênkhảo”hóahọclinhthiêngnàythìchỉcầnphathêmkẽmvàođồng,thếlàđồngbiếnngaythành“vàng”(nhìnbềngoàithìquảthậtlàđồngthauhơigiốngvàng).Thựcra,thứ“vàng”nàycómộtnhượcđiểm:trênbềmặtcủanóthườngxuấthiệnnhững
vết“lởloét”vànhữngđốm“phátban”(khácvớivàng,đồngthaukhôngthểchốngchọivớitácđộngtáchạicủaoxi).Theolờicácôngthầycúngthìmuốnloạitrừ“cănbệnh”này,phảikiêntrìcầunguyệnvàcầnphảibiếtnhữngcâuthầnchúcóhiệulựcmạnhmẽ.Cáchợpchấtcủađồngcũngcócôngdụngđadạngngaytừthờixưa.Khiphântíchcácbứctranhcổtrêntường,cácnhàhóahọcđãpháthiệnthấycóđồngaxetattrongđó:nóđượcdùngđểtạonênmàulụcsáng.CôngthứcphachếhợpchấtnàyởnướcNgathờixưachẳngcógìphứctạp:“Hãylấypho-mátdêvàmậtongnhạtchovàolọđồng,rồiphathêmvụnđồngvàphủvụnđồnglêntrên.Hãygắnnắplọlạibằngbộtnhãorồiđặtlọlênbếplòtronghaituần”.Chỉcóthếthôi!KhôngaibiếtnhữngngườiLaMãxưakiađãtạorachấtmàuxanhlụcnàynhưthếnào,nhưngngườitađãtìmthấynóởcácbứcvẽtrêntườngcácnhàtắmcủahoàngđếLaMãTit(Titus),cũngnhưtrongcácbứcbíchhọaởthànhphốcổPompeitừngbịchônvùidướimộtlớpdungnhamvàtrobụisautrậnphuntràocủanúilửaVesuvicáchđâykhoảnghaingànnăm.TrongsốhànghóamàcácthươngnhânởAlecxanđrihaybuônbánthờibấygiờ,thứmỹphẩm“màuxanhđồng”rấtđượcưuchuộng.Nhữngngườiđànbàăndiệnthườngdùngchấtđóđểtạonênnhữngquầngmắt-thờibấygiờ,làmnhưthếmớiđượccoilàbiếttôđiểm.Vàlịchsửcũngđãlặplại,thứ“sonphấn”ấyngàynaylạitrởthành“mốt”củathờiđại.CácmỏquặngđồngtừngđượckhaitháctrênlãnhthổLiênXôđãcóđếnvàingàntuổi.TrongcáccuộckhaiquậtởngoạiCapcazơ,trungÁ,Xibia,Antai,cácnhàkhảocổhọcđãtìmthấydao,rìu,đầumũitênvàláchắnmũvàđồtrangsức-tómlạilàvôsốđồdùngđượclàmratừrấtlâutrướccôngnguyên-bằngđồngvàđồngđỏ.HồiđầuthếkỷXVI,các“xínghiệpquốcphòng”ởMaxcơvanhư“Xưởngđúcsúng”,“Bãiđúcsúng”,đãchếtạoracácvũkhíbằngđồngđỏvớicáccỡkhácnhau.Trongviệcđúcvũkhí,nhữngngườithợNgalànhnghềđãđạtđếntrìnhđộhoànhảo.KhẩuđạibácVuanặng40tấndoAnđreiChokhôpđúcbằngđồngđỏnăm1586chođếnnayvẫnđượccoilàkiệttáccủanghệthuậtđúc.Mộtchứngtíchtuyệtvờinữacủakỹthuậtđúclàquảchuôngvuabằngđồngđỏnặng200tấndochaconngườithợkhéoMaturinđúcvàonăm1735đểtreolêngácchuôngIvaĐạiđế.Nhânđâycũngnóithêm,vòmcủaditíchkiếntrúcthếkỷXVInàyđượclợpbằngnhữngláđồngnguyênchất
mạvàng.CửaphíanamcủagiáođườngUxpenxki-nhàthờchínhcủanướcNgacổ,cũngđượclàmbằngnhữngtấmđồng.VìthiếuđồngnênnướcNgaphảithườngxuyêntìmkiếmnhữngmỏđồngmới.GiữathếkỷXVII,nhàbuônXemenGavrilopđượccửđếnhuyệnOlonetđể“lùngquặngđồng”.Chuyếnđiđãthànhcông:quặngđồngđãthựcsựđượctìmthấy.Hiệncòngiữđượcmộttàiliệucótừnăm1673kểrằng,viênhuyệnđộitrưởngOlonetphảiralệnhdọnsạchconđườngtừmỏquặngđếnxưởngdàimộtvecxtarưỡi(VecxtalàđơnvịđochiềudàicũcủanướcNga,bằng1066mét(N.D.).Trướcđóítlâu,vàonăm1652,viêntỉnhtrưởngKazanđãbáocáovớinhàvuarằng,quặngđồng“đãtìmđượcnhiềuvàsẽdựngcácxưởngđểluyệnđồng”.Thếmàđồngvẫnkhôngđủ.NạnthiếuđồngđặcbiệtnghiêmtrọngtrongthờigianchiếntranhvớiThụyĐiển(mộtđiềukỳlạlàsuốtthờigianchiếntranh,nướcNgavẫnmuađượcđồngvàsắtcủa...ThụyĐiển).TrongtrậnđánhgầnNarvanăm1700,quânđộiNgađãbịthấtbạinặngnề.Hiểuđượcsựcầnthiếtphảixâydựngmộtlựclượngpháobinhhùngmạnh,chonên,bêncạnhviệctăngcườngnấuluyệnđồng,Piôtđệnhấtcònquyếtđịnhtrưngthuchuôngđồngvàcácthứđồđồngkháccủanhàthờ.Bấtchấpsựphảnđốicủacácchacố,nhàvuavẫndốctoànbộsốlượngđồngthuđượcvàomụcđíchquânsự.TrậnPontavađãxácnhậnđượcsựsángsuốtcủanhàvua.QuânđộiThụyĐiểnchỉcómộtítvũkhínênđãbịthualiểngxiểngtrướchỏalựccủahàngchụccỗđạibácbằngđồngcủaquânđộiNga.ViệcđánhbạiquânđộiThụyĐiểncóýnghĩarấtquantrọngđốivớisựpháttriểnsaunàycủanềnkinhtếNga.SauchiếnthắngPontava,Piôtđệnhấtcònthựchiệnmộtcuộccảicáchnữa.Việcbuônbántrongnướcvừamớipháthiệnđãđòihỏimộtthứvậtliệurẻdùngđểđúctiền,cókhảnăngthaythếbạc,vìbạcrấtcầnchongoạithương.Lạimộtlầnnữa,chuôngđồngđãđượchuyđộng,nhưngbâygiờkhôngphảilàđểđúcsúngmàlàđểđúctiền.Trongnhữngnămtiếptheo,việcsảnxuấtđồngởnướcNgavẫntiếptụcpháttriển.HàngchụcxưởngluyệnđồngđãxuấthiệnởUran,Antai.CuốithếkỷXIXđãcóxưởngluyệnđồngởCapcazơvàCazăcxtan.Cũngtrongkhoảngthờigiannày,nghềluyệnđồngcònxuấthiệnởvùngcực
bắc(thuộctỉnhEniseicũ).Năm1919,nhàđịachấtN.N.UrvantxepđãpháthiệnđượcnhữngtàntíchcủalòluyệnđồngởNorinxcơ.Quanghiêncứungườitathấyrằng,lònàyđượcxâydựngnăm1872,còntrướckhixâylòđãxảyranhữngsựkiệnkhálýthú.ThờibấygiờaicũngbiếtlàởTaimưrcóquặngđồng,nhưngcôngnghiệpluyệnđồngkhôngthểpháttriểnđượcvìgiávậtliệuxâydựngquáđắt,nhấtlàgạch.Thếrồivàonăm1863,nhàbuônKiprianXotnikopđãquyếtđịnhđimột“nướccờ”tinhkhôn.ÔngtayêucầutổngđốctỉnhEniseichophépxâydựngtạilàngĐuđincamộtnhàthờgỗbằngtiềnriêngcủamình.Lẽtấtnhiên,viêntổngđốckhôngthểtừchốikẻnôlệcủachúavềýnguyệnthiêngliêngnày,vànhàbuônđượccấpngaygiấyphépđúngthủtục.TròmamãnhlàởchỗvănphòngtổngđốckhôngbiếtrằngởĐuđincađãcónhàthờrồi,màlạilànhàthờbằngđá.Vìvậy,saukhikhẩntrươngxâycấtxongnhàthờbằnggỗ,lãoláibuônláulỉnhnàybèndỡnhàthờcũvàlấygạch“linhthiêng”ởđóđểxâylòluyệnđồngvàonăm1872-đólàcụtổcủanhàmáyluyệnkimmàukhổnglồhiệnnaythuộcliênhợpluyệnkimNorinxcơ.Liênhợpnàyđivàohoạtđộngkhônglâutrướcchiếntranhvệquốcvĩđại.ChođếnđầuthếkỷXX,mộtphầnđángkểcủangànhcôngnghiệpđồngcủanướcNgavẫnnằmtrongtaycácxínghiệpnhượngquyềnnướcngoài.Năm1913,chỉsảnxuấtđược17ngàntấnđồngtinhluyện.Consốđókhôngthểđápứngđượcnhucầucủađấtnước.CuộcnộichiếnvàsựcanthiệpcủakhốiđồngminhđãđưangànhsảnxuấtđồngcủanướcNgađếnchỗgầnnhưtêliệthoàntoàn.Nhiềuxínghiệpkhaithácđồngbịtànpháhoặcbịngậpnước,cácnhàmáybịđóngcửa:cảcôngnhân,lẫnnguyênvậtliêuvànhiêuliệuđềukhôngcó...ĐểthựchiệnkếhoạchđiệnkhíhóađấtnướccủaLênin,cầnphảicónhiềuđồng.Ngày5tháng5năm1922,nhàmáyluyệnđồngKalata(naylànhàmáyKirovograt)vừađượckhôiphụcđãchoramẻsảnphẩmđầutiên.HoàntoàncóthểcoingàykhởiđầuhoạtđộngcủaxínghiệplàngàyrađờicủangànhluyệnkimmàuXô-viết...Hiênnay,côngnghiệpđồnglàmộttrongnhữngngànhchủđạocủanềnluyệnkimmàuXô-viết.Đồng–mộttrongnhữngkimloạicổnhấtmàconngườibiếtđến,đãđượcsửdụngtrongnhiềulĩnhvựckỹthuậthiệnđạinào?Nhữngtínhchấtquantrọngnhấtcủađồnglàtínhdẫnđiệnvàdẫnnhiệttuyệt
vời.Chỉriêngbạclàkimloạiduynhấtcónhữngtínhchấtnàytốthơnđồng.Nhưngbạclạirấtđắttiềnnênkhôngthểsửdụngrộngrãivàocácmụcđíchcôngnghiệp.Chínhvìvậymàđồngxứngđángđượcgọilàkimloạichủyếucủangànhkỹthuậtđiện.Cácnhàcôngnghệchuyênnghiêncứuviệcgiacôngđồnghiệnnaycũngnhưtổtiênxaxưacủahọtừngsốngtronghangđộngđềuưachuộngkimloạinàyvìtínhdẻocaocủanó:đồngcóthểcánthànhlácựcmỏng,mỏnghơnnhiềulầnsovớitờgiấycuộnthuốclá.Đồngcòncómộttínhchấtquýbáunữa-đólàtínhkhôngnhiễmtừ.Trênnúi“Đàikhítượng”tạithànhphốXveclôpxcơcómộtngôinhàgỗxâydựngnăm1836đểquantrắckhítượngvàđịatừ.Khixâydựngngôinhànày,ngườitachỉdùngđinhđồngchứkhôngdùngmộtchiếcđinhsắtnàocảđểtránhnhiễuchocáckhícụđotừ.Năm1952,chiếcthuyềnbuồmbacột“Bìnhminh”đóngtheođơnđặthàngcủaLiênXôđãrờixưởngởthànhphốTurku(thuộcPhầnLan).Đólàmộtchiếcthuyềnbuồmnhỏcóđộngcơ,dùngđểkhảosáttừtrườngcủatráiđất.Sốvậtliệunhiễmtừtrongkếtcấuvàthiếtbịcủaconthuyềnđượcgiảmđếnmứctốithiểu,nêncácphépđođạtđượcđộchínhxáccao.Cácxàđỡvỏthuyềngỗđềuđượclàmbằngđồngthau;neo,xíchneovàđasốchitiếtcủamáymóctrênthuyềnđềuđượclàmbằngđồngđỏvàcáchợpkimkhôngnhiễmtừ.Ngaycảdụngcụcửtạđểchonhânviênvàcácnhàkhoahọctrênthuyềnluyềnluyệntậpthểthaotrongcáccuộcđibiểndàingàycũngđềulàmbằngđồngthau.Cóthểgặpđồngtrongmáybiếnápvàđộngcơôtô,trongmáythuhìnhvàthuthanh,trongcácthiếtbịđiệntửrấtphứctạpvàtrongcácmáygiacôngkimloại.Từđồng,ngườitachếtạocácchitiếtcủathiếtbịhóahọcvàdụngcụlàmviệccóliênquanvớicácchấtdễnổvàdễcháy,nhữngchỗmàkhôngthểdùngthép,vìthépdễđánhlửa.Hơiđồnglàtácnhânchủyếucủacáigọilàlazexungmàkínhhiểnvilazeưuviệtnhấtđượcchếtạotrêncơsởđó:loạikínhhiểnvinàychophépchiếuhìnhảnhcácvậtvôcùngnhỏlênmànảnhvớiđộphóngđại15ngànlần.Đồngvàcáchợpkimcủanócó“thâmniêncôngtác”rấtlâunămtrongngànhxâydựng.Ngaytừthờitrungcổ,kimloạinàyđãđượcdùnglàmmáilợpcáclâuđàivànhàthờ.Chẳnghạn,lâuđàinổitiếngcủavuanướcĐan
MạchởEnxino,nơimàhoàngtửĐanMạchHamlettheoýcủaSechxpiavĩđạiđãquyếtđịnhlựachọnmộttronghaiđiều:“Tồntạihaykhôngtồntại”,cũngđượclợpbằngđồnglá.Hoavănvàcácchitiếttrangtríkhácbằngđồngđãđivàokiếntrúchiệnđạimộtcáchthànhcông.NhữngngườikiếntạonêntoànhàEmpireStateBuilding–mộttrongnhữngtoànhàcaonhấtthếgiới,đãnoitheongườiAiCậpcổxưalàmốngdẫnnướcbằngđồng:hơn200tấnđồngđãđượcsửdụngchohệthốngốngdẫnnướccủatoànhàchọctrờicao381métnày.NhữngchitiếtởkhungvàviềnchạmtrổcủacảnămngôisaobằnghồngngọctrangtríchocácthápcủađiệmCremliởMaxcơvađềulàmbằngđồnglámạvàng.Sốhợpkimcủađồngđượcsửdụngtrongcáclĩnhvựchoạtđộngkhácnhaucủaconngườiđangtănglênkhôngngừng.Mớivàichụcnămtrướcđây,ngườitachỉgọicáchợpkimcủađồngvớithiếclà“đồngđỏ”,vậymàhiệnnayđãcócácloạiđồngđỏchứanhômvàchì,chứasilicvàmangan,chứaberilivàcađimi,chứacromvàziriconi.Đặcbiệtngàynayngườitadùngđồngđỏchứanhôm(hợpkimcủađồngđỏvớikhoảng5%nhôm)đểđúctiền.Lầnđầutiên,tiềnđồnglưuhànhởnướcNgahồigiữathếkỷXVIII.Năm1662,sựkiệnnàyđãdẫnđếncuộckhởinghĩaởMaxcơvatừngđivàolịchsửvớicáitênlà“Cuộcnổiloạnvìđồng”.Việcthaythếtiềnbạcbằngtiềnđồnglànguyênnhântrựctiếpdẫnđếncuộckhởinghĩanày,vìđiềuđólàmchogiábánhmìvàgiácácthựcphẩmkháctăngvọt.BịkhốnkhổdocuộcchiếntranhdaidẳngvớiBaLanvàThụyĐiển,lạiphảichịuđựngcảnhthiếuthốncùngcựcdonạnmấtmùakinhniênvàphảinộpnhiềuthứsưuthuếnặngnề,nênnhândânđãvùnglênkhởinghĩa.Sahoàngđãđèbẹp“cuộcnổiloạnvìđồng”nàyvàđãđànápnhữngngườikhởinghĩamộtcáchtànkhốc,nhưngtiềnđồngcũngphảingừnglưuhành.Ngườitabiếtkhôngítnhữngcáitênđẹpđẽvànhữngbiệtdanhnhạobángmànhiềuvuachúacônghầutừngmangtheovàolịchsử.Trongbọnhọ,mộtsốngườigặpmaymắn:chẳnghạn,aichẳngmátlòngmátdạvìhàngtrămvàhàngngànnămvềsauvẫnđượclưuhànhlàVĩđại,làKhôingôhoặcHungtợn?VậymàvuaHenryVIIIởnướcAnhtừngtrịvìhồithếkỷthứcXVIđànhphảithanthởvớisốphận,bởivìôngtabịthầndâncủamìnhđặtchocáibiệtdanhnhạobánglà“Cáimũiđồngcũrích”.Nguyêndocủacáivinhdự“caocả”ấynhưsau.DướithờiHenryVIII,việcchitiêutrongcungđìnhrấttốnkém,nhiềutiềncủaphảicungphụngchomộtsốhoànghậukếtiếp
nhau(ôngtacóđếnnửatávợchínhthức),rồicáccuộcchiếntranhvớiPhápvàXcotlencũngđòihỏinhữngkhoảnchitiêurấtlớn.Tấtcảnhữngđiềuđóđãlàmchongânquỹcủanhàvuatrởnênthiếuhụtnghiêmtrọng.Ôngvuahámsắcvàhiếuchiếnnàyđãtìmđượcmộtphươngkế“độcđáo”đểthoátkhỏitìnhthếnguyngập:theochỉthịbímậtcủanhàvua,ngườitabắtđầudậpnhữngđồngtiềnbạcbằng....đồng,rồichỉmạmộtlớpbạcrấtmỏngởbênngoài.Nhưngthậtlàrủiro,tấtcảnhữngđồngtiềnđãtừnglưuhànhtrongnhiềunămđềubịmòndần.NhữngđồngShillingmàchínhvuaHenryVIIIđãinmặtmìnhlênđócũngđànhphảicamchịusốphậnấy.Vìcáimũilàchitiếtlồiranhiềunhấtcủabộmặtnhàvuatrênđồngtiềnnênnóbịmònnhiềuhơncả.Bạcởchópmũibịmònhếtlàmchođồnglộramộtcáchtrơtrẽn.Bởivậy,ngaykhiHenryVIIIcònsống,dânchúngđãgọiônglà“Cáimũiđồngcũrích”.Chođếnnay,cáitênnhạobángấyvẫncònlưutruyềntrongnhữngngườisưutậptiềncổ.GiữathếkỷXVII,ởThụyĐiểnngườitađãđúcnhữngđồngtiềnrấtkhácthường:chúnglànhữngtấmđồnghìnhchữnhậtdàycộp,nặnggần20kilôgam.Thứtiềnlẻnàymớiđếntaycácnhàbáchọcchưalâulắm,khinhữngngườithợlặntìmthấyvàiđồngtiềnnhưthếtrongxácmộtchiếctàuthờitrungcổnằmdướiđáybiểnBantic.ỞnướcNgacũngđãtừngpháthànhnhữngđồngtiềntươngtự,nhưngthựcrathìkíchthướcnhỏhơn.Năm1725đãpháthànhnhữngđồngtiềnrúpbằngđồngcódạngtấmmỏnghìnhvuông,nặng1,6kilôgam.Cùngvớiđồngrúpcòncónhữngđồngtiềnhìnhvuôngnhỏhơn:nửarúp,mộtphầntưrúp,mườicôpech,nămcôpechvàmộtcôpech.Tiêuphabằngnhữngđồngtiềnhìnhvuôngnặngtrìnhtrịchnàyquảlàrấtbấttiện,nênngườitaphảiđìnhchỉpháthànhchúng.Ngàynay,nhữngđồngtiềncómộtkhônghaiấyđốivớicácnhàsưutậptiềncổđượcđánhgiángangvớitrọnglượngvàng.Đôikhi,tuycóvẻnghịchlý,nhữngđồngtiềnbằngđồnglạiđắthơnnhữngđồngtiềnbằngvàngrấtnhiềulần.CómộtlầnởLondon,mộtđồngtiềnnhỏđãđượcbánđấugiávớigiámộtpenny(tứclàmộtphầntrămcủađồngbảngAnh).Nhưngnhữngngườicómặttạiđóthìbiếtrằng,cáikhoanhkimloạixámxịtkiahoàntoàn“khôngđánggiámộtxu”.Năm1933,xưởngđúctiềnởAnhđãđúccảthảysáuđồngtiềnnhưvậy,mànămtrongsốđóđượcgiữlạiởngânkhốquốcgianướcAnh,cònđồngthứsáuthìhồibấygiờđượccấtgiữtrongmộtbộsưutậptưnhân.Ngườichủmớicủađồngtiềncũkiađãđưanórabánđấugiávớimóntiềngọnlỏnlà2600bảngAnh,nghĩalàcao
gấpnửatriệulầngiátrịdanhnghĩacủađồngtiềncũ.Trongthiênnhiêncónhiềukhoángvậtchứađồng.Đẹpnhấttrongsốđólàmalachit.LòngđấtxứUrancằncỗitàngtrữnhữngthânquặnglớncủathứđáxanhlụckỳdiệunàyvớinhữngđườngvânkhônggìbắtchướcnổi.Năm1835,ngườitađãtìmthấyởđâymộttảngnặng250tấn.BàntayvàngcủanhữngngườithợchạmđáUranđábiếnmalachitthànhnhữngsảnphẩmcóvẻđẹpkỳdiệu:nhữngcáihộp,lọhoa,bànghế,cộttrụ.TronggianmalachitcủabảotàngErmitagiơởLêningratcóbàynhữnglọhoalàmbằngthứđáquýnày.ỞZambiavàZair(châuPhi)cónhữngmỏquặngđồnggiàucó.Lịchsửkhámphárachúngthậtthúvị.Hồiđầuthếkỷnày,khiđisănlinhdươngngựasừngkiếm,mộtngườidânđịaphươngđãbắnbịthươngmộtcon,rồiđuổitheonóchođếnkhinóngãgụctrênmộtmỏmđá.Điđếntảngđá,ngườithợsănthấytrênđácónhữngđườngvânmàungọcbích.Anhtaliềnmangmộtcụcđánàyvềchocácnhàđịachất.Vàcácnhàđịachấtđãxácđịnhđượcrằng,thiênnhiênđãcấtgiấuởđâynhữngkhođồngkhôngnhỏcủamình.Vùngđấtcóloạiđánàyliềnđượcgọilà“vànhđaichứađồng”,cònmỏđồngởZambia,nơitìmthấyđồnglầnđầutiên,từđómangtênlàRoanAntelope(nghĩalà“linhdươngngựa”).Đểtônvinhđồng,trongđạisảnhcủasânbayquốctếởthủđôLuxacacủaZambia,ngườitadựnglênmộtđàikỷniệm-đólàmộtkhốiquặngđồngmàulụcnhạt,nặngnhiềutấn.Tấm“danhthiếp”củaquốcgiachâuPhinontrẻnàylànhưthế.Cònmáivòmbốnmặtcủamộttòanhàlớnởthủđô-nơiđặttrụsởcủaquốchộiZambia,thìđượcốpbằngnhữngtấmđồngrấtlớn,tượngtrưngchotàinguyênthiênnhiêngiàucó-nềntảngkinhtếcủanướcnày.MộtđiềurấtlýthúlàchínhtrongcáchầmlòcủamỏđồngởZambia,cácnhàbáchọcđãpháthiệnđượcdấuvếtcổsơnhấtcủasựsốngtrêntráiđất:trongcáctầngđácótuổimộttỷnămvẫncònthấynhững“hànhlang”nhỏlitidocácsinhvậtđabàođụcra;nhữngsinhvậtnàysovớicácđạibiểu“cótuổi”nhấtcủahệđộngvậttrêntráiđấtmàkhoahọcđãbiếtthìcòncaotuổihơnđến300triệunăm.KhácvớiZambia,nơimàcôngnghiệpkhaithácđồngchỉmớixuấthiệnởthếkỷchúngta,trênlãnhthổThụyĐiển,cácmỏđồngđãđượckhaithác
ngaytừthờimàngườiviking(nhữngngườiBắcÂutừngtổchứcnhữngcuộchànhquânăncướpởcácvùngvenbiểnChâuÂutừthếkỷVIIIđếngiữathếkỷIX(N.D.).)cònhoànhhành,tứclàkhoảngmộtngànnămtrướcđây.TạinhàbảotàngcủathànhphốFalun-nơiđãtừngnổitiếngmộtthờivềnghềkhaithácđồng,kháchthamquanbỗngchúýđếnmộthiệnvậtkhákỳlạ:mộtcáimũrấttobằngđồng.Từthờixưa,mộtngườithợlàmmũcólẽrấtsànhnghềquảngcáođãtừnghànhnghềởđây.Hẳnlàôngtađãthuênhữngngườithợđúcđồnglàmchomộtcáimũhìnhtrụcaomộtmétvàđềlênđómấychữ“Làmmũtrongcungđình”rồitrưngbàychomọingườixemđểlôicuốnkháchhàng.Hiệnnay,chiếcmũđộcđáonày,cũđếnnỗibịcàoxước,lộcảánhđồngđỏquạchra,đãchiếmmộtvịtrídanhdựgiữacácđồvậttrongbảotàngnày.TạimộtnướckhácởBắcÂu-nướcPhầnLan,cũngcóđồng.Mộttrongnhữngmỏmớiđượctìmthấyởđâyđãmangtênkẻkhámpháranó-chóbecgieLariađãđượchuấnluyệnnghềđịachất.Đúngnhưmọingườimongđợi,đốivớithôngbáovềgiảithưởngbằngtiềnđểthưởngchongườicócôngpháthiệnramỏ,conchóđãtỏrarấtbiếtkiềmchế,bởivì,mộtchuỗixúcxíchđeovàocổđãmanglạichonóniềmvuithựcsự.Trongthờigiangầnđây,liênminhgiữacácnhàđịachấthọcvàthựcvậthọcngàycàngtrởnênbềnchặt,tạonêncáigọilàđịathựcvậthọcchỉthị.P.P.Bajop-ngườivẫnthườngcangợinhữngkhobáubằngđácủaxứUrantrongtruyệnngắncủamình,đãviếtvềnhữngthứhoavàcỏthầnkỳbiếtpháthiệnchoconngườinhữngkhovàng,sắt,đồng.Vìcórễcắmsâuvàođấtđánênnhiềuloạicâycỏđãhútđượcdungdịchchấtkhoángtừlòngđất,chẳngkhácgìnhữngcáibơmhút.Nếunhưgầncâycóquặngcủamộtkimloạinàođóthìhàmlượngkimloạiấytrongrễ,cành,lásẽcaohơnhẳnmứcbìnhthường.Mỗiloạicâyưathíchmộtmónănngoncủamình:câyngôvàcâykimngânkhônghờhữngvớivàng,hoavioletưachuộngkẽm,manganhợpkhẩuvịcủangảicứu,câythôngthíchberili.Hàmlượngcaocủamộtnguyêntốnàođótrongthựcvậtlàdấuhiệuchocáccuộctìmkiếmđịachấtvàthườngdẫnđếnsựpháthiệnracácmỏ.Chẳnghạn,nhờcác“bạnhữumàuxanh”màngườitađãtìmđượcnhữngmỏquặngđồngởUzbekixtanvàởAntai.Mộtnhàthơcónói:“Đứngởxathìthấyđượccáitolớnhơn”.Cólẽcácnhàđịachấthoàntoànđồngývớinhàthơnày.Ởthờiđạichúngta,họđangsửdụngphươngphápchụpảnhtừvũtrụđểnghiêncứutráiđấtđượckỹhơn.
Mộtmáychụpảnhđượcđặttrênvệtinhnhântạohoặctrêntrạmnghiêncứukhoahọctrênquỹđạođểxemxétkỹlưỡngbềmặtcủatráiđấtbằng“conmắtchụpảnh”,cònmộtmáytínhđiệntửmàbộnhớcủanóđãghinhững“cảnhquan”địachấtđiểnhìnhcùnglàmviệcvớimáychụpảnhsẽlàmchochúngtabiếtphảiđặcbiệtchúýđếncáigì.Giảimãcácbứcảnhthậtkỹlưỡng,còntrênthựcđịathìkiểmtralạinhữngnơimàcácnhàđịachấtthấycầnlưuý,bằngcáchđó,chúngtasẽthuđượcnhữngkếtquảtốtđẹp.Chẳnghạn,địachấthọcvũtrụđãgiúppháthiệnnhữngmỏquặngđồngởPakixtanmàtrướcđâychưaaibiết.Mỗinăm,hàngtriệutấnquặngđồngđượcvậnchuyểntừcácnơikhaithácđếncácxínghiệpluyệnkimtheocáctuyếnđườngsắtvàđườngôtô,trêncácsông,hồ,biểnvàđạidương.Vàcũngthậtkỳlạ,nhữngkiệnhànghoàntoànvôhạinàyđôikhilạilàcănnguyêncủamộtmốinguyhiểmlớn.Chẳnghạn,cáchđâychưalâulắm,quặngđồngđãlà...thủphạmcủamộttainạngiánglêncontàuchởhàng“Anatina”củaNaUy.CáckhoangcủachiếctàuthủyđangchạyvềphíabờbiểnNhậtBảnđềuchấtđầytinhquặngđồng.Bỗngnhiên,còibáođộngrúlên:tàuđãbịthủng.Thìranhữngkiệnhàngmàtàuđangchởđãchơimộttròđùamaquáivớicácthủythủ:đồngtrongtinhquặngcùngvớivỏthépcủatàu“Anatina”đãtạothànhmộtbộpinmàhơinướcbiểnlàchấtđiệnphân.Dòngđiệnsinhrađãgặmmònlớpvỏbọctàuđếnnỗinhiềuchỗbịthủng,khiếnchonướcbiểntrànvàokhoangtàu.Cònmộtlĩnhvựchoạtđộngnữacủađồng,tuykhôngphảivớitưcáchlàmộtkimloạinhưngcũngrấtđángquantâm.Đồngthuộccáigọilà“nguyêntốsinhhọc”rấtcầnthiếtchosựpháttriểnbìnhthườngcủathựcvậtvàđộngvật.Nóchịutráchnhiệmthúcđẩycácquátrìnhhóahọcdiễnrabêntrongcáctếbào.Nếukhôngcóhoặcthiếuđồngtrongcácmôthựcvậtthìhàmlượngchấtdiệplụcsẽgiảm,lácâybịvàngúa,câysẽkhôngraquảvàcóthểchết.Khôngphảingẫunhiênmàđồngsunfatđượcsửdụngrộngrãitrongnôngnghiệp.Trongsốcácđạibiểucủagiớiđộngvậtthìcácloàibạchtuộc,mực,sòhếnvàmộtsốloàithânmềmchứanhiềuđồnghơncả.Trongmáucủacácloàitômcuavàcácloàichânđầu,đồngthamgiavàoviệctạothànhsắctốhôhấphemocyanin,cũnggiốngnhưvaitròcủasắttrongmáucủacácđộngvậtkhác.Khikếthợpvớioxicủakhôngkhí,hemocyanincómàuxanh(vìvậymàốcsêncó“máuxanh”),cònkhinhảoxichocácmôthìnótrởnênkhôngmàu.Ởnhữngđộngvậtđứngởbậcthangpháttriểncaohơnvàởngười,
đồngchủyếunằmtronggan.Nếukhôngđủlượngđồngtrongthứcăn,conngườisẽmắcbệnhthiếumáuvàxuấthiệnchứngsuynhược.Cólẽchínhvìthếnênnhiềudântộcgánchođồngnhữngtínhchấtchữabệnh.Chẳnghạn,ngườiNepancoiđồnglàmộtkimloạilinhthiênggiúpchoviệctậptrungtưtưởng,bổíchchosựtiêuhóavàchữađượccácchứngbệnhđườngruộtvàdạdày(ngườibệnhđượcuốngnướctrongmộtcáicốcđựngvàiđồngtiềnđồng).MộttrongnhữngngôichùatonhấtvàđẹpnhấtNepancótênlà“Chùađồng”.Nếunhưcáchépkhôngthờơvớiđồngthìnhữngcưdântoxáchơncủathủyphủ,nhưbọncámập,lạikhôngthểchịuđựngđượcnguyêntốnày,haynóichínhxáchơn,chúngrấtkỵmộthợpchấtcủađồngvớilưuhuỳnh-đólàđồngsunfat.NhiềuthínghiệmđểkiểmtrathứthuốcchốngcámậpnàyđãđượctiếnhànhởMỹhồiđầuchiếntranhthếgiớithứhai.Khiđó,nhiềutàuthủybịđắmvìbomđạnvàthủylôinênrấtcầnnhữngphươngtiệnchốngcámậpmộtcáchhữuhiệu.Nhiềunhàbáchọcvàthợsăncámậpđãthamgiavàoviệcgiảiquyếtvấnđềnày.Nhânđâyxinnóithêm,cảvănhàoErnestHemingwâycũngkhôngđứngngoàicuộc:ôngđãchỉrõtừngnơimàôngđãnhiềulầnsănđuổiloàicádữtợnnày.Thànhcôngcủacáccuộcthínghiệmđãvượtquásựmongđợi:cámậpthamvớnhữngmiếngmồikhôngcóđồngsunfatvàtránhxanhữngmiếngmồitẩmchấtnàyngoàimộtdặm.Thựcra,cácchuyêngiaAustralialúcđầuđãnghingờthứ“thuốcchốngcámập”này.Họmỉamai:“Đốivớicámậpởxứchúngtôi(cámậpởAustraliađượccoilàdữtợnnhất),cáiđóchẳngkhácgìthuốcđauđầu.Nóchỉlàthứgiavịhơicaythêmvàomónthịtrán”.NhưngkhithuốcnàyđượcthửnghiệmtạivịnhCámậpnổitiếngbênbờbiểnphíatâyAustraliathìngaycảnhữngkẻhoàinghiquáquắtcũngbuộcphảicôngnhậnhiệuquảcủanó.Còncómộtphươngphápkhaithácđồngliênquanvớicácquátrìnhsinhhọc.Ngaytừhồiđầuthếkỷcủachúngta,cácmỏđồngởbangIut(nướcMỹ)đãngừnghoạtđộng,vìnhữngngườichủmỏtinchắclàtrữlượngquặngđồngđãcạnkiệt,nênhọđãtháonướcvàochongậpcảkhumỏ.Hainămsau,ngườitabơmnướcravàđãthuđược12ngàntấnđồng.MộttrườnghợptươngtựnhưvậyđãxảyraởMêxico:chỉsaumộtnăm,ngườitađãmúcđược10ngàntấnđồngtừmộtmỏđãbỏhoangkhôngaingótới.Vậythìđồngnàylấytừđâura?Cácnhàbáchọcđãtìmđượclờigiảiđáp.
Trongvôsốcácloạivikhuẩn,cónhữngloạimàcáchợpchấtsunfuacủamộtsốkimloạilà“thứcănngon”đượcchúngrấtưathích.Bởivìtrongthiênnhiên,đồngthườngcóliênquanvớilưuhuỳnhnêncácvikhuẩnnàykhônghờhữngđốivớiquặngđồng.Khioxihóacácloạiđồngsunfuakhônghoàntantrongnước,cácvikhuẩnbiếnchúngthànhnhữnghợpchấtdễhòatan,thêmvàođó,quátrìnhnàydiễnrarấtnhanh.Chẳnghạn,trongtrườnghợpoxihóathôngthườngthìsau24ngày,chỉ5%đồngđượctáchrakhỏichancopirit(mộtkhoángvậtchứađồng),nhưngtrongnhữngthínghiệmcósựthamgiacủavikhuẩn,chỉsaubốnngàyđãlấyđược80%đồng.Nhưchúngtathấyđấy,việcsosánhcácchỉtiêukinhtế-kỹthuậthoàntoànchothấyrõtínhưuviệtcủanhững“ngườilaođộngtếvi”.Phảinóithêmrằng,trongtrườnghợpvừakể,ngườitađãtạođượcnhữngđiềukiệncoinhưlýtưởngchovikhuẩnlàmviệc:nhiệtđộcủamôitrườngthayđổitừ30đến35độC,khoángvậtđượcnghiềnnhỏvàđượckhuấytrộnthườngxuyêntrongdungdịch.Songcũngcókhánhiềusốliệuthựcnghiệmchứngtỏtínhdễdãicủavikhuẩn:chúngsắnsànglàmcáiviệcmàchúngưathíchngaycảtrongnhữngđiềukiệnkhắcnghiệtởphươngbắc,nhưởbánđảoKolachẳnghạn.Sựthamgiacủavikhuẩnrấtcólợiđốivớigiaiđoạnkếtthúcviệckhaithácởcácmỏ,vìthôngthường,tạinhữngnơiđãkhaithácxongvẫncònlạitừ5đến20%quặng.Nhưngviệckhaithácphầnquặngcònlạinàykhôngcóhiệuquảkinhtếvàđôikhihoàntoànkhôngthểkhaithácđược.Vậymàvikhuẩnthìkhôngngạimòđếnmọingõngáchcủa“nghĩađịađồng”đểthudọnhếtcáchạtquặngđồngcònlại.Cũngcóthểsửdụngvisinhvậtđểxửlýcácbãithải.TạimỏCananeaởMexico,nơimàđồngđượckhaitháctừhơnmộttrămnămnay,gầncácgiếngmỏđãmọclênnhữngbãithảirấtlớn,đếnhàngchụctriệutấn.Mặcdùhàmlượngđồngtrongđóhoàntoànkhôngđángkể,songngườitavẫnthửtướichúngbằngnướcgiếngmỏ;nướcnàysauđóchảyvàocácbểchứangầm.Cứtừmỗilítnướcnày,cóthểlấyra3gamđồng.Vậylàchỉvẻnvẹnsau1tháng,từchỗ“khôngcógì”đãkhaithácđược650tấnđồng.ỞLiênXô,vikhuẩncũngđượctínhvào“biênchế”củamộtsốxínghiệpmỏ.Thiếtbịthínghiệmđầutiênvềngâmchiếtquặngđồngbằngvikhuẩnđãbắtđầuhoạtđộngngaytừnăm1964tạimỏĐectiaxcơ-mộttrongnhữngmỏđồnglớnnhấtxứUran.Tạiđây,gầncácmỏlộthiênđãkhaithácxongvàtrongcácbãithảicủanhàmáytuyểnkhoáng,quanhiềunămđãhìnhthànhmột“mỏ”quặngđồngmới,mặcdùlànghèođồng.Cácvisinhvậtđượcgiao
quyềnkhaitháctạiđây.Chẳngphảiphànnàngìvềlòngnhiệttìnhlaođộngcủachúng:nhiềutấnkimloạiquýgiánàyđãđượclấyra.Hiệnnay,tạiĐectiaxcơđãlắpđặtxongthiếtbịkhaithácbằngvikhuẩntheoquymôcôngnghiệp.TạicácxínghiệpkhácởUranvàCazăcxtan,ngườitacũng“làmthủtục”hàngloạtchovikhuẩnralàmviệc.CáccuộckhảonghiệmtiếnhànhtạiviệnvisinhhọcthuộcviệnhànlâmkhoahọcLiênXôđãchứngtỏrằng,khẩuvịcủacácvikhuẩncôngnghiệpkháđadạng:ngoàiđồng,chúngcòncóthểlấyrađượcsắt,kẽm,niken,coban,titan,nhômvànhiềunguyêntốkháctừlòngđất,trongđócónhữngnguyêntốrấtquýgiánhưurani,vàng,gecmani,reni.Cácnhàkhoahọccủaviệnnàyđãchứngminhkhảnăngkhaitháccáckimloạihiếmnhưgali,inđi,talinhờphươngphápngâmchiếtbằngvikhuẩn.Cácquátrìnhluyệnkimsinhhọcrấtcótriểnvọng.Hiệnnay,ngâmchiếtdướiđấtlàphươngpháprẻnhấtdễthuđượcđồng,vìconngườikhôngcầnphảichuixuốnghầmlò,khôngcầnđếncácnhàmáyđểnungvàtuyểnquặngđồng.Hàngtỷ“nhàluyệnkim”bélititựanhưnhữngchúquỷlùngiữcủatrongcáctruyệncổtíchđangngàyđêmlàmviệckhôngbiếtmệtmỏi,tựgiácthựchiệntoànbộcôngviệcphứctạpnàyđểgiúpconngườithuđượcthứkimloạicầnthiết.Lẽnàoýđịnhcửnhững“côngnhân”nàyđếnlàmviệcởnhữngtầngđấtsâukhóvớitới,nơitàngtrữvôsốcácloạiquặngquýgiá,lạikhônghấpdẫnhaysao?Chínhvìcầnkhaitháccủacảiấymànhữngngườikhaimỏcókhiphảitụtsâuxuốnglòngđấtđếnhàngtrămmét,thậmchícónơiđến1500métnhưởmỏTaimưrthuộcTannacnằmngoàivòngbắccực.Chúngtathửhìnhdungmộtxínghiệpluyệnkimvisinhhọctrongtươnglai.Nhữngcáiốngdàichọcsâuxuốngđất,dungdịchsinhhọccầnthiếtđượcbơmtheocácốngđóđếntậnchỗcóquặng.Thấmvàoquặng,dungdịchnàysẽhấpthụnhữngkimloạinhấtđịnh,vàkhiđượcđẩylênmặtđấtthìmangcủaquýlêntheo.Đếnđâychỉcònphảilấyrakhỏidungdịchrồiđúcthànhthỏi,làmthànhcácđồdùnghoặcbiếnthànhnhữngsảnphẩmnàođó.NhàbáchọcXô-viếtnổitiếng,việnsĩA.A.Imsenetxkiđãviết:“Cácvisinhvậtđóngvaitròrấttolớntrongvòngtuầnhoàncủacácchấttrongthiênnhiên.Hiệnnay,nhữngtưtưởngvềđịavisinhhọcdoV.I.Vernatxkipháttriểnlúcsinhthờiđangđượcápdụngtrongthựctế.Chúngtabiếtrằng,vikhuẩnlàlựclượngchủcôngtạonênkhoángsảnkimloại.ChínhPiôtđệnhất
đãralệnhkhaithácthứquặngmangtiếng“nghèonàn”từđáycáchồởmiềnbắcnướcNgađểsảnxuấtđạibác.Chínhthứquặngnàydo...cácvikhuẩntạonên.Trongtươnglaikhôngxa,vikhuẩnsẽbắtđầuđượcsửdụngrộngrãitrongcôngnghiệpvớitưcáchlànhững“ngườisảnxuấttíchcực”cáckimloạiquý.Cáchđâychừnghaichụcnăm,điềuđócóvẻnhưlàchuyệnhoangtưởng,vậymàngàynayconngườiđãbiếtđiềukhiểnvàthúcđẩysựhoạtđộngcủacác“nhàluyệnkim”khôngnhìnthấynày.Giờđây,ởnhiềunơitrênđịacầu,ngườitađãthuđượcurani,đồng,gecmanivànhiềukimloạikhácvớiquymôcôngnghiệpbằngcáchbơmnướcbãohòavisinhvậtvàocácgiếngmỏbỏhoang(dođãcạnkiệt).Khôngnghingờgìnữa,việcsửdụngvikhuẩntrongthủyluyệnkimsẽlàmchongànhnàytrởthànhmộttrongnhữngngànhcôngnghiệpchủđạoởcuốithếkỷcủachúngta.Việcnuôicấycácvikhuẩncókhảnăngoxihóacáchợpchấtcủalưuhuỳnhvàcủacácnguyêntốkháclàmộttrongnhữngphươngthứcluyệnkimrẻtiềnvàhoànhảonhất,hơnnữa,nềnsảnxuấtđólạidễtựđộnghóahoàntoàn”....Thờiđạiđồđồngđãđivàoquákhứcủalịchsửtừlâu,nhưngconngườivẫnkhôngtừgiãđồng-ngườibạncũrấttrungthànhcủamình.“Tấmvảiphủ”củathépZnHồiđầunhữngnăm60,tạivùngventriềnnúibắcCapcazơđãtiếnhànhnhữngcuộckhaiquậtkhảocổhọcởlàngcổMesôco.Từxaxưalắm,khoảng2.500nămtrướccôngnguyên,đâylànơisinhsốngcủacácbộlạcchănnuôisúcvật;nhữngbộlạcnàyđãbiếtsửdụngcôngcụlaođộnglàmbằngđồngvàđồngđỏ.Trongsốnhiềuđồtrangsứcnhỏlàmbằngkimloạitìmthấyởđây,cómộtvậtnhỏmầunâuhơiđiểmđôichútxanhlục,hìnhốngnhỏ,hangỉnặng,đãkhiếnmọingườiphảichúýđặcbiệt.Cólẽxưakianólàvậtđeoởcổcủamộtthiếuphụ“ăndiện”.Thứđồtrangsứcnhỏmọnnàycógìmàhấpdẫncácnhàkhảocổhọcvàcácnhàsửhọchiệnđạiđếnthế?Phépphântíchbằngquangphổđãchobiếtrằng,trongvậtliệulàmthứđồtrangsứchìnhốngnày,kẽmchiếmưuthếrõrệt.Phảichẳngthứkimloạinàyđãtừngbiếtđếntừngótnămngànnămtrướcđây?Từxaxưa,conngườiđãlàmquenvớiquặngkẽm:ngaytừthờicổđại,hơnbangànnămvềtrước,nhiềudântộcđãbiếtnấuluyệnđồngthaulàhợpkim
củađồngvớikẽm.Nhưngsuốtmộtthờigiandài,cácnhàhóahọcvàluyệnkimkhôngthểthuđượckẽmởdạngtinhkhiết:táchđượcthứkimloạinàyrakhỏioxitcủanóđâuphảilàviệcdễdàng.Đểpháđứtsợidâygắnbógiữakẽmvớioxi,phảicónhiệtđộcaohơnhẳnnhiệtđộsôicủakẽm,vìvậy,khigặpkhôngkhí,hơikẽmvừasinhralạikếthợpvớioxiđểtrởthànhoxit.Mộtthờigiandài,ngườitakhôngphánổicáivòngkhépkínluẩnquẩnấy.ThếrồiđếnkhoảngthếkỷthứVtrướccôngnguyên,nhữngngườithợẤnĐộvàTrungHoađãbiếtngưngtụhơikẽmtrongcácbìnhbằngđấtsétkínmítmàkhôngkhíkhônglọtvàođược.Bằngcáchđó,họđãthuđượcmộtthứkimloạimàutrắngphơnphớtxanh.Sauđóvàitrămnăm,mộtsốnướcởchâuÂucũngnắmđượckỹthuậtluyệnkẽm.Chẳnghạn,ởTranxinvaniathuộclãnhthổRumaningàynay(hồiđầucôngnguyên,đâylàtỉnhĐakiacủađếchếLaMã)đãtìmthấymộttượngthờđượcđúcbằnghợpkimchứanhiềukẽm(hơn85%).Nhưngvềsau,bíquyếtcủaviệcđiềuchếkimloạinàyđãbịthấttruyền.ChođếngiữathếkỷXVII,kẽmvẫnđượcđưatừcácnướcphươngĐôngđếnchâuÂuvàđượccoilàmónhàngkhanhiếm.ChínhvìthếmàhiệnvậttìmđượcởMesôcođãlàmchocácnhàkhảocổhọcphảikinhngạcvàquantâmđếnnhưvậy.Quaphântíchmộtlầnnữa,cácvạchquangphổvẫnkhẳngđịnhrằng,vậtnàychỉgồmkẽmvàmộtíttạpchấtlàđồngmàthôi.Cóthể,vậttrangsứcbằngkẽmnàycónguồngốcmuộnhơnvàngẫunhiênlọtvàođámđồvậtthậtsựrấtcổchăng?Songgiảthuyếtnàytrênthựctếđãbịbácbỏ,vìsaukhixemxétlạithậtchínhxáccácđiềukiệnkhaiquậtthìthấyrằng,vậttrangsứcbằngkẽmnàyđượctìmthấyởđộsâutươngứngvớithiênniênkỷthứbatrướccôngnguyên;nơiđây,nhữngđồvật“trẻhơn”chưachắcđãrơivàođược.KhôngloạitrừkhảnăngvậttrangsứctìmthấyởMesôcolàđồvậtcổnhấttrongtấtcảcácsảnphẩmbằngkẽmmàchúngtabiếthiệnnay.Thờitrungcổđãđểlạichochúngtakhánhiềutưliệunóivềkẽm.MộtsốtàiliệucủaẤnĐộvàTrungHoathuộcthếkỷthứVIIvàthứVIIIđãđềcậpđếnvấnđềnấuluyệnthứkimloạinày.NhàdulịchnổitiếngquêởVenezia(nướcItalia)tênlàMarcoPôlotừngđếnthămBaTưhồicuốithếkỷXIIIđãkểlạitrongquyểnsáchcủamìnhvềcáchluyệnkẽmcủanhữngngườithợBaTư.ẤythếmàmãiđếnthếkỷXVI,kimloạinàymớibắtđầuđượcgọilà“kẽm”saukhithuậtngữnàyxuấthiệntrongtácphẩmcủaParatxen-nhàbáchọcnổitiếngthờikỳphụchưng.Trướcđó,kimloạinàychẳngcótêngọihẳnhoi:bạcgiả,spenter,tucia,spauter,thiếcẤnĐộ,conterfei.TênLatinh
mànóđãmang(“zincum”)cónghĩalà“sắctrắng”(theomộtứcthuyếtkhácthìtêngọinàylấygốcởtừĐứccổ“zinco”,nghĩalà“vảycáởmắt”).Năm1721,nhàhóahọckiêmnhàluyệnkimngườiĐứctênlàJohannFridrichHenkel(trongthờigianduhọcởFreiberg,chàngLơmanôxoptrẻtuổiđãhọcôngthầynày)đãtáchđượckẽmtừkhoángvậtganmei.Henkelđã“đốt”ganmeivàtừđám“tro”mớisinhra,ôngthuđượckẽmkimloạisánglấplánhmàtrongcáctácphẩmcủamình,ôngđãvínóvớichimphượnghoànghồisinhtừđốngtrotàn.NhàmáyluyệnkẽmđầutiênởchâuÂuđãđãđượcxâydựngnăm1743tạithànhphốBrixtôn(nướcAnh),tứclàbốnnămsaukhiJônChampionnhậnđượcbằngphátmìnhvềphươngphápchưngcấtđểđiềuchếkẽmtừcácquặngkẽmoxit.Vềnguyêntắc,côngnghệởBrixtônkhôngkhácgìmấysovớicôngnghệmàcácnhàluyệnkimvôdanhthờixưađãsửdụng,nhưngvìhọkhôngcònsốngđểđăngkýphươngphápnàynêncànhnguyệtquếdànhchongườiphátminhraquytrìnhcôngnghệsảnxuấtkẽmđãrơivàotay“Nhàvôđịch”(Championcónghĩalà“nhàvôđịch”).Gầnhaimươinămsauđó,Championtiếptụckiêntrì“tậpluyện”tronglĩnhvựcnấuluyệnkẽmvàđãhoànthiệnđượcmộtquytrìnhnữa,trongđó,nguyênliệukhôngphảilàquặngoxitmàlàquặngsunfua.NếunhưnhàmáyởBrixtônmỗinămlàmra200tấnkẽm,thìnaynay,sảnlượngkimloạinàytrênthếgiớiđãlênđếnhàngtriệutấn.Vềquymôsảnxuấtthìkẽmchiếmvịtríthứbatrongsốcáckimloạimàu,chỉthuacácbậcđànanhtừngđượcthừanhậntrongngànhkimloạimàulànhômvàđồng.Nhưngkẽmcómộtưuđiểmkhôngthểchốicãi:sovớiđãsốcáckimloạicôngnghiệp,giáthànhcủanóthấpvìnódễđiềuchế(trênthịtrườngthếgiới,chỉcósắtvàchìrẻhơnkẽm).Bêncạnhphươngphápchưngcấtcổxưa,cácnhàmáyluyệnkẽmngàynayđangsửdụngrộngrãiphươngphápđiệnphân,trongđó,kẽmlắngđọnglạitrêncáccatôtbằngnhômvàsauđấyđượcnấulạitronglòcảmứng.MộtđiềuthúvịlànhàphátminhngườiAnhrấtcótêntuổiHenryBessemertừngnổitiếngvềviệcphátminhralòchuyênđểluyệnthép,cũngđãthiếtkếmộtcáilòdùngnănglượngmặttrời,trongđócóthểnấuđượckẽmhoặcđồng.Tuynhiên,lònàychưahoànhảovềmặtkỹthuật,vảlại,nhữngđiềukiệnthiênnhiêncủaxứsởmùsươngnàykhôngthuậnlợichoviệcsửdụngnótrongthựctế.
Nhưngườitavẫnnói,kẽmđãđivàocuộcsốnglaođộngcủamìnhtừrấtlâutrướckhirađời:cácnhàluyệnkimthờicổxưađãnémnhữngcụcđámàuxámchứacáchợpchấtcủakẽmvàolửacùngvớithan,quặngđồngvàđãthuđượcđồngthau-mộthợpkimtuyệtdiệucóđộbềnvàdẻocao,chịuđựngđượcsựănmònvàcómàusắcđẹp,haynóichođúnghơnlàcókhoảngbiếnđổimàusắctùythuộcvàohàmlượngkẽmvàcácthànhphầnkhác.Khôngnhưđồngđỏthôngthường,ởnướcNgangàyxưangườitagọiđồngthaulàđồngvàng:khitănghàmlượngkẽm,màusắccủahợpkimthayđổitừđỏnhạtđếnvàngtươi.Nếuphathêmmộtítnhômthìđồngthaucómàutươimát,hơigiốngvàngvàhiệnnayđượcdùnglàmhuyhiệuvàđồmỹnghệ.Từxưa,Aristoteđãmôtảthứđồngnàylàthứđồng“chỉkhácvàngởmùivịmàthôi”.Rõràng,thứ“đồnggiốngnhưvàng”ấychẳngphảilàcáigìkhácmàlàđồngthauđấythôi.Mộtthờigiandàingườitachorằng,tượngkỷniệmMininvàPogiacxkiđượcdựnghồiđầuthếkỷtrướctrênQuảngtrườngĐỏởMaxcơvalàbằngđồngđỏ.Nhưngcôngtácphụcchếgầnđâyđãđínhchínhđiềuđó:hóarakhôngphảilàđồngđỏmàchínhlàđồngthauđãđượcdùngchotácphẩmkỳdiệucủanhàđiêukhắcI.P.Martôt.ỞẤnĐộcólàngBidarnổitiếngbởinhữngthứđồtrangtrímàcácnghệnhânđịaphươnglàmratừhợpkimcủađồng,kẽmvàthiếc.Cácđồmỹnghệnhưbìnhđựngnước,đĩa,tượngnhỏđượctrángmộtdungdịchđặcbiệtđểchokimloạitrởthànhđentuyền.Sauđấy,cáchọasĩkhắclênđấynhữngbônghoahoặcnhữnghìnhvẽtrangtrítrôngynhưkhảmbạcvậy.Cáchìnhvẽtrangtrínàykhôngbaogiờbịmờđi.Dovậy,cácsảnphẩmmỹnghệcủaBidarrấtnổitiếngkhôngnhữngởẤnĐộ,màcònởnhiềunướckhác.Thôngthường,kẽmvàđồngtrongcáchợpkimlàđôibạnđồngminh,chúngbổsungvàcảithiệntínhchấtchonhau.Thếmàgầnđây,chúngởtrongtìnhtrạng“cạnhtranhlẫnnhau”vàchínhkẽmđãloạiđồngrakhỏihợpkim.ĐiềuđóđãxảyraởMỹ,nơimàchođếngầnđây,đồngxen(đồngtiềnnhỏnhấtcủaMỹ)vẫnđượcdậptừhợpkimchứa95%đồngvà5%kẽm.Cáchđâymấynămngườitaquyếtđịnhthayđổithànhphầncủahợpkim.Vẫnnhữngnguyêntốấycómặttronghợpkim,nhưngvớitỷlệhoàntoànkháchẳn:97,6%kẽmvàvẻnvạnchỉcó2,4%đồng.Sởdĩcósự“thaybậcđổingôi”nhưvậylàvìkẽmrẻhơnđồngrấtnhiều,dođó,đềnghịhợplýhóacủacácnhàtàichínhđãhứahẹnmộtmónlợikhôngnhỏchongânkhố
Khánhiềuhợpkimcủakẽmđãđượcbiếtđến(phathêmnhôm,đồng,magie,vớilượngkhôngđángkể),màđặcđiểmnổibậtcủachúnglàrấtdễđúcvàcónhiệtđộnóngchảythấp.Từcáchợpkimnày,ngườitađúcđượcnhữngchitiếtphứctạpcóthànhmỏngvànhữngsảnphẩmchínhxáckhác,trongđócónhữngconchữincỡnhỏ.Hồigiữathếkỷtrước,theothiếtkếcủanhàđiêukhắcngườiNgaI.P.Vitali,ngườitađãđúcvàdựngởphòngGheorghiepxkitrongcunglớnđiệnCremliởMaxcơvamườitámcâycộtbằngkẽmcóhoavăntrangtrívànhữngbứctượngmangnhữngvònghoanguyệtquế.MộtngườiởCộnghòadânchủĐứccómộtbộsưutậpđộcđáovềcácvậtđúcbằngkẽm.Mấychụcnămqua,ôngđãdùngkẽmđểtựtayđúcnhữnghìnhngườivàđộngvậtnhỏ,caokhôngquá5cm.Bộsưutậpnàygồmkhoảng1500phốicảnhrấtthúvị.TuyệtdiệunhấttrongsốđólàphốicảnhnóivềtrậnđánhởgầnLepzichnăm1813,tạiđó,độiquâncủaNapolêonchưalạisứcsautrậnBorođinôđãbịthuathêmmộttrậnlớnnữakhiđánhnhauvớiliênquâncácnướcNga,Phổ,áovàThụyĐiển.Phốicảnh“trậnđánhcủacácdântộc”gồmkhoảngmộtngànphầntử-đólànhữngngườilínhvàngựa,xecộ,vũkhí.Ởmộtchừngmựcđángkể,nhiệtđộnóngchảykhôngcaolắmcủakẽm(khoảng420độC)đãlàmchonhàsưutậpngườiĐứcphảisaymê.Nhiềutínhchấtcủakimloạinàyphụthuộcvàođộtinhkhiếtcủanó.Thôngthường,kẽmdễtiêuhóatrongcácaxit,nhưngnếuđộtinhkhiếtđạtđến“nămconsốchín”(99,999%)thìchínhcácaxitấykhôngthểnàođụngchạmđượcđếnkẽmngaycảkhinungnóng.Đốivớikẽm,độtinhkhiếtkhôngnhữngbảođảmchonótrởnên“bấtkhảxâmphạmvềhóahọc”,màcònđemlạichonótínhdẻocao:kẽmtinhkhiếtlạidễkéothànhsợihếtsứcmảnh.Cònkẽmthườngdùngtrongkỹthuậtthìbiểulộtínhcáchkhábấtthường:nóchỉchophépcánthànhdải,thànhlá,thànhtấmtrongkhoảngnhiệtđộnhấtđịnh-từ100đến150độC,cònởnhiệtđộbìnhthườngvàcaohơn250độCchođếnđiểmnóngchảythìkimloạinàyrấtgiòn,cóthểdễdàngnghiềnnátthànhbột.Trongcácnguồnđiệnhóahọchiệnnay,cáctấmkẽmđóng“vaitròâm”,tứclàđượcdùnglàmđiệncựcâm-nơiđâydiễnraquátrìnhoxihóakimloại.Lầnđầutiên,kẽmđãthửsứcmìnhtrongmôitrườnghoạtđộngnàynăm1800,khinhàbáchọcngườiItalialàAlexanđroVontachếtạorabộpincủaông.Hainămsauđó,nhờmộtbộpinrấtlớn(sovớithờibâygiờ)gồm4200
tấmđồngvàkẽmmànhàbáchọcNgaV.V.Petrôpđãlầnđầutiêntạođượchồquangđiện.Năm1838,nhàkỹthuậtđiệnngườiNgalàB.X.Iacobiđãchếtạomộtchiếcthuyềngắnđộngcơđiệnmànguồnđiệnlàmộtbộpin.ThuyềnnàyđãxuôingượcdòngsôngNêvamộtthờigian,chởđược14hànhkhách.Nhưngloạiđộngcơnàytỏrakhôngkinhtế,điềuđókhiếnnhàhóahọcngườiĐứclàIuxtuxLibic(JustusLiebig)cócơsởđểtuyênbố:“Cứtrựctiếpđốtthanđểthunhiệthoặcsinhcôngcònphầncólợihơnnhiềusovớichiphíthanđóđểkhaitháckẽm,rồisauđósinhcôngtrongcácđộngcơđiệnbằngcáchđốtkẽmtrongcácbộpin”.Lúcbấygiờ,nhữngýđồsửdụngsứckéocủacácđộngcơđiệnchạybằngpinđãkhôngthuđượckếtquảởtrêncạn.NhàvậtlýhọcnổitiếngngườiAnhlàJamơJun(JamesPrecotrJoule)hìnhnhưđãcólầnnhậnxétnửađùanửathậtrằng,chẳngthànuôingựavẫncònrẻhơnlàphảithaykẽmtrongcácbộpin.Trongthờiđạichúngta,ýtưởngđóđãđượcsốnglại:hàngngànhàngvạnôtôđiệnđanglướtnhanhtrêncácnẻođườngcủanhiềunước,hơnnữa,khichọnnguồnđộnglực,cácnhàthiếtkếthườngưuchuộngloạiăcquykẽm-khôngkhí.Bộăcquynàythaythếchohàngchụcconngựa,nóchophépôtôchạyđượchơn100kilômetmàkhôngcần“choănthêm”,nghĩalàkhôngphảinạpthêmđiện.Nhữngnguồnđiệntíhonkiểunhưvậyđangđượcsửdụngtrongcácmáynghe,trongcácđồnghồsogiờ,trongkhícụđođộlộsáng(củamáyảnh),trongcácmáytínhloạinhỏ.Trongbộ“pinvuông”củacácđènpinbỏtúi,dướilớpvỏgiấycóbaốngkẽm:khicháy(tứclàkhibịoxihóa),kẽmsinhradòngđiệnđểthắpsángbóngđènpin.Đốivớicácthiếtbịlớnthìnguồnđiệnrấtđángtincậy,đủsứccungcấpđiệnchohàngchụckhícụcùngmộtlúclànhữngbộắcquycóđiệncựcbằngbạcvàbằngkẽm.Chẳnghạn,mộtbộăcquynhưvậyđãlàmviệctrênmộtvệtinhnhậntạocủaLiênXôbayvòngquanhtráiđất.Cuộckhủnghoảngnănglượngdiễnratrongnhữngnămgầnđâyđãbuộcnhiềutổchứccỡlớnvềkhoahọcvàcôngnghiệpphảitìmkiếmcácnguồnnănglượngmới.Songnhững“taychơi”nghiệpdưcũngkhôngchịuthuakémcácnhàsángchếchuyênnghiệp.Chẳnghạn,mộtngườithợđồnghồởthànhphốKiđerminxstơnướcAnhđãsửdụng...quảchanhbìnhthườngvàocôngviệcnày.Khicắmvàoquảchanhmộtthanhkẽmvàmộtthanhđồngcódâydẫnrangoài,nhàphátminhnàynhậnđượcmộtnguồnđiệnđộcđáo.Dophảnứngcủaaxitlimonicvớiđồngvàkẽm,mộtdòngđiệnđãsinhra,đủ
cungcấpchomộtđộngcơtíhonlàmquaytấmbiểnquảngcáotrongtủtrưngbàycủahiệuđồnghồtrongvàitháng.Chẳnglẽđâykhôngphảilàmộtphátminhhaysao?Tiếcthay,theotínhtoáncủacácnhàchuyênmôn,đểcungcấpđủđiệnchomộtmáythuhìnhchẳnghạn,cầnphảicómộtbộpinlàmtừvàitriệuquảchanh.NhàsinhhóahọcMenvinCanvin(MelvinCalvin)ngườiMỹtừngđượcgiảithưởngNôbenđãđềnghịdùngmộtnguồnđiệnthựcvậtmạnhhơn.Ôngđãhoànchỉnhmộtbộpinmặttrời,trongđó,kẽmoxitvàchấtdiệplụccủathựcvậtcùngnhautạoradòngđiện.Từbềmặtcủamột“vườnphátđiệnmàuxanh”cókíchthướcbằngmộtcănphòngnhỏ,cóthể“thuhoạch”đượcmộtnguồnđiệncócôngsuất1kilôoat.Cólẽtrongtươnglaikhôngxa,màcóthểlàngayởcuốithếkỷnày,chúngtasẽđượcchứngkiếnnhữngthànhtựumớicủangànhnănglượnghọcmặttrời-thựcvật,nhưngbâygiờthìhãytrởlạithếkỷtrướcđểtìmhiểubasựkiệnquantrọngcóliênquantrựctiếpvớikẽm.Sựkiệnthứnhấtxảyranăm1850:mộtngườiPháptênlàGhilo(Gillot)đãđềnghịmộtphươngphápđộcđáođểlàmbảninkẽm.Hìnhđượcvẽbằngtaylênmộttấmkẽmbằngmộtthứmựcchốngaxit,sauđấydùngaxitnitricđểrửabềmặttấmkẽm.Khiđó,nhữngchỗcómựcthìvẫnnguyênvẹn,khôngbịhưhạigì,cònnhữngchỗkhôngcómựcthìaxitsẽ“ăn”kẽm,tạothànhnhữngvếtlõm.Hìnhvẽsẽtrởthànhhìnhnổivàkhiinlêngiấythìsẽnhậnđượchìnhảnhcầnthiết.Vềsau,phươngphápnàycủaGhilođượchoànthiệnthêmvàtrởthànhphươngpháplàmbảnkẽmngàynay,nhờnómàcácmáyintrêntoànthếgiớihàngngàyđangtáitạolạivôsốhìnhvẽvàtranhảnhtrongcácsáchbáovàtạpchí.Năm1887,nhàbáchọcnổitiếngngườiĐứclàHeinrichRudolphHertzđãpháthiệnrahiệntượnghiệuứngquangđiện:dướitácđộngcủaánhsáng,mộtchấtnàođósẽphátracácđiệntử.Mộtnămsau,nhàvậtlýhọcngườiNgalàA.C.Xtoletôpđãnghiêncứukỹlưỡnghiệuứngquangđiệnnày.TạiphòngthínghiệmcủatrườngđạihọctổnghợpMaxcơva,ôngđãtiếnhànhmộtthínghiệmtinhtếtừngđivàolịchsửcủakhoahọc.Ôngnốitấmkẽmvớicựcâmcủamộtbộpinvànốitấmlướikimloạivớimộtcựcdương,rồiđặtđốidiệnvớitấmkẽm,cáchxamộtkhoảngnàođó.Tấtnhiên,trongmạchđiệnhởnàykhôngcódòngđiệnđiquavàkimcủađiệnkếvẫnchỉsốkhông.Khinhàbáchọcchiếumộtluồngánhsángchóilọivàotấmkẽmthìkimcủa
điệnkếlậptứcrờikhỏivịtrísốkhông.Điềuđócónghĩalàđãxuấthiệndòngđiệntrongmạch.Xtoletôptăngthêmnguồnsángchiếuvàotấmkẽmvànhậnthấykimđồnghồdịchđixahơn,điềuđóchứngtỏdòngđiệntănglên.Ngaysaukhingắtnguồnchiếusáng,dòngđiệnnàybiếnmấtvàkimcủađiệnkếtrởvềvịtrísốkhông.Dụngcụnàythựctếđãlàtếbàoquangđiệnđầutiên-mộtlinhkiệnmàkỹthuậthiệnđạikhôngthểthiếuđược.CũngtrongnămmàXtoletôpthựchiệnthínghiệmlịchsửcủamình,tấmkẽmđãtrởthành“ngườicùngthamgia”mộtphátminhthúvị:kỹsưBeclinơ(Berliner),ngườiĐức,vốnlàmviệcởMỹ,đãchếtạoramộtkhícụdùngđểghivàphátlạiâmthanh,gọilàmáyhátvàôngđãđềnghịdùngđĩalàmbằngkẽmcóphủmộtlớpsápmỏngđểlàmvậttảiâm.Từđĩanàycóthểchuyểnsangmộtbảnsaobăngkimloại,tứclàlàmkhuônđểsảnxuấthàngloạtđĩahát.ChiếcđĩahátđầutiêntrênthếgiớidochínhBeclinơchếtạohiệnđangđượclưugiữtạiviệnbảotàngquốcgiaHoaKỳởthủđôOasinhtơn.Năm1907,ởPari,cácđĩaghilạigiọnghátcủaEnricoCaruzo,FranchexcoTamanho,AnđelinaPattivàcủacáccasĩxuấtsắckhácđãđượctrịnhtrọngđặtvàotrongcáchộpkíncótrángkẽmđểbảoquảnlâudài.Ngườitadựđịnhsẽmởcáchộpđósau100năm.Tứclàvàonăm2007.Trongkỹthuậthiệnđạikhôngchỉsửdụngkẽmnguyênkhốimàcảbụikẽmnữa.Chẳnghạn,bụikẽmgiúpnhữngngườilàmthuốcpháonhuộmngọnlửathànhmàuxanhlam.Cácnhàluyệnkimdùngbụikẽmđểlấyvàngvàbạcrakhỏicácdungdịchxianua.Ngaycảkhiđiềuchếkẽm,nếukhôngcóbịkẽmthìcũngkhôngxong:bụikẽmđượcdùngđểloạiđồngvàcađimirakhỏidungdịchkẽmsunfattrongphươngphápthủyluyện(phươngphápđiệnphân).Cầucốngvàcáckếtcấunhàcôngnghiệpbằngkimloại,cácmáymóccơlớnthườngđượcphủmộtlớpsơnmàuxámđểgiữchokimloạikhỏibịănmòn:trongthànhphầncủaloạisơnđócũngcóbụikẽm.Nếuđãnhắcđếnsựănmònthìphảinóiđếnvaitròquantrọngnhấtcủakẽm:gầnmộtnửasảnlượngkẽmtrênthếgiớiđượcdùngvàoviệcbảovệthéptrướcmộtkẻthùhungácnhất-đólàsựhangỉmàhàngnămnuốtmấthàngchụctriệutấnsắtthép.Xôvàchậutrángkẽm,máinhàvàốngthoátnướctrángkẽmthìdùngđượcnhiềunăm,trongkhiđó,mộttấmtônkhôngtrángkẽmthìchỉcầnquamộttrậnmưanhỏlàđãcóthểbịhoengỉ.Vậydođâumàchínhkẽmđượcgiaophónhiệmvụđầykhókhănvàvinhquanglàbảovệ“biêncương”củasắtthép?Thếmànóhoàntoànkhông
đượcmangdanhlà“chiếnsĩkiêncường”chốnglạicáchóachấtxâmthựcnhưcrom,nikenhoặccoban,vìsao?Thìralờigiảiđápchocâuhỏinàycũngẩngiấuởchínhđiềunày.Theolốidiễnđạtcủamộtnhàhiềntriếtnàođóthìcũnggiốngnhưngườiphụnữ,sởdĩmạnhchínhlàvìsựyếuớtcủamình.Kẽmbảovệsắtmộtcáchchắcchắn,giữchosắtkhôngbịănmòn,bởivìchínhnó...lạikhôngđủsứcchốnglạisựănmòn.Kẽmcótínhhoạtđộnghóahọcmạnhhơnsắt,nênkhixuấthiệnnguycơbịoxihóathìkẽmliềnđưamìnhrađểchốngđỡ:nóhysinhthânmìnhđểcứusắtkhỏisựhủydiệt.Khôngphảingẫunhiênmàđôikhingườitagọiphươngphápbảovệnhưvậylàphươngpháp“thímạng”.Ngaycảkhitrênlớp“áogiáp”bằngkẽmxuấthiệnnhữngvếtxướcthìsựănmòncũngkhôngthểthựchiệnđượcýđồtạogỉcủamình:chừngnàotrênbềmặtcủachitiếtlàmbằngthépcònlạidùchỉlàvàihạtkẽmnhỏthôithìsắtvẫnkhôngbịpháhủy.Vềđiểmnày,cáclớpmạbằngcromvànikentuycósứcchốngănmòncao,nhưngtrongthựctếđôikhilạitỏrakhôngđángtincậy:chúngchỉcótácdụngtốtkhichưaxảyrabấtkỳsựhưhỏngnào,cònmộtkhitrênlớpmạđóđãxuấthiệnhiệnchodùchỉlàmộtlỗthủngrấtnhỏ,bằngdấuchấmthôi,cũngđủđểcáctácnhânxâmthựccóđườngđộtnhậpvàosắt,làmchosắtbắtđầubịgỉ“ngaytrướcmắt”nikenhoặccromvốnlànhữngkimloại“bấtkhảxâmphạm”vềhóahọc.Nếutínhđếnviệcdùngkẽmđểgiữchothépkhôngbịănmònsẽrẻhơnrấtnhiềusovớidùngcácthứkimloạikhác,thìthậtdễhiểutạisaomàlớpmạbằngkẽmlạiđangđườngđườngchiếmvịtrísốmột-cảvềquymôlẫntầmquantrọng-trongsốtấtcảmọilớpmạbằngkimloại.Trongthờigiangầnđây,lớpmạbằngkẽmđãmởrộngphạmvihoạtđộngbảovệcủamình:kẽmbắtđầuđượctránglênbềmặtcáckếtcấukimloạichịulượngtảinhiệtlớn.Chặnghạn,trướcđây,cáckếtcấucủatổhợpthiếtbịkhởiđộngdùngđểphóngcáccontàuvũtrụthườnggiảmđộbềntheothờigiandochúngbịđốtquánóng.Hiệnnay,đểtránhđiềuđó,ngườitaphủlênchúngmộtlớpkẽm.Docónhiệtđộsôithấpnêntrongthờigiandiễnra“cơnsốt”khởiđộng,lớpkẽmbốchơirấtnhanh,hấpthụmộtlượngnhiệtlớn,vànhờvậymàgiữchokếtcấukimloạikhôngbịquánóng.Côngnghệmạkẽmkháđơngiản.Thôngthườngđểlàmviệcnày,cácláthép,ốngthép,hoặccácchitiếtbằngthépđượcnhúngtrựctiếpvàokẽmnóngchảy.Songbạnhãythửnhúngvàokẽmnóngchảy,chẳnghạnmộtcây
cộtđiệnxemsao:khiđóthìbểkẽmphảicókíchthướccủamộtbểbơicỡlớn.Trongnhữngtrườnghợpnhưvậyphảidùngđếnphươngphápphunbụikẽmnhờcáckhícụbơmphun.Ngườitađãchếramộtloạisúngchuyêndùng“đạn”làmộtsợikimloạilỏngđểkhiđôngđặclạithìtạothànhmộtlớpmạbảovềdànđềutrênkếtcấucầnxửlý.Cònmuốncholớpmạkẽmđượcnhẵnbóngthìdùngphươngphápđiệnphân.Phạmvihoạtđộngkhôngnhữngcủabảnthânkẽm,màcảcủacáchợpchấtcủakẽmcũngrấtđadạng.Thờitrungcổ,cácthầythuốcArậpvàTâyÂudùng“tuyếttrắng”-thứbộtkẽmoxitxômxốpnhưlôngtơmàcácnhàgiảkimthuậtgọilà“lenmầunhiệm”-vàomụcđíchchữabệnh.Ngàynay,trongbấtkỳhiệuthuốcnào,chúngtađềucóthểbắtgặpcácthứthuốcmỡ,phấnrômtrẻem,thuốcnhỏmắtv.v...chứanguyêntốkẽmởmộtdạngnàođó.Hiếmcómộtngườiphụnữnàolạikhôngdùngđếnkẽmoxit.Chẳngnênnghingờgìđiềuđó,bởivìphấnxoamặtchẳngphảilàcáigìkhácmàchínhlàbộtkẽmoxitphathêmcácchấtthơm,chấtmàuvàmộtsốchấtkhác.Nếuphóngđạilênthìcáchạtphấntrônghaohaonhưmộtconnhệnđầylôngvớinhữngcáichânloằngngoằngxoèrakhắpmọiphía.Khoảnghaitrămnămtrướcđây,bộtkẽmtrắngđãxuấthiệnởPhápvàAnh.Khácvớibộtchìtrắngvẫnđượcdùngtừlâu,bộtkẽmtrắngkhôngđộchạiđốivớicơthểconngười,vìthếmànóđãnhanhchóngđivàocuộcsốnghàngngày.Khôngbaolâu,thứbộttrắngmớinàyđãđượcsảnxuấtởnhiềunướckhác.Chẳnghạn,năm1807,mộttạpchíxuấtbảnởnướcNgađãđăngbài“Vềviệcsảnxuấtbộttrắngbằngkẽmoxit-thứbộtcóthểthaythếcácthứbộttrắngthôngthường”.Kẽmcóthểlàmtangchứngchắcchắnđểbuộctộicáchọasĩlàmgiảmạotácphẩmcủacácbậcdanhhọathờitrước.NếuđemgiámđịnhmộtbứctranhđượcxưnglàtácphẩmcủaBruegeldeOude,củaRubenshoặccủaElGreco,màphépphântíchmàulạichothấytrongđócóbộtkẽmtrắngthìcóthểkhẳngđịnhngayrằng,đólàmộtbứctranhgiảmạo.Nếukhôngcókẽmoxitthìcácxínghiệplàmcaosuvàvảisơnsẽkhônglàmăngìđược.Kẽmcũngquenbiếtthủytinhtừlâu:năm1851,tạitriểnlãmquốctếởLondon,mộtmặthàngmớicủacôngnghệthủytinhlàphalêchứakẽmcóđộnhẵnbóngvàánhquangđặcbiệtkhiếnmọingườirấtưuthích.Hiệnnay,cáchọasĩtrangtríđồthủytinhđãdùngkẽmsunfualàmthuốcvẽvìnóchophépnhuộmthủytinhvớimàusắcvàsắcđộrấtphongphú,biếnthủytinhthànhngọcbíchhoặccẩmthạch,thànhngọcmắtmèohoặcngọc
lam.Trongnhữngnăm20củathếkỷchúngta,tinhthểkẽmoxitlầnđầutiênhãnhdiệnđivàongànhthôngtinvôtuyến:nhờnómàlúcbấygiờngườitađãlậpđượckỷlụcvềcựlythutínhiệuvôtuyến.Cáchợpchấtcủakẽmcũngtìmđượcviệclàmtrongkỹthuậttruyềnhình:bamàucơbản-xanhlam,xanhlụcvàđỏ-xuấthiệntrênmànảnhtruyềnhìnhnhờnhữngtínhchấtphátquangcủakẽmsunfua,kẽmselenuavàkẽmfotfatđượchoạthóabởibạc,manganhoặccácchấtphụgiakhác.Tinhthểkẽmselenuanhântạođảmnhậnvaitròđầytrọngtráchtrongviệcxâydựngkỹthuậttruyềnhìnhlazesaunày:diệntíchmànảnhcủamáythuhìnhlazemàusẽđếnvàimétvuông,nghĩalàhìnhảnhmàurựcrỡsẽchoánhếtcảbứctườngtrongcănphòng.Cáchợpchấtcủakẽmcònmangtínhbándẫn,điềuđóhứahẹnvớichúngmộttươnglaisánglạn.Khôngphảichỉcókỹthuậtmớicầnđếnkẽm-cơthểđộngvậtvàthựcvậtcũngrấtcầnđếnnguyêntốnàyvớiliềulượngnhỏ.Nhucầutrongmộtngàyđêmcủaconngườivềnguyêntốvilượngnàydaođộngtrongkhoảngtừ5đến20miligam.Cònnhữngngườinghiệnrượuthìcónhucầurấtlớn:hìnhnhưrượugạtkẽmrakhỏicơthểthìphải.ỞIranvàAiCập,cáccuộckhámnghiệmđốivớingườilùnđãchothấy,sởdĩchiềucaokhôngpháttriểnđượclàvìtrongkhẩuphầnthứcăncủanhữngngườinàychứamộthàmlượngkẽmrấtthấp.Cònnhữngconchuộtcáimàkhẩuphầncủachúnghoàntoànkhôngcókẽmthìchẳngbaolâusẽtrởnênhungdữ,haycắnxénhau.Đặcđiểmtínhcáchnàysauđóđượctruyềnlạichothếhệkếtiếp,màthểhiệnrõnhấtlàở“pháiyếu”.Ởmộtsốđộngvậtbiểnkhôngxươngsống,kẽmgiữvaitrònhưsắttrongmáungười:trongtrocủacácloàithânmềm,đôikhicóđến12%kẽm.Trongnọcđộccủarắn,nhấtlàrắnlụcvàrắnhổmang,cómộthàmlượngkẽmđángkể.Cácnhàbáchọcchorằng,nguyêntốnàybảovệrắnkhỏichínhnọcđộccủamình.Kẽmgiữvaitròquantrọngcảtronggiớithựcvật.Chẳnghạn,lúamìcóthểbịchếtnếutrongđấtkhôngcókẽm.Trongcácloạiquảnhưnho,cam,lê,cókhánhiềukẽm;trongcàchua,hành,xàláchcũngcókẽm;cácloạinấmnhưnấmxépvàng,nấmxépnâu,nấmmàogà,đềuchứanhiềukẽm.Từthờixaxưangườitađãnhậnthấyrằng,nhiềuloạithựcvậtưasốnggần
cómỏquặng.Chẳnghạn,hoavioletrừngvàhoapăng-xêđồngthíchmọcởnhữngnơicókẽm.Nhữngngườitìmquặngthờixưađãbiếtđếnnhữngđặctínhnàycủacâycỏ;vàngaycảcácnhàđịachấthiệnnaycũngsửdụngdấuhiệuđóđểtìmkiếmcáckhoángsảnẩnnáutronglòngđất.Khoángvậthaygặpnhấtcủakẽmlàsfaleritmàngườitacòngọilà“đồgiảbằngkẽm”.Vìnhữngtộilỗigìmàthứđánàyphảimangcáitênnhạobángnhưvậy?Cólẽlàvìtạpchấtcủacácnguyêntốkháclàmchokhoángvậtnàycóđủmàusắckhiếnngườitadễlẫnlộnvànhậnnhầmsfaleritthànhmộtthứquặngkhácnàođó.TạivùngnúiAntaihaygặploạiquặngcótênlà“sócvằn”-mộtthứhỗnhợpcủasfaleritvàfenspatnâu.Loạiđávằnnàythựcsưgiốngnhưconsócvằn.Trongthiênnhiên,kẽmthườngởdạngcácquặngđakimchứacảđồng,chì,sắt,vànhiềunguyêntốhiếm.Mộttrongnhữngmỏchì-kẽmởchâuÂuđãtừnglànguyênnhânrađờicủahẳnmộtquốcgia.Chuyệnnàyxảyrahồithếkỷtrước,saukhiđếchếNapolêonbịđánhbạithìmộtphầnđấtđaithuộcđếchếnàyphảigạtvềchocácnướcthắngtrận.Khiphânchia“tàisảnđấtđai”,giữanướcHàLanvànướcPhổđãnảysinhsựtranhchấpvềvùngMorenenằmởranhgiớihainướcnày.Cuốicùng,năm1816,mộtgiảiphápnhânnhượngđãđượcchấpnhận:mộtphầncủavùngnàyđượcnhậpvàonướcHàLan,mộtphầnnhậpvàonướcPhổ,cònphầnmàtrênđócómỏkẽmvàchìrấtquýgiá(vìthếmàxảyrasựtranhchấp)thìđượctuyênbốlàvùngtrunglập.NướccộnghòatíhonMorenerađờitrongbốicảnhnhưvậy,nóchiếmmộtdiệntíchchỉvẻnvẹncó3,3kilômetvuôngvàvớidânsốchỉvàitrămngười.Songdùsaochăngnữathìchủquyềnvàkhoángsảncủađấtnướcvẫncầnđượcbảovệ.Đểbảovệnướccộnghòa,mộtquânđộigồm...mộtquânnhânđãđượcthànhlập-ngườinàythựchiệnchứcnăngcủacảngườilínhlẫnchứcnăngcủamộtvịtổngtưlệnh.(Hẳnrằng,khicómặtôngtathìainấyđềukhókhẳngđịnh:“mộtngườitrêntrậntiềnthìkhôngphảilàchiếnbinh”).Đếngiữanhữngnăm80củathếkỷtrước,trữlượngkẽmvàchìtrênthựctếởđâyđãcạnkiệt,nhưngquốcgiaMorenevẫntồntạichođếnnăm1920,sauđómớiđượcsápnhậpvàonướcBỉ.Trongthờigiangầnđây,nhữngnguồncủacảithiênnhiênkhácthườngđãthuhútsựchúýcủacácnhàchuyênmôn:tronglòngbiểnĐỏ,ởđộsâukhoảnghaikilômet,ngườitađãpháthiệnđượcnhữngvỉaquặngsềnsệtchứakẽm,đồng,bạc.Từđórađờidựánchếtạomộtchiếctàuđặcbiệt:từmạntàu,mộtốnghútsẽđượcthảxuốngđáybiển-quaốnghútnày,quặngở
dạngbùnnhãosẽđượchúttừđáybiểnlên.Trêntàu,bùnnhãosẽđượcchếbiếnthànhtinhquặnggiàukẽm.Nhưvậy,quặngkẽmkhôngnhữngđượckhaithácởtrêncạnmàcònđượckhaitháccảởdướinướcnữa.Vànhữngtínhchấtcủakimloạinàycũngnhưcáchợpkimchứanóđangđượcnghiêncứuchẳngnhữngtrongcácđiềukiệncủatráiđấtmàcảtrongkhônggianvũtrụ:trongsốcácthìnghiệmdocácnhàvậtliệuhọcBungarichuẩnbịđểthựchiệntrêntrạmquỹđạo“Chàomừng”củaLiênXô,cũngcóthínghiệmvềviệcnuôicáctinhthểkẽmvàđiềuchếhợpkimcủakẽmvớisắt.Từvũtrụ,liệukẽmsẽđemlạiđiềugìvuimừngchochúngta?
“Trangphục”củanhữngthanhurani
ZrNăm1789,khiphântíchmộttrongnhữngbiếnchủngcủakhoángvậtziricon,nhàhóahọcngườiĐứclàMartinHenrichClaprôtđãpháthiệnđượcmộtnguyêntốmớimàônggọilàZiriconi,nhờmàusắcđẹpđẽ,khithìlónglánhnhưvàng,khithìmàudacam,lúckháclạimàuhồng,nênngaytừthờiAlecxanđrơxứMacedonia,ziriconđãđượccoilàmộtthứđáquý.TêngọinàycólẽlàxuấtpháttừmộttừBaTưlà“zargun”,nghĩalàlónglánhnhưvàng.Ziricon(trongcáctàiliệucòngặpnhữngtêngọikháccủakhoángvậtnày:hyacinth,jacinth,jargon)từthờicổxưachẳngnhữngđãđượcdùnglàmđồtrangsức,màcònđượccoilàmộtthứbùa“làmchotráitimrộnràng,xuatanmọinỗiphiềnmuộnvànhữngýnghĩsầubi,khiếnchotríthôngminhvàlòngcaothượngđượcnhânlêngấpbội”.Trongmộttácphẩmnóivềyhọc,vớisựtinhthôngnghềnghiệp,mộtvịysưởnướcNgacổxưađãkhẳngđịnhrằng,“kẻnàođeohồngngọc(ởnướcNgangàyxưa,ngườitagọinhiềuthứđáquý,trongđócóziricon,bằngmộttênchunglà“hồngngọc”.Hiệnnay,từ“hồngngọc”dùngđểgọicácthứđáquýchứacromnhưruby,corundum(N.D.).)đỏthẫmbênmìnhthìsẽkhôngmơthấynhữngđiềugớmghiếcvàhãihùng,sẽvữngtâmvàcaothượngtrướcmọingười”.Năm1824,nhàhóahọcThụyĐiểnlàBecxêliutđãtáchđượcziriconiởdạngtựdo.Tuynhiên,thờibấygiờngườitachưathểđiềuchếđượcziriconinguyênchất,vìvậy,suốtmộtthờigiandàikhôngainghiêncứuđượcnhữngtínhchấtvậtlýcủakimloạinày.Cũngnhưnhiềukimloạimớikhác,suốthàngchụcnăm,ziriconikhôngthểtìmchomìnhmột“côngviệc”vừaý,trongkhiđó,cáckimloạiđượcbiếtđếntừlâunhưsắt,đồng,chìthìđãbiết“chàohàng”,dovậymàchúngkhôngbịlâmvàocảnhếẩm.Mãiđếnđầuthếkỷcủachúngta,cácnhàbáchọcmớicứuđượcziriconithoátkhỏimọitạpchấtvàbắtđầunghiêncứukỹlưỡngnhữngtínhchấtcủakimloạinày.Hóara,nócómộtbạnđườngthườngxuyênlàhafini.Trongsuốthơn130năm,cácnhàhóahọckhôngnhậnthấyrằng,hafiniluôncómặttrongziriconi,màđôikhivớilượngkhálớn.Sởdĩnhưvậylàvìtínhchấthóahọccủahainguyêntốnàygiốngnhauđếnmứcđángngạcnhiên.Tuy
vậy,trongmộtsốvấnđềthìgiữachúnglạicónhữngmốibấtđồngnghiêmtrọng-điềuđósẽđượcnóiđếnsau.Ziriconinguyênchấtcóbềngoàigiốngnhưthép,nhưnglàmộtkimloạibềnhơnthépvàcótínhdẻocao.Mộttrongnhữngtínhchấtquantrọngcủaziriconilànócótínhbềnvữngrấtcaođốivớinhiềumôitrườngxâmthực.Vềtínhchấtchốngănmònthìziriconivượtxacáckimloạibềnvữngnhưniobivàtitan.Trongaxitclohiđric5%vàởnhiệtđộ60độC,thépkhônggỉbịănmònkhoảng2,6milimettrongmộtnăm,titan-gầnmộtmilimet,cònziriconithìíthơnmộtngànlầnsovớititan.Khichịutácđộngcủacácchấtkiềm,ziriconicósứcchốngđỡrấtcao.Vềmặtnàythìtantalivốnđượcmệnhdanhlà“chiếnsĩxuấtsắc”chốngănmònhóahọccũngphảichịuthuaziriconi.Chỉcóziriconimớidám“tắm”lâutrongcácchấtkiềmchứaamoniaclànhữngchấtkiềmrấtmạnhmàtấtcảcáckimloạikhác,khôngcóngoạilệnào,đềuphảikiêngkỵ.Nhờcóđộbềnănmòncaonênziriconiđãđượcsửdụngtrongmộtlĩnhvựcyhọcrấtquantrọnglàphẫuthuậtthầnkinh.Cáchợpkimcủaziriconiđượcdùngđểsảnxuấtkẹpcầmmáu,dụngcụphẫuthuậtvàthậmchítrongnhiềutrườnghợp,cònlàmchỉkhâucácchỗnốitrongcáccamổnão.Saukhicácnhàhóahọcnhậnthấyrằng,nếuphathêmziriconivàothépthìnhiềutínhchấtcủathépsẽđượccảithiện,ziriconiliềnđượcxếpvàohàngcácnguyêntốđiềuchấtcógiátrị.Tronglĩnhvựcnày,hoạtđộngcủaziriconithểhiệnởrấtnhiềumặt:nógópphầnlàmtăngđộcứngvàđộbền,nângcaokhảnănggiacông,độthấmtôivàtínhdễhàncủathép,làmchothéplỏngdễrót,làmtancáchạtsunfuatrongthépkhiếnchocấutrúccủathéptrởnênminhạt.Nếuphathêmziriconivàothépkếtcấuthìtínhkhôngsinhvảycủathéptănglênrõrệt:khốilượngmấtmátcủaloạithépchứa0,2-0,3%ziriconisaukhinungởnhiệtđộ820độCtrongbagiờliềnnhỏhơn6-7lầnsovớicùngthứthépấy,nhưngkhôngphathêmziriconi.Ziriconicònlàmtăngđộbềnănmòncủathéplênrấtnhiều.Chẳnghạn,saubathángngâmmìnhtrongnước,khốilượngmấtmátcủathépkếtcấutínhquyđổicho1métkhốilà16,3gam,trongkhiđócũngvẫnloạithépấy,songcóphathêm0,2%ziriconi,thìchỉbị“gầy”đi7,6gam.
Cóthểnungthépziriconiđếnnhiệtđộcaomàkhôngsợ“quálửa”.Điềuđóchophéptăngtốcđộcácquátrìnhrèn,dập,nhiệtluyệnvàthấmcacbonđốivớithép.Cấutrúcminhạtvàđộbềncaocủathépziriconicộngthêmvớitínhchảylỏngtốtđãchophépdùngnóđểđúccácvậtcóthànhmỏnghơnhẳnsovớikhiđúcbằngthépthường.Chẳnghạn,từthépziriconingườitađãđúcđượccácchítiếtcóthànhmỏng2milimet,trongkhiđó,nếuđúcbằngthépgiốngnhưvậynhữngkhôngphathêmziriconithìbềdàycủathànhítnhấtcũngphảibằng5-6milimet.Ziriconicònlàngườibạntốtcủanhiềukimloạimàu.Phathêmnguyêntốnàyvàđồngthìđộbềnvàsứcchịunóngcủađồngtănglênrấtnhiềumàđộdẫnđiệnhầunhưkhônggiảm.Hợpkimđồngcađimivớihàmlượngnhỏziriconicóđộbềnvàđộdẫnđiệncao.Phaziriconivàocáchợpkimnhômthìđộbền,độdẻo,khảnăngchốngănmònvàsứcchịunhiệtcủachúngtănglênrõrệt.Khiđượcphathêmmộtlượngziriconikhôngđángkể,độbềncủacáchợpkimmagie-kẽmtănglêngầngấpđôi.Trongdungdịchaxitclohiđric5%ở100độC,độbềnănmòncủahợpkimtitan-ziriconicaogấphàngchụclầnsovớititannguyênchấtthườngdùngtrongkỹthuật.Thêmziriconivàomolipđencũnglàmchokimloạiđộcứngcủakimloạinàytănglênrõrệt.Ziriconicònđượcphathêmvàođồngthauchứamangan,vàocácloạiđồngđỏchứanhôm,niken,chì.Mặcdầuvaitrònguyêntốđiềuchấtđốivớithépvàhợpkimlàrấtquantrọngvàđầyvinhdự,songziriconikhôngthểthỏamãnvớivaitròđó.Nótiếptụctìmkiếmvàđãtìmđượcsứmệnhthựcsựcủamình.Nhưngtrướckhikểđếnchuyệnnày,chúngtahãytrởlạicáinôicủanó-phòngthínghiệmcủaMartinClaprôt.Đầuđuôilàvàonăm1789,Claprôtđãkhámphárakhôngnhữngziriconi,màcònmộtnguyêntốtuyệtdiệunữacóvinhhạnhđóngvaitròtolớntrongkhoahọcvàkỹthuậtcủathếkỷXX-đólàurani.CảbảnthânClaprôtlẫnbấtkỳngườinàokhácthờibấygiờđềukhôngthểthấytrướcđượcsốphậncủa“haianhem”ziriconivàuranisaunàyrasao.Mộtthờigiandài,đườngđicủachúngxarờinhau:trongsuốt150năm,khôngmộtcáigìliênkếtđượccácnguyêntốnày.Mãiđếnngàynay,saumộtcuộcchialydàiđằngđẵng,“haianhem”nàymớixumhọplạivớinhau.Banđầu,biếtđượcđiềunàychỉcómộtsốrấtítcácnhàbáchọcvàkỹsưlàmviệctronglĩnhvựcnănglượng
hạtnhân-lĩnhvựcmàchúngtađềubiết,ngườilạkhôngđượcphépđến.Cuộcgặpgỡđãdiễnratronglòphảnứngnguyêntử,nơimàuraniđượcdùnglàmnguyênliệuhạtnhân,cònziriconithìđượcdùnglàmvỏbọcchocácthanhurani.Tuynhiên,đểchochínhxácthìphảighinhậnrằng,trướcđómấynăm,cácnhàbáchọcMỹđãthửdùngziriconilàmvậtliệucholòphảnứnghạtnhânđặttrêntàu“Nautilus”làtàungầmnguyêntửđầutiêncủaMỹ.Nhưngngaysauđóngườitanhậnthấyrằng,dùngziriconilàmvỏbọcchocácthanhnhiênliệuthìcólợihơnlàđểlàmcácchitiếtdừngcủavùnghoạtđộngtronglòphảnứng.Thếlàtừlúcbấygiờ,uraniđãlọtvàovòngômấpcủaziriconi.Khôngphảingẫunhiênmàngườitachọnziriconi:cácnhàvậtlýhọcđãbiếtrằng,khácvớinhiềukimloại,ziriconiđểchocácnơtronđiquamộtcáchdễdàng,màchínhtínhchấtnày-gọilàtínhtrongsuốtđốivớinơtron-phảicóởloạivậtliệudùnglàmvỏbọccácthanhurani.Thựcra,mộtsốkimloạinhưnhôm,magie,thiếccũngtươngtựziriconivềđiểmnày,nhưngchúnglạidễnóngchảyvàkhôngchịuđượcnhiệt.Cònziriconithìnóngchảyởmãi1850độCnênhoàntoàncóthểchịuđựngđượcnhiệtđộcaocủangànhnănglượnghọchạtnhân.Tuynhiên,ziriconicũngcónhữngnhượcđiểmnàođócóthểcảntrởcôngviệccủanótronglĩnhvựcquantrọngnày.Vấnđềlàởchỗchỉvớiđộtinhkhiếtcaothìziriconimớitrongsuốtđốivớinơtron.Thếlàmộtlầnnữalạiphảinhờđếnhafini-mộtkimloạimàxétvềcáctínhchấthóahọcthìcóthểgọilàanhemsinhđôivớiziriconi.Nhưngtháiđộcủachúngđốivớinơtronthìhoàntoàntráingượcnhau:hafinihấpthụnơtronmộtcáchthamlam(mạnhgấphàngtrămlầnsovớiziriconi).Ngoàira,tạpchấthafinidùvớiliềulượngrấtnhỏcũngcóthểlàmhỏng“máu”củaziriconivàlàmchonómấttínhtrongsuốtđốivớinơtron.Đốivớiziriconi,nhữngđiềukiệnkỹthuậtcủacáigọilà“độtinhkhiếtcủalòphảnứng”chỉchophéphafinicómặttrongziriconidướimứcvàiphầnvạn.Songngaycảởmứcđộítỏinhưvậy,hafinivẫnlàmgiảmđộtrongsuốtcủaziriconiđốivớinơtronxuốngvàilần.Bởivìtrongthiênnhiên,haikimloạinàythườngchungsốngvớinhau,nênđiềuchếziriconimàhoàntoànloạibỏđượchafinilàmộtviệcvôcùngkhókhăn.Tuynhiên,cácnhàhóahọcvàluyệnkimvẫnphảinghiêncứugiảiquyếtkỳđượcvấnđềnày,vìcôngnghiệpnguyêntửrấtcầnvậtliệukếtcấulàziriconi.
Saukhigiảiquyếtxongnhiệmvụnàythìmộtnhiệmvụcấpbáchkháclạinảysinh:phảilàmthếnàođểkhichếtạocáckếtcấubằngziriconitinhkhiết,trongquátrìnhhàn,cácnguyêntửxalạkhôngrơivàoziriconivìchúngcóthểlàtrởngạikhôngvượtquađượctrênđườngđicủanơtronvàchínhvìthếmọiưuđiểmcủakimloạinàyđềumấthếttácdụng.Ngoàira,cầnphảihànbằngcáchthếnàođóđểkhôngpháhỏngtínhđồngnhấtcủakimloại:mốihàncũngphảicónhữngtínhchấtnhưchínhvậtliệuđượchàn.Đểhoànthànhđượcnhiệmvụnày,tiađiệntửđãgiúpsức.Sựtinhkhiếtvàtinhchínhxáccủaphươngpháphànbằngtiađiệntửđãchophépgiảiquyếtđượcvấnđềnày.Thếlàziriconiđãtrởthành“trangphục”củacácthanhurani.Từlúcđó,việcsảnxuấtziriconiđãtăngvọtlênmộtcáchđộtngột:chỉtrongvòngmộtchụcnăm-từnăm1949đếnnăm1959-sảnlượngziriconitrênthếgiớiđãtănglênmộtngànlần!Nhữngkhốitíchtụcátziriconrấtlớnmàtrướcđâylàphếthảikhikhaitháccáckhoángsảnkhácđềuđượcmoirađểsửdụng.Chẳnghạn,ởCalifornia,khikhaithácvàngbằngnhữngchiếctàunạovétcáclòngsôngcổ,ngườitađãxúclênrấtnhiềucátziriconcùngvớicátchứavàngđểsàngđãi,nhưngvìkhôngdùngđếncátziriconnênngườitađãđổnóracácbãithải.TạibangOregon(nướcMỹ),trongnhữngnămchiếntranhthếgiớithứhai,ngườitađãkhaithácđượcnhiềuquặngcromitvàtiệnthểđãthuđượcmộtlượngziriconnàođó,nhưnglúcbấygiờ,côngnghiệpchưaquantâmđếnkhoángvậtnàynênnóvẫnphảinằmlạinơikhaithác.Chẳngbaolâusauchiếntranh,dưluậnầmĩvềsựquýgiácủaziriconiđãbắtđầunổilên,nêncácbãithảinàyđãtrởthànhnhữngmiếngmồibéobở.Hiệnnay,cácmỏlớnkimloạiquýbáunàyđangđượckhaithácởMỹ,Australia,Braxin,ẤnĐộ,cácnướctâyPhi.LiênXôcũngcóđángkểtrữlượngnguyênliệuziriconi.Cátởvenbờbiểnthườnglàquặngziriconirấttốt.ChẳnghạnởAustralia,sakhoángziricontrảidàisuốtgần150kilômetdọctheobờđạidương.Gầnđây,ởphầnphíatâycủalụcđịanày,cáchthànhphốMicatarrakhôngxa,nhómsinhviênđịachấtđikhảosátlòngsôngkhôcạncủamộtconsôngmàxưakiatừngchảyquađâytừngpháthiệnđượcnhữngtinhthểziricontrongcácđáthuộcloạisathạchbịphonghóa.Đólànhữngtinhthểziriconcổnhấttrêntráiđất.CácnhàđịavậtlýởtrườngđạihọcquốcgiaCanbơrơđãđiđếnkếtluậnnàysaukhixácđinhđượcrằng,tuổicủacácđốmziricontìmthấyởđâylàvàokhoảng4,1-4,2tỉnăm,nghĩalàchúnggiàhơnvàitriệunămsovớikhoángthểmàkhoahọcđãbiếttrướcđó.Nóicáchkhác,ziricontìmthấyởAustraliađãxuấthiệnvàokhoảng300-400triệunămsaukhihànhtinhcủachúngtarađời.
Nhucầuvềziriconimỗinămlạitănglênvìkimloạinàycàngngàycàngcóthêmnhiềunghềmới.Ởtrạngtháinungnóng,nórấtháocácchấtkhí-tínhchấtnàyđượcsửdụng,chẳnghạn,trongkỹthuậtđiện-chânkhông,kỹthuậtvôtuyến.Trongquátrìnhhyđrohóa,tứclàquátrìnhbãohòakhíhiđro,mộtsốkimloại,trongđócóziriconi,thayđổicấutrúcmạngtinhthểcủamìnhvàtăngthểtíchlênrõrệt-tănghơnnhiềusovớikhinungnóngthôngthường.Dựatrêntínhchất“nởphình”này,cácchuyêngiaLiênXôđãđềramộtphươngphápđộcđáođểnốicácbềmặtkimloạihoặcbềmặtcácvậtliệukháctrongnhữngtrườnghợpkhôngthểhànhoặcgắnđược,chẳnghạn,khisảnxuấtloạiốngthépgồmhailớpbằnghaithứvậtliệukhácnhau-loạidễnóngchảy(nhôm,đồng,chấtdẻo)vàloạikhónóngchảy(thépchịunhiệt,vonfram,gốm).Thựcchấtcủaphươngphápnàynhưsau.Nếutalồngchặthaiốngkhôngđồngchấtvàovớinhaurồiluồnvàomộtốnglàmbằngthứkimloạidễ“nởphình”,sauđótạođiềukiệnchokimloạinàybịhiđrohóa,nósẽnởphìnhravàépchặthaiốngnàyvàonhau.Chẳnghạn,cácốnglótổtrụcbằngthépkhônggỉvàbằnghợpkimnhômđượclồngvàonhauvàđượcluồnvàomộtkhoanhvòngbằngziriconi,thìsaumộtgiờ“ngâm”trongmôitrườngkhíhiđroởnhiệtđộ400độC,chúngsẽdínhchặtvàonhauđếnnỗikhôngthểtháogỡrađượcnữa.Hỗnhợpbộtziriconikimloạivớicáchợpchấtcháyđượcdùngđểlàmpháohiệuphátraánhsángrấtmạnh.Láziriconikhibịđốtcháysẽphátraánhsángmạnhgấprưỡisovớikhiđốtlánhôm.Cácquảđạnpháohiệuđốtbằngziriconirấttiệnlợivìchúngchiếmchỗrấtít,cókhichỉbằngchiếcnhẫncủathợmay.Cáccôngtrìnhsưvềkỹthuậttênlửangàycàngchúýhơnđếncáchợpkimcủaziriconi:rấtcóthể,cáchợpkimchịunóngcủanguyêntốnàysẽlànguyênliệuđểlàmcácdảigờchocáccontàuvũtrụtrongnhữngchuyếnbaythườngkỳvàokhônggianvũtrụsaunày.Cácmuốicủaziriconicómặttrongmộtloạinhũtươngđặcbiệtđểtẩmlênvải,làmchovảikhôngthấmnướcđểmayáomưa.Chúngcònđượcsửdụngđểlàmracácloạimựcinmàu,cácloạisơnchuyêndùng,cácloạichấtdẻo.Cáchợpchấtcủaziriconiđượcdùnglàmchấtxúctáctrongviệcsảnxuấtnguyênliệucóchỉsốoctancaochođộngcơ.Cáchợpchấtsunfatcủanguyêntốnàydùngđểthuộcdarấttốt.
Ziriconitetracloruacócôngdụngrấtđặcbiệt.Độdẫnđiệncủacáctấmmỏnglàmbằngchấtnàythayđổitươngứngvớiápsuấttácđộnglênnó.Tínhchấtnàyđãđượcápdụngvàoviệcchếtạoápkếvạnnăng(khícụđoápsuất).Dùápsuấtthayđổirấtít,cườngđộdòngđiệntrongmạchcủaápkếvẫnthayđổivàđiềunàyđượcthểhiệntrênthanhđocóđánhsốtươngứngđốivớicácđơnvịđoápsuất.Kiểuápkếnàyrấtnhạy:chúngcóthểxácđịnhđượcápsuấttừmộtphầntrămngànatmôtfeđếnhàngngànatmôtfeCáctinhthểápđiệnrấtcầnchocáckhícụdùngtrongkỹthuậtvôtuyếnnhưmáyphátsiêuâm,bộổnđịnhtầnsốv.v...Trongmộtsốtrườnghợp,chúngphảilàmviệcởnhiệtđộcao.Cáctinhthểchìziriconathoàntoànthíchhợpvớiđiềukiệnlàmviệcnhưvậy,vìtrênthựctế,tínhchấtápđiệncủachúngkhôngthayđổichođến300độC.Kểvềziriconi,khôngthểkhôngnóiđếnoxitcủanó-mộttrongnhữngchấtkhónóngchảynhấttrongthiênnhiên:nhiệtđộnóngchảycủanólàgần2.900độC.Ziriconioxitđượcsửdụngrộngrãiđểsảnxuấtcácchitiếtchịunhiệtđộcao,cácloạimenvàthủytinhchịunóng.Boruacủakimloạinàylạicàngkhónóngchảyhơnnữa.Cáccặpnhiệtđượcbọcbằngchấtnàycóthểnhúngtronggangnóngchảysuốt10-15giờliêntục,còntrongthéplỏngthìđược2-3giờ(cácvỏbọcbằngthạchanhchỉchịuđựngđượcmộtvàilầnnhúng,mỗilầnkhôngquá20-25giây).Ziriconioxitcómộttínhchấtrấtđộcđáo:khibịđốtnóngđếnnhiệtđộrấtcao,nóphátraánhsángmạnhđếnmứccóthểsửdụngtrongkỹthuậtchiếusáng.NgaytừcuốithếkỷXIX,nhàvậtlýhọcnổitiếngngườiĐứclàVanteHecmanNerxtơđãnhậnthấytínhchấtnày.Trongloạiđèndoôngsángchế(đènnàyđãđivàolịchsựkỹthuậtvớitênlàđènNerxtơ),cácthanhphátsángđượclàmbằngziriconioxit.Hiệnnay,trongcácphòngthínghiệm,loạiđènnayđôikhivẫncònđượcdùnglàmnguồnchiếusáng.CácnhàkhoahọccủaviệnvậtlýmangtênP.N.LebêđepthuộcviệnhànlâmkhoahọcLiênXôđãghicôngziriconioxitbằngmộtviệclàmđầyýnghĩa:trêncơsởcácoxitcủaziriconivàhafini,họđãtạođượcnhữngtinhthểkỳlạmàtrongthiênnhiênkhônghềcóvàđặttênlàfianit.Thứngọcnhântạonàykhôngnhữngđãnhanhchóngchiếmđượcsựngưỡngmộcủacácnhàkimhoàn,màcònnổitiếngrộngkhắptronggiớikhoahọcvàkỹthuật.Chỉcầnnêumộtđiềunàycũngđủthấyrõ:chúngthựchiệnvaitròcủacácvậtliệulazerấtcókếtquả.
ỞPháp,cácnhàbáchọcđãsửdụngziriconioxitlàmnguyênliệuđiềuchếkimloạinàybằngnănglượngmặttrời.Ngaytừnhữngnăm50,tạiMongLui-mộtpháođàiđượcxâydựnghồithếkỷXVIIởsườnphíađôngdãynúiPirênecóđộcao1500métsovớimặtbiển,ngườitađãxâydựngmộtlòdùngnănglượngmặttrờidomộtnhómcácnhànghiêncứuthiếtkếdướisựlãnhđạocủagiáosưFelixTrom.TạihộinghịchuyênđềvềsửdụngnănglượngmặttrờitổchứctạiMongLui,nhữngngườithamdựđãđượcxemlònàylúcnóđanghoạtđộng.“Tấmmặtlòchuyêndùngnângmộtnhúmbộttrắngnhíchlêntừtừhầunhưkhôngnhậnthấyđược,chođếnkhilênđếntiêuđiểmcủamộtchiếcgươngparabônrấtlớn.Lúcđó,mộtngọnlửamầutrắngrựcsángchóingờibùnglêntrướcmắtcácnhàbáchọcvàkỹsư.Thứbộttrắngđóchínhlàziriconioxit...Saukhiđượcđặtvàotiêuđiểmcủagươngparabôn,nơimànhiệtđộcủacáctiamặttrờihộitụđạtđến3.000độC,bộttrắngnàybắtđầunóngchảy.Chỉcóthểquansátđướcánhsánglóeralúcđóquamộttấmkínhmầuthẫm.Mộtnhúmnhỏchấtbịnungnóngsángnằmtrênmặtlòđãkhiếnngườitanghĩđếnngọnnúilửađangphuntràocủathờiđạiđịachấtxaxưanàođó”.Mộtngườitừngthamdựhộinghịnàyđãmôtảnhưvậyvềquátrìnhđiềuchếziriconibằngnănglượngmặttrời.Bộphậnphảnxạđặcbiệtgồmrấtnhiềutấmgươngcóđườngkính12mét,tựquaytheohướngmặttrờinhờmộttếbàoquangđiện.Cáctiasángdobộphậnnàyphảnchiếulạiđượcbắnvàomộtgươngparabôncóđườngkính10mét.Côngsuấtnhiệtcủachiếcgươnghộitụtianắngmặttrờinàytạitiêuđiểmcủalòtươngđươngvới75kW.CáchMongLuimườikilômet,tạilàngmiềnnúinhỏbéOđeio,ngườitađãxâydựngthêmmộtlòdùngnănglượngmặttrờinữa.Đâylàlòlớnnhấttrênthếgiới.Nhữngaiđến“thủđômặttrời”(ngườidânđịaphươngđãtựhàogọiOđeiomộtcáchtựhàonhưvậy)đềunhìnthấymộtquangcảnhkhácthường,tựanhưcáccảnhquaytrongmộtbộphimkhoahọcviễntưởng.Bêncạnhmộtnhàthờmáinhọncổkính,sừngsữngnhôlênmộttòanhànhiềutầngcựckỳhiệnđại-đólàphòngthínghiệmvềnănglượngmặttrời.Toànbộbềmặtphíabắccủatòanhànàylàmộtchiếcgươngparabônkhổnglồcao40mvàrộng50mét.Trêntriềnnúiđốidiệnlàhàngchụcchiếcgươngxếpthànhdãycókíchthướckháđồsộdùngđểđịnhhướngtiamặttrời.Đầutiên,
tiamặttrờidocácgươngnàythunhậnđượcchiếusangchiếcgươngparabôn,rồitừđóhộitụlạithànhchùmrọivàolònung,tạonênnhiệtđộ3500độCởđó.Nhiệtdo“conquạvàng”mặttrờiphátratronglòtươngđươngvới1000kWđiệnnăng.Trongmộtngày,lònàycóthểtinhchếđược2,5tấnziriconi.Ưuđiểmchủyếucủacáclòmặttrờithểhiệnởchỗtrongquátrìnhnấuluyện,cáctạpchấtcóhạikhôngrơivàokimloạivìchẳnglấyđâurachúng.Bởivậy,cáckimloạivàcáchợpkimđượcđiềuchếởđâyđềucóđộtinhkhiếtcaovàluônluônđượcưachuộng.Còncómộtlýdoxácđángnữađểủnghộphươngphápnấuluyệnnày:khôngphảichiphívàokhoảnnănglượng,bởivìmặttrờilàmộtthiênthểhàophóng,luônluônsẵnsàngcungcấpnănglượngchoconngườimàkhôngđòihỏimộtsựđếnđápnàocả.Đểkếtluận,chúngtôixinnóivềmộtsựngộnhận.Vỏtráiđấtchứanhiềuziriconihơnđồng,niken,chìhoặckẽmchẳnghạn.Tuyvậy,khácvớicáckimloạinày,ziriconivẫnđượcgọilàmộtkimloạihiếm.Cómộtthời,điềuđóđượcgiảithíchlàdosựphântántảnmạncủaquặngziriconi,donhữngkhókhănkhitáchziriconirakhỏiquặng,vàcondokimloạinàythựcsựlàmột“vịkháchhiếm”trongkỹthuật.Cònhiệnnay,khimàviệcsảnxuấtziriconimỗinămtănglênkhôngngừngvànóngàycàngtìmthêmđượcnhiềulĩnhvựchoạtđộngmớimẻ,thìtừ“hiếm”cũngmấtýnghĩađốivớinó.Songquákhứvẫnlàquákhứ,vàziriconicóquyềntựhàotrảlờicâuhỏivềnguồngốccủamình:“Tôixuấtthântừkimloạihiếm”.
Thứbốnmươimốt
NbĐếngiữathếkỷtrước,ngườitađãpháthiệnđượcvàichụcnguyêntốhóahọc.Songtiếcthay,lúcbấygiờ,mỗinguyêntốvừakhôngcónổimột“cănphòngriêngchomình”,vừakhôngđượcđăngký“hộkhẩuthườngtrú”.Mãiđếnnăm1869,khimàĐmitriIvanôvichMenđeleepxâydựngxong“tòanhànhiềutầng”chohệthốngtuầnhoàncủamìnhthìtấtcảcácnguyêntốđãđượctìmrachođếnlúcbấygiờmớicónơitrúngụ.Khiphânphối“diệntíchnhàở”,cônglaocủacác“cưdântươnglai”đốivớikhoahọckỹthuậtcũngnhư“thâmniêncôngtác”củachúngđềukhôngđượcchúýđến.Ngườitachỉtínhđếnnhữngtínhchấtcủacácnguyêntố(màtrướchếtlàkhốilượngnguyêntử),nhữngthiênhướngvàsựtươngđồngvớicác“lánggiềng”gầngũinhất.Ởđây,cácmốiliênkết(dĩnhiênlàcácmốiliênkếthóahọc)cũngđóngvaitròquantrọng.Đểtránhnhữngsựvachạmcóthểxảyra,các“cưdân”có“tínhnết”và“cáchnhìnnhậncuộcsống”khácnhauthìđượcsắpxếpsaochocàngxanhaucàngtốt.Ở“cổng”thứnăm(tứclànhómthứnăm),tạicănhộsố41trêntầngnăm(chínhxáchơnlàởchukỳthứnăm),cómột“chàng”mangcáitênrấtđẹp:Niobi,đếncưtrú.“Chàng”làaivậy?“Chàng”sinhraởđâu?...HồigiữathếkỷXVII,tạilưuvựcsôngCôlumbia(BắcMỹ),ngườitađãtìmthấymộtkhoángvậtnặng,màuđen,cónhữngđườnggânmicalónglánhnhưvàng.CùngvớicácmẫuđáđượcthunhậntừnhiềunơikhácnhauởTânđạilục,khoángvậtnày(vềsauđượcgọilàcolumbit)đượcgửiđếnviệnbảotàngAnhQuốc.Đượccoilàmộtmẫuquặngsắttrongdanhmụccáchiệnvật,khoángvậtnàyđãnằmtrongtủkínhtrưngbàycủaviệnbảotàngngót150năm.Nhưngrồiđếnnăm1801,nhàhóahọcnổitiếngthờibấygiờlàCharlesHatchettđãđểýđếnkhoángvậtđẹpđẽnày.Phépphântíchđãchobiếtrằng,trongnóquảthựclàcósắt,mangan,oxi,songcùngvớinhữngnguyêntốnàycòncómộtnguyêntốnàođóchưabiết,tạonênmộtchấtcócáctínhchấtcủamộtoxitaxit.Hatchettđãgọinguyêntốmớinàylàcolumbi.Mộtnămsau,nhàhóahọcThụyĐiểnlàAnđreGuxtapEkebec(Andres
GustavEkeberg)lạitìmthấymộtnguyêntốmớinữatrongmộtsốkhoángvậtởxứXcanđinavia,rồiônggọinólàtantaliđểghinhớmộtnhânvậtthầnthoại.Cólẽtêngọinàytượngtrưngchonhữngkhókhăn(những“cựchìnhcủaTantan”)màcácnhàhóahọcđãtrảiquakhihọthửhòatanoxitcủanguyêntốmớinàytrongcácaxit.Nhữngtínhchấtcủatantalivàcủacolumbitưởngnhưhoàntoànđồngnhất,vànhiềunhàhóahọc,kểcảBecxêliutdanhtiếng,đãquảquyếtrằng,ởđâykhôngcóhainguyêntốkhácnhau,màchỉcócùngmộtnguyêntốlàtantalithôi.VềsauBecxêliutđãtỏranghingờcáchnhìnnhậntrênđây.TrongmộtbứcthưgửichongườihọctròcủamìnhlànhàhóahọcFriđricVuêle(ngườiĐức),ôngđãviết:“TôigửitrảlạianhcáiXcủaanh.Tôiđãcốgặnghỏinhưngnóchỉđápmộtcáchlảngtránh.Tôihỏi:“Cậulàtitanchăng?”Nótrảlời:“Vuêleđãnóirằng,tôikhôngphảilàtitan”.Tôicũngxácđịnhnhưvậy.“Cậulàziriconiư?”Nótrảlời:“Không.Tôihòatantrongxút,cònđấtchứaziriconithìlạikhônglàmđiềuđó”.-“Cậulàthiếcphảikhông?”-“Tôicóchứathiếc,nhưngrấtít”-“Thếcậulàtantalià?”-Nóđáplại:“Tôilàbàconvớitantali.Nhưngtôilạihòatantừtừtrongkalihiđroxitrồikếttủathànhmộtchấtmàunâuvàng”.Tôilạihỏi:“Thếcậulàthứquỷquáigìvậy?”.Khiđó,tôicảmthấyrằngnóđãtrảlời:“Ngườitakhôngđặttênchotôi”.Tuynhiên,tôikhônghoàntoàntinlàtôiđãthựcsựnghethấyđiềuđóhaykhông,bởivìnóđứngởbênphảitôi,màtaiphảicủatôithìngherấtkém.Dothínhgiáccủaanhtốthơncủatôi,nêntôigửitrảanhđứatrẻranhmãnhnàyđểanhlàmmộtcuộclấykhẩucungmớivớinó...”NhưngngaycảVuêlecũngkhônglàmsángtỏđượcnhữngmốiquanhệqualạigiữacácnguyêntốdoHatchettvàEkebecpháthiệnra.Mãiđếnnăm1844,saunhữngcuộckhảocứuđầykhókhăntiếnhànhtronggầnmườilămnămtrời,nhàhóahọcngườiĐứclàHenrichRôze(HeinrichRose)mớichứngminhđượcrằng,khoángvậtcolumbitcóchứahainguyêntốkhácnhaulàtantalivàcolumbimàôngđặtchocáitênmớilàniobi(theothầnthoạiHyLạp,nữthầnbuồnrầuvàđaukhổNiobalàcongáicủaTantan).SongởmộtsốnướcnhưMỹ,Anhtêngọibanđầucủanguyêntốnàylàcolumbivẫnđượcgiữlạitrongthờigiandài.Chođếnnăm1950,hiệphộiquốctếvềhóahọcthuầntúyvàhóahọcứngdụngđãquyếtđịnhchấmdứttìnhtrạngmỗinơimộtcáchgọinhưvậyvàđãđềnghịcácnhàhóahọctrêntoànthếgiớithốngnhấtgọinguyêntốnàylàniobi.Thờigianđầu,cácnhàhóahọcMỹvàAnhđãrasứctìmcáchhủybỏquyết
địnhnày-mộtquyếtđịnhmàhọcảmthấykhôngcôngbằng,nhưnglờiphánquyếtđãdứtkhoátrồi,khôngthểkhiếunạiđượcnữa.Thếlà“nhữngngườithíchcolumbi”đànhphảivuilòngvớitrậnđònnàycủasốphận,vàtrongcáctàiliệuvềhóahọccủaAnhvàMỹđãxuấthiệnmộtkýhiệumới:“Nb”.Sựchungsốngcủaniobivàtantalitrongthiênnhiêndonhữngtínhchấthóahọcrấtgiốngnhaucủachúngđãkìmhãmsựpháttriểncủacôngnghiệpvềkimloạinàytrongmộtthờigiandài.Mãiđếnnăm1866,nhàhóahọcThụySĩlàGianSaclơGalixacđơMariniac(JeanCharleGalissarDeMarignac)mớiđưaraphươngphápcôngnghiệpđầutiênđểtáchrờihainguyêntốhóahọc“sinhđôi”nàyrakhỏinhau.Ôngđãlợidụngđộhòatankhácnhaucủamộtsốhợpchấtcủahainguyêntốnày:tantalifloruaphứckhôngtantrongnước,cònhợpchấttươngứngcủaniobithìlạihòatantrongnướctươngđốidễ.Chođếngầnđây,ngườitavẫnsửdụngphươngphápcủaMariniacdướidạngđãđượchoànthiện.Songhiệnnay,cácphươngphápmớihữuhiệnhơnđãthaythếnó-đólàphươngpháptáchcóchọnlọc,phươngpháptraođổiionvàphươngpháptinhcấtcáchalogenua.CuốithếkỷXIX,nhàhóahọcPháplàHăngriMuatxan(HenriMoissan)đãđiềuchếđượcniobinguyênchấtbằngphươngphápnhiệtđiện:dùngcacbonđểkhửniobioxittronglòđiện.Hiệnnay,việcsảnxuấtniobikimloạilàmộtquátrìnhphứctạpgồmnhiềugiaiđoạn.Đầutiênphảituyểnquặngniobi,rồinấuchảytinhquặngcùngvớicácchấttrợdung(natrihiđroxit,natrihiđrosunfithoặcnatricaconat),sauđấythìngâmchiếtkiềm.Kếtquảlàniobihiđroxitvàtantalihiđroxitkhôngtansẽlắngxuống.Táchhaihợpchất“sinhđôi”nàyrakhỏinhau,lúcđóniobisẽởdướidạngoxithoặcclorua.Bằngcáchkhửcáchợpchấtnàyởnhiệtđộcaosẽthuđượcniobiởdạngbột,rồibiếnbộtnàythànhkimloạiđặcđểtiệngiacông.Đểniobibộttrởthànhniobiđặc,phảilàmnhưsau.Épthứbộtấydướiápsuấtlớnđểtạothànhnhữngthỏiphôicótiếtdiệnhìnhchữnhậthoặchìnhvuông.Sauđó,thiêukếtcácthỏiphôinàytrongchânkhôngquavàigiaiđoạn,vàởgiaiđoạncuốicùngthìnhiệtđộphảiđạttới2.350độC.Tiếptheo,niobiđượcđưavàolòhồquangchânkhông:toànbộquátrìnhbiếnquặngniobithànhkimloạikếtthúcởđây.Cáchđâymấynăm,nềncôngnghiệpđãlàmquenvớiphươngphápnấuchảy
niobibằngtiađiệntử.Phươngphápnàyloạibỏđượcnhiềucôngđoạntrunggiantiêutốnnhiềucôngsứcnhưnénépvàthiêukết.Theophươngphápnày,ngườitachomộtdòngđiệntửmạnhbắnvàoniobibột.Bộtnàysẽnóngchảyvànhữnggiọtkimloạilỏngrơixuốngtạothànhthỏiniobi;thỏinàylớndầnlêntùytheolượngbộtnóngchảy,rồitừtừđượcđưarakhỏixưởng.Nhưcácbạnđãthấy,niobiphảitrảiquamộtchặngđườngdàitrướckhiđượcbiếntừquặngthànhkimloại.Vậymà“mộttiềngàbatiềnthóc”cũngxứngđáng:ngàynay,niobirấtcầnchocôngnghiệp.Ấythếmànóđãbắtđầucuộcđờilaođộngcủamìnhtrongcácbãithải.Mặcdầuđiềunàyquảlàmộtnghịchlý,nhưngtrướcđâyngườitachỉcoiniobilàmộttạpchấtcóhạiđốivớithiếc,nênkhikhaithácthiếc,nhữngkhốilượngniobirấtlớnđãbịxếpđốngđểđấy.Tìnhtrạngnàyvẫndiễnrangaycảkhigiớicôngnghiệpđãchúýđếntantalinhưngvẫncònthờơvớiniobi:khichếbiếnquặngtantali,thứđákhôngquặngchứaniobiđãbịđổvàobãithải.Tuyvậy,“trongcáirủicócáimay”:vềsau,khimàgiátrịcủaniobiđãđượcconngườiđánhgiáđúngthìnhữngđốngphếthảiấyđãtrởthànhnhững“mỏquặng”niobigiàucó.SaukhinhàhóahọcngườiĐứclàVecnơFonBonton(WernerVonBolton)điềuchếđượckimloạinàyởdạngchắcđặcvàonăm1907,thìcũnggiốngnhưnhiềubèbạnkhóchảycủamình,niobiđãthửsứcmìnhtrongviệcsảnxuấtbóngđènđiệnvớitưcáchlàvậtliệuđểlàmdâytóc.Nhưng,nhưchúngtađềubiết,chỉcómìnhvonframsốngđượcởđâythôi,còntấtcảcáckimloạikhácđànhphảitìmkiếmsựthànhđạttrongmôitrườnghoạtđộngkhác.Nhữngýđịnhđầutiênsửdụngniobilàmnguyêntốđiềuchấtđãnảysinhvàonăm1925:ởMỹđãtiếnhànhcáccuộcthínghiệmdùngniobithaythếvonframtrongthépgió.Mặcdùnhữngthínghiệmnàykhôngthànhcông,nhưngđãnổilênmộtvấnđềquantrọng:niobiđãlọtvàotầmmắtcủacácnhàluyệnkim.Trongnăm1930,tổngkhốilượngcácsảnphẩmlàtừniobi(lá,dâyv.v...)trêntoànthếgiớichỉvẻnvẹn...có10kilôgam.Nhưngchúngđãđượcthừanhậnngay,vàviệcsảnxuấtkimloạinàycùngvớicácdạngsảnphẩmcủanóđãtăngvọtlên.Niobiđãchứngminhđượcrằng,nóhoàntoàncóquyềnđượcgọilà“vitamin”củathép.Phathêmnóvàothépcrom,thépsẽdẻohơn,độbềnănmòncũngtănglên.Ngườitađãxácđịnhđượcrằng,phathêmmột
ítniobi(dưới1%)vàothépkhônggỉthìngănchặnđượcsựkhửcromcacbuadọctheoranhgiớicáchạt,vìvậymàloạitrừđượcsựănmònsâuvàocáctinhthể.Thêmniobivàothépkếtcấuthìsẽnângcaorõrệtsứcbềnvaởnhiệtđộthấp;thépsẽdễdàngchịuđựngcáctảitrọngbiếnđổi,màđiềunàycóýnghĩatolớn,chẳnghạn,trongngànhchếtaomáybay.Niobiđóngvaitròquantrọngtrongkỹthuậthàn.Trướcđây,khimàngườitamớichỉhànnhữngloạithépthôngthườngthìquátrìnhnàykhônggặpkhókhăngì.Cònkhinhữngngườithợhànbắtđầuphảihàncácloạithépđiềuchấtchuyêndùngcóthànhphầnhóahọcphứctạp,nhưthépkhônggỉchẳnghạn,thìcómộtvấnđềxảyra:đólàmốihànmấtđinhiềutínhchấtquýbáumàkimloạiđượchànvốncó.Vậylàmthếnàođểnângcaochấtlượngmốihàn?Ngườitađãthửthayđổikếtcấucủakhícụhàn,songchẳngíchgì.Rồilạithayđổithànhphầncủacácquehàn,nhưngvẫnvôhiệu.Lạithửhàntrongmôitrườngkhítrơmàvẫnkhôngđạtkếtquảgì.Thếrồiniobiđãđềngiúpsức.Cóthểhànđượccácloạithépchứanguyêntốnàymàkhôngphảilolắngvềchấtlượngcủamốihàn:mốihànkhônghềthuakémcáclớpkimloạixungquanhkhôngbịhàn.Thờigiangầnđâyngườitađãgặpnhữngkhókhănlớnkhicầnphảitạonênmốinốivữngchắcgiữacáckimloạikhóchảy,chẳnghạn,giữaniobivàmolipđen.Trongtrườnghợpnày,ngườicứugiúplà...chânkhông.Thìratrongchânkhông,nhiệtđộnóngchảycủanhiềuchấtthấphơnhẳnsovớitrongnhữngđiềukiệnbìnhthường.Cácnhàbáchọcđãlợidụngngayđặcđiểmnàyđểvượtquahàngrào“khôngdunghợp”:hàncáckimloạikhónóngchảytrongchânkhôngđãthuđượckếtquảmỹmãn.Niobinổitiếngrộngkhắptrongngànhluyệnkimvớitưcáchlàmộtnguyêntốđiềuchất.Chẳnghạn,nhômvốndễhòatantrongcácchấtkiềm,nhưngnếuchỉphathêm0,05%niobivàothìnhômsẽkhôngphảnứngvớicácchấtkiềmnữa.Nếuphathêmniobivàothìđộcứngcủađồngvàcáchợpkimcủađồngsẽtănglên.Cònnếuphathêmniobivàotitan,molipđenvàziriconithìchúngsẽtrởnênbềnhơnvàchịunóngtốthơn.Ởnhiệtđộthấp,nhiềuloạithépvàhợpkimsẽgiònnhưthủytinh.Thếmàniobilạicóthểcứuchúngkhỏichứngbệnhnày.Phathêmmộtlượngnhỏniobivàosẽlàmchokimloạigiữđượcđộbềncủamìnhngaycảở80độC.Phẩmchấtnàyhếtsứcquantrọngđốivớicácbộphậncủamáybayphảnlựchoạtđộngởđộcaolớn.Bảnthânniobirấtsẵnsàngthamgialiênminhvớicácnguyêntốkhác.Khi
mộthãngởMỹsảnxuấtđượcmộtmẻniobitưởngnhưlàcựctinhkhiết,thìnhữngngườimuahànghếtsứcngạcnhiênvìthấynókhôngnóngchảyở2.500độCmặcdầunhiệtđộnóngchảycủaniobitinhkhiếtcònthấphơnmộtít.Phépphântíchtrongphòngthínghiệmđãxácđịnhđượcrằng,trongniobi“cựctinhkhiết”nàycóchứamộtlượngnhỏziriconi.Hợpkimniobi-ziriconicósứcchịunóngrấtcaođãđượctìmramộtcáchbấtngờnhưthếđấy.Phathêmcáckimloạikháccũnglàmchoniobicóthêmnhiềutínhchấtquýgiá.Vonframvàmolipđenlàmtăngtínhchịunhiệtcủaniobi,nhômlàmchonótrởnênbềnvữnghơn,cònđồngthìnângcaođộdẫnđiệncủanó.Niobinguyênchấtcóđộdẫnđiệnkémhơnđồngkhoảng10lần.Nhưnghợpkimcủaniobivới20%đồngthìlạicóđộdẫnđiệncao,đồngthờilạibềnvàcứnggấpđôisovớiđồngnguyênchất.Liênkếtvớitantali,niobicókhảnăngchịuđượcaxitsunfuricvàaxutclohiđricngaycảở100độC.Niobilàmộtthànhphầnkhôngthểthaythếđượctrongcáchợpkimdùnglàmcánhquaytuabincủacácđộngcơphảnlực,nơimàkimloạiphảigiữđượcđộbềncủamìnhởnhiệtđộcao.Mộtsốbộphậncủamáybaysiêuâm,tênlửavũtrụ,vệtinhnhântạocủatráiđấtđãđượcchếtạobằngcáchợpkimchứaniobivàbằngniobinguyênchất.Mớicáchđâyítlâu,chỉcócácnhàvậtlýhọcmớiquantâmđếnhiệntượngsiêudẫn.Cònbâygiờthìtínhsiêudẫnđãbướcrakhỏingưỡngcửacủacácphòngthínghiệmvàbắtđầuxâmnhậpvàokỹthuật,nơimànhữngtriểnvọngtolớnđangmởrachoviệcứngdụngnótrongthựctiễn.Vậythựcchấtcủahiệntượngnàylàgì?Hơn70nămtrướcđây,ngườitađãpháthiệnthấyởnhiệtđộrấtthấp,mộtsốkimloại,hợpkimvàhợpchấthóahọcđểchodòngđiệnđiquamàkhônghềcảntrởtínào,nghĩalàđiệntrởbiếnmất.Songmuốnvậythìphảilàmchokimloạinguộilạnhđếnđộkhôngtuyệtđối,tứclàđến-273độC.Cònniobistannua(hợpchấtcủaniobivớithiếc)thìchuyểnsangtrạngtháisiêudẫnởnhiệtđộ“rấtcao”(từnàychỉthíchhợpởđâymàthôi),nghĩalàtươngđốidễchuyểnsangtrạngtháinày(ở18K,tứclà-255độC).Nhữngcuộndâytừtínhsiêudẫnlàmbằnghợpchấtnàytạonêntừtrườngcựcmạnh:mộtnamchâmcókíchthướclớnhơnmộtcáivỏđồhộpthôngthườngmộtchút,trongđó,mộtdảibănghợpkimnàyđượcdùnglàcuộndây,cókhảnăngtạonêntừtrườngcócườngđộ100ngànơxtet(trongkhiđó,cườngđộtừtrườngcủa
tráiđấtchỉbằngvàiơxtet).Trongthờigiandài,niobistannuađượccoilàchấtđạtkỷlụcvềngưỡngnhiệtđộsiêudẫn,nhưngđếnnăm1974,nóđãphảinhườngdanhhiệunàychomộtđạibiểukháccủagiatộcniobi-đólàniobigecmanua(hợpchấtcủaniobivớigecmani).Hiệnnay,nhiệtđộtớihạnkỷlụcmàdướiđósẽxảyrahiệntượngsiêudẫnlàkhoảng23K(tứclà-250độC).TrongcáccuộcthựcnghiêmdocácnhàbáchọcMỹtiếnhành,mộtcentimetvuôngcủatấmmànglàmbằngniobigecmanuacóthểtruyềnđượcdòngđiệncócườngđộmộttriệuampe.Điềuđócónghĩalàđểcungcấpđiệnnăngchomộtthànhphốcỡtrungbình,chỉcầnhaicáiốngsiêudẫnnhỏbằnghaicâybútchìlàđủ.Niobiởdạngtinhkhiếtcũngđượcsửdụngrộngrãitrongkỹthuật.Nhờcókhảnăngchốngănmònrấtcaonênkimloạinàyđượcsửdụngtrongngànhchếtạomáymócvàkhícụhóahọc.Mộtđiềuthúvịlàtrongviệcchếtạokhícụvàốngdẫnchoxưởngsảnxuấtaxitclohiđric,niobikhôngnhữngđượcdùnglàmvậtliệukếtcấu,màởđâynócònđóngvaitròchấtxúctác,tạođiềukiệnthuậnlợiđểthuđượcaxitđậmđặchơn.Khảnăngxúctáccủaniobicũngđượcsửdụngtrongcácquátrìnhkhác,chẳnghạn,trongviệctổnghợprượutừbutađien.Côngviệccủaniobitrongcáclòphảnứngnguyêntửcũngrấtvinhdự.Ởđây,niobilàmviệcbêncạnhziriconivàđôikhitỏrahoàntoànhơnhẳnziriconi.Tươngtựnhưziriconi,niobicótínhtrongsuốtđốivớinơtron(tứclàcókhảnăngchonơtronđiquadễdàng),ngoàira,lạicónhiệtđộnóngchảyrấtcao,cótínhchịunóngtốt,cósứcchịutácdụnghóahọclớn,cónhữngtínhchấtcơhọctuyệtvới.Hơnnữa,niobihầunhưkhôngtươngtácvớicáckimloạikiềmnóngchảy.Natrivàkalilỏngvốnthườngđượcdùnglàmchấttảinhiệttrongmộtsốkiểulòphảnứnghạtnhâncóthểlưuthôngtrongcácốngdẫnlàmbằngniobimàkhônglàmhỏngống.Niobicótínhphóngxạnhântạo(bịnhiễm)khôngcao,vìthếmàcóthểdùngnólàmthùngchứacácphếliệuphóngxạhoặclàmcácthiếtbịđểsửdụngchúng.Cònphảinóiđếnmộttínhchấtthúvịnữacủakimloạinày:nólàmộtchấthấpthụkhírấtmạnh.Chẳnghạn,mộtgamniobicóthểhấpthụđược100centimetkhốihiđro;ngaycảởnhiệtđộ500độC,độhòatancủahiđrotrongniobicũngđạttớikhoảng75centimetkhốitrênmộtgam.Tínhchấtnàycủaniobiđượcứngdụngvàoviệcsảnxuấtđènđiệntửcóđộchânkhôngcao.Saukhihútkhí,trongđènvẫncònlạimộtlượngkhínàođó,làmảnhhưởng
đếnsựhoạtđộngcủađèn.Niobiđượctránglêncácchitiếtcủađènsẽhấpthụchấtkhígiốngnhưmộtmiếngbọtxốphútnước,chínhvìthếmànólàmchođèncóđộchânkhôngcao.Cácchitiếtcủađènđiệntửnếuđượcchếtạobằngniobithìrẻtiềnhơnvàbềnhơnsovớilàmbằngtantalihoặcbằngvonfram.Chẳnghạn,tuổithọcủacácđèncôngsuấtcócatôtlàmbằngniobiđạtđến10ngàngiờ.Cũngnhưtantali,niobihoàntoànkhônggâykíchthíchởcácmôcủacơthểngười,mànógắnbóvớicơthểngườivàvẫnnguyênvẹnngaycảsaumộtthờigiandàichịutácđộngcủamôitrườnglỏngtrongcơthể.Nhờcónhữngtínhchấtnàymàniobiđãkhiếncácnhàphẫuthuậtphảichúýđếnmình,vàhiệnnay,nóhoàntoàncóthểtựcoimìnhlàmột“nhânviênquantrọng”trongngànhytế.Gầnđâynghenóiniobiđãquyếtđịnhhànhnghề...giaodịchtiềntệ.SởdĩnhưvậylàdobạcngàycàngkhanhiếmnêncácnhàtàichínhMỹđềnghịdùngniobithaychobạcđểđúctiềnkimloại,bởivìgiáthànhcủaniobixấpxỉbằnggiáthànhcủabạc.Nếutheodõicácsốliệuvềhàmlượngniobitrongvỏtráiđấtquanguồnsáchbáothìthấyrằng,trongvòngmấychụcnămgầnđây,hàmlượngđó...tănglênkhôngngừng.Tấtnhiêntrữlượngthựctếcủakimloạinàytrênhànhtinhchúngtavẫngiữnguyên,nhưngsốmỏniobiđãthămdòđượcthìcàngngàycàngtăng.Trongthờigiangầnđây,nhữngmỏquặngniobikhálớnđãđượcpháthiệnởchâuPhi.Nigiêria-nơicónhữngchỗtíchtụnhiềucolumbit,lànướccungcấpnhiềutinhquặngniobinhấttrênthịtrườngthếgiới.ỞLiênXô,bánđảoKolaxứngđángđượccoilàmộtkhokhoángsảnthựcsự.Suốtbaothếkỷ,đấtđaivùngnàyvẫnmangtiếnglàcằncỗivàvôdụng,mặcdầungaytừnăm1763,M.V.Lơmanôxopđãtiênđoán:“Căncứtheonhiềubằngchứng,tôikếtluậnrằng,cảtronglòngđấtphươngbắc,thiênnhiêncũnggiàucóvàhàophóng;bờbiểnTrắngcũngkhôngnghèokhoángsản”.SaunhữngnămdướichínhquyềnXô-viết,ởvùngnàyđãpháthiệnđượcnhiềumỏquantrọng,đãtìmthấyhàngchụckhoángvậtquý,trongsốđócóloparitchứatới8%niobi.MộtđiềukỳlạlàkhoángvậtnàydoviệnsĩA.E.Ferxman-nhànghiêncứunổitiếngvềbánđảoKolapháthiệnraởKhibinưlạikhônghềthấybóngdángởbấtkỳnơinàokháctrêntráiđất....Thếlàbạnđãlàmquenvới“chủnhân”củacănhộsố41màtrêncửacó
treomộttấmbiểnnhỏđềchữ“Niobi”.
Bạnđồngminhcủasắt
MoĐểcóđượcmónănngon,ngườiđầubếpphảithêmvàođónhiềugiavị.Đểluyệnnênthépcónhữngtínhchấtquýbáu,ngườiluyệnthépphảiphavàođónhiềunguyêntốđiềuchất.Mỗithứgiavịđềucómụcđíchriêngcủanó.Mộtsốthứlàmchophẩmvịmónăntốthơn,mộtsốthứkhácthìlàmchomónănthơmngon,loạithứbalàmchomónănthêmvịchuahoặccaycay,loạithứtưthì...Khómàkểhếtmọicôngdụngcủacácthứgiavị.Nhưngkểchohếtmọitínhchấttuyệtvờimàthépcóđượckhitaphathêmcrom,titan,niken,vonfram,molipđen,vanađi,ziriconivàcácnguyêntốkhácthìcònkhóhơnnữa.Câuchuyệnnàykểvềmolipđen-mộttrongnhữngngườibạnđồngminhtrungthànhcủasắt....MolipđenđượcnhàhóahọcThụyĐiểnlàCacVinhemSele(KarlWihelmScheele)pháthiệnravàonăm1778.TêncủanguyêntốnàycógốcởmộttừHyLạp“molybdos”.Chẳngcógìđángngạcnhiênởchỗ,đứatrẻsơsinhđượcmangmộtcáitênHyLạp,bởivì,nhiềunhàbáchọc,trướckhiđặttênchonguyêntốmàhọphátminh,họđãnhìnvàolịchcácngàylễthánhHyLạp.MộtđiềuđángngạcnhiênlànếudịchsangtiếngNga,thì“molybdos”cónghĩalà...“chì”.Vậythìcáigìđãbuộcnguyêntốnàyphảiẩnnáudướicáitêncủakẻkhác?Tạisaomolipđenphảiđộiơnchìvềviệcmượntên?Việcnàycùngđơngiảnthôi.NguyêndolàngườiHyLạpcổxưađãbiếtmộtkhoángvậtcủachìlàgalenitmàhọgọilà“molipđena”.Trongthiênnhiêncòncómộtkhoángvậtkháclàmolipđenitgiốnghệtgalenitnhưhaigiọtnước.ChínhsựgiốngnhauđóđãkhiếnngườiHyLạpnhầmlẫn:họtưởngrằngchỉcùngmộtkhoángvậtlàmolipđenamàthôi.Thờibấygiờ,cácnhàbáchọcởcácnướckháccũngnghĩnhưvậy.Chínhvìthếmàsaukhipháthiệnđượcmộtthứ“đấtlạ”trongkhoángvậtnày,chẳngcầnphảinghĩngợilâuSeleđãgọinólà“đấtmolipđena”.Bấygiờ,cầnphảitáchkimloạimớirakhỏithứđấtlạấy.MặcdầulúcnàySeleđãnổitiếngtrênthếgiớivàlàviệnsĩcủaviệnhàmlâmkhoahọchoàng
giaThụyĐiển,nhưngôngvẫntiếptụclàmviệctrongmộtphòngbàochếthuốcnhỏbé,tạiđấy,ôngcũngtiếnhànhcáccuộcnghiêncứuvềhóahọccủamình.Nhưngtrongphòngbàochếnàykhôngcólòđểnung“đấtmolipđena”bằngthannhằmkhửnóthànhkimloại.Selenhớlạirằng,tạixưởngđúctiềnởXtockholm,nơimàmộtngườibạncủaônglàPeterIacopHenmơ(PeterJakobHjelm)làmviệc,cómộtcáilòthíchhợpchocôngviệcnày,nênôngđãnhờbạnmìnhgiúpđỡ.Nhữnghyvọngcủaôngđãtrởthànhsựthật:ngaysauđó,Henmơđãtáchđượcnguyêntốởdạngbộtkimloại,nhưngthựcrathìcònlẫnnhiềuhợpchấtcacbua.Mãigầnbốnchụcnămvềsau,khimàcảSelelẫnHenmơđềukhôngcònsốngnữa,ngườiđồnghươngrấtcótêntuổicủahọlàBecxêliutmớiđiềuchếđượcmolipđentươngđốitinhkhiếtvàxácđịnhđượcnhiềutínhchấtcủanó.Cũnggiốngnhưnhiềuanhemcủamìnhtronghệthốngtuầnhoàn,molipđenhoàntoànkhôngchịunổicáctạpchấtlạ,vàdườngnhưđểtỏýphảnđối,nóthayđổinhữngtínhchấtcủamìnhđếntậngốc.Vàichụcphầntriệu,thậmchíchỉvàiphầntriệuoxihoặcnitơcũnglàmchomolipđencóđộgiòncao.ChínhvìvậymàtrongnhiềusáchhướngdẫnvềhóahọcxuấtbảnhồiđầuthếkỷXX,ngườitađãkhẳngđịnhrằng,molipđenhầunhưkhôngchấpnhậnsựgiacôngcơhọc.Thựcrathìmolipđennguyênchấttuycóđộcứngcaonhưngvẫnlàmộtthứvậtliệukhádẻo,tươngđốidễcánvàdễrèn.Dòngđầutiêntrong“sổlaođộng”củamolipđenđượcghicáchđâyđãvàitrămnăm,khimàngườitabắtđầusửdụngkhoángvậtmolipđenitlàbútchìđểviếttrênbảngđá(mộtđiềuthúvịlàtrongtiếngHyLạp,hiệnnaycâybútchìvẫnđượcgọilà“molybdos”).Cũngnhưgrafit,molipđenitgồmvôsốnhữngvảymỏngmàkíchthướccủachúngnhỏđếnnỗinếuxếplớpnọchồnglênlớpkiathìchiềucaocủa“ngôinhàchọctrời”gồm1600tầngvảyấychỉbằng...mộtmicron.Chínhnhờcácvảynàynênmolipđenitbiếtviếtvàvẽ:nóđểlạivếtmàuxámhơixanhtrêngiấy.Ngàynay,chúngtakhônggặploạibútchìbằngmolipđenitnữa,vìgrafitđãđộcquyềnlàmchủngànhcôngnghiệpbútchì.Nhưngmolipđenđisunfua(tênhóahọccủamolipđenit)đãđượcsửdụngvàoviệckhác.Tuynhiên,trướckhitìmhiểuvấnđềnày,chúngtahãynghekểmộtcâuchuyểnnhỏsauđây.ChuyệnnàyxảyratrênxalộXimferôpontrongthờigianchạythửnghiệm
loạtôtô“Zaporojetz”.Mọiviệcđềudiễnratrôichảy,nhưngbỗngnhiên,mộtchiếcxeđangchạyhếttốclựcchợtquaylậtngửaởmộtchỗhoàntoànbằngphẳng.Maythay,nhữngngườingồitrongxechỉ“hếthồn”thôi.Nguyênnhânsựcốvẫnlàmộtđiềubíẩnchođếnkhingườitatháotungchiếcxechođếntậntừng“mẩuxương”nhỏ.Hóaralàmộttrongnhữngbánhrăngcủahộpchuyểnđộngđánglẽphảiquaytựdotrênốnglótbằngthépthìlạibịbóchặtvàoốnglótđó.Tấtnhiênlàkiểuhãmnhưvậyxảyrarấtđộtngột.Đểchosaunàykhôngtáidiễnnhữngsựcốnhưvậynữa,ngườitaphảichọnchấtbôitrơnthíchhợp.Thếlàngườitanhớđếnmolipđenit,haynóichínhxáchơnlànhớđếnkhảnăngbongrathànhtừngvảycựckỳmỏngcủanó.Chínhnhữngvảyđólàchấtbôitrơnrấttốtchocácchitiếtcọxátnhautronghộptruyềnđộng.Nếunhúngchớpnhoángmộtchitiếtbằngthépvàomộtchấtlỏngchỉchứacó2%molipđenđisunfuathôithìbềmặtchitiếtsẽđượcbaophủbởimộtlớpmỏngchấtbôitrơnrắnrấttuyệtdiệu.Tuyvậy,chấtbôitrơnnàylạicómộtkẻthùnguyhiểm-đólànhiệtđộcao.Khibịnungnóng,molipđenđisunfualiềnbiếnthànhmolipđenanhiđritlàchấttuykhônglàmhưhỏngbềmặtcủachitiếtmáy,nhưngđángtiếclànókhôngcónhữngtínhchấtbôitrơn.Vậylàmthếnàođểtránhđượchiệntượngnày?Thìratrướckhitránglớpmolipđenđisunfua,cầnphảixửlýchitiếtmáytrongbểphốtphátnóng.Khiđócáchạtđisunfuachuivàonhữnglỗrấtnhỏcủalớpfotfatvàtrênbềmặtchitiếthìnhthànhmộtmàngbôitrơncựckỳmỏng,cókhảnăngchịuđựngđượctảitrọngrấtlớn-chừngvàitấntrênmộtcentimetvuông.Nhữngốnglótđượcphủmàngnàyđãđượcthửnghiệmtrongcácchếđộlàmviệcrấtnặngnề,songkhôngcótrườnghợpnàobịbóchặtvàotrục.Từđó,loạixe“Zaporojetz”đãchuyểnbánhdọcngangtrênkhắpđấtnướcXô-viếtmàkhôngmộtcụmtruyềnđộngnàobịkẹtnữa.Tácdụngtốtcủamolipđenđisunfuađốivớibềmặtcủathépkhôngnhữngchỉởchỗtạorađượclớpmàngbôitrơnmàthôi:nếuxửlýdụngcụcắtgọtbằngmolipđenitthìdụngcụđótrởnênbềnhơnvàcótuổithọcaohơn.Khimộtsốôngthợcạobiếtđượctínhchấtkỳdiệunàycủamolipđenitthìvớiđầuócthựctếhơnngười,họứngdụngngayvàoviệclàmcủamình.Nhưngchúngtahãytrởlạivớimolipđen.Nhờcótínhchấtkhóchảyvàhệsố
nởnhiệtthấpnênkimloạinàyđượcsửdụngrộngrãitrongkỹthuậtđiện,trongđiệntửhọcvôtuyến,trongkỹthuậtnhiệtđộcao.Nhữngcáimócmàtrênđótreo“sợitóc”bằngvonframtrongcácbóngđènđiệnthôngthườngđềuđượclàmbằngmolipđen.Giảsửsợitócbằngvonframđểphátraánhsángấyđượchàntrựctiếpvàolõithủytinhcủabóngđènthìthủytinhsẽdạnnứtngaydosựnởnhiệtcủavonfram,cònmolipđenthìhầunhưkhônggiãnnởkhibịđốtnóngnênkhônggâyrataihọachothủytinh.Anôt,cựclướivànhiềuchitiếtkháccủađènđiệntử,củacácốngphóngtiarơngencũngđượcchếtạobằngmolipđen.Nhưmộtthứvậtliệukếtcấu,molipđencònđượcsửdụngtrongcáclòphảnứngnănglượnghạtnhân.Cácdâyđiệntrởbằngmolipđentỏrakhátốtkhiđượcdùnglàmbộphậnnungnóngtronglòđiệnchânkhôngkiểuđiệntrởcócôngsuấtlớn,nơisảnsinhranhiệtđộrấtcao.TrongsốcáchiệnvậttrưngbàytạibảotàngkỹthuậttổnghợpMaxcơva,ngườixemsẽthấymộtchiếcthuyềnnhỏbằngmolipđen,trongđónuôimộttinhthểgranatnhôm-ytrinhântạo.Mỹđãchếtạomộtloạithủytinhrấtđộcđáo,“biết”thayđổimàusắccủamìnhtùytheo...thờigiantrongngày.Dướitácđộngcủaánhsángmặttrời,thủytinhcómàuxanhnướcbiển,cònkhibóngtốibaotrùmthìnólạitrởnêntrongsuốt.Hiệuứngnàyxảyralànhờmolipđenhoặcđượcphavàothủytinhnóngchảyhoặcđượclàmthànhmộtmàngmỏngđặtgiữahailớpkính.Cáchợpkimmolipđenbềnnhiệtlàvậtliệutuyệtvờiđểchếtạocácchitiếtquantrọngcủatênlửavũtrụ,củađộngcơtênlửavàgờcánhcủamáybaysiêuâm.Cònhợpkimcomocromgồmcoban,molipđenvàcromthìđượcsửdụngtrongyhọc:từhợpkimnàyngườitachếtạo“phụtùng”cho...conngười.Đúngthế,hãyđừngngạcnhiên!Comocromchungsốngdễdàngvớicácmôcủacơthểngười,nóđượccácnhàphẫuthuậtsửdụngrấtcóhiệuquảvàoviệcthaythếcáckhớpxươngbịhưhỏng.ỞBabilonxưakia,khilàmnhàở,nhữngngườithợxâyđãdùnglausậyđểlàmcốtchođất,cònởHyLạpcổđại,khixâydựngcáccungđiệnvàđềnđài,ngườitađãdùngthanhsắtđểgiacốchonhữngcộtđáhoacương.Nguyêntắcnàylàcơsởđểtạonênmộtloạivậtliệukếtcấumới,hiệnđại-đólàvậtliệuphốitrí,vìđâylàsựphốihợpcủahaihoặcmộtsốthànhphầnkhôngđồngchất.Mỗithànhphầnđảmnhậnmộtphậnsựriêng:chẳnghạn,mộtsốthìđểchốngsựnungnóng,chốngmàimònhoặcchốngcácmôitrườngxâmthực;mộtsốthànhphầnkhácthìchốngsựkéocăng.Sự“phâncônglaođộng”nhưvậygiúpchonhiềukếtcấutrởnêngonnhẹđượcrấtnhiều,mà
điềuđóthìrấtquantrọngđốivớikỹthuậthàngkhôngvàkỹthuậtvũtrụ.Bằngcáchthayđổitỷlệgiữacácthànhphần,cóthểtạonênnhữngvậtliệucóđộbền,sứcchịunóng,mođunđànhồivànhữngtínhchấtcầnthiếtkhácđãđịnhtrước.Đốivớinhiềukimloạidẻo(niken,coban,titanv.v...)thìdâymolipđenđóngvaitrò“nòngcốt”rấttốtđểnhậnlấytảitrọngkéomàcáckimloạikiakhôngđủsứcchịuđựng:nhờcáilõinàymànhữngđặctrưngvềđộbềncủavậtliệucóthểđượcnângcaolênrấtnhiều.Cáchợpchấtcủamolipđencócôngdụngrấtđadạng.Nhờcómolipđennêncácloạimengốmsứcókhảnăngbaophủrấtcao.Cácchấtmàuchứamolipđenđượcsửdụngđểsảnxuấtđồgốmvàcácchấtdẻotrongcôngnghiệpthuộcda,lôngthúvàcôngnghiệpdệt.Molipđenoxitđượcdùnglàmchấtxúctáctrongviệcchưngcấtdầumỏvàtrongcácquátrìnhhóahọckhác.Tronghóahọcphântích,amonimolipđatđãđượcsửdụngngótmộtthếkỷrưỡinay-đólàmộtchấtthuốcthửquantrọng,giúpcácnhàhóahọcxácđịnhđượchàmlượngfotfotrongquặng,trongthép,trongcáchợpkimvànhiềuvậtliệukhác.Nhưchúngtathấyđấy,molipđencóđủviệc.Thếmàtớigiờchúngtamớichỉnghenóivềcáccôngviệcphụ,màchưađượcnghemộtlờinàovềcôngviệcquantrọngnhấtcủanó.Chúngtahãynhớlạilàtừngayđầucâuchuyện,molipđenđãđượcmệnhdanhlàngườibạnđồngminhtrungthànhcủasắt.Về“tìnhbạn”giữasắtvàmolipđennày,chúngtasẽđượcnghekểtỉmỉdướiđây-chínhngànhluyệnkimđãdùngtớibaphầntưsốmolipđenkhaithácđượctrêntráiđấtđểluyệncácloạithépchuyêndụng.ỞnướcNga,loạithépchứanguyêntốnàylầnđầutiênralòvàonăm1886tạinhàmáyPutilopởPetecbua.Tuynhiên,việcsửdụngmolipđenđểcảithiệncáctínhchấtcủathépthìcòncólịchsửlâuhơnnhiều.Mộtthờigiandài,khôngaikhámphárađượcđiềubímật:tạisaogươmcủacácvõsĩđạoNhậtBảnlạirấtsắc.NhiềuthếhệcácnhàluyệnkimđãuổngcôngnấuluyệnmộtthứthéptươngtựnhưloạimàởđấtnướcmặttrờimọchồithếkỷXI-XIIIngườitađãdùngđểrèngươmgiáo.Cuốicùng,bíquyếtnàyđãđượckhámphá:trongthứthépbíẩnấy,ngoàicácnguyêntốkhác,còncómolipđen.Nguyêntốnày“tinhkhôn”lắm,nóđồngthờivừatăngđộcứngvừatăngđộdaicủathép,màđánglẽra,sựtăngđộcứngthườngđiđôivớisựtăngđộgiòn.Sựkếthợpcảđộcứngvàđộdaicaolàđiềuvôcùngcầnthiếtđốivớiloại
théplàmvỏbọcchiếnxa.VỏbọccủaloạixetăngdoAnhvàPháphợptácchếtạoxuấthiệnnăm1916trêncácchiếntrườnghồichiếntranhthếgiớithứnhấtđãđượclàmbằngthépmangan,tuycứngnhưnglạigiòn.Tiếcthay,cáiáogiápcồmcộmdàytới75milimetnàyđãbịđạncủapháobịnhĐứcchọcthủngynhưchọcvàothùngbơvậy.Nhưngchỉcầnphathêmvàothépchừng1,5-2%molipđenthìcácxetăngấytrởnênbấtkhảxâmphạm,mặcdầuchiềudàycủatấmvỏbọcđãđượcgiảmxuốnggầnbalần.Vậythìgiảithíchnhưthếnàovềsựtáisinhkỳdiệunhưvậycủalớpvỏbọcbằngthép?Vấnđềlàởchỗmolipđenkìmhãmsựlớnlêncủacáchạttrongquátrìnhkếttinhcủathép,chínhvìvậy,nólàmchothépcócấutrúcđồngnhất,mịnhạt,tạonênnhữngtínhchấtquýbáuchohợpkim.Tínhgiònsaukhiramlàthuộctínhcủađasốcácloạithépđiềuchất.Còncácloạithépchứamolipđenthìkhôngmắcchứngbệnhnày,nhờvậy,chúngcóthểquanhiệtluyệnmàvẫnkhôngphátsinhứngsuấtbêntrong.Molipđennângcaorõrệttínhthấmtôicủathép.Đượcđiềuchấtbằngnguyêntốnày,thépgiữđượcđộbềnđángkểởnhiệtđộcaovàcósứckhángchảylớn.Vonframcũngcóảnhhưởngtươngtựnhưvậyđốivớicáctínhchấtcủathép,nhưngtácđộngcủamolipđenchẳnghạn,đốivớiđộbềncủathépvẫncaohơnhẳn:0,3%molipđencóthểthaythế1%vonfram,màvonframthìkhanhiếmhơn.Thépmolipđenkhôngphảichỉđểlàmvỏbọcxethiếtgiápmàcònđểlàmnòngsúngtrườngvànòngđạibác,làmcácchitiếtmáybayvàôtô,làmcácnồihơivàtuabin,làmcácdụngcụcắtgọtvàlưỡidaocạo.Molipđencòncótácdụngtốtđốivớicáctínhchấtcủagang:nólàmchođộbềnvàkhảnăngchốngmàimòncủagangtănglên.Sởdĩmolipđencókhảnăngđiềuchấtrấttốtlàvìnócũngcómạngtinhthểgiốngnhưsắt.Bánkínhnguyêntửcủamolipđenvàsắtgầnbằngnhau.Màđãlàhọhàngthânthíchthìthườngdễthôngcảmchonhau.Tuynhiên,molipđenkhôngphảichỉthânthiếtvớisắtmàthôi.Cáchợpkimcủamolipđenvớicrom,coban,nikenđềucókhảnăngchốngaxitrấttốtvàđượcsửdụngđểchếtạokhícụhóahọc.Khảnăngchốngmàimòncaolànétđặctrưngchomộtsốhợpkimcủacácnguyêntốnày.Cáchợpkimcủamolipđenvớivonframcóthểthaythếplatin.Đểchếtạocácđầumốitiếpxúctrongkỹthuậtđiện,ngườitasửdụngcáchợpkimcủamolipđenvớiđồngvàbạc.Trongkỹthuậtlàmlạnh,cácchấtkhínén,nhấtlàkhínitơ,đượcsửdụng
rộngrãi.Đểgiữđượckhínàyởtrạngtháilỏng,phảicónhiệtđộrấtthấp-đếnâm200độC.Ởnhiệtđộnhưvậy,cácloạithépthôngthườngsẽtrởnêngiònnhưthủytinh.Cácbìnhchứanitơlỏngđềuđượcchếtạobằngthépchịulạnhđặcbiệt,nhưngtrongmộtthờigiandài,loạithépđócómộtnhượcđiểmnghiêmtrọng:cácmốihàntrênđócóđộbềnthấp.Chỉmolipđenmớikhắcphụcđượcnhượcđiểmnày.Trướcđây,ngườitaphacromvàocácvậtliệulàmquehàn,nhưngcromlạigâynênsựrạnnứtcácrìamốihàn.Cáccuộcnghiêncứuđãchothấyrằng,molipđenthìkháchẳn,nóngănchặnđượcsựtạonêncácvếtnứt.Saunhiềulầnthínghiệm,ngườitađãtìmđượcthànhphầntốiưucủachấtpha;trongđóphảicó20%molipđen.Bâygiờ,cácmốihàncũngđủsứcchịuđựngđộlạnh-200độCnhưchínhbảnthânthéplàmvỏbìnhvậy.Molipđencòngiúpthépmộtviệcđặcbiệtnữa:nếutrộnbộtmolipđenmịnvớiaxitascobic(vitaminC)thìsẽtạothànhmộthỗnhợpbảovệđượcthépvàcáckimloạikháckhỏibịănmòn.Thếlà,vitaminkhôngnhữngbổíchchoconngườimàcònbổíchchocáccảkimloạinữa.Trênđồngruộngnôngnghiệp,molipđenlàmviệccũngrấthiệuquả.Mộtsốnguyêntốbónchođấtđaihoặcphavàothứcăngiasúcvớilượngrấtnhỏthôicũngđủlàmnênnhữngđiềukỳdiệu.Molipđencũnglàmộtnguyêntốcóphéplạnhưvậy.Nhữngliềulượngcựcnhỏcủanguyêntốvilượngnàysẽgópphầnnângcaorõrệtnăngsuấtvàcảithiệnchấtlượngcủanhiềuloạicâytrồng.Cácloạicâyhọđậurấtưathíchmolipđen.Hạtđậugiốngđượcxửlýbằngamonimolipđatthìdùcógieotrênđấtthườngcũngsẽchonăngsuấtthuhoạchcaohơnmộtphầnbasovớimứcbìnhthường.Molipđentậptrungởcácnốtsầntrongbộrễcủacáccâyhọđậu,giúpchúnghấpthụnitơcủakhíquyển-mộtthànhphầnvôcùngcầnthiếtchosựpháttriểncủathựcvật.Nhờcómolipđennênhàmlượngcácanbumin,chấtdiệplụcvàvitamintrongcácmôthựcvậttănglên.Nhưngnguyêntốnàyhoàntoànkhôngbanphátânhuệchotấtcảmọiloạithựcvật:đốivớimộtsốloàicỏdại,nólạicótácdụnghủydiệt.CácnhàbáchọcNhậtBảnởtrườngđạihọctổnghợpOsakađãtiếnhànhcáccuộckhảonghiệmkhácthường.Khiphântíchtàncònlạicủatóccháybằngcácphươngtiệncựckỳhiệnđại,họđãđiđếnkếtluậnrằng,màucủatócphụthuộcvàohàmlượngtếvicủacáckimloạitrongtóc.Chẳnghạn,tócsángmàuthìchứanhiềuniken,tócvàngthìgiàutitan.Nếunhữngngườicóbộtócmàuhungkhônghàilòngvềbộtócđó,thìhọcầnđềđạtnguyệnvọngvới
molipđen:theoýkiếncủacácnhàsắctốhọcNhậtBản,chínhmolipđenlàmchotóccómàunhưvậy.Cólẽ,nếuquảthậtcótồntạimột“Hộitóchung”màđãbịSerlocHonmes(SherlockHolmes(nhânvậttrongnhiềutruyệntrinhthámcủanhàvănAnhActuaConanĐoilơ(ArthurConanDoyle)(N.D.)))vạchmặt,thìhoàntoàncóthểdùngkýhiệucủamolipđenđểvẽlênbiểutượngcủahộinày.Nguyêntốmolipđenđãcungcấpchonhàbáchọcnổitiếng(ngườiAnh)tronglĩnhvựcsinhhọcphântử,ngườiđượctraotặnggiảithưởngNobenFranxitCric(FrancisCrick)vàbạnđồngnghiệpcủaônglàgiáosưOren(Orell)mộtlýdođểđềxuấtgiảthuyếtchorằng,sựsốngtrêntráiđấtcónguồngốctừhànhtinhkhác.Nhưchúngtađềubiết,cơchếditruyềncủatấtcảcácsinhvậtđềucócơsởởcùngmộtmậtmãditruyền.Theoýkiếncủacácnhàsinhhọc,sựđồngnhấtnhưvậychứngtỏrằng,toànbộsựsốngtrêntráiđấtđãđượcpháttriểnlêntừcùngmộttậpđoànvisinhvật.Màbởivìmolipđen-mộtnguyêntốtươngđốiítgặptrênhànhtinhcủachúngta,lạilàbạnđồnghànhkhôngthểthiếuđượccủacácquátrìnhsinhhọc,nêncóthểgiảđịnhrằng,tậpđoànnguyênsơnàyđãrơitừmộtthiênthểkhácgiàumolipđentớitráiđất.Giảthuyếtnàyrấtđángchúý,mặcdùtrongđócókhánhiềuchỗchưađượcổnlắm.Tiếcthay,đôikhimolipđenlạidínhlíuvàonhữngviệcmàhoàntoànkhôngthểgọilàtốtđẹp.NhữngcuộcnghiêncứudocácnhàkhoahọcXô-viếttiếnhànhtrongmộtcuộcthámhiểmbiểnkhơiđãchothấymặttiêucựctronghoạtđộngcủamolipđen.Cuốinăm1966,chiếctàu“MikhainLơmanôxop”đãrờibếncảngVlađivôxtoc.Contàunghiêncứukhoahọcđặcbiệtnàycónhiệmvụkhảosátcáckhuvựckhácnhaucủađạidươngvàxácđịnhmứcđộônhiễmphóngxạcủachúng.Contàurẽsóngchạytrênđạidươngtrongnhiềutháng,vàtrongthờigianđó,mọingườitrêntàuđềugiốngnhưnhữngngườilínhbiênphòng,phảithườngxuyêntúctrựcbêncáckhícụnhạycảmlànhữngmáyđếmGeiger,bấtcứlúcnàocũngsắnsàngphátgiácsựxuấthiệncủacác“vịkháchphóngxạ”.Mộthôm,contàuchuẩnbịvượtquaxíchđạotạimộtvùngbiểnhoangvắngnhấtcủaTháiBìnhDương.Baongàyđêmròngrã,nhữngcánhquạtquaytítvớitốcđộlớnđểhúthàngngànmétkhốikhíbiểnrồiđưavàocácbộphậnlọcnhằmgiữlạinhữnghạtbụicókíchthướcthậmchíchỉvàiphầntrăm
micron.Cứsaumộtkhoảngthờigiannhấtđịnh,đemđốtcácmànglọccùngvớibụibặmđọnglạitrênđó,rồinhờcáckhícụcóđộnhạycaođểxácđịnhđộphóngxạcủatrovừatạothành.Bỗngnhiên,cácmáyđếmGeigerbáohiệu:trongtrocócácđồngvịphóngxạmolipđen-99vàneođim-147.Chúngsốngkhônglâulắm:chẳnghạn,chukỳbánhủycủamolipđen-99là67giờ.Bằngcácphépđovàphéptính,cácnhàkhoahọcđãxácđịnhđượcchínhxácngàygiờxuấthiệncủacácvịkháchkhôngmờinàylàngày28tháng12năm1966.Màquảthật,theothôngbáocủaTânHoaXã,ngàyhômấy,TrungQuốcđãthửnghiệmvũkhíhạtnhâncủahọ.Chỉsauvàingàyđêm,gióđãmangcácmảnhvỡphóngxạđixahàngngàndặm.Nóichocôngbằngthìcầnphảinhậnthấyrằng,trongcáitròchơivớilửađầynguyhiểmnày,molipđenchỉđóngvaitròrấtkhiêmtốn.Còntrongtươnglaigầnđây,chúngtacóquyềnhyvọngrằng,cáclựclượnghòabìnhsẽphấnđấuđểđiđếnviệccấmhoàntoàncáccuộcthửnghiệmvũkhíhạtnhân.Khiđómolipđensẽhoàntoànkhôngthamgiavàocácsựkiệnkhônglươngthiệnnàyvàchỉhoạtđộngvìlợiíchcủaconngườimàthôi.Cácbạnđãthấyrõrằng,molipđenrấtcầnthiếtchoconngườitrongnhiềumụcđíchkhácnhauvàcầnvớikhốilượngkhálớn.Vậythìtrữlượngcácnguyêntốnàytrênhànhtinhcủachúngtalàbaonhiêu?Phầncủamolipđenchỉvẻnvẹn0,0001%tổngsốtấtcảcácnguyêntốtrongvỏtráiđất.VềmứcđộphổbiếntrongthiênnhiênthìnóchiếmvịtríkhákhiêmtốntrongdãycácnguyêntốcủabảnghệthốngtuầnhoànĐ.I.Menđelêep-vàokhoảngthứsáumươi.Tuynhiên,cácmỏkimloạinàycũngthấyởnhiềunơitrêntráiđất.Nếunhưhồiđầuthếkỷcủachúngta,lượngmolipđenkhaithácđượcmỗinămchỉvẻnvẹncóvàitấn,thìtrongnhữngnămchiếntranhthếgiớithứnhất,sảnlượngkimloạinàyđãtănggần50lần(vìrấtcầnchovỏxethiếtgiáp).Trongthờikỳsauchiếntranh,việckhaithácquặngmolipđenđãgiảmđộtngột,nhưngsauđó,khoảngtừnăm1925trởđi,việcsảnxuấtkimloạinàylạitănglênvàđạtđếnmứccaonhất(30ngàntấn)vàonăm1943,tứclàtrongthờikỳchiếntranhthếgiớithứhai.Vìvậy,khôngphảingẫunhiênmàngườitagọimolipđenlà“kimloạiquânsự”.TrênlãnhthổLiênXô,mộtmỏquặngmolipđenrấtlớnđãđượcpháthiệnnăm1934ởbắcCapcazơdonữsinhviênđịachấtVeraFliorovatìmthấykhoángvậtmolipđenởhẻmsôngBacxan.“Verađilangthangsuốtmấygiờ
liềndọcmươngsóivàmệtnhoài.Bỗngnhiênnỗimệtmỏitanbiếnmất.Timcôđậpliênhồikhôngkịpthở.Côgáisờđisờlạibềmặtsầnsùicủamộtmảnhvỡthạchanh,nhữngngóntaymảnhdẻcủacômânmêkhắpmảnhvỡấyvàmộtdấuvếtxanhnhạthìnhmặttrănghiệnlêntrênngóntay.Côđithêmhaichụcbướcnữarồilạicúixuốngnhặtlênmộthònđánhưvậy.Côcầmkínhlúpsoivàohònđácóđiểmnhữngđốmkimloại.Đúngrồi,khôngcònnghingờgìnữa:cácđốmkimloạitrongthạchanhchẳngphảilàcáigìkhácmàchínhlàmolipđenit.Quặngmolipđenđâyrồi!”TrongcuốnsáchviếtvềVeraFliorova,tácgiảđãkểnhưvậyvềmộtsựkiệntừngtrởthànhcáimốcquantrọngtronglịchsửcủanềncôngnghiệpvềcáckimloạihiếmởLiênXô.Hainămsau,mộtxínghiệpkhaithácquặngmolipđenđãđượcxâydựngtạinơitìmthấyquặng.Tiếcthay,VerakhôngđượcmaymắnnhìnthấythànhphốTưrnưauzmọclêntrênnúicaomàsựrađờicủanólạigắnbóvớicô-mộtcôgáiđángquý,từthủathơấuđãmơướctìmđượcloạiđákỳdiệu:năm1936,Verađãchếtmộtcáchbithảmtrênnúi.ChiếccầutreomàcôđãtheonóđểquasôngBacxanbịđổnhàoxuốngdòngchảycuồncuộncủaconsôngmiềnnúi.MộttrongnhữngquảngtrườngcủaTưrnưauzvàđỉnhnúinhôcaotrênthànhphốhiệnmangtênVeraFliorova.Trênmộtsườnnúiởcạnhmộtđườngphốnáonhiệt,nổilênmộttườngđàikhiêmtốn.Nhữngđámmâylữnglờvàtrangnghiêmtrôitrêntượngđài,vàxaxa,nhữngtoaxegoòngchởnhữngloạiđádiệukỳtrượttheonhữngsợicápthép.Quặngmolipđenchủyếuđượcchếbiếnthànhferomolipđenđểdùngtrongviệcluyệnthépcóchấtlượngcaovàchếtạocácloạihợpkimđặcbiệt.NhữngthínghiệmcôngnghiệpđầutiênvềđiềuchếferomolipđenđãđượcthựchiệnhồicuốithếkỷXIX.Năm1890đãrađờiphươngphápđiềuchếhợpkimnàybằngcáchdùngmolipđenoxitđểkhửquặng.Nhưngtrênthựctế,việcsảnxuấtferomolipđenởnướcNgathờiSahoàngchỉbóhẹptrongnhữngthínghiệmnàymàthôi.Năm1929,bằngphươngphápnhiệt-silic,ngườitađãluyệnđượcloạihợpkimchứa50-65%molipđen.NhữngthínghiệmthànhcôngcủaV.P.Eliutinhồinhữngnăm1930-1931đãchophépứngdụngphươngphápnàyvàocôngnghiệpluyệnkimsaunày.Nhưngkhôngphảichiriêngcácloạithépchứamolipđen,màcảnhữngsảnphẩmlàmbằngmolipđennguyênchấtđềurấtcầnchokỹthuật.Thếmàsuốtmộtthờigiandài,ngườitakhôngthểtạođượcnhữngsảnphẩmnhưvậy.Tạisao?Từthờixaxưa,ngườitađãbiếtcáchlàmraloạibộtkimloạinàytương
đốinguyênchấtcơmà?Tộilỗichínhlàtínhkhóchảycủamolipđen-nókhôngchophépbiếnbộtnàythànhkimloạinguyênkhốibằngcáchnấuchảy.Cầnphảitìmnhữngconđườngkhác.Năm1907,lầnđầutiên,mộtsợidâybằngmolipđenrađờitrongnhữngđiềukiệncủaphòngthínghiệm.Đểlàmviệcđó,ngườitađãtrộnbộtmolipđenvớimộtchấtkeohữucơrồiépchấtbộtnhãonàyquamộtlỗkhuôn.Sauđó,đưasợikeovừaépđượcnàyđặtvàomôitrườngkhíhiđrovàchodòngđiệnchạyquasợidâyđó.Đúngnhưđiềumongđợi,sợidâybịnungnóng,chấthữucơbịcháy,cònkimloạithìchảymềmravàđọnglạitrênsợidây(khíhiđrodùngđểgiữchomolipđenkhôngbịoxihóakhibịđốtnóng).Banămsauđó,ngườitađãcấpbằngphátminhvềviệcđiềuchếcáckimloạikhóchảy,đặcbiệtlàmolipđen,bằngphươngphápluyệnkimbột-phươngphápmàhiệnnayvẫncònđangđượcsửdụng.Bộtkimloạiđượcéplạirồithiêukết,sauđócánhoặckéothànhsợi.Dảihoặcsợiđócóthểsửdụngngaytrongkỹthuật.ỞLiênXô,từnăm1928đãbắtđầusảnxuấtsợimolipđenvàbanămsauthìđạtsảnlượng20triệumét.Trongnhữngnămgầnđây,đểsảnxuấtmolipđenngườitađãbắtđầusửdụngcácphươngphápnấuluyệnbằnglòhồquangtrongchânkhông,bằngchùmtiađiệntửvàbằngcáchnungcụcbộ.Nhờcácphươngphápnày,côngviệcnấuluyệnđạtđượckếtquảmỹmãnhơn.Chúngtađãnóirằng,trữlượngquặngmolipđentrongvỏtráiđấtrấthạnchế.Vậyquamộtthờigiannữa,thứquặngnàyliệucócạnkiệtkhôngvàkhiđóconngườisẽlấyđâurathứkimloạirấtcầnthiếtnày?Khôngsaođâu,chúngtacóthểyêntâmvềsốphậncủaconcháumình.Đúngthế,ngoàivỏtráiđất,nướcbiểnvàđạidươngchứanhữnglượngkhổnglồcácnguyêntốkhácnhau.Nếulấytàinguyênởbiểnvàchiađềuchomọicưdântrênhànhtinhnàythìmỗingườichúngtasẽtrởthànhngườichủcủanhữngkhobáugiàucóvôkể.Chỉcầnnóimộtđiềunàycũngđủrõ:riêngvàngthôi,hảivươngcóthểlấytừcáckhotàngcủamìnhđểphânphátchomỗingườikhoảngbatấn.Đấy,quảthậtlàđáybiểnbằngvàng!Cònvềmolipđenthìmỗingườichúngtasẽnhậnđượckhoảng100tấn.Chỉcóđiềulàphảicốgắngtìmchoracáichìakhóađểmởnhữngcáihòm
xanhcủaHảivương.Nhưngrồisẽtìmđược.Nhấtđịnhsẽtìmđược.
Kimloạicủamặttrăng
AgThắnghếttrậnnàyđếntrậnkhác,quâncủaAlecxanđrexứMakeđoniaàoạttiếnvềphíađông.BaTưrồiPhenicia,AiCậprồiBabilon,BactriarồiSogdianalầnlượtbịchinhphục.Năm327trướccôngnguyên,quânHyLạptrànđếnbiêngiớiẤnĐộ.Tưởngnhưkhôngcósứcmạnhnàochặnđượcđạoquânthiệnchiếncủavịtướnglừngdanhđó.Nhưngbỗngnhiên,quânHyLạpbắtđầumắcbệnhnặnghàngloạtvềđườngtiêuhóa.Nhữngngườilínhgầycòmvàkiệtsứcđãnổiloạn,đòitrởvềquêhương.Mặcdầusựkhátkhaonhữngchiếncôngmớiđanglôicuốnnhàvua,ôngvẫnbuộclòngphảiluiquân.Nhưngcómộtđiềuđángchúý:sovớibinhlínhthìcáctướnglĩnhHyLạpbịbệnhíthơnnhiềumặcdầuhọđãchiaxẻvớitướngsĩnhữngnỗigianlaovấtvảcủacuộcđờichinhchiến.Cácnhàbáchọcphảimấthơnhaingànnămmớitìmđượcnguyênnhâncủahiệntượngbíẩnđó:thựcchấtlàcácbinhlínhcủaquânđộiHyLạpthờiấygiờđãuốngnướcđựngtrongcốcbằngthiếc,còncáctướnglĩnhthìdùngcốcbằngbạc.Màbạcthìcómộttínhchấtkỳdiệu:khihòatantrongnước,nógiếtchếtcácvikhuẩngâybệnhcómặttrongđó,thêmvàođó,đểkhửtrùngchomộtlítnướcchỉcầnvàiphầntỷgambạclàđủ.Chínhvìvậy,nhómngườicóvaivếtrongquânđộivốndùngcốcchénbằngbạcnênmứcđộnhiễmbệnhởhọíthơnhẳnsovớiởnhữngngườilínhbìnhthường.NhàviếtsửthờicổHerođotkểrằng,ngaytừthếkỷVItrướccôngnguyên,trongthờigiantiếnhànhrấtnhiềucáccuộcchínhchiến,vuaBaTưlàKyrosđãchứanướcuốngtrongnhữngbình“linhthiêng”bằngbạc.TrongcácsáchtôngiáoẤnĐộcũnggặpnhữngđoạnnóirằng,ngườitadùngthỏibạcnungđỏnhúngvàonướcđểkhửtrùngchonước.Tạinhiềunướcđãcótụclệnémxuốnggiếngvàiđồngtiềnbạcđể“cúnggiếng”.Cólẽtacóthểcoitácdụnglàmsạchnướccủabạclànghềnghiệpcổxưanhấtcủakimloạinày,màngaycảhiệnnaynócũngkhôngtừgiãnghềấy:cácionbạcgiúpchoviệcbảoquảnnướcuốngdựtrữchocácnhàduhànhvũ
trụtrêntrạmquỹđạo“Chàomừng”.Đôikhi,dotínhngangtàngcủamộtsốnhânvậtquyềnquýmàbạcđànhphảilàmnhữngviệchoàntoànvônghĩa.Chẳnghạn,hoàngđếLaMãNêrongvốnnổitiếngvềthóihoangphíđãkhôngtìmđượcviệcgìhayhohơnlàviệcđóngmóngbạcchohàngngànconlacủamình.Nhưngđócũngchỉlàmộttìnhtiếtnhỏmọntrongtiểusửcủakimloạinày.Nghềnghiệpcổxưathứhaicủabạc-nghềmàbạcđãhiếndângtrọnđờimình,lànghềlàmthướcđogiátrị,nghĩalàtiền.Nhữngđồngtiềnbằngbạcđầutiênđãxuấthiệnvàithếkỷtrướccôngnguyên.PliniBốchobiết,ởLaMãcổđại,vàonăm269trướccôngnguyên,ngườitađãđúcnhữngđồngtiềnbằngbạc-đólàcácđồngdenarius.TừgiữathếkỷItrướccôngnguyên,trêncácđồngtiềnnàythườngcóhìnhcủacáchoàngđế.JuliusCesarlàvịhoàngđếđầutiênđượchưởngvinhdựđó.NgaycảhoàngđếQuintillustuychỉgiữđượcchứcvịcaocảnàymườibảyngàyvàonăm270cũngđãkịpđểlạichođờisaunhữngđồngtiềnbằngbạccómặtuynghiêmcủamình.Dầndần,chủđềtrêncácđồngtiềnđượcpháthànhởcácnướccàngtrởnênđadạnghơnvàđôikhirấtkỳquặc.Chẳnghạn,năm1528,ởxứBôhemiđãlưuhànhnhữngđồngtiềnbằngbạc,trênđóinhìnhmộtngườirừng,mộttaycầmcâychùy,mộttaycầmngọnnến.Vìnhữngcôngtrạnggìmàconngườihoangdãnàyđãnhảyđượcvàođồngtiềnbằngbạc?TheotruyềnthuyếtkểlạithìmộtngườihoangdãởmiềnrừngnúiBohemibiếtnhiềungườiđitìmbạcnênđãđếngặpnhữngngườiđó,thắpmộtngọnnếnvàgọihọđitheomình.Mọingườiđitheongườirừngnàymộthồilâu,rồibỗngnhiên,ngọnnếntắtphụtvàchínhngườirừngbiếnmất.Tạinơixảyrasựviệcnày,ngườitađãtìmthấymộtmỏrấtnhiềubạc.ỞnướcNga,nhữngđồngtiềnbằngbạcdochínhngườiNgalàmrađãxuấthiệnvàokhoảngthếkỷIX-X.HiệnnaycòngiữlạiđượcnhữngđồngtiềnbằngbạccủacôngtướcnướcNgalàVlađimia.Trênmộtmặt,cóhìnhcôngtướcngồitrên“ngai”(làmộtcáibàn),còntrênmặtkiathìcóhìnhgiahuycủacôngtước.Trênđồngtiềncóđềhàngchữ:“Vlađimiangựtrênngai,cònđâylàbạccủangài”.HồithếkỷXII-XIII,tiềnbằngbạckhônglưuhànhởnướcNganữa.Thời
bấygiờ,cácvùngđấtđaitừnghợpnhấtlạithànhnướcNgaKiepbịphânchiathànhcáccôngquốcriêngbiệt,nênkhôngcóđồngtiềnthốngnhấtchocảnướcnữa.Cácnhàsửhọcđãgọithờigiannàylàthờikỳkhôngcótiềntệ.Nhữngthỏibạcgọilàgripna,nặngchừng200gamlạibắtđầuđượcdùnglàmtiềntệ.Sứcmuacủađơnvịtiềntệnàyrấtcao:mộtgripnacóthểmuađược200bộlôngsóc.Mộtnhàviếtsửthờixưachéprằng,phảimấthaingàngripnabằngbạcmớichuộcđượcmạngcủacôngtướcIgor-ngườiđãbịdânPolovetbắtgiữvàonăm1185.Đồnggripnanặngtrìnhtrịchkhôngphảilúcnàocũngthuậntiệnchoviệcchitiêu,bởivìkhôngphảichỉcầnđểchuộcmạngcácvịcôngtước,màcòncầnđểthựchiệncácgiaodịchbuônbánvàtàichínhítquantrọnghơn.Vậylàcầnphảicónhữngđồngtiềnnhỏhơn:ngườitachặtđồnggripnaralàmđôi.Từđómàcónhữngđồngrúp(TrongtiếngNga,“rubit”nghĩalà“chặt”,vìvậymàxuấthiệnchữ“rubi”đểchỉđơnvịtiềntệ(N.D.).).ÁchthốngtrịcủangườiMôngCổ-TactađãkìmhãmsựkhôiphụcviệcđúctiềnởnướcNga.Đồngtiền“dirgema”hoặc“denga”(theotiếngTacta,“denga”nghĩalà“kêulengkeng”)doLũRợVàng(TrongngônngữchâuÂu,quânviễnchinhcủangườiMôngCổ-TactahồithếkỷXIIđượcgọilà“LũRợVàng”:goldenHorde)tungrađãmộtthờilưuhànhởNga.Dầndầntừ“denga”chuyểnthành“dengi”(nghĩalà“tiền”trongtiếngNga).MãiđếngiữathếkỷXIV,khinhândânNgađãlàmsuyyếuáchthốngtrịMôngCổ-Tacta,ởNgalạibắtđầucótiềnriêng.Năm1534,trongthờigiantrịvìcủaElenaGlinxkaia(mẹcủaIvanHungbạo),hệthốngtiềntệthốngnhấtchotoànquốcgiaNgađãhìnhthành.Trênđồngtiềnnhỏbằngbạccóhìnhmộtkỹsĩcầmgươm;đồngtiềnnàyđượcgọilà“tiềncógươm”.Còntrênnhữngđồngtiềncũngbằngbạcnhưnghơilớnhơnthìcóhìnhmộtkỵsĩcầmngọngiáo.Nhữngđồngtiềnnhưvậyđượcgọilà“tiềncógiáo”-từđấyphátsinhratừ“côpech”(vìtrongtiếngNga,“kopio”nghĩalà“ngọngiáo”).Hiệnnay,thậtkhómàtruytìmđếnngọnnguồn,nhưnghẳnlànhữngkẻlàmtiềngiảđầutiênđãxuấthiệnngaytừkhinhữngđồngtiềnđầutiênmớirađời.KhikhaiquậtmộtthônxómcủangườiViking(mộtbộtộcởbắcÂuchuyênnghềbuônbánvàcướpbócởcácvùngvenbiểnchâuÂutừcuốithếkỷVIIIđếngiữathếkỷXI-N.D.),cácnhàkhảocổhọcngườiAnhđãtìmthấymộtđồngtiềnẢrậpkỳlạ,từngđượcpháthànhtrướcđómộtngànnăm.Trongdanhmụccáchiệnvậttìmđược,đồngtiềnnàyđượcghinhậnlàbằng
bạc,nhưngchẳngbaolâusauđãphảiđínhchínhlại,vìphépphântíchbằngtiarơngenđãchobiếtrằng,đồngtiền“bằngbạc”nàyđãđượclàmbằngđồngvàchỉđượcbọcmộtlớpbạcmàthôi.Cầnphảiđánhgiáđúngtàinghệcủakẻlàmtiềngiảthờixưa:chấtlượngsảnphẩmdoylàmrarấtcao.Khôngphảinghingờgìnữa,nhữngngườicùngthờivớiykhôngcóphươngtiệnphântíchchínhxácnênđãcoinhữngđồngtiềngiảđượclàmrấtkhéonàylàtiềnthật.MộtvậttươngtựkhácdocácnhàkhảocổhọctìmthấytrongcáccuộckhaiquậtởgầnTaskencũngrấtđángchúý:tạimộthốráccủamộtdichỉthànhphốtrungcổcómột“khotiền”gồmmườisáuđồng“dirgema”bằngbạctừngđượcpháthànhhồiđầuthếkỷXItạiquốcgiaCarakhanit.Saukhilausạchnhữngđồngtiềnđóthìmớivỡlẽra:chúngđềuđượclàmbằngđồngvàchỉđược“xoaphấn”bạcmàthôi.Nhưngtheocácnhàsửhọcthìtriềuđạicầmquyềnthờibấygiờchỉđúctiềnbằngbạcnguyênchất.Cácnhàchuyênmônđãđiđếnkếtluậnrằng,đólànhữngđồngtiềngiả.Cònđiềunàyvẫnchưarõ:vậychúngđãrơivàohốrácbằngcáchnào?Cólẽdonhàcầmquyềnđãbiếtvềviệclàmănphiphápnày,nênđể“phitang”,kẻlàmtiềngiảđãtạmcấtgiấunhữngđồngtiềntronghốrácnhàmình.Thếrồichúngđãnằmluônởđấyngótcảngànnăm.ĐếnthếkỷXVII,việclàmtiềngiảđãđượcthựchiệntrênquymônhànước.Năm1654đãqua.CuộcchiếntranhquásứcmànướcNgađãdấylênvớiBaLanlàmchongânkhốtrốngrỗng,trongkhinhucầuvềtiềnngàycàngtăngthêm.SahoàngAlecxâyMikhailovichđãtăngcácthứthuếmárấtnặngnề,nhưngnhândânđãlâmvàocảnhbầncùngnênkhôngthểnộpđủ.Lúcbấygiờ,quancậnthầnFeđorRtisepđãnghĩramộtcáchmàytưởnglàcóthểlàmgiàuchongânkhố,nhưngthậtrathìđãdẫnđếnnhữnghậuquảtệhạinhất.Thờibấygiờ,tiềnbằngbạcvẫnlưuhànhởnướcNga.NhưngvìnướcNgakhôngcóbạcnênđànhphảisảnxuấttiềnbằng...tiềnnướcngoài.Thôngthườngđểlàmviệcđó,triềuđìnhđãdùngnhữngđồngtiềntâyÂustalerđúcởIakhimop(thuộcvùngCzechngay,nướcTiệpKhắcngàynay)hoặccòngọilàđồng“efimok”,rồixóachữLatinhtrênđóvàđiềnchữNgavào.TheolờikhuyêncủaRtisepvàcủacácnhàquýtộckhác,nhàvuađãkiếmlờibằngcáchsửalạigiátrịcủađồngtiền.Đốivớingânkhố,đồng“efimok”trịgiá50côpech(nửarúp),vậymànhàvuađãralệnhdậpvàođócondấumột
rúp.Ngoàira,nhàvuacònralệnhcholưuhànhnhữngđồngtiềnnhỏhơn,đúcbằngthứđồngrẻtiềnvàbắtdânphảicoichúngcógiátrịnhưbạc.Theodựtínhcủacácnhàtàichínhtrongtriềuđìnhthìcuộccảicáchnàysẽđemlạichongânkhố4triệurúp-caogấpvàilầntiềnthumọithứthuếtrongmộtnăm!Đầuócnhàvuaquaycuồngvìnhữngmóntiềnlớnnhưthế,nênôngtađãralệnhlàmthêmthậtnhiềutiềnmới,“gấprútngàyđêm,dốchếtsứclựcđểnhanhchónglàmranhiềutiền”.NhữngđồngtiềnrẻmạtđãtrànngậpnướcNga.Nhưngsựlưuthôngtiềntệvẫncónhữngquyluậtcủanómàkhôngphụthuộcvàoquyềnlựccủaai,dùlàcủavuachúacũngvậy.Nếupháthànhnhiềutiềnhơnmứcđãấnđịnhthìsứcmuacủađồngtiềnsẽgiảmsút,từđógiácảmọihànghóađềutănglên.ĐiềuđócũngđãxảyraởnướcNga.Ngườidânbìnhthườngrấtnhảycảmvớinhữnghậuquảcủacuộccảicáchdonhàvuađềra.Giábánhmỳvàcácthựcphẩmkháctăngvọt,thêmvàođó,cácnhàbuônchỉđòiđổihànghóalấybạcchứkhôngmuốnlấytiền.Nhưnglấyđâurabạcbâygiờkhimàbạcđãbịvơvéthếtvềkhocủanhàvua?Nạnđóinổilêntrongnước.Sứcchịuđựngcủangườidânđãđếnmứctộtcùng.Thếlà,vàonăm1662,ởMatxcơvađãnổramộtcuộckhởinghĩa-đólà“cuộcnổiloạnvìđồng”.Cuộckhởinghĩanàyđãbịnhàvuađànápkhốcliệt,nhưngdùsaodânchúngvẫnđạtđượcnguyệnvọngcủamình:tiềnđồngđãbịthuhồivàđượcthaythếbằngtiềnbạcnhưcũ.TrongthờigiantrịvìcủaPiôtđệnhất,việcđúctiềnđượctậptrungtạixưởngđúctiềnMatxcơvanằmởquậncótêngọilà“thànhphốTrungQuốc”.Năm1711,nghịviệnđã“tuyêncáo:chỉđúctiềnbằngbạcởmộtxưởngđúctiềnởthànhphốTrungQuốc”.Vềsau,theochỉdụcủaSahoàng,mộtxưởngđúctiềnkhácđãđượcthànhlậpởPetecbuavàonăm1724.Xínghiệpnày-xưởngđúctiềnởLêningrat-hiệnvẫnhoạtđộngvàgầnđâyđãkỷniệm250nămngàythànhlập.Piôtđệnhấtđãsửdụngnhữngbiệnpháptíchcựcđểmởrộngviệckhaithácvàngvàbạc.Mặcdầunhàvuađãđạtđượcmộtsốkếtquả,songcáckimloạiquýnàyvẫnphảimuaởnướcngoàimộtthờigiandàinữa.Hiệncòngiữđượcnhữngtàiliệurấtđángchúýnóilênđiềuđó.Chẳnghạn,năm1734,triềuđìnhđãgiaochophótổngđốctỉnhIrcutxcơmuamộtlượngbạclớncủaTrungQuốc.Cũngkhoảngtrongthờigianđó,nhữngngườisànhsỏivềquặngtronggia
đìnhAkinfiĐemiđop-đạibiểuchotriềuđạihùngcườngcủacácchủmỏởUran,đãpháthiệnđượcmộtsốmỏbạc.Theoluậtlệnhànướchiệnhànhlúcbấygiờthìquặngbạcdùdoaitìmđượcởbấtcứđâucũngđềuphảidungvàotàisảncủatriềuđình.NhưngĐemiđoplạikhôngmuốntừbỏnhữngcủacảimớilọtđượcvàotaymình.Ôngtabắtđầuđúctiềnriêngcủamình,chẳnghềkháctiềncủanhàvuamộttínào.Tuynhiên,vẫncómộtsựkhácbiệt:tiềncủaĐemiđopchứanhiềubạchơntiềncủanhàvua.Cólẽđâylàtrườnghợpduynhấttronglịchsửmàtiềngiảlạiquýhơntiềnthật.NếucóthểtinvàotruyềnthuyếtthìởNevianxcơ-lãnhđịacủagiađìnhĐemiđop,cómộtxưởngđúctiềnbímật.Trongtầnghầmcủamộtngọnthápcaoởđây,nhữngngườinôlệbịxiềngvàotườngphảilàmtiềngiảsuốtngàyđêm.Đólàmộtnhàtùkhủngkhiếpmàkhôngaicóthểthoátrakhỏi,nêntriềuđìnhkhôngthểbiếtđượcbímậtcủangọnthápởNevianxcơ.Mặcdầuvậy,nhữngtinđồnvềngọnthápvẫnlọtđếnkinhđô.Banđầu,đólànhữnglờiđồnđoán,vàchínhnữhoàngAnnaIvanopnacũngkhôngdạigìlàmtổnhạinhữngmốiquanhệvớiôngvuachưathụphongcủaxứUrannày.Thậtvậy,ngườitakểrằng,mộthôm,khiđánhbàivớiĐemiđop,nữhoàngthắngcuộcvàkhinhậnmộtđồngbạcmớitinhtừtayôngta,nữhoàngđãbấtngờhỏi:“ĐâylàtiềndotalàmrahaylàdongươihảNikitich?”Đemiđopliềnđứngdậy,buôngthõnghaitay,cúiđầuvàmỉmcười,thưa:“Tấtcảchúngtôiđềulàcủabệhạ,cảtôinữacũnglàcủangài,mọithứcủatôinữacũngđềulàcủangài!”Nhưngchẳngbaolâusauđãxảyramộtsựkiệndẫnđếnsựkếtliễucáixưởngđúctiềnbímậtnày.Vìsợcơnthịnhnộcủachủ,mộtngườithợtrongxưởngcủaĐemiđopđãchạytrốntừNevianxcơvềPetecbua.Vừabiếtđượcviệcnày,Đemiđopliềnpháingaymộttoánquântruyđuổisaukhiralệnhphảibắtkỳđượcvàgiếtchếttênđàotẩu,cònnếukhônglàmđượcnhưthếthìphảicấptốcphivềthủđôđểbáochonữhoàngbiết“tinmừng”vềviệctìmramỏbạc.Ngườiđàotẩuđãkhôngbịbắt,thếlàđànhphảibáo“tinmừng”.MộtủybanđãđượccửđếnNevianxcơđểtiếpnhậnmỏbạc.Haingàytrướckhiủybannàyđến,Akinfiđãralệnhmởcáccửacốngngăntầnghầmcủathápvớihồnước,thếlàtấtcảnhữngngườithợởđây-nhữngnhânchứngvềvụphạmtộicủaĐemiđop-đãvĩnhviễnởlạidướinước.Từthờixaxưa,bạcđãđượcsửdụnglàmđồtrangsức:nhữngbộđồđểăn
uống,cốcchén,hộpphấnsáp,hộpthuốclávànhữngđồdùngxaxỉkhácđãđượclàmbằngbạc.GiớiquýtộcNgavàPháprấtưuchuộngnhữngvậtphẩmlàmbằngkimloạinày.Đốivớihọ,đồbằngbạc“giatruyền”cóýnghĩanhưtấmdanhthiếpchứngtỏnguồngốcquyềnquývàsựgiàusangcủangườichủ.BátướcOrloplàchủcủamộtbộđồbằngbạcmàngoàiôngtathìchẳngaicó:bộđồnàygồm3275thứ;đểlàmrachúng,phảitốngầnhaitấnbạcnguyênchất!NhữngngườithợlàmđồbằngbạcởNopgorotđãnổitiếngtừthờixưa;nhữngngườinàyđãtừnglậpnênmộttrườngpháivềnghềchạmvàkhắctrênbạcmàkhôngởđâubắtchướcđược.Cốc,tách,chéndohọlàmrađãkhiếnngườiđươngthờiphảikhâmphụctrướcvẻđẹpcủacácđườngvânhoa.Đãtìmthấynhữngcứliệuchứngtỏrằng,cuốithếkỷXVI,cókhoảngmộttrămthợbạclànhnghềcỡlớnđãlàmviệcởNopgorot,cònthợlàmđồlặtvặtnhưhoatai,thánhgiá,nhẫnthìnhannhản.NhữngsảnphẩmbằngbạccủacácnghệnhânNopgorotcònlạiđếnngàynayđềuđượctrưngbàytạigianvũkhí,tạibàotànglịchsửquốcgiavàbảotàngNgaởLêningrat.BộđènchùmđồsộcủanhàthờlớnUxpenxki-mộttrongnhữngditíchkiếntrúctuyệtvớinằmtrênđịaphậnđiệnCreliởMaxcơva,đượclàmbằngbạcnguyênchất.Nguồngốccủanókhálykỳ.Trongthờigianchiếntranhnăm1812,thứkimloạiquýbáunàyđãbịbinhlínhPhápcướpbóc,nhưngdo“nhữngtrụctrặckỹthuật”nênkhôngthểchởrakhỏinướcNgađược.NgườiNgađãlấylạibạctừtaykẻthù,vàđểghinhớviệcđánhbạiquânđộiNapolêon,cácnghệnhânNgatàihoađãlàmrabộđènchùmcómộtkhônghainàygồmvàitrămchitiếtmỹthuật.Trongthờiđạichúngta,bạckhônglàmmấtđivaitròcủathứkimloạitôđiểmchocuộcsốngcủaconngười,nhưnghiệnnay,cólẽbạccòncónhiềuviệcquantrọngvàlýthúhơn.Từnăm1839,khimàhọasĩkiêmnhàphátminhngườiPháplàĐagar(LouisJacquesMandezDaguerre)hoànthiệnđượcphươngphápghilạihìnhảnhtrêncácvậtliệucảmquang,thìbạcgắnbómậtthiếtsốphậncủamìnhvớikỹthuậtchụpảnh.Mộtlớpbạcbromuacựcmỏngtránglênmàngphimhoặcgiấyảnhlà“nhânvậthànhđộng”chủyếutrongquátrìnhnày.Dướitácđộngcủaánhsángchiếuvàomàngphim,bạcbromuabịphângiải.Khiđó,bromsẽliênkếthóahọcvớigelatincósẵntronglớpnày,cònbạcthìđượctáchradướidạngnhữngtinhthểvôcùngnhỏmàngaycảkínhhiểnvithôngthườngcũngkhôngnhìnthấyđược.Mứcđộphângiảicủabạcbromuaphụthuộcvàocườngđộchiếusáng:đượcchiếu
sángcàngmạnhthìbạctáchracàngnhiều.Việcxửlýtiếptheo(hiệnhìnhvàđịnhhình)chophépthunhậnđượcbảnâmtrênmàngphim,sauđó,khiinlêngiấyảnhthìbảnâmtrởthànhhìnhảnhthật.Mặcdầukỹthuậtchụpảnhđãđượchoànthiệnnhiềuqualịchsửtồntạihơnmộtthếkỷ,nhưngnếukhôngcóbạcvàhợpchấtcủabạcthìnóchẳngcóýnghĩathựctếnàocả.Cácnhàbáchọcđãtìmchobạciođuamộtcôngviệclýthúvàbổích:họđãsửdụngnóđểchốnglạicáctrậnbãonhiệtđớimộtcáchkháhiệuquả.Nhưnglàmcáchnàovậy?Đểgiảmbớtsứcpháhoạicủabão,cầnphải“kéogiãn”nóra,nghĩalàphảinớirộngđườngkínhcủanó.Bạciođuasẽgiúpchúngtalàmđượcđiềuđó:nócókhảnănglàmchokhíẩmngưngtụlạithànhmưa.Ngườitađãtiếnhànhnhữngthínghiệmnhưvậy.Trongnhữngnăm60,cơnbão“Beila”đãlà“nạnnhân”đầutiên.Ngườitachomáybaythảlơlửngxuốngmột“bứcmàn”bạciođuacóchiềucao10kilômetvàchiềudài30kilômettrênđườngđicủabão.Mặcdầu“bứcmàn”cókíchthướcđồsộnhưvậynhưngchỉcầnvàitạbạciođualàđủlàmranó.Saukhiđụngphải“bứcmàn”,cơnbão“khôngnghingờ”điềuginênđãcuộnnólạithànhmột“cáiống”vànuốtvàotâmbão.Chínhlúcđó,bứctườngmâyxungquanhphầntrungtâmcủabãotanra,đổmưaxuốngvàtốcđộcơnbãoliềngiảmxuốngđộtngột.Sựthựcthìbãokhông“mấtđi”,màsẽtạolạithànhmộtbứctườngmâynhưngcókíchthướclớnhơntrướcrấtnhiều,nghĩalàbứctườngmâynàysẽdịchchuyểnchậmhơnhẳnsovớitrướckia.Sứcpháhoạicủacơnbão“nhuốmbạc”sẽgiảmhơntrướcrấtnhiềulần.Mặcdầuhoạtđộngcủacáchợpchấtbạcrấthấpdẫn,songnhữngtínhchấtvậtlývàứngdụngkỹthuậtcủachínhkimloạinàycólẽcòncósứchấpdẫnhơn.Nguyêndolàtrongsốcáckimloại,bạccùngmộtlúcgiữluônbakỷlụcvềbachỉtiêu:khảnăngphảnxạánhsáng,độdẫnđiệnvàđộdẫnnhiệt.Nhờtínhchấtthứnhấttrongsốbatínhchấtnàymàtừgiữathếkỷtrướcchođếnngàynay,bạcđượcsửdụngvàoviệcsảnxuấtgương.Tấmkínhđượctrángmộtlớpbạccựckỳmỏngchẳngnhữngđượcdùnglàmchiếcgươngthườngngàykhôngthểthiếuđượctrongcácgiađìnhchúngta,màcònlàcôngcụcủacácthầythuốc,làchitiếtquantrọngtrongkínhhiểnvi,kínhviễnvọngvàtrongcáckhícụquanghọckhác.“Kỹnăng”dẫnđiệnvàdẫnnhiệttuyệtvờicủabạcđãlàmchonótrởthànhthứvậtliệukhôngthểthaythếđượctrongnhiềuthiếtbịkỹthuậtđiệnvàvôtuyếnđiện.Cóthểgặpsợidâydẫnđiệnbằngbạctrongcáckhícụvậtlýchínhxácnhất.Bạcđượcdùnglàmvậtliệuchocácđầucựcđiệncủacác
rơlerấtnhạy;cáclinhkiệnquantrọngtrongcáckhícụkhácnhaucũngđượcnốivớinhaubởiquehànbằngbạc.Nhữngngườithợgiỏithờicổđãbiếtsửdụngbạcvàomụcđíchnày:trongngôimộcủaTutankhamon(FaraohAiCậpthuộctriềuđạithứ18,trịvìtừnăm1400đếnnăm1392trướccôngnguyên.Ngôimộnàyđượckhaiquậtnăm1922(N.D.).),ngườitađãtìmthấynhữngcáiốngbằngđồnggồmcácđoạnđượchànnốivớinhaubằngbạc.Đểnhấnmạnhvaitròcủabạcvớitưcáchlàmộtthứvậtliệudùngđểhànnốicácchitiếtquantrọng,chúngtôixinkểmộtsựviệcliênquanvớinhữngbướcđibanđầucủangànhchếtạotênlửaởLiênXô.Trongnhữngnămđó,nhómnghiêncứuchuyểnđộngphảnlựcđượcgiaonhiệmvụgiảiquyếtnhữngvấnđềtronglĩnhvựcnày.ĐứngđầunhómlàkỹsưtrẻtuổiX.P.Corolepmàlúcbấygiờchưamấyaibiếtđến.Vìlúcđầu,nhữngngườilàmviệcởđâylàdonhiệttình,giốngnhưtrongcácđoànthểxãhội,nênkhinóiđùa,họđã“giảimã”têngọicủa“hãng”mìnhthànhra“nhómkỹsưlàmviệcvôích”.BàM.N.BalaninaCorolep-mẹcủavịviệnsĩtươnglai,nhớlạirằng,mộthôm,khivềđếnnhà,contraibàhỏi:“Mẹơi,nhàtacócáigìbằngbạckhônghởmẹ?”.BàMariaNikolaepnarấtngạcnhiênvềcâuhỏiđó,bởivìbàbiếtrằng,Xecgâyhoàntoànthờơvớitiềnbạccũngnhưđốivớicácvậtquý.“Đểlàmgìvậyhởcon?”-“Mẹhiểuchocómộtcôngviệcnhưthếnày...Cầnphảihànđộngcơphảnlực.Nhưngchỉhànđượcbằngbạcmàthôi”.BàMariaNikolaepnađirakhỏiphòng,rồimộtlátsaubàquaylạivớihaichiếcthìabằngbạc.“Đây,bạctrongnhàtachỉcóthế”-nóirồi,bàđưahaichiếcthìachocon.Chiếchônnồngthắmtừđáylòngcủacậucontraiđãlàphầnthưởngchongườimẹ.Trongrấtnhiềucácthiếtbịtựđộng,tênlửavũtrụvàtàungầm,trongcácmáytínhvàthiếtbịhạtnhân,trongcácphươngtiệnliênlạcvàpháttínhiệu,baogiờcũngcónhữngtiếpđiểm.Suốttrongthờigianphụcvụlâudài,mỗitiếpđiểmphảilàmviệcđếnhàngtriệulần.Đểgánhvácđượcnhiệmvụnặngnềnhưvậy,cáctiếpđiểmphảichốngđượcsựmàimòn,phảiđủđộtincậytrongsửdụng,phảiđápứngđượchàngloạtyêucầuvềkỹthuậtđiện.Bạcthườngđượcdùnglàmvậtliệuchocáctiếpđiểm.Cácnhàchuyênmônkhôngphảithanphiềngìvềnó,vìbạcđảmđươngvaitrònàymộtcáchxuấtsắc.Nếuđượcphathêmcácnguyêntốđấthiếmthìbạcsẽthểhiệnnhữngphẩmchấtvôcùngcaoquý,tuổithọcủacáctiếpđiểmnhưvậysẽtănglên
vàilần.Bạccòncómộtđặcđiểmnữalànócótínhdẻothậtđángkinhngạc:cóthểcánbạcrathànhlátrongsuốtcóchiềudàychỉbằngmộtphầntưmicron(tứclàbằng0,00025milimet),cònmộthạtbạcnặngmộtgamthìcóthểkéothànhmộtsợi“tơnhện”rấtmảnhcóchiềudàiđếnhaikilômet!Bạcnguyênchấtlàmộtkimloạimàutrắngrấtđẹp.Bởivậy,trongmộttácphẩmcủamình,M.V.Lơmanôxopđãviết:“Bạcđượccoilàkimloạicaoquýthứhai.Nóchỉkhácvàngởmàusắcvàsứcnặng.Màucủanótrắngđếnnỗi,nếulàbạchoàntoànnguyênchấtvàđượcrótrangaysaukhivừanấuchảymàchưacầnđánhbóng,thìtừxađãnhậnthấynótrắngnhưphấn”.NhờcóánhkimsángngờinênngườiAssyriacổxưađãgọibạclàkimloạicủamặttrăngvàcoilàthứkimloạilinhthiêng,cũngnhưngườiAiCậpđãtônthờvànglàkimloạimàuvàngcủamặttrời.Trongcácsáchvềgiảkimthuật,bạcđượctượngtrưngbằngmộtvầngtrăngnon.TênLatinhcủakimloạinàylà“argentum”bắtnguồnởmộttừvaymượncủatiếngPhạn,cónghĩalà“trắngsáng”.Bởivìđâyđangnóiđếntêngọinênchúngtôixinkểthêmmộtsựviệckhôngkémphầnthúvị.Bảnđồđịalýđãnhiềulầngợiýchocácnhàbáchọckhichọntêncácnguyêntốmớiđượcpháthiện.Hãynhìnvàobảnghệthốngtuầnhoàn,têncácnguyêntốgecmanivàfranxi,europivàamerixi,scanđivàcalofonisẵnsàngxácnhậnvớibạnđiềuđó.Córấtnhiềuthídụnhưvậy,còntrườnghợpmộtconsônglớn,thậmchí,cảmộtquốcgiađãmangmộtcáitênđểghinhớkimloạithìcólẽtrườnghợpduynhất.Thìrabạclàkimloạiđượcvinhdựđivàomôn“lịchsửcùngvớimônđịalý”.Điềuđóđãxảyratừbốnthếkỷrưỡitrướcđâytrongbốicảnhnhưsau.ĐầuthếkỷXVI,nhàhànghảingườiTâyBanNhaHoanĐiatđơXolit(JuanDiazdeSoliz)khiđithuyềndọctheobờbiểnnamMỹđãpháthiệnramộtcửasônglớn,vàkhôngcầntỏvẻkhiêmtốngiảtạo,ôngđãgọiconsôngđóbằngtêncủachínhmình.Mườihainămsau,thuyềntrưởngXebaxtianCabot(SebastianCabot)đãngượcthuyềntrêndòngsôngnày.Ôngtakinhngạcvềsốlượngbạcmàcácthủythủcủaôngđãcướpcủadânđịaphươngsinhsốngtrênhaibờsôngnày.Cabotđãquyếtđinhgọiconsôngnàylà“LaPlata”,nghĩalà“sôngbạc”(theotiếngTâyBanNha,“plata”nghĩalàbạc).Dođómàvềsau,tênấycũngđượcdùngđểgọiđấtnướcnày.HồiđầuthếkỷXIX,
quyềnbáchủcủaTâyBanNhađãchấmdứtvàđểghinhớthờikỳđaubuồnấy,dânnướcnàyđãLatinhhóatêngọicủađấtnước.Thếlàtrênbảnđồđãxuấthiệntênnước“Achentina”.Cònmộttruyềnthuyếtkhác,trongđó,bạccũnghiệnhìnhvớitưcáchlà“chađỡđầu”chomộtđịadanh.Năm1577,mộtđoànhảithuyềndotênđôđốc“mớiralò”tênlàFranxitĐrây(FrancisDrake)chỉhuyđãrờibờbiểnnướcAnh.YđãđượcnữhoàngElizabetbanthưởnghàmhảiquânrấtcaonhờhoạtđộng...cướpbiểntrongnhiềunăm.CướpbóccácthànhphốthuộcquyềnTâyBanNhaởvenbờbiểnTháiBìnhDươngởnamMỹvẫnlàmụcđíchcủachuyếnđimớinàyvớisựđồngtìnhbímậtcủanữhoàng.Vốnđãtrởthànhnhững“cổđộng”hộicướpđoạtcủaquý“Đrâyvàcôngty”,Elizabetvàbọncậnthầnquyềnthếcủabàđãtínhchuyệnkiếmchácnhờsựgiúpsứccủa“têncướpbiểnsắtđá”này,màtấtcảnhữngngườiđibiểncủacácnướcđãbiếtquárõtêntuổicủahắn.Suốtnhiềuthángròngrã,hảiđộicủaĐrâyđã“càybừa”khắpcácbiểnvàđạidương,tựnguyện“laođộng”vìlợiíchcủanữhoàng.Quarấtnhiềucuộctiếncôngvàđánhchác,Đrâyđãthiệthạibốntrongsốnămchiếctàu,nhưngchiếctàuchỉhuy“ConĐamavàng”củayđãreorắcsựkhủngkhiếpchocưdâncácthànhphốvenbiểnbằngnhữngcuộctậpkíchtáotợnvàbấtngờ.Mộthôm,vàocuốibuổichiều,khitrờivừasẩmtối,têncướpbiểnđãxuấthiệngầnCalao,nơicógầnbachụcchiếctàuTâyBanNhađỗtrongbếncảng.Đrâyvẫnrấtcanđảm:“ConĐamavàng”đivàobếntàuvàđỗsátnáchcáctàuđốiphươngtrongsuốtmộtđêm.CácthủythủTâyBanNhadouốngrượu“rum”khánhiều,nênđãquánửađêmtừlâumàhọvẫnvuiđùatrênboongtàuvàbàntánầmĩvềnhữngchiếctàumàtrướcđókhônglâuđãrờibếncảngvớinhữngchuyếnhàngquýgiá.Theolờicủacácthủythủthìmộttrongnhữngchiếctàuđóđãchấtđầycủacảirấtquý.Biếtđượcđiềunày,Đrâylậptứcnhổneovàrasứcrượttheo.Khôngphảingẫunhiênmàchiếctàucủagãđôđốccướpbiểnđượcmệnhdanhlà“ConĐamavàng”:hiếmcócontàunàotranhtàiđượcvớinóvềtốcđộ.Cũngthậtdễhiểu,ngaysauđóthìcontàuTâyBanNhađãbịtấncôngởbờbiểnEcuađo.MộttrongnhữngtrợthủcủaĐrâyđãmôtảnhữngsựkiệntiếptheonhưsau:“Sánghômsau,bắtđầumộtcuộclụcsoátvàkiểmkêkéodàisáungày...Chúngtôiđãtìmthấyởđâynhữngthứđáquý,mườibachiếchòmđựngtoàntiềnbừngbạc,támchụccânvàng(ởđâylàcânAnh-libra,
bằng453,59gam-N.D.),haimươisáuthùngbạcchưađúc...Cuốingàythứsáu,chúngtôichiatayvớingườichủchiếctàu:ôngtacảmthấyhơinhẹnhõmvàvộiđiPanama,cònchúngtôithìlạirabiểnkhơi”Đrâyvốnlàngườinhìnxatrôngrộngnênđãhiểurằng,“ConĐamavàng”cònphảibồngbềnhtrênbiểnmộtthờigiandài,nênrấtcóthể,ngườiTâyBanNhasẽtìmcáchlấylạinhữngcủacảitừngbịbọncướpbiểntướcđoạt(nhữngcủacảimàchínhhọđãvơvétcủadânbảnxứnamMỹ),cònchiếctàuchấtđầykimloạiquýthìkhôngthểlướtnhanhđược.Làmtheolẽphảihaylàmtheolòngtham?Đrâyđãchấpnhậnmộtgiảiphápđúng:hàngchụctấnbạcđãđượcđổxuốngbiển.Đểghinhớnhữngcủacảiquýmàôngtađànhphảitừbỏ,viênđôđốckẻcướpđãđặttênchohònđảoởgầnđấylàLaPlata.Dĩnhiên,đâykhôngphảilàtrườnghợpduynhấtmàvàng,bạcvàcáccủaquýkhácphảichìmnghỉmdướiđáybiển.Tronglịchsửnhiềuthếkỷcủangànhhànghải,hàngngànchiếctàuđãbịđắmvìnhữngnguyênnhânkhácnhaukhichúngmangtheovôvàntàisảnquý.Từlâuchínhnhữngcontàuđóđãkhiếnchonhiềungườimuốnđitìmbáuvậtkhôngthểngồiyên.UyliamFip(WilliamFipps)-ngườiđãđượclịchsửghilạitêntuổi,làngườiđầutiênmòđượccủacảidướibiển.CuốithếkỷXVII,theolệnhcủavuaAnhJamesII,ôngnàyđãtrangbịchomộtđoànthámhiểmđểxuốngbiểnthunhặtnhữngvậtquýcùngvớimộtlượngbạckhổnglồtrênchiếctàuTâyBanNhabịđắmởđộsâukhônglớnlắmgầnquầnđảoBahama.Vốnlàmnghềthợmộc,Fipđãđóngmộtchiếcthùnggỗnẹpđaisắtđểlàmcái“chuônglặn”.Trongbộđồlặnthôsơnày,ôngđãnhiềulầntụtxuốngđáybiển.Nhưngcácthủythủvàthổdânlàmthuêngụplặntừsángsớmđếnchiềutốiởgầndảiđángầmgầnnơicontàuyênnghỉvẫnlàlựclượngchủyếuđểmòcủaquý.Côngviệchaohơitốnsứcnàyđãkéodàinhiềutuầnlễ,cuốicùng,“vụgặthái”dướibiểnđã“bộithu”nhưtrongtruyệncổtíchvậy.Saukhitránhkhỏisựsănđuổicủabọncướpbiểnmộtcáchkhônkhéo,Fip(ôngtađồngthờilàmộtthủythủcótài)đãđưađượchaichiếctàudựngđầyắpbạcvềđếnbờbiểnnướcAnhmộtcáchantoàn.Suốtbathếkỷqua,rấtnhiềuýđịnhchiếmhữucáckhotàngdướibiểnđãđượcthựcthi,nhưngđạidươnglạikhôngsẵnlòngbanphátnhữngcủacải
cònchìmđắmdướiđáy.ThếkỷXXđãtạoranhữngkhảnăngmớichonhữngngườitìmkiếmkhotàngdướibiển:ngườithợlặnngàynaycórấtnhiềuđiềukiệnthuậnlợiđểđạtkếtquả,hơnhẳnnhữngngườingụplặnngàyxưavìbọnhọchỉcóthểtrôngcậyvàobuồngphổicủamình.Chẳnghạn,mộtngườithợlặnngườiMỹđãrấtmaymắnmặcdầuanhtakhôngnghĩđếnviệctìmkiếmcủaquýbịchìmdướibiển.Mùahènăm1949,anhlàmnghềchụpảnhdướinướcởvùngbiểnFloriđa.Mộthôm,ởđộsâuhaichụcmét,anhtabắtgặpnhữngmảnhvỡcủachiếctàunàođó.Saukhixemxétchiếctàuthậtkỹlưỡng,anhpháthiệnramấykhẩuđạibác,mộtchiếcneovàbaphiếngìđórấtnặnghìnhthuôndài.Anhđãkhôngngầnngạiđưachúnglênmặtnướcvàđãđượcbanthưởngrấthậu:baphiếnấylàbakhốibạcnguyênchấtcònmangnhãnrấtdễthấy.Cácnhàchuyênmônđãxácđịnhđượcrằng,đólànhãncủamộtmỏbạcxưakiaởPanama,cònchiếctàuấylàmộttrongmườibốnchiếctàuTâyBanNhabịđắmtrongtrậnbãolốckhủngkhiếptừngtànphávùngnàyvàomùaxuânnăm1715.Tiếnbộkỹthuậtcũngkhôngbỏquasựchúýđốivớinhữngngườiđitìmhạnhphúcdướinước.Ngoàibộđồlặnracòncócáctừkế,cácquedòrấtnhạy,cácbộđènkínnước,nhữngphụkiệnđặcbiệtlắpvàochânvịttàuthủyđểxóirửacátvàbùndướiđáy...đãgiúpsứcthêmchohọ.Cótinnóirằng,mộthãngnướcngoàiđãmởkhóahuấnluyệnđặcbiệtchocáheo;loàicábiểnnàyđãsửdụng“máyđođộsâubằngtiếngdội”củamìnhđểđưangườithợlặnđếnmụctiêumongmuốn.Nóitómlại,hỡiđạidương,hãycẩnthận!Nhưngđạidươngvẫnchưavộitừgiãnhữngcủacảicủamìnhmàtừbaothếkỷnayvẫnnằmyêndướiđáy.Cáckhobạccũngrấthaygặpcảtrênđấtliền.Chẳnghạn,cáchđâychưalâulắm,trênđảoGotlancủaThụyĐiển,ngườitađãtìmthấymộtkhotiềnbằngbạcgồmhàngngànđồngtiềnAiCậptrongmộttrườnghợpkháthúvị.Kẻtìmthấynólàmột...conthỏ-mộtconthỏxámbìnhthườngđangmuốnđàochomìnhmộtcáihangởgầnthịtrấnBurs.Trongtiếntrình“thicôngxâydựng”,bỗngnhiên,mộttrậnmưađánémxuốngtoànnhữngmảnhkimloạihìnhtròndộilênđầuconthỏvàconvậtkhốnkhổnàyđãphảiđổnhiềusứclựcđểnémchúngtakhỏihang.Sauđóchẳngbaolâu,cácnhàkhảocổhọcđangkhaiquậttrênđảođãnhìnthấychúng.NhữngđồngtiềnđóđãđượcchuyểngiaochoviệnbảotànglịchsửởStockholmvàcácnhàchuyênmônđãkhámpháđượcbímậtcủakhotiềnnày.Xưakia,cómộtthờiđảoGotlandlàtrungtâmbuônbánsầmuấtvàobậc
nhấtởchâuÂu,lànơimànhàbuôntừnhiềunướcthườngluitới.Hàngtrămhàngngànđồngtiềnbằngbạcđãchuyểntừtayngườinàysangtayngườikhác,nhưngcũngcókhitíchtụlạitrongtaynhữngnhàbuônmaymắnnhất.Thỉnhthoảng,nhữngcủacảinàylạirơivàotaybọnviking;bọnnàythườnghànhquânlênđảovớinhữngmụcđíchhoàntoànkhôngcóýthức.Theotruyềnthuyết,khotiềnmàconthỏtìmthấylàdomộttrongnhữngkẻcầmđầubọnvikingtênlàStavercấtgiấutronglòngđấttừthờixưa.Vàđâylàđiềuthúvị:trongsuốtnhiềuthậpkỷ,trongdânchúngđãcólờiđồnđạikhẳngđịnhrằng,hìnhnhưvàokhoảngmộtthếkỷrưỡitrướcđó,mộtngườinôngdânởGotlansayrượuđãmơthấymộtconquỷchoanhramộtnắmtiềnbằngbạcchắclàlấytừkhotiềncủaStavervàbímậtbáochoanhtabiếtrằng,saunămthếhệnữa,mọingườisẽtìmthấycảkhotiềnmàtênvikinggiàucónàyđãcấtgiấu“đểphòngngàymạtvận”Trongtruyềnthuyếtnàycócơsởthựctếnàohaykhông,điềuđóthậtkhónói.Nhưngdùthếnàochẳngnữa,quảlàsaunămthếhệ,tạichínhcáinơiđượcnóiđếntrongtruyềnthuyết,ngườitađãtìmthấykhotiền.Chỉcómộtđiềuchưarõ:tạisaoconquỷđãquyếtđịnhkhôngchongườinôngdânbiếtlàconthỏđượcvinhdựđóngvaitròchínhtrongviệctìmrakhotiềnnày.
“Cứng”màlại...mềm
SnNăm1910,nhàkhảosátđịacựcngườiAnh,thuyềntrưởngRôbecXcotđãtrangbịchomộtđoànthámhiểmcónhiệmvụđiđếnNamcực,nơimàthờibấygiờconngườichưađặtchânđến.NhữngvịdukháchquảcảmnàyđãtrảiquanhiềuthángngàygiannantrênhoangmạcbăngtuyếtcủalụcđịaNamcực,họcònđểlạitrênđườngđicủamìnhnhữngkhonhonhỏchứathựcphẩmvàdầuhoảdựtrữchođườngtrởvề.Cuốicùng,đầunăm1912,đoànthámhiểmđãđếnNamcực,nhưngthậtlàmấthếthứngkhởi,vìXcotđãpháthiệnramộtdòngchữghilại:thìratrướcđómộttháng,nhàthámhiểmRuanAmunxen(RoaldAmundsen)ngườiNaUyđãđếnđâyrồi.Song,taihọachủyếuđãchờđợiXcottrênđườngtrởvề.Ngaytạikhotrạmđầutiênđãkhôngcòndầuhoảnữa:cáchộpsắttâyđựngdầuđãrỗngkhông.Nhữngconngườimệtmỏi,lạnhcóngvàđóikhátấykhôngcógìđểsưởiấm,đểnấuthứcăn.Vấtvảlắm,họmớilêbướcđượcđếntrạmtiếptheo,vàởđâycũngnhữngcáihộprỗngđãchờđónhọ:tấtcảdầuhoảđềuchảyhết.KhôngđủsứcchốngđỡvớigiárétđịacựcvànhữngcơnbãotuyếtdữdộiđanghoànhhànhởNamcựclúcđó,nênchẳngbaolâu,RôbecXcotvàcácchiếnhữucủaôngđãlầnlượtbỏmạng.Vậydođâumàdầuhoảbiếnmấtmộtcáchbíhiểmnhưvậy?Tạisaocuộcthámhiểmđãđượctrùtínhkỹcànglạiphảikếtthúcmộtcáchbịthảmnhưvậy?Nguyênnhânthậtđơngiản.Cáchộpđựngdầuhoảbằngsắttâyđãđượchànbằngthiếc.Cólẽcácnhàthámhiểmđãkhôngbiếtrằng,trongbănggiá,thiếcbị“cảmlạnh”:lúcđầuthứkimloạimàutrắnglấplánhnàybiếnthànhkimloạimàuxámxịt,sauđóthìmủnrathànhbột.Hiệntượngnàyđượcgọilà“bệnhdịchcủathiếc”vànóđãđóngvaitròđịnhmệnhtrongsốphậncủađoànthámhiểm.Từlâutrướckhixảyrasựkiệnvừakể,ngườitađãbiếtrằng,thiếcrấtdễ“mắcbệnh”khibịlạnh.Ngaytừthờitrungcổ,nhữngngườidùngbátđĩabằngthiếcđãnhậnthấyrằng,khigặplạnh,chúngsẽbịbaophủbởinhữngvết“lởloét”lanrộngdầnvàcuốicùngbátđĩabiếnthànhbột.Thêmvàođó,
đĩathiếcbịcảmlạnhchỉcầnchạmvàochiếckháccòn“khoẻmạnh”thìchẳngmấychốc,chiếc“khoẻmạnh”cũngbịcácvếtxámxịtbaophủrồimủnra.Cuốithếkỷtrước,môtđoàntàuhoảchởnhữngthỏithiếcđãkhởihànhtừHàLansangNga.KhiđếnMaxcơva,ngườitamởcáctoatàurathìthấytrongđótoànlàthứbộtxámchẳngdùngđượcvàoviệcgìcả.MùađôngởnướcNgađã“chơikhăm”môtvốđộcácvớinhữngngườinhậnthiếc.Cũngvàokhoảngnhữngnămđó,mộtđoànthámhiểmđượctrangbịtốtđãđếnXibia.HìnhnhưmọithứđãđượcdựliệuđểchobănggiávùngXibiakhôngcảnchởđếncôngviệctốtđẹpcủađoàn.Nhưngcácnhàthámhiểmvẫnphạmmộtsaisót:họđãmangtheobátđĩabằngthiếc,nênchỉsaumộtthờigianngắn,tấtcảchúngđềubịhỏng.Thếlàđànhphảiđẽothìavàbátbằnggỗđểthaythế.Sauđó,đoànthámhiểmmớicóthểtiếptụccuộchànhtrìnhcủamình.ĐầuthếkỷXX,tạikhoquânkhuởPetecbuađãxảyramộtchuyệnrấttaitiếng:trongcuộckiểmtraviênsĩquanhậucầnđãpháthiệnthấylànhữngchiếccúcbằngthiếcdùngchoquânphụccủacácbinhlínhđãbiếnmấthết,cáchòmđựngcácloạicúcnàythìđầyắpmộtthứbộtxám.Mặcdầutrongkhorétbuốtghêngườinhưngviênsĩquanhậucầnkhốnkhổvẫntoánhếtmồhôi.Tấtnhiên,anhtasẽbịnghilàăncắp,màđiềuđóthìchẳnghứahẹngìkhácngoàihìnhphạtkhổsai.Songkếtluậncủaphòngthínghiệmhoáhọc–nơimàthứbộttrongcáchòmđượcgửiđếnđểxétnghiệm,đãcứuconngườitộinghiệpnày:“Khôngphảinghingờgìnữa,thứbộtmàcácngàigửiđếnđểphântíchchínhlàthiếc.Rõrànglàtrongtrườnghợpnàyđãxảyramộthiệntượngmàhoáhọcgọilà“bệnhdịchcủathiếc”.Vậythìsựbiếnđổinhưvậycủathiếcđãdiễnranhưthếnào?Thờitrungcổ,bọnthầytudốtnátchorằng,“bệnhdịchcủathiếc”làdonhữnglờinguyềnrủacủacácmụphùthuỷgâyra,chínhvìvậynênnhiềungườiđànbàkhôngcótộitìnhgìđãbịthiêusốngtrênđốnglửa“trừtà”.Vớisựpháttriểncủakhoahọc,tínhvôcăncứcủađiềukhẳngđịnhnhưvậylàquárõràng,nhưngsuốtmộtthờigiandài,cácnhàbáchọcvẫnkhôngthểtìmđượcnguyênnhânthậtsựcủa“bệnhdịchthiếc”.Chỉsaukhiphépphântíchbằngtiarơngengiúpcácnhàkimloạihọcnhìnnhậnthấutậntâmcanvàxácđịnhđượccấutrúctinhthểcủacáckimloại,họ
mớihoàntoànminhoanchocác“mụphùthuỷ”vànêulêncáchlýgiảikhoahọcthựcsựvềhiệntượngbíẩnnày.Thìrathiếc(cũngnhưcáckimloạikhác)cóthểcócácdạngtinhthểkhácnhau.Ởnhiệtđộbìnhthườnghoặccaohơnthìthiếctrắng–mộtkimloạidẻovàdai,làbiếnthểbềnvữngnhất.Khinhiệtđộxuốngdưới13độC,mạngtinhthểcủathiếcđượcthayđổilạiđểchocácnguyêntửbốtrítrongkhônggianítđặcsíthơn.Biếnthểmớihìnhthànhtrongtrườnghợpnàyđượcgọilàthiếcxám;thiếcxámkhôngcòncáctínhchấtkimloạinữavàtrởthànhmộtchấtbándẫn.Ứngsuấtbêntrongxuấthiệnởnhữngchỗtiếpgiápcủacácmạngtinhthểkhácnhaulàmchothiếcbịrạnnứtvàbiếnthànhbột.Nhiệtđộxungquanhcàngthấpthìsựchuyểnhoátừbiếnthểnàysangbiếnthểkiadiễnracàngnhanh.Ởnhiệtđộ–33độC,tốcđộchuyểnhoánàyđạttớitrịsốlớnnhất.Bởivậy,nhữngcơngiárétkhủngkhiếpđãtrừngphạtcácđồvậtbằngthiếcmộtcáchtànnhẫnvànhanhchóngđếnthế.Tuyvậy,chínhthiếclạiđượcsửdụngrộngrãiđểhàncáckhícụvôtuyếnđiện,nhấtlàcáckhícụbándẫn,đểmạcácdâydẫnvàcácchitiếtkhác;thiếcvẫncònđivớichúngđếncảBắccựclẫnNamcựcvànhữngnơilạnhlẽokháctrênhànhtinhcủachúngta.Thếcónghĩalàtấtcảcáckhícụmàtrongđócósửdụngthiếcđềurấtchónghỏnghaysao?Tấtnhiênlàkhông.Cácnhàbáchọcđãbiếtcách“tiêmchủng”chothiếc,tạochokimloạinàytínhmiễndịchđốivới“bệnhdịchthiếc”.Chẳnghạn,bimutlàthứ“vacxin”thíchhợpnhấtchomụcđíchnày.Bằngcáchcungcấpcácđiệntửbổxungchomạngtinhthểcủathiếc,cácnguyêntửbimutlàmchotrạngtháicủathiếcđượcổnđịnh,hoàntoànloạitrừđượckhảnăng“nhiễmbệnh”.Thiếcnguyênchấtcómộttínhchấtđángchúý:khiuốncongmộtthỏihoặcmộttấmthiếc,tanghethấytiếngtítáchkhekhẽ-đólà“tiếngkêucủathép”.Dấuhiệuđặctrưngnàyxuấthiệndosựcọxátlẫnnhaugiữacáctinhthểthiếckhichúngbịxêdịchvàbiếndạng.Còncáchợpkimcủathiếcvớicáckimloạikhácthìtrongtìnhhuốngnhưvậy,nhưngườitathườngnói,chúnglạibiết“giữmồmgiữmiệng”.Hiệnnay,gầnmộtnửalượngthiếckhaithácđượctrênthếgiớiđượcsửdụngvàoviệcsảnxuấtsắttây–thứsắtchủyếudùngđểlàmvỏđồhộp.Ởđây,nhữngphẩmchấtquýgiácủakimloạinàyđãđượcbộclộđầyđủ:nóbềnvữngđốivớioxi,nước,cácaxithữucơ;đồngthời,cácmuốicủanólạihoàntoànkhôngđộchạiđốivớicơthểconngườ.Thiếcđảmđươngnhiệmvụnàymộtcáchtuyệtvờivàtrênthựctếthìkhôngcókimloạinàocạnhtranhnổi
vớinó.Khôngphảingẫunhiênmàngườitagọithiếclà“kimloạicủađồhộp”.Nhờmộtláthiếccựckỳmỏngphủlênlásắt,chúngtacóthểbảoquảnkhálâuhàngtriệutấnthịt,cá,rau,quả,bơ,sữa.Trướcđây,đểtrángmộtlớpthiếcngườitadùngphươngphápnhiệt,trongđó,lásắtđãtẩyrửasạchvàkhửhếtdầumỡđượcnhúngvàothiếcnóngchảy.Cònnếucầnmạthiếcchobềmặtcủamộtlásắtthìngườitatẩyrửamặtđóthậtsạch,đốtnónglênrồisátthiếcvào.Ngàynay,phươngphápđóđãlỗithời,phươngphápmạbằngđiệntrongbểmạđãthaythếnó.Lịchsửkỹthuậtđãtừngbiếtđếnmộttrườnghợpvềtìnhbáocôngnghiệpcóliênquanvớiviệcsảnxuấtsắttây.ỞnửacuốithếkỷXVII,nướcAnhvốncócảsắtlẫnthiếcnhưngvẫnphảimuasắttây,vìnhữngngườichếtạosắtkhôngbiếtbíquyếtcủaviệcsảnxuấtthứsắttrắngnày.Trướcđóhơnmộttrămnăm,cácnhàluyệnkimởcôngquốcXaxoniađãbiếtcáchmạthiếclêncáclásắtmỏngvàsảnphẩmcủahọđãđiđếnnhiềunước.Năm1665,mộtvịnàođómangtênEnđriOaranton(AmđrewWarrington)đãđượcgiaonhiệmvụkhámphábímậtvềnghềnàycủangườiĐức.Mấynămsau,ngườinàyđãmôtả“chuyếncôngcánsángtạo”củamìnhtrongbàiluậnvăn“CácphươngphápcốthủcủanướcAnhởtrêncạnvàtrênbiển”nhưsau:“Ngườitađãdànhchotôimộtkhoảntiềnkhádưdậtđểtrangtrảicácchiphítrênđườngduhànhđếnnơilàmranhữnglásắttrắng.Từnơiđó,tôiphảimangvềđượcnghệthuậtcủaviệcsảnxuấtthứsắtnày”.CuộcviếngthămxứXaxoniađãthuđượckếtquả,vàchẳngbaolâusau,cácnhàcôngnghiệpcủanướcAnhđãcóthểphôtrươngthứsắttrắngtuyệtvờidochínhhọsảnxuấtra.Nhưngchúngtahãythửhìnhdungbathếkỷnữavàthửtưởngtượngmộtquảnúigồmhàngtrămtỷcáivỏhộpđượcsảnxuấthàngnămởtấtcảcácnướctrênthếgiớitrongthờiđạichúngta.Bêncạchquảnúiđồhộpđượcdựnglênbằngtrítưởngtượngnày,núikhồnglồEverettrôngchẳngkhácgìmộtquảđồitầmthường.Sớmhaymuộnthìcáchộpsắttâyrỗngcũngsẽrơivàođốngrác,songthiếc(màtrongmỗivỏhộpcóchừngnửagam)thìkhôngđànhlòngchịuchônvùiởđâymãimãi:conngườiđangtìmcáchlấylạithứkimloạiquýbáunàyđểsửdụnglạinóchocácnhucầucủamình.Nhữngchiếchộpsắttâyđượcthunhặtlạirồiđượcđưađếnmộtthiếtbịđặcbiệt;ởđó,dướitácđộngcủacácchấtkiềmvàcủadòngđiện,sắtbuộcphảicởibỏáobằngthiếcra.Sắtláđãđượctẩysạchvànhữngthỏithiếcsángngờiđiratừ“bểtắm”đặcbiệtnàysẵnsàngtrởlạithànhvỏđồhộp.
Mộtđặcđiểmnổibậtcủathiếclànórấtdễnóngchảy.HẳnbạncònnhớtrongtruyệncổtíchcủaHanxơKhrittiaAnđecxen(HansChristianAndersen),chúlínhthiếckiêncườngphútchốcđãtanbiếntronglửakhichúbịrơivàolòdomộtýnghĩađộcác.Nhờcónhiệtđộtươngđốithấp,nênthiếcrấtcótiếngtămnhưmộtthànhphầnchủyếucủacácchấthànvàcáchợpkimdễnóngchảy.Mộtđiềukỳthúlàhợpkimcủathiếc(16%)vớibimut(52%)vàchì(32%)cóthểnóngchảyngaycảtrongnướcsôi:nhiệtđộnóngchảycủahợpkimnàychỉlà95độC,trongkhiđó,cáckimloạihợpthànhnóđềunóngchảyởnhiệtđộcaohơnnhiều:thiếcở232độC,bimutở271độC,cònchìở327độC.Cáchợpkimtrongđóthiếclàchấtphụthêmchogalivàinđilạicòndễchuyểnsangtrạngtháilỏnghơnnữa.Thậmchícòncóloạihợpkimnóngchảyngayở3độC.Nhữnghợpkimkiểunhưvậyđượcsửdụngtrongkỹthuậtđiệnđểlàmcầuchì.Nhữngtínhchấtrấttốtnhưdễđúc,dễrèn,cómàutrắngđẹpnhưbạcđãmởcửađưathiếcvàonghệthuậttrangtríthựcdụng.NgayởAiCậpvàHyLạpcổđại,ngườitađãdungthiếcđểlàmcáchìnhtrangtrígắnlêncáckimloạikhác.Trongthiênanhhùngca“Iliat”,Homerkểrằng,saukhirènxongtấmláchắnchongườianhhùngAsin,vịthầncủalửavàcủanghềthợrènlàHefetđãgắnlênđómộthìnhtrangtríbằngthiếc.Sauđórấtlâu,vàokhoảngthếkỷXIII,nhữngthứđĩa,cốc,chén,đồthờvànhữngđồdùngkhácbằngthiếccóhìnhchạmnổiđãxuấthiệnởchâuÂu.Thiếclàmộttrongnhữngthứvậtliệuđượcdùnglàmcácốngphátraâmthanhtrongđạiphongcầm:ngườitachorằng,kimloạinàyphátraâmthanhhùngtrángvàtrongtrẻo.Cómộtdòngkháctrongtiểusửcủathiếccóliênquanvớiâmthanh:năm1877,nhàphátminhnổitiếngngườiMỹTomatAnvaEđixơn(AlvaEdison)nhờchiếcmáyghiâmdoôngchếtạođãlầnđầutiênghiđượclờinóitrênmộtlàthiếcmỏngcóphủmộtlớpsáp,sauđóôngđãphátlạinhữnglờinày–nhữnglờiđãđivàolịchsửcủakỹthuậtghiâm:“CôMarybénhỏcómộtchúcừunon”.Từthờicổxưa,thiếcđãlàmộtthànhphầnquantrọngtrongcácloạiđồngđỏkhácnhau,trongcáchợpkimlàmchữinvàhợpkimbabit(hợpkimđểlàmbicókhảnăngchốngmàimòn,donhàphátminhngườiMỹtênlàBabitsángchếnăm1839).
Rấtnhiềuhợpchấthoáhọccủathiếcđượcsửdụngrộngrãitrongkỹthuật.Chúngđượcsửdụnglàmchấtcầmmàukhinhuộmvảibôngvàtơlụa,làmchođồsứvàthuỷtinhcómàuđỏ,làmchấtnhuộmmàuvàngvàkhicầnthìtạoramộtmànkhóidàyđặc.Cáchợpchấthữucơcủathiếclàmchovảidễráonước,ngănchặnđượcsựmụcnátcủagỗ,tiêudiệtđượcmộtsốloàisâubọ.Nhưngtrongtấtcảcáchợpchấtcủathiếc,cólẽloạihợpchấtstanualàđượcbiếtđếnnhiềunhấttrongkỹthuật;hợpchấtnàychuyểnsangtrạngtháisiêudẫnởnhiệtđộkhôngthấplắm:nếuđasốcáckimloại,cáchợpkimvàcácchấtchỉmấtđiệntrởởnhiệtđộgầnđộkhôngtuyệtđối,thìniobistanuachuyểnsangtrạngtháisiêudẫn(khôngcóđiệntrở)ngayở18K(hoặc–255độC).Từnhiềuthếkỷxaxưa,conngườiđãbiếtđếnthiếc.Banđầu,thiếcchỉđượcsửdụngtronghợpkimvớiđồng:hợpkimcủahaikimloạinàyđượcgọilàđồngđỏđãđượcbiếtđếntừrấtlâutrướccôngnguyên.Cáccôngcụbằngđồngđỏcứnghơnvàbềnhơnhẳnbằngđồng.CólẽvìthếmàtênLatinhcủathiếclà“stannum”bắtnguồntừtiếngPhạn“sta”,nghĩalàcứng,bềnchắc.Cònbảnthânthiếcởdạngnguyênchấtthìlạilàmộtkimloạimềm,hoàntoànkhôngxứngđángvớitêngọicủamình.thờigianđãhợppháphoáđiềunghịchlýlịchsửnày,vàcácnhàluyệnkimngàynaydễdànggiacôngthiếcmềmdẻomàkhôngngờrằnghọđangđộngchạmđếnmộtthứkimloại“cứng”.Khikhaiquậtcácngôimộđượcchôncáchđâykhoảngsaungànnăm,ngườitađãtìmthấymộtsốsảnphẩmbằngđồngđỏ.Nóivềgương,PliniBốđãkhẳngđịnhrằng“nhữngtấmgươngđượclàmởBrunđizibằnghỗnhợpcủađồngvàthiếclàloạigươngtốtnhấttrongcácloạimàtổtiênchúngtabiếtđến”.Thậtkhómàxácđịnhchínhxáccáithờimàxãhộiloàingườibắtđầusửdụngthiếcởdạngnguyênchất.TrongmộtngôimộcổAiCậpthuộctriềuvuathứXVIII(giữathiênniênkỷthứnhấttrướccôngnguyên),ngườitađãtìmthấymộtchiếcnhẫnvàmộtcáichaibằngthiếc;nhữngvậtnàyđượccoilànhữngđồvậtbằngthiếccổnhất.TrongcáctácphẩmcủanhàsửhọccổHyLạpHerođot(thếkỷVtrướccôngnguyên)cũngcónhữngchỗnóiđếnviệcmạthiếcđểgiữchosắtkhỏigỉ.TạimộtthànhluỹcổcủangườiInka(mộtbộtộcdađỏởchâuMỹ)ởPêru,
cácnhàbáchọcđãtìmthấythiếcnguyênchất;cólẽnóđượcdùngđểnấuđồngđỏ:dâncưtrongthànhluỹnàyvốnnổitiếnglànhữngnhàluyệnkimxuấtsắcvàlànhữngngườithợkhéoléotrongviệcchếtáccáctácphẩmbằngđồngđỏ.CólẽngườiInkakhôngsửdụngthiếcởdạngnguyênchất,vìtrongthànhluỹnàykhôngtìmthấymộtđồvậtnàobằngthiếccả.ErnanCortec(HernandoCortès)–mộttênthựcdânngườiTâyBanNhatừngxâmchiếmMêhicôhồiđầuthếkỷXVI,đãviết:“ĐãtìmthấyvàimảngthiếcnhỏdướidạngnhữngđồngtiềnmỏngởthổdântỉnhTacxco;khitiếptụctìmkiếm,tôiđãpháthiệnralàởtỉnhnàycũngnhưnhiềutỉnhkhác,thiếcđãđượcsửdụngđểlàmtiền...”Giữanhữngnăm20,ởnướcAnh,khikhaiquậtcạnhmộttoàlâuđàicổtừngđượcxâydựnghồithếkỷIIItrướccôngnguyên,cácnhàbáchọcđãtìmthấynhữnghốnungtrongđócóxỉthiếc.Điềunàycónghĩalàởđây,nghềluyệnthiếcđãpháttriểntừhơnhaingànnămvềtrước.Ngoàira,trongcuốnsách“BìnhluậnvềcuộcchiếntranhởxứGallia”,JuliusCesarcónóiđếnviệcsảnxuấtthiếcởmộtsốvùngthuộcnướcAnh.Năm1971,ngườitađãminhoancho94ngườithợđúctiềnởnướcAnhsaukhihọđãchếttừlâu.Họđãbịkếtántrướcđó...847năm.Ngaytừnăm1124,vuaHenryIđãtrừngtrịnhữngcôngnhânxưởngđúctiềncủamìnhvềtộigianlận:mộtkẻnàođóđãtốcáovớinhàvuarằng,khiđúctiềnbằngbạc,nhữngngườithợđúcđãphathêmvàoquánhiềuthiếc.Toàánhoànggiađãvộivàngđưaramộtbảnánhàkhắc:chặttayphảicnhữngngườiphạmtội;bảnánđãđượcbọnđaophủcủatriềuđìnhlậptứcthihànhngay.Mãichođếntámthếkỷrưỡisau,mộtnhàbáchọcởOxfordđãdùngtiarơngenđểphântíchnhữngđồngtiềnoannghiệtnàyvàđãđiđếnkếtluậndứtkhoát:“Nhữngđồngtiềnnàychứarấtítthiếc.Nhàvuađãxửphạtkhôngđúng”.Từthờixaxưa,khoángvậtcaxiterit(còngọilàđáthiếc)lànguồnthiếcchủyếu.Trướccôngnguyênrấtlâu,ngườiPhenyciađãpháitàuthuyềncủamìnhđilấythiếcởxứCaxiteritxaxôi(nhữnghònđảonhỏrấtgiàuquặngthiếc,nằmởphíabắcĐạiTâyDương,gầnquầnđảoAnh),saunày,trungtâmkhaithácthiếccủathếgiớiđãchuyểnvềđảoMalaisia.ToànbộlịchsửcủanướcMalaisia–nơimàtừlâuđãnổitiếnggiầucóvềthiếc,đãgắnliềnvớikimloạinày.Thủđôhiệnnaycủaquốcgianày–KualaLampua(nghĩalà“cửasôngđụcngầu”),làmộtthànhphốđẹp,tươngđốitrẻ,rađờivàonửacuốithếkỷXIXtạinơimànhữngngườiTrungHoađitìmvàngđãpháthiệnramỏ
quặngthiếtrấtlớn.NhữngaiđãtừngđếnKualaLampuađềumangtừđâyvềnhữngvậtlưuniệmbằngthiếc:lọcắmhoa,gạttànthuốclá,chânnến...dobàntaykhéoléocủanhữngngườithợMalaisialàmra.Nhưngthỉnhthoảngngườitacũngchởrakhỏinướcnàynhững“vậtlưuniệm”hoàntoànkhác.ĐiềuđócóthểthấytrongtrườnghợpsauđâyxảyraởbiêngiớigiữaMalaisiavàXingapo.HainướcnàytiếpgiápvớinhaubằngmộtconđêđiquaeobiểnJohore.Conđườngchạydọcthepconđênàyluônluônchậtníchnhữngôtôqualại.Mộthôm,mộtđoànôtôkéorơmoocchởnhữngchiếccộtbằngbêtôngrấtcaođiđếntrạmkiểmsoátquácảnhởphíaMalaisia.Nhữngchiếccộtnàygiốnghệtnhưnhữngchiếccộtthôngthường,nhưngcómộtcáigìđókhiếnnhânviênhảiquancảmthấykhảnghinênhọđãquyếtđịnh“sờnắn”.Họralệnhchotàixếláixesangmộtbênđường,vànhờmộtchiếcxecầncẩu,họđãnhấcmộtcáicộtrakhỏiôtôrồidùngbúatạđậpvỡthànhtừngđoạn.Cáigìvậy?Sựnhạycảmnghềnghiệpđãkhôngđánhlừacácnhânviênhảiquan:trongmỗicộtbêtôngđềucómộtcáihòmbằngkimloạiđựngtinhquặngthiếc–thứnguyênliệurấtcầnchocácôngchủnhàmáyluyệnthiếcởXingapo.Trong“baobì”bằngbêtôngcócảthảy127tấntinhquặngrấtgiàuthiếc.Mộtlầnkhác,trongmộtchiếcôtôxiteckhổnglồmàởđâyngườitagọilà“tầuchởdầutrêncạn”,thaychodầulửanhưlờingườiláixeđãkhẳngđịnhlàtámtấnrưỡitinhquặngthiếcbuônlậu.ỞLiênXô-tạivùngviễnđông,ZabaicanvàCazăcxtancũngcótrữlượngquặngthiếckhálớn.Tạiphòngbảotàngcủaliênhợpxínghiệp“Thiếcviễnđông”ởUxurixcơcòngiữđượcmộtthểliêntinhcaxiterithiếmcó,nặnggầnnửatạ.Cáchđâykhônglâu,LiênXôđãchếtạođượcmộtkhícụgọnnhẹ,xáchtayđược,dùngvàoviệctìmquặngthiếcbằngcộnghưởngtiagama.Đểxácđịnhhàmlượngthiếctrongquặngvớiđộchínhxácđếnvàiphầnvạn,nhàđịachấtđượctrangbịkhícụnàychỉmấtvàiphútlàxong.Giátrịcủakhícụnàycònthểhiệnởchỗlànóchỉnhạycảmvớicaxiterit,chứkhôngđểýđếnmộtkhoángvậtkháccũngchứathiếclàstaninmàcôngnghiệprấtítquantâmđếnvớitưcáchlànguyênliệuđểluyệnthiếc.CácnhàkhoahọcXô-viếtđãcómộtphátminhlớn:họđãxácđịnhđượcrằng,cóthểdùngflođểlàmchấtchỉthịđộcđáovềsựcómặtcủathiếctrongmộtvùngđịachấtnàođó.Rấtnhiềuphépphântíchvàthựcnghiệmdườngnhưđãchophéptáitạolạibứctranhvềsựtạothànhquặngtừngdiễnrahàng
triệunămvềtrước.Bâygiờmớivỡlẽrarằng,ởnhữngthờikỳxaxưa,thiếcđãtừngtồntạidướidạngmộthợpchấtphứctrongđóluônluôncómặtflo.Dầndần,thiếcvàcáchợpchấtcủanólắngđọnglạirồitạonêncácmỏthiếc,còn“ngườibạncũ”flocủanóthìởlạigầnthânquặngthiếcđể“cưtrú”vĩnhviễn.Phátminhnàychophépxácđịnhđượcnhữngvùngcókhảnăngcóquặngthiếcvàthậmchícòngiúpchoviệcdựbáotrữlượngthiếc.Cácnhàđịachấtkhôngnhữngtìmkiếmcaxiteritởtrêncạnmàcòntìmcảdướinướcnữa.Nhiềucuộctìmkiếmđãthuđượckếtquảtốt:đãpháthiệnđượcsakhoángchứathiếcởđáybiểnNhậtBảntrongmộtvùngbiển.NướcvênbờcủacácvùngbiểnthuộcBắcBăngDươngnhưvũngVanka,mũiThánhvàmộtsốnơikháccũnggiàusakhoángchứathiếc.Nhữngngườithợlặngiúpsứcrấtnhiềuchonhữngngườiđitìmquặngdướiđáybiển.Vàbảnthâncácnhàđịachấtcũngphảibổsungthêmbộđồlặnvàohànhtrangthôngthườngcủamình,bởivìkhôngcónóthìkhôngthể“lụclọi”phầnthềmmũiThánhđược.Vìthiếuthiếcnêncácnhàbáchọcvàcáckỹsưluônluônphảitìmchấtkhácđểthaythế.Trongkhiđó,kimloạinàycàngngàycàngcóthêmnhiềulĩnhvựcsửdụngmới.CôngtyMỹ“FordMotor”đãxâydựngmộtnhàmáy,tạiđóđãsửdụngmộtphươngphápđộcđáođãsảnxuấtkínhcửasổthànhdảirộngliêntục.Thuỷtinhlỏngtừlòđivàomộtbểchứarấtlớn,dàihàngchụcmét,ởđây,nóchảyloangratheolớpthiếcnóngchảy.Vìkimloạinóngchảycóbềmặtnhẵnđếnmứclýtưởng,nênkhinguộivàđôngcứngtrênbềmặtkimloại,kínhcũnghếtsứcnhẵnvàphẳng.Loạikínhnhưvậykhôngcầnphảimàinhẵnvàđánhbóng,dođógiảmđượcnhiềuchiphísảnxuất.CácnhàkhoahọcLiênXôđãchếtạođượcmộtloạikínhđặcbiệtdùnglàmmộtthứ“bẫy”độcđáođểbắtgiữnănglượngmặttrời.Nhìnbềngoàithìnókhôngkhácgìcácloạikínhthôngthường,chỉcóđiềulànóđượcphủmộtlớpthiếcoxitcựckỳmỏng.Lớpmàngmàmắtthườngkhôngthểnhìnthấyđượcnàychoánhsángmặttrờixuyênquachứkhônghềcảntrởgìcả,nhưnglạikhôngchophépcáctianhiệtphảnxạngượclại.Loạikínhnàyrấtquýđốivớicácnhàtrồngrau:nhàkínhđượcmặttrờisưởiấmcảngày,nhưngbanđêmthìhầunhưnhiệtđộvẫngiữnguyên,trongkhiđó,cácloạikínhthôngthườngthìdễdànglàmchonhiệtnăngphântánrangoài.Trongcácnhàkínhloạimớinày,cácloạicâyraucảmthấydễchịungaycảkhinhiệtđộngoàitrờigiảmđến–10độC.Loạikínhcóphủthiếccònđượcdùngchocácdụngcụnungnóngbằngnănglượngmặttrờiđểthunhiệtcủathiênthểnày.
Tiểusửcủathiếcsẽkhôngđầyđủnếukhôngkểđếnmộtcâuchuyệngầnnhưlàchuyệntrinhthámcókếtthúcmaymắn,trongđókimloạinàyđóngvaitròkhôngnhỏ....Chiếntranhthếgiớithứhaisắpđếnngàykếtthúc.Hiểuđượcrằng,tươnglaisắptớisẽkhônghứahẹnđiềugìdễchịu,bọncầmquyềnquốcgia“độclập”XlovacdoHitlenặnrahồinăm1939trênlãnhthổTiệpKhắcđãnghĩđếnchuyệncấtgiấumộtcáigìđóđểphòngngàymạtvận.Chúngcảmthấyrằng,đơngiảnhơnhếtlàcứthòtaymócvàngtrongkétdocôngsứccủanhândânXlovaclàmnên.Nhưngmộtnhómngườiyêunướcgiữcácchứcvụtrọngtráchtrongngânhàngđãquyếtkhôngchochúnglàmđiềuđó.MộtsốvàngđãđượcbímâtchuyểnsangngânhàngởThuỵSĩvàđượccấtgiấuởđóchođếnkhichiếntranhvìlợiíchcủanướcCộnghoàTiệpKhắc.Nhữngngườidukíchđãlàmđượcmộtphầnviệcnàođó.NhưngmộtphầnsốvàngvẫnđangnằmtrongkétsắtcủangânhàngBratixlava.MộttrongnhữngtêncầmđầutrongchínhphủbùnhìnđãmậtbáovớitênđạisứĐứcởBratixlavavềnhữngcủaquýcònnằmtrongcáctầnghầmsắtvàđãyêucầuđưabinhlínhđểmởmột“chiếndịchngânhàng”nhằmcướpđoạtvàng.ThựcrathìcònphảicóthêmtêntướngcủaquânđộiSSlàmbancanhtythứba,vànhưvậykhôngcònphảinghingờgìvềkếtquảcủavụcướpbócnữa.BọnlínhSSđãbaovâyđượctoànhàngânhàng,còntênsĩquanthìvừadoạbắncácnhânviênvừaralệnhgiaonộpcủaquý.Vàiphútsau,chúngđãkhuâncáchòmvàngtừcáckétsắtlênxetảicủabọnSS.Bọnlàmănđãxoataymộtcáchphấnkhởimàkhôngngờrằng,chúngđãvớphảinhữngthỏi“vàng”dogiámđốcxưởngđúctiềnlàmsẵnbằng...thiếc.CòncácnhânviênngânhàngthìkiểmtralạimộtlầnnữanhữngổkhoácủanhữngnơicấtgiấuvàngthậtvàbắtđầunónglòngchờđợingàygiảiphóngđấtnướcmìnhkhỏiquânđộiHitle.
Sinhtrưởngtrongđaukhổ
TaTheothầnthoạiHyLạp,vuaTantancủaxứFrygialàconcủathầnZơtvốnđượccácvịthầnyêumếnnênđượchưởngmộtvinhdựlớn:chàngđượcphépthamdựcácbuổihộihọpvàcácbữatiệctùngcủacácvịthầnvẫnthườngdiễnratrênnúiÔlimpơlinhthiêng.NhưngTantanđãlạmdụnglòngyêurấtmựcấy.Đầutiên,chàngđãtiếtlộmộtsốquyếtđịnhbímậtcủacácvịthầntrênnúiÔlimpơ.Sauđó,giữalúccácvịthầnđangmảimêvớibữatiệcbuổitối,chàngđãlấycắprượuvàthứcăntrênbàn.Cácthầnđànhnénlònglàmngơ,ravẻkhônghềbiếtnhữngtộilỗiđó.Nhưngrồimộthôm,Tantanđãtỏrahungtợnchưatừngthấy,lạicònhỗnxượcramặtvớicácthần:saukhimờicácthầnđếnnhàmìnhchèchén,chàngđưaramộtmónthịtlấytừchínhthânthểcủacontraimìnhlàPelopmàchàngvừagiếthômtrước.CácvịchúatểnhàtrờikhôngthểthathứtộilỗiđónênđãquyếtđịnhtrừngtrịTantan,bắtchàngphảimãimãichịuđừngcáccựchình:đói,khátvàsựsợhãi.Từbuổiấy,chàngbịnhốtvàođịangục,giữadòngnướctrongvắtngậpđếncổhọng.Nhữngcànhcâynặngtrĩuquảchínsàxuốnggầnmiệngchàng.Khibịcơnkhátdàyvò,Tantanmởmiệngrađểuốngthìnướclậptứctuộtkhỏimôi.Chànglạivớitayđếncácquảchínmọngthìgióliềnđẩycànhlên,vàkẻphạmtộivốnđãkiệtsứcvìđóikhátnênkhôngthểvươntớicànhcây.Lạicònmộtkhốiđánặngtreolủnglẳngtrênđầuchàngđedoạđổxuốnglúcnàokhôngbiết.HuyềnthoạiHyLạpkểvềnhững“đaukhổcủaTantan”nhưvậyđấy.CólẽnhàbáchọcThuỵĐiểnAnđreGuxtapEkebec(AndresGustavEkeberg)đãnhiềulầnnhớđếnnhữngđaukhổcủanhânvậthuyềnthoạinàykhiôngtìmcáchdùngaxitđểhoàtanthứ“đất”mớilạmàôngđãpháthiệnđượcvàonăm1802từmộttrongnhữngkhoángvậtcủaxứXcanđinavia.Biếtbaolầntưởngnhưnhàbáchọcnàyđãđiđếnđích,nhưngrồiôngvẫnkhôngthểtáchđượckimloạimớirakhỏi“đất”.Cuốicùng,ôngđànhphảitừbỏýđịnh“gàndở”này,nhưngcólẽđểghinhớnhữngđaukhổcủamình,ôngđãquyếtđịnhgọitênnguyêntốmớinàylà“tantali”.
Sauđóítlâumớivỡlẽrarằng,tantalicómộtngườianhemsinhđôimàthựcrathìđãrađờisớmhơnnómộtnăm,nhưngcáctínhchấtcủacậunàythìhầunhưkhôngkhácgìnócả.ĐóchínhlàcolumbidonhàbáchọcAnhtênlàSaclơHatchet(CharlesHatchett)pháthiệnranăm1801.Sựgiốngnhaucủachúngthậtđángkinhngạcnênnhiềunhàbáchọcđãnhầmlẫnchúng.Saunhiềucuộctranhcãikéodài,họđãđiđếnmộtkếtluậnsailầmrằng,đóchínhlàcùngmộtnguyêntốtantali.Cácnhàbáchọccònnhầmlẫnhơnbốnmươinămnữa.Mãiđếnnăm1844,nhàhoáhọcĐứcHenrichRoze(HeinrichRose)mớilàmsángtỏđượcvấnđềrắcrồinàyvàchứngminhđượcrằng,columbicũnghoàntoàncóquyềnđỏihỏichomìnhmộtchỗđứngdướiánhmặttrờinhưtantali.BởivìhainguyêntốnàycóquanhệthânthuộcvớinhaunênRozeđãđặtchocolumbimộtcáitênmớilàniobiđểnhấnmạnhtínhchấtgiahệcủachúng(theothầnthoạiHyLạp,nữthầnNiobilàcongáicủaTantan).Từđó,tantalivàniobitaynắmtaynhaudấnbướctrênđườngđời.Màconđườngnàythìđầychônggai...Suốtmấychụcnămròng,giớicôngnghiệpkhônghềtỏraquantâmđếntantali.Mànóichođúngthìcũngchẳnglàmgìcótantalibởivìmãiđếnkhinómừngthọmộttrămtuổi,ngườitamớiđiềuchếđượcnóởdạngđặcsíttinhkhiết.Điềuđóđãxảyrahồiđầuthếkỷcủachúngta–vàonăm1903.Khiđó,nghĩalàlúcđược101tuổiđời,nómớinhậnđượcgiấymờiralàmviệc:saukhibiếtlàkimloạinàycótínhchấtkhónóngchảy,cácnhàbáchọcđãquyếtđịnhsửdụngnólàmdâytócbóngđènđiện.Vìkhôngcònđềnghịgìkhácnêntantaliđãbuộclòngphảiđồngý,mặcdầunócảmthấyrằng,việcnàyđâuphảilàsứmệnhcủamình.Thậtvậy,chẳngmấychốc,nhữngquyluậtkhắcnghiệtcủasựcạnhtranhtừngngựtrịtrongthếgiớikimloạiđãtướcmấtviệclàmcủatantali.Mộtkimloạikháctỏrakhónóngchảyhơnlàvonframđãchiếmmấtcáichỗấmápnày.Lạiđằngđẵngnhữngnămthángvôcôngrồinghềbấtđắcdĩ.Tại“Sởlaođộng”,ngườitachỉchuộngnhữngkimloạinàobiếtđếntừlâu,hoặcđãcódịpxuấttrìnhnhữngbảnnhậnxéttuyệtvờivềphẩmhạnhcủamìnhvàđượccácnhàvậtlýhọchoặccácnhàhoáhọckhác“chứngthực”.Lúcbấygiờ,
tantalivốnítđượcquenbiếttronggiớikhoahọcvàkỹthuậtnênđànhphảingồibótay.Nhưngrồivẫnmaycũngđến:năm1922,nóđượcsửdụngthànhcôngtrongcáckhícụnắndòngđiệnvàmộtnămsau–trongđènđiệntử.Lúcbấygiờ,ngườitamớibắtđầuhoànchỉnhcácphươngphápcôngnghiệpđểđiềuchếkimloạinày.Mộtđiềuđángchúýlà“thỏi”tantalicôngnghiệpđầutiên(bánthànhphẩm,cònphảixửlýtiếptục)thuđượcvàonăm1922cókíchthướckhônglớnhơnđầuquediêm.Trongthờigiangầnđây,cácnhàmáyluyệntantaliđôikhisảnxuấtđượcnhữngthỏitantalilớngấphàngngànlần“đứaconđầulòng”.Tantalilàmộtkimloạihiếm:trongvỏtráiđất,hàmlượngcủanóchỉbằng0,0002%.Tuyvậy,trongthiênnhiên,cóđếnhơn130khoángvậtchứanguyêntốnày(theolệthường,trongcáckhoángvậtấy,tantalikhôngtáchrờikhỏiniobi).Trướcchiếntranhthếgiớithứhai,sảnlượngkhaithácquặngtantali–niobikháthấp,nhưngđếncuốicuộcchiếntranhthìđãtănglênvàilần.Sựquantâmngàycàngtăngđốivớitantalicũnglàđiềudễhiểu:đếnlúcnày,khoahọcđãbắtđầubiếtđếnnhiềutínhchấtquýbáucủanó-nhữngtínhchấtkhôngthểđểchođạibiểucáclĩnhvựckỹthuậtvàcácđạihạthoạtđộngkhácnhaucủaconngườiđượcphépthờơnữa.Vậythìtantalilàcáigì?Đólàmộtkimloạinặng,màuxámnhạt,hơiphơnphớtxanhlamlónglánh.Vềtínhkhóchảy(nhiệtđộnóngchảycủanólàgần3000độC)thìnóchỉthuavonframvàrenimàthôi.Ngoàiđộbềnvàđộcứngcao,nócòncótínhdẻotuyệtvới.Tantalinguyênchấtdễgiacôngcơhọc,dễdập,dễcánthànhlámỏng(cóchiềudàyvàokhoảngvàiphầntrămmilimet)vàdễkéothànhsợi.Songkhôngphảinghingờgìnữa,tínhbềnvữnghoáhọcrấttuyệtvờicủatantalichínhlàtínhchấtquantrọngnhấtcủakimloạinày.Vềmặtnàynóchỉthuakémcáckimloạiquý,nhưngcũngkhôngphảilàthuakémtrongmọitrườnghợp.Ngaycảtrongnhữnghoáchấtxâmthựcđángsợnhưnướccườngtoanvàaxitnitricđậmđặc,tantalicũngkhôngbịhoàtan.Trongaxirnitric70%ở200độC,tantalihoàntoànkhôngbịănmòn;trongaxitsunfuricở150độC,nócũngkhôngbịănmòn,cònở200độCthìnóchỉbịănmònvớitốcđộ0,006milimettrongmộtnăm.Điềuđólàmchotantalitrởthànhmộtvậtliệukếtcấurấtquýbáutrongcôngnghiệphoáhọc.Khícụlàmbằngtantaliđượcsửdụngtrongviệcsảnxuấtnhiềuloạiaxit
(clohiđric,sunfuric,nitric,fotforic,axetic),cácperoxithiđro,brom,crom.Tạimộtxínghiệpsửdụngkhíhiđroclorua,chỉsauhaithánglàcácchitiếtlàmbằngthépkhônggỉđềubịhỏnghết.Nhưngchỉcầnthaythếthépbằngtantalithìngaycảnhữngchitiếtmỏngnhất(cóchiềudàytừ0,3đến0,5milimet)cũngtrởnêngầnnhưvĩnhcửu:tuổithọcủachúngtănglênđếnhaichụcnăm.Chỉcóaxitflohiđricmớicóquyềnkhẳngđịnhrằng,chínhtantaliphảithuanó.Cáccatôtbằngtantaliđượcsửdụngđểtáchvàngvàbạctrongphươngphápđiệnphân.Ưuđiểmcủacáccatôtnàythểhiệnởchỗlànókhôngbịnướccườngtoànlàmhại,trongkhicảvàngvàbạcđềubịhoàtantrongnướcnày.Tantalicómộttínhchấtcómộtkhônghai:nócótínhhoàhợpsinhhọcrấttốtvớicácmôsống,nghĩalàcókhảnăng“sốnghoàthuận”vớicácmôcủacơthểngườimàkhônggâyphảnứnggìcả.Nhờcótínhchấtnàymànóđượcsửdụngrộngrãitrongyhọc,chủyếulàtrongkhoaphẫuthuậtphụchồiđể“sửachữa”cơthểngười.Cácbảnmỏngkimloạinàyđượcsửdụngtrongnhữngtrườnghợpchấnthươngsọnão.Sáchbáođãcólầnmôtảmộttrườnghợp,trongđó,mộtvànhtaigiảlàmbằngbảnmỏngtantalivàmộtmảnhdacắttừđùichuyểnlênđãchungsốnghoàthuậnvớinhauđếnnỗithậtkhóphânbiệttaigiảvớitaithật.Sợitantaliđượcdùngđểbùchocácsợicơbịthiếu.Saukhimổ,cácnhàphẫuthuậtthườngkhâumócthànhbụngbằngnhữngcáimóctantali;tươngtựnhưcáimócđóngvở,móctantalinốicácmạchmáumộtcáchchắcchắn.Khilàmmắtgiả,ngườitadùnglướibằngtantaliđểthayvõngmạc.Nhữngsợikimloạinàycựckỳmảnhđượcdùngđểthaythếcácsợigânvàthậmchíngaycảcácsợithầnkinh.Nếunhưthànhngữ“thầnkinhsắtthép”thườngđượcdùngtheonghĩabóng,thìngayngoàiđườngphố,cóthểbạnđãnhiềulầngặpnhữngngườicó“thầnkinhtantali”.Yhọctuykhôngphảilànghềquantrọngnhất,nhưngcólẽlànghềcaoquýnhấtcủatantali.Quảthậtlàcómộtcáigìđómangtínhchấttượngtrưng:mộtsứmạngnhânđạolàgiảmbớtnhữngnỗiđauđớnkhổsởcủangườiđờilạiđượcđặtđúngvàothứkimloạimangcáitênđểghinhớkẻtuẫnnạntrongtruyệnthầnthoại.Khoảng5%lượngtantalisảnxuấtratrênthếgiớiđượcdùngchocácnhucầuytế.Côngnghiệphoáhọctiêuthụgần20%.Kháchhàngchủyếucủakimloạinàyvàcáchợpchấtcủanólàcácnhàluyệnkim.Trongnhữngnămgầnđây,tantalingàycàngđượcsửdụngnhiềuđểlàmnguyêntốđiềuchất
trongcácloạithépđặcbiệt–cácloạithépcóđộbềncao,cókhảnăngchốngănmònvàchịuđựngđượcnhiệtđộcao.Tácdụngcủatantaliđốivớithépcũngtươngtựnhưcủaniobi.Phathêmcáckimloạinàyvàothépcromchốngănmònthôngthườngsẽlàmtăngđộbềnvàlàmgiảmđộgiòncủathépsaukhinungvàtôi.Mộtlĩnhvựcsảnxuấttantalirấtquantrọnglàsảnxuấtcácloạihợpkimbềnnhiệtmàkỹthuậttênlửavàkỹthuậtvũtrụcàngngàycàngcầnrấtnhiều.Hợpkimkếtcấugồm90%tantalivà10%vonframcónhữngtínhchấttuyệtvời.Cácláhợpkimnàycóthểchịuđựngđượctới2500độC,còncácchitiếtdàydặnhơnthìchịuđưngđượcnhiệtđộkhủngkhiếp-đến3300độC!Ởnhiềunước,ngườitacoihợpkimnàylàhoàntoànđángtincậyđểsảnxuấtvòiphun,ốngxả,cáckhícụkiểmtravàđiềuchỉnhlưulượngkhíđốt,mépgờvànhiềucụmchitiếtquantrọngkháccủacáccontàuvũtrụ.Trongtrườnghợpmàmiệngphuncủatênlửađượclàmmátbằngkimloạilỏngcókhảnănggâyrasựănmòn(litihoặcnatri),nếukhôngcóhợpkimcủatantalivàvonframthìkhôngthểlấygìthaythếđược.Độbềnnhiệtcủacácchitiếtlàmbằnghợpkimtantali–vonframcònđángkinhngạchơnnữanếutaphủlênchúngmộtlớptantalicacbua(nhiệtđộnóngchảycủanólà4000độC).Khiphóngcáctênlửathínghiệm,miệngphunlàmbằnghợpkimnàyđãchịuđựngnhiệtđộrấtcaomànếukhôngcólớpphủthìhợpkimsẽbịănmònvàpháhuỷkhánhanh.Tantalicacbuacũngcóđộcứngrấtcao(gầnbằngđộcứngcủakimcương),nhờvậymànóđượcsửdụngrộngrãitrongviệcsảnxuấtcáchợpkimcứng.Khicắtgọtvớitốcđộcao,kimloạinónglênđếnnỗiphoibịdínhvàodụngcụcắtgọt–mépcắtbịquằnvàsắtmẻ.Nhữnglướicắtđượcchếtạobằnghợpkimcứngtrênnềntantalicacbuathìkhôngsợbịsứtmẻvàdùngđượcrấtlâu.Nhiềuđoạnghitrong“sổlaođộng”củatantalichứngtỏmộtmốiliênquanmậtthiếtcủanóvớidòngđiện:mộtphầnđángkểsảnlượngthếgiớicủakimloạinàyđượcsửdụngtrongcôngnghiệpkỹthuậtđiệnvàcôngnghiệpđiệntửchânkhông.Cáckhícụchỉnhlưubằngtantaliđượcsửdụngởcáctrạmtínhiệuđườngsắt,ởcáctổngđàiđiệnthoại,cáchệthốngtínhiệucứuhoả.Cáctụđiệntantalitíhonđượcsửdụngởcáctrạmphátsóngvôtuyến,trongcácthiếtbịradarvàcácsơđồđiệntửkhác.
Tantaliđượcdùnglàmvậtliệuchocácchitiếtkhácnhaucủacáckhícụđiệntửchânkhông.Cữngnhưniobi,tantalilàmộtchấthấpthụkhítuyệtvời.Chẳnghạn,ởnhiệtđộ800độC,mộtthểtíchtantalicóthểhấpthụ740thểtíchkhí.“Nuốt”hếtphầnkhícònsótlạitrongcácđènđiệntử,saukhiđãhútbằngbơmhútchânkhông,cácchấthấpthụkhíbảođảmchochúngcóđộchânkhôngrấtcao.Bộcốtchịunhiệtcủacácloạiđènđiệntử-anôt,cựclưới,catôtnungnónggiántiếpvàcácchitiếtbịđốtnóngkhácđềuđượclàmbằngtantali.Cácloạiđènphảiđảmbảogiữđượccácthôngsốkỹthuậtchínhxáckhilàmviệcởnhiệtđộvàápsuấtcaođềurấtcầntantali.Trongmộtsốkiểuđènchânkhông,tantaliđượcsửdụngđểduytrìápsuấtchấtkhíởmộtmứcnhấtđịnh.Cóthểgặpdâytantalitrongcáclinhkiệnsiêudẫndùngtrongkỹthuậttínhtoán.Cònphảikểđếnmộtnghềkỹthuậtđiệnnữacủatantali:nólàvậtliệutuyệtvờiđểchếtạocácbộphậnphóngđiệntrongchấtkhí.KimloạinàytháchthứcthầnZơt–thiênlôibằngcách“giải”hếtđiệntíchcủacácluồngsétmàvịthầnnàygiángxuốngđấttrongcơnthịnhnộ,dườngnhưđểtỏtìnhthânáivớinhânvậtthầnthoạicùngtênlàTantan.Trongngànhsảnxuấttơsợinhântạo,khuônđểkéotơsợicócác“lỗmắt”cựckỳnhỏ,đườngkínhcủachúngchỉbằngvàiphầntrămmilimet.Cáckhuônnàythườnghaybịdínhbẩnnênphảicọsạchthườngxuyên.Nhưngkhiđó,đườngkính“lỗmắt”phảihoàntoànkhôngthayđổi.Tấtnhiênlàcầncómộtthứvậtliệurấtbền,chịuđượcmàimònvàkhôngbịănmònđểlàmcáckhuônnhưvậy.Vìlẽđómàngườitachếtạocácchitiếtnàybằngtantali–thứkimloạiđápứngđượctấtcảcácnhucầunày.Trongthờigiangầnđây,tantaliđãbắtđầuthửsứcmìnhtrongcảnghềkimhoàn:nhiềukhinóthaythếrấttốtchoplatin.Điềuđósẽtiếtkiệmđượcrấtnhiều,bởivìplatinđắthơntantalirấtnhiềulần.Tantaliđượcbaophủbởimộtlớpmàngcựcmỏngcócácmàusắccầuvồngrấtđẹpmắt:tínhchấtnàyđãgiúpíchchohoạtđộngcủanótrongnghềkimhoàn.Tantalicònđượcdùngđểlàmvỏđồnghồ,vòngxuyếnvàcácthứđồtrangsứckhác.ViệnđolườngquốctếởPhápvàviệntiêuchuẩnởMỹđãsửdụngtantalithaychoplatinđểchếtạocácbộquảcânphântíchtiêuchuẩncóđộchínhxáccao.Trongviệcsảnxuấtmũingòibútmáy,tantaliđượcdùngđểthaythế
iriđi–mộtkimloạirấtđắt.Tấtnhiên,tantalikhóganhđuavớiplatinvàiriđivềgiáthành,nhưnggiátantalicũngvẫnkhácao.Chủyếunhưvậylàdosựđắtđỏcủacácvậtliệudùngchoviệcsảnxuấttantalivàsựphứctạpcủacôngnghệchếtạoranó.Chỉcầnnóimộtđiềunàycũngđủrõ:đểthuđược1tấntinhquặngtantali,cầnphảichếbiến3000tấnquặng.Songtấtcảmọichiphíđềuđượcbùlạimộtcáchdưthừa....Nhữngnămtrẻtuổicủatantali,khimànótrànđầysứclựcvàkhátvọnglàmviệcnhưngvẫnômhậnchịumangtiếnglàkẻănbám,nayđãlùivàolĩnhvựctruyềnthuyết.Trongthờiđạichúngta,nhưcácbạnđãthấyrõrồiđấy,kimloạinàycórấtnhiềuviệclàm.Nócònphảihoànthànhbiếtbaocôngviệcquantrọng,cầnthiếtvàthúvị!
Kẻchotaánhsáng
WTêngọicủanhiềunguyêntốtựnóivềlailịchcủamình:hyđrocónghĩalà“sinhranước”;cacboncónghĩalà“sinhrathan”;menđelevi,enstani,fecmi,curi,kursatovilàđểtưởngniệmcácnhàbáchọcxuấtsắc;europi,amerixi,franxi,gecmani,califonilàxuấtpháttừnhữngđịadanh.Nhưngcũngcónhữngnguyêntốmàtêngọicủachúng,nhưngườitathườngnói,cầnphảibànluận.Vonframvốnthuộcnguyêntốnhưvậy.Ngaycảviệcđịnhnghĩacủatừ“vonfram”-nướcbọtchósói-cũngchưachắcđãgiảithíchđượcnguồngốccủatêngọinày.Thựcra,liệucáinguyêntốthuộcnhómIVcủahệthốngtuầnhoànĐ.I.Menđelêepcóthểcócáigìchungvớiconthúrừngdữtợnấykhông?...Từthờicổxưa,cácnhàluyệnkimđãlắmphenvấpphảimộthiệntượngquáilạ:thỉnhthoảng,donhữngnguyênnhânhếtsứckhóhiểu,lượngthiếcnấutừquặngrabịgiảmsútghêgớm.Vìcácchỉtiêukinhtế-kỹthuậtcủaviệcnấuluyệnkhôngthểkhônglàmchotổtiênchúngtalolắngnênhọbắtđầuchămchútheodõiquặngthiếcđưavàolònấuluyện.Chẳngmấychốc,họđãnhậnthấymộtquyluật:điềukiệnphiềntoáinảysinhkhimàtrongquặngcónhữnghònđánặngmàunâuhoặcmàuxámhơivàng.Kếtluậnđótựnóilênmộtđiều:hònđáđã"ngốnthiếcnhưchósóingốnthịtcừu”vậy.Vàcứnhưthếthìcứgọithứđáđộcácnàylà“nướcbọtchósói”-vonframit.Ởmộtsốnướckhác,chẳnghạn,ởThụyĐiển,cũnggặpthứđátươngtựnóđượcgọilà“tungsten”,nghĩalà“đánặng”.ViệcphátminhravonframgắnliềnvớitêntuổicủanhàhóahọcnổitiếngngườiThụyĐiểnCarlVinhenSele(KarlWilhelmScheele).Vốnlàmộtdượcsư,ôngđãlàmnhiềuviệctạinhiềuphòngbàochếthuốccủanhiềuthànhphố,tạiđó,ôngcũngtiếnhànhnhiềucuộcnghiêncứukhoahọc.Năm1871,Seleđãxácđịnhđượcrằng,tungsten(saunàyđượcgọilàseelit)làmuốicủamộtaxitmàthờibấygiờchưaaibiết,vàôngđãtáchđượctừnóramộtthứbộttrắng-đólàoxitcủanguyêntốmớinày.Nhưngrồicôngviệccủaôngcũngkhôngđixahơnthếnữa.
CácnhàhóahọcTâyBanNha-haianhemFauxto(Faustod’Eluar)vàHoanHozeđeEluar(JuanJosed’Eluar)đãrấtquantâmđếnvấnđềtungsten:họbắtđầutiếnhànhcácthínghiệmvớivonframitvàtungsten.Chỉhainămsau,họđãđạtđượckếtquả:saukhitrộnlẫnthứbộttrắngthuđượctừvonframitvớithangỗtánnhỏ,họđốtthậtnónghỗnhợpnàytronglònung.Sauthínghiệm,khilònungđãnguội,họmởravàpháthiệnthấytrongđócómộtchấtmầunâuthẫmdễtanvụntrongtay.Dùngkínhlúpđểsoi,cácnhàbáchọcnhậnthấyrongbộtnàycómột,hairồibaviênkimloạinhỏ,hìnhcầu.Đóchínhlàvonfram.Nhìnnhữnghạtkimloạimớinày,liệuhaianhemđeEluarcónghĩlànócóvinhdựtạonênmộtbướcngoặtthựcsựtrongcôngnghiệphaykhông?Năm1864,mộtnhàbáchọcAnhtênlàRobecMiuset(RobertMushet)đãlầnđầutiêndùngvonfram(chừng5%)làmnguyêntốđiềuchấtchothép.Thứthéptừngđivàolịchsửngànhluyệnkimvớicáitên“théptựtôicủaMiuset”cóthểchịuđựngđượcsựnungđỏ,màđộcứngcủanókhôngnhữngvẫngiữđược,lạicòntăngthêm,nghĩalànócótínhchấttựtôi.Daocắtgọtlàmbằngthépnàychophéptăngtốcđộcắtgọtkimloạilênmộtlầnrưỡi(tăngtừ5métlên7,5méttrongmộtphút).Bốnchụcnămsauđãxuấthiệnthépgióchứatới8%vonfram.Lúcấy,tốcđộcắtkimloạiđãlênđến18méttrongmộtphút.Quamấynămnữa,tốcđộcắtkimloạilạiđượcnânglênđến35méttrongmộtphút.Thếlàchỉtrongvòngnửathếkỷ,vonframđãnângnăngsuấtcủacácmáycắtgọtkimloạilênbảylần!Làmthếnàođểnângcaotốcđộcắtgọthơnnữa?Thépthìhẳnlàkhôngđủsứcrồi,vàngaycảvonframcũngkhônggiúpđượcgìhơn.Chẳnglẽđãđếngiớihạnrồiư?Lẽnàokhôngthểcắtkimloạinhanhhơn?Vẫnlàvonframtrảlời.Khôngđâu,nóchưacạnhếtsứclựcvàkhôngđịnhnétránhnhiệtđộcaotrongcuộcchiếnđấuchotốcđộgiacôngkimloại.Năm1907đãchếtạođượchợpkimstelitgồmvonfram,crom,coban;hợpkimnàyđãtrởthànhthủytổcủacáchợpkimcứngmàhiệnnayđangđượcsửdụngrấtrộngrãi-nhữnghợpkimchophépnângtốcđộcắtgọthơnnữa.Ngàynay,tốcđộcắtgọtđãlênđến2000méttrongmộtphút.Từ5đến2000!Chặngđườngmàkỹthuậtgiacôngkimloạiđãđiquathậtlàvĩđạibiếtchừngnào!Cácvậtliệuchứavonframngàycàngmớilànhữngcái
mốctrênchặngđườngđó.Cáchợpkimcứnghiệnnàylàhỗnhợpcủacácloạicacbuacủavonframvàcủamộtsốkimloạikhác(titan,niobi,tantali)đượcchếtạobằngcáchthiêukết.Ởđây,cáchạtcacbuadườngnhưđượcgắnkếtbởicoban.Ngaycảở1000độC,cácvậtliệunhưvậyvẫnkhôngmấttínhcứng,chínhvìvậynênchúngchấpnhậnđượctốcđộcắtgọtrấtcao.Độcứngcủahợpkimrelit(mộttrongnhữnghợpkimđượcchếtạotrênnềnvonframcacbua)lớnđếnnỗi,nếutacàcáigiũalênmộtmẫuhợpkimấythìtrêncáigiũasẽcònlạimộtđườngrãnhdomẫuhợpkimđểlại.Giacôngkimloạilàhướngchínhnhưngkhôngphảilàhướngduynhấtđểvonframxâmnhậpvàokỹthuật.Ngaytừgiữathếkỷtrướcngườitađãnhậnthấyrằng,vảitấmmuốinatrivonframatcótínhchịulửa.Lúcbấygiờ,cácloạithuốcnhuộmmàuchứavonfram(màuvàng,xanhnướcbiển,trắng,tím,xanhlục,xanhdatrời)đãđượcsửdụngrộngrãi.Cácchấtmàunàycònđượcsửdụngtronghộihọa,trongviệcsảnxuấtđồgốm,đồsứ.ChođếnnayvẫncòngiữđượcmộtsốđồsứđẹptuyệttrầnsảnxuấttừthếkỷXVIIởTrungQuốcmàtheoyêucầucủahoàngđế,chúngđượcnhuộmmàuhoađào,đẹpkhácthường.Theotruyềnthuyết,đểtạođượcmàunày,cácnghệnhânngàyxưađãphảithựchiệngầntámngànthínghiệmvớicáckhoángvậtvàcáchợpchấtkhácnhau.Phépphântíchhóahọcmớiđượctiếnhànhgầnđâyđãchobiếtrằng,vonframoxitlàmchosứcómàusắcdịudàngnhưvậy.Năm1860,ngườitađãtạođượchợpkimcủavonframvớisắtbằngcáchnungnónggangvớiaxitvonframic.Độcứngcủahợpkimnàyđãkhiếnnhiềunhàhóahọcvànhiềunhàluyệnkimphảingạcnhiên.Chẳngbaolâusauđãhoànthànhđượcphươngthứccôngnghiệpđểsảnxuấtferovonfram-đóđãlàđộnglựcthúcđẩymạnhmẽviệcsửdụngvonframtrongngànhluyệnkim.Phảiđợimộtsốnămnữamớithựcthiđượcnhữngýđịnhđầutiênnhằmđưavonframvàothéplàmsúngvàđạibác.Cuốithếkỷtrước,giáosưV.N.Lipin-mộttrongnhữngngườitổchứcviệcsảnxuấtcácloạithépđiềuchấtởnướcNga(vềsauđãtrởthànhviệnsĩthôngtấnviệnhànlâmkhoahọcLiênXô),đãluyệnđượcloạithépnhưvậytạinhàmáyPutilopởPetecbua.Chỉcầnphathêmmộtlượngnhỏvonframvàothépcũngnângcaorõrệtkhảnăngcủanòngsúngvànòngđạibácchốnglạisựănmòndokhóithuốcsúnggâynên.CáckỹsưĐứcđãđánhgiáđúngýnghĩacủaviệclàmsớmhơn
nhữngngườikhác.Trongnhữngnămchiếntranhthếgiớithứnhất,đạibáchạngnhẹcủaĐứccóthểbắnđượcmườilămngànphát,trongkhiđó,đạibáccủaNgavàPhápchỉbắnđượctừsáuđếntámngànphátthìhỏng.Lẽtựnhiên,lượngquặngvonframkhaithácđượctrongnhữngnămđóđãtănglênđộtngột.Nếunhưtrongnhữngnăm90củathếkỷtrước,mỗinămthếgiớichỉkhaithácđượcchừng200-300tấnquặngvonfram,thìngaytrongnăm1910đãkhaithác8ngàntấnvàtrongnăm1918đãlênđến35ngàntấn.Songdùsaovẫnthiếuvonfram.NướcĐứchầunhưkhôngcónguồnriêngvềkimloạinàynênlạicàngcầnnó.Thựcra,khichuẩnbịchiếntranh,nhữngngườiĐứcbiếtloxađãdựtrữsẵnquặngvonfram,nhưngchẳngmấychốc,lượngdựtrữnàyđãcạnkiệtmàcôngnghiệpchiếntranhthìvẫntiếptụcđòihỏithépvonframmộtcáchgaygắt.SựthiếuthốnđãkhiếncácnhàluyệnkimĐứcphảisuynghĩnátóc.Nhưngkhôngphảivôcớmàngườitanói:“Cáikhólàmlócáikhôn”.Họđãtìmđượccáchgiảithoátkhỏitìnhhuốnggaygo:họnhớlạirằng,khi“ăn”thiếc,“nướcbọtchósói”đãmangthiếctheomìnhvàoxỉ,màtrênlãnhthổnướcĐức-nơiđãtừngnấuluyệnthiếchàngmấytrămnăm,thìđãtíchtụlạihàngnúixỉthiếc.Ngaysauđó,cácnhàluyệnkimngườiĐứcđãbắtđầulấyvonframtừxỉnày.Tấtnhiên,xỉkhôngthểlàmdịuhẳncơnđóivonfram,nhưngnhờnócũngcóthểlàmnguôicơnđóiđôichút.ỞnướcNgadướithờiSahoàng,ngaycảtrongthờikỳthịnhvượngchungcủacôngnghiệpvonfram,sảnlượngkimloạirấtquýbáunàyvẫnrấtítỏi.Trongnăm1915,vẻnvẹnchỉcó1,4tấnquặngvonframđượcđưalêntừmỏởZabaikanđếnnhàmáyIjoragầnPetrograt,còntrongnăm1916thìchỉcó8,7tấnquặngđượcchởđếnnhàmáyMotovilikhaởthànhphốPemơ.SảnlượngferovonframởnướcNgatrongnhữngnămđóchỉđạtđượcvàichụcput(mộtputbằng16,38kilôgam).Nhiềuhãngnướcngoài,chủyếulàcáchãngcủaThụyĐiểnvàNhậtBản,đãdòmngóvùngmỏZabaikannhưmộtmiếngmồingon.Mùahènăm1916,cácnhàđịachấtcủamộtcôngtyNhậtBảnđãtiếnhànhthămdò-tìmkiếmởvùngmỏnày.Cólẽkếtquảtìmkiếmđãhứahẹnnhiềuđiều,bởivìnhữngngườilãnhđạocôngtynàyđãtìmnhiềucáchđểvớitớinhữngkhotàngdướiđấtởđây,nhưnghọđãbịtừchốitrongviệcthuêmướnđất.
Trongnhữngnămđó,nhàcôngnghiệpTonmachepvàkỹsưmỏZicxơđãthầumỏvonframlớnnhấtởđây.CácnhàkinhdoanhnàyđãchomộthãngcủaThụyĐiểnthầulạiđểkiếmlời,vìsaukhikiểmtralạimỏnày,cácđạidiệncủahãngấyrấtthíchthú.Tonmachepđãđịnhvớngay30ngànrúpvềkhoảntiềntạmứngtheohợpđồngvớihãngnày,nhưngmóntiềnchưakịplọtvàotúiy:vìnghingờlàTonmachepđãcốtìnhhạthấptrữlượngướctínhcủamỏnênmượncớnhữngkhókhăntrongthờichiến,ỦybanđịachấtđãđềnghịtrưngdụngnhữnghầmmỏcủaTonmachepvàchuyểngiaoquyềnđiềuhànhchonộicácSahoàng.Ngaysauđó,triềuđìnhđãnhấttríthihànhbiệnphápnày.Tronghồikýcủamìnhvềthờikỳnày,việnsĩA.E.Ferxmanđãviết:“TrướcCáchmạngthángMười,côngviệccủatiểuban“Cáclựclượngsảnxuấttựnhiên”thuộcviệnhànlâmkhoahọckhôngthểtriểnkhaiđược.TrongnhữngđiềukiệngaygomànềnkhoahọcnướcNgalúcbấygiờđangphảichịuđựng,sángkiếncủacácnhàbáchọcđãvấpphảivôvàntrởngại.Ngaycảđốivớivấnđềcựckỳquantrọngnhưnghiêncứuđểkhaitháccácmỏvonfram,thếmàsuốthainămròng,việnhànlâmkhoahọckhôngthểnhậnđượcnhữngkhoảntiềndùlàrấtítỏi”.Tiếcrằng,trướcmắtcácnhàkhoahọckhôngphảichỉcócácvấnđềtàichínhmàcòncónhữngvấnđềkháccólẽcònquantrọnghơn.Vềmặtnày,trongmộtcuốnsáchcủamình,nhàbáchọclớnnhấtcủangànhđóngtàu,việnsĩA.N.Crưlopđãnhắcđếnmộttìnhtiết.Vàothánggiêngnăm1917,nghĩalàtrongnhữngtuầnlễcuốicùngcủatriềuđạiNicolaiđệnhị,tiểuban“Cáclựclượngsảnxuấttựnhiên”thuộcviệnhànlâmkhoahọcđãthảoluậnvấnđềvềcácmỏvonfram-thứkimloạimàlúcbấygiờnướcNgarấtthiếu.Thuyếttrìnhviên-mộtquanchứcrấtcóthếlựctrongtriềuđình,đãthôngbáorằng,trênđịaphậnTurkextancócácmỏquặngkimloạinàyvàđểtrangbịchomộtđoànkhảosátđếnđóthìphảicó500rúp.Saubảnbáocáocủay,mọingườiđềuimlặng.HầuhếtmọingườitrongphiênhọpđềubiếtlàngaycảlòngđấtvùngAntaicũnggiàuvonfram,nhưngkhôngmộtaiquyếtđịnhnóilênđiềuđó,bởivìtoànbộvùngAntai-mộttrongnhữngvùngđấtNgagiàucónhất,đồngthuộcquyềncủađạicôngtướcVlađimirovich-mộtngườihọhànggầngũicủanhàvua,nênthậmchíchỉmớinghĩđếnviệcthămdòđịachấttronglãnhđịacủalãotacũngđãlàcólỗirồi.A.N.Crưlopđãphátannhữnggiâylátnặngnề:“Vềcácmỏquặngở
Turkextanthìcôngviệcrấtđơngiảnthôi-đây,nămtrămrúpđây!”.RútratờgiấybạccóchândungPiôtđệnhất,ôngđưachongườichủtoạphiênhọplàA.E.Ferxmanvànói:“VớiAntai,côngviệccònphứctạphơn.Thuyếttrìnhviênđãkhôngnóirằng,cácxínghiệpkhaimỏđềunằmtrênđấtđaicủađạicôngtướcVlađimirovich.Vonfram-đólàthépgió,nghĩalàlàmtănggấpđôitốcđộchếtạotráiphá.Nếuhỏirằngnêntrưngthuhoặctrưngdụngởđâuthìphảinóilàchínhởđây:khôngcóđạntráiphá,nghĩalàsẽthuatrận,vàlúcđóthìkhôngphảichỉcógiađìnhVlađimirovichmàcảtriềuđạiđềuđiđờinhàma”.Nhàkhoahọcdũngcảmđãnhìnthấusuốt:mộtthángsau,cảtriềuđìnhRomanopđã“bay”đếnđịachỉmàôngđãnói.Sự“giúpđỡ”củacácchuyêngianướcngoàilàmộttrởngạinữađãkìmhãmsựpháttriểncủacôngnghiệpvonframởnướcNga.Năm1931,tạinhàbảotàngcủatrườngđạihọctổnghợpMaxcơva,khisắpxếplạicácbộsưutậpkhoángvậtcũ,cácnhàbáchọcđãđụngchạmđếncácmẫuseelitlấytừmộtmỏởTajikixtanmàhồibấygiờchưađượcbiếtđến.Thìracácmẫunàyđãđượctìmthấytừnăm1912vàđượcgửivềMaxcơvađểnghiêncứu.SongcácnhàđịachấtngườiĐứcmớiđếnlàmcốvấnđãbỏquamỏđó,cholàkhôngsinhlợi,cònchínhphủNgahoàngthìđặtlênđómộtcáicâythậpác.Mấythángsaukhitìmthấymẫuquặngtạinhàbảotàng,mộttiểubanđượcpháiđếnTajikixtanđãpháthiệnraởđónhữngthânquặngvonframrấtlớn.Cũngvàokhoảngnhữngnămđó,nhàđịachấtXô-viếtnổitiếng,việnsĩX.X.Xmirnopcùngcáchọctròcủamìnhđãtriểnkhairộngrãicáccuộctìmkiếmmỏquặngvonfram.Cácnhàđịachấtđãvượtquahàngngànkilomettronggiálạnhvànóngnực,khithìđibộ,khithìdùngxedochóhoặchươukéo,họđãđidọcngangkhắpmọinẻođườngcủađấtnước.Vàtạinhiềunơimànhữngconngườithămdòlòngđấtquảcảmđãđiqua-ởZabaikan,Iakutia,trênbờbiểnOkhot,đãxuấthiệnnhữngxínghiệpmỏquặngmới;cácnhàmáymớiđãđượcxâydựng-côngnghiệpvonframcủaLiênXôđãhìnhthành.Hiệnnay,ngànhluyệnthépchấtlượngcaotiêuthụkhoảng80%tổngsốvonframkhaithácđượctrênthếgiới,khoảng15%đượcdùngvàoviệcsảnxuấtcáchợpkimcứng,5%cònlạithìđượccôngnghiệpsửdụngởdạngvonframnguyênchất-thứkimloạicónhữngtínhchấtkỳdiệu.
Đểnấuchảyvonfram,cầnphảinungnóngnóđếnnhiệtđộmàởđóđasốcáckimloạiđềuđãbốchơi-3410độC.Cònbảnthânvonframthìngaycảkhiởgầnmặttrờivẫncònởtrạngtháilỏng:nhiệtđộsôicủanólàgần6000độC.Tínhkhóchảycủanguyêntốnàycònbảođảmchonóđượcsửdụngvàomộttrongnhữngngànhcôngnghiệpquantrọngnhất-ngànhkỹthuậtđiện.KểtừđầuthếkỷXX,saukhisợiđốtbằngvonframthaythếsợithan,sợiosimivàsợitantalimàtrướcđóđãđượcdùngđểchếtạobóngđènđiện,cứmỗibuổitối,nhữngtiachớpvonframnhỏlitilạibừngsángtrongnhàchúngta.Hàngnăm,thếgiớisảnxuấtravàitỷbóngđènđiện.Hàngtỉngọnđèn!Nhưthếcónhiềukhông?Bạnhãytựxétlấy:kểtừđầucôngnguyênđếnnay,loàingườimớichỉsốngđượchơnmộttỷphút(ngày19thángtưnăm1902,lúc10giờ40phútlàvừađúngmộttỷphútsaucôngnguyên).Cácnhàbáchọcvàkỹsưthườngxuyênnghĩcáchcảitiếnbóngđènđiện,mongsaochotuổithọcủanócàngkéodàicàngtốt.Tươngtựnhưngọnnếncháyđangtandần,khita“bật”điện,vonframbắtđầubốchơikhỏibềmặtsợiđốt.Đểgiảmbớtsựbốchơivàchínhnhờvậymàkéodàithờigiansửdụngcủabóngđèn,ngườitathườngbơmvàonócácthứkhítrơdướimộtápsuấtnhấtđịnh.Gầnđây,hơiiotđượcsửdụngvàomụcđíchnàyvìngườitađãpháthiệnravaitròrấtđángchúýcủaiot:nóbắtgiữcácphântửvonframbịbốchơirồiliênkếthóahọcvớichúng,sauđóngưngđọnglạitrênsợiđốt,bằngcáchđómànótrảlạichosợiđốt“nhữngkẻđàongũ”.Loạibóngđènnhưvậydùngđượclâuhơnrấtnhiều.Mặthàngbóngđènđiệndocôngnghiệpsảnxuấtrathậtlàđadạng:từnhữngbóngđèn“hạtcườm”tíhondùngtrongyhọcđếnnhữngđènchiếu“mặttrời”cựcmạnh.Năm1967,tạitriểnlãmquốctếtạiMontrean(Canađa),tronggianhàngcủaLiênXôđãtrưngbàythiếtbịnungkiểubứcxạ“Uran-1”,màmộttrongnhữngbộphậnchủyếucủanólàmộtloạiđèncócấutạođộcđáo,đượclàmnguộibằngnướcvàkhôngkhí.Trongmộtbìnhcầutươngđốinhỏlàmbằngthạchanhchịunóngchứađầykhíxenon,cóhaiđiệncựcbằngvonfram.Khibậtđèn,plasmakhíđượcđốtnóngđến8000độCsẽbừngsánglêngiữahaiđiệncực.Mộtbộgươngphảnxạđặcbiệt(màsovớinóthìnhữngtấmgươngbìnhthườngchẳngkhácgìnhữngmiếngsắttâymờ)hướngcáctiahồngngoạicủa“mặttrờinhântạo”(đènnàytạoraquangphổmặttrời)vàohệthốngquanghọccủathiếtbịnungnóngnày,ởđó,chúnghộitụlạithànhmộtdòngduynhấtcóđườngkínhhơilớnhơnmộtxentimet.Nhiệtđộởtiêuđiểmcủachùmtiađạttới3000độC.Vớichếđộđốtnóng
nhưvậy,“Uran-1”cóthểlàmviệchàngtrămgiờliêntục.Cáigọilàcáctiaâmcựcđượcsửdụngrộngrãitrongkỹthuật.Đólàmộtluồngđiệntửphóngratừbềmặtcủacatôtkimloạivàochânkhông(sựphátxạđiệntử).Thựctếđãchứngtỏrằng,vonframlàmộttrongnhữngvậtliệutốtnhấtđểlàmcatôt.Mộttrongnhữngđặcđiểmcủavonframlàmậtđộcủanórấtcao:nócũngnặngnhưvàng.Vềmặtnày,vonframchỉthuaosimi,iriđivàplatinmộtítnhưngnólạirẻhơncáckimloạinàyrấtnhiều.Đốivớimáybayvàtênlửavũtrụ,theolẽthường,trọnglượngcaocủavậtliệulàmộtnhượcđiểmnghiêmtrọng;tuynhiên,trongmộtsốlĩnhvựckỹthuậtkhác,tínhchấtnàycóthểnóilàquýnhưvàng.Nhưngtrênthựctế,trongnhữngtrườnghợpnhưvậycácnhàchếtạosẽkhôngdùngvànghoặcplatinvìchúngquáđắt.Ởđây,vonframhoàntoànthíchhợp:trêncơsởkimloạinày,ngườitađãchếtạoracáchợpkimnặngcócôngdụngđadạng.Từcáchợpkimnhưvậy,ngườitalàmracácmànchắnbứcxạ(tốthơncácmànchắnbằngchì),bìnhchứacácđồngvịphóngxạ,conlắcvàđốitrọngtrongđồnghồvàtrongcáckhícụkhác,rotocủaconlắchồichuyển,đầuđạnđểbắnthủngxethiếtgiáp,cùngcácchitiếtvàsảnphẩmkháccó“uytíntrongxãhội”.Vonframnguyênchấtcóđộbềnrấtcao:sứcchốngđứtcủanólênđến40tấntrênmộtxentimetvuông,vượtxađộbềncủaloạithéptốtnhất.Ngaycảở800độC,kimloạinàyvẫnkhéoléogiữđượcnhữngtínhnăngrấttốtvềđộbền.Độbềncaocủavonframkimloạiđượckếthợpvớiđộdẻorấttốtnêncóthểkéokimloạinàythànhsợicựcmảnh:chỉcần250gamlàđãcóthểkéodàithành100kilômet.Gầnđây,sợivonframvốnđượcsửdụngrộngrãitrongviệcsảnxuấtbóngđènđiệnlạicóthêmmộtnghềmớinữa:ngườitađềnghịdùngnólàmdụngcụcắtđểgiacôngcácvậtliệugiòn.Nhờmộtbộphậnbiếnđổi,máysiêuâmtruyềndaođộngchosợivonfram;sợinàysẽcứavàovậtliệucầngiacông,tuychậmnhưngrấtchínhxác:“Daocắt”mớinàydễdàngứngxửvớicácvậtliệungangbướngnhưthạchanh,hồngngọc,xitan,thủytinh,gốmv.v...,cắtchúngthànhtừngphầnhoặctạonênnhữngđườngrãnhvànhữngkẽhởcóhìnhdángphứctạpvàkíchthướcbấtkỳ,vớiđộchuẩnxáccủahàngkimhoàn.
Mặcdầuđộbềncủasợivonframrấtcao,songvẫnkhôngthểsánhvớiđộbềncủanhững“sợiria”làmbằngkimloạinày-đólànhữngtinhthểcựckỳmảnh,mảnhhơnsợitóchàngtrămlần.CácnhàvậtlýXô-viếtđãtạođượcnhững“sợiria”vonframcóđườngkínhchỉbằnghaiphầntriệuxentimet.Độbềncủachúngđạtđến230tấntrênmộtxentimetvuông,tứclàgầnbằnggiớihạntuyệtđốivềđộbền(giớihạnbềnlýthuyếtcủacácchấttrêntráiđấtđượcxácđịnhtheotínhtoán).Nhữngthứsợikimloạithầnkỳnhưvậychỉmớitồntạitrongbốnbứctườngcủaphòngthínghiệm.Ngườitacũngđiềuchếvonframnguyênchấtđểdùngtrongkỹthuậttheophươngphápkhửvonframoxitbằngkhíhidro.Nhữnghạtbụivonframcựckỳnhỏđượctạothànhởđâyđượcéplạivàthiêukếtbằngcáchđốtnóngđến3000độCnhờdòngđiện.Từkimloạinày,ngườitakéothànhsợiđốtcủabóngđènđiện,dậpcácchitiếtcủađènđiệntửvàcủacácốngrơngen,sảnxuấttiếpđiểmchocáccầudao,điệncựcvàbộphậnngắtđiện.Cácnhàbáchọcđãđềxuấtphươngpháphồquang-plasmađểnuôicáctinhthểvonfram,molipđenvàcáckimloạikhónóngchảykháccókíchthướclớn.TạiviệnluyệnkimtạiviệnhànlâmkhoahọcLiênXô,bằngphươngphápnàycóthểtạođượcmộtđơntinhthểvonframrấtlớn,cânnặng10kilôgam.Nhờcóđộtinhkhiếtrấtcaomàthứkimloạinàycónhữngtínhchấtcơhọckhácthường;ngaycảởnhiệtđộrấtthấp,nóvẫngiữđượctínhdẻo,cònởnhiệtđộkhácao,nóhầunhưkhônglàmmấtđộbềncủamình.Cácđơntinhthểđượcsửdụngtrongnhiềukhícụđiện-chânkhông.Cácnhàbáchọcđãkhámpháramộttínhchấtrấtđộcđáocủavonfram:nótíchcựcbắtgiữvàtíchlũynănglượngcủaánhsángmặttrời.Thựcra,đâykhôngphảinóivềchínhkimloạinày,mànóivềlớpmàngcựckỳmỏngcủanó,lớpmàngthuđượcbằngcáchchovonframởthểkhíkếttủa.Khiđốtnóngđến500độC,kimloạicóbềmặtnhưvậycóthểgiữđượcnhiệtđộnàykhálâunếuchochiếucáctiamặttrờivàonó.Giảithíchnhưthếnàovềhiệuứngnhiệtđộcđáonày?Nếusoimàngvonframbằngkínhhiểnvithìthấynólàmộtđámlôngtơ:bềmặtcủanólànhững“bụirậm”gồmnhữngtinhthểlôngtơhìnhcànhcâykhiếnchocáctiamặttrờibị“lạcđường”trongđó.Đểxácđịnhquỹđạochuyểnđộngcủacácproton,ngườitadùngbảnrộngcóvôsốsợilôngtơvonframmàhầunhưmắtthườngkhôngthểnhìnthấy,còntrênđóthìphủmộtlớpvàng.
Nhưchúngtađềubiết,tiarơngencókhảnăngxâmnhậprấtmạnh.Nhưng,cáigìdùtốtđẹpđếnmấycũngcónhữngmặttráicủanó:cáctianàykhôngmuốnphảnxạ,cũngkhôngmuốnkhúcxạ.Đángtiếcthật!Giánhưcóthểhộitụđượcchúnglạithìcácnhàbáchọcđãcóthểnghĩđếnviệcchếtạokínhhiểnvivàlazerơngenvànhữngtriểnvọngmớitốtđẹpđãmởrachokhoahọcrồi.Dùsaocáchđâykhônglâucũngđãchếtạođượccáigọilà“gươngrơngen”;loạigươngnàycóthểphảnxạđượcmộtphầnnàođócủacáctia,trongsốđócócảnhữngtiachiếuvuônggócvớigươngmặt,màđâylàđiềuhếtsứcquantrọng.Gươngnàygồmvàichụclớpvonframvàcacbonxenkẽnhau,đượctrángtrênnềnlàmộtmàngsilicmỏng.Bềdàycủamỗilớpvonframchưađầymộtnanomet(tứclàmộtphầntỷmét),cònmỗilớpcacbonthì“dày”gấphailầnnhưvậy.Bềdàycủacáclớpphảiđượcbảođảmthậtchínhxácđểtránhsưgiaothoacủacáctia,làmchosựphảnxạbịyếuđi.Bềdàytổngcổngcủacáigươngkhácthườngnàychỉbằng0,38milimet,cònđườngkínhcủanóbằng76,2milimet.Trongchuyếnbayphốihợptheochươngtrình“Liênhợp”-“Apollo”,cácnhàduhànhvũtrụLiênXôvàMỹđãtiếnhànhmộtcuộcthựcnghiệmlýthúcóvonframthamgia.Trongnhữngđiềukiệncủatráiđất,thậtkhó,màthườnglàkhôngthểchếtạocáchợpkimgồmcáckimloạicótỷtrọngkhácxanhau,vìtrongquátrìnhnấuchảyvàkếttinh,cácphântửcủathànhphầnnặnghơnsẽcóxuhướngchiếmcác“tầngthấp”củathỏi,còncácphântửcủakimloạinhẹhơnthìsẽ“cưtrú”ởcáctầngtrêncùng.Tấtnhiên,trongthựctếkhôngthểsửdụngcáchợpkimcóthànhphầnnhamnhởnhưvậy.Nhưngnếunấuluyệntrongvũtrụthìkếtquảsẽkháchẳn.Ởđây,trongđiềukiệnkhôngtrọnglượng,tấtcảcáckimloạidùnhẹhaynặng-đềubìnhđẳng,vìvậy,cáchợpkimsẽcóthànhphầnvàcấutrúcđồngđều.Thếlàcácnhàbáchọcquyếtđịnhnấuluyệntrongvũtrụmộthợpkimcủanhôm-thứkimloạivừanhẹlạivừadễnóngchảy,vớivonframlàkimloạivừanặnglạivừacónhiệtđộnóngchảycaonhất.Cuộcthựcnghiệmnàychỉlàkhởiđầucủaviệcnghiêncứucôngnghệvũtrụ.Mộttrongnhữngngườithamgiachuyếnbaylịchsửnày-ValeriCubaxopđãnói:“Khônglâunữa,bằngsứcmạnhphốihợp,chúngtacóthểxâydựngcảnhữngnhàmáytrongvũtrụ.Chúngsẽchuyênvềnghềluyệnkimhoàntoànmới-chếtạocáchợpkimvàvậtliệumàtrongnhữngđiềukiệncủatráiđấtthìkhôngthểchếtạođược”.
...Trảiquanhiềuthếkỷ,kimloạivẫnphụcvụconngườimộtcáchtrungthành,giúpconngườisángtạonênthếgiớikỹthuậtkỳdiệu.Vonfram-mộtkimloạiđứngtrêncác“tuyếnlửa”hoàntoànxứngđángđượcchiếmmộttrongnhữngvịtrídanhdự.
Saubalầnkhóa
PtTrongcácthếkỷXVIvàXVII,bọnthựcdânTâyBanNhađãtrắngtrợncướpbóccủacảiởcácquốcgiacổcủangườiAztecvàngườiInka.Hàngtấnvàng,bạc,ngọcbíchchấtđầycáckhoangtàuthườngxuyênchuyênchởtừchâuMỹvềnướcTâyBanNha.Cólần,khiđidọcsôngPlatino-del-Pinto(thuộcColumbia),bọnxâmlượcđãnhìnthấytrênbờsôngcóvàngvànhữnghạtkimloạinặng,trắngnhưbạcmàchúngchưahềbiết.Vìrấtkhónóngchảynênkimloạinàychẳngcóíchlợigìmàchỉgâyrắcrốichoviệclàmsạchvàng.NgườiTâyBanNhađãquyếtđịnhgọithứkimloạimớinàylà“platina”,nghĩalà“bạcxấu”đểbiểulộtháiđộkhôngthiệncảmcủahọđốivớinó.Tuyvậy,vẫnkhánhiềuplatinđượcchởvềTâyBanNha;ởđó,nóđượcbánvớigiárẻhơnnhiềusovớibạc.Chẳngbaolâu,bọnthợkimhoànngườiTâyBanNhađãpháthiệnthấylàplatinrấtdễtạothànhhợpkimvớivàng,nênnhữngkẻbấtlươngtrongbọnhọđãphatrộnnóvàovàngđểlàmđồtrangsứcvàlàmtiềngiả.Nhàvuađãbiếtđếnviệclàmgiảmạocủabọnthợkimhoàn,nhưngchẳngcócáchnàotốthơnlàcứralệnhbắtđìnhchỉviệcchuyênchởthứkimloạivôtíchsựấyvàotrongnước,đồngthờithủtiêutấtcảcácnguồndựtrữcủanóđểbọnthợkimhoànbịpbợmkhôngcòncóthểlừadốinhữngngườilươngthiệnnữa.Cácquanchứcxưởngđúctiềncủanhàvuađãthunhặttoànbộsốplatin(màlúcbấygiờbịmangnhữngcaitênnhạobángnhư“vàngthối”,“vàngđêtiện”...)hiệncóởTâyBanNhavàởcácthuộcđịacủanướcnày,rồicôngkhaixử“tửhình”kimloạinàyvì“bảnchấtdốitrá”củanó.Tấtcảsốplatinthunhặtđượcđềubịđemđổxuốngbiển,xuốngsông,xuốngnhữngchỗnướcsâu.Saunày,“chiếndịch”nhưvậycòntáidiễnmộtlầnnữa.Giaiđoạnđầutrongtiểusửcủaplatinđãkếtthúcmộtcáchbịthảmnhưvậy.GiữathếkỷXVIII,ởTâyBanNhađãxuấtbảnbộsách“CuộcviễnduNamMỹ”gồmhaitậpcủanhàhànghảikiêmnhàthiênvănvàtoánhọcAntoniođeUloa(AntoniodeUloa).TừngđếnNamMỹtrongmộtđoànthámhiểm,nhàbáchọcnàyrấtquantâmđếnplatintựsinhnênđãđưanóvềchâuÂuvà
đãmôtảtỉmỉtrongbộsáchcủamình.Sauđó,thứkimloạibị“ruồngrẫy”nàyđãthuhútsựchúýcủanhiềunhàbáchọcchâuÂu.NhàhóahọcThụyĐiểnHenrichSefe(HeinrichScheffer)đãnghiêncứuplatinmộtcáchkỹlưỡng.Ôngđãchứngminhrằng,platinkhôngphảilàhỗnhợpcủacáckimloạiđãbiết(chẳnghạn,củavàngvàsắt)nhưmộtsốnhàbáchọcđãtừngkhẳngđịnh,màlàmộtnguyêntốhóahọcmới.Việcnghiêncứuplatinđãdẫnđếnsựpháthiệnmộtsốkimloạiđikèmtheonótrongthiênnhiênvàcũngmangmộtcáitênchungcủadònghọplatin:năm1803đãpháthiệnrođivàpalađi,năm1804-osimivàiriđi;bốnchụcnămsau,cácnhàhóahọcđãbiếtđếnruteni-nguyêntốcuốicùngcủanhómnày.Năm1819,cácnhàđịachấtđãtìmđượcnhữngmỏsakhoángplatinởUrangầnEcaterinbua(naylàXveclôpxcơ).Sựkiệnnàyđãtạothuậnlợiđángkểchocáccôngviệctronglĩnhvựcnày.Nămnămsau,xínghiệpmỏplatinđầutiênởNgađãbắtđầuhoạtđộngtạiđây.Lúcbấygiờ,nhữngngườithợsănởvùngnàyđãdùngplatinlàmđạnghémđểsănthú.ViệclàmbuồncườinàyđãnóilênsựgiàucócủasakhoángUran.Cũngvàokhoảngthờigianđó,platinbắtđầuđượcdùngđểphavàothép.Năm1825,“Tạpchímỏ”đãviết:“6funthépđượcnấuchảyvới8zolotnik(1funbằng409,5124gam;1zolotnikbằng1/96fun,hoặcbằng4,266gam.Nhưvậy,tỉlệplatintrongthépởđâylà1,72hoặc1,39%)platintinhkhiếttrongmộtcáinồinungbằngđấtsétchịulửavàphảigiữchokimloạikhôngtiếpxúcvớikhôngkhí.Khốinóngchảyđượcrótvàokhuônbằnggangvàđượclàmnguộibằngnướclạnh.Nhìnvàomặtgãycủathỏithépthìthấythépcócỡhạtđồngnhấtvànhỏmịnđếnnỗikhôngthểnhìnthấycấutrúccủahạtbằngmắtthường.Khiđượcmàisắcvàđượctôi,nócắtđượcthủytinhynhưkimcương,nóchặtđượcgangvàsắtmàkhôngbịcùn.Nóichung,thépplatincứnghơnrấtnhiềusovớicácloạithépđãbiếttừtrướctớinàyvàchịuđượcvađậprấtmạnhmàkhôngbịgẫy”.Vìcóđộcứngcaokhácthườngnênthépnàyđượcgọilà“thépkimcương”.Platinnắmgiữvaitrònàykhálâunhưngsaunàyđãbuộcphảinhườnglạivịtrícủamìnhchovonframlàthứkimloạirẻhơn,đồngthờilạicókhảnănghơn.NhàbáchọcnổitiếngngườiNga,kỹsưP.G.Xobolexpkiđãviếtthêmmộttrangquantrọngtrongtiểusửcủaplatin.ĐứngđầuPhòngthínghiệmhợp
nhấtởPetecbuathuộcCụcmỏvàmuối,đứngđầuTrườngtrunghọcmỏvàPhòngđiềuchếkhoángliệutrungương,ôngđãcùngvớingườicộngsựcủamìnhlànhàluyệnkimV.V.Liubarxkibắttayvàoviệcnghiêncứuplatinchưatinhluyệnvàđềxuấtcôngnghệbiếnnóthànhkimloạidễrèn.Điềumắcmớchủyếulàtrongsốcáclòtừngcólúcbấygiờ,khôngmộtlònàocóthểdùngnungnóngplatinđếnđiểmnóngchảycủanó(đến1769độC)hoặcdùchỉgầnđếnnhiệtđộnàycũngkhôngđược.Đâylạilàđiềukiệncầnthiếtmànếukhôngthựchiệnđượcthìplatinkhôngchịuchấpnhậnhìnhdángconngườimongmuốn.Quảlàphải“nátóc”vềvấnđềnày.Nếukhôngthểchiếmlĩnhpháođàibằngmộtcuộctậpkíchthìđànhphảitìmcáchkhác.Cácnhànghiêncứucũngđãhànhđộngnhưvậy.Họnhétđầyplatinxốp(khixửlýquặngbằnghóachấtđãthuđượcthứkimloạicónhiềulỗhổngnhưvậy)vàocáckhuônbằngsắtđượcchếtạomộtcáchđặcbiệt,rồiéptrênmáyépkiểuvítvànungđếnkhinóngtrắnglên,sauđólạiépvớiáplựclớn.Cuốicùng,kimloạiđãđầuhàng:bỏquasựnóngchảy,platinbọtđãbiếnthànhmộtsảnphẩmnguyênkhốimàkhôngthểphânbiệtvớicácsảnphẩmđúc.Thếlàvàonăm1826,lầnđầutiêntronglịnhsửkỹthuật,mộtquytrìnhcôngnghệđộcđáođãđượcsánglậpnênvàđượcứngdụngtrongthựctiễnmàchođếnnayvẫncòngiữđượcgiátrịcủamình:nóđặtnềnmóngchocácphươngphápluyệnkimbộthiệnđại.CônglaocủaXobolepxkiđãđượcbộtrưởngtàichínhE.F.Cancringhinhận.Ôngnàyđãđềnghịhàngnămcấpthêmchonhàbáchọc2500rúp“tiềnthưởngđểnêugương”ngoàitiềnlương“chừngnàomàôngcònphụcvụ”.Cũnglúcbấygiờ,Xobolepxkiđượcgiaoviệcđúctiềnbằngplatingồmcácloại3,6và12rúp.ChẳngbaolâuxưởngđúctiềnởPetecbuađãpháthành“thảcửa”nhữngđồngtiềnnhưvậy.Saumộtthờigiantươngđốingắnđãpháthànhgầnmộttriệurưỡiđồngtiềnplatin,hếtgần15tấmkimloạinày.Tuynhiên,giáplatinđãtănglên,cóthểnói,khôngphảităngtừngngàymàlàtăngtừnggiờ,cònchínhphủthìhiểurằngmìnhđãphạmsailầm:tiềnplatincàngngàycàngđắt,bởilẽ,giáthànhthựcsựcủanóvượtxagiádanhnghĩanênchẳngbaolâu,chúngkhôngcònlưuhànhnữa.Cóhaiđiềuđãthúcđẩyquátrìnhnày.Mộtlà,bộtàichínhđãđưaramộtbiệnphápnhằmthuhồiplatinvềngânkhố;hailà,cáctưnhânchỉmuốnmuabánbằngtiềnkhácvàgiữlạitiềnplatinlàm“kỷniệmtốtlành”.Hiệnnay,nhữngđồngtiềnnhưvậyrấthiếm,chỉcóthểnhìnthấychúngởmộtvàibộsưutậplớnvềtiềncổ.
Việcpháthànhtiềnplatinkhôngngờlạicóíchchokhoahọc.Phòngthínghiệmcủaxưởngđúctiềnđãgomgópđượckhánhiều“đuôiquặng”platin-nhữngthứphếliệutrongviệcsảnxuấttiền.Năm1841,giáosưhóahọcCarlCarlovichClaut(KarlKarlovichKlaus)củatrườngđạihọctổnghợpKazanđãyêucầuxưởngđúctiềngửichoôngvàifunphếliệunàyđểnghiêncứu.Yêucầunàyđãđượcđápứngvànhàhóahọcđãbắttayvàoviệcphântíchnhữngvậtphếthảimàtưởngnhưchẳngíchlợigì.Thậtđángngạcnhiên,ôngđãtìmthấytrongđócó10%platinvàmộtítosimi,iriđi,palađivàrođi.Nhữngthứ“củathừa”màtrướcđóchưalàmaibậntâmbỗngchốcbiếnthànhkhocủacảiquýbáuthậtsự.Clautliềnthôngbáongayvớisởkhaikhoángvềnhữngkếtquảđãthunhậnđược.Sauđóítlâu,ôngđãđếnPetecbuavàđượcbátướcCancrinđóntiếp.Vốnđãrấtchúýđếnthôngbáocủanhàhóahọcnày,Cancrinđãhỗtrợông,giúpôngcóthêmnhiềuđuôiquặngplatinđểtiếptụcnghiêncứu.SựlaođộngkiêntrìcủaClautđãđạtkếtquảtốtđẹp:ôngđãchứngminhđượcrằng,ngoàinhữngnguyêntốkhácđãbiết,trongphầnthừacủaquặngplatincòncómộtkimloạimớimàônggọilàruteniđểtônvinhnướcNga(tênLatinhcủanướcNgalàRuthenia).Vìcóphátminhnày,ClautđãđượcnhậnnguyêncảgiảithưởngĐemiđopdoviệnhànlâmkhoahọcNgatraotặng.ViệckhaithácplatinởUranđãpháttriểnrấtnhanh.MộtđiềuchothấyrõlàngaytừđầuthếkỷXX,riêngnướcNgađãchiếm95%tổngsảnlượngplatinkhaithácđượctrênthếgiới(Columbiasảnxuất5%cònlại).Vềsau,platintừNamPhivàCanađamớibắtđầuxuấthiệntrênthịtrườngthếgiới.Mộtđiềuđặcbiệtlàsảnlượngvànghàngnămtrênthếgiớiđãvượtquámộtngàntấntừlâu,cònsảnlượngplatinhiệnnaychỉđượctínhbằngvàichụctấn.Chẳngcógìđángngạcnhiêncả:câunói:“đượcmộtgam,phảilàmmộtnăm”củamộtnhàthơnàođóhoàntoànđúngtrongtrườnghợpcủaplatin.Thậtvậy,đểthuđượcmộtgamkimloạinày,đôikhiphảichếbiếnhàngtrămmétkhốiquặng,tứclànguyênmộttoatầuhỏa.Sởdĩnhưvậylàvìquặngplatincóhàmlượngcựckỳnghèonànvàkhôngcónhữngmỏplatinlớn.Rấtítkhigặpplatinởdạngtựsinh.Khốiplatintựsinhlớnnhấttrongsốcáckhốiđãtìmđượckhôngquá10kilôgam.
Kimloạinàybắtđầutìmđượccôngdụngthựctếngaytừđầuthếkỷtrước,khimàmộtngườinàođóđãnảyraýnghĩrấthaylàdùngnóđểlàmbìnhbảoquảnaxitsunfuricđậmđặc.Từđó,tínhbềnvữngrấtcaocủaplatinđốivớicácaxitkhiếnchonóđượcđóntiếpnồngnhiệttrongcácphòngthínghiệmhóahọc,nơimànóđượcchếtạolàmvậtliệuđểchếtạonồinung,chénnung,lưới,ốngvàcácdụngcụthínghiệmkhác.Mộtlượnglớnplatincũngđượcsửdụngvàoviệcchếtạocáckhícụchịuaxitvàchịunóngởcácnhàmáyhóachất.Mặcdầubộ“chânvịt”đểkhuấythủytinhnóngchảytrongcácnhàmáythủytinhnổitiếngcủaTiệpKhắctốnkémtới75vạnKrona(đơnvịtiềnTiệpKhắc,100kronatươngđươngvới12rúp-N.D.),cònchiếcnồiđểnấuthủytinhthìđắtgấpđôi,nhưng“cuộcvuicũngđángtiềnđènnến”:thiếtbịnhưvậyđượccoilàtântiếnnhất,nóchophéplàmrathủytinhcóchấtlượngcaođểdùnglàmkínhhiểnvi,ốngnhòmvàcáckhícụquanghọckhác.Cácnhàhóahọccòntìmramộtcôngdụngquantrọngnữacủaplatin:nólàchấtxúctácđắclựcnhấtđốivớinhiềuquátrìnhhóahọc.KhảnăngnàycủaplatinđãchophépcácnhàsángchếngườiHungarylàmrathứbậtlửakiểumớitrongthờigiangầnđây.Bậtlửanàykhôngcóchiếcbánhkhíacổtruyền,cũngkhôngcầnđếnđálửa:docọxátvớikhôngkhínên“ga”từtrongbậtlửađiraliềnbùngcháyngay.Nhưngphảnứngnàychỉxảyrakhicóchấtxúctác.Chiếcvòngnhỏxíubằngplatinđặttrênđườngmà“ga”điquachínhlàchấtxúctác.Bậtlửanhưvậykhôngsợgió.Hơnthếnữa,giócàngtothìphảnứngcàngmạnhvàngọnlửacàngdài.Khiđậynắpvònglại,lửasẽtắt.Vớitưcáchlàchấtxúctác,platinrấtcầnchoviệcoxihóaamoniactrongquátrìnhsảnxuấtaxitnitric.Hỗnhợpcủaamoniacvàkhôngkhíđượcthổiquamộttấmlướirấtmảnhbằngplatin(cóđếnnămngànlỗtrênmộtxentimetvuông)vớitốcđộlớn,ởđósẽtạothànhnitơoxitvàhơinước.Hòatannitơoxittrongnướcsẽđượcaxitnitric.PlatinđãđivàothựctiễnsảnxuấtaxitnitricởquymôcôngnghiệpnhờcôngtrìnhnghiêncứucủaI.I.Anđreep-ngườiđitiênphongtrongcôngnghiệpaxitnitriccủanướcNga,ngườiđãtừngnghiêncứuảnhhưởngcủacácchấtxúctáckhácnhauđốivớiviệcoxihóaamoniactrongsuốtmộtthờigiandài.Việcđóđãxảyratrongnhữngnămchiếntranhthếgiớithứnhất,khimànhucầuvềaxitnitrictănglênđộtngộtvìnórấtcầnchoviệcsảnxuấtcácchất
nổ:cứmỗikilôgamthuốcnổtiêutốnhơnhaikilôgamaxitnitric.Đếncuốinăm1916,nhucầuchấtnổtrongmỗithángcủaquânđộiNgalàvàokhoảng6400tấn.ChỉởChilêmớicónguyênliệuthiênnhiênđểđiềuchếaxitnitric,vìvậy,tấtcảcácnướcthamchiếnđềuchịunạnđóiaxitnitricvôcùnggaygắtnênphảiráoriếttìmcáchlàmdịucơnđóinày.Lúcbấygiờ,Anđreepđãđềnghịsửdụngamoniaccótrongbãithảicủacácxưởngsảnxuấtthancốclàmnguyênliệudùngthử.Côngtrìnhnghiêncứudoôngtiếnhànhđãlàmchoôngtatinởkhảnăngxúctácrấttốtcủaplatinvàtinrằng,nếucómặtplatinthìamoniacsẽbịoxihóarấtmạnh.Theođềnghịvàtheodựáncủaông,ngườitađãxâydựngnhàmáysảnxuấtaxitnitricởĐônbat,nơitậptrungcácxínghiệpluyệnthancốcnêncóđủamoniac.Mùahènăm1917,nhàmáynàychoramẻsảnphẩmđầutiên-thếlàvấnđềaxitnitricđãđượcgiảiquyếttốtđẹp.Quasựviệcsauđâycóthểthấyrõýnghĩacủaplatin:năm1918,mộtviệnchuyênnghiêncứuvềkimloạinàyđãđượcthànhlậpởNga,saunàyđượcghépvàoviệnhóahọcđạicươngvàhóahọcvôcơthuộcviệnhànlâmkhoahọcLiênXô.Hiệnnayởđâyvẫnđangtiếnhànhcôngtácnghiêncứukhoahọcliênquanvớihóahọcvàcôngnghệvềcáckimloạithuộcnhómplatin.Ngàynay,khôngphảichỉcácnhàhóahọcmớicầnplatin.Khảnănggắnrấttốtvớithủytinhđãlàmchonótrởthànhvậtliệuquantrọngđểsảnxuấtnhiềukhícụbằngthủytinh.Trángmộtlớpmỏngkimloạinàylênkínhsẽđượcloạigươngplatincómộttínhchấtđặcbiệt-đólàtínhtrongsuốttừmộtphía:từphíanguồnsáng,gươngnàykhôngtrongsuốtvàphảnchiếucácvậtởđằngtrướcnóynhưtấmgươngbìnhthường.Nhưngtừphíabênkia,nólạitrongsuốtnhưmộttấmkính,dođó,bạncóthểnhìnđượctấtcảnhữnggìởphíakhác.Cómộtthời,gươngplatinrấtthôngdụngởMỹ.Ngườitalắpchúngthaychokínhcửasổởcáctầngdướicùngcủacáccôngsở,còntrongcácnhàởthìchúngthaythếmànchecửarấttốt.Nhânđâyxinnóithêmrằng,gươngplatinđầutiênkhônghềcóthủytinh,màtoànbằngkimloạilàdongườiAztec(mộtbộtộcthổdânchâuMỹ)làmra.Đólànhữngláplatinđượcgiacôngrấttốtvàđượcmàinhẵnđếnmứcbóngnhoáng.Họđãlàmviệcđónhưthếnàothìchođếnnayvẫnchưaaibiết,bởivìplatinchỉdễrènkhiđượcnungnóngđếnmứcsángtrắnglên,nghĩalàở
nhiệtđộrấtcaomàcácnhàluyệnkimthờibấygiờchưathựchiệnđược.Nhưngdẫuhọlàmbằngcáchnào,vịthủlĩnhcủangườiAzteclàMontezumađãgửivàitấmgươngnhưvậylàmquàtặngvuaTâyBanNha.Vànhàvuađã“rảnhnợ”:năm1520,Montezumađãbịbọnthựcdânbắtgiamvàsauđóđãbịgiết.Platinởdạngxốphútđượcrấtnhiềukhí.Tínhchấtnàylànguyênnhâncủamộthiệntượngkỳlạ:khibịđốtnóng,hiđrohoặcoxichứatrongbìnhkínbằngplatinsẽthoátrangoàiquathànhbìnhynhưchuiquacáclỗrây.Platincũngtỏrarấtđắclựctrongviệcđonhiệtđộcao.Trongkỹthuật,cácnhiệtkếplatinkiểuđiệntrởđượcsửdụngkhárộngrãi.Nguyêntắclàmviệccủachúngdựatrêncơsởsauđây.Khiđốtnóng,điệntrởcủaplatintănglêntùythuộcnhiệtđộtheomộtquyluậtnghiêmngặt.Sợidâyplatinđượcnốivớimộtkhícụghilạisựthayđổicủađiệntrởsẽtứcthìbáochokhícụđóbiếtmọisựthayđổinhiệtđộ,dùlàrấtnhỏ.Cáccặpnhiệtđộcònthôngdụnghơnnữa:Đâylànhữngkhícụđonhiệtđộkhôngphứctạpnhưngrấtnhạy.Nếuhànhaisợidâybằnghaikimloạikhácnhau,sauđóđốtnóngchỗhànthìsẽxuấthiệndòngđiệnchạytrongmạch.Nhiệtđộđốtnóngcàngcaothìsứcđiệnđộngphátsinhtrongmạchcặpnhiệtcànglớn.Đểchếtạocáccặpnhiệt,ngườitathườngdùngplatinvàmộthợpkimcủanóvớirođihoặciriđi.Cùngvớiiriđi,platinđãđượcphóthácnhiệmvụquantrọngnhấtcủaxãhộitrongmộtthờigiandài.TrênđạilộMaxcơvaởLêningratcómộttòanhàmànếunhìnbềngoàithìkhôngcógìđángchúýlắm,ởcổngravàocómộttấmbiểnmàuđenđềchữ“CácmẫuchuẩnquốcgiacủaLiênXô”bằngtiếngNgavàtiếngPháp.ĐólàmộttrongnhữngtòanhàcủaviệnnghiêncứukhoahọcvềđolườngtoànliênbangmangtênĐ.I.Menđelêep.Mẫuchuẩnkilôgamchếtạotừnăm1883bằnghợpkimcủaplatin(90%)vớiiriđi(10%)đượccấtgiữởđây,saunhữngtấmcủadàycủamộtcănphòngbằngsắt.Trongphòngnày,nhiệtđộvàđộẩmđượcgiữkhôngthayđổi,vàchỉcóthểvàophòngkhicómặtbangười:giámđốccủaviện,nhàkhoahọcbảoquảncácmẫuchuẩnquốcgiavànhàkhoahọctrôngcoimẫunày.Mỗingườitrongbangườiđógiữmộtchìakhóachỉđểmởmộttrongbacửacủaphòng.Mẫuchuẩnlàmộtkhốitrụtròn,cóchiềucao,vàđườngkínhbằng39milimet,đượcđặttrênchânđếbằngthạchanh,trênđóúphaicáichuông
bằngthủytinh.Cứsaumộtkỳhạnnhấtđịnh,mẫuchuẩnquốcgialạiđược“sáthạch”cácmẫuchuẩnthứcấpởchiếccânrấtnhạy,cảmnhậnđượcngaycảhơithởcủaconngười.Đểtránhnhữngrungđộng,dùlàrấtnhỏdosựđilạingoàiđườngphốhoặcdosựlàmviệccủacácmáymóctrongchínhtòanhàgâyra,chiếccânđượcđặttrênbệmóngcao7mét.Đểgiữchonhiệtđộvàđộẩmtrongphòngkhôngthayđổi,cáicânđượcđiềukhiểntừphòngbêncạnh.Mặcdầuđượcbảoquảnrấtcẩnthận,sauhơnmộttrămnămtồntại,khốilượngcủacácmẫuchuẩnquốcgiavẫnbịgiảmđi0,017miligam.Nhưngsựthiếuhụtnàyrấtkhôngđángkể,chonên,đếnthángtưnăm1968,khốitrụtrònplatin-iriđiđóvẫnđượcduyệtlàmmẫuchuẩnkilôgamquốcgiacủaLiênXô.Cũngchínhtrongcănphòngnày,mộtthanhplatin-iriđimàcáchđâykhônglâuđãđượcdùnglàmmẫuchuẩnmétquốcgiađượcbảoquảntrongmộtcáihộpđặcbiệt.ĐơnvịđộdàinàyđãđượcquyđịnhởPhápnăm1791;nóbằngmộtphầnbốnmươitriệuchiềudàikinhtuyếnPari.Támnămsau,mẫuchuẩnmétđầutiênđượcchếtạoxong,màhiệngiờcònđangđặttạiviệncân-đoquốctếởPari.Trênmẫuchuẩnnàycókhắcdòngchữ:“Dùngchomọithờiđại,dùngchomọidântộc”.Métđãthựcsựtrởthànhthướcđođộdàiphổcậpnhấttrênhànhtinhchúngta.Từnăm1889đếnthờigiangầnđây,bảnsaochínhxáccủamẫuchuẩnPari(cũngđượclàmbằngchínhthứhợpkimtheocùngmộtcáchnấuluyệnnhưvậy)đãđượcdùnglàm“mẫuchuẩnchính”củaLiênXô.Cácnhàbáchọcluônluôntìmcáccáchthứcmớiđềnângcaođộchínhxáccủacácmẫuchuẩn,vàđếnnăm1960,thanhplatin-iriđiđànhphải“từchức”.Tiasángcủađènkriptonđãthaythếnó.Độdàibằng1650763,73lầnbướcsóngbứcxạdacamcủakripton-86đãđượcdùnglàmmẫuchuẩnméthơnhaimươinămnay.Nhưngsửdụngmẫuchuẩnấynhưthếnào?Nhữngmốiquantâmnàyđượcgiaochomộtkhícụsogiaothoađặcbiệtgiảiquyết,nóxácđịnhxembướcsóngcóđượcđặtđủmộtsốlầncầnthiếttrongđộđocủamétcầnđốichiếuhaykhông.Nhưngcuộcsốngkhôngdẫmchântạichỗ,vànăm1983,đạihộiquốctếcủacácnhàđolườngđãthôngquamộtđịnhnghĩamớivềmét,từđótrởđi,métlàkhoảngcáchmàtialazeđiđượctrongchânkhôngsau1/292791458giây.
Còncómộtmẫuchuẩnkhácnữalàmẫuchuẩnánhsángcũngliênquantrựctiếpvớiplatin.Đểlàmmẫuchuẩn,ngườitadùngsựphátquangđitừkhoangđènống(dùngthorioxitđangđôngđặclàmvậtliệu)nhúngtrongplatinnóngchảy.Phépđođượcthựchiệntrongthờigianđôngđặccủaplatin.Bởivìnhiệtđộcủaplatintrongthờigianấykhôngthayđổinênđơnvịcườngđộánhsáng(nến,hoặccanđela)đượctạolạivớiđộchínhxácrấtcao.Platinđãgiànhđượcchỗđứngvữngchắctrongyhọc.Cácđiệncựcplatinđưavàomạchmáuđãgiúpcácnhàphẫuthuậtởnhiềunướctrongviệcchuẩnđoánnhiềuloạibệnh,chủyếulàcácbệnhvềtim.Phươngphápnàylàphươngphápplatin-hiđrovìnódựatrênphảnứngđiệnhóahọcgiữahainguyêntốnày.Cáchđâykhônglâulắm,cácthầythuốcởbangOhaio(nướcMỹ)đãtìmramộtcôngdụngquantrọngvàlýthúcủaplatin.Họđãphátminhmộtphươngphápgâymêhoàntoànmớivềnguyêntắc,nhưsau:mộtbảnplatindàivàixentimetđượcdùngđểnốituỷsốngvớimộtnguồnđiệnkíchthích;vớimộtcửđộngrấtnhỏcủangườibệnh,khícụnàysẽtruyềntínhiệulênnão,bằngcáchđósẽkhốngchếđượccảmgiácđau.Cácchuyêngiavềkỹthuậttrồngrăngrấtưachuộngplatinvìnókhôngbịoxihóa,màđólàtínhchấtquantrọngnhấtcủavậtliệulàmrănggiả.Tuynhiên,platinởdạngtinhkhiếtlạiquámềm,khôngđủđộcứngđểđảmđươngvaitrònày,nhưngcáchợpkimcủanócóđộbềncaothìđượcdùnglàmvànhrăngvàrănggiảrấttốt.Lúcđầu,ngườitaphathêmbạcvànikenvàoplatinđểtăngđộcứng;vềsauđãsửdụngvàngvàcáckimloạithuộcnhómplatinvàomụcđíchnày.Khikếthợpvớicácnguyêntốnày,platinvốnđãchốngđượcsựănmònlạicóthêmkhảnăngchốngmàimònrấtcaonữa,nênbấtcứvậtnàocứngnhấtnócũngkhôngsợ.Hiệnnay,mộtphầnkhôngnhỏplatinkhaithácđượctrênthếgiớilọtvàotaynhữngngườithợkimhoàn,vìsaukhigiákimloạinàyvượtquágiávàngvàilần,họbắtđầutỏrõmốiquantâmđặcbiệtvớinó.Ngaytừtrướcchiếntranhthếgiớithứnhất,cácđồnữtrangnhưnhẫn,trâmcàiđầu,hoataiv.v…bằngplatinđãđivàothờitrang.Đôikhidotínhngôngnghênhcủanhữngkẻgiàucó,kimloạinàyđànhđóngvaitròkhônglấygìlàmvinhhạnhlắm:nóđượcdùnglàmchuốidâyxíchchonhữngconchóxùhoặclàmlồngnhốtconvẹtbiếtnói.Cáchđâymấynăm,ởLuânĐônngườitađãtrưngbàymộtmặthàngmớitrongmùatắmbiển-mộtbộđồtắmkiểu“mini-bikini”.Giátiền
bộđồtắm“giảndị”nàychỉ…vẻnvẹn50ngànđôla,bởivìnóđượclàmbằngsợiplatin,ngoàira,cònđínhcácđồtrangsứckhácbằngplatin,tuybìnhdịnhưnghợpthịhiếu.Thậtlàdễhiểutrongthờigiantrưngbàybộquầnáotắm,mộtvệsĩcóvũtrangluônluônđikèmngườilàmmẫu.Nhưngnếutrongphòngtrưngbàychỉcómộtlínhgáclàđủ,thìtrênbãibiểnphảicầnđếnmộtđạiđộivệsĩ.Tuynhiên,đóchỉlànhữngchuyệnvặtvãnh.Bêncạnhplatinnguyênchất,nhữngngườithợkimhoàncònsửdụngnhữnghợpkimcủanóvớicáckimloạikhácđượcphavàođểtăngđộcứng,hoặcđểlàmchođồtrangsứcrẻbớt,hợpvớinhữngkháchhàngtuykhôngcótiềndưdật,nhưnglạikhôngchịulạchậuvớithờitrang.ỞLiênXôplatinđượchưởngmộtvinhdựlớn:hìnhnổicủaV.I.LênintrêntấmhuânchươngcaonhấtcủaLiênXôđượclàmbằngplatin.TrướcdịpthếvậnhộiOlympiclầnthứXXIIdiễnraởMaxcơvanăm1980đãpháthànhđồngtiềnOlympiccủaLiênXô.Nhữngđồngtiềnquýnhấtcógiátrị150rúpđượclàmbằngplatin.
“Vuacủacáckimloại”–kimloạicủacácvua
AuVàng!…Tronglịchsửhàngngànnămcủaloàingười,chưatừngcómộtkimloạinàokháclạiđóngvaitròtànácđếnthế.Đểgiànhgiậtquyềnchiếmhữuvàngmànhiềucuộcchiếntranhđẫmmáuđãdiễnra,nhiềuquốcgia,nhiềudântộcđãbịtiêudiệt,biếtbaohànhvitộiácđãđượcthựchiện.Kimloạicómàuvàngđẹpđẽnàyđãgieorắcchoconngườibiếtbaonỗiđaukhổ,đắngcay...CólẽvuaMiđatcủaxứPhrygialàngườiđầutiênphảichịuđựngnhữngnỗiphiềnmuộnvàloâudovàngđemlại.MộthuyềnthoạicổHyLạpđãkểvềđiềuđó.Mộthôm,contraicủathầnZơtlàĐionit-vịthầncủarượuvàngvàhoanlạc,cùngđôngđảothuộchạcủamìnhdạochơitrênđấtPhrygiatuyệtđẹp.Đoànngườihuyênnáocứđi,dầndầnđểrơilạicụSilensaymèm-đólàvịgiasưđángyêucủathầnĐionit.NhữngngườinôngdânPhrygiathấyvậyliềnlấydâyđeođầyhoabuộccụlạirồidẫnđếnchovuaMiđat.Nhàvuanhậnrangayôngcụsilenhiềnhậuđangsay,đãđóntiếpcụtrongcungđiệnvàmởtiệckhoảnđãiđểtỏlòngtônkínhvịkháchquý.Đếnngàythứmười,MiđatthânhànhdẫncụSilenvềvớiĐionit.VịthầnnàyrấtmừngrỡvàhứasẽthựchiệnmọimongướccủavuaMiđat.VuaxứPhrygiasungsướngkêulên:“HỡithầnĐionitvĩđại,ngàihãyphántruyềnnhữnggìtôichạmđếnđềuhoáthànhvànglấplánh”.Ướcmong“bìnhdị”nàyđãđượcthựchiện,vàMiđathớnhởtrởvềcung.Dọcđường,ôngtabẻmộtcànhsồixanh,lậptứcnóbiếnthànhvàng;nhàvuachạmtayvàonhữngbônglúatrênđồngruộng,tứcthì,nhữnghạtlúaliềnbiếnthànhnhữnghạtvàng;ôngtaháimộtquảtáo,lậptức,nótoảánhvàngsángchói;ôngtađịnhrửataythìnướctronglòngbàntaychảyrathànhnhữngtiavàng.Miđatvuimừngkhônxiết.Nhưngkhinhàvuangồivàobànănthìchợthiểurằng,mìnhđãcầuxinĐionitmộtmónquàthậtkhủngkhiếp.Cứmỗilầnđụngđếnlàtấtcảmọithứ–cảbánhmì,rượunho,thứcăn-đềubiếnthànhvàng.Đangbịcáichếtvìđóivàkhátđedoạ,nhàvuahoảngsợvàđànhphảichắptaylêntrờivàkêunài:“Hãyđộnglòngthương,hỡithầnĐionit!Hãy
thathứchotôi,cầuxinngàithươngtình.Xinngàihaythuhồimónquànày!”.TheolệnhĐionit,MiđatđãđếnsôngPacton.Nướcsạchđãrửahếtmónquàmàlãotakhôngxơinổi.NếuvuaxứPhrygiađãđảmnhậnvaitròkhônglấygìlàmvinhhạnhlàmởđầudanhsáchnhữngnạnnhâncủasựsùngbáivàng,thìởthờiđạicủachúngtacũngcómộtbànàođótuổitácđãcao,đúnglàdùngrăngvạchtênmìnhvàocuốnsáchnày.Sựthểnhưsau.TạimộtkháchsạnsangtrọngnhấtcủaNhậtBản,mộtcôngtykinhdoanhdulịchđãđặtmộtbồntắmbằngvàngnguyênchất.Mặcdầugiáđắtghêngười,songvẫnrấtnhiềukẻmuốntắmtrongcáibồnđó.Thunhậpcủacôngtynàytănglênvùtvụt.Nhưngnhữnglolắngmỗingàymộttăng.Thậmchíphảithuêcảmộtđộithámtử,vìmộtsốkháchkhiđivàophòngtắmđãđemtheonhữngcáiđụcdấukíntrongkhănmặtvàcốgắngđụcđẽodùchỉlấymộtítvàngthôi“đểkỉniệm”.Nhữngvệbinhcảnhgiácđãkhôngđểchocácnhàsưutập“vậtlưuniệm”mangtheobấtcứvậtdụnggì.Bâygiờ,kháchhàngđànhphảitrôngcậyvàobảnthânmìnhmàthôi.Thếlàchínhcáibàmàchúngtavừanóiđếnấyđãquyếtđịnh…dùngrănggặmmépbồntắmbằngvàngkhithờigiantắmcủabàtasắphết.Nhưngquảhồđàokhôngdễmànháđược,chỉmấyngàysau,bàtađànhphảiđitậumộthàmrănggiả.Ngườitađồnrằng,hìnhnhưcôngtynàyđangphấnchấnvìsựphátđạtnênkhôngmuốndừnglạiởmứcđãđạtđược,vàcònđịnhđặtnhữngcáichậuhốxíbằngvàngtronghốxícáckháchsạnsangtrọngnhấtcủamình.Ýđịnhđótựnókhôngcógìlàmới.Ngaytừnăm1921,đểdiễnđạtmộtcáchcườngđiệusựkhinhbỉcủamìnhđốivớithầntượngmàuvàng,V.I.Lêninđãviết:“Saukhichúngtachiếnthắngtrênquymôthếgiới,tôinghĩrằng,chúngtasẽlàmcáchốxícôngcộngbằngvàngtrêncácđườngphốcủamộtsốthànhphốlớnnhấttrênthếgiới”.VàNgườicònnóithêm:“Cònbâygiờ,ởnướcCộnghoàxãhộichủnghĩaXô-viếtliênbangNga,cầnphảigiữvàng,bánnóthậtđắtvàdùngnóđểmuahànghoáthậtrẻ”.Lịchsửcủavàngđólàlịchsửcủanềnvănminh.Nhữnghạtvàngđầutiênđãlọtvàotayngườitừvàingànnămnay,vàngaytừlúcbấygiờ,nóđãđượcđặtvàohàngkimloạiquý.AiCậpđượccoilànướcgiàuvàngnhấttrongthếgiớicổđại.KhôngphảingẫunhiênmàtrongcáccuộckhaiquậtcáclăngmộcủagiớiquyềnquýAiCập,cácnhàkhảocổhọcđãtìmthấynhiềuđồtrang
sứcvànhữngđồdùngkhácbằngvàng.Mộttrongnhữngngườithamgiacuộcxâmnhậpđầutiênvàongôimộcủamộtfaraonmàchưaaibiếttên,đượctìmthấyhồinăm1907ở“Thunglũngcủavuachúa”gầnThebesởtảngạnsôngNinđãviết:“Tiasángđầutiênvừamớirọivào,ánhvàngđãsángngờilênkhắpmọichỗ…Vàngtrênsànnhà,vàngtrêncácbứctường,vàngởđằngkia,ởgócxanhất,nơicóchiếcquantàiđặtcạnhbứctượng.Vàngsángngờirựcrỡnhưvừamớirakhỏibàntaycủanhữngngườithợvànglànhnghề…”.Mườilămnămsaucũngtạiđây,nhàkhảocổhọcngườiAnhHovarCatơ(HowardCarter)đãpháthiệnđượcngôimộcủafaraonTutankhamentừngtrịvìhồithếkỷXIVtrướccôngnguyên.Nhữngtácphẩmvôgiácủanghệthuậtcổđạiđãđượcbảotồnhàngngànnămởđây,trongsốđócónhiềuthứbằngvàngnguyênchất.Xácướpcủavịfaraontrẻtuổiyênnghỉtrongchiếcquantàibằngvàngnặng110kilôgam.ChiếcmặtnạcủaTutankhamenđẹpcựckỳ,nóđượclàmbằngvàngvàcácthứngọcđủmọimàusắc,chạmtrổrấtkhéo.Nhưngchỉmộtphầnrấtnhỏtrongvôvàncủacảitừngbaoquanhvịvuathờicổnàykhicònsốngđượcđemtheoxuốngmồvànhàmồ.Chẳnghạn,theotruyềnthuyết,muốnđượcthầnlinhphùhộ,nữhoàngSemiramitxứAssyriađãđúcnhữngbứctượngthầnkhổnglồbằngvàngnguyênchất.Mộtbứctượngnhưvậycao12mét,cânnặngmộtngàntalantBabilon(khoảng30tấn).BứctượngnữthầnReacònđồsộhơnnhiều:đểlàmbứctượngnày,phảitốntámngàntalantvàngnguyênchất(ngót250tấn).Tượngnữthầnngựtoạtrênngaivàng,haiconsưtửlớnbằngvànglàm“vệsĩ”đứnghaibên.Nhữngđồngtiềnvàngđầutiênđãxuấthiệnkhoảnghaingànnămtrămnămtrướcđây.QuêhươngcủachúnglàLyđia–mộtquốcgiachiếmhữunôlệhùngmạnhnằmởphầnphíatâyTiểuÁ.LyđiabuônbánrộngrãivớiHyLạpvàcácnướclánggiềngphươngđôngcủamình.Đểtiệnviệcgiaodịchbuônbán,ngườiLyđiađãcholưuhànhtiềnđúcbằngvàng,gọilàstater,trênđóinhìnhconcáođangchạy–biểutượngcủathầnBasarea,vịthầnchínhcủaxứLyđia.SaukhiLyđiabịvuaKyroscủanướcBaTưchinhphục,cácnướckhácthuộcvùngCậnĐôngvàTrungĐôngcũngbắtđầuđúctiềnvàng.Chẳnghạn,đồngđaric–tiềncủavuaĐariusnướcBaTư,trênđóinhìnhnhàvua
đangbắncung,đãđượclưuhànhrộngrãi.Trongsốcácvuachúacũngcónhữngvịđãbổsungtiềnvàngchongânkhốcủamìnhmộtcáchrấtđộcđáo.Năm1285,PhilipIVvớibiệtdanhlàHàohoađãtrởthànhvuanướcPháp.Ôngtacóthựcsựlàngườitốthaykhông,điềuđóthậtkhónói,nhưngcórấtnhiềusựviệcchứngtỏrằng,ôngtalàmộtnhàcầmquyềnxảoquyệtvàthamlam.Vìmuốnmởrộngquyềnlựccủamình,ôngtađãdấylênnhữngcuộcchiếntranhliênmiên,tốnrấtnhiềutiềucủa.Thườngxuyêncảmthấynhữngkhókhănvềtàichính,màcólẽkhôngchịuđượcsựchitiêuquádèxẻnnênnhàvuađãdùngđếnsựlừagạtvàmọithủđoạnxảotrá.Theomậtlệnhcủaôngta,nhữngđồngtiềnvàngcướpbócđượcđềuphảiquamộtcuộc“phẫuthuật”tạixưởngđúctiền:chúngđãbịgọtdũa,rồinhữngmạtvàngấylạiphảiđúcthànhnhữngđồngtiềnmới.Phươngpháp“sảnsinh”tiềnnhưvậyđãchophépcứ100đồngtiềnthìlàmrađược110–115đồngtiềnkhác,cònnếucốgắngthìcóthểlàmđượcnhiềuhơn.PhilipIVđíchthângiámsátviệcsảnxuấttiềnmới,vàthậtkhốnkhổchongườinàokhôngủnghộviệclàmcủanhàvua.Thờitrungcổ,nghềgiảkimthuậtrấtthịnhhành,nótrởthànhniềmsaymêcủatấtcảmọingười,từgiàđếntrẻ.Từxaxưa,nhữngýđồbiếncáckimloạikhácthànhvàngđãđượcthựcthi,nhưngtrướcđóchưacólúcnàochúngmangtínhchấtquầnchúngđếnthế.Ngàycũngnhưđêm,trongcáccănhầmcủacáclâuđàitốitămbằngđá,ngọnlửatronglòcủacácnhàgiảkimthuậttoảsáng,cácchấtlỏnghuyềnbítrongcácbìnhcổcongsôilênsùngsụctrênngọnlửavàtoảrađủmọimàusắccầuvồng,khóingộtngạtbốclêntừcácnồihơivànồinung.Tintưởngvàokhảnăngtìmra“hònđámầunhiệm”đểnhờnómàthuđượcvàng,cácnhàgiảkimthuậtvànhữngngườibảotrợhọtìmmọicáchvượtlêntrêncácđốithủcủamình.Từđóđãnảysinhmốinghikỵlẫnnhau,đãxuấthiệnnhữngnguyêncớchonhữnglờibuộctộiđộcácđểkhépnhauvàonhữngtộitrạngtưởngnhưlàcóthật.Chẳnghạn,năm1440,thốngchếPhápJinđơLavan(JilldeLaval)(namtướcđơRetz)–conngườitừngđivàolịchsửvớicáitêngớmghiếclà“Râuxanh”,bịgántộiđãgiếtchếthàngtrămthiếunữ,màtheolờilẽcủanhàthờ,ôngtacùngvớibạnmìnhlànhàgiảkimthuậtFranxoaPrelati(FrancoisPrelatti)đãlấymáucủacácthiếunữđểlàmravàng.TheoyêucầucủagiámmụcxứNantơ,namtướcđơRetzvàPrelatiđãbịtraovàotaytoàáncủagiáohộivàngaysauđó,đãbịthiêutrêngiànlửa.Gầnnămthếkỷsau,năm1925,dướiđốngđávụnnátcủatoàlâuđàimà
xưakianamtướcđơRetzđãsốngngườitapháthiệnranhữngmảnhthạchanhchứavàngmàtừđóPrelatiđãkhaithácvàngcho“Râuxanh”.ĐầuthếkỷXVI,khimànhữngkhátvọnggiảkimthuậtcònsôisụcởchâuÂu,bọnthựcdânTâyBanNhavàBồĐàoNhađãtìmramộtphươngthứctìmvàngchóngthulợihơn:chúngtổchứcnhữngcuộccướpbócdãmantạicácquốcgiaởchâuMỹmàCrixtopColong(ChristophColomb)đãpháthiệnranăm1492.VàngdocácbộtộcngườiAztec,ngườiInka,ngườiMayavàcácbộtộckhácởTânđạilụctíchluỹquanhiềuthếkỷđãùnùnđổvềchâuÂu.Bọnthựcdânkhôngcònphảimơtưởngnhữngkhocủaquýhuyềnbínữa,nhữngkhocủaquýđãhiệnratrướcmắtchúngtrênđấtchâuMỹ.Năm1915,ErnanCoctecđổbộlêncảngVeracuz,thổdândađỏvốnkhôngngờkẻdatrắngmớiđếnnàyđãchuẩnbịsẵnchohọmộtsốphậnbithảmnênđãmangquàđếntăngy;ngoàivôsốđồtrangsức,cóhaicáiđĩatotướngbằngbánhxengựa,làmbằngvàngvàbạc.Haicáiđĩanàytượngtrưngchomặttrờivàmặttrăng.ỞcácdântộcxưakiatừngcưtrútrênđấtMỹLatinh,vàngđượccoilàthứkimloạithiêngliêng,làkimloạicủathầnmặttrời.Cácnhàquyềnquývàcácvịphápsưcủahọđãnghĩđếnkhánhiềunghilễđểchứngtỏmốiliênquankhôngthểphávỡđượcgiữaquyềnlựccủanhữngkẻmạnhởthếgiớinàyvàsựgiàucómàcácvịthầnđãbanchohọdướidạngvàng.Trongsốcácnghilễnhưvậy,cónghilễsauđây.Vàogiờtrướclúcrạngđông,cáctùtrưởngcủangườiAztecxoadầuthơmlênthânthể,sauđó,họrắcbộtvànglênngườitheotínhiệucủavịphápsưtốicao.Vịtùtrưởng“thếpvàng”ngồichễmchệtrênmộtchiếcbècóigiữađámtuỳtùngrồikhởihànhtrênmặthồ,hướngvềphíamặttrờimọc.Khivầngtháidươngđỏrựcnhôlênkhỏinúithìbắtđầutiếnhànhtrọngthểlễtắmgộicủatùtrưởng.Tronglễnày,cácvịphápsưrắcnhẫn,vòngxuyến,quảlắcvànhữngđồtrangsứckháctừnhữngcốcchénbằngvànglênmìnhvịtùtrưởng.Saunghilễnày,khôngaicònnghingờvềviệcvịchúatểcủahọlàconcủamặttrời.Trongcácđềnđàicũngtíchtụnhữnglượngvàngrấtlớn.Trầncủamộtngôiđềnđượcgắnnhữngngôisaobằngvàng,nhữngconchuồnchuồn,bươmbướm,chimchócbằngvàng,tưởngnhưchúngđangbaylượntrênđầumọingười,đẹpđếnnỗigâynêncảmgiácmêlytuyệtdiệuởtấtcảnhữngaicódịpvàothămngôiđềnnày.
FranxixcoPixaro(FranciscoPisarro)làmộttrongnhữngkẻcầmđầucuộcchinhphạtcủangườiTâyBanNha.Hồiđầunhữngnăm30củathếkỷXVI,yđãđặtchânlênđấtđaicủangườiInka,nơimàlúcbấygiờđangdiễnranhữngcuộccấuxénhautrongbộtộccủahọ.Lúcđầu,bảnthânsựxuấthiệncủanhữngngườixalạkhôngbáotrướcmộttaihoạgìđốivớingườiInka.Tráilại,thủlĩnhcủahọlàAtauanpa–vị“Inkavĩđại”,đãquảquyếtrằng,đólàcácvịthầnhiệnrađểgiúpôngtakếtthúccuộcchiếntranhmộtcáchthắnglợi.PixarođãmờivịInkavĩđạiđếndựtiệc.Atauanpađãđếnmộtcáchđắcchí,trênchiếckiệuvàngtrangđiểmbằnglôngchim.Ôngtacũngnhưbọntuỳtùngđềukhôngmangvũkhí.Tênthựcdânnhamhiểmchỉcầncóthế.Theoámhiệucủay,bọnTâyBanNhađãxôngvàocácvịkhách,đánhtantáclũtuỳtùngvàbắtvịthủlĩnhđểcầmtù.SaukhigiamgiữAtauanpađượcvàingàydướisựcanhphòngcẩnmật,Pixarohứasẽtrảlạitựdochoôngtanếutrongvònghaithángkịpchấtđầyvàngtrongcănphònglớnnơiôngtabịgiamgiữ,đếnchiềucaongangtayngườivớitới.Vị“Inkavĩđại”đãchấpnhậnđiềukiệnchuộcmạngkỳquáiđó.CácsứgiảcủaAtauanpađượcpháiđikhắpcảnước,vàchẳngbaolâu,nhữngđoànngườikhuânvác,cònglưngdướisứcnặngcủachailọvàng,tượngvàng,đồtrangsứcvànhữngvậtphẩmkhácbằngvànglũlượtkéovềnơiôngbịgiamcầm.Đốngvàngđãcaodần,tuyvậy,khihaithángđãtrôiqua,cănphòngvẫnchưachứavàngcaonhưđãthoảthuận.MặcdùvịthủlĩnhcủangườiInkađãthuyếtphụcPixarorằng,hãychờítlâunữathôi,nhưngtênnàyđãquyếtđịnhgiếtôngta,vìbọnthựcdânTâyBanNhanghĩrằng,vịInkavĩđạicóthểlàkẻthùnguyhiểmđốivớichúng.KhibiếttinvềcáichếtcủaAtauanpathìcácđoànlạcđàtrởvàngđangtrênđườngđi.NgườiInkavộivàngđichuộcvịthủlĩnhcủamình,nhưngsaukhibiếtrằngôngđãbịbọnthựcdânTâyBanNhagiếtchết,họliếncấtgiấutoànbộsốđồquýgiáđótrongnúiAzangar(nghĩalà“nơixaxôinhất”).Trongsốnhữngcủacảituộtkhỏitaybọnxâmlược,cómộtchuỗixíchđồxộbằngvàng,màtheotruyềnthuyếtthìphảihơnhaitrămngườimớinhấcnổi.NhưngngườiInkakhôngthểcấtgiấuhếtmọicủacảicủamình.NgườiTâyBanNhađãchiếmcứvàcướpbócCuxco–mộttrongnhữngthànhphốgiàucónhấtPêru.Đềnmặttrờilợpvànglàcôngtrìnhtrangtrícủathànhphốnày.
Cácbứctườngvàtrầncủaphònggiữangôiđềnđượctrangđiểmbằngnhữngtấmvàng,cònởphíađôngcómộtđĩavàngtoảvầnghàoquang,đólàbộmặtcủavịthần,cócặpmắtbằngngọcquýnhôlên.Khinhữngtianắngđầutiêncủamặttrờibanmaichiếuvàođĩanàythìcặpmắthuyềnbícủavịthầnrựclênnhữngngọnlửamuônmàu.Mộtkhuvườnbằngvàngnằmsátngôiđến.Câycối,bụirậm,chimchóc–mọithứđềuđượclàmbằngvàngrấtkhéo.Trongvườncónhữngchiếcngaibằngvàng,cácphotượngcủacácvịInkavĩđại–concủamặttrời–ngựtoạtrênđó.ChỉquavàituầnlễsaukhiPixarođếnđây,thànhCuxcothiêngliêngđãbịcướpbócđếntậnnền.BọnthựcdânTâyBanNhađãtànnhẫnhuỷdiệtnềnvănhoálâuđờidongườiInkasángtạonênsaunhiềuthếkỷ.Chúngđãnấuchảynhữngcôngtrìnhnghệthuậtquýgiánhấtcủacácnghệnhâncổxưađểđúcthànhnhữngthỏivàngtiệnlợichoviệcvậnchuyểnquađạidương.Trongsuốthaitrămnăm,cácđoàntàuchởvànghàngnămrờibờbiểnTânđạilụchướngvềbánđảoPyrene.Nhưngdườngnhưđểtrảthùbọnăncướp,đạidươngđãnhiềulầngiậtkhỏitaychúngnhữngthứcủamàchúngăncướpđượcrồigiấukỹdướiđáynhữngvựcthẳm.Năm1622,cáchbờbiểnFloriđakhôngxa,haitàubiển“SantaMargarita”và“NuestraSenoradeAtocha”đãbịđắmvìkhôngchịuđượcbãolớnkhủngkhiếp,chúngđãmangmộtlượngvàngrấtlớncùngnhiềuthứđồquýgiákhácxuốngđáybiển.Haichụcnămsauđó,mộtcơnbãodữdộiđãđánhđắmmườisáuchiếctàucủa“Hạmđộivàng”khichúngtrênđườngvềcảngSevilacủaTâyBanNha.Cáctưliệulịchsửtrongcáckholưutrữchobiếtrằng,tổnggiátrịhànghoácủanhữngchiếctàunày(màchủyếu,chúngtrởvàng)vàokhoảngvàichụctriệuđôla.Đạidươngđã“nuốtchửng”mườibốnchiếctàucủa“Hạmđộivàng”ởbờbiểnchâuMỹvàomùaxuânnăm1715khiởđâynổilênmộtcơnbãocósứcpháhoạichưatừngthấy.Theoướctínhcủacácnhàsửhọc,chỉriêngtrênbiểnCaribêđãcókhoảngmộttrămxáctàuđangyênnghỉ.CũngkhoảngngầnấychiếctàuđãchìmđắmởvùngbiểnđôngnamFloriđa.CácquầnđảoBahamavàBecmuđalànghĩađịacủahơnsaumươichiếctàuTâyBanNha.Cuốicùng,khoảngbảymươichiếctàucònnằmdướiđáyvịnhMêxico.Tấtcảnhữngchiếctàuấyđềucóthểgọilànhữngchiếctàubằngvàngmàkhôngphảilànóingoa,vìmỗichiếctàuchởhàngđốngcủacảiquýbáu.Chỉcầnnêumộtdẫnchứngcũngđủrõ.Chỉriêngmộttrongnhữngchiếctàuđó–tàu“SantaRoza”,đã
kéotheonóxuốngđáybiểnhàngđốngvàngvàcáckhocủaquýkháctừcungđiệncủaMontezumanổitiếng.Theoướctínhcủacácchuyêngianướcngoài,đạidươngđã“giữhộ”conngườinhiềuvàng,bạcvànhữngcủaquýkháctrịgiáhàngtrămtỷđôla.Baothếkỷnay,nhữngmóntiềnkhổnglồkhôngthểtưởngtượngnổiấyđãkíchđộngtâmtrícủanhữngngườiđitìmcủacải.Trongthờigiangầnđây,cáccuộctruytìmkhotàngdướiđáybiểnđãcóquymôtolớn.Ởnhiềunướcđãxuấtbảnnhữngcuốnsách,nhữngtậpbảnđồ,alat,trongđóchỉdẫntoạđộchínhxácvàtoạđộgiảđịnhcủatừngcontàuchứađầycủaquýbịđắm.Mỗinăm,hàngtrămđoànthámhiểmxuấthànhrabiểnđểtìmkiếmvàngbạc.Thỉnhthoảng,vậnmaycũngđếnvớinhữngngườimòcủadướiđáybiển,nhưngnỗithấtvọngvẫnchờđónhọnhiềuhơn.Tuyvậy,đạidươngvẫntiếptụcvẫygọihàngngànngườiđitìmcủabáu.Bởivìcáccuộctìmkiếmvàngdướiđáyđạidươnggắnliềnvớivôvànkhókhăn,chonên,nhữngýđồkhámpháthứkimloạiquýnàytrêncạnbaogiờcũngmangtínhchấtquầnchúnghơnnhiều.Khiởmộtnơinàođótrêntráiđấtvừamớitìmthấymộtnắmđấtchứavàng,thìlậptức,hàngngànhàngvạnngườiùnùnkéođếnđóđểtìmkiếmhạnhphúc,họbịlên“cơnsốtvàng”–mộtchứngbệnhkhônghềđượcnóiđếntrongcácsáchtracứuyhọc,nhưnglạiđượcmôtảmộtcáchthầntìnhtrongcáctruyệnngắncủaJacLonđon(JackLondon)vàcủaBret–Harta(Bret–Harte).Chỉvàigamcátchứavàngmàngườitaquênhếttínhngười,congiếtcha,anhemgiếtnhau.CảnhnhưthếđãdiễnrahồiđầuthếkỷXVIII,khivừamớipháthiệnranhữngmỏvàngởBraxin.Nócũngdiễngiữathếkỷtrước,khitừngđoànngườitìmvàngxôđẩynhauđếnvùngCalifornianóngbỏng,rồivàinămsaulạiùnùnkéonhauđếnsamạcchâuUc.Cảnhnhưthếđãxảyratrongnhữngnăm80củathếkỷXIX,khimàcặpmắtcủabọnhámlợirựcsángbốclênánhđiêndạimỗilầnnghenóiđếnTranxvaan.Cảnhnhưthếcũngđãdiễnramấychụcnămsauđó,khimàxứClonđaicbănggiávàmiềnAlaxcatuyếtphủ(màtrướckiachínhphủNgahoàngđãbánchoHợpchủngquốcHoaKỳvớigiámấyđồngxu)đãtrởthànhtrungtâmcủacơnsốtnày.Hiệncòngiữđượccácbứcảnh“nhữngconrắnđen”rẽlốiquanhữngđỉnhnúiđầybăngtuyếtcủavùngđịacực.Đólànhữngchuỗingườivôtận,lếnhthếchđeotúihànhlýtrênvaihoặckéotrênxetrượttuyết–niềmướcmơtrởvềnhàvớinhữngchiếcbịđầyvàngđãlôicuốnhọ.Nhưngtiếcthayđốivới
đasốnhữngngườiđitìmvàngbằng,ướcmơđókhôngmấykhithựchiệnđược.Trongthếkỷvừaqua,cácmỏvàngđãđượcpháthiệnởXibia,trênbờsôngLêna.NhưnglịchsửcủavàngnướcNgacònđingượcvềnhữngthờiđạisớmhơn.NgaytừđầuthếkỷXVIIđãxuấthiệnnhữngđồngtiềnvàngđầutiêncủanướcNga-đồngmườicôpechvàđồngnămcôpechdoVasiliSuixkipháthành.DướithờinữhoàngElizavetaPetropnađãxuấthiệnđồngtiềnvànglớn,trịgiá10rúp.ĐểphùhợpvớingườinắmquyềnbínhcaonhấtnướcNga,ngườitađãgọinhữngđồngtiềnnàylà“hoàngkim”.CólẽElizavetaPetropnalàngườikhôngthờơvớivàng:saukhibàtaquađời,tronghoàngcungcònlạimộtdisảnkếchsùgồmvôsốhòmlớnhòmnhỏđầyắptiềnvàng.Cácviênđạithầnđạomạocũngcốgắngđểkhônglạchậusovớibậcđếvương.Chẳnghạn,năm1711,côngtướcGagarinđãquyếtđịnhlàmchothiênhạ“lácmắt”vìsựgiàucócủamìnhnênđãlàmmộtcỗxelộnglẫy,đệmnhồibằngtơnướcngoài.Ôngtaralệnhbọcbánhxebằngbạc,đóngmóngchotámconngựabằngvàngnguyênchất,ngụýnói:thấychưa!tacũngbiếtănchơiđấychứ.ViệckhaithácvàngởnướcNgađãbắtđầutừgiữathếkỷXVIIIsaukhingườinôngdânErofeiMarkoppháthiệnđượcmỏvàngđầutiêntrênbờsôngBerezopkaởUranvàonăm1745tronglúcđitìmthạchanhchotuviệnBangôi.XứUranđãtrởthànhcáinôicủacôngnghiệpvàngnướcNga.CũngởUranđãtìmđượckhốivàngtựsinhlớnnhấttrongnước,nặng36kilôgam.MộtngườithợcủanhàmáyMiastênlàNikiforXiutkinđãtìmthấynóởlưuvựcsôngMiasvàonăm1842.Ngaysauđó,vậtquýnàyđãđượcđưavềPetecbua;ởđây,nóđãgâynêncảnhhuyênnáokhácthường.KhốivàngtựsinhlớnnhấtnướcNga,đâuphảilàchuyệnthường!ViêngiámthịmỏđượcthưởnghuânchươngXtanixlap,viênquảnđốcxưởngđượchưởngphụcấpmộtnăm.Cònnhânvậtchínhcủalễmừngthìsao?Mộttạpchícũđãviếtrằng,Xiutkin“uốngrượusaymèm,sọmhẳnngười,bắtđầuđilàmmuộn,vàcứnhưthếchođếnkhi,theolệnhcủachủmỏ,ngườitađuổianhđi,mặtmàysưnghúp,áoquầnráchbươm,taychânbịtróichặtvàbịmột
trậnđònnhừtửtrướcmặtcácnhânviêncủamỏtụtậplạikhinghetiếngtrống”.DướithờiSahoàng,điềukiệnlàmviệctạicácmỏvàngvôcùngnặngnhọc.Từsángsớmđếnkhuya,nhữngngườiphumỏvàngbịruồimuỗiănthịt,cònglưngđãihàngtấncáttrênnhữngcáimángrấtthôsơ.Khôngphảingẫunhiênmàlúcthìnơinày,khithìnơikhác,đãnổranhữngcuộcđìnhcông.Trongsốđó,vangdộinhấtlàcuộcđìnhcôngnổranăm1912tạicácmỏsakhoángdọcsôngLêna,từngđivàolịchsửcủaphongtràocáchmạngNga.Saucáchmạng,kỹthuậtmới,trậttựmớiđãđượcđưađếncácmỏvàng.Từmộtnghềnửathủcông,khaithácvàngđãtrởthànhmộttrongnhữngngànhcôngnghiệphiệnđạinhất.Hiệnnaychỉcóthểnhìnthấychiếckhayđãivàngtrongcácviệnbảotàng.Bâygiờ,vàngđượckhaithácbằngnhữngtàucuốc-đólànhữngcỗmáycaobằngcảtoànhàbốntầng,đượctrangbịcáccơcấutựđộng,cáckhícụđiềukhiểntừxa,cácbộphậntruyềnhìnhcôngnghiệp.Theoướctínhcủacácchuyêngiakinhtế,mộttàucuốccỡlớnchỉcầnvàingườiđiềukhiển,cóthểthaythếchântaynặngnhọccủamườihaingànngườiđãivàng.Saukhiđượctáchkhỏiđấtđá,nhữnghạtvàngnhỏlitilạiđượcxửlýtiếpđểbiếnthànhnhữngthỏivàngnhỏ.Songcũnghaygặpkimloạinàyởdạngcáckhốitựnhiên,tứclànhữngkhốivàngtựsinh.Chúngtađãnóiđếnmộtkhốinhưvậy–khốivàngtựsinhlớnnhấtnướcNga.CáckhốivàngtựsinhlớnnhấtthếgiớiđãđượctìmthấyởchâuÚchồithếkỷtrước.Năm1869,đãdiễnracuộcgặpgỡvới“ngườikháchlạđángmong”nặng71kilôgam.Banămsauđãtìmthấy“phiếnHonterman”;cùngvớiđấtđáxenlẫnthìkhốinàynặng285kilôgam,trongđó,riêngvàngnặngchừng100kilôgam.Nhữngmónquàhiếmcónàycủathiênnhiênnayđềukhôngcònnữa:Cảhaikhốivàngtựsinhnàyđãbịnấulạiđểđúcthànhthỏi.Đôikhivàngcóởnhữngchỗrấtbấtngờ.GầnBăngCốc–thủđôTháiLan,cómộtphotượngphậtrấtlớnmàkhôngaibiếtlànóđãđượcchởđếnđâytừbaogiờ.Nửathếkỷtrướcđây,ngườitađãquyếtđịnhxâydựngmộtnhàmáycưalớnởchỗnày,dođó,cầnphảichuyểnphotượngđinơikhác.Khinhấcphotượnglênkhỏibệ,mặcdầuđãdùngnhữngbiệnpháprấtthậntrọng,photượngPhậtbánthânbằngđávẫnbịnứt,vàtậntrongkẽnứtlộracáigìóngánh.Nhữngngườichỉđạocôngviệcđãquyếtđịnhbóclớpvỏngoàibứctượng.Tứcthìtrướcmắtnhữngngườicómặtlúcđóhiệnlênmột
ôngphậtbằngvàngnguyênchất,nặng5,5tấn.Cácchuyêngiađãxácđịnhrằng,photượngcổấykhôngkémbảytrămtuổi.Cõlẽ,trongnhữngnămchiếntranhphongkiếngiữacácphephái,đểđềphòngbấttrắc,nhữngngườichủcủaphotượngPhậtbằngvàngđãmặcchongàibộ“càsa”bằngđá,rồimộtđiềugìđóđãcảntrởhọcởibộyphụcấyra.Hiệnnay,photượngnàyđangđượcbảotồntạiChùaVàngnổitiếngởBăngCốc.Trongtoànbộlịchsửcủamình,loàingườiđãkhaitháckhôngquá100nghìntấnvàng.Nhưvậycónhiềukhông?Cólẽkhôngnhiều.Đểxácnhậnđiềunày,xinđưaramộtthídụtrựcquan:nếulượngvàngnàyđượcbiểuthịbởimộtkhốilậpphươngthìmỗichiềucủanóchỉmớiđược17mét,màtheoướctínhcủacácnhàđịachấtthìchỉriêngtrongvỏtráiđấtthôi,đãcóđến100tỉtấnvàng(!)Trữlượngkimloạinày,màtrênthựctếlàkhôngthểcạnkiệt,đãhoàtantrongnướccủacácđạidươngvàbiểntrênhànhtinhcủachúngta.Các“khovàng”trongđạidươngđượcbổxungthườngxuyên:cácconsôngchảyquanhữngvũngchứavàng,xóirửakimloạinàyrakhỏiđấtđávàmangrabiển.Nhữngýđồlấyvàngtừnướcbiểnđãđượcthựcthinhiềulần.Ngaysauchiếntranhthếgiớithứnhất,nhàhoáhọcĐứcFritxHabe(FritzHaber)làmộttrongnhữngngườiđầutiênlàmcôngviệcnàyvớiýđịnhgánhđỡchoĐứckhoảntiềnbồithườngchiếntranh.Năm1920,vớikhoảntiềntrợcấpcủangânhàngvàcủaphòngbảochứngFranfuôt,mộtuỷbanhoàntoànbímậtđãđượcthànhlậpởĐalemnhằmtìmcáchlấyvàngtừnướcbiển.Sautámnămtìmtòiliêntục,Habeđãhoànchỉnhnhữngphươngphápphântíchchínhxácnhấtchophéppháthiệnvàngkhihàmlượngcủanóchỉbằng0,0000000001gamtrongmộtlít,vàcảnhữngphươngpháplàmchohàmlượngnguyêntốnàytrongnướctănglên10ngànlần.Tưởngnhưthànhcôngđếnnơirồi.Nhưng…(chínhtạithờiđiểmcuốicùnglạihayxuấthiệncái“nhưng”bấtngờnày),cácphépphântíchđượctiếnhànhrấtcẩnthậnđãđínhchínhlạirằng,hàmlượngvàngtrongnướcbiểníthơnkhoảngmộtngànlầnsovớidựtínhcủaHabe.Rõlà“mộttiềngà,batiềnthóc”.Vớitrìnhđộkỹthuậthiệnđạithìvấnđềnhưvậykhôngphảilàkhônggiảiquyếtđược.Hiệnnay,nhiềuhãngnướcngoàiđangtiếnhànhcáccuộcnghiêncứutronglĩnhvựcnày,vàaibiếtđượcrằng,cóthểtrongnhữngnămsắptới,đạidươngsẽtrởthànhnhữngmỏvàngvôtận.CònmộthướngnữacũngrấtđángchúýmàcácnhàbáchọcPhápvàLiên
Xôđangtheođuổi.Đâymuốnnóiđếncácquátrìnhluyệnkimvisinhhọc.Cáchđâychưalâulắm,khoahọcđãbiếtnhữngvikhuẩn“ănvàng’.Mộtsốbiếnchủngcủacácloạinấmmốcdườngnhưcókhảnănghútvàngkhỏidungdịchrồiđượcbaophủbởimộtlớpmàngnhuốmvàng.Đemsấykhômàngnấmvànunglênthìthuđượcvàng,nhưngthựcra,chỉvớimộtlượngrấtnhỏbé.Phươngphápnàyvẫnchưarakhỏibốnbứctườngcủaphòngthínghiệm,nhưngcácnhàbáchọctinchắcrằng,hoàntoàncóthểsửdụngđượchoạtđộngsinhhoámãnhliệtcủanhiềuvikhuẩnvàothựctiễnđểlấyvàngrakhỏiđấtđá.Ngaynay,cũngcóthểthuđượcvàngtừcácloạikhác.Cácbạnsẽhỏi:“Xinlỗi,phảichăngướcmơngànnămcủacácnhàgiảkimthuậtđãđượcthựchiện,vàcuốicùng,đãtìmrađược“hònđámầunhiệm”rồiư?”Côngviệcởđâykhôngphảilànhờ“hònđámầunhiệm”màmônvậtlýhạtnhânđãthaythếnómộtcáchcókếtquả.Khidùngnơtronđểbắnphácácnguyêntửiriđi,platin,thuỷngân,talitrongcáclòphảnứngnguyêntử,cácnhàbáchọc“khaithác”đượccácđồngvịphóngxạcủavàng.Cóthểsửdụngcácmáygiatốc(loạimáygiatốcvòngcủamáygiatốctuyếntính)vàomụcđíchnày.Ởđây,điệntrườngvàtừtrườngđượcsửdụngđểlàmchocáchạttíchđiệnđạttốcđộrấtlớn.Nóichovuithìchúngtanhậnthấyrằng,cácnhàvậtlýhọcngườiAnhhiệnnaycólẽđãnhiềulầnviphạmsắclệnhmàvuaHenryIVđãkýtừđầuthếkỷXIV:“Bấtcứai,dùđólàngườinào,đềukhôngđượcphépbiếnđổicácloạibìnhthườngthànhvàng”.Sauđómấytrămnăm,chưamộtaicóthểtrởthànhngườiviphạmluậtđómặcdùrấtnhiềungườimuốnlàmđượcnhưthế,vàmãiđếnthếkỷXX,sắcluậtcủanhàvuamớibịcácnhàbáchọc“chàđạp”.Thếlàcácbạnđãquenvớilịchsửcủavàngvàvớiviệckhaithácvàng.Nhưng,kimloạinàylàcáigìvậy?Hiệnnaynóđượcsửdụngrasao?Vànglàmộttrongnhữngkimloạinặngnhất.ChínhtínhchấtnàyđãgiúpchoAcsimetvạchtrầntròbịpbợmcủabọnthợkimhoàntronghoàngcungcủavuaHieroxứSiracusakhichúnglàmchiếcvươngmiệnbằngvàngtheoyêucầucủaôngvuanày.Nhàvuađãyêucầunhàbáchọcchobiếtrõ,cáivươngmiệnnàycóđượclàmbằngvàngnguyênchấthaykhông,haylàmộtphầnvàngđãbịthaythếbởikimloạikhác.Trongthờiđạichúngta,bàitoánnàychỉvừatầmhiểubiếtcủamộtemhọcsinhnhỏ.Nhưngởthếkỷtrước
côngnguyên,ngaycảAcsimetvĩđạicũngphảivắtócđểtìmcâutrảlờichonhàvua.Nhàbáchọcđãlàmnhưsau:ôngcânchiếcvươngmiện,sauđó,dìmvàonướcvàxácđịnhthểtíchcủanóbịchoánchỗ.Lấykhốilượngcủavươngmiệnchiachothểtích,ôngkhôngthuđượcconsố19,3(ứngvớimậtđộcủavàng)màđượcmộtsốnhỏhơn.Điềuđócónghĩalàbọnthợkimhoànđã“cuỗm”mộtphầnvàngvàthayvàođómộtthứkimloạinhẹhơn.Vàngnguyênchấtlàmộtkimloạirấtmềmvàrấtdẻo.Cóthểkéomộtmẩunhỏvàngbằngđầuquediêmthànhmộtsợidâydàivàikilomethoặcdátthànhmộtlámỏngtrongsuốthơixanhcódiệntíchchừng50métvuông.Nếulấymóngtayvạchlênvàngnguyênchấtthìsẽcònlạidấuvếttrênđó.Vìvậy,trongnghềkimhoàn,ngườitathườngphathêmđồng,bạc,niken,cađimi,palađivàcáckimloạikhácvàovàngđểlàmchonóbềnhơn.Còntrongcáctrườnghợpgiacôngvàngnguyênchất,mộtlượngvàngkhálớnsẽbiếnthànhbụi.Cuốithếkỷtrước,ởMỹđãxảyramộtsựviệckỳkhôi.CáchxưởngđúctiềnởPhilađenphiakhôngxacómộtngôinhàthờnhỏcũkỹ.Mộthôm,khingườitachuẩnbịsửachữalạinóthìmộtngườitrongthànhphốđếnyêucầubánchoanhtacáimáinhàráchnátvôdụngấyvớigiákháđắt–nhữngbangànđôla!Cảxómđạokháonhaurằng,anhnàymấttrírồi,nhưngkhimàtiềnđãđếntaymàkhônghứnglấythìcũngcólỗi.Hoáracácchứcsắcnhàthờmớilànhữngngườingốc.Anhchàngtinhkhônnàyđãcạosạchlớpbụibẩnởmáinhà,rồiđốtnó–trongtrocókhoảngtámkilôgamvàngmàgiátrịcủanóvượtxasốtiềnmàanhtađãbỏrađểtrảchoxómđạo.Thìraquanhiềunăm,bụivàngbayquaốngkhóilònungcủaxưởngđúctiềnvàlắngxuốngmọivậtxungquanh,nhưngnhiềunhấtlàtrênmáinhàthờ.MộtanhthủquỹcủamộtngânhànglớnởchâuÂucũngtỏrakhôngkémtinhkhôn.Sựviệcđượckểởđâyđãxảyratrướcchiếntranhthếgiớithứnhất,khimàtiềnvàngcònlưuhànhởđasốcácnước.Mỗingày,hàngngànđồngtiềnvàngchảyvàocácquầythutiềncủacácngânhàng;ởđó,chúngđượcđếmlại,phânloạivàniêmphong.Thôngthường,cáccôngviệcnàyđượcthựchiệntrênnhữngchiếcbàngỗchuyêndụng.Nhưngmộthôm,trướckhibắtđầulàmviệc,mộtngườithủquỹđãtrảilênbànmộttấmnỉmangtừnhàrồibàytiềnlênđóđểđếm.Ngườiphụtráchrấtvuilòngvìtínhcẩnthậnnhưvậyvàtrongthờigiandàiđãlấyngườithủquỹnàyđểnêugươngchonhữngngườikhác.Mỗibuổisáng,anhtanhẹnhàngrúttấmnỉ
củamìnhtừngănkéoravàtrảilênbànvàkhihếtngàylàmviệcthìgấplạicẩnthậncấtvàongănbàn.Cứđếnchiềuthứbảy,ngườithủquỹmangmiếngnỉvềnhàvàsángthứhailạimangmộtmiếngnỉmới.Sựviệccứtiếpdiễnnhưvậychođếnkhingườigiúpviệccủanhàanhtabépxépkểrằng,cứmỗitốithứbảy,ôngchủcủaanhtađặtmiếngnỉlênchảorồiđốt.Bụivàngbámvàocácsợinỉbịnóngchảyvàbiếnthànhhạtvàngnhỏ.Tínhbềnvữnghoáhọcrấtcaolàmộttrongnhữngtínhchấtquantrọngnhấtcủavàng.Cácaxitvàcácchấtkiềmđềukhôngtácđộngđếnvàng.Chỉriêngnướccườngtoan(hỗnhợpcủaaxitnitricvàaxitclohiđric)đángsợlàcóthểhoàtanvàng.CómộtlầnNinBo–nhàvậtlýhọcnổitiếngngườiĐanMạch,ngườitừngđoạtgiảithưởngNoben,đãsửdụngtínhchấtnày.Năm1934,khithoátkhỏitaybọnĐứcquốcxã,ôngrờikhỏiCopenhagen.NhưngtrongtayôngcònhaihuychươngNoben–vàngcủacácbạnđồngnghiệplàcácnhàvậtlýhọcchốngphátxítngườiĐức–JeimFranc(JamesFranck)vàMacxfonLaue(MaxLaue)(huychươngcủabảnthânBothìđãđượcđưarakhỏiĐanMạchtừtrước).Khôngmuốnliềumangcáchuychươngnàytheomình,nhàbáchọcđãhoàtanchúngtrongnướccườngtoanvàđặtcáichaikhôngcógìđángchúýnàyvàomộtxótrênsànnhà,nơicónhiềuchailọđựngcácchấtlỏngkhácnhaumàbụibặmbámđầy.Sauchiếntranh,khitrởvềphòngthínghiệmcủamình,trướctiên,Bođãtìmlạicáichaiquýbáuấy.TheoyêucầucủaBo,nhữngngườicộngsựcủaôngđãtáchvàngrakhỏidungdịch,rồilàmlạihaitấmhuychương.Vàngthườngđượcgọilà“vuacủacáckimloại”;nóđượcbaobọcbằngvầnghàoquangcủaniềmvinhhạnh;ngườitaquýtrọngnó,tônsùngnó.Tuynhiên,sốphậncủanóchẳngcógìđángthèmkhát,bởivìchẳngkhácgìmột“ngườitùchungthân”.Thậtvậy,vừađượcmoilênkhỏilòngđất,vàngrơivàotayconngười,rồiconngườilạiđưanóvàonơigiamcầm–nhữngchiếctủsắtkiêncố,nhữnghầmngầmbọcsắthoặcbằngbêtôngcốtsắt.ChẳnghạnpháođàiNox–nơicócáckhovàngdựtrữcủaMỹ,đằngsaunhiềulớpdâythépgaimangdòngđiệnvớiđiệnápnămngànvônlànhữngthứnhưthế.Cáclốiđếnpháođàinàytừxađượcbảovệbằngmườithápcanhcótrangbịkhícụquantrắcvôtuyếnđiệntửhiệnđạinhất.Súngliênthanhvàđạibáccựcnhanhtúctrựctrongcácthápcanhsẵnsàngtựđộngnhảđạnvàomụctiêu.Pháođàiđượcngănthànhtừngphần,cónhữngkhoangchứađầynước.Chỉtrongvàiphút,tấtcảcácphòngtrongpháođàicóthểtrànngậptrongkhíđộcthừasứctiêudiệtmọisinhvậtmộtcáchnhanhchóng.Chínhgiữapháođài,trongmộtkhốibêtôngcốtsắtđặcbiệtđượcđóngkínmít
bằngmộtcánhcửanặnghaichụctấnvớinhữngổkhoátinhxảocựckỳ,lànơicấtdấuvàngcủanướcMỹ.Nhữngconmắtđiệntửkhôngmộtgiâyphútnàolơđễnh.Máybaylênthẳngthườngxuyêntuầntiễutrênpháođài.Khôngmộttùnhânnàotrênthếgiớilạibịcanhgiữcẩnmậtđếnthế.Hiệnnay,trongsốlượngvàngđãkhaithác,chỉmộtphầntươngđốiítđượcdùngđểlàmđồkimhoànvàlàmrănggiả.Mộtđiềuthúvịlà,vàngđãđượcdùnglàmrănggiảtừthờithượngcổ.Hồiđầunhữngnăm50,tạinơimaitángtrongkimtựthápcủafaraonChephrencủanướcAiCậpcổxưa,cácnhàbáchọcđãtìmđượcmộtxácướptrongmiệngcóbachiếcrăngđượcgiacốbằngsợidâyvàng.Tuổicủachúngtínhralàđãhơnbốnngànrưỡinăm.Cácnhàphẫuthuậtcổxưađãsửdụngđếnvàng.Chẳnghạn,trongcáccuộckhaiquậtđượctiếnhànhởNamMỹ,cácnhàkhảocổhọcđãtìmthấyhộpxươngsọcủamộtthủlĩnhngườiInka.Hộpsọnàyđãkhiếncácnhàyhọcphảichúý,vìlúcsinhthời,vị“chủnhân”đầyquyềnthếcủachiếcxươngsọnàyđãtrảiquamộtcuộcmổxẻ:trênxươngsọhiệnvẫncòndấuvếtcủaviệckhoanxươngdonhữngbàntaythiệnnghệtiếnhành,ngoàira,lỗkhoancònlạitrênmôxươngđãđượcnhàphẫuthuậtcổxưabịtlạirấtkỹlưỡngbằngmộtmảnhvàngmỏng.Cáchđâychưalâulắm,lượngvàngdùngchocácnhucầukỹthuậtchỉnhiềuhơnchútítsovớilượngvàngdùngđểlàmrănggiả.Trongnhữngnămgầnđây,côngnghiệpđãbắtđầuquantâmđếnvàngnhiềuhơn.Kỹthuậtđiệntửngàycàng“ngốn”nhiềuvàngđểlàmvậtliệuchocáctranzitovàđiôt.Từcáchợpkimcủavàngvớiplatin,ngườitalàmracácchitiếtcủathiếtbịsảnxuấtsợitổnghợp,bởivìnhữngđiềukiệnsảnxuấtởđâyđòihỏichúngphảicótínhbềnvữngrấtcaođốivớitácđộngcủacáchoáchất.Trongkỹthuậtchânkhông,ngườitacũngsửdụngvàngnguyênchấtvềmặtkỹthuật.Ởmứcđộchânkhôngrấtcao,vàng“bámchặt”vớiđồngkhihaikimloạinàytiếpxúcvớinhau.Cácnguyêntửcủakimloạinàyxâmnhậpvàokimloạikia,thêmvàođó,sựkhuyếchtánqualạinhưvậyxảyraởnhiệtđộthấphơnnhiềusovớinhiệtđộnóngchảycủamỗikimloạihoặcbấtcứhợpkimnàocủachúng.Trongkỹthuật,nhữngmốighépnốikhábềntạoranhờsựtraođổinhưvậyđượcgọilànhững“condấuvàng”.Từvàng,ngườitalàmracácvòngchènkínvàvòngđệmchocáckhâuquantrọngtrongmáygiatốccáchạttíchđiện;cácchỗgiápnốikhácnhautrongcácốngvàtrongbuồngmáygiatốccũngđượchànbằngvàng.Vàngbịtkín
cáclỗthoátkhôngkhí,vìvậymàgiữđượcđộchânkhôngcựckỳcaotrongcácthiếtbị(vớiđộchânkhôngnhỏhơnápsuấtkhíquyểnhàngtỉlần).Độchânkhôngtrongbuồnggiatốccàngcaothìcáchạtcơbản“sống”trongđócànglâu.CáckỹsưtừngđặtdâycápđiệnthoạiquaĐạiTâyDươnghồinhữngnăm50đãphảinhờđếnsựgiúpđỡcủavàng.NếunhưcácbứcđiệnbáovẫnđượctruyềngiữachâuMỹvàchâuÂutừhơnmộttrămnămnay,thìcáccuộcnóichuyệnbằngđiệnthoạiquaĐạiTâyDươngvẫnlàmộtniềmmơướctưởngnhưkhôngthểthựchiệnđược.Khókhănchủyếulàdòngđiệntruyềntheodâycápđiệnthoạibịsuyyếurấtnhanh.Làmthếnàođểkhắcphụcđiềuđó?Muốnduytrìcườngđộdòngđiện,cóthểđặtnhữngthiếtbịkhuyếchđạicáchnhaumộtkhoảngnàođótrênsuốtchiềudàidâycáp.Đểbảovệcácthiếtbịnàykhỏitácđộngpháhuỷcủanướcbiển,nhiềuchitiếtcủachúngđãđượcmạbằngvàng.Thếlàgiảiquyếtđượcmộtvấnđềkỹthuậtphứctạp,vànăm1956đãdiễnracuộcnóichuyệnđầutiênbằngđiệnthoạiquaĐạiTâyDươngđầutiêntronglịchsử.Khôngcònphảinghingờgìnữa,vàngcòngópphầntolớnvàoviệcchinhphụckhônggianvũtrụ.Đặcbiệt,cácvệtinhnhântạo“Prospero”và“Ariel”dùngđểnghiêncứutầngionđềukhôngphảilànhữngvệtinhbìnhthườngmàlànhữngvệtinh“bằngvàng”;chúngđượcmạmộtlớpvàngrấtmỏng.Sởdĩnhưvậylàvì“vuacủacáckimloại”bảođảmsựđiềuchỉnhnhiệtđộrấttốtcholớpbọcbênngoàicácvệtinh,vìnókhôngbịoxihoá,chophépcácionvàcáchạttíchđiệnkhácđiquadễdàng,nhờvậymàngănchặnđượcsựtíchtụcủachúng–mộtđiềucóthểdẫnđếnnhữngsự“trụctrặcquáđáng”ngoàidựtính.Gần41kilôgamvàngđãđượcdùngvàoviệcchếtạocácchitiếttrêncontàuvũtrụ“Columbia”củaMỹ.Nhucầuvềvàngđốivớicôngnghiệpmỗinămmộttăng.Cólẽ,sớmhaymuộnthìkimloạiquýbáunhấtnàysẽtừgiãcáctủsắtđểđivàocácnhàmáyvàcácphòngthínghiệm,nhữngnơimàlúcnàonócũngcóthểtìmđượcnhữngcôngviệcthíchthúhơn.
“Nướcbạc”
HgHơnhaitrămnămtrướcđây,M.V.Lơmanôxopđãnêumộtđịnhnghĩarõràngvàđơngiảnvềkháiniệm“kimloại”,Ôngđãviết:“Kimloạilànhữngvậtthểrắn,dễrènvàsángngời”.Thậtvậy,sắt,nhôm,đồng,vàng,bạc,chì,thiếcvàcáckimloạikhácmàtađãcódịptiếpxúcđềuhoàntoànphùhợpvớicáchdiễnđạtnhưvậy.Nhưngkhôngphảivôcớmàngườitanóirằng,chẳngcóquytắcnàomàkhôngcóngoạilệ.Trongthiênnhiêncógầntámmươikimloại,nhưngtrongsốđóchỉcómộtthứởthểlỏngtrongnhữngđiềukiệnbìnhthường.Cólẽcácbạnđãđoánra,đâymuốnnóiđếnthủyngân.Quathídụvềthủyngânvàđốithểcủanólàvonfram,chúngtacóthểthấyrõrằng,tínhchấtcủacáckimloạithayđổitrongmộtkhoảngrấtrộng.Nếuvonframnóngchảyở3410độC(đểdễhìnhdung,cácbạnhaysosánhnhiệtđộcủangọnlửatrongkhoanglàmviệccủalòMactanhngaycảởtiêuđiểmcháycũngkhôngquá2000độC),thìthủyngânngaycảkhigiárétkinhkhủngcứvẫnởthểlỏngvàchỉđôngđặcở-38,9độC.Nhưcácbạnthấyđấy,tuythủyngânvàvonframđềuthuộcđạigiađìnhcáckimloại,nhưngchúnglànhữngkẻ“họhàngxa”vớinhau.Lầnđầutiên,thủyngânđãđượclàmđôngđặcvàonăm1759.Ởtrạngtháirắn,nólàmộtkimloạihơixanh,cóánhnhưbạc,nhìnbềngoàithìhơigiốngchì.Nếurótthủyngânvàocáikhuôncóhìnhdạngnhưcáibúa,sauđólàmnguộithậtnhanh,bằngkhôngkhílỏngchẳnghạn,chođếnkhiđôngđặc,thìcóthểdùngcáibúathủyngânđểđóngđinhvàován,nhưngphảiđóngthậtnhanh,vìdụngcụnàychẳnglâubềngìđâu,nócóthểtanngaytrướcmắtbạn.Thủyngânlàchấtlỏngnặngnhấttrongtấtcảmọichấtlỏngmàngườitađãbiết:mậtđộcủanóbằng13,6gamtrênmộtxentimetkhối.Điềuđócónghĩalàmộtlítthủyngânnặnghơnmộtxônước.Nếumộtlựcsĩcửtạnàođókhôngđặtquảtạtrênsànmàthảvàomộtbểthủyngânthìquảtạrấtnặngấysẽkhôngchìmmàcứnổibồngbềnhtrênbềmặtkimloạinày,giốngnhưcáinútbấctrongnướcvậy,bởivìsắtnhẹhơnthủyngânrấtnhiều.
Conngườiđãquenbiếtthủyngântừthờitiềnsử.NóđãđượcnóiđếntrongtácphẩmcủaArixtoten,Theophrat,PliniBố,Vitruviutvàcủanhiềunhàbáchọckhácthờicổ.TênLatinhcủakimloạinàylà“hydrargyrum”,nghĩalà“nướcbạc”,doĐioxcorit-mộtthầythuốcHyLạptừngsốnghồithếkỷItrướccôngnguyênđặtra.Từthờibấygiờ,vịthầythuốcnàyđãđềcậpđếnthủyngân-điềuđóchẳngcógìđángngạcnhiên,vìtừthờicổsơ,conngườiđãbiếtkhárõnhữngtínhchấtchữabệnhcủanó.Thựcra,đôikhiviệcsửdụngthủyngânvàomụcđíchchữabệnhchỉlàtheocảmtính.Chẳnghạn,trongsáchvởcũcómôtảnhữngtrườnghợpkhibịxoắnruột,ngườitarótmộtlượngthủyngânnàođó(chừng200-250gam)vàodạdàyngườibệnh.Theoýkiếncủacácvịthầythuốcthờixưatừngsửdụngphươngphápđiềutrịnàythìnhờcótỉtrọnglớnvàtínhcơđộngcao,thủyngâncóthểluồnláchvàonhữngđoạnruộtquanhcođểsửanắnlạicácđoạnruộtbịxoắn.Tacóthểhìnhdungđược,nhữngcuộcthựcnghiệmnhưvậyhẳnphảidẫnđếnnhữnghậuquảrasao.Ởthờiđạichúngta,chứngxoắnruộtđượcchữabằngnhữngphươngphápkhácbảođảmhơn,nhưnghiệnnay,cáchợpchấtcủathủyngânvẫnđượcsửdụngrộngrãitrongyhọc,chẳnghạn,thủyngân(II)clorua(HgCl2)cócáctínhchấtsáttrùng;calomen(Hg2Cl2)đượcdùnglàmthuốcxổ;mercuzanđượcdùnglàmthuốcthôngtiểutiện;mộtsốthuốcmỡchứathủyngânđượcdùnglàmthuốcchữabệnhngoàidavàmộtsốbệnhkhác.Tuynhiên,thủyngânkhôngphảichỉcótácdụngchữabệnhmàcóthểgâytaibiếnđốivớicơthểnữa:nhiềuhợpchấtcủathủyngânvàngaycảhơithủyngânnhiềukhigâyngộđộccấptínhhoặchủyhoạidầnsứckhỏevàtinhthầncủaconngười.Cácnhàyhọcđãxácđịnhđượcrằng,ngộđộcthủyngânthườngdẫnđếnnhữngcơnnổikhùngvôcớ.Điềuđólàcơsởkhiếncácnhàsửhọcnêuragiảthuyếtsauđây.SaHoàngIvanHungbạo(TứclàIvanIVVaxilievich(1530-1564),ôngvuađầutiêncủa“toàncõiNga”từnăm1547(N.D.).)vốnbịhànhhạbởinhữngcơnđauxươngnhứcnhốinênđãsửdụngcácthứthuốcmỡchứathủyngântrongmộtthờigiandài;chínhcácthuốcấyđãkhiếnchoôngtamắcchứngnổikhùngkhôngthểkiềmchếđược,vàtrongmộtcơncuồngnộnhưvậy,ôngtađãgiếtcontraicủamình.Cáctriệuchứngnhiễmđộcthủyngâncònbiểuhiệnởnhữngđặcđiểmkháccủaôngvuahungbạonày:ôngtathườngxuyênbịámảnhbởinhữngảogiácvớvẩn,nhữngcơnngờvực,luônluôncócảmgiácvềnhữngtaihọasắpxảyra.Việckhảocứugiảiphẫubệnhlýtrênhàicốtcủaôngvuanàyđãxácnhậntínhđúngđắncủagiảthuyếtđó:hàmlượngthủyngântrongxươngcủanhàvua
quảlàkhácao.ThủyngânđãđóngvaitròđịnhmệnhtrongsốphậncủacácvuachúakhácởchâuÂu.HồithếkỷXVI,vuaErichXIVđãtrịvìởnướcThụyĐiển.Năm1568,ôngtabịemmìnhlàJohanIIItruấtkhỏingaivàngvìngườiemmuốngiànhgiậtquyềnlựcbằngbấtcứgiánào.Mộtsốtưliệulịchsửcòngiữđượcđếnngàynayđãámchỉrằng,ErichXIVđãbịđầuđộc.CácnhàbáchọcThụyĐiểnđãquyếtđịnhkiểmtralạixemcóđúngnhưvậyhaykhông.Nhưnglàmthếnàođểtáihiệnbứctranhcủacácsựkiệntừngxảyrahơnbốntrămnămtrướcđây?Nhờcácphươngphápphântíchhiệnđạidựatrênnhữngthànhtựucủavậtlýhạtnhân,điềumàtrướcđâykhôngthểlàmđượcthìnayđãcóthểthựchiệnđược.Bởivìhàicốtcủanhàvuađếnnayvẫncònnênrâutóccủaôngtađãđượcnghiêncứurấtkỹ.Vàđãkhámphárađiềugì?Hàmlượngthủyngântrongtóccủanhàvuacaohơnhẳnmứcbìnhthườngnhưvậy,ứcthuyếtvềviệcđầuđộcvuaErichXIVđãđượckhoahọcxácnhậnmộtcáchchắnchắc.NhưcácnhàsửhọctừngnghiêncứucáckholưutrữcủathếkỷXVIIđãkhẳngđịnh,sựnhiễmđộcthủyngâncũnglànguyênnhângâynêncáichếtcủavuaCarl(Charles)IIthuộctriềuđạiStuartởnướcAnh.Thựcrathìtrongtrườnghợpnày,chínhnạnnhânlạilàthủphạm.Vìsaymênhữngýtưởnggiảkimthuật,nhàvuađãtrangbịmộtphòngthínghiệmtrongcungđình;tạiđó,ôngtađãsửdụngtấtcảmọithờigiờrảnhrỗingoàicôngviệcquốcgiavàsănbắnđểnungthủyngân-mộtchấtrấtquenthuộcvớicácnhàgiảkimthuật.Cácnhàbáchọcđãtìmđượcnhữngtàiliệu,trongđómôtảcáctriệuchứngbệnhtậtcủaCarlIInhưtínhcáugắt,chứngcogiật,bệnhniệuđộc(uremua-bệnhđáiracácchấtđộc)kinhniên.Cácbệnhnàydotácđộnglâudàicủahơithủyngângâyra.Khôngthểcứuđượcnhàvua,mặcdầucácvịngựyđãthửdùngđủmọiphươngthuốchiệunghiệmnhấtcủayhọcthờibấygiờ:hútmáu,uốngkýninh,vàcảchườmnóngởđầu.Ngườitacònbiếtmộtsựviệcnữa:năm1810,trênchiếctàu“Khảihoàn”củanướcAnh,hơnhaitrămngườiđãbịngộđộcdothủyngântrongthùngtràora.KhôngcógìđángngạcnhiênkhiởLiênXôvànhiềunướckhác,phápluậttuyệtđốinghiêmcấmmộtsốngànhsảnxuấtcácchấtmàuchứathủyngân.Trongtrườnghợpbắtbuộcphảidùngđếnthủyngân.Thìphảiápdụngnhữngbiệnphápphòngngừađểbảovệsứckhỏechocôngnhânkhỏiảnh
hưởngtaihạicủanó.Trongthiênnhiênkhôngcónhiềuthủyngân.Đôikhibắtgặpnóởdạngtựsinh-dướidạngnhữnggiọtnhỏliti.Khoángvậtchủyếucủathủyngânlàthầnsa(HgS).Đólàmộtthứđáđẹp,tựanhưđượcbaophủbởinhữngvếtmáuđỏtươi.Cómộttìnhtiếtlýthúliênquantớithầnsa.Chúngtađềubiếtrằng,trongthờigiangầnđây,cácnhàđịachấtvẫntiếnhànhnhữngcuộcthựcnghiệmvềviệcsửdụngchóđểtìmkiếmcáckhoángsản.Khimộtnhómchóbecgiêđãquamộtthờikỳhuấnluyện,ngườitatổchứcchochúngmộtcuộc“sáthạch”:trongsốnhiềumẫukhoángvật,chúngphảitìmrathầnsa.Cácconchóđãnhanhchóngpháthiệnđượckhoángvậtnày,nhưngchúngvẫnchưayêntâmvớiđiềuđãlàmđược:dườngnhưđãướchẹnvớinhau,tấtcảbọnchúngđềunhậnthêmcanximàuhồngvàcoiđócũnglàthầnsa.Lúcđầu,cácnhàđịachấtđềucườimộtcáchrộnglượng,nhưngsauđóhọđãquyếtđịnhlàmsángtỏnguyênnhânsựnhầmlẫnchungnàycủacácconvậtdựthi.Hóaralàbêntrongnhữngmẫucanximàuhồngcónhữngvếtđốmthầnsa.Thếlà“thanhdanh”củacác“nhàđịachấtbốnchân”đãđượckhôiphục.MỏthủyngânlớnnhấtthếgiớilàởAnmađen(thuộcTâyBanNha).Chođếngầnđây,mỏnàyđãcungcấpgần80%lượngthủyngânkhaithácđượctrêntoànthếgiới.Trongcáctácphẩmcủamình,PliniBốcókểrằng,mỗinăm,LaMãmuacủaTâyBanNhavàitấnthủyngân.MỏNikitop(ởĐônbat)làmộttrongnhữngmỏthủyngâncổxưanhấtởLiênXô.Ởđây,dướinhữngđộsâukhácnhau(đến20mét)đãpháthiệnđượcnhữnghầmlòcổ,trongđócóthểtìmthấynhữngcôngcụlaođộngnhưnhữngchiếcbúabằngđá.Cònmộtmỏthủyngâncổhơnnữa-đólàmỏKhaiđarcan(“Mỏvĩđại”)nằmtrongthunglũngFerganathuộcnướccộnghòaKirghizia.Ởđâyvẫncònlạirấtnhiềuvếttíchcủanhữngcôngtrìnhkhaitháccổxưa:nhữnghầmlòlớn,nhữngcáinêmbằngkimloại,chânnến,bìnhbằngđấtsétđểnungthầnsa,hàngđốngmẩunếnđãcháygầnhết.Cáccuộckhaiquậtkhảocổhọcđãchobiếtrằng,tạithunglũngFergana,thủyngânđãđượckhaithácsuốtnhiềuthếkỷ;mãichođếnthếkỷXIII-XVI,saukhiGingisKhan(Thànhcáttưhãn)vànhữngkẻkếvịcủayhủydiệtcáctrungtâmthủcôngnghiệpvàbuônbánởđây,dânchúngmớichuyểnsanglốisốngdumục,vàviệckhaithácthủyngânmớidừnglại.
ỞtrungÁ,xưakiacũngđãkhaitháccácmỏthủyngânkhácnữa.Chẳnghạn,nhữngdòngchữkhắcchạmtrongcungđiệncủacáctriềuvuaAkhemenit(thếkỷVI-IVtrướccôngnguyên)củanướcBaTưcổđạiởSusanóilênrằng,thầnsa(màthờibấygiờđãđượcdùnglàmthuốcnhuộm)đãđượcđưalêntừdãynúiZerapsannằmtrênđịaphậncácnướccộnghoàTajikixtanvàUzbekixtanngàynay.Cólẽởđâythuỷngânđãđượckhaitháctừgiữathếkỷthứnhấttrướccôngnguyên.Laođộngcủaphumỏtrướcđâyrấtnặngnhọcvàđộchại.NhàvănR.Kiplingđãviếtnhữngdòngnhưsau:“Tôithàchọncáichếttồitệnhấtcònhơnlàphảilàmviệctrongcácmỏthủyngân,nơimàrăngbịmụcdầntrongmiệng…”.Chođếnnay,trongcáchầmlòquanhcongoắtngoéo,nơimàxưakiađãkhaithácthủyngân,cóthểtìmthấyvôsốxươngngười.Phảitrảmộtgiárấtđắt-hàngngànsinhmạng-đểđổilấythứđáđỏmàdườngnhưđãnhuốmmáutấtcảnhữngaitừngxâmnhậpvàocáckhotàngthủyngân.Thờitrungcổ,việckhaithácthủyngânđãđạtđếnmứcđángkể,vìnólàthờikỳmànghềgiảkimthuậtthuhútnhiềungườiởkhắpmọinơi.Sởdĩcácnhàgiảkimthuậtrấtchúýđếnthủyngânlàvìtheolýluậncủahọ,thìthủyngân,lưuhuỳnhvàmuốiđượcxếpvàohàng“cácnguyêntốkhởithủy”.Thủyngânđượchọcoilà“bảnnguyêncủamuônvật”:“…nhờcónhiệtnênbăngtanrathànhnước,nghĩalàbăngtừnướcmàra;cáckimloạitantrongthủyngân,thếnghĩalà,thủyngânlàchấtnguyênsơcủacáckimloạinày”.Nhưvậy,cácnhàgiảkimthuậtđãđượctrangbịmộtthứlýluậnkhoahọcvữngchắc,chỉcònphảitìmra“hònđámầunhiệm”(nhờnómàcóthểbiếnthủyngânthànhvàng)rồichỉcầnviệcxắntayáolênvàbắttayvàoviệc.Nhưngkhốnnỗi,việctìmkiếm“hònđámầunhiệm”vẫnkéodài,mặcdầucácnhânvậtcóquyềnthếnhưvuaHenriVIcủanướcAnh,hoàngđếRuđonIIcủađếchếLaMãthầnthánhvàcácvuachúakhácởchâuÂurấtquantâmđếnkếtquảmaymắncủaviệctìmkiếmnày:họđãxâydựngcácphòngthínghiệmgiảkimthuậtlớnbêncạnhcungđiệncủamình.Thựcra,cáccuộcnghiêncứunàycũngmanglạimộtsốkếtquảnàođó.MộtnhàgiảkimthuậttrongcungđìnhcủavuaHenriVIđãpháthiệnrarằng,khiđượcxoamộtlớpthủyngân,đồngsẽcóánhbạc,vànhàvuađãvậndụngthiếtthựcphátminhnàyvàođờisống:ôngtachopháthànhmộtloạtlớntiềnđồng,làmravẻnhưtiềnbằngbạc,nhờthếmà“bỏtúi”đượcmộtmóntiền
lớn.Dầndầnởnhiềunướckhácnhauxuấthiệnnhữngngườitưởngnhưđãnắmđượcbímậtcủa“hònđámầunhiệm”.Đôikhi,đólànhữngnhàbáchọcbịnhầmlẫn,nhưngthườngthìđólànhữngtaybịpbợmbiếtkhánhiềucách“thuđược”vàngnhântạo.Mộttrongnhữngtròbịpbợmnhưsau.Trướcmắtcôngchúng,nhàgiảkimthuậtdùngchiếcđũagỗkhuấychìnóngchảyhoặcthủyngântrongnồinung;trongnồiđóđãcósẵnvàihạtvàng.Mộtphầnvàngnàysẽhòatantrongkimloạinóngchảy.Tấtnhiên,sau“thínghiệm”,trongnồinungthếnàocũngcóthểtìmthấydấuvếtcủavàng“chứngtỏ”cósựbiếnhóathầndiệu.Songnhữngtinđồnvềnhữngnhàảothuậtnàysớmhaymuộngìthìcũngđếntaivịvuachúatrịvìtrongnước,lúcbấygiờthìhoặclàhọđànhphảithúnhậntộilừabịp,hoặclàphảitổchứcsảnxuấtvànghàngloạttrongcungđình;nhưngởđó,chiếcđũagỗchẳnglàmnêntròtrốnggì.Thôngthường,kẻgiảkimthuậtbịvạchmặtgiảdốicũnggiốngnhưnhữngtênlàmtiềngiả-chúngđềubịxửgiảotrênchiếcgiátreocổmạvàng,trongbộquầnáorắckimnhũ.Tuyvậy,cũngcónhữngkiểuhànhhìnhkhác.Chẳnghạn,năm1575,QuậncôngxứLucxembuađãthiêusốngmộtngườiđànbàgiảkimthuậttênlàMariaZiglerintrongcũisắtvìbànàykhôngchoôngtabiếtthànhphầncủa“hònđámầunhiệm”màchínhbàtacũngkhônghềbiết,mặcdầukhiđứngtrướctaihọa,bànàyđãkhẳngđịnhrằngmìnhkhônghềbiếttígì.Sauđómộtthờigian,nghềgiảkimthuậtđãbịnhàthờcônggiáolênánkịchliệtvàchínhthứcbịnghiêmcấmởAnh,Phápvàcácnướckhác.Nhưngnhữngcuộcthínghiệmlénlútcủacácnhàgiảkimthuậtvẫnkhôngchấmdứt,vàcácvụántửhìnhvẫntiếpdiễn.NhàhóahọcPhápJanBarilo(JeanBarillot)đãrơivàobàntayđộcácvàbịtửhìnhchỉvìôngđãnghiêncứutínhchấtchấthóahọccủacácnguyêntốtrongphòngthínghiệmcủamình.Nhữngthínghiệmcủaôngbịcoilàđángngờvàsốphậncủanhàbáchọcđãđượcquyếtđịnhngaylậptức.Trongcác“đơnthuốc”giảkimthuậtcònlưulạiđếnngàynay,thủyngânthườngđượcgọilàmercury.TừthờicổLaMã,kimloạinàyđãmangtêngọiđó,vìcáchạtthủyngâncókhảnăngchạynhanhtrêncácbềmặtnhẵn,màtheoýcủangườiLaMãthìđiềuđógợinhớđếnthầnMercurytinhranhkhônkhéovàtháovát,làvịthầnphùhộnghềbuônbán.Nhânđâycũngnóithêm
rằng,trongsáchvởvềnghềgiảkimthuật,cácnguyêntốkháccũngđược“mãhóa”:vàngđượckýhiệubằngbiểutượngmặttrời,sắt-saoHỏa,đồng-saoKimv.v…Bằngcáchđó,cácnhàgiảkimthuậtgiấukínnhữnghiểubiếtcủamìnhđốivớinhữngngườingoàicuộckhôngquenthuộcnhữngkýhiệucủahọ.Thủyngâncókhảnănghòatannhiềukimloại,tạothànhcác“hỗnhống”(amalgam).Từtrướccôngnguyên,ngườitađãnhậnthấyđiềuđó.CáchỗnhốngđãgiúpnhàbáchọcAnhHămfriĐêvitáchđượcbari,stronti,magieởtrạngtháitựdolầnđầutiêntronglịchsử:trướctiên,ôngđiềuchếhỗnhốngcủacáckimloạinày,sauđómớitáchchúngrakhỏithủyngân.Hỗnhốngđãđượcdùngđểmạmộtlớpvàngrấtmỏngtrêncácvòmnhàthờbằngđồng.Chẳnghạn,vòmnhàthờIsaacđượcxâydựngởPetecbuatrongnhữngnăm1818-1858theothiếtkếcủaMonferrancũngđượcmạvàngtheophươngphápnày.Hơn100kilôgamvàngnguyênchấtđãđượcbiếnthànhhỗnhốngrồiđemtránglênnhữngtấmđồngđườngkínhgần26métđểốpmáivòmkhổnglồcủanhàthờnày.Bềmặtcáctấmđồngđượccọrửacẩnthậnchosạchhếtdầumỡ,rồiđượcmàinhẵnvàđánhbóng,sauđó,chúngđượcphủmộtlớphỗnhống-dungdịchvàngtrongthủyngân.Tiếpđó,cáctấmđồngnàyđượcnungnóngtrênnhữngcáilòđặcbiệtchođếnkhithủyngânbốchơihếtvàđểlạimộtlớpvàngrấtmỏng(vàimicron)trêntấmđồng.Nhưngđámhơithủyngânmàuxanhnhạttưởngnhưtanbiếnmấtkhôngcòndấuvếtgìđãkịpđầuđộcnhữngngườithợmạvàng.Mặcdù,theoquytắcantoànthờibấygiờ,nhữngngườithợmạvàngđãsửdụngnhữngcáichụpbằngthủytinhđểngănhơithủyngân,nhưngnhững“bộquầnáobảohộlaođộng”nàyđãkhôngthểcứuhọkhỏibịngộđộc.Nhiềungườiđãchếttrongnhữngcơnđauđớnthảmthương.Theochứngcớcủanhữngngườiđươngthời,việcmàmáivòmnàyđãngốnmấthàngchụcsinhmạngngườithợ.Khôngphảichỉcónhữngsựviệcthươngtâmmàcòncónhữngcâuchuyệnbuồncườiliênquanđếncáchỗnhống.Ngườitakểrằng,hồiđầuthếkỷcủachúngta,mộtnhànghiêncứuđãthửđiềuchếvàngtừthủyngânbằngcáchchophóngđiệnmạnhvàohơithủyngân.Ôngđãtốnnhiềuthờigianvàcôngsức,songcuốicùngđãđạtđượckếtquả:nhữngdấuvếtđầutiêncủavàngđãxuấthiệntrongthủyngân.Nhàthựcnghiệmvuimừngkhônxiết.Nhưngôngphảithấtvọngbiếtbaokhivỡlẽrarằng,đóchỉlàdấuvếtcủavàngtừcái
gọngkínhcủaôngtarơivàothủyngânmàthôi.Vìthỉnhthoảngphảidùngtayđểchỉnhlạikínhtrênmắt,màtrêntaylạicónhữnggiọtthủyngânnhỏlitim,nênnhàbáchọcđãđưavàngởdạnghỗnhốngvàochénthủyngânmàôngtađangnghiêncứu.Hiệnnay,nhiềukhihỗnhốngcũngđượcsửdụngđểmạvàngchocácsảnphẩmbằngkimloại(tấtnhiên,côngviệcởđâysẽtrôichảyvảkhôngcònnguyhiểmnữa),sửdụngtrongviệcsảnxuấtgương,trongnghềchữarăng,trongcáccôngviệcởphòngthínghiệm.Muốithủngâncủaaxitfuminic,tứclàthủyngânfuminat(Hg(ONC)2),đượcdùnglàmthuốcnổ.Trongkỹthuật,thủyngânởdạngtinhkhiếtcũngđượcsửdụngrộngrãi.Chẳnghạn,trongcôngnghiệphóahọc,nóthamgiaquátrìnhsảnxuấtkhíclo,xútănda,axitaxetictổnghợp.Vanthủyngândùngđểchỉnhlưudòngđiệnxoaychiều,vừabềnvừarấtbảođảm.Cáckhícụđolườngvàtựđộngđiềukhiểnđượclắpcôngtắcthủyngân:chúngbảođảmviệcđóngvàngắtmạchđiệnmộtcáchtứcthời.Đènthủyngân-thạchanhtạorabứcxạtửngoàirấtmạnh:trongyhọc,loạiđènnàyđượcsửdụngđểkhửtrùngkhôngkhítrongphòngmổ,đểchiếurọicơthểngườivớimụcđíchchữabệnh.Hơithủyngânloãngtrộnthêmkhíagonđượcdùngđểnạpvàocácốngthủytinhcủađènhuỳnhquang.Ngaytừtrướcchiếntranhthếgiớithứhai,đènhơithủyngânđãđượcdùngthửđểchiếusángđườngphốGoockiởMaxcơva.Nhưngđượcítlâuthìphảibỏloạiđènnàyvìánhsángnhợtnhạtnhưthâymadochúngphátralàmchosắcmặtmọingườigiốngnhưmàuđấtthó,trôngthậtkhóchịu,cònsápmôimàuđỏtươithìbiếnthànhmàuxanh.Vềsau,ngườitađãnghiêncứucácchấthuỳnhquangđặcbiệt,nếuđượcdùngđểphủlênbềmặttrongcủaốngđènthìsẽđượcánhsángcómàukhácnhau,nhấtlàloạiánhsángrấtgiốngánhsángbanngày.Thủyngâncó“duyênnợ”vớimộttrongnhữngphátminhkhoahọcquantrọngnhấtcủathếkỷchúngta-đólàphátminhvềhiệntượngsiêudẫn.Năm1911,khinghiêncứutínhchấtcủacácchấtởnhiệtđộthấp,nhàvậtlýhọckiêmhóahọcngườiHaLanHeikeKemerling-Onet(HeikeKamerlingh-Onnes)đãkhámphárarằng,gầnđộkhôngtuyệtđối,nóichínhxáchơnở4,1K,thủyngânhoàntoànkhôngcóđiệntrởnữa.Hainămsauđó,nhàbáchọcnàyđãđượctặnggiảithưởngNoben.Năm1922,nhữngcốnghiếnkhoahọccủanhàhóahọcTiệpKhắcIaroxlap
Geiropxki(JaroslavHeyrosky)cũngđượcđánhgiácaonhưvậy.Ôngđãphátminhraphươngphápcựcphổđểphântíchhóahọc,trongđó,thủyngânđóngvaitròkháquantrọng.Thủyngânlàtácnhânchủyếutrongnhiềukhícụvậtlý:ápkếkỹthuật,khíápkế,bơmchânkhông.Nhưngcólẽnhiệtkếlàkhícụthuỷngânphổbiếnnhất.ỞthếkỷXVII,khinhữngkhícụđonhiệtđộđầutiênmớiđượcsángchế,nướcđãđượcdùnglàmchấtlỏngđểchỉthịnhiệtđộ.Nhưngkhigặplạnh,nướcđóngbănglàmchothuỷtinhbịvỡvànhiệtkếbịhỏng.QuậncôngFerđinanIIcủaxứToxcancólẽlàngườisànhrượuvang,ôngtađềnghịdùngrượuvangthaychonước;nhờvậy,nhiệtkếbềnchắchơn,nhưngbởivìchấtlượngcủarượukhôngphảilúcnàocũnggiốngnhaunênngườitanhậnthấynhữngsailệchrõrệtởđộchỉcủacácnhiệtkếkhácnhau.NhàvậtlýhọcPhápAmontonlàngườiđầutiênđãdùngthuỷngânđểđonhiệtđộ.Sauđóítlâu,vàonăm1724,nhàvậtlýhọcĐứcFarengei(Fahrenheit)đãchếtạokiểunhiệtkếthuỷngâncủamìnhvớithangchiađộmàhiệnnayvẫnđượcdùngởAnhvàMỹ.Hiệnnay,cácnhiệtkếthuỷngâncónhiềucôngdụngrấtkhácnhau.Cấutạocủanhiệtkế,nhấtlàcỡốngmaodẫnmàthuỷngândịchchuyểntrongđó,phụthuộcvàotừngcôngdụng.Ốngmaodẫncủacácnhiệtkếyhọccóđườngkínhnhỏnhất-chỉbằng0,04milimet.Đểcóthểnhìnthấycộtthủyngânhếtsức“mảnhdẻ”ấybằngmắtthường,ốngmaodẫnđượclàmtheohìnhlăngkínhphóngđạibamặt,ởmặtsauđượctrángmộtlớpmentrắnglàn“nền”.Đểchothủyngânkhôngtụtxuốngkhingườitachưavẩynólên,cầnphảithuhẹpốngdẫnởmộtchỗnàođó,nhưngkhôngthểthuhẹpởphầnốnglăngtrụbamặt.Vìvậy,ởdướiphầnlăngtrụấy,ngườitagắnthêmmộtđoạnốngtrụtrònnhỏvàlàmchỗthắtởđó.Thủyngânđượcdùngtrongnhiệtkếphảihếtsứctinhkhiết,vìnhữngtạpchấtdùrấtítcũngcóthểlàmchođộchỉbịsailệchđángkể.Chínhvìvậynênthủyngânphảiđượclọcrửa,chưngcất,sauđómớiđượcnạpvàoốngmaodẫnbằngthủytinh.Nhânđâyxinnóithêm,thủytinhtuygiònnhưngchođếnnaynóvẫnlàvật
liệumàkhôngthứgìthaythếđượctrongtrườnghợpnày.Giảsửtadùngchấtdẻotrongsuốtlàmvậtliệuchứathủyngâncũngkhôngđược,vìchấtdẻogiốngnhưmặtsàng,oxisẽlọtvàovàlàmhỏngthủyngân.Nạpthủyngânvàoốngmaodẫnlàmộtthaotácrấtquantrọng,vìkhôngthểđểchokhôngkhílọtvàotrongống.Trướcđây,khiquátrìnhnàycònđượcthựchiệnbằngtay,ngườithợphảinungcácốngđãnạpđầythủyngân,lầnlượtđầunọđếnđầukiatrongvàituầnlễđểxuađuổihếtbọtkhírangoài.Hiệnnay,côngviệcđóđượclàmbằngmáyvừanhanhlạivừahiệuquảhơn.Trướckhiđưavàosửdụng,cácnhiệtkếcònphảitrảiquanhiềucuộcthửnghiệmvàkiểmtra.Thanôi,lờibuộctội“phếphẩm”vẫnchờđợimộtvàicáitrongsốđó.Đườngđờicủanhữngcáinhiệtkếbấthạnhnàyđànhphảikếtthúcởđây-trongsọtđựngphếphẩm.Nhưngthếlàkhôngcònphảinghingờgìtínhchínhxáccủacácnhiệtkếđãvượtquamọicuộc“sáthạch”,vàđượcnhậnmộtloạibằngtốtnghiệp-đólànhãnhiệuxuấtxưởng.Giọtthủyngânvôtưnằmtrongốngmaodẫnbằngthủytinhsẽphụcvụkhoahọc,côngnghiệp,nôngnghiệp,yhọc…mộtcáchtrungthành.Vớithiênlịchsửnhiềuthếkỷcủamình,việcsảnxuấtthủyngânđãvượtquamộtchặngđườngdài.Xưakia,ngườitanungquặngthủyngântrongchậuđất,cònhơithủyngânbốclênthìđượcngưngtụtrênnhữnglácâytươimớichặt,đặtcạnhchậu,trongbuồngxâybằnggạch.Ngàynay,tạicácnhàmáycácthiếtbịtựđộnglàmviệcliêntụcđểtinhluyệnthủyngân.Ngườithợchỉcầnấnnútđiềukhiểntừxa,thếlàhàngtấntinhquặngthủyngânchấtđầycácphễutiếpliệucủamộtlòđiệnlớn.Tronglò,vớinhiệtđộhàngtrămđộ,thủyngânbốchơikhỏitinhquặng.Sauđó,hơithủyngânđượcngưngtụ,tạothànhthủyngânlỏngrồichảyvàobểchứa.Tiếptheo,thủyngânđượclàmsạchhẳn,rồiđượcrótvàonhữngbìnhbằngthép,mỗibìnhđựngđược35kilôgam.Nếulàloạithủyngânđặcbiệttinhkhiết(đãquakhâutinhluyện)cóchấtlượngcaothìđượcrótvàocácbìnhđựngbằngsứ,mỗibìnhchứađược5kilôgam.Nóđượcđưavàokhothànhphẩmởdạngnhưvậy.Từđây“nướcbạc”nhậngiấythônghànhvàođời.
KẻdiệttrừđếchếLaMã
PbNgỗngđãcứuthànhLaMã-điềuđóthìmọingườiđãbiếtrồi.Nhữngconngỗngcảnhgiácđãkịpthờipháthiệnquânđịchđếngầnvàlậptứcbáotinnguycấpbằngnhữngtiếngkêukhảncổ.Lầnnày,ngườiLaMãcổxưađượcbìnhanvôsự.Tuynhiên,đếchếLaMãvềsauvẫnbịsụpđổ.Vậythìcáigìlànguyênnhânsụpđổđếchếtừnghùngmạnhmộtthờiấy?VìlýdogìmàđếchếLaMãbịdiệtvong?“ĐếchếLaMãcổxưađãbịđầuđộcbằngchì”-mộtsốnhàđộcchấthọcngườiMỹvàCanađađãđiđếnkếtluậnnhưvậy.Theoýkiếncủahọ,việcsửdụngđồđựng(bình,cốc,chén)bằngchìvàcácmỹphẩmchứacáchợpchấtcủachìđãdấnđếnsựngộđộckinhniênvàchếtyểucủagiớiquyềnquýLaMã.Ngườitabiếtrằng,nhiềuhoàngđếtừngcaitrịđếchếLaMãtrongvàithếkỷđầucôngnguyên,tứclàởthờikỳtồntạicuốicùngcủađếchếnày,đãmắcchứngbệnhtâmthầnnàođó.TuổithọtrungbìnhcủacácôngtrưởngthịtộcởLaMãthờiấythườngkhôngquá25.Nhữngngườithuộccácđẳngcấpthấpnhấtthìbịnhiễmđộcchìởmứcđộíthơnvìhọkhôngcócốcchénbằngchìđắttiềnvàhọkhôngdùngmỹphẩm.NhưnghọcũngsửdụngốngdẫnnướcdonhữngngườinôlệLaMãlàmra,màchúngtađãbiết,cácốngđóđềuđượclàmbằngchì.Conngườithìchếtdầnchếtmòn,đếchếthìquặtquẹo.Lẽtấtnhiên,cólỗitrongđókhôngphảichỉriêngchì.Còncónhữngnguyênnhânsâuxahơn-vềmặtchínhtrị,xãhội,kinhtế.SongdùsaovẫncómộtphầnsựthậttronglậpluậncủacácnhàbáchọcMỹ:khitiếnhànhkhaiquậtđãpháthiệnthấylàhàicốtcủangườiLaMãcổđạichứamộtlượngchìlớn.Tấtcảcáchợpchấtdễhòatancủachìđềuđộc.Ngườitađãxácđịnhđượcrằng,nướcmàngườiLaMãxưakiađãdùngđểănuốngcóchứanhiềukhícacbonic.Khiphảnứngvớichì,nótaothànhchìcacbonatdễhòatantrongnước.Chìđivàocơthểngườidùvớinhữnglượngrấtnhỏ,đềubịgiữlạitrongcơthểvàthaythếdầndầnchấtcanxitrongxương.Điềuđódẫnđến
chứngbệnhkinhniên.NhưngkhôngphảichỉriêngviệclàmchođếchếLaMãbịdiệtvong,màcòncónhữngsựviệcđentốikhácđènặnglên“lươngtâm”củachì.Trongthờikỳmàtòaángiáohộiđanghoànghành,cácgiáosĩdòngtên(Jésuites)đãsửdụngchìnóngchảylàmdụngcụtratấnvàhànhhình.CònởẤnĐộ,ngaytừđầuthếkỷXIX,nếumộtngườithuộcđẳngcấpthấphènmàcốýhoặcvôtìnhnghelỏmkinhkệcủanhữngngườiBàlamônthìsẽbịrótchìnóngchảyvàotai(đểbảovệquyềnlựccủamìnhđốivớidânchúng,bọnđạosĩởBabilon,AiCập,ÂnĐộđãgiữtuyệtmậtnhữngkiếnthứccủamình).ỞVeneziacòngiữđượcmộtnhàtùtrungcổ,nơimàxưakiađãtừnggiamgiữnhữngkẻphạmtộiquốcsự.Nhàtùnàyđượcnốivớimộtditíchkiếntrúcnổitiếng-Cungđiệncủacácvịđạithốnglãnh-bằngchiếccầuThanthở.Trêntầngápmáinhàtùcónhữngbuồngđặcbiệtdướimáichìdànhchonhữngphạmnhântrọngphạm.Mùahè,cácphạmnhânbịngộtngạtvìnóngbức,mùađôngthìbịbuốtcóngvìgiálạnh.CòntrêncầuThanthởthìvẳngnghenhữngtiếngkêuthảmthiết…Từkhisángchếrasúngống,chìbắtđầuđượcđúcđạngiếtngườichosúnglục,súngtrường;chìđãtrởthành“lýlẽvữngchắc”nhấttrongcáccuộctranhgiànhgiữacácpheđốiđịch.Chìđãnhiềulầnquyếtđịnhcụcdiệncủanhữngtrậnđánhlớncũngnhưcủanhữngtrậnẩuđảcônđồlặtvặt.Ngườitacóthểmangmộtấntượnglàngoàitaihạirathìchẳngcònaimongđợiđượcgìởchìnữa;vìvậy,nhiệmvụtrướcmắtvàchủyếucủaloàingườilàhoàntoànloạitrừthứkimloạiđộcácđãtừngmanglạibiếtbaotaihọavàđaukhổnày.Nhưngvìlẽgìđómàngườitakhôngmuốnđiđếnsựgiảithoátnhưvậy,ngượclại,việcsảnxuấtchìvẫnđượcmởrộngkhôngngừng.Trongsốtấtcảcáckimloạimàu,chỉcónhôm,đồngvàkẽmlàđượcsảnxuấtnhiềuhơnchì.Thếkimloạinàycónhữngtácdụnghữuíchgìvậy?Lịchsửđãtừngbiếtđếnnhiềutrườnghợp,trongđó,cácdântộcđãphátđộngnhữngcuộcchiếntranhchínhnghĩađểgiànhlạiđộclậpvàtựdo-vàtrongcuộcđấutranhnày,chìđãgiúpđỡhọ.Đểbảovệvữngchắcbờcõinướcmình,khôngnhữngphảicóthuốcsúngtrongkhođạndượcmàcònphảicóchì.Bởivậy,ýnghĩaquânsựcủakimloạinàyrấttolớn.Khisựpháttriểncủakỹthuậtđãdẫnđếnviệcchếtạoôtô,tàungầm,máy
bay,dẫnđếnsựxuấthiệncủacôngnghiệphóahọcvàcôngnghiệpkỹthuậtđiện,thìđãxảyramộtsựnhảyvọthếtsứcđộtngộttrongviệcsảnxuấtchì.Ngaytừnăm1859,nhàvậtlýhọcGaxtonPlante(GastonPlante)ngườiPhápđãphátminhramộtnguồnđiệnhóahọc-đólàăcquychì.Hơnmộttrămnămqua,trênthếgiớiđãsảnxuấtmộtsốlượngrấtlớnnhữngkhícụđơngiảnnhưngbềnchắcđểtíchlũynănglượng:khoảngmộtphầnbatổngsảnlượngchìtrênthếgiớiđượcdùngvàoviệcsảnxuấtăcquy.Cáchđâykhônglâu,nhữngthợlặnngườiAnhđãvớtđượcmộtchiếctàungầmbịđắmtừđầuthếkỷnàyvàđãtìmthấytrongđómộtbộăcquychì.Họđãrấtngạcnhiênkhinhậnthấyrằng,tuyđãnằmdướinướcbiểntámchụcnămkhônghơnkhôngkém,thếmànóvẫncònphátrađiện.MộtdựánđộcđáođãđượcđềxuấtởMỹ:tạibangMichigan,ngườitađịnhdựngmộtbộăcquychìcókíchthướckhổnglồ;nóđượcgiaophómộtsứmệnhquantrọng:thỏamãnnhucầuvềđiệncủacảbangtrongnhữnggiờcaođiểm.Bộăcquynặnggầnbangàntấnnàysẽđượcnạpđiệntrongnhữnggiờmànhucầuvềđiệngiảmxuốngmứcthấp.Côngnghiệpnhiênliệulàmộtngànhtiêuthụrấtnhiềuchì.Trongcácđộngcơxăng,phảinénhỗnhợpnhiênliệutrướckhiđốtcháy,vànéncàngmạnhthìđộngcơlàmviệccàngkinhtế.Nhưngởmứcđộnénkhácao,hỗnhợpnhiênliệusẽnổchứkhôngchờđếnlúcđượcđốtcháy.Dĩnhiên,lối“hànhđộngtựphát”nhưvậykhôngthểchấpnhậnđược.Chìtetraetylđãgiúptrừkhửcănbệnhnày.Chỉcầnphathêmnóvàoxăngvớimộtlượngnhỏ(chưađến1gam1lít)làđủđểngănchặnhiệntượngnổ,buộcnhiênliệuphảicháyđều,màchủyếulàcháyđúngthờiđiểmcầnthiết.Bởivìchìtetraetylrấtđộcnênxăngđãđượcphachấtnàythườngđượcnhuộmmàuhồng,màulụchoặcmàudacamv.v…(tùytheonhãnhiệu)đểdễphânbiệtvớixăngthường.Đángtiếclàcácđộngcơôtôphunrarấtnhiềuchấtđộctheocácchấtkhíthải.CácnhàbáchọccủaviệncôngnghệhọcởCalifornia(nướcMỹ)đãướctínhrằng,nhữngđámmâychì(nhưcácbạnthấy,lốinóivănchương“cácđámmâychì”cócảnghĩađennữađấy)đượctunglêntrênbầutrờicácthànhphốlớn:trongmộtnăm,chỉtínhtrêncácbiểnvàđạidươngởbáncầubắcđãcókhoảng50ngàntấnchìrơixuống,màchủyếulàdolượngchìphavàoxănggâynên.Đấymớichỉlàphamộtgamchomộtlítthôiđấy!Ngaycảtrongtuyếtởbắccựccũngđãtìmthấychìdoôtôthảira.Lâunay,cácnhàchuyênmônđangtìmcáchthaythếchìtetraetylvàcũngđạtđượcnhữngkếtquảnàođótrongviệcnày.
NhữngsốliệuthuđượckhiphântíchtuyếttrênbănggiáởGrơnlancũngrấtđángchúý.Cácmẫu“tuyếtđặc”đượclấyởcáctầngkhácnhautươngứngvớimộtthờikỳlịchsửnhấtđịnh.TrongcácmẫuhìnhthànhởthếkỷVIIItrướccôngnguyên,cứmộtkilôgam“tuyếtđặc”cóchưađến0,0000004miligamchì(consốnàyđượccoilàmứcnhiễmchìtựnhiên,mànguồnchủyếulàtừnhữngtrậnphuntràocủanúilửa).NhữngmẫuthuộcgiữathếkỷXVIII(tứclàlúcbắtđầucuộccáchmạngcôngnghiệp)chứachìnhiềugấphaimươilămlần.Tiếptheođóbắtđầumộtcuộc“hànhquân”thậtsựcủanguyêntốnàytrênđảoGrơnlan:hàmlượngchìtrongcácmẫutuyếtđặclấyởtầngtrêncùng,tứclàtầngtươngứngvớithờiđạichúngta,vượtquámứctựnhiênđếnnămtrămlần.TrongtuyếtvĩnhcửuởcáckhốinúicaothuộcChâuÂu,hàmlượngchìcòncaohơnnữa.Chẳnghạn,trongvòngmộttrămnămgầnđây,hàmlượngchìtrongtuyếtđặccủasôngbăngởvùngnúiTatryThượngđãtănglênkhoảngmườilămlần.Cònnếulấymốctừmứchàmlượngtựnhiênthìthấyrằng,ởTatryThượng-nơigầncáckhucôngnghiệp-mứcnàyđãbịvượtquágầnhaitrămngànlần!Cáchđâychưalâulắm,nhữngcâysồihàngmấytrămtuổimọcởmộtcôngviêngầntrungtâmthuđôXtôckhômđãtrởthànhđốitượngnghiêncứucủacácnhàbáchọcThụyĐiển.Thìratrongthờigiangầnđây,hàmlượngchìtrongnhữngcâysồibốntrămtuổiđãtăngvọtlêncùngvớisựgiatăngcườngđộvânchuyểnbằngôtô.Chẳnghạn,nếuởcuốithếkỷtrước,tronggỗcủacáccâysồinàychỉcó0,000001%chì,thìđếngiữathếkỷXX,“trữlượng”chìđãtănggấpđôi,vàđếncuốinhữngnăm70còntănglêngấpmườilầnnữa.Ởphíacâyhướngvềđườngôtô,hàmlượngchìlạicàngcaohơnrấtnhiềubởivìphíaấychịutácđộngcủakhíthảinhiềuhơn.Tạitriểnlãmquốctế“Expo-75”đượctổchứctrênđảoOkinaoa(NhậtBản)cómộtvậttrưngbàykhácthườngđãthuhútsựchúýcủakháchthamquan.Đólàmộtcộtbăngcaobachụcmét,đượcxẻtừmộtnúibăngmàtuổicủanóngótbangànnăm.CáccuộckhảocứudocácnhàbáchọcNhậtBản,MỹvàLiênXôtiếnhànhđãchobiếtrằng,trongmấychụcnămgầnđây,núibăngnàyphải“chứachấp”mộtlượngchìkhôngnhỏ-kếtquảcủasựpháttriểnnhưvũbãocủangànhvậntạiôtô.Trongkỹthuậthiệnđại,chìcòncókhánhiềunghềkhác.Chẳnghạn,trong
côngnghiệpkỹthuậtđiện,kimloạinàyđượcdùnglàmvỏbọcdâycáprấtbềnchắcvàkhádẻodai.Mộtlượngchìkhálớnđượcdùngđểlàmquehàn.Đểbảovệthiếtbịkhỏisựănmòn,cácnhàmáyhóachấtvàcácxínghiệpluyệnkimmàu,ngườitamạchì(phủmộtlớpchìrấtmỏng)lênbềmặtbêntrongcácbuồngvàcácthápđểsảnxuấtaxitsunfuric,cácốngdẫn,cácbểtẩyrửavàcácbểđiệnphân.Trongnhiềumáymócvàcơcấu,cóthểgặpcáchợpkimđểlàmbigồmchìvàcácnguyêntốkhác.Cầnphảikểtỉmỉhơnvềmộttrongcáchợpkimcủachì.Cùngvớistibivàthiếc,chìđãcómặttronghợpkimchữinđểlàmranhữngconchữvànhữngyếutốkháccủabộchữinsáchbáo.NhàkhaisángngườiĐứcởthếkỷXVIIIGheorgCrixtopLictenbec(GeornChristophLichtenberg)đãđánhgiávaitrònàycủachìmộtcáchđầyhìnhảnh.Ôngđãviết:“Thếgiớiđãđượcbiếnđổibởichìnhiềuhơnlàbởivàng;ởđâykhôngphảilàchìtừhọngsúngmàlàchìtừbộchữin”.Nóichođúngthìchìđãcóquanhệkhátrựctiếpvớichữviếttừlâu,trướckhinhàsángchếvĩđạiIohanGutenbec(JohannGutenberg)ngườiĐứcsửdụngnóđểđúcchữin.Cáchđâychưalâulắm,cácnhàkhảocổhọcXô-viếtđãtìmthấytrênđảoBerezan(nằmtrongBiểnĐen,cạchlốivàovũngĐniep)mộtbứcthưthờicổHyLạptrênmộttấmchìmỏngđượccuộnlạithànhmộtcáiống.KhikhaiquậtcácphếtíchcủathànhphốcổOnviatrênbờsôngBugcũngđãpháthiệnđượcmộtbứcthưnặngtrịchnhưthế.PhươngpháptraođổithưtừnhưvậyđãtừnglantrànrộngrãiởHyLạpcổđại,nhưngchỉcónămbứcthưbằngchì“đếntay”cácnhàbáchọchiệnnay.Tạisaonhữngcuộnkimloạinàylạilàmộtthứcủahiếm?Đúnglàchẳngđểýđếnlợiíchchoconcháuhamhiểubiếtcủamình,chonênsaukhiđọcxong,ngườinhậnthưliềnsửdụngnólàmquảcânvàcácđồsửachữamáinhà,cũngnhưsửdụngvàocácmụcđíchthựcdụngkhác.BứcthưtìmđượcởBerezanđượcviếttừthếkỷVItrướccôngnguyên,trongđó,mộtngườitênlàAkhilođorđãkểvớiAnacxagorvềviệctranhchấpnôlệ.Trongmộtbứcthưkhác,mộtngườinàođótênlàBatikontâmsựvớibạnmìnhlàĐifinvềnhữngmốixúcđộngnhânmộtvụkiệntụngkhôngđạtkếtquả.Thếlà2500nămvềsau,chìđãchocácnhàsửhọcbiếtđôinétvềđờisốngvàcácmốiquanhệxãhộicủanhữngngườidâncổHyLạpdithựctừngkhaikhẩnvùngvenBiểnĐen.Trongthờiđạichúngta,cáchợpchấtcủachìcócôngdụngnhiềumặt.Từ
vàitrămnămnay,thếgiớiđãbiếtđếnphalê-mộtthứthủytinhtrongsuốtnhưxươngmaihớnhởtrướcsựnôgiỡncủaánhsángvàtrướcâmthanhdudươngtrongtrẻo.Thếmàsựxuấthiệncủaphalêlạiliênquanvới…chì.HồiđầuthếkỷXVII,nhữngngườinấuthủytinhởnướcAnhđãchuyểntừcáchnungbằngcủisangcáchnungbằngthan.Hẳnlàmọisựphảitốtđẹpnếunhưkhôngcómuộithan,màmuộithanthìlạiquánhiều.Khirơivào“cao”thủytinh,cáchạtmuộithanlàmchothủytinhtrởnêntốimàuvàmờđục.Đểtránhđiềuđó,ngườitabắtđầunấuthủytinhtrongnhữngcáinồikínmít,nhưngnóthường“khôngchín”,vàlúcbấygiờ,mànóithậtchínhxáclàvàonăm1653,nhữngbậcthầynấuthủytinhđãquyếtđịnhphathêmchìvào“cao”thủytinhđểhạthấpnhiệtđộnóngchảycủanó.Thếlàđãxảyramộtđiềukỳdiệu:cáicốcbằngthủytinhmớinàysánglấplánhnhưkimcươngvàphátraâmthanhkỳảo.Thủytinhchìrấtđẹp,tươngtựnhưnhữngtinhthểthạchanhvàđượcgọilàphalê.Vậylànhờcóchìmàngườitatạorađượcmộtvậtliệutuyệtđẹpđểlàmnênnhữngsảnphẩmthậtđángkinhngạc.Ngượclại,chìđãđemđếnnhữngnỗibuồnphiềnlớnchonhữngngười“yêuthích”phalê.Mộtlần,cáccơquanhữutráchđãđiềutramộtvụhỏahoạn.Ngôinhàbịcháytrụi,nhưngthậtmaymắnchongườichủ,tấtcảtàisảnđãđượcbảohiểmhoàntoàn,màmộtkhoảntiềnlớnđãđượctínhtoánđểđềnbùchoôngta,vìtheolờiôngtathìngoàinhữngvậtkhác,trongnhàđãtồngiữmộtbộsưutậpphalêrấtcógiátrị,thếmàlửađãbiếnnóthànhnhữngcụcthủytinhchẳngrahìnhthùgìnữa.Tuynhiên,cácnhânviêntiếnhànhcuộcđiềutravụcháyđãngờngờvềđống“hàicốt”phalêtrướcmắthọnênđãđưachúngđếnnơigiámđịnh.Phépphântíchhuỳnhquangđãchobiếtrằng,hàmlượngchìtrongchấtđượcgiámđịnhấycựckỳnhỏ,màđánglẽratrongphalêchìphảicómặtvớitỷlệđángkể.Thếlàđiđếmkếtluận:thứphalêấychỉlàthủytinhthôngthường,cònvụhỏahoạnthìchỉlàmộtvụtựđốtnhà.Saunàymớivỡlẽra,chủnhàđãchởhếtmọithứquýgiáđikhỏinhàtừtrướcrồithaythếphalêbằngthủytinh,sauđó,đãtựđốtnhàmìnhvàbắtđầukiênnhẫnchờđợimộtkhoảntiềnbùbảohiểmtolớn.Nhưng,chìđãngănlại.Từthờixaxưangườitađãbiếtvềnhữngchấtmàuchứachì.Chẳnghạn,bộtchìtrắngđãđượcbiếtđếntừbangànnămvềtrước.Thờibấygiờ,đảoRođotđượcgọilànguồncungcấpbộttrắngnhiềunhất.Phươngphápsảnxuấtbộtởđâymặcdầukhácxacácphươngpháphiệnnay,songcũngrấtđángtincậy.Dungdịchdấmđượcrótvàothùnggỗ,phíatrênthìsếpnhữngcànhcâynhỏvàtrênnữathìlạiđặtnhữngcụcchì,sauđóđậythùngthậtkín.Saumộtthờigiannàođó,ngườitamởnắpthùngravàthấychìđãđượcbaophủbởimộtlớpmàngmàutrắng.Đólàbộtchìtrắng.Bộtấyđượcnạokhỏi
kimloại,đemđónggóirồichuyênchởđếncácnướckhác.Mộthôm,tạicảngPireaởAten,mộtchiếctàuchởbộtchìtrắngđươngđỗđấybịbốccháy.Lúcnày,hoasĩNikiasởngaycạnhđó.Biếtlàtrêncontàuđangcháycócácthứchấtmàu,ôngđãnhảylêntàuvớihyvọngcứulấydùchỉmộtthùngthôicũngđược,vìlúcbấygiờ,bộtmàurấtđắt,đôikhicũngkhôngdễkiếm.Nikiasrấtngạcnhiên,ôngnhìnthấytrongcácthùngbộtđãbịcháykhôngphảilàmộtthứbốttrắngnữamàlàmộtchấtsềnsệtnàođómàuđỏtươi.Saukhilấyđượcmộtthùng,nhàhọasĩrờitàuvàđivềhướngxưởngvẽcủamình.Chấtởtrongthùnglàmộtthứsơnmàutuyệtđẹp.Vềsaungườitagọiđólàhồngđơn(minium-Pb3O4)vàbắtđầuchếnóbằngcáchlấybộtchìtrắngđemnungquálửa.Chúngtabiếtrằng,tranhvàtượngđượcvẽbằngsơnchìsẽbịtốimàudầndầntheothờigian:doảnhhưởngcủacáctạpchấtđihiđro-sunfuathườngxuyêncómặtởtrongkhôngkhísẽsinhrachìsuafuacómàuthẫm.Nhưngchỉcầnlaubằngmộtdungdịchloãngnướcoxigià(H2O2)hoặcgiấm,thếlàchấtmàulạitrởnêntươisáng.Biếtđượcđiềuđó,cácchacốthườnglừabịptínđồbằngcáchlàmchocáctượngthánh“sốnglại”trướcnhữngcặpmắtsửngsốtcủagiáodân.CácthủythủđitàuvenbờbiểnTháiBìnhDươngởMỹLatinh(nhấtlàởbờbiểnPêru,nơicómộtlớpnướcgiàuđihiđrosunfua)thườngquenthuộcvớithứthuốcvẽcủa“họasĩPêru”.Đólàcáchnóiđùađểchỉmộthiệntượngvẫnlàmchonhữnghànhkháchchưa“thụgiáo”phảikinhngạcvàbốirối:chiếctàumàchiềuhômquacòntrắngnhưtuyết,đếnsángsớmđãđenkịt.Nhưcácbạnđãbiết,thủphạmởđâychínhlàchì.Trongyhọc,cáchợpchấtcủachìđượcdùngđểchếcácthứthuốclàmsănda,giảmđauvàchốngviêmnhiễm.Chẳnghạn,chìaxetatmàchúngtarấtquenthuộcvớicáitênlà“caochì”.Vìcóvịhơingọtnênđôikhinóđượcgọilà“đườngchì”.Nhưngtrongbấtcứtrườnghợpnàocũngkhôngđượcquênrằng,“đường”nàycóthểđầuđộccơthểrấtmạnh.Khôngphảingẫunhiênmàtrongcácxưởngmáyvàtrongcácphòngthínghiệm-nhữngnơimàconngườiphảitiếpxúcvớichìhoặcvớicáchợpchấtcủachì,ngườitaphảiápdụngnhữngbiệnphápphòngngừađặcbiệt.Cácbácsĩvệsinhphòngbệnhvàcáckỹsưbảohộlaođộngthườngxuyêntheodõisaochohàmlượngchìtrongkhôngkhíkhôngvượtquámứcchophép-dưới0,00001miligamtrongmộtlít.Nếunhưtrướcđâykhônglâu,cácchứngbệnhnhiễmđộcchìlàbệnhnghềnghiệpcủacôngnhânnhàmáy
luyệnchìvàxưởngin,thìhiệnnày,nhờnhữngbiệnphápthônggióvàkhửbụinênngườitađãquêncácchứngbệnhnày.Mộtđiềuthúvịlàkhôngnhữngconngườiđượcbảovệkhỏitínhđộccủachìmàcònđượcbảovệ…bằngchì.Chìkimloạilàmộttrongnhữngvậtliệu“íttrongsuốt”nhấtđốivớitấtcảcácloạitiaphóngxạvàtiarơngen.Nếubạncầmchiếcyếmchoànghoặcchiếcgăngtaycủabácsĩđiệnquangthìbạnsẽkinhngạcbởisứcnặngcủachúng,vìtrongcaosudùngđểlàmranhữngthứấy,ngườitađãphathêmchìđểngăncảntiarơngen,nhờvậymàbảovệcơthểkhỏiảnhhưởngnguyhiểmcủatênnày.Trongcáckhẩu“đạibáccoban”dùngđểđiềutrịcáckhốiuáctính,viêncobanphóngxạđượcgiữkíntrongvỏbọcbằngchì.Trongngànhnănglượnghọcnguyêntửvàkỹthuậthạtnhân,ngườitasửdụngcácláchắnbằngchì.Thủytinhmàtrongđócóchứachìoxitcũngngănngừađượcbứcxạphóngxạ.Qualoạikínhnhưvậy,tacóthểtheodõiviệcxửlýcácvậtliệuphóngxạbằngnhững“tayđảoliệu”,tứclànhữngthứmáytựđộngđảoliệu.TạitrungtâmnguyêntửởBucaretcómộtcửalósángbằngtấmkínhchì,dàymộtmét,nặnghơnmộttấnrưỡi.Hàmlượngchìtrongvỏtráiđấtkhôngnhiềulắm-íthơnsắthoặcnhômvàingànlần.Mặcdầuvậy,conngườiđãbiếtđếnnótừthủaxaxưa-khoảngsáu-bảyngànnămtrướccôngnguyên.Khônggiốngnhưnhiềukimloạikhác,chìcónhiệtđộnóngchảythấp(327độC)vàtồntạitrongthiênnhiêndướidạngnhữnghợpchấthóahọckhôngbềnvữnglắm.Dođómàđôikhicóthểbắtgặpchìmộtcáchbấtngờ.Chẳnghạn,ngườitađãbiếtmộttrườnghợp,do…mộtđámcháyrừngmàđãpháthiệnđượcmộtmỏchìrấtgiàuởchâuMỹ:nhữngtảngchìlớnđượctìmthấydướilớptroởnơirừngbịcháy.Đámcháyđã“luyện”chìtừquặngnằmdướigốccây.Cólẽcũngchínhbằngcáchđómànhữngmảnhchìđầutiênđãlọtvàotaynhữngcưdântiềnsửcủahànhtinhchúngta.MộttượngcổAiCậphiệnđanglưugiữtạibảotàngAnhquốcđượccoilàsảnphẩmbằngchìcổnhấtcònlạiđếnngàynay:tuổicủanóhơnsáungànnăm.ỞTâyBanNha,vẫncònnhữngbãithảixỉchìrấtcổ:tạiđây,ngaytừthiênniênkỷthứbatrướccôngnguyên,ngườiPhenyciađãkhaithácmỏchì-bạcRio-Tinto.KhikhaiquậtthànhphốAssurthuộcnướcAssyriacổxưa,ngườitađãtìmthấymộttảngchìnặnggần400kilôgam.Cácnhàkhảocổ
họcxácđịnhrằng,nócóvàokhoảng1300trướccôngnguyên.Chìlàkimloạimềmnhấttrongsốtấtcảcáckimloạithôngthường:thậmchí,dùngmóngtaycũngcóthểcạođượcchì.Trongcuốnsáchphổcậptrithứcnhanđề“Đờisốngcủacácđộngvật”,nhàđộngvậthọcnổitiếngngườiĐứcAnfretEđmunBrem(AlfredEdmundBrhem)đãnêuramộtsựviệclýthú:vìmuốnđượctưdonênđànongvòvẽtinhkhônđãgặmthủngváchcủamộthòmbằngchìcóbềdày43milimet.Cònmộtsốloàibọhungthìbiếtcáchđụclỗtrêncácốngbằngchìrấtdàythuộchệthốngđườngốngdẫnnướctrongthànhphố.Cácnhàbáchọcđãchúýđếnkhảnăngnàycủabọhung,họđãnhốtchúngtrongmộtốngnghiệmbằngthủytinhrồiđậylạibằngmộtláchìmỏngđểtheodõi.Bọhungbiếtrõlàkhônggặmnổithủytinh,nhưngđốivớichúngthìchìlàmộttrởngạihoàntoàncóthểvượtquađược.Chúngbắtđầumởđườngtìmchốntựdo,tuychậmnhưngrấtcầnmẫn,bằngcáchgặmmònvàvứtranhữnghạtchìrấtnhỏ,songmắtthườngvẫnnhìnthấyđược.Phươngpháplàmviệc“đồngđội”củalũcôntrùngđãkhiếncácnhàđộngvậthọcphảikinhngạc:tấtcả“bọntù”luânphiênnhau“khoan”mộtlỗ;dườngnhưchúnghiểurằng,chỉcầnmộtlốiđiqualớphàngràocũngđủchophépcảbọnthỏachíbayra.Đểđạttớimụcđích,bọnbọhungphảilàmviệctrongsáugiờ-chưađầymộtngàycông-nhưngkhôngcógiảilao.Độmềmcủachìkhôngchophépnócạnhtranhvớiđồng,vớiđồngđỏhoặcsắtvớitưcáchlàvậtliệuđểlàmcôngcụlaođộng.Thếnhưng,dùngkimloạinàyđểlàmcácđoạnốngvàcácchitiếtkháccủaốngdẫnnướcthìrấttiệnlợi.ChúngtađãnóiđếnốngdẫnnướcởLaMãcổxưa.NhữngkhuvườntreocủanữhoàngSemiramittừngđượccôngnhậnlàmộttrongbảykỳquancủathếgiớiđãđượctớinướcnhờmộthệthốngphứctạpgồmcácgiếngnước,cácốngdẫnnướcvàcáccôngtrìnhthủylợikhác;tấtcảcáchệthốngnàyđềuđượclàmbằngchì.HồinửađầuthếkỷXVII,trongthápSviplaởkhuđiệnCremliMaxcơva,ngườitađãđặtmộtbểchứanướclàmbằngnhữngtấmchì.NướctừsôngMaxcơvađượcbơmvàođây,rồilạitheoốngchìchảytừđâyđếncungđiệnnhàvua,đếncácvườntượcvànhữngcôngtrìnhquantrọngkhác.Dođó,thápnàyđượcgọilàthápDângnước.Thờixưa,chìcònlàmmộtcôngviệckhácnữacũngliênquanvớinước.NgườicổHyLạpđãnhậnthấyrằng,cácloạithânmềm,tômcuavàcáccưdânkháccủathủyphủvốnrấtthíchbámvàotàuthuyền,nhưngchúngkhôngthểchịunổitínhđộccủachìoxit.Bởivậy,nhữngngườiđóngthuyềnthời
xưarấthaysửdụngchìđểbọctàuthuyền,thếlànhữngđộngvậthaybámnàyphảilánhxahàngngànmét.Ngoàira,chìcònbảovệrấttốtđáythuyềnvàcácđinhthuyềnbằngsắtkhỏibịhangỉ.ThếkỷXXđãgiaophóchochìnhiềucôngviệcquantrọngvàlýthú,nhưngcũngđặtrachonómộtloạtnhữngyêucầurấtcao,đặcbiệtlàvềmứcđộtinhkhiếtcủachì.LiênXôđãhoànchỉnhđượcphươngpháptinhluyệnbằnghỗnhống,màlầnđầutiêntrongthựctiễntrênthếgiới,nóchophépthunhậnđượcchìsiêutinhkhiết:chỉcònlại0,00001%tạpchất.Điềuđócónghĩalà,trongmộttấnchìloạinày,khócóthểvétđượcmộtphầnmườigamgồmtấtcảcácnguyêntốkhácgộplại!Hẳnlàcóthểkếtthúccâuchuyệnvềcủachìởđây,nhưngchúngtacònchưanóigìvềtêngọicủanguyêntốnày.Từ“CBNHEU”(trongtiếngNga,nghĩalàchì)cólẽxuấtphátởtừ“CBNHKA”nghĩalà“conlợn”vìtrướcđây,ngườitagọicácthỏichìnhưvậy(hiệnnayngườitalạigọinólà4YIIIKA,nghĩalà“lợnsữa”).Nhưngtrướckhiđượcgọilà“CBNHEU”(chì),kimloạinàyđãsốngdướinhữngcáitênkhác.MộtchuyểncổtíchthúvịcủaX.Ia.Marsackểrằng,lúcđầu,ngườitađãgọiconmèolàmặttrời,sauđógọinólàmâyđen,làgió,làchuột,vàcuốicùng,lạigọilàmèo.Hẳnbạncònnhớchuyệnnàychứ.Cũngcómộtcáigìtươngtựnhưthếđãxảyravớichì.BạnhãynhìnvàotừđiểngiảinghĩacủaVlađimirIvanovichĐanvàsẽbiếtrằng,ngạnngữ“COBO-OOBO”khôngphảinóiđếnthiếc,mànóiđếnchì-mộtloạikimloạinặnghơn.Cònchínhcâungạnngữthìđượcsửdụngkhinóivềmộtlờinóichắcchắnxácthực,đángtincậy(nanánhư“lờinói-góibạc”hay“lờinói-đọimáu”trongtiếngViệt).Nhưngtạisaolạicósựquanhconhưvậy,thàcứnóithẳngrachođơngiản:“COBO-OOBO”cóhơnkhông?HóaralàởnướcNgathờixưa,ngườitađãgọi“chì”(CBNHEU)là“thiếc”(COBO).Cònthiếcthựcsưlạixuấthiệnmuộnhơn,vảlại,lúcđầungườitanhầmnólà“chì”(quảthậtlàtínhchấtcủahaikimloạinàygiốngnhauởmộtmứcđộnàođó).Cuốicùng,khingườitađãphânbiệtchúngthìtêngọicũđượcđặtchokimloạimới,cònbậctiềnbốicủanóthìđượcgọilà“chì”(CBNHEU).NgườiLamãcổxưacũngnhầmlẫnhaikimloạinày.Họđãgọichìlà“plumbumnegrum”(chìđen),còngọithiếclà“plumbumalbum”(chìtrắng).
Nhữngmốiquanhệ"giađình”nhưvậycònràngbuộcchìvớimộtkimloạinữalàmolipđen.TrongtiếngHyLạp,“molybdena”nghĩalà“chì”.Hóaraởthờicổ,nhiềungườiđãnhầmlẫnkhoảngvậtcủahaikimloạinày(galenitvàmolipđenit),rồicùnggọichúnglà“molybdena”.Sauđónhiềuthếkỷ,ngườitađãthuđượcmộtnguyêntốmớitừmolybdena(tứclàmolipđen)-nóđãmượncáitêncổHyLạpcủachì.Thếlà,mèođãđượcgọiđúngtênlàmèo.Cònchìđãtrởthànhchì.
NhiênliệucủathếkỷXX
UKhómànóiđượcrằng,nhàbáchọcngườiĐứcMartinClaprôtsẽđặttêngìchonguyêntốhoáhọcđãđượcpháthiệnvàonăm1789,nếunhưtrướcđómấynămkhôngxảyramộtsựkiệnlàmnáođộngtấtcảmọigiớitrongxãhội:năm1781,khiquansátbầutrờiđầysaobằngkínhthiênvăntựtạocủamình,nhàthiênvănhọcngườiAnhlàUyliamHecsơn(WilliamHerschel)đãpháthiệnramộtđámmâyphátsángmàlúcđầuôngtưởnglàsaochổi,nhưngsauđóôngkhẳngđịnhlàmìnhđangnhìnthấymộthànhtinhmớimàtừtrướctớigiờchưaaibiếtđến–hànhtinhthứbảycủahệmặttrời.ĐểsuytônvịthầntrờitrongthầnthoạicổHyLạp,HecsơnđãđặttênchohànhtinhmớinàylàUran.Mangấntượngsâusắcvềhiệntượngnày,Claprôtđãlấytêncủahànhtinhmớiđểđặtchonguyêntốmàôngvừatìmra.Khoảngnửathếkỷsauđó,vàonăm1841,nhàhoáhọcngườiPháplàƠgienPeligo(EugenePeligo)đãlầnđầutiênđiềuchếđượcuranikimloại.Songgiớicôngnghiệpvẫntỏrathờơvớinguyêntốnặngvàtươngđốimềmđó.Cáctínhchấtcơhọccủanókhônglôicuốncácnhàluyệnkimvàcácnhàchếtạomáy.ChỉcónhữngngườithợthổithuỷtinhởxứBôhemivànhữngngườilàmđồsànhsứởXaxonialàsẵnlòngsửdụngoxitcủakimloạinàyđểlàmchocốcchéncómàuvànglụcđẹpmắthoặcđểtạoranhữnghoavăncầukỳmàunhungđentrangtríchobátđĩa.NgườiLaMãcổđạiđãbiếtđến“tàinăngmỹthuật”củacáchợpchấtchứaurani.TrongcáccuộckhaiquậttiếnhànhởgầnNapôli,ngườitađãtìmthấynhữngbứctranhtườngghépbằngnhữngmảnhthuỷtinhcóvẻđẹpkỳdiệu.Cácnhàkhảocổhọcrấtkinhngạcvìtrảiquahaingànnămmàthuỷtinhvẫnkhôngbịmờđục.Đemcácmẫuthuỷtinhnàyraphântíchhoáhọcthìthấychúngcóuranioxit,nhờvậymàbứctranhtườnggiữđượcmàusắclâubềnđếnthế.Tuynhiên,trongkhicácoxitvàmuốicủaurani“làmviệccóíchchoxãhội”,thìbảnthânkimloạinàyởdạngnguyênchấtlạihầunhưchẳngđượcaiquantâmđến.Ngaycảcácnhàbáchọccũngchỉquenbiếtnguyêntốnàymộtcáchhờihợt.Nhữnghiểubiếtvềnórấtnghèonànmàđôikhilạihoàntoànkhôngđúng.
Chẳnghạnngườitachorằng,khốilượngnguyêntửcủanógầnbằng120.KhiĐ.I.Menđelêepxâydựnghệthốngtuầnhoànthìtrịsốnàyđãlàmrốimọisựsắpxếpcủaông:theocáctínhchấtcủamìnhthìuranihoàntoànkhôngmuốnđượcghivàobảngtuầnhoànởôdànhsẵnchonguyêntốcókhốilượngnguyêntửnhưthế.Lúcbấygiờ,bấtchấpýkiếncủanhiềubạnđồngnghiệp,nhàbáchọcđãquyếtđịnhlấytrịsốmớichokhốilượngnguyêntửcủauranilà240rồichuyểnnóxuốngcuốibảng.Cuộcsốngđãxácnhậnsựđúngđắncủanhàbáchọcvĩđại:khốilượngnguyêntửcủauranibằng238,03.NhưngthiêntàicủaĐ.I.Menđelêepkhôngphảichỉthểhiệnởchỗđó.Ngaytừnăm1872,trongkhiđasốcácnhàbáchọccoiuranilàmộtthứ“củanợ”trênnềncácnguyêntốquý,thìngườisángtạorahệthốngtuầnhoànđãthấytrướctươnglaisánglạncủanó.Ôngviết:“Trongsốtấtcảcácnguyêntốhoáhọcđãđượcbiếtđếnthìuraninổibậtlênvìnócótrọnglượngnguyêntửlớnnhất…Sựtậptrungtrọngkhốiởuranicaohơnhẳncácchấtđãbiếtắtphảikèmtheonhữngđặctínhưuviệt…Vữngtinởmộtlẽlàviệcnghiêncứuuranikểtừcộinguồnthiênnhiêncủanósẽcòndẫnđếnnhiềuphátminhmới,nêntôimạnhdạnkhuyênnhữngaiđangtìmđốitượngchocáccuộcnghiêncứumớithìnênnghiêncứuthậtkỹcáchợpchấtcủaurani”Sauđóchưađếnmộtphầntưthếkỷ,lờitiênđoáncủanhàbáchọcvĩđạiđãtrởthànhsựthật:năm1896,khitiếnhànhthínghiệmvớicácmuốicủaurani,nhàvậtlýhọcngườiPháplàHăngriBeccơren(AntoineHenriBecquerel)đãhoànthànhmộtkỳtíchxứngđángđượcliệtvàohàngnhữngphátminhkhoahọcvĩđạinhấtmàconngườiđãtừnglàmđược.Điềuđóđãdiễnranhưthếnày.Từlâu,Beccơrenđãquantâmđếnhiệntượnglânquang(tứclàsựphátsáng)vốncóởmộtsốchất.Mộthôm,nhàbáchọcđãquyếtđịnhsửdụngmộttrongcácmuốicủauranichonhữngthínghiệmcủamình.Trêntấmkínhảnhbọcgiấyđen,ôngđặtmộthìnhhoavănlàmbằngkimloạicóphủmộtlớpmuốicủaurani,rồiđemtấtcảraphơidướiánhnăngchóichangđểchosựphátlânquangcàngmạnhcàngtốt.Sauđóbốngiờ,Beccơrenchohiệnhìnhtấmkínhảnhvàthấyrõtrênđóhiệnlênbóngdángrõnétcủahìnhhoavănlàmbằngkimloại.Làmđilàmlạithínghiệmnàynhiềulần,Beccơrevẫnthuđượckếtquảnhưtrước.Ngày24thánghainăm1896,tạiphiênhọpcủaviệnhànlâmkhoahọcPháp,nhàbáchọcđãthôngbáorằng,nếuđượcphơisángthìhợpchấturaniphátlânquangmàông
nghiêncứusẽphátracáctiakhôngnhìnthấy;cáctianàythườngxuyênđiquagiấyđenvàkhửmuốibạctrênkínhảnh.Haingàysau,Beccơrenlạiquyếtđịnhtiếptụccácthínghiệm,nhưngchẳngmaylúcđótrờiuám,màkhôngcóánhsángthìlàmsaocólânquangđược.Bựcmìnhvìthờitiếtxấu,nhàbáchọcđãcấtcácmẫumuốiuranivàongănkéobànlàmviệccùngvớinhữngtấmphimdươngđãchuẩnbịsẵnnhưngchưachiếusáng,rồiđểchúngnằmởđómấyngày.Cuốicùng,đêmmùng1thángba,gióđãxuatannhữngđámmâyđentrênbầutrờiParivàtừsángsớm,nhữngtianắngđãchiếudọixuốngthànhphốbằng.Đangsốtruộtchờtrờitạnhráo,Beccơrenđãvộivãđếnphòngthínghiệmlấycáctấmphimdươngrakhỏingănkéovàđemphơinắng.Vốnlàmộtnhàthựcnghiệmrấtcẩnthận,nhưngtronggiâyphútcuốicùng,ôngđãquyếtđịnhchohiệnhìnhcáctấmphimdương,mặcdầutheonguyêntắcthôngthườngmàxétthìsaumấyngàyvừaqua,khôngthểxảyrađiềugìđốivớichúng,vìchúngnằmtrongbóngtối,màkhôngđượcphơisángthìkhôngmộtchấtnàophátlânquang.Trongkhoảnhkhắcấy,nhàbáchọcđãkhôngngờrằng,chỉvàigiờsau,nhữngtấmkínhảnhthôngthườngchỉđánggiávàifrănglạicóvinhdựtrởthànhcủaquývôgiáđốivớikhoahọc,cònngày1thángbanăm1896thìmãimãiđivàolịchsửkhoahọcthếgiới.NhữnggìmàBeccơrennhìnthấytrênnhữngtấmkínhảnhvừaquahiệnhìnhđãlàmchoônghếtsứcngạcnhiên:bóngđencủacácmẫuđãhiệnlênrõràngvàsắcnéttrênlớpcảmquang.Cónghĩalàsựphátlânquangxảyrangaychínhtạiđây,chẳngphảinhờcáigìcả.Nhưnglúcấy,muốiuraniphátranhữngtiagìvậy?Nhàbáchọcđãlàmđilàmlạicácthínghiệmtươngtựvớicáchợpchấtkháccủaurani,trongsốđócócảnhữngmuốikhôngcókhảnăngphátlânquanghoặcđãnằmhàngnămởchỗtối,nhưnglầnnàocũngvậy,hìnhmẫuvẫnhiệnlêntrêntấmkínhảnh.Beccơrenđãnảyraýnghĩ,tuychưahoàntoànrõràng,rằng,uranilà“thídụđầutiêncủathứkimloạibộclộmộttínhchấttươngtựnhưsựphátlânquangkhôngnhìnthấy”.Cũngtrongthờigiannày,nhàhoáhọcngườiPháplàHăngriMuatxan(AntoineMoissan)đãhoànthiệnđượcphươngphápđiềuchếuranikimloạitinhkhiết.BeccơrenđãxinMuatxanmộtítbộturanivàđiđếnkếtluậnrằng,uraninguyênchấtphátxạmạnhhơnnhiềusovớicáchợpchấtcủanó,hơnnữa,tínhchấtnàycủauranivẫnkhôngthayđổitrongnhữngđiềukiệnlàm
việchếtsứckhácnhau,kểcảkhinungrấtnónghoặckhilàmlạnhđếnnhiệtđộrấtthấp.Beccơrenkhôngvộivãcôngbốcáckếtquảmới:ôngđợichoMuatxanthôngbáovềcáccuộckhảocứurấtthúvịcủamình.Đạođứccủanhàkhoahọcbắtbuộcphảilàmnhưvậy.Vàđếnngày23thángmườimộtnăm1896,tạiphiênhọpcủaviệnhànlâmkhoahọcPháp,Muatxanđãbáocáovềđiềuchếuraninguyênchất,cònBeccơrenthìthuyếttrìnhvềmộttínhchấtmớicủanguyêntốnày-đólàsựbiếnđổitựphátcủacácnguyêntửuranikèmtheosựgiảiphóngnănglượngbứcxạ.Tínhchấtnàyđượcgọilàtínhchấtphóngxạ.PhátminhcủaBeccơrenđãđánhdấusựmởđầumộtkỷnguyênmớitrongvậtlýhọc–kỷnguyênchuyểnhoácácnguyêntố.Từđây,nguyêntửkhôngcònđượccoilàphântửđơnnhấtvàkhôngthểphânchia.Conđườngđivàochiềusâucủa“viêngạchnhỏ”xâydựngnênthếgiớivậtchấtđãđượcmởrachokhoahọc.Rõrànglàhiệnnayuraniđãbuộccácnhàbáchọcphảichúýđếnmình.Đồngthời,mộtcâuhỏinữađãkhiếnhọphảiquantâm:phảichăng,chỉmộtmìnhuranilàcótínhphóngxạ?Trongthiênnhiên,liệucóthểcónhữngnguyêntốkhácnữamangtínhchấtnàykhông?Cácnhàvậtlýhọcxuấtsắc–haivợchồngPieQuyri(PierreCurie)vàMariXklođopxca–Quyri(MarieSklođopxca-Curie),đãgiảiđápđượccâuhỏinày.Nhờmộtkhícụdochồngmìnhchếtạo,bàMariQuyriđãnghiêncứumộtsốlượnglớncáckimloại,khoángvậtvàmuối.Côngviệcđượctiếnhànhtrongnhữngđiềukiệnkhókhănkhôngthểtưởngtượngnổi.CáilángỗbỏhoangmàhaiôngbàtìmthấyởmộtnhàthườngdânPariđãđượcdùnglàmphòngthínghiệm.Saunày,bàMariQuyrihồitưởnglại:“Đólàmộttúplềubằngváncónềnrảinhựađườngvàmáilớpkínhkhôngđủchemưa,thiếumọitiệnnghi.Tronglềuchỉcóvàichiếcbàngỗcũkỹ,mộtcáilòbằnggangkhôngđủcungcấpnhiệt,mộttấmbảngđenmàsaoPiethíchsửdụngđếnthế.Ởđâykhôngcótủhútdùngchothínghiệmvớicácchấtkhíđộc,vìthếmàđãphảilàmcácthínghiệmấyngoàitrờikhithờitiếtchophéphoặcnếulàmtrongnhàthìphảimởtoanghếtcáccửasổ”.TrongnhậtkýcủaPieQuyricóchỗghirằng,đôikhi,côngviệcđượctiếnhànhtrongnhàlạnhđếnsáuđộ.Nhiềuvấnđềnàysinhngaycảvớicácvậtliệucầnthiết.Vớisốtiềnítỏicủa
mình,haiôngbàQuyrikhôngthểmuađượclượngquặnguraniđủdùngvìquặngrấtđắt.HọquyếtđịnhyêucầuchínhphủÁobánrẻchomìnhcácchấtphếthảicủaquặngnày,màởÁongườitađãlấyuranirađểdùngởdạngcácmuốivàoviệcnhuộmmàuchođồsứvàthuỷtinh.ViệnhànlâmkhoahọcViênđãnhiệttrìnhủnghộhainhàbáchọc:vàitấnphếliệuquặngđãđượcchởđếnphòngthínghiệmcủahọởPari.MariQuyriđãlàmviệcvớimộtnghịlựcphithường.ViệcnghiêncứucácloạivậtliệukhácnhauđãxácnhậnsựđúngđắncủaBeccơren–ngườiđãtừngchorằng,tínhphóngxạcủauraninguyênchấtmạnhhơnsovớibấtkỳmộthợpchấtnàocủanó.Kếtquảcủahàngtrămlầnthínghiệmđãkhẳngđịnhđiềuđó.Tuyvậy,MariQuyrivẫntiếptụcnghiêncứuthêmnhiềuchấtmới.Rồibỗngnhiên…Lạimộtđiềubấtngờnữa!Hailoạikhoángvậtchứaurani–chancolitvàuranimitởBôhemi-đãtácđộngđếnkhícụđomạnhhơnuranirấtnhiềulần.Kếtluậntựnónảyra:tronghailoạiquặngnàycóchứamộtnguyêntốnàođóchưabiết,cókhảnăngphânrãphóngxạcòncaohơncảurani.ĐểsuytônđấtnướcBaLan–quêhươngcủabàMariQuyri,haiôngbàđãgọinguyêntốmớilàpoloni(trongtiếngLatinh,nướcBaLanđượcgọilàPolonia).Lạilaovàocôngviệc,lạilaođộngkhôngbiếtmệtmỏi,rồimộtthắnglợinữalạiđến:đãtìmramộtnguyêntốmớinữa,cótínhphóngxạmạnhhơnuranihàngtrămlần.CácnhàbáchọcđãgọinguyêntốnàylàrađimàtheotiếngLatinh,nghĩalà“tia”.Trongmộtchừngmựcnàođó,việcpháthiệnrarađiđãlàmchogiớikhoahọcítchúýđếnurani.Ngótbốnmươinăm,uranikhôngkhuấyđộngtâmtrícácnhàbáchọcnhiềulắm,vàtrongsuynghĩcủahọvềkỹthuật,ítkhinóđượcđềcậpđến.Trongmộttậpsáchcủabộbáchkhoatoànthưvềkỹthuậtxuấtbảnnăm1934,cáctácgiảđãkhẳngđịnh:“Uraniởdạngnguyêntốkhôngcócôngdụngthựctế”.Bộsáchđồsộnàykhôngphạmtộichốnglạisựthật,nhưngchỉvàinămsauđó,cuộcsốngđãđínhchínhlạimộtsốđiểmtrongkháiniệmvềkhảnăngcủaurani.Đầunăm1939đãxuấthiệnhaibảnthôngbáokhoahọc.ThôngbáothứnhấtdoFređericJôlio–Quyri(FrédericJoliotCurie)gửiđếnviệnhànlâmkhoahọcPhápvớinhanđề“Chứngminhbằngthựcnghiệmvềsựnổvỡcủacáchạtnhânuranivàthoridướitácđộngcủanơtron”.ThôngbáothứhaiđượcđăngtrongTạpchí“Thiênnhiên”xuấtbảnởAnhvớiđầuđề“Sựphânrã
củauranidướitácđộngcủanơtron:mộtdạngmớicủaphảnứnghạtnhân”,màcáctácgiảcủanólàhainhàvậtlýhọcngườiĐức-ÔttoFrit(OttoFrisch)vàLizaMâytne(LisaMeitner).Cảhaithôngbáođềuđềcậpđếnmộthiệntượngmới,xảyravớihạtnhâncủanguyêntốnặngnhấtlàuranimàtừtrướctớigiờchưaaibiếtđến.Trướcđómấynăm,“bọntrẻ”(nhómcácnhàvậtlýhọctrẻtuổi,đầytàinăng,làmviệcdướisựlãnhđạocủaEnricôFecmitạitrườngđạihọctổnghợpRoma,đượcngườitagọimộtcáchthântìnhnhưvậy)đãđặcbiệtquantâmđếnurani.Mônvậtlýnơtronvốntàngtrữnhiềuđiềumớilạmàchưaaibiếtvốnlàniềmsaymêcủacácnhàbáchọcnày.Ngườitađãkhámphárarằng,thôngthường,khibịchùmnơtronbắnvào,hạtnhâncủanguyêntốnàyliềnbiếnthànhhạtnhâncủanguyêntốkhácchiếmôtiếptheotronghệthốngtuầnhoàn.Nhưngnếubắnnơtronvàonguyêntốđứngởôcuốicùng-ôthứ92,tứclàurani,thìsẽrasao?Khiđóphảixuấthiệnmộtnguyêntốđứngởvịtríthứ93–mộtnguyêntốmàngaycảthiênnhiêncũngkhôngthểtạorađược.“Bọntrẻ”rấtthíchthúvớiýtưởngđó.Vậythìtạisaokhônglaovàotìmhiểuxemnguyêntốnhântạokialàcáigì,trôngnónhưthếnào,nó“xửsự”rasao?Thếlàhọliềnbắnphá.Nhưngđiềugìđãxảyra?Tronguraniđãsinhrakhôngphảichỉcómộtnguyêntốphóngxạnhưmọingườichờđợi,màítnhấtlàmộtchụcnguyêntố.Vậylàđãcómộtđiềubíẩngìđótrongcách“xửsự”củaurani.EnricôFecmigửithôngbáovềviệcnàyđếnmộttạpchíkhoahọc.Cóthể,ôngchorằngnguyêntốthứ93đãđượctạothành,nhưngkhôngcóbằngchứngchínhxácvềđiềuđó.Mặtkhác,lạicónhữngbằngchứngnóilênrằng,tronguranibịbắnphácómặtnhữngnguyêntốkhácnàođó.Vậylànhữngnguyêntốnào?IrenJôlio–Quyri–congáicủaMariQuyri,đãcốgắngtrảlờicâuhỏitrên.BàđãlặplạinhữngthínghiệmcủaFecmivànghiêncứukỹlưỡngthànhphầnkhoahọccủauranisaukhibịbắnphábằngnơtron.Kếtquảlạibấtngờhơn:tronguranixuấthiệnnguyêntốlantanlànguyêntốnằmởkhoảnggiữabảngtuầnhoàn,nghĩalàcáchrấtxaurani.Cũnglàmcácthínghiệmnhưvậy,cácnhàbáchọcngườiĐứclàÔttoHan(OttoHanh)vàFriđricStơratxman(FridrichStrassman)đãtìmthấytronguranikhôngnhữngchỉcólantanmàcòncócảbarinữa.Thậtlàbíẩnnày
thiếptheobíẩnkhác!HanvàStơratxmanđãthôngbáovớibạnmìnhlànhàvậtlýhọcnổitiếngLizaMâytnevềthínghiệmmàhọđãlàm.Đếnđây,cùngmộtlúcnhiềunhàbáchọclớnmuốngiảiquyếtvấnđềurani.ĐầutiênlàFređericJôlio–Quyri,sauđólàLizaMâytneđềucùngđiđếnmộtkếtluận:khibịnơtronbắnvào,hạtnhânuranidườngnhưbịvỡlàmhaimảnh.Điềuđógiảithíchchosựbấtngờcủalantanvàbarilàcácnguyêntốcókhốilượngnguyêntửxấpxỉbằngmộtnửacủaurani.NhàvậtlýhọcngườiMỹlàLuiAnvaret(LouisAlvarez)(saunàyđãđượctraotặnggiảithưởngNoben)đãbắtgặptinnàyvàomộtbuổisángthánggiêngnăm1939khiđangngồitrênghếcắttóc.Ôngđangbìnhthảnxemlướtquamộttờbáo,bỗngnhiên,mộtđầuđềkhiêmtốnđậpvàomắtông:“Nguyêntửuraniđãbịphânchiathànhhaimảnh”.Saumộtkhoảnhkhắc,trướcsựngạcnhiêncủangườithợcắttócvànhữngngườiđangchờđếnlượtmình,ngườikháchkỳlạnàyvụtchạyrakhỏicửahiệucắttócvớicáiđầumớihúiđượcmộtnửavàchiếckhănchoàngđangbuộcchặtvàocổ,tungbayphầnphậttrướcgió.Khôngđểýđếnnhữngkháchquađườngđầykinhngạc,nhàvậtlýhọclaongayvàophòngthínghiệmcủatrườngđạihọctổnghợpCalifornia,nơiônglàmviệc,đểbáotinchocácbạnđồngnghiệpcủamìnhbiếtcáitinsốtdẻonày.Lúcđầu,cácbạnôngrấtsừngsờtrướchìnhảnhkỳdịcủaAnvaretkhiôngvungvẩytờbáo,nhưngkhihọnghekểvềphátminhlàmchấnđộngdưluậnnàythìhọđãquênngaycáiđầutóckhácthườngcủaông.Đúng,đâylàmộttinchấnđộngdưluậnthậtsựtrongkhoahọc.SongJôlio–Quyricònkhámphárađượcmộtsựthậtrấtquantrọngnữa:sựphânrãhạtnhânuranimangtínhchấtmộtvụnổ,trongđó,cácmảnhsinhratungbayvềmọiphíavớitốcđộlớn.Khichỉmớiphávỡđượccáchạtnhânriêngrẽ,nănglượngcủacácmảnhvỡcũngđãnungđượcmộtmẩuurani.Nếunhưcónhiềuhạtnhânbịphávỡthìsẽphátramộtlượngnănglươngkhổnglồ.Vậytìmđâurasốlượngnơtronnhiềuđếnthếđểchúngbắnphánhiềuhạtnhânuranicùngmộtlúc?Cácnguồnnơtronmàcácnhàkhoahọcđãbiếtchỉcungcấpđượcmộtsốlượngnơtronnhỏhơnnhiềutỉlầnsovớisốcầnthiết.Nhưngrồichínhthiênnhiênđãđếngiúpsức.Jôlio–Quyriđãpháthiệnrarằngkhihạtnhânuranibịphânrã,cómộtsốnơtronbayra.Saukhibắnphávàonguyêntửcủahạtnhânbêncạnh,chúngsẽphảidẫnđếnsựphânrãmới
–cáigọilàphảnứngdâychuyềnsẽbắtđầu.Bởivìcácquátrìnhnàydiễnratrongvàiphầntriệugiây,chonên,mộtlượngnănglượngkhổnglồsẽđượcgiảiphóngvàsựnổlàđiềuắtphảixảyra.Dườngnhưtấtcảđềuđãrõràng.Tuyvậy,ngườitađãnhiềulầndùngnơtronđểbắnphácácmẩuurani,vậymàchúngvẫnkhôngnổ,nghĩalàkhôngxuấthiệnphảnứngdâychuyền.Cólẽlàphảithêmnhữngđiềukiệnnàođónữa.Nhữngđiềukiệngìvậy?FređericJôlio–Quyrichưathểgiảiđápđượccâuhỏinày.Nhưngrồilờigiảiđápđãđượctìmra.CácnhàbáchọcXô-viếttrẻtuổilàIa.B.ZenđovichvàIu.B.Kharitonđãtìmđượccũngtrongnăm1939.Quacáccôngtrìnhnghiêncứucủamình,haiôngđãxácđịnhđượcrằng,cóhaicáchtriểnkhaiphảnứnghạtnhândâychuyền.Cáchthứnhấtlàtăngkíchthướccủakhốiurani,vìkhibắnphámộtcụcnhỏ,nhiềunơtronvừamớithoátracóthểvăngrangoàimàkhônggặpmộthạtnhânnàotrênđườngđi.Nếutăngkhốilượngcủacụcuranithìxácsuấttrúngđíchcủacácnơtrontấtnhiêncũngtănglên.Cònmộtcáchthứhainữalàlàmchouranigiàuđồngvị235.Nguyêndolàuranithiênnhiêncóhaiđồngvịchủyếuvớikhốilượngnguyêntửlà238và235.Tronghạtnhâncủađồngvịthứnhất(màsốnguyêntửcủanónhiềuhơncủacácloạikiahàngtrămlần),cónhiềuhơnbanơtronsovớiđồngvịthứhai.Urani–235“nghèo”nơtronnênhấpthụnơtronmộtcách“thamlam”–mạnhhơnrấtnhiềusovới“ônganhkhágiả”củanó.Còn“ônganh”nàythìtrongnhữngđiềukiệnnhấtđịnh,saukhi“nuốt”xongnơtronlạikhôngchịuphânchiathànhtừngmảnhmàbiếnthànhnguyêntốkhác.Vềsau,cácnhàbáchọcđãlợidụngtínhchấtnàyđểđiềuchếcácnguyêntốsiêuuraninhântạo.Cònsựthờơcủaurani–238đốivớinơtronthìrấtnguyhạichophảnứngdâychuyền,nólàmchoquátrìnhphảnứngsuyyếuvìkhôngkịp“lấylạisức”.Bởivậy,tronguranicàngcónhiềunguyêntử“khaokhát”nơtron(tứclàđồngvịurani–325)thìphảnứngsẽxảyracàngmạnh.Nhưngđểchophảnứngbắtđầuđượcthìcầnphảicónơtronđầutiên–mộtquediêmđểnhemlêm“đámcháy”nguyêntử.Tấtnhiên,đểđạtmụcđíchnày,cóthểsửdụngcácnguồnnơtronthôngthườngmàtrướcđâycácnhàbáchọcđãdùngtrongcáccôngtrìnhnghiênưcứucủamình;cáchnàytuykhôngthuậntiệnlắmnhưngcóthểdùngđược.Chẳnglẽkhôngcóquediêmnàothíchhợphơnư?Cóđấy.CácnhàbáchọcXô-viếtK.A.PetgiăcvàG.N.Fleropđãtìmthấy
nó.Trongnhữngnăm1939–1940,khinghiêncứubiếntrạngcủaurani,họđãđiđếnkếtluậnrằng,cáchạtnhâncủanócókhảnăngtựphânrã.KếtquảcácthínghiệmdohọtiếnhànhởLêningratđãxácnhậnđiềuđó.Songcũngcóthểbảnthânuranikhôngtựphânrã,màlàdotácđộngcủacáctiavũtrụchẳnghạn:chínhtráiđấtluônluônnằmdướitầmbắncủachúng.Thếnghĩalàcầnphảilàmlạicácthínghiệmsâudướilòngđất,nơimàcác“vịkháchvũtrụ”nàykhôngthểđếnđược.SaukhihỏiýkiếnI.V.Kurchatop–nhànguyêntửhọcXô-viếtvĩđạinhất,cácnhànghiêncứutrẻtuổiđãtiếnhànhthínghiệmtạimộtgatàuđiệnngầmnàođóởMaxcơva.ĐiềuđókhônggặptrởngạigìởBộdânuỷphụtráchđườnggiaothông,nênchẳngbaolâu,mộtbộkhícụthínghiệmnặnggầnbatấnđãđượccáccánbộkhoahọckhuânđếnphònglàmviệccủatrưởnggatàuđiệnngầm“Đinamo”nằmởđộsâu50mét.Vẫnnhưmọikhi,cácđoàntàuxanhvẫnqualại,hàngngànhànhkháchvẫnlênxuốngtheothangmáyvàkhôngainghĩrằng,ngaysátđâuđâyđangtiếnhànhnhữngthínghiệmmàýnghĩacủachúngthậtkhóđánhgiáhếtđược.CuốicùngđãthuđượcnhữngkếtquảtươngtựnhưtrướcđâyđãnhậnđượcởLêningrat.Chẳngphảinghingờgìnữa,hiệntượngtựphânrãvốnlàthuộctínhcủacáchạtnhânurani.Đểnhậnthấyđiềuđó,cầnphảithểhiệnmộttàinghệthựcnghiệmphithường:trongmộtgiờ,cứ60000000000000nguyêntửuranithìchỉcómộtphântửbịphânrã.Thậtđúnglàgiọtnướctrongbiểncả!K.A.PetgiăcvàG.N.Fleropđãviếttrangkếtluậnvàophầntiểusửcủauranitrướckhithựchiệnphảnứngdâychuyềnđầutiêntrênthếgiới.EnricôFecmiđãthựchiệnphảnứngnàyvàongày2thángmườihainăm1942.Cuốinhữngnăm30,cũngnhưnhiềunhàbáchọclớnkhác,FecmiđãbuộcphảixuấtdươngsangMỹđểthoátkhỏinạndịchhạchHitle.Ôngdựđịnhtiếptụccáccuộcthựcnghiệmquantrọngnhấtcủamìnhởđây.Nhưngmuốnvậythìphảicónhiềutiền.CầnphảilàmchochínhphủMỹtinrằng,nhữngthínghiệmcủaFecmisẽgiúpíchchoviệcchếtạothứvũkhínguyêntửmạnhnhấtmàcóthểdùngđểchốnglạichủnghĩaphátxít.NhàbáchọccótêntuổibậcnhấtthếgiớilàAnbeAnhxtanh(AlbertEinstein)đãđảmnhậnsứmệnhnày.ÔngviếtchotổngthốngMỹFranclinRuzơven(FranklinRoozvelt)mộtbứcthưmàmởđầubằngnhữnglời:“Thưangài!CôngtrìnhsắplàmcủaE.FecmivàL.Xinlac(L.Szilard)màtôiđãtìmhiểuquabản
phácthảochophéphyvọngrằng,trongtươnglairấtgầnđây,nguyêntốuranicóthểtrởthànhmộtnguồnnănglượngmớirấtquantrọng…”.Trongthư,nhàbáchọcđãkêugọichínhphủMỹtàitrợchocáccôngtrìnhnghiêncứuvềurani.DouytínrấtlớncủaAnhxtanhvàtínhchấtnghiêmtrọngcủatìnhhìnhthếgiới,Ruzơveđãđồngý.Cuốinăm1941,dânchúngChicagonhậnthấytrênphầnđấtcủamộtsânvậnđộngcósựnhộnnhịpkhácthườngmàkhônghềcóchútquanhệgìvớithểthao.Từngtốpxechởhàngtấpnậpđiđếncổngsânvậnđộng.Mộtđộivệbinhrấtđôngkhôngđểchongườilạnàođếngầnhàngràosânvậnđộng.Tạiđây,trêncácsânquầnvợtnằmdướikhánđàiphíatây,EnricôFecmiđangchuẩnbịthínghiệmnguyhiểmnhấtcủamình–thựchiệnphảnứngdâychuyềnphânrãhạtnhânuranicókiểmsoát.Côngviệcxâydựnglòphảnứnghạtnhânđầutiêntrênthếgiớiđãđượctiếnhànhsuốtngàyđêmtrongvòngmộtnăm.Buổisángngày2thángmườihainăm1942đãđến.Suốtđêm,cácnhàbáchọcđãkhôngchợpmắt,họcứkiểmtrađikiểmtralạicácphéptính.Khôngthểđùađược:sânvẫnđộngnằmngaytrongtrungtâmthànhphốnhiềutriệudân,vàmặcdầucácphéptínhđãchophéptinrằng,phảnứngtronglònguyêntửsẽxảyrachậm,nghĩalàkhôngmangtínhchấtmộtvụnổ,nhưngkhôngaicóquyềnthímạnghàngtrămngànngười.Trờiđãsángtừlâu,đãđếngiờănsáng,nhưngmọingườiđãquênđiềuđó–tấtcảđềunónglòngbắttayvàotrậntấncôngnguyêntửcàngnhanhcàngtốt.Tuynhiên,Fecmikhôngvộivã:cầnphảiđểchonhữngngườiđãmệtmỏiđượcnghỉngơi,cầnphảithoảimáimộtchútđểrồisauđólạicânnhắcvàsuynghĩchokỹlưỡng.Phảithậntrọngvàthậntrọnghơnnữa.Vàđây,tronglúcmọingườiđangchờlệnhbắtđầucuộcthínghiệmthìFecmicấtcâunóinổitiếngcủamình–câunóitừngđivàolịchsửchinhphụcnguyêntửchỉvẻnvẹncóvàitừ:“Điănsángnhé!”.Ănxong,mọingườitrởlạivịtrícủamình–cuộcthínghiệmbắtđầu.Cácnhàbáchọcdánmắtvàocáckhícụ.Nhữngphútchờđợithậtcăngthẳng.Cuốicùng,cácmáyđếmnơtrongõláchcáchnhưsúngliênthanh.Dườngnhưchúngbị“sặc”vìlượngnơtronquálớn,khôngđếmkịp!Phảnứngdâychuyềnđãbắtđầu!Điềuđóxảyravàolúc15giờ25phútgiờChicago.Ngọnlửanguyêntửđượcphépcháytrong28phút,sauđó,theolệnhcủaFecmi,phảnứngdâychuyềnđượcdừnglại.
Mộttrongnhữngngườithamgiacuộcthínghiệmđiđếnmáyđiệnthoạivàthôngbáovớicấptrênbằngmộtcâumậthiệuđãquyướctừtrước:“NhàhànghảingườiItaliađãcậpbếnTânđạilục!”.ĐiềuđócónghĩalànhàbáchọcxuấtsắcngườiItaliaEnricôFecmiđãgiảiphóngđượcnănglượnghạtnhânnguyêntửvàđãchứngminhđượcrằng,conngườicóthểkiểmsoátvàsửdụngnănglượngnàytheoýmuốncủamình.Nhưngýmuốncóýmuốntốtýmuốnxấu.Trongnhữngnămxảyranhữngsựkiệnkểtrên,phảnứngdâychuyềntrướchếtđượccoinhưmộtchặngtrênconđườngđiđếnviệcchếtạobomnguyêntử.CôngviệccủacácnhàbáchọcnguyêntửởMỹđãđitiếptụctheochínhhướngnày.Bầukhôngkhítronggiớikhoahọccóliênquanvớicôngviệcnàyđãcựckỳcăngthẳng.Vàngaycảởđâycũngkhôngtránhkhỏinhữngchuyệntứccười.Mùathunăm1943,ngườitađãquyếtđịnhđưanhàvậtlýhọccỡlớnnhấtNinBo(NielsBohr)từnướcĐanMạchđangbịquânĐứcchiếmđóngsangMỹđểtậndùngkiếnthứcuyênbácvàtàinăngcủaông.ĐượcmộttầungầmcủaAnhbímậthộtống,nhàbáchọccảitranglàmngườiđánhcávàomộtđêmtốiđen“nhưmực”,rồitừđóngườitađưaôngvượtbiểnsangnướcAnhbằngmáybayvàcuốicùngsangMỹ.ToànbộhànhlýcủaBochỉvẻnvạncómộtcáichai.Đâylàcáichaimàuxanhthôngthường,vốnlàchaiđựngbiaĐanMạch,trongđó,nhàbáchọcbímậtchemắtbọnĐứcđãđựngthứnướcnặngvôcùngquýgiámàônggiữgìnnhưchínhconngươicủamắtmình:theoýkiếncủanhiềunhàbáchọcnguyêntửthìchínhnướcnặngnàycóthểdùngđểlàmgiảmtốcđộcủanơtrontrongphảnứnghạtnhân.Bođãphảivấtvảchịuđựngsựmệtnhọctrongchuyếnbay,vàkhivừamớihồisứcthìviệcđầutiêncủaônglàkiểmtraxemcáichainướcnặngcócònnguyênvẹnnữahaykhông.Thậtlàbuồnphiềnhếtchỗnói,nhàbáchọcđãchợtnhậnralàmìnhđãtrởthànhnạnnhâncủatínhđãngtrícủachínhmình:trongtayônglàcáichaiđựngbiaĐanMạchchínhcống,còncáichainướcnặngthìvẫnnằmtrongtủlạnhởnhàông.Khicụcurani-235cỏnconđầutiêndùngchobomnguyêntửvừađượcđiềuchếxongtạicácnhàmáykhổnglồởthànhphốÔc-RijanằmtrongbangTennetxi,nóđượcgửitheomộtngườiliênlạcđặctráchđếnmộtnơikínđáogiữacácthunglũngcủabangNiu-MêxicolàthịtrấnLôt-Alamôt-nơichếtạovũkhíreorắcsựchếtchóc.Ngườiliệnlạcphảitựmìnhláiôtô,chẳngainóichoybiếtcáigìnằmtrongchiếchộpnhỏmàngườitađưachoy,nhưng
đãnhiềulầnyđượcnghenhữngcâuchuyệnkhủngkhiếpvềcác“tiagiếtngười”bíhiểmsảnsinhraởÔc-Rija.Càngđixa,nỗilolắngvâybọclấyycàngchặt.Cuốicùngyquyếtđịnh,hễcódấuhiệukhảnghivềhànhvicủachiếchộpđằngsau,ysẽbỏôtômàchạythụcmạng.Khixechạyquamộtchiếccầudài,bỗngnhiên,ngườiláixenghethấymộttiếngnổlớnđằngsau.Dườngnhưđãbịbậttunglên,ynhảyrakhỏiôtôvàchạynhanhđếnmứcmàykhôngthểtưởngtượngnổi.Nhưngkhiđãchạyđượcmộtquãngkháxa,ydừnglạivìkiệtsứcvàtinchắcrằng,mìnhvẫncònnguyênvẹnvàvôsự,thậmchícòndámngoáicổnhìnlại.Lúcấy,sauôtôcủay,đoànxecứkéodàimãivàsốtruộtbópcòiinhỏi.Yđànhphảiquaylạivàtiếptụccuộchànhtrình.Nhưngvừangồivàobuồngláithìlạivanglênmộttiếngnổlớn,bảnnăngtựvệlạimộtlầnnữavứtkẻbấthạnhrakhỏixevàthúcychạythậtnhanhkhỏicáihộptaiácấy.Mãiđếnkhingườicảnhsátgiậndữđuổikịpybằngmôtôvàxemxétgiấytờthìngườiláixehốthoảngấymớibiếtrằng,nhữngphátnổkialàtừtrườngbắncạnhđấyvọngsang,vìlúcnàyngườitađangbắnthửđạnpháomớiởđó.CôngviệcởLôt-Alamôtđượctiếnhànhtrongđiềukiệnbímậttuyệtđối.Tấtcảcácnhàbáchọclớnởđâyđềumangnhữngbiệtdanh.NhưNinBochẳnghạn,ởLôt-AlamôtngườitachỉbiếtđólàônggiàNicolaBâycơ,EnricoFecmilàHenriFacmơ,UjinVignethànhraUjinVagne.Mộthôm,FecmixuấttrìnhgiấychứngminhmangtênFacmơ,cònVignethìkhôngtìmthấygiấytờcủamình.Ngườilínhgáccódanhsáchnhữngaiđượcravàonhàmáy.Yhỏi:“Tênônglàgì?”.Nhàbáchọcđãngtríchợtnóilẩmbẩm“Vigne”theothóiquennhưngbỗngnhớravàcảichínhlà“Vagne”.Điềuđóđãlàmchotênlínhgácnghingờbằng-VagnethìcótrongdanhsáchcònVignethìkhông.YquaysangphíaFecmimàyđãquenmặt,rồihỏi:“ÔngnàytênlàVagneđiềuđócũngđúng,cũngnhưtôitênlàFacmơ”.Nhịncười,Fecmitrịnhtrọngnóilàmchotênlínhphảitinnhưthếrồiycũngđểchohainhàbáchọcđiqua.Vàokhoảnggiữanăm1945,côngviệcchếtạobomnguyêntửmàchiphílênđếnhaitỷđôlađãhoànthành.Ngày6thángtám,trênbầutrờithànhphốHirosimaởNhậtBảnhiệnlênmộtcâynấmlửakhổnglồcuốntheomấychụcngànsinhmạng.Ngàyđóđãtrởthànhngàyđentốitronglịchsửnềnvănminh.Thànhtựuvĩđạinhấtđãsinhratấnthảmkịchkhủngkhiếpnhấtcủaloàingười.Trướccácnhàbáchọc,trướctoànthếgiới,mộtcâuhỏiđãđượcđặtra:làm
gìnữađây?Tiếptụchoànthiệnvũkhíhạtnhân,chếtạocácphươngtiệngiếtngườikhủngkhiếphơnnữaư?Không!Từnay,nănglượngkhổnglồchứatronghạtnhânnguyêntửphảiphụcvụconngười.CácnhàbáchọcXô-viếtdướisựlãnhđạocủaviệnsĩI.V.Kurchatopđãđặtbướcchânđầutiêntrênconđườngđó.Ngày27thángsáunăm1954,đàiphátthanhMaxcơvađãtruyềnđimộttincótầmquantrọngđặcbiệt:“HiệnnayởLiênXô,nhờnhữngcốgắngcủacácnhàbáchọcvàkỹsưXô-viết,côngviệcthiếtkếvàxâydựngnhàmáyđiệncôngnghiệpđầutiênchạybằngnănglượngnguyêntửvớicôngsuấtcóíchlà5000kWđãhoànthànhtốtđẹp”.Lầnđầutiên,chạydọctheocácdâydẫnlàdòngđiệnmangtheonănglượngđượcsảnsinhtronglòngnguyêntửurani.Việckhởiđộngnhàmáyđiệnnguyêntửđầutiênđãmởđầuchosựpháttriểncủamộtngànhkỹthuậtmới-ngànhnănglượnghọchạtnhân.UraniđãtrởthànhnhiêuliệuhòabìnhcủathếkỷXX.Sauđónămnăm,tàuphábăngnguyêntửđầutiêntrênthếgiớimangtên“Lênin”đãrờigiálắprápcủacácxưởngđóngtàuXô-viết.Đểchocácđộngcơcủanólàmviệchếtcôngsuất(44ngànmãlực!),chỉcần“đốt”vẻnvẹncóvàichụcgamurani.Mộtcụcnhỏnhiêuliệuhạtnhânnàycũngđủsứcthaythếchohàngngàntấnmazuthoặcthanđá,màmuốnchởhếtthìphảidùngnhữngchuyếntàuthôngthườngnhưđoàntàuchạytrêntuyếnđườngLuânĐôn-Niuoocchẳnghạn.CòncontàunguyêntửvớidựtrữnhiênliệuuranichừngvàichụckilôgamthìcóthểphábăngởvùngBắccựcliêntụctrongvòngbanămmàkhôngcầnghévàocảngđểtiếpnhiênliệu.Năm1974,tàuphábăngnguyêntử“Bắccực”cònmạnhhơnnữađãbắtđầuthựchiệnnhững“trọngtráchcủamình:côngsuấtcủanólà75ngànmãlực!Ngày17thángtámnăm1977,saukhivượtqualớpbăngtưởngnhưkhôngthểphávỡnổicủavùngtrungtâmBắcBăngdương,tàu“Bắccực”đãlênđếnđúngcựcbắc.Ướcmơhàngbaothếkỷcủanhiềuthếhệthủythủvàcácnhàkhảosátđịacựcđãđượcthựchiện,vàuraniđãđónggópcôngsứccủamìnhvàoviệcgiảiquyếtvấnđềnày.Chiếctàuphábăngnguyêntửmạnhnhấtnàyđãcóthêmhaiđứaemnữa-đólàtàu“Xibia”vàtàu“NướcNga”.Tỷlệnhiênliệuhạtnhântrongbảncânđốicácnguồnnănglượngtrênthếgiớimỗinămmộttănglên.Mấynămtrướcđây,nhàmáyđiệnnguyêntửcôngnghiệpđầutiênvớilòphảnứngdùngnơtronnhanhđãbắtđầuhoạt
độngởLiênXô.Đặcđiểmquantrọngcủaloạilòphảnứngnàylànócóthểkhôngcầndùngurani-235khanhiếmđểlàmnguyênliệuhạtnhân,màdùngchínhngayđồngvịphổbiếnnhấttrêntráiđấtcủanguyêntốnàylàurani-238.Khiđó,tronglòphảnứngkhôngnhữnggiảiphóngđượcnănglượngkhổnglồ,màcòntạonênnguyêntốnhântạopoloni-239lànguyêntốcókhảnăngtựphânrã,tứccũnglàmộtnguồnnănglượnghạtnhânnữa.I.V.Kurchatopđãviết:“Đốtthantronglò,dùthuđượcgìđinữa,vẫncàokhánhiềuthanracùngvớitro”.Nhữngưuđiểmcủanhiênliệuhạtnhânthậtlàrõràng,chẳngphảinghingờgìnữa.Tuynhiên,việcsửdụngnókèmtheonhiềukhókhăn,màkhókhănlớnnhấthẳnlàviệctiêuhủycácchấtphếthảiphóngxạsinhra.Chochúngvàonhữngchiếcthùngchứađặcbiệtrồithảxuốngđáybiểnvàđạidươngư?Haylàchônsâuxuốngđất?Bằngnhữngcáchđó,ắtkhôngthểgiảiquyếtvấnđềmộtcáchtriệtđể,vìchungquylạithìcácchấtgâychếtchócấyvẫncònlạitrênhànhtinhcủachúngta.Khôngthểđưachúngđixahơn,đếncácthiênthểkháchaysao?ChínhmộtnhàbáchọcMỹđãnêuraýkiếnnày.Ôngđểnghịdùngcáccontàuvũtrụ“chởhàng”đểchởcácchấtphếthảicủacácnhàmáyđiệnnguyêntửlênmặttrời.Tấtnhiên,hiệnnay“cướcphí”chonhững“bưukiện”nhưvậycònquáđắtđốivớingườigửi,nhưngtheoýkiếncủamộtsốchuyêngiacótinhthầnlạcquanthìmấtchụcnămnữa,nhữngdịchvụvậntảikiểunàysẽtrởnênhoàntoànhợplý.Ởthờiđạichúngta,khôngnhấtthiếtphảigiàutrítưởngtượngmớicóthểđoántrướctươnglairựcrỡcủaurani.Uranicủangàymai-đólànhữngtênlửavượtlênchốnxathẳmcủakhônggianbaola,đólànhữngthànhphốngầmkhổnglồcónănglượngdựtrữđủdùngtrongvàichụcnăm,đólàviệcxâydựngnhữnghònđảonhântạovàtướinướctrànngậpchocácsamạc,đólàsựxâmnhậpvàolòngđấtvàcảitạokhíhậucủahànhtinhchúngta.Urani-mộttrongnhữngkimloạikỳdiệunhấtcủathiênnhiên,đangmởracholoàingườinhữngviễncảnhthầnkỳ!Hết
Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com
Related Documents
