Slide 1
Ligjrues: Linda HoxhaKnaqsia dhe stresi n pun si dhe prkushtimi n organizatNatyra e stresitEnde nuk ka ndonj definim t termit Stres, por tek t gjith ne ngjan t kemi disa ide se ka ajo prmban. Nganjher mund t jet definuar si reagim fiziologjik, psikologjik dhe emocional ndaj situatave krcnuese ose ngjarjeve krcnuese. Kjo duket ti prngjaj prshkrimit t stresit akut: nj periudh e shkurtr kohore kur dika kalon vrullshm keq, kur mekanizmat e individve lufto ose ik jan mobilizuar n ballafaqimin me problemin, pastaj t gjitha kthehen n normalitet. Mirpo nse problemi vazhdon prsri, kmbngul ose personi nuk mund t ballafaqohet me t, rezulton stresi kronik.
Natyra e stresitSimptomet e stresit mund t prfshihen me:KokdhembjeGunga t muskujve n pjesn e prapme t qafsNervozizm/acarueshmri pa ndonj arsye t qartMunges koncentrimiT ndjenurit i shqetsuarT ndenjurit i depresionuar
Natyra e stresitJan dy faktor t rndsishm q kan t bjn me stresort: kontrollueshmeria e tyre dhe parashikueshmria e tyre. Broadbent (1971) sygjeronte q njerzit q ishin n gjendje t parashikojn kur nj zhurm ka mundsi t ndodh krijon m pak stres, se sa kur ndodh e njjta zhurm e t njjtit nivel e cila nuk sht parashikuar. Stresort pr t cilt ne ndjejm se mund ti kontrollojm nuk jan prceptuar t jen aq krcnuese, se sa ato pr t cilat nuk mund ti kontrollojm.
Natyra e stresitN m shum se dhjet vitet e kaluara, m tepr se 20.000 shrbtor civil kan qen duke u vzhguar lidhur me prjetimin e tyre pr presionin q ju sht br n pun, duke prcjell gjendjen e tyre n pun, shndetin dhe shndetin q kishte t bnte me sjelljet, sikur q sht pirja e duhanit dhe pirja e alkoolit. Matjet fiziologjike gjithashtu jan marr; psh. elektrokardiograma (q t zbuloj rregullimet e zemrs) dhe mostra t gjakut, pr t determinuar nivelin e fibrinogjenit dhe kolesterolit. Nivelet e larta t kolesterolit kan pas lidhje t gjata me smundjen e zemrs (CHD), pra kjo ka shrbyer si nj indikator i tyre n rrezik. Ishte gjetur nj lidhje e fort midis niveleve t larta t kolesterolit dhe gradave t punsimit, por jo n drejtimin n t cilin ju do t mund t pritnit. N fakt, nivelet e larta t kolesterolit ishin gjetur n gradat m t ulta t punsimit, dhe lakorja e pjerrt merrte tatpjetn prderisa nivelet m t ulta t kolesterolit ishin gjetur midis gradave m t larta t punsimit. Grada m e ult e shrbyesit civil, tregonte m pak kontroll q ata kishin ndaj puns s tyre si dhe ndaj vendimeve q kishin t bjn me punn. Konkludimi mund t nxirret q kontrollin e ult e kishte shkaktuar stresi, e ndikuar nga nivelet e larta t kolesterolit, e cila e rrit rrezikun e smundjes nga zemra (Brunner et al.1993).
Modelet e stresitN tentim pr t kuptuar stresin, psikologt dhe doktort krijuan modelet. Njra prej t parave prej ktyre ishte quajtur modeli i projektimit/engineering model, q e shikonte stresin si nj forc e cila interpretohet tek individi. Kur stresi bhej i madh, personi bhej i egr, n t njjtn mnyr sikur nj shtyll me mbingarkes q mund t thyhet. Ky model e shikonte individin si nj konteiner pasiv i stresit, n t cilin, natyrisht njerzit nuk jan. Nse ne do t ishim, ne t gjith do t ishim t sensitiv ndaj stresorve t njjt dhe t thyeshm n t njjtin rast, sikur q metalet bjn. Modeli ka qen i pamjaftueshm pr shkak q nuk ka marr n konsiderat edhe dallimet individuale q kan njerzit ndrmjet njri tjetrit, gjithashtu edhe fakti q ata kan bashkvepru nganjher edhe me mundim me mjedisin e tyre.Prshtatja e sindromit t prgjithshm M 1956, Selye avancoi prpara nj model t quajtur Adaptimi i Sindromit t Prgjithshm, duke prshkruar ndryshimet psikologjike q kishin br vend tek individi i stresuar. Ritmi i zemrs dhe shtypja e gjakut rritet, adrenalina dhe noradrenalina jan liruar, me qllim q t mbajn gjendjen e trupit n gatishmri pr ta luftuar agresorin/sulmuesin. Mbajtja e ktyre reagimeve i shteron resurset e trupit duke e ln at t hapur nga invazioni i smundjes. Nse stresi vazhdon pr nj koh t gjat, individi vuan nga dobsimi i forcave dhe mund t vdes. Stresi ishte nnkuptuar si prishje e sistemit t imunizuar, njjt sikurse kanceri, sulmet e zemrs, problemet kardiovaskulare dhe rregullimet n tretjen e ushqimit. Personi prshtatja e mjedisitPersoni-prshtatja e mjedisit nj model i stresit, e propozuar nga francezt Caplan dhe Van Harrison (1982), kontrolluan bashkveprimin n mes t individit dhe mjedisit n vendin e puns. E rndsishme nga kjo ishte niveli n t ciln aftsit e t punsuarit prshtaten me krkesat e puns, dhe se sa mir mjedisi i puns prshtatet me nevojat e t punsuarit, veanrisht prdorimi i mjeshtris dhe zgjuarsis. Ky bashkveprim i modelit t stresit nuk ka lejuar n vendin e puns nj numr tjetr t variablave, t cilat do t mund t ndikonin n prceptimin e nj personi se sa mir ai ose ajo prshtaten me at mjedis.
Operacionet e modeleveAktualisht, operacionet e modeleve t stresit duket t paraqesin sqarimin m t mir pr proceset e stresit. Proceset kognitive prfshijn vzhgim t vazhdueshm t situats s stresit, dhe vendimet e ndrtuara nga metodat kopjuese. Lazarus dhe Folkman (1984) sygjeronin q stresi rrjedh kur prceptimet e individve nuk mund t ballafaqohen me krkesat e ndrtuara sipr tyre.Nj numr i hulumtuesve sygjerojn q stresort aktual, sikurse q sht stresi n pun, mund t ket nj efekt t shtuar me stresort ekzistues t jets, sikurse q sht ballafaqimi me efektet e divorcimit. Kjo mund t jet pasoj e ndonj stresi t shkaktuar n pun q e bn m t vshtir pr tu ballafaquar me t. Burimet e StresitNdryshimet q ndodhin gjat jets s njeriut mund ta rrisin prvojn e stresit. Nse kto nuk jan zgjedhur, stresi kronik mund t rezultoj. Shkallt pr ti matur ato, prmbajn Shkalln Racionale t prshtatjes Sociale (Holmes dhe Rahe, 1967) dhe Shkalln e Ngjarjeve t Jets PERI (Dohrenend et al. 1988).
Ngjarja e jets Vlera e Stresit 1. Vdekja e iftit bashkshortor 100 2. Divorcimi 73 3. Ndarja Martesore 65 4. Koha e Burgimit 63 5. Vdekja e antarit t familjes s ngusht 63 6. Dmtimi personal ose gjendja e keqe shndetsore/smundja 53 7. Martesa 50 8. Largimi nga puna 47 9. Martesa e pajtuar/bashkrenditur 45 10. Trheqja/dalja n pension 4511. Ndryshimet n shndet t antarit t familjes 4412. Shtatzansia 4013. Vshtirsit n seks 3914. Shtimi i antarit t ri t familjes 3915. Prshtatja e biznesit 3916. Ndryshime n gjendjen financiare 3817. Vdekja e shokut t ngusht 3718. Nryshimi n nj drejtim tjetr t puns 3619. Ndryshimi n numr i argumenteve me iftin bashkshorotor 3520. Debitimi i mbi 10.000$ 3121. Prjashtimi i debitit ose i huadhnies 3022. Ndryshime n prgjegjsit e puns 2923. Djali apo vajza lshon shtpin 2924. Telashe me Ligjet 2925. Arritjet e shquara personale 2826. Gruaja fillon ose e ndrpret punn 2627. Fillon ose e prfundon shkolln 2628. Ndryshimi i kushteve t jetess 2529. Rishikimi i zakoneve personale 2430. Telashe me shefin 2331. Ndryshime n ort e puns ose kushteve 2032. Ndryshime n vendbanim 2033. Ndryshime n shkolla 2034. Ndryshime n argtim 1935. Ndryshime n aktivitetet e kishs 1936. Ndryshime n aktivitetet sociale 1837. Debiti ose huadhnia me e vogl se 10.000$ 1738. Ndryshime n shprehit e gjumit 1639. Ndryshime n familje q bhen bashk 1540. Ndryshime n shprehit e ngrnies 15 41. Pushime 1342. Krishtlindjet 1243. Shkelje t vogla t Ligjit 11 Burimet e stresit Holmes dhe Rahe konstruktuan shkallt e tyre (shiko kutin 6.2) duke hulumtuar t dhnat mjeksore t pacientve t cilt vuanin nga smundja pas prjetimit t traums psikologjike. Kto trauma ose ngjarje t jets, jan rradhitur me nj rigorizitet, duke filluar me Vdekjen e iftit bashkshortor q sht rradhitur me nr.1, si m e rnda. Ktyre ngjarjeve pastaj u jan prcaktuar vlerat t cilat i jan peshuar LCU-s (Life Change Units/Jeta i ndryshon grupet). Nj rishikim i fundit (Finlay-Jones, 1988) konkludoj q ngjarjet e jets q kishin t bjn me humbjen ishin m t paraplqyera t prcillen me smundje depresive, sjellje vetvrasjeje dhe manike, prderisa ngjarjet e jets q kishin t bnin me rrezik ishin m t parapalqyera t prcillen me gjendje shqetsuese.Debatet DitoreLazarus (1976) sygjeronte q dit pr dit debatet dhe frymzimet (ngjarjet e mira) mund t ken nj ndikim t madh n nivelin e stresit t individit (problemet sikur q jan nj pakujdesi i duhanpirsit ose rritja e mimeve t t mirave). Pyetjet me mundsi t apektit ngacmues pr jetn e prditshme jan specifikuar n pyetsort sikur q sht Shkalla e Debateve.N nj studim t madh duke krahasuar pjesmarrsit/participantt poenat n shkalln e ngjarjeve t jets dhe poenat e tyre n shkalln e debateve me shndetin pasues t tyre fizik, DeLongis et al. (1982) gjeti q debatet kan qen m shum t besueshme se sa ngjarjet e jets n parashikimin e rezultateve t shndetit. Stresi n punCox et al. (1981) gjeti q puna ishte prmendur si burimi m i madh i stresit dhe i problemeve tek 54 % e respodentve, prderisa 12% tjera ishin prmendur nga puna n shtpi. Prandaj, stresi profesional duket t jet nj zon q krkon t hulumtohet, duke filluar nga zona e puns e cila mund t jet identifikuar si hapsira me mundsi stresuese.
Mbingarkesa n pun/ Ngarkesa jo e plot n pun Nj burim tjetr i zakonshm n pun sht kur kemi shum pun pr t br ose kur nj pun krkon jasht mase shpejtsi ose fuqi/prodhim. Kjo sht mbingarkes kuantitative/sasiore, por mbingarkesa mundet gjithashtu me qen kualitative-kur kemi pun e cila sht shum e ndrlikuar ose krkon koncentrim t teprt. Nivelet e larta t shqetsimit dhe frustrimit jan gjetur n mes puntorve klerik, t cilt raportuan pun me ngarkesa t tepruara (Spector, 1987).Puna me ngarkes jo t plot sht gjithashtu stresuese dhe rezulton me mrzitje dhe frustrim, sygjeronte French dhe Caplan (1972). Kjo mund t jet gjithashtu kuantitative (kur punon jo mjaftueshm) ose kualitative (shfrytzimi i vogl i aftsis dhe mjeshtris s t punsuarit). Kjo pun e pamjaftueshmris sht gjetur t jet e lidhur me pikpamjen psikologjike, nivelin e ult t knaqsis n pun dhe nivelin e ult t angazhimit t organizats.Roli dykuptimor dhe roli i konfliktit Roli dykuptimor ndodh ather kur nj i punsuar nuk e ka t qart funksionin e puns q e ka brenda organizats. Kjo zakonisht demostrohet si konfuzion mbi objektivat dhe t priturat, dhe paqartsit pr shtrirjen dhe prgjegjsit q kan t bjn me punn. Spector et al. (1988) gjeti q funksioni dykuptimor ishte i lidhur me frustrimin dhe shqetsimin.Roli i konfliktit mund t ndodh kur prej nj individ krkohet t mbaj nj rol t tij i cili bie ndesh me besimet dhe vlerat e tij, ose kur ata luajn role t ndryshme t cilat nuk prputhen me njri tjetrin. Prshembul, nj menagjer mund t ket pritur q t rritet prodhimi i nj sektori dhe gjithashtu t kujdeset pr punn kshilluese tek t punsuarit;kto dy role mund t mos jen t papajtueshm, por mund t jen kuptuar ashtu nga disa individ. Puna e pasigurt dhe mungesa e zhvillimit t kariersPuna e pasigurt dhe e teprt jan shqetsim t vrteta pr shum njerz. Prjetimi i ndjenjs shqetsuese gjithashtu rritet si rezultat i ndjenjs s padrejtsis q organizata edhe m tutje krkon angazhim edhe m t madh nga ana e t punsuarit, ndrsa kjo nuk i shpaguhet nga organizataMungesa strukturale e karriers brenda organizatave ose shqetsimet q individt e kan arrit at ngritjen maksimale n pozit ka qen e lidhur me ndjenjat e stresit dhe me nj shndet t dobt fizikVendimi me liri veprimi dhe vetprmbajtjejearr (1992) sygjeronte q puntort n mnyr ideale duhet t jen n gjendje ti planifikojn punn e tyre me ngarkes, q t marrin vendime pr punt praktike dhe q t marrin vendime se si ti ndalojn problemet e puns. Ky lloj i autorizimit, sht argumentuar, gjithashtu mund t jet nj prej burimeve t stresit, varsisht nga rezultatet e vendimeve q jan marr.Mirpo, pjesa m e madhe e hulumtimit n kt zon sygjeron q niveli i ult i vendimeve t marra me liri veprimi dhe kontroll t vogl sht e lidhur me nivelin e ult t vetbesimit dhe nivelin e ult t knaqsis n pun, shqetsimin, depresionin, ndjenjn e stresit, apatin/plogshtin dhe rraskapitjen, gjithashtu edhe simptomet fizike t rregullimit kardiovaskular Mardhniet ndrpersonale Marrdhniet e mira n pun e ndihmojn shndetin e individit dhe t organizats. Ktu mund t prfshihen marrdhniet me puntort m t lart, nnpuntort dhe t barabartt ose kolegt. Marrdhniet n pun si dhe jasht vendit t puns zakonisht jan shikuar si loj e nj roli t matur, nj amortizator/zbuts i situatave stresuese.
Karasek et al. (1982) kishte studiuar m tepr se 1000 puntor mashkuj n Suedi dhe ishte treguar q prkrahja e tyre nga mbikqyrsit dhe kolegt zbusin efektin e krkesave t puns dhe ndihmojn n mbajtjen e knaqsis n pun. Prkrahja e ult ndrpersonale n pun kishte treguar t jet e lidhur me shqetsim t madh, tension n pun dhe nivel t ult t knaqsis n pun (arr, 1992).Mardhniet ndrpersonaleMatteson dhe Ivancevich (1982) gjeti q shkaktari m i zakonshm i stresit n pun ishte pamundsia pr tu gjet me puntort tjer t puns.
Detyrimi dhe dhuna n pun sht nj shtje e cila kohve t fundit sht theksuar. Detyrimi mund q t ndaloj dhunn aktuale fizike pr nj koh t shkurtr, por mund t shkaktoj aq stres t rnd sa q individt mund t mungojn n pun, t vuajn nga smundja mentale ose e braktisin punn. Cox dhe Leather (1994) argumentuan pr kontrollin e dhuns n vendin e puns nprmes prdorimit t rrugve kognitivo-biheiviorale, kur situata vlersohet si shprndarje e fajsis/prgjegjsis tek individt q jan prfshir n kt.LiteraturaAplikimi i Psikologjis n Organizata
