Keimena Gia Thn Ergasia Kai Thn Krish

7/31/2019 Keimena Gia Thn Ergasia Kai Thn Krish

http://slidepdf.com/reader/full/keimena-gia-thn-ergasia-kai-thn-krish 1/162







ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ





ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Gruppe Krisis: Μανιφέστο ενάντια στην εργασία

Norbert Trenkle: Κλυδωνισμοί στην παγκόσμια αγορά

Anselm Jappe: Πίστωση επί θανάτου

Σωκράτης ΠαπάζογλουΕύη Παπακωνσταντίνου

Λία Γυιόκα

εκδόσεις των ξένων



mailto:[email protected]

http://www.krisis.org/



ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ:

TOMASZ KONICZΠαντού είναι Ελλάδα

9

Gruppe K risis

Μανιφέστο ενάντια στην εργασία

ΐ3

N orbert T r e n k l e

Κλυδωνισμοί στην παγκόσμια αγορά

ιο ί

A nse lm Jappe

Πίστωση επί θανάτου

Ϊ29





ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

TOMASZ KONICZ

ΠΑΝΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΕΛΛΑΔΑ

Πάντοτε υπάρχουν και χειρότερα. Σύμφωνα με πρόσφα-

τες εκτιμήσεις, το ελληνικό χρέος μπορεί να αποδειχτεί

τελικά υψηλότερο και από το αναμενόμενο. (Και η Αθήνα

δεν είναι η μόνη που αντιμετωπίζει τέτοιο πρόβλημα.)

Στα τέλη του 2009, η νεοεκλεγμένη κυβέρνηση ανα-

γκάστηκε να παραδεχτεί ότι τα μέχρι τότε οικονομικά στοιχεία ήταν “πειραγμένα”. Με το χρέος στο 12,7% του

ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος, το έλλειμμα είναι δι-

πλάσιο απ’ αυτό που παρουσιάστηκε στις Βρυξέλλες από

την αποχωρήσασα συντηρητική κυβέρνηση. Το συνολικό

χρέος της χώρας έχει εν τω μεταξύ ανέλθει στο 125% του

ετήσιου ΑΕΠ. Εταιρείες αξιολόγησης αντέδρασαν στην

απάτη του προϋπολογισμού με τον υποβιβασμό της δα-νειοληπτικής αξιοπιστίας της χώρας. Η Ευρωπαϊκή Επι-

τροπή εξήγησε ότι το δημοσιονομικό έλλειμμα ίσως είναι

υψηλότερο «απ' όσο υπολογίζαμε». Η στατιστική υπη-

ρεσία στην Αθήνα είναι, λέει, «αναποτελεσματική» και

«επιρρεπής στις πολιτικές παρεμβάσεις».

ΧρέοςρεκόρΠοτέ στην ιστορία του καπιταλισμού δεν έχουν χρεωθεί

τόσο πολύ τα κράτη σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα, όσο

από τότε που ξέσπασε η παγκόσμια οικονομική κρίση το

2007. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Ισπανία, Μεγάλη Βρετανία

9



ΙΟ T O M A S Z K O N I CZ

και Ιρλανδία εμφανίζουν χρέος παρόμοια υψηλό με τους

ταλαίπωρους τους Έλληνες. Γιγάντιο είναι και το χρέος

των ΗΠΑ. Η θέση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της

Γερμανίας μοιάζει ας πούμε σταθερή όσο κι αν τα πρώτα

τέσσερα τρίμηνα του 2009, κράτος, ομοσπονδιακά κρατί-

δια και δήμοι εξαπλασίασαν το έλλειμμά τους σε σχέση με

το ίδιο διάστημα πέρσι, με νέες πιστώσεις 100 δισ. ευρώ.

Οι αιτίες αυτής της εξέλιξης είναι παρόμοιες και συ-

γκρίσιμες, τουλάχιστον στα κέντρα του παγκόσμιου κα-

πιταλιστικού συστήματος. Η ύφεση οδήγησε σε μειωμένα έσοδα από τη φορολογία, ενώ τα μέτρα που πάρθηκαν

βιαστικά για τη σταθεροποίηση και τα σχέδια για την

ανάκαμψη της οικονομίας απογείωσαν τις δαπάνες. Μόνο

μεταξύ Οκτωβρίου και Νοεμβρίου 2009 στις ΗΠΑ κατα

γράφηκε έλλειμμα σχεδόν 300 δισ. δολαρίων. Το απερχό-

μενο δημοσιονομικό έτος 2008/9, το έλλειμμα έφτασε τα

1400 δισ., ενώ μέχρι τότε το ρεκόρ ετήσιου χρέους τηςχώρας δεν είχε ξεπεράσει ποτέ τα 400 δισ.

Τα σχέδια για την ανάκαμψη της οικονομίας το Ινστι-

τούτο για την Παγκόσμια Οικονομία στο Κίελο τα υπο-

λόγισε στα 3.000 δισ. (δηλαδή γύρω στο 4,7% του παγκό-

σμιου εισοδήματος) απέτρεψαν τουλάχιστον προσωρινά

την κατάρρευση της οικονομίας. Η κρατικά παραγόμενη

ζήτηση αντιστοιχεί όμως και σε αντίστοιχου ύψους πιστω-τικές δεσμεύσεις. Σε αυτές προστίθενται και τα μακράν

ογκωδέστερα σχέδια διάσωσης και στήριξης των χρημα-

ταγορών. Μόνο στις ΗΠΑ αυτά ανέρχονται στα 23.700

δισ. δολάρια. Όταν σκάσει η κερδοσκοπική φούσκα που

δημιουργήθηκε από τα σχέδια αυτά, ένα μεγάλο μέρος των

εγγυήσεων που κατατέθηκαν για τον χρηματοπιστωτικό

τομέα θα πρέπει να καταβληθεί, με το ενδεχόμενο ακό-μη και κρατικών χρεοκοπιών. Ακόμη και η ομοσπονδιακή

κυβέρνηση της Γερμανίας άπλωσε ένα «δίχτυ ασφαλείας»

ύψους 280 δισ. ευρώ με τη μορφή κρατικών εγγυήσεων

για τον εγχώριο χρηματοπιστωτικό τομέα.

Στην περιφέρεια της Ευρώπης ορισμένες κρατικές

οικονομίες απειλούνται ήδη με πτώχευση του δημοσίου



ΠΑΝ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΕΛΛΑΔΑ II

τομέα: Ουκρανία, Λεττονία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Σερβία,

Λευκορωσία προσέφυγαν σε έκτακτους δανεισμούς δισε-κατομμυρίων από το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα και

την Κομισιόν για να αποφύγουν την επαπειλούμενη ανι-

κανότητα πληρωμών των χωρών τους. Ωστόσο, η Ελλάδα

δείχνει πως η κρίση επελαύνει με γοργούς ρυθμούς.

Κρατική χρεοκοπία

Βλέπουμε να κλονίζονται κράτη που είναι μέλη της ΕΕεδώ και δεκαετίες. Η Ισπανία αναγκάστηκε να υποστεί

υποβάθμιση της πιστοληπτικής της δυνατότητας. Ακόμη

και στην Αυστρία, που θεωρείται υπόδειγμα σταθερότη-

τας, ο αμερικανός οικονομολόγος Κένεθ Ρογκόφ προκάλεσε ανησυχία με τις δηλώσεις του ότι και η δημοκρατία

των Άλπεων απειλείται με χρεοκοπία. Οι τράπεζες εκεί,

λέει, έχουν δανείσει μεγάλα ποσά στην ανατολική Ευρώ-πη, τα οποία στο άμεσο μέλλον θα επιστραφούν μόνον

εν μέρει, ή δεν θα επιστραφούν καθόλου. Η Βιέννη θα

πρέπει να οχυρώνεται μπρος στο ενδεχόμενο νέας όξυνσης της κρίσης. Η Ιαπωνία επίσης φαίνεται να πνίγεται

από τα γιγάντια χρέη της. Οι ταμειακές υποχρεώσεις τήςδεύτερης μεγαλύτερης κρατικής οικονομίας στον κόσμο,

υποχρεώσεις του κράτους κυρίως προς τους ίδιους τουςπολίτες, έφτασαν φέτος στο 227% του ΑΕΠ. Εν τω μεταξύ

το ποσοστό αποταμίευσης του πληθυσμού, που το 1990ήταν 14% του ΑΕΠ, έπεσε στο 2%. Και δεν υπάρχει πια

περιθώριο γ ια περαιτέρω κρατικά ομολογιακά δάνεια...Ταυτόχρονα προωθούνται διεθνώς νέα προγράμματα

ανάκαμψης. Η όποια ανοδική τάση δεν μπορεί από μόνη

της να συνεχιστεί, διαπίστωσε για παράδειγμα το γερμα-

νικό Ινστιτούτο για τη Μακροοικονομία και την Έρευνα

της Ανάκαμψης στις αρχές Ιανουαρίου 2010. Και στα υψη-

λότερα κλιμάκια της ομοσπονδιακής τράπεζας των ΗΠΑ

εκφράστηκαν στην τελευταία συνεδρίαση τον Δεκέμβριο

2009 απαιτήσεις για επανορθωτικά μέτρα για την αμερι-

κανική οικονομία.



12 T O M A S Z K O N I CZ

Αποκαλύπτονται λοιπόν και τα αίτια του δημόσιου

χρεωστικού οργίου. Τα κράτη ενδύονται τον ρόλο των

χρηματαγορών και των υπερχρεωμένων αμερικανών κα-

ταναλωτών. Πριν αύξαναν τη ζήτηση τεχνητά, επί πιστώ-

σει. Τώρα επιχειρούν την αποκατάσταση του ελλείμματος

μέσω των φόρων. Έτσι κρατιέται στη ζωή η παγκόσμια

οικονομία, που επί δεκαετίες υποφέρει από κρίση υπερ-

παραγωγής. Χωρίς χρέος ο καπιταλισμός δεν μπορεί να

επιβιώσει. Μ ένει να δούμε για πόσο ακόμη μπορεί να σέρ-

νεται, γιατί Ελλάδα είναι παντού.



GRUPPE KRISIS

ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ

1. Η κυριαρχία της νεκρής εργασίας

Ένα πτώμα κυριαρχεί στην κοινωνία το πτώμα της ερ-

γασίας. Όλες οι δυνάμεις της υφηλίου συμμάχησαν προ

κειμένου να υπερασπίσουν την κυριαρχία του: ο πάπας

και η Παγκόσμια Τράπεζα, ο Τόνυ Μπλερ και ο Γιεργκ

Χάιντερ, συνδικάτα και επιχειρηματίες, γερμανοί οικολό

γοι και γάλλοι σοσιαλιστές. Το μόνο σύνθημα που ξέρουν

είναι: δουλειά, δουλειά, δουλειά! Όποιος δεν έχει ξεχάσει

ακόμη να συλλογίζεται, θα συνειδητοποιήσει εύκολα τονπαραλογισμό μιας τέτοιας στάσης. Διότι η κοινωνία στην

οποία κυριαρχεί η εργασία δεν αντιμετωπίζει κάποια προ-

σωρινή κρίση* έρχεται αντιμέτωπη με το απόλυτο όριό

της. Την επαύριο της μικροηλεκτρονικής επανάστασης, η

παραγωγή πλούτου έγινε ολοένα και πιο ανεξάρτητη από

την πραγματική ανάλωση της ανθρώπινης εργασιακής δύ-

ναμης σε βαθμό που στο πρόσφατο παρελθόν μόνο η επι-

στημονική φαντασία θα μπορούσε να διανοηθεί. Κανείς

δεν μπορεί να ισχυρίζεται πλέον ότι η διαδικασία αυτή

μπορεί να σταματήσει ή πόσο μάλλον να αντιστραφεί. Η

πώληση του εμπορεύματος εργασιακή δύναμη στον 21ο

αιώνα είναι τόσο πολλά υποσχόμενη όσο αποδείχτηκε ότι

ήταν η πώληση ιππήλατων ταχυδρομικών αμαξών στον20ό αιώνα. Ωστόσο, όποιος δεν είναι ικανός να πουλήσει

την εργασιακή του δύναμη σ’ αυτήν την κοινωνία θεωρεί

13



Η GRUPPE KRISIS

ται «πλεονάζων» και θα πεταχτεί στον κάλαθο των κοι-

νωνικών αχρήστων.

Ο δε μη εργαζόμενος μηδέ εσθιέτω. Αυτή η κυνική αρχή

βρίσκεται ακόμα σε ισχύ* κι ακόμη περισσότερο στις μέ-

ρες μας, ακριβώς επειδή καθίσταται απελπιστικά απαρ-

χαιωμένη. Είναι στ’ αλήθεια ένας παραλογισμός: ποτέ στο

παρελθόν η κοινωνία δεν ήταν τόσο πολύ κοινωνία της

εργασίας όσο είναι σήμερα που η ίδια η εργασία έχει γί-νει πλεονάζουσα. Πάνω στο νεκροκρέβατό της η εργασία

αποδεικνύεται μία ολοκληρωτική εξουσία που δεν ανέχε-

ται άλλους θεούς δίπλα της. Καθώς διαποτίζει μέσα από

τους πόρους της καθημερινής ζωής την ψυχή, η εργασία

ελέγχει τόσο τη σκέψη όσο και την πράξη. Οποιαδήποτε

δαπάνη ή κόπος είναι θεμιτός αρκεί να παραταθεί τεχνητά

η διάρκεια ζωής του «ειδώλου της εργασίας». Η παρανοϊκή

κραυγή για «απασχόληση» δικαιολογεί την καταστροφή

των φυσικών πόρων με πιο εντατικούς ρυθμούς, παρ’ όλο

που οι ολέθριες συνέπειες για την ανθρωπότητα έχουν γ ί-

νει αντιληπτές εδώ και πολύ καιρό. Ακόμη και τα έσχατα

εμπόδια για την πλήρη εμπορευματοποίηση οποιασδήπο

τε κοινωνικής σχέσης μπορεί να αρθούν άκριτα, αρκεί να υπάρχει η πιθανότητα να δημιουργηθούν κάποιες άθλιες

«θέσεις εργασίας». Το σύνθημα «μια οποιαδήποτε δου-

λειά είναι καλύτερη από το να μην υπάρχει δουλειά» έγινε

η ομολογία πίστης που απαιτείται από τον καθένα στις

μέρες μας.

Όσο περισσότερο γίνεται φανερό ότι η κοινωνία της ερ-γασίας πλησιάζει στο τέλος της, τόσο και πιο βίαια απω

θείται η συνειδητοποίηση αυτού του γεγονότος από τον

δημόσιο λόγο. Οι μέθοδοι της απώθησης μπορεί να δι-

αφέρουν, αλλά μπορούν να συνοψιστούν σ’ έναν κοινό

παρονομαστή. Το παγκοσμίως προφανές γεγονός ότι η



ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 15

εργασία αποδεικνύεται ένας παράλογος αυτοσκοπός,

επανερμηνεύεται πεισματικά ως ατομική ή συλλογικήαποτυχία ατόμων, εταιρειών, ή ακόμα και ολόκληρων

«αναπτυξιακών» περιοχών, λες και ο κόσμος έχει κατα-

ληφθεί από μία καθολική έμμονη ιδέα. Ο αντικειμενικός

δομικός φραγμός της εργασίας οφείλει να εμφανιστεί ως

υποκειμενικό πρόβλημα όσων έχουν ήδη αποκλειστεί.

Κι ενώ μερικοί άνθρωποι θεωρούν την ανεργία αποτέ-λεσμα υπερβολικών απαιτήσεων, χαμηλών επιδόσεων ή

έλλειψης ευελιξίας, για άλλους οφείλεται στην ανικανό-

τητα, τη διαφθορά ή την απληστία των πολιτικών ή των

διευθυντικών στελεχών “τους”, συμπεριλαμβανομένης

της ροπής αυτών των “ηγετών” να ακολουθούν πολιτικές

“απάτης”. Στο τέλος, όλοι συμφωνούν με τον Ρόμαν Χέρ

τσογκ, πρώην πρόεδρο της Γερμανίας, ο οποίος είπε: «Σ’

ολόκληρη τη χώρα όλοι πρέπει να συνεργαζόμαστε», λες

και το πρόβλημα ήταν η παρακίνηση, ας πούμε, μιας πο-

δοσφαιρικής ομάδας ή μιας πολιτικής σέχτας. Ο καθένας

και η καθεμία οφείλει να πέσει με τα μούτρα στη δουλειά,

ακόμα κι αν οι δουλειές έχουν γίνει αέρας κοπανιστός.

Το ζοφερό μεταμήνυμα αυτών των προτροπών δεν μπο-ρεί να παρερμηνευτεί: όσοι παρ’ όλα αυτά αποτύχουν να

εξασφαλίσουν την εύνοια του «ειδώλου της εργασίας» θα

επωμιστούν τις ευθύνες, θα ξεγραφτούν και θα παραγκω-

νιστούν.

Ο νόμος αυτός της ανθρωποθυσίας ισχύει σε παγκόσμια

κλίμακα. Η μια χώρα μετά την άλλη συνθλίβεται κάτωαπό την μπότα του οικονομικού ολοκληρωτισμού, απο

δεικνύοντας έτσι τη μία και μοναδική “αλήθεια”: Η χώρα

παραβίασε τους λεγόμενους «νόμους της οικονομίας της

αγοράς». Η λογική της κερδοφορίας θα τιμωρήσει όποια

χώρα δεν εναρμονιστεί απολύτως, χωρίς ενδοιασμούς



16 GRUPPE K RISIS

για τις απώλειες, με τις τυφλές διεργασίες του καθολικού

ανταγωνισμού. Οι λαμπροί ελπιδοφόροι τού σήμερα είναιτα επιχειρηματικά σκουπίδια τού αύριο. Ωστόσο, οι κυ-

ρίαρχοι ψυχωτικοί της οικονομίας διατηρούν ακλόνητη

την αλλόκοτη κοσμοθεωρία τους. Εν τω μεταξύ, τα τρία

τέταρτα του παγκόσμιου πληθυσμού ανακηρύχτηκαν

λίγοπολύ κοινωνικά απόβλητα. Το ένα καπιταλιστικό

«αναπτυξιακό» κέντρο μετά το άλλο συντρίβεται. Μετά

την καταστροφική κατάρρευση των αναπτυσσόμενων

χωρών του Νότου και μετά την αποτυχία του κρατικο

καπιταλιστικού τμήματος της παγκόσμιας κοινωνίας της

εργασίας στην Ανατολή, οι υποδειγματικοί μαθητές του

οικονομικού μοντέλου της Ανατολικής Ασίας παραδό-

θηκαν στην λήθη. Ακόμα και στην Ευρώπη εξαπλώνεται

ήδη ο κοινωνικός πανικός. Παρ’ όλα αυτά, οι δονκιχώτεςτης πολιτικής και του μάνατζμεντ συνεχίζουν όλο και πιο

αδυσώπητα τη σταυροφορία στο όνομα του «ειδώλου της

εργασίας».

. ,

σ’ ,

Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε,

, 1797



ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ π

2. Η νεοφιλελεύθερη κοινωνία του απαρτχάιντ

Καθώς η επιτυχημένη πώληση του εμπορεύματος «ερ-

γασιακή δύναμη» γίνεται η εξαίρεση παρά ο κανόνας,

μια κοινωνία προσηλωμένη στην παράλογη αφηρημέ

νη έννοια της εργασίας οδηγείται αναπόφευκτα στο να

αναπτύξει μια τάση για κοινωνικό απαρτχάιντ. Όλες οι

φράξιες της ευρείας διακομματικής συναίνεσης σχετικά

με την εργασία, με άλλα λόγια το στρατόπεδο της ερ-γασίας, αποδέχτηκαν στα κρυφά εδώ και καιρό αυτή τη

λογική και τη στηρίζουν με όλες τους τις δυνάμεις. Δεν

υπάρχει καμία διαμάχη για το αν όλο και μεγαλύτερα κομ-

μάτια του πληθυσμού θα εξωθηθούν στο περιθώριο και

θα αποκλειστούν από την κοινωνική συμμετοχή* υπάρχει

διαμάχη μόνο για το πώς θα επιβληθεί αυτή η κοινωνικήεπιλογή.

Η νεοφιλελεύθερη φράξια εμπιστεύεται αυτή τη βρόμικη

κοινωνικοδαρβινιστική δουλειά στο «αόρατο χέρι» των

αγορών. Η αντίληψη αυτή αξιοποιήθηκε για να δικαιολο-

γήσει τη διάλυση του κράτους πρόνοιας, εξοστρακίζοντας

όσους αδυνατούν να ακολουθήσουν την ξέφρενη κούρ-σα του ανταγωνισμού. Η ποιότητα του να είσαι άνθρω-

πος απονέμεται μόνο σε όσους ανήκουν στην ξιπασμένη

αδελφότητα των νικητών της παγκοσμιοποίησης. Περιττό

να πούμε ότι ο καπιταλιστικός αυτοσκοπός απαιτεί όλους

τους φυσικούς πόρους του πλανήτη. Κι όταν αυτοί δεν

μπορούν πλέον να επιστρατευτούν στην υπηρεσία του

κέρδους, πρέπει να μείνουν αχρησιμοποίητοι ακόμη κι αν

ολόκληροι πληθυσμοί εξολοθρεύονται από την πείνα.

Η αστυνομία, διάφορες σωτηριολογικές αιρέσεις, η Μα-

φία και τα συσσίτια των φιλόπτωχων σωματείων αναλαμ-

βάνουν την ευθύνη αυτών των ενοχλητικών ανθρώπινων



ι 8 GRUPPE K RISIS

αποβλήτων. Στις ΗΠΑ και στις περισσότερες χώρες της

κεντρικής Ευρώπης υπάρχουν περισσότεροι φυλακισμένοιαπ’ ό,τι σε μια τυπική στρατιωτική δικτατορία. Στη Λατι-

νική Αμερική εκτελούνται καθημερινά από ανεξέλεγκτα

αποσπάσματα θανάτου περισσότερα παιδιά του δρόμου

και άλλοι φτωχοί απ’ ό,τι διαφωνούντες στις χειρότερες

περιόδους πολιτικής καταπίεσης. Έχει απομείνει μία μόνο

κοινωνική λειτουργία για τους εξοστρακισμένους: να αποτελούν το παράδειγμα προς αποφυγή. Η μοίρα τους προ-

ορίζεται απλώς να κεντρίσει όσους συμμετέχουν ακόμη

στον ξέφρενο ανταγωνισμό για τ* αποφάγια του κοινωνι-

κού κράτους. Ακόμα και οι αποτυχημένοι πρέπει να κρα-

τιούνται σε αγχώδη κινητικότητα έτσι ώστε να μην τους

περάσει καν από το μυαλό η ιδέα να εξεγερθούν ενάντια

στους αφόρητους καταναγκασμούς που αντιμετωπίζουν.

Και όμως, ακόμα και με το τίμημα της αυτοεξόντωσης,

ο θαυμαστός καινούριος κόσμος της ολοκληρωτικής οι-

κονομίας της αγοράς θα παρέχει στους περισσότερους

ανθρώπους μονάχα μια ζωή μέσα στις σκιές, μια ζωή

ανθρώπωνσκιών σε μια “σκιώδη” οικονομία. Σαν χα-

μηλόμισθοι σκλάβοι και δημοκρατικοί δουλοπάροικοι

της «κοινωνίας παροχής υπηρεσιών», θα πρέπει να υπη-

ρετούν ταπεινωμένοι τους καλοζωισμένους νικητές της

παγκοσμιοποίησης. Ο ι σύγχρονοι «εργαζόμενοι φτωχοί»

μπορούν να γυαλίζουν τα παπούτσια των τελευταίων

επιχειρηματιών της θνήσκουσας κοινωνίας της εργασί-

ας, μπορούν να τους πουλούν βρομερά χάμπουργκερ, ήμπορούν να καταταγούν στις υπηρεσίες security για να

φυλάνε τα εμπορικά τους κέντρα. Όσοι έχουν παραιτη-

θεί από το να σκέφτονται μπορούν να ονειρεύονται την

αναρρίχησή τους στη θέση ενός εκατομμυριούχου της

βιομηχανίας των υπηρεσιών.




Εν τω μεταξύ, στις αγγλοσαξονικές χώρες αυτό το τρομα-

κτικό σενάριο είναι ήδη πραγματικότητα, όπως εξάλλουκαι στις χώρες του Τρίτου Κόσμου και στην ανατολική

Ευρώπη* και η Ευρωζώνη πρόκειται να ακολουθήσει με

γοργά βήματα. Οι σχετικές οικονομικές εφημερίδες δεν

κρύβουν το πώς φαντάζονται το μέλλον της εργασίας.

Τα παιδιά στις χώρες του Τρίτου Κόσμου που καθαρίζουν

παρμπρίζ αυτοκινήτων σε μολυσμένα σταυροδρόμια πα-

ρουσιάζονται ως λαμπρά παραδείγματα «επιχειρηματικής

πρωτοβουλίας» και θα αποτελέσουν υπόδειγμα για τους

άνεργους στην αντίστοιχη τοπική «έρημο των υπηρεσι-

ών». «Υπόδειγμα για το μέλλον είναι το άτομο ως επιχει-

ρηματίας της ίδιας του της εργασιακής δύναμης, καθώς

αναλαμβάνει την πρόνοια του εαυτού του και καθίσταται

αποκλειστικά υπεύθυνο για το σύνολο της ζωής του», λέε ιη «Επιτροπή για τα μελλοντικά κοινωνικά ζητήματα των

ελεύθερων κρατιδίων της Βαυαρίας και της Σαξονίας». Και

συμπληρώνει: «Θα υπάρξει μεγαλύτερη ζήτηση για κοι-

νές υπηρεσίες προσωπικής και οικιακής φροντίδας, αν οι

παρεχόμενες υπηρεσίες γίνουν φθηνότερες, αν δηλαδή ο

“πάροχος των υπηρεσιών” παίρνει χαμηλότερο μισθό». Σε

μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι έχουν αυτοσεβασμό, μια

τέτοια δήλωση θα ξεσήκωνε κοινωνική εξέγερση. Όμως,

σ’ έναν κόσμο υποτακτικών δουλευταράδων θα προκαλέ

σει απλώς ένα νεύμα ανήμπορης συγκατάνευσης.

Ο ’

Βίλχελμ Χά ινριχ Ρηλ, , 1861



2 0 GRUPPE KRISIS

3. To απαρτχάιντ του νεοκοινωνικού

κράτους πρόνοιαςΗ αντινεοφιλελεύθερη τάση ενός στρατοπέδου της ερ-

γασίας που θα περιλαμβάνει ολόκληρη την κοινωνία δεν

μπορεί να αποδεχτεί μια τέτοια προοπτική, όμως είναι

βαθιά πεπεισμένη ότι ένα ανθρώπινο ον που δεν έχει δου-

λειά δεν είναι ανθρώπινο ον. Νοσταλγικά προσκολλημένη

στη μεταπολεμική εποχή της μαζικής απασχόλησης, έχεικαθηλωθεί στην ιδέα της αναβίωσης της κοινωνίας της

εργασίας. Το κράτος θα πρέπει να διευθετήσει ό,τι αδυνα-

τούν να κάνουν οι αγορές. Η υποτιθέμενη κανονικότητα

της κοινωνίας της εργασίας θα εξακολουθήσει να προ-

σομοιώνεται μέσω προγραμμάτων απασχόλησης, δημο-

τικών προγραμμάτων υποχρεωτικής εργασίας για όσους

παίρνουν επιδόματα ανεργίας ή πρόνοιας, επιδοτήσεων,

δημόσιου χρέους και άλλων πολιτικών αυτού του είδους.

Αυτό το απρόθυμο αναμάσημα ενός ρυθμιζόμενου από το

κράτος στρατοπέδου της εργασίας δεν έχει καμία πιθανό-

τητα επιτυχίας, παραμένει ωστόσο το ιδεολογικό σημείο

αναφοράς ευρέων στρωμάτων του πληθυσμού τα οποία

είναι ήδη στο χείλος της καταστροφής. Καταδικασμένεςνα αποτύχουν, τέτοιες κινήσεις όταν εφαρμόζονται είναι

κάθε άλλο παρά απελευθερωτικές.

Ο ιδεολογικός μετασχηματισμός τής «εν ανεπαρκεία ερ-

γασίας» (σφιχτή αγορά εργασίας) σε πρωταρχικό πολιτικό

δικαίωμα αποκλείει αναγκαστικά όλους τους ξένους. Η

κοινωνική λογική της επιλογής δεν τίθεται υπό αμφισβή-τηση, αλλά απλώς ορίζεται εκ νέου: Η ατομική πάλη για

επιβίωση θα εξουδετερωθεί μέσω της επιβολής εθνικών

εθνικιστικών κριτηρίων. «Δουλειές μόνο για τους ντό-

πιους», είναι η κραυγή μέσα από τα κατακάθια της ψυχής

των ανθρώπων, οι οποίοι μπορούν ξαφνικά να συστρατευ




θούν σε μια εθνική ενότητα ωθούμενοι από τη διεστραμμέ-

νη αγάπη τους για εργασία. Ο δεξιός λαϊκισμός δεν κρύβειαυτές του τις απόψεις. Η κριτική του της «ανταγωνιστικής

κοινωνίας» σημαίνει απλώς εθνοκάθαρση μέσα στις συρ

ρικνούμενες ζώνες του καπιταλιστικού πλούτου.

Από την άλλη, ο μετριοπαθής εθνικισμός των σοσιαλδη-

μοκρατών ή των Πρασίνων στηρίζεται στην αντιμετώπιση

των από παλιά εγκατεστημένων μεταναστών ως ντόπιων,και μπορεί να φανταστεί ακόμα και την πολιτογράφηση

αυτών των ανθρώπων, αρκεί να αποδείξουν ότι είναι άκα

κοι και προσηνείς. Μ’ αυτόν τον τρόπο, ο εντεινόμενος

αποκλεισμός των προσφύγων από την Ανατολή και την

Αφρική μπορεί να νομιμοποιηθεί με έναν λάίκιστικό τρό-

πο ακόμη καλύτερα και χωρίς μπελάδες. Φυσικά, η όλη

επιχείρηση συγκαλύπτεται επαρκώς μιλώντας ακατάπαυ

στα περί ανθρωπιάς και πολιτισμού. Το ανθρωποκυνηγη-

τό των «παράνομων μεταναστών» που έχουν υποτίθεται

λαθραία “τρυπώσει” σε ντόπιες δουλειές δεν θ’ αφήσει

πίσω του αποτρόπαιες κηλίδες αίματος ή σημάδια από πυ-

ρωμένο σίδερο σε γερμανικό έδαφος. Πρόκειται, μάλλον,

για δουλειά των συνοριοφυλάκων, των αστυνομικών δυ-νάμεων γενικότερα και των κρατών που έχουν αναλάβει

το έργο της αποτροπής σύμφωνα με τη συνθήκη Σένγκεν,

τα οποία ξεφορτώνονται το πρόβλημα νομότυπα και κυ-

ρίως μακριά από την κάλυψη των μίντια.

Τα κρατικά προγράμματα προσομοίωσης της εργασίας

είναι βίαια και καταπιεστικά εκ γενετής. Αντιπροσωπεύ-ουν την απεριόριστη βούληση να διατηρηθεί η κυριαρχία

του «ειδώλου της εργασίας» με όλα τα μέσα: ακόμα και

μετά το θάνατό του. Αυτός ο εργασιογραφειοκρατικός

φανατισμός δεν θ’ αφήσει σε ησυχία ούτε αυτούς που κα-

τέφυγαν στους τελευταίους κρυψώνες ενός ήδη διαλυμέ-



11 GRUPPE KRISIS

νου κράτους πρόνοιας: τους απόβλητους, τους άνεργους,

τους μη ανταγωνιστικούς, για να μην αναφέρουμε όσουςαρνούνται να δουλέψουν κι έχουν σοβαρούς λόγους γι’

αυτό. Οι υπάλληλοι της πρόνοιας και των γραφείων απα-

σχόλησης θα τους σύρουν μπροστά στις επίσημες επιτρο-

πές εξέτασης, εξαναγκάζοντάς τους να προσκυνήσουν το

θρόνο του κυρίαρχου πτώματος.

Συνήθως ο κατηγορούμενος έχει το τεκμήριο της αθωό-τητας, αλλά εδώ η υποχρέωση να αποδειχτεί η κατηγορία

έχει εκλείψει. Εάν οι εξοστρακισμένοι δεν θέλουν να πε

ράσουν το υπόλοιπο της ζωής τους με αέρα κοπανιστό και

χριστιανική ελεημοσύνη, θα πρέπει να δεχτούν μια οποια-

δήποτε βρόμικη και δουλική εργασία ή όποια άλλη παρά-

λογη “εργασιοθεραπεία” έχουν επινοήσει τα προγράμμα-

τα δημιουργίας θέσεων απασχόλησης, μόνο και μόνο για

να δείξουν την άνευ όρων ετοιμότητά τους για δουλειά.

Το γεγονός ότι αυτές οι δουλειές αποτελούν την υλοποί-

ηση καθαρών παραλογισμών, για να μην αναφέρουμε την

έλλειψη νοήματος τους, δεν έχει καμία σημασία. Το βα-

σικό είναι οι άνεργοι να διατηρούνται σε μία κίνηση που

τους υπενθυμίζει αδιάκοπα τον ένα και μοναδικό νόμοπου διέπει την ύπαρξή τους πάνω στη γη.

Παλιότερα οι άνθρωποι δούλευαν για να βγάλουν χρή-

ματα. Σήμερα η κυβέρνηση δεν φείδεται δαπανών για

να προσομοιώσει τον εργασιακό “παράδεισο” χαμένο

πλέον για μερικές εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους,

εγκαινιάζοντας περίεργα «προγράμματα κατάρτισης» ήιδρύοντας «γραφεία επαγγελματικής εκπαίδευσης» προ

κειμένου να τους καταστήσουν κατάλληλους για “κανο-

νικές” θέσεις εργασίας που δεν πρόκειται να καταλάβουν

ποτέ. Λαμβάνονται νέα κι ολοένα και πιο ανόητα μέτρα

ώστε να συντηρηθεί η φαινομενικότητα ότι το σκουριά




σμένο κοινωνικό μαγγανοπήγαδο μπορεί να συνεχίσει να

γυρνάει κανονικά μέχρι τέλους. Όσο πιο παράλογος κα-θίσταται ο κοινωνικός καταναγκασμός της «εργασίας»,

τόσο περισσότερο ενσταλάζεται στο μυαλό των ανθρώ-

πων η ιδέα ότι δεν μπορούν να έχουν ούτε καν ένα ξερο-

κόμματο δωρεάν.

Ως προς αυτό το σημείο, οι βρετανοί Νέοι Εργατικοί και

όσοι τους μιμούνται σ’ ολόκληρο τον κόσμο συμπράττουνμε το νεοφ ιλελεύθερο πρόγραμμα της κοινωνικής (δαρβι

νικής) επιλογής. Με την προσομοίωση θέσεων εργασίας

και την καλλιέργεια απατηλών ελπίδων για ένα λαμπρό

μέλλον της κοινωνίας της εργασίας, δημιουργείται μια

ακλόνητη ηθική νομιμοποίηση για να καταστείλει ακόμη

πιο βίαια τους άνεργους και τους αρνητές της εργασίας.

Την ίδια στιγμή, η εξαναγκαστική εργασία, οι επιδοτούμε-

νοι μισθοί και οι λεγόμενες «εθελοντικές δραστηριότητες

των πολιτών» κατεβάζουν το κόστος της εργασίας, με συ-

νέπεια τη δημιουργία ενός τεραστίων διαστάσεων τομέα

χαμηλόμισθων και την αύξηση των διάφορων άθλιων θέ-

σεων εργασίας αυτού του είδους.

Η αποκαλούμενη ενεργή εργασιακή πολιτική των Νέων

Εργατικών δεν χαρίζεται ούτε καν σε άτομα που πάσχουν

από χρόνιες ασθένειες ή σε μόνες μητέρες με μικρά παι-

διά. Οι αποδέκτες κοινωνικών επιδομάτων δεν ξεφεύγουν

από αυτή τη διοικητική μέγγενη παρά μόνο όταν η ταμπέ-

λα με τ’ όνομά τους κρεμαστεί στο δάχτυλο του ποδιού

τους (δηλαδή, στον νεκροθάλαμο). Ο μόνος λόγος που τοκράτος επιμένει τόσο φορτικά είναι για να αποθαρρύνει

εντελώς όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους από

το να διεκδικήσουν επιδόματα, επιδεικνύοντας τα τρομα-

κτικά του όργανα βασανισμού οποιαδήποτε μίζερη δου-

λειά θα φανεί συγκριτικά ευχάριστη.



2-4 GRUPPE KRISIS

Επίσημα, το πατερναλιστικό κράτος κραδαίνει πάντα το

μαστίγιο μόνο από αγάπη και με την πρόθεση να εκπαι-δεύσει με αυστηρότητα τα παιδιά του, που τα επικρίνει

ως «τεμπέληδες», έτσι ώστε να γίνουν σκληρά εν ονόματι

της προόδου τους. Στην πραγματικότητα, τα παιδαγωγι-

κά μέτρα έχουν σκοπό να εξαναγκάσουν τους κηδεμονευ-

όμενους σε ταπεινωτική φυγή. Τι άλλο είναι η ιδέα της

στρατολόγησης ανέργων και ο εξαναγκασμός τους να

πάνε στα χωράφια για τη συγκομιδή σπαραγγιών (στη

Γερμανία); Εννοείται ότι εκδιώκονται οι πολωνοί εποχι-

ακοί εργάτες, οι οποίοι αποδέχονται εξευτελιστικούς μι-

σθούς μόνο και μόνο επειδή η συναλλαγματική ισοτιμία

μετατρέπει τα ψίχουλα που παίρνουν σε ένα ικανοποιη-

τικό εισόδημα στην πατρίδα τους. Όσοι εξαναγκάζονται

να εργαστούν σ' αυτές τις περιπτώσεις, ούτε βοηθιούνται ούτε αποκτούν κάποια «επαγγελματική προοπτική».

Ακόμα και για τους καλλιεργητές σπαραγγιών, οι δυσα

ρεστημένοι σπουδαστές και οι απρόθυμα καταρτισμένοι

εργάτες, οι οποίοι τους προσφέρθηκαν ως δώρο, δεν είναι

παρά μόνο μπελάς. Όταν, μετά από ένα δωδεκάωρο εργα-

σίας, η ηλίθια ιδέα να “στήσεις” έναν πάγκο για να που-

λάς χοτντογκ, από κίνηση απελπισίας μοιάζει ξαφνικά

σπουδαία, η «ενίσχυση της ευελιξίας» έχει το επιθυμητό

νεοβρετανικό αποτέλεσμά της.

Μπιλ Κλίντον, 1998

Αφίσα στο συλλαλητήριο του Δεκεμβρίου 1998, το οποίο

οργανώθηκε από πρωτοβουλίες για τους ανέργους




Ούλριχ Μπεκ, , 1997



16 GRUPPE KRISIS

4. Υπερβολή και άρνηση

της θρησκείας της εργασίας

Ο νέος φανατισμός υπέρ της εργασίας με τον οποίο αυτή

η κοινωνία αντιδρά στο θάνατο του ειδώλου της είναι η

λογική συνέχεια και το τελικό στάδιο μιας μακράς ιστορί-

ας. Από την εποχή της Μεταρρύθμισης όλες οι δυνάμεις

του εκμοντερνισμού στη Δύση κήρυτταν την ιερότητα της

εργασίας. Τα τελευταία 150 χρόνια όλες οι κοινωνικές θε-ωρίες και οι πολιτικές σχολές διακατέχονται από την ιδέα

της εργασίας. Σοσιαλιστές και συντηρητικοί, δημοκρά-

τες και φασίστες πολέμησαν μεταξύ τους μέχρι θανάτου,

αλλά παρ’ όλο το θανατηφόρο μίσος απέδιδαν πάντοτε

φόρο τιμής στο είδωλο της εργασίας. «Παραμερίστε τον

αργόσχολο», λέε ι ένας στίχος από τον γερμανικό ύμνο της

διεθνούς εργατικής τάξης* «η εργασία απελευθερώνει»

αντιλαλεί τρομακτικά η επιγραφή πάνω από την πύλη του

Άουσβιτς. Οιπλουραλιστικές μεταπολεμικές δημοκρατίες

περισσότερο κι από παλιά έδωσαν όρκο πίστης στην αιώ-

νια δικτατορία της εργασίας. Ακόμη και το σύνταγμα του

υπερκαθολικού κρατιδίου της Βαυαρίας κατηχεί τους

πολίτες του σύμφωνα με την λουθηρανή παράδοση: «Ηεργασία είναι η πηγή της ευημερίας του λαού και υπόκει

ται στην ιδιαίτερη προστατευτική εποπτεία του κράτους».

Στο τέλος του 20ού αιώνα όλες οι ιδεολογικές διαφορές

εξανεμίστηκαν. Ό,τι απομένει είναι το κοινό έδαφος ενός

ανηλεούς δόγματος: η εργασία είναι το φυσικό πεπρωμέ-

νο του ανθρώπινου είδους.

Σήμερα, η ίδια η πραγματικότητα της κοινωνίας της εργα-

σίας αρνείται αυτό το δόγμα. Οι απόστολοι της θρησκείας

της εργασίας κήρυτταν πάντα ότι ο άνθρωπος, σύμφωνα

με την υποτιθέμενη φύση του, είναι ένα “animal laborans”

(εργαζόμενο ζώο). Και αυτό το “ζώο” αποκτά τα χαρα-




κτηριστικά του ανθρώπινου όντος μονάχα όταν υποτάσ-

σει την ύλη στη θέλησή του και όταν αυτοπραγματώνεταιμέσα από τα προϊόντα του, όπως έκανε κάποτε ο Προμη-

θέας. Η σύγχρονη παραγωγική διαδικασία έκανε πάντοτε

αυτό το μύθο του ημίθεου κατακτητή του κόσμου να φαί-

νεται γελοίος έναν μύθο που ίσως είχε ένα ρεαλιστικό

υπόβαθρο την εποχή που μεσουρανούσαν οι εφευρέτες

καπιταλιστές όπως ο Ζήμενς ή οΈντισον και το ειδικευ-

μένο εργατικό δυναμικό τους. Στο μεταξύ, όμως, τέτοιου

είδους καμώματα έχασαν εντελώς τη σημασία τους.

Όποιος αναζητεί το περιεχόμενο, το νόημα ή το σκοπό

της δουλειάς του, τρελαίνεται ή γίνεται στοιχείο αποδι-

οργάνωσης του κοινωνικού μηχανισμού ο οποίος είναι

σχεδιασμένος να λειτουργεί ως αυτοσκοπός. Ο “homo

faber”, κάποτε γεμάτος περηφάνια για την εργασία του,

ένας τύπος ανθρώπου που έπαιρνε στα σοβαρά όσα έκα-

νε μ’ έναν στενόμυαλο τρόπο, έγινε τόσο παρωχημένος

όσο μια μηχανική γραφομηχανή. Το μαγγανοπήγαδο

πρέπει να γυρίζει με κάθε κόστος, και «αυτό είναι όλο».

Τη δημιουργία νοήματος αναλαμβάνουν τα διαφημιστικά

τμήματα και οι στρατιές των διασκεδαστών, οι ψυχολόγοι επιχειρήσεων, οι σύμβουλοι εικόνας και οι έμποροι

ναρκωτικών. Όπου υπάρχει ακατάπαυστη φλυαρία περί

κινήτρων και δημιουργικότητας δεν υπάρχει ούτε ίχνος

από αυτά μην έχετε αυταπάτες. Να γιατί ταλέντα όπως

η αυθυποβολή, η αυτοπροβολή και η προσποίηση επιδε

ξιότητας κατατάσσονται ανάμεσα στις πιο σημαντικές

αρετές των μάνατζερ και των ειδικευμένων εργατών, των

σταρ των μίντια και των λογιστών, των καθηγητών και

των παρκαδόρων.

Η κρίση της κοινωνίας της εργασίας κατέστησε γελοίο

τον ισχυρισμό ότι η εργασία είναι μια αιώνια αναγκαιότη-



ι 8 GRUPPE K RISIS

τα επιβεβλημένη στον άνθρωπο από τη φύση. Για αιώνες

κήρυτταν ότι πρέπει να αποτίουμε φόρο τιμής στο είδω-λο της εργασίας για τον απλό λόγο ότι οι ανάγκες δεν

μπορούν να ικανοποιηθούν χωρίς τον ιδρώτα και το αίμα

των ανθρώπων: Η ικανοποίηση των αναγκών, αυτό είναι

όλο το νόημα της ύπαρξης του ανθρώπινου στρατοπέδου

της εργασίας. Αν αυτό αλήθευε, η κριτική της εργασίας

θα ήταν τόσο λογική όσο και η κριτική της βαρύτητας.

Πώς μπορεί λοιπόν ένας πραγματικός «νόμος της φύσης»να περιέλθει σε κατάσταση κρίσης ή ακόμη και να εκλεί

ψει; Οι ηγέτες των διάφορων τάσεων του στρατοπέδου

της εργασίας, από τους νεοφιλελεύθερους λαίμαργους

για χαβιάρι μέχρι τους συνδικαλιστές μπιροκοιλιάδες,

μοιάζει να έχουν εξαντλήσει τα επιχειρήματά τους για να

αποδείξουν την ψευδοφύση της εργασίας. Πώς αλλιώςμπορούν να εξηγήσουν ότι τα τρία τέταρτα της ανθρω-

πότητας βουλιάζουν μέσα στην εξαθλίωση και τη φτώχεια

μόνο και μόνο επειδή το σύστημα της εργασίας δεν έχει

πλέον ανάγκη την εργασία τους;

Δεν είναι η κατάρα της Παλαιάς Διαθήκης «Εν τω ιδρώ

τι του προσώπου σου θέλεις τρώγεις τον άρτον σου» πουβαρύνει πλέον τους εξοστρακισμένους, αλλά μια νέα

αδυσώπητη καταδίκη: «Δεν θα φας, διότι ο ιδρώτας σου

πλεονάζων και μη εμπορεύσιμος είναι». Κι αυτός υποτίθε-

ται πως είναι νόμος της φύσης; Αυτή η καταδίκη δεν είναι

παρά ένα ανορθολογικό κοινωνικό αξίωμα, που παίρνει

τη μορφή ενός φυσικού καταναγκασμού επειδή έχει κα-

ταστρέψει ή καθυποτάξει κάθε άλλη μορφή κοινωνικών

σχέσεων κατά τους περασμένους αιώνες και έχει αυτο

ανακηρυχτεί αδιαμφισβήτητο. Είναι ο “φυσικός νόμος”

μιας κοινωνίας που θεωρεί τον εαυτό της πολύ “λογικό”,

στην πραγματικότητα, όμως, ακολουθεί τον εργαλειακό

ορθολογισμό του ειδώλου της εργασίας της, και για τις




“ουσιαστικά αναπόδραστες ανάγκες” του είναι έτοιμη να

θυσιάσει τα τελευταία υπολείμματα της ανθρωπιάς της.

, ,

,

,

,

Τόμας Καρλάιλ, , 1843



3 0 GRUPPE KRISIS

5. Η εργασία είναι ένας καταναγκαστικός

κοινωνικός κανόνας

Η εργασία δεν ταυτίζεται κατά κανέναν τρόπο με το με-

τασχηματισμό της φύσης (της ύλης) από τους ανθρώπους

και με την αλληλεπίδρασή τους. Όσο υπάρχει το ανθρώ-

πινο είδος, θα χτίζει σπίτια, θα παράγει ρουχισμό, τροφή

και πολλά άλλα πράγματα. Θα ανατρέφει παιδιά, θα γρά-

φει βιβλία, θα συζητά, θα καλλιεργεί κήπους, θα δημιουρ-γεί μουσική κι ακόμη περισσότερα. Αυτό είναι κοινότοπο

και αυταπόδεικτο. Ωστόσο, η ανάδειξη της ανθρώπινης

δραστηριότητας, της καθαρής «δαπάνης της εργασιακής

δύναμης», σε έναν αφηρημένο κανόνα που διέπει τις κοι-

νωνικές σχέσεις, ασχέτως του περιεχομένου του και ανε-

ξαρτήτως των αναγκών και των επιθυμιών των συμμετε

χόντων, δεν είναι καθόλου αυταπόδεικτη.

Στις αρχαίες αγροτικές κοινωνίες υπήρχαν κάθε είδους

μορφές κυριαρχίας και εξάρτησης των ανθρώπων, όχι

όμως και η δικτατορία της αφαίρεσης «εργασία». Οι δρα-

στηριότητες που αφορούσαν το μετασχηματισμό της φύ-

σης ή των κοινωνικών σχέσεων δεν είχαν κατά κανέναντρόπο ανεξάρτητη υπόσταση κι ελάχιστα υπόκεινταν σε

κάποια αφηρημένη «δαπάνη εργασιακής δύναμης». Απο

τελούσαν, μάλλον, αδιαχώριστο μέρος πολύπλοκων θρη-

σκευτικών επιταγών και κοινωνικών και πολιτισμικών

παραδόσεων με αμοιβαίες υποχρεώσεις. Κάθε δραστη-

ριότητα είχε το χρόνο και τον τόπο της* με λίγα λόγια,

δεν υπήρχε καμία αφηρημένη γενική μορφή δραστηριό-

τητας.

Έλαχε στο σύγχρονο σύστημα εμπορευματικής παραγω-

γής, το οποίο ως αυτοσκοπός μετασχηματίζει αδιάκο-

πα την ανθρώπινη ενέργεια σε χρήμα, να δημιουργήσει



ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 3 ΐ

τη διαχωρισμένη σφαίρα της αποκαλούμενης εργασίας,

«αλλότρια» από όλες τις άλλες κοινωνικές σχέσεις καιαποκομμένη από κάθε περιεχόμενο. Είναι μία σφαίρα που

απαιτεί από τους τροφίμους της άνευ όρων παράδοση,

μια ζωή υποταγής στους κανόνες, ελεγχόμενη ρομποτική

δραστηριότητα διαχωρισμένη από κάθε άλλο κοινωνικό

πλαίσιο, και υπακοή σε έναν αφηρημένο «οικονομικό» ερ

γαλειακό ορθολογισμό, ανεξάρτητο από τις ανθρώπινες

ανάγκες. Σ’ αυτήν την αποχωρισμένη από τη ζωή σφαίρα,ο χρόνος παύει να είναι βιωμένος χρόνος και μετατρέπε

ται σε μια απλή ακατέργαστη ύλη, έτοιμη για την βέλτιστη

εκμετάλλευσή της: «ο χρόνος είναι χρήμα». Κάθε δευτε-

ρόλεπτο ζωής χρεώνεται σε έναν λογαριασμό χρόνου,

κάθε επίσκεψη στην τουαλέτα είναι παράπτωμα και κάθε

κουβεντολόι είναι έγκλημα απέναντι στους στόχους μιαςπαραγωγής που έχει γίνει ανεξάρτητη. Στο χώρο της εργα-

σίας επιτρέπεται να δαπανάται μόνο αφηρημένη ενέργεια.

Η ζωή είναι αλλού ή πουθενά, αφού η εργασία μετρά το

χρόνο μέρα και νύχτα. Ακόμη και τα παιδιά εκπαιδεύο-

νται αυστηρά για να υπακούν τον νευτώνιο χρόνο και να

γίνουν «αποτελεσματικά» μέλη του εργατικού δυναμικού

στη μελλοντική τους ζωή. Η άδεια απουσίας από την ερ-

γασία παραχωρείται μόνο για την αποκατάσταση της « ερ -

γασιακής δύναμης» ενός ατόμου. Όταν κανείς γευματίζει,

γιορτάζει ή κάνει έρωτα, ο δευτερολεπτοδείκτης χτυπάει

στο βάθος του μυαλού του.

Στη σφαίρα της εργασίας δεν έχει σημασία τι πραγματο-

ποιείται* είναι η ίδια η πράξη της πραγματοποίησης πουμετράει. Πάνω απ’ όλα, η εργασία είναι αυτοσκοπός, ιδιαί-

τερα όσον αφορά το γεγονός ότι αποτελεί την πρώτη ύλη

και την ουσία των χρηματικών αποδόσεων του κεφαλαί-

ου της απεριόριστης δυναμικής του κεφαλαίου ως αξίας

που αυτοαξιοποιείται. Η εργασία δεν είναι παρά το «ρευ



3 * GRUPPE KRISIS

ατό συσσωμάτωμα» αυτού του παράλογου αυτοσκοπού.

IV αυτό το λόγο και όλα τα προϊόντα πρέπει να παράγονται ως εμπορεύματα. Διότι μόνο με τη μορφή του εμπο-

ρεύματος τα προϊόντα μπορούν να «στερεοποιήσουν» την

αφαίρεση «χρήμα», της οποίας η ουσία είναι η αφαίρεση

«εργασία». Αυτός είναι ο μηχανισμός του αυτονομημένου

κοινωνικού μαγγανοπήγαδου που κρατάει αιχμάλωτη τη

σύγχρονη ανθρωπότητα.

IV αυτό το λόγο, δεν έχει σημασία τι παράγεται, ούτε και

ποια είναι η χρήση αυτού που παράγεται για να μην ανα-

φέρουμε ότι είναι αδιάφορες οι κοινωνικές και περιβαλ-

λοντικές επιπτώσεις. Είτε χτίζονται σπίτια ή κατασκευά-

ζονται ορυχεία, είτε τυπώνονται βιβλία ή καλλιεργούνται

γενετικά τροποποιημένες ντομάτες, είτε το αποτέλεσμα

είναι να αρρωσταίνουν άνθρωποι ή να μολύνεται ο αέρας,

είτε “απλώς” η ωραία γεύση πάει περίπατο όλα αυτά δεν

έχουν σημασία όσο μπορούν, ανεξαρτήτως των συνεπει-

ών, τα εμπορεύματα να μετατρέπονται σε χρήμα και το

χρήμα σε πρόσθετη εργασία. Το γεγονός ότι κάθε εμπό-

ρευμα απαιτείται να έχει μια συγκεκριμένη χρήση, ακόμη

και καταστροφική, δεν έχει σημασία για την οικονομικήλογική, σύμφωνα με την οποία το προϊόν δεν είναι παρά

ο φορέας της εργασίας που έχει δαπανηθεί, ή «νεκρή ερ-

γασία».

Η συσσώρευση της «νεκρής εργασίας», με άλλα λόγια

το «κεφάλαιο», με την υλική του υπόσταση στη μορφή

του χρήματος, είναι το μόνο “νόημα” που καταλαβαί-νει το σύγχρονο σύστημα εμπορευματικής παραγωγής.

Τι είναι η «νεκρή εργασία»; Μια μεταφυσική τρέλα! Μια

μεταφυσική, όμως, που έχει γίνει απτή πραγματικότητα,

μια «πραγμοποιημένη» τρέλα που σφίγγει με τη σιδερένια

λαβή της αυτήν την κοινωνία. Μέσα στην αέναη αγορα-




πωλησία, οι άνθρωποι δεν αλληλεπιδρούν ως ανεξάρτητα

κοινωνικά όντα, αλλά εκτελούν απλώς τον θεωρούμενο

ως δεδομένο αυτοσκοπό σαν να είναι κοινωνικά ρομπότ.

Ο

,

,

,

,

Καρλ Μαρξ, 18441

1. Συμβουλευόμαστε την ελληνική μετάφραση: Μπάμπης Γραμμένος,Γλάρος, Αθήνα 1975, σσ. 9596. (Σ.τ.μ .)



3 4 GRUPPE KRISIS

Η αριστερά λάτρευε πάντοτε με πάθος την εργασία. Όχι

μόνο παρουσίαζε την εργασία ως την αληθινή φύση του

ανθρώπου, αλλά και την μυστικοποιούσε ως την υποτι-

θέμενη αρχή που αντιτίθεται στο κεφάλαιο. Δεν θεωρού-

νταν σκάνδαλο η εργασία, αλλά η εκμετάλλευσή της από

το κεφάλαιο. Ως αποτέλεσμα, προγραμματική αρχή όλωντων «κομμάτων της εργατικής τάξης» ήταν πάντοτε η

«απελευθέρωση της εργασίας» και όχι η «απελευθέρωση

από την εργασία». Ωστόσο, η κοινωνική αντιπαλότητα

κεφαλαίου και εργασίας είναι απλώς αντιπαλότητα δια-

φορετικών (αν και άνισα ισχυρών) συμφερόντων εντός

του καπιταλιστικού αυτοσκοπού. Η ταξική πάλη ήταν η

μορφή του αγώνα αντιτιθέμενων συμφερόντων στο κοινό

κοινωνικό πεδίο και πλαίσιο αναφοράς του συστήματος

της εμπορευματικής παραγωγής. Βρισκόταν σε συνάφεια

με την εσωτερική δυναμική της συσσώρευσης του κεφα-

λαίου. Είτε η πάλη αφορούσε αυξήσεις μισθών είτε πολι-

τικά δικαιώματα ή καλύτερες συνθήκες εργασίας ή περισ-

σότερες δουλειές, είχε πάντοτε ως σιωπηρή προϋπόθεσητην κοινή αποδοχή του κοινωνικού μαγγανοπήγαδου με

τους ανορθολογικούς κανόνες του.

Τόσο από την άποψη της εργασίας όσο και από αυτήν του

κεφαλαίου, το ποιοτικό περιεχόμενο της παραγωγής με-

τράει ελάχιστα. Το μόνο που ενδιαφέρει είναι η πώληση

της εργασιακής δύναμης στην καλύτερη τιμή. Η ιδέα να καθορίσουν το στόχο και το αντικείμενο της ανθρώπινης

δραστηριότητας, αποφασίζοντας από κοινού, ξεπερνά-

ει τη φαντασία των τροφίμων του μαγγανοπήγαδου. Αν

υπήρχε ποτέ η ελπίδα ότι θα μπορούσε να πραγματοποι-

ηθεί αυτός ο αυτοκαθορισμός της κοινωνικής αναπαρα

6. Η εργασία και το κεφάλαιο

είναι οι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος





GRUPPE K RISIS

μίας εκμετάλλευσης». Καμία κυρίαρχη κοινωνική κάστα

στην ιστορία δεν έχει διαγάγει μια τόσο άθλια ζωή σαν«είλωτας» όσο οι ταλαίπωροι μάνατζερ της Microsoft,

της DaimlerChrysler ή της Sony. Οποιοσδήποτε βαρό-

νος του Μεσαίωνα θα περιφρονούσε βαθύτατα αυτούς

τους ανθρώπους, αφού λάτρευε τη σχόλη και σπαταλού

σε τον πλούτο οργιωδώς* αντίθετα, η ελίτ της κοινωνίας

της εργασίας δεν επιτρέπει στον εαυτό της την παραμικρή

ανάπαυλα. Όταν βρίσκονται έξω από το μαγγανοπήγαδο,δεν γνωρίζουν παρά μόνο να φέρονται παιδιάστικα. Η

σχόλη, η αποκόμιση ικανοποίησης από τις διεργασίες της

γνώσης, η συνειδητοποίηση και η ανακάλυψη, όπως και οι

απολαύσεις των αισθήσεων, τους είναι τόσο ξένες όσο και

στους ανθρώπινους «πόρους» τους. Είναι μονάχα σκλά-

βοι του ειδώλου της εργασίας, απλά λειτουργικά στελέχητου ανορθολογικού κοινωνικού αυτοσκοπού.

Το κυρίαρχο είδωλο γνωρίζει πώς να επιβάλλει την «δί-

χως υποκείμενο» (Μαρξ) θέλησή του, χρησιμοποιώντας

τον «σιωπηλό (υπαινισσόμενο) καταναγκασμό» του

ανταγωνισμού, στον οποίο ακόμη και οι ισχυροί πρέπει

να υποκλιθούν, ιδιαίτερα όταν διευθύνουν εκατοντάδεςεργοστάσια και διαχειρίζονται δισεκατομμύρια σε ολό-

κληρο τον πλανήτη. Αν δεν «κάνουν μπίζνες», θα πετα

χτούν στα σκουπίδια με τον ίδιο ανελέητο τρόπο που

πετιέται το πλεονάζον «εργατικό δυναμικό». Αυτό που

τους μετατρέπει σε δημόσια απειλή είναι το γεγονός ότι

βρίσκονται υπό το κράτος αδιάλλακτων συστημικών κα-

ταναγκασμών, και όχι κάποια συνειδητή θέληση να εκμε-

ταλλευτούν τους άλλους. Ιδίως, δεν τους επιτρέπεται να

αναρωτηθούν σχετικά με το νόημα και τις συνέπειες της

ακατάπαυστης δραστηριότητάς τους, ούτε να έχουν συ-

ναισθήματα ή συμπόνια. Κι έτσι, ονομάζουν ρεαλισμό το

να ρημάζουν τον κόσμο ή να καταστρέφουν τη φυσιογνω-




μία των πόλεων, κι απλώς σηκώνουν τους ώμους όταν οι

διπλανοί τους φτωχαίνουν εν μέσω της αφθονίας.

Φρίντριχ Ν ίτσε, , 18822



38 GRUPPE KRISIS

Δεν είναι δυνατόν όλες οι σφαίρες της κοινωνικής ζωής ή

όλες οι βασικές ανθρώπινες δραστηριότητες να υπόκει

νται στον κανόνα του αφηρημένου (νευτώνιου) χρόνου,

παρ’ όλο που η εγγενής λογική της εργασίας, συμπερι

λαμβάνοντας και το μετασχηματισμό του χρόνου σε «ου-

σία του χρήματος», επιμένει σ’ αυτό. Ως συνέπεια, δίπλα

στη «διαχωρισμένη» σφαίρα της εργασίας, κατά κάποιοντρόπο στα νώτα της, εμφανίστηκε η σφαίρα της οικιακής

ζωής, της οικογενειακής ζωής και της οικειότητας.

Είναι η σφαίρα που μεταδίδει την αντίληψη της θηλυκό-

τητας και περιέχει τις ποικίλες δραστηριότητες της κα-

θημερινής ζωής, οι οποίες μόνο σε σπάνιες περιπτώσεις

μεταφράζονται σε χρηματικές ανταμοιβές: από το καθά-ρισμα, το μαγείρεμα, την ανατροφή των παιδιών και τη

φροντίδα των ηλικιωμένων, μέχρι την «εργασία της αγά-

πης» που παρέχει η ιδανική νοικοκυρά, η οποία ασχολεί

ται με τη «στοργική» περιποίηση του εξαντλημένου κου-

βαλητή της και τροφοδοτεί το κενό του με καλά υπολο-

γισμένες δόσεις συναισθήματος. Αυτός είναι και ο λόγοςπου η σφαίρα της οικειότητας, η οποία δεν είναι παρά η

άλλη πλευρά της σφαίρας της εργασίας, έχει εξιδανικευ

τεί από την αστική ιδεολογία ως καταφύγιο της αληθινής

ζωής, παρ’ ότι στην πραγματικότητα είναι συχνότατα μία

οικεία κόλαση. Πράγματι, δεν πρόκειται για μία σφαίρα

καλύτερης ή αληθινής ζωής, αλλά για μια περιορισμένη

και υποβιβασμένη μορφή ύπαρξης, ένα απλό αντεστραμμένο είδωλο που υπόκειται στους ίδιους ακριβώς συ

στημικούς καταναγκασμούς (δηλαδή, στην εργασία). Η

σφαίρα της οικειότητας είναι ένα παρακλάδι της σφαίρας

της εργασίας, που έχει αποκοπεί και αποκτήσει την αυτο-

νομία του εν τω μεταξύ, αλλά εξακολουθεί να συνδέεται

7. Η εργασία είναι πατριαρχική κυριαρχία



ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 3 9

στενά με το κύριο κοινό σύστημα αναφοράς. Δίχως την

κοινωνική σφαίρα των «γυναικείων» δραστηριοτήτων, ηκοινωνία της εργασίας δεν θα μπορούσε στην πραγματι-

κότητα ποτέ να λειτουργήσει. Η «γυναικεία σφαίρα» είναι

η σιωπηρή προϋπόθεση της κοινωνίας της εργασίας και

συγχρόνως το ειδικό της αποτέλεσμα.

Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα έμφυλα στερεότυπα

που εξαπλώθηκαν στην πορεία ανάπτυξης του συστήμα-τος της εμπορευματικής παραγωγής. Δεν ήταν τυχαίο ότι

η εικόνα τής κάπως πρωτόγονης, παρασυρόμενης από τα

ένστικτα, ανορθολογικής και συναισθηματικής γυναίκας

παγιώθηκε συγχρόνως με την εικόνα του πολιτισμένου,

ορθολογικού και αυτοσυγκρατημένου άρρενα εργασιο-

μανή, και τελικά κατέληξε μια μαζική προκατάληψη. Και

δεν ήταν επίσης τυχαίο ότι η αυτοεξόντωση του λευκού

άντρα, για χάρη των αυστηρών απαιτήσεων της εργασίας

και του κρατικού μηχανισμού διαχείρισης ανθρώπων που

την υπηρετεί, συνέπεσε με ένα κτηνώδες κυνήγι μαγισ

σών που μαινόταν για μερικούς αιώνες.

Η νεωτερική κατανόηση και ιδιοποίηση του κόσμου μέσωτου (φυσικού) επιστημονικού στοχασμού, ένας τρόπος

σκέψης που τότε κέρδιζε έδαφος, ήταν μολυσμένη μέχρι

τις ρίζες της από τον κοινωνικό αυτοσκοπό και τα έμφυλα

γνωρίσματά του. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο λευκός άντρας,

για να εξασφαλίσει την ομαλή λειτουργία του, αυτοϋπο

βλήθηκε σε έναν εξορκισμό όλων των κακών πνευμάτων,

και συγκεκριμένα εκείνων των τρόπων αντίληψης και

εκείνων των συναισθηματικών αναγκών που θεωρούνται

δυσλειτουργικές στην επικράτεια της εργασίας.

Κατά τον 20ό αιώνα, ιδιαίτερα στις μεταπολεμικές δημο-

κρατίες του φορντισμού, οι γυναίκες επιστρατεύτηκαν



4 0 GRUPPE K RISIS

ολοένα και περισσότερο στο σύστημα εργασίας. Το απο-

τέλεσμα όμως ήταν μόνο μια γυναικεία σχιζοσυνείδηση.Αφ* ενός, η εισαγωγή των γυναικών στη σφαίρα της ερ-

γασίας δεν οδήγησε στην απελευθέρωσή τους, αλλά τις

υπέταξε στα ίδια γυμνάσια προς χάριν του ειδώλου της

εργασίας που υφίσταντο ήδη οι άντρες. Αφ* ετέρου, κα-

θώς η συστημική δομή του «καταμερισμού» έμεινε ανέ-

παφη, η διαχωρισμένη σφαίρα της «γυναικείας εργασίας»

συνέχισε να υπάρχει έξω από αυτό που θεωρείται επίσημα

ως «εργασία». Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι γυναίκες ανέλα

βαν ένα διπλό φορτίο και εκτέθηκαν σε αντικρουόμενες

κοινωνικές επιταγές. Στη σφαίρα της εργασίας μέχρι σή-

μερα περιορίζονται κυρίως σε χαμηλόμισθες θέσεις και

κατώτερες δουλειές.

Κανένας συμμορφωμένος με το σύστημα αγώνας για

κανονισμούς ποσόστωσης ή ίσες ευκαιρίες καριέρας δεν

πρόκειται να αλλάξει τίποτε. Το άθλιο αστικό όραμα ενός

«συνδυασμού καριέρας και οικογένειας» αφήνει εντελώς

ανέπαφο το διαχωρισμό των σφαιρών του συστήματος

της εμπορευματικής παραγωγής, και ως εκ τούτου διατη-

ρεί τη δομή του έμφυλου καταμερισμού. Αυτή η προοπτι-κή ζωής είναι αφόρητη για την πλειοψηφία των γυναικών*

ωστόσο, μία μειοψηφία πλούσιων γυναικών μπορεί να

εκμεταλλευτεί τις κοινωνικές συνθήκες για να αποκτήσει

μία πλεονεκτική θέση εντός του συστήματος κοινωνικού

απαρτχάιντ, αναθέτοντας τις οικιακές εργασίες και τη

φροντίδα των παιδιών σε κακοπληρωμένες (“προφανώς”

γυναίκες) οικιακές βοηθούς.

Οι συστημικοί περιορισμοί της κοινωνίας της εργασίας

και, ιδιαίτερα, ο πλήρης εκ μέρους της σφετερισμός του

ατόμου που συνεπάγεται την άνευ όρων παράδοσή του

στη λογική του συστήματος καθώς και την επιστράτευσή




του και υπακοή στο καθεστώς του καπιταλιστικού χρό-

νου έχουν ως αποτέλεσμα να διαβρώνεται και να υπο-

βιβάζεται συνεχώς η ιερή αστική σφαίρα της λεγόμενης

ιδιωτικής ζωής και της «αγίας οικογένειας». Η πατριαρχία

δεν έχει καταργηθεί* “αλωνίζει” μέσα στην μη αναγνωρι-

ζόμενη κρίση της κοινωνίας της εργασίας. Καθώς τώρα

το σύστημα της εμπορευματικής παραγωγής σταδιακά

καταρρέει, οι γυναίκες καθίστανται υπεύθυνες για την

επιβίωση από κάθε άποψη, ενώ ο «ανδρικός» κόσμοςεντρυφά στην επέκταση των κατηγοριών της κοινωνίας

της εργασίας μέσω των προσομοιώσεών της.

,

,

,

Μαξ Χορκχάιμερ Τέοντορ Β. Αντόρνο,

3



42 GRUPPE KRISIS

Η ταύτιση εργασίας και δουλείας μπορεί να εκτεθεί όχι

μόνο πραγματολογικά αλλά και εννοιολογικά. Πριν με-

ρικούς μόνο αιώνες, οι άνθρωποι είχαν γνώση της σχέσης

μεταξύ εργασίας και κοινωνικών καταναγκασμών. Στις πε-

ρισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, ο όρος «δουλειά» παρα-

πέμπει αρχικά μόνο σε δραστηριότητες που εκτελούσαν

δεσμώτες, δηλαδή δούλοι, δουλοπάροικοι και σκλάβοι.Στις γερμανόφωνες περιοχές, η λέξη δηλώνει το μόχθο

ενός ορφανού παιδιού που κατάντησε δουλοπάροικος.

Το λατινικό ρήμα “lavorare” σήμαινε «να παραπατάς κάτω

από ένα βαρύ φορτίο» και απέδιδε τις κακουχίες και τη

σκληρή δουλειά των σκλάβων. Οι λατινογενείς λέξεις

“travail”, “trabajo” κ.λπ. προέρχονται από την λατινική“tripalium”, ένα είδος ζυγού που χρησιμοποιείτο για τον

βασανισμό και την τιμωρία των σκλάβων και άλλων αν-

θρώπων στα δεσμά.Ένας υπαινιγμός αυτών των βασάνων

διακρίνεται ακόμη στον γερμανικό ιδιωματισμό «κυρτός

υπό τον ζυγό της εργασίας».

Η «δουλειά» λοιπόν, σύμφωνα με τις ρίζες της, δεν είναισυνώνυμο μιας αυτοκαθοριζόμενης ανθρώπινης δραστη-

ριότητας, αλλά παραπέμπει σε μια δυστυχή κοινωνική

μοίρα. Είναι η δραστηριότητα εκείνων που έχουν χάσει

την ελευθερία τους. Η επιβολή της εργασίας σε όλα τα

μέλη της κοινωνίας δεν είναι τίποτα άλλο παρά η γενί-

κευση μιας ζωής στα δεσμά* και η σύγχρονη λατρεία της

εργασίας είναι απλώς η οιονεί θρησκευτική μεταμόρφωση

των πραγματικών κοινωνικών συνθηκών.

Τα άτομα, ωστόσο, ήταν δυνατόν να καταπνίξουν με επι-

τυχία τη σύνδεση μεταξύ εργασίας και σκλαβιάς και να

εσωτερικεύσουν τους κοινωνικούς καταναγκασμούς, δι

8. Η εργασία είναι η υπηρεσία των δεσμωτών




ότι στην ανάπτυξη του συστήματος της εμπορευματικής

παραγωγής η γενίκευση της εργασίας συνοδεύτηκε απότην πραγμοποίησή της: Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν

είναι πλέον υποχείρια ενός ατομικού αφεντικού. Η αλλη-

λεξάρτηση των ανθρώπων μετασχηματίστηκε σε μια κοι-

νωνική ολότητα αφηρημένης κυριαρχίας που είναι πα-

ντού ευδιάκριτη αλλά αποδεικνύεται ασύλληπτη. Όταν

ο καθένας έχει μετατραπεί σε σκλάβο, ο καθένας είναι

ταυτοχρόνως αφεντικό, με άλλα λόγια δουλέμπορος του

εαυτού του, επιστάτης και δεσμοφύλακας. Όλοι υποτάσ-

σονται στο είδωλο ενός αδιαφανούς συστήματος, στον

«Μεγάλο Αδελφό» της αξιοποίησης του κεφαλαίου που

τους έχει ζέψει στο “tripalium”.



4 4 GRUPPE KRISIS

9. Η αιματοβαμμένη ιστορία

της επιβολής της εργασίας

Η ιστορία της νεωτερικής εποχής είναι η ιστορία της επι-

βολής της εργασίας, η οποία στο πέρασμά της επέφερε κα-

ταστροφή και τρόμο στον πλανήτη. Ο εξαναγκασμός να

χαραμίζει κανείς το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του υπό

τον ζυγό αφηρημένων συστημικών προσταγών δεν ήταν

πάντοτε τόσο εσωτερικευμένος όσο σήμερα. Ακριβέστερα,χρειάστηκαν αρκετοί αιώνες ωμής δύναμης και βίας σε ευ

ρεία κλίμακα για να υποχρεώσουν τους ανθρώπους να τε-

θούν στην άνευ όρων υπηρεσία του ειδώλου της εργασίας.

Δεν ξεκίνησε με κάποια “αθώα” επέκταση της αγοράς που

σκόπευε να αυξήσει “τα πλούτη” των υπηκόων της Αυτού

Μεγαλειότητος, αλλά με την ακόρεστη πείνα του απο-

λυταρχικού μηχανισμού του κράτους για χρήμα που θα

χρηματοδοτούσε τον πρώιμο νεωτερικό στρατιωτικό μη-

χανισμό. Όμως, η πέρα από τις παραδοσιακές εμπορικές

σχέσεις ανάπτυξη του εμπορικού και χρηματιστικού κε-

φαλαίου στις πόλεις επιταχύνθηκε χάρη στον κρατικό μη-

χανισμό, γεγονός που έφερε για πρώτη φορά στην ιστορία το σύνολο της κοινωνίας υπό τον ασφυκτικό έλεγχο της

γραφειοκρατίας. Ήταν μ’ αυτόν τον τρόπο που το χρήμα

μετατράπηκε σε κεντρικό κοινωνικό κίνητρο και η αφαί-

ρεση της εργασίας σε κεντρικό κοινωνικό εξαναγκασμό

ανεξαρτήτως των πραγματικών αναγκών.

Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν εισήλθαν οικειοθελώςστην παραγωγή για απρόσωπες αγορές και ως εκ τούτου

σε μια καθολική χρηματική οικονομία* αναγκάστηκαν εξ

αιτίας της απολυταρχικής πείνας για χρήμα, που οδηγού-

σε στην επιβολή χρηματικών και ολοένα αυξανόμενων

φόρων, αντικαθιστώντας τις παραδοσιακές πληρωμές σε





4 0 GRUPPE KRISIS

υπηκόων τους σε υλικό για το είδωλο της εργασίας που

γεννούσε χρήμα. Επέκτειναν τις αξιώσεις τους και σεάλλες ηπείρους. Ο εσωτερικός αποικισμός της Ευρώπης

συνοδεύτηκε από έναν εξωτερικό αποικισμό, πρώτα στη

Βόρεια και Νότια Αμερική και στη συνέχεια σε τμήματα

της Αφρικής. Εδώ οι αφέντες της εργασίας με τα μαστίγια

εγκατέλειψαν εντέλει κάθε ενδοιασμό. Εφόρμησαν στους

πρόσφατα «ανακαλυφθέντες» κόσμους, σε μία πρωτοφα-

νή εκστρατεία λεηλασίας, καταστροφής και γενοκτονίας τα θύματα στις υπερπόντιες κτήσεις δεν θεωρούνταν

καν ανθρώπινα όντα. Μάλιστα, οι κανιβαλικές ευρωπα-

ϊκές δυνάμεις της ανατέλλουσας κοινωνίας της εργασίας

όριζαν τους υπόδουλους ξένους πολιτισμούς ως «άγρι-

ους» και κανιβαλικούς.

Αυτό προσέφερε τη δικαιολογία για την εξόντωση ή τη

σκλαβιά εκατομμυρίων ανθρώπων. Η δουλεία στις αποι-

κιακές φυτείες και στις «βιομηχανίες» πρώτων υλών σε

μία έκταση που ξεπερνούσε κατά πολύ τη δουλεία στην

αρχαιότητα ήταν ένα από τα ιδρυτικά εγκλήματα του

συστήματος της εμπορευματικής παραγωγής. Εδώ, για

πρώτη φορά σε τόσο ευρεία κλίμακα, πραγματοποιήθηκε η «εξολόθρευση μέσω της εργασίας». Ήταν το δεύτε-

ρο έγκλημα θεμελίωσης της κοινωνίας της εργασίας. Ο

λευκός, στιγματισμένος ήδη από τα καταστροφικά απο-

τελέσματα της αυτοπειθαρχίας, μπορούσε να αντισταθ-

μίσει το καταπιεσμένο μίσος για τον εαυτό του και το

σύμπλεγμα κατωτερότητάς του ξεσπώντας στους «άγρι-

ους». Όπως η «γυναίκα», οι αυτόχθονες θεωρούνταν ότι

ήταν πρωτόγονα χόμπιτ, κάτι μεταξύ ζώων και ανθρώ-

πων. Ο Ιμάνουελ Καντ διατύπωσε την αιχμηρή εικασία

ότι οι μπαμπουίνοι θα μπορούσαν να μιλήσουν αν ήθε-

λαν, και δεν το έκαναν γιατί φοβόντουσαν ότι θα τους

βάλουν με το ζόρι να δουλέψουν.




Αυτή η παράδοξη λογική είναι αποκαλυπτική για τον

Διαφωτισμό. Η καταπιεστική εργασιακή ηθική της νεω

τερικής εποχής, η οποία στην αρχική προτεσταντική της

εκδοχή βασιζόταν στη θεία χάρη και μετά τον Διαφωτισμό

στον «Φυσικό Νόμο», μεταμφιέστηκε σε «αποστολή εκ-

πολιτισμού». Πολιτισμός κατ’ αυτήν την έννοια σημαίνει

την εκούσια υποταγή στην εργασία* και η εργασία είναι

αρσενική, λευκή και «δυτική». Το αντίθετο, η μη ανθρώπι-

νη, άμορφη και απολίτιστη φύση, είναι θηλυκή, έγχρωμηκαι «εξωτική», και γι’ αυτό πρέπει να είναι δέσμια. Κοντο-

λογίς, η «παγκοσμιότητα» της κοινωνίας της εργασίας

είναι τελείως ρατσιστική από καταγωγής. Η ισχύουσα

παγκοσμίως αφαίρεση της εργασίας μπορεί να αυτοπροσ

διορίζεται μόνο εφόσον οριοθετείται από οτιδήποτε δεν

ευθυγραμμίζεται με τις δικές της κατηγορίες.

Η νεωτερική αστική τάξη, η οποία τελικώς διαδέχτηκε το

απολυταρχικό καθεστώς, δεν είναι απόγονος των ειρηνι-

κών εμπόρων που ταξίδευαν κάποτε στους παλιούς δρό-

μους του εμπορίου. Ήταν μάλλον το συνονθύλευμα των

κοντοτιέρων (μισθοφορικών συμμοριών της πρώιμης νε

ωτερικότητας), των επιστατών φτωχοκομείων, των δεσμο-φυλάκων, κάθε είδους αγροτών γενικά, των δουλεμπόρων

και των μαχαιροβγαλτών, που προετοίμασαν το κοινωνι-

κό φυτώριο της νεωτερικής «επιχειρηματικότητας». Οι

αστικές επαναστάσεις του 18ου και του 19ου αιώνα δεν

είχαν καμία σχέση με την κοινωνική χειραφέτηση. Απλώς

αναδιέταξαν την ισορροπία δυνάμεων εντός του αναδυό

μενου συστήματος καταναγκασμών, αποσυνέδεσαν τους

θεσμούς της κοινωνίας της εργασίας από τα απαρχαιω-

μένα συμφέροντα των δυναστειών και ακολούθησαν το

δρόμο της πραγμοποίησης και της αποπροσωποποίησης.

Η ένδοξη γαλλική επανάσταση ήταν αυτή που με μελο-

δραματικό τρόπο περιέλαβε στις διακηρύξεις της την



4 8 GRUPPE K RISIS

υποχρεωτική εργασία, ψήφισε νόμο για την «εξάλειψη

της επαιτείας» και δημιούργησε δίχως καθυστέρηση νέεςφυλακές καταναγκαστικής εργασίας.

Ακριβώς για το αντίθετο είχαν αγωνιστεί διάφορα επα-

ναστατικά κοινωνικά κινήματα που φούντωσαν στις

παρυφές των αστικών επαναστάσεων. Πολύ πριν αυτές

τις επαναστάσεις, υπήρξαν εντελώς αυτόνομες μορφές

αντίστασης και ανυπακοής, αλλά η επίσημη ιστοριογρα-φία της σύγχρονης κοινωνίας της εργασίας τις αγνοεί. Οι

παραγωγοί των παλιών αγροτικών κοινωνιών, που δεν

αποδέχτηκαν ποτέ εντελώς τη φεουδαρχική εξουσία, δεν

ήταν πρόθυμοι να συμβιβαστούν με την προοπτική να

αποτελέσουν την εργατική τάξη ενός συστήματος ξένου

προς τη ζωή τους. Μια αδιάκοπη αλυσίδα γεγονότων, από

τις επαναστάσεις των χωρικών του 15ου και 16ου αιώνα

μέχρι τις εξεγέρσεις των λουδδιτών στη Βρετανία, που

αργότερα κατηγορήθηκαν ως πράξεις οπισθοδρομικών

ηλιθίων, και μέχρι την εξέγερση των υφαντουργών της

Σιλεσίας το 1844, μαρτυρεί για την οργισμένη αντίσταση

στην εργασία. Σε όλη τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων,

η ενίσχυση της κοινωνίας της εργασίας πήγαινε μαζί μεέναν, άλλοτε φανερό και άλλοτε αφανή, εμφύλιο πόλεμο.

Οι παλιές αγροτικές κοινωνίες δεν ήταν βεβαίως ο επί

της γης παράδεισος. Παρ’ όλα αυτά, η πλειοψηφία τους

βίωσε τους φοβερούς καταναγκασμούς της ανατέλλου

σας κοινωνίας της εργασίας ως στροφή προς το χειρό-

τερο και ως «καιρόν απογνώσεως». Παρά τους περιο-ρισμούς της ύπαρξής τους, οι άνθρωποι είχαν πράγματι

κάτι να χάσουν. Αυτό που η εσφαλμένη αντίληψη των

σύγχρονων καιρών εμφανίζει σαν σκοτάδι και μάστιγα

του παραποιημένου Μεσαίωνα, είναι στην πραγματικό-

τητα ο τρόμος της ιστορίας της νεωτερικής εποχής. Οι




ώρες εργασίας ενός σύγχρονου υπαλλήλου γραφείου ή

εργοστασίου είναι περισσότερες από το χρόνο που δα-

πανούσε για την κοινωνική αναπαραγωγή, σε ετήσια ή

ημερήσια βάση, οποιοσδήποτε προκαπιταλιστικός ή μη

καπιταλιστικός πολιτισμός, εντός ή εκτός της Ευρώπης.

Η παραδοσιακή παραγωγή δεν ήταν προσηλωμένη στην

αποτελεσματικότητα, αλλά χαρακτηριζόταν από μία

κουλτούρα σχόλης και σχετικής «βραδύτητας». Αν εξαι-

ρέσουμε τις περιπτώσεις των φυσικών καταστροφών, οικοινωνίες εκείνες ήταν ικανές να καλύπτουν τις βασικές

υλικές ανάγκες των μελών τους, και μάλιστα πολύ καλύ-

τερα απ’ ό,τι συνέβη σε μακρές περιόδους της σύγχρονης

ιστορίας ή συμβαίνει σήμερα στις φρικτές παραγκουπό

λεις της παγκόσμιας κρίσης. Επιπλέον, η κυριαρχία δεν

μπορούσε να εισχωρήσει τόσο βαθιά στους ανθρώπους

όσο στη σημερινή εντελώς γραφειοκρατικοποιημένη κοι-

νωνία της εργασίας.

IV αυτό το λόγο, η αντίσταση στην εργασία δεν μπορούσε

να συντρίβει παρά μόνο με στρατιωτικές δυνάμεις. Ακόμη

και στις μέρες μας, οι ιδεολόγοι της κοινωνίας της εργα-

σίας καταφεύγουν σε ψευδολογίες για να συγκαλύψουντο γεγονός ότι ο πολιτισμός των προνεωτερικών πα-

ραγωγών δεν “εξελίχθηκε” ειρηνικά στην καπιταλιστική

κοινωνία, αλλά πνίγηκε στο αίμα. Οι μειλίχιοι σημερινοί

δημοκράτες υπερασπιστές της εργασίας μετατοπίζουν

κατά προτίμηση την ευθύνη για όλες εκείνες τις ωμότητες

στις αποκαλούμενες «προδημοκρατικές συνθήκες» ενός

παρελθόντος με το οποίο δεν έχουν καμία σχέση. Δεν θέ-

λουν να δουν ότι η τρομοκρατική ιστορία της νεωτερικής

εποχής είναι αρκούντως αποκαλυπτική ως προς τη φύση

της σημερινής κοινωνίας της εργασίας. Η γραφειοκρατι-

κή διαχείριση της εργασίας και η εκπορευόμενη από το

κράτος μανία καταγραφής και ελέγχου στις βιομηχανικές



5 0 GRUPPE KRISIS

δημοκρατίες δεν κατάφερε ποτέ να αποτινάξει τις απολυ-

ταρχικές και αποικιοκρατικές της ρίζες. Μέσω της συνεχι-

ζόμενης πραγμοποίησης, που αποσκοπεί στη δημιουργία

ενός απρόσωπου συστημικού πλαισίου, η καταπιεστική

διαχείριση των ανθρώπινων πόρων, που εκτελείται εν

ονόματι του ειδώλου της εργασίας, έχει ενταθεί ακόμη πε-

ρισσότερο και διαποτίζει σήμερα όλα τα πεδία της ζωής.

Εξαιτίας της τωρινής οδύνης της εργασίας, η γραφειοκρα-

τική μέγγενη γίνεται αισθητή όπως και τις πρώτες μέρεςτης κοινωνίας της εργασίας. Η διαχείριση της εργασίας

αποδεικνύεται ένα σύστημα καταναγκασμών το οποίο

πάντοτε οργάνωνε το κοινωνικό απαρτχάιντ και επιδιώ-

κει μάταια να εξοβελίσει την κρίση χρησιμοποιώντας τις

μεθόδους της δημοκρατικής κρατικής σκλαβιάς. Την ίδια

στιγμή, το μοχθηρό αποικιακό πνεύμα επιστρέφει στις χώ-

ρες της περιφέρειας του καπιταλιστικού “πλούτου”, στις

“εθνικές οικονομίες” που έχουν ήδη καταστραφεί μαζικά.

Αυτή τη φορά, είναι το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο που

αναλαμβάνει τη θέση του «επίσημου διαχειριστή περιου-

σίας» για να απομυζήσει τα απομεινάρια. Μετά το θάνα-

το του ειδώλου της, η κοινωνία της εργασίας, ελπίζοντας

ακόμη στη διάσωσή της, επιστρέφει στις μεθόδους τωνιδρυτικών της εγκλημάτων, μολονότι δεν υπάρχει πλέον

σωτηρία.

Ο

Γκέοργκ Β. Φ. Χέγκ ελ,

18214

214. (Σ.τ.μ .)




,

,

,

,

, , , ,

, το

Φρ ίντριχ Νίτσε, 0/ , 18815






Το ίδιο το εργατικό κίνημα ήταν αυτό που έδινε το ρυθμό

στην καπιταλιστική κοινωνία της εργασίας, ενισχύοντας

τα τελευταία στάδια της πραγμοποίησης στη διαδικασία

ανάπτυξης του εργασιακού συστήματος και επικρατώντας

των στενοκέφαλων αστών του 19ου και του πρώιμου 20ού

αιώνα. Επρόκειτο για μια διαδικασία που έμοιαζε αρκετά

με αυτό που συνέβη πριν εκατό μόλις χρόνια, όταν η αστι-

κή τάξη ανέλαβε το ρόλο της απολυταρχίας. Αυτό κατέ-

στη δυνατόν μόνο και μόνο επειδή τα εργατικά κόμματα και τα συνδικάτα, λόγω του ότι θεοποιούσαν την εργασία,

είχαν κατηγορηματική εμπιστοσύνη στον κρατικό μηχα-

νισμό και τους θεσμούς του της καταπιεστικής διαχείρι-

σης της εργασίας. IV αυτό και δεν τους πέρασε ποτέ απ’ το

μυαλό να καταργήσουν τόσο την κρατική διαχείριση του

ανθρώπινου υλικού όσο και το ίδιο το κράτος. Αντιθέτως,

λαχταρούσαν να καταλάβουν την εξουσία μέσω της λεγό

μενης «πορείας μέσα από τους θεσμούς» (στην Γερμανία).

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το εργατικό κίνημα, όπως είχε κά-

νει και η αστική τάξη νωρίτερα, υιοθέτησε τη γραφειο-

κρατική παράδοση της διαχείρισης της εργασίας και του

ελέγχου των ανθρώπινων πόρων που είχε κάποτε εφεύρει

η απολυταρχία.

Η ιδεολογία, όμως, της καθολικής κοινωνικής γενίκευ-

σης της εργασίας απαιτούσε και μια ανασυγκρότηση της

πολιτικής σφαίρας. Το καθεστώς των παλαιών κοινωνι-

κών τάξεων με τις διακρίσεις που περιλάμβανε ως προς

τα πολιτικά «δικαιώματα» (δηλαδή, το ταξικό σύστημα

των προνομίων), και το οποίο ίσχυε όταν το σύστημα της

εργασίας δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί, έπρεπε να αντι

κατασταθεί από την καθολική δημοκρατική ισότητα του

ολοκληρωμένου «εργατικού κράτους». Επιπλέον, οποια-

δήποτε ανωμαλία στη λειτουργία της μηχανής αξιοποίη-

σης, ιδιαίτερα όταν γινόταν αισθητή με αρνητικό τρόπο



54 GRUPPE KRISIS

από την κοινωνία ως σύνολο, έπρεπε να εξισορροπηθεί

από τις παρεμβάσεις του κράτους πρόνοιας. Σε σχέση μ’

αυτό, ήταν και πάλι το εργατικό κίνημα που εισήγαγε το

υπόδειγμα. Με το όνομα «σοσιαλδημοκρατία» έγ ινε η με-

γαλύτερη παρά ποτέ «αστική ομάδα δράσης» στην ιστο-

ρία, παγιδεύτηκε όμως στην ίδια της την παγίδα. Σε μια

δημοκρατία τα πάντα πρέπει να υπόκεινται σε διαπραγ-

ματεύσεις εκτός από τους εγγενείς καταναγκασμούς της

κοινωνίας της εργασίας, οι οποίοι αποτελούν τις αξιωμα-τικές προϋποθέσεις που υπονοούνται. Αυτό που μπορεί να

τεθεί υπό διαβούλευση περιορίζεται στους τρόπους ύπαρ-

ξης και στους χειρισμούς αυτών των καταναγκασμών. Η

επιλογή είναι πάντοτε μόνο μεταξύ της CocaCola και της

Pepsi, της πανούκλας και της χολέρας, της ξεδιαντροπιάς

και της βλακείας, του Κολ και του Σρέντερ.

Η «δημοκρατία» που είναι σύμφυτη στην κοινωνία της

εργασίας είναι το πιο ύπουλο καθεστώς κυριαρχίας στην

ιστορία ένα καθεστώς αυτοκαταπίεσης. IV αυτό και μια

τέτοια δημοκρατία δεν οργανώνει ποτέ τις δομές για να

αποφασίζουν ελεύθερα τα μέλη της πώς θα αξιοποιηθούν

οι διαθέσιμοι πόροι, αλλά ενδιαφέρεται μόνο για τη δημι-ουργία των νομικών δομών που διαμορφώνουν το σύστη-

μα αναφοράς για τις κοινωνικά διαχωρισμένες εργασιακές

μονάδες που είναι υποχρεωμένες να εμπορεύονται τον

εαυτό τους υποτασσόμενες στο νόμο του ανταγωνισμού.

Η δημοκρατία είναι το ακριβώς αντίθετο της ελευθερίας.

Ως συνέπεια, οι εργαζόμενοι χωρίζονται αναγκαστικά

σε διευθύνοντες και διευθυνόμενους, σε εργοδότες και

υφιστάμενους (με την κυριολεκτική σημασία της λέξης),

σε λειτουργική ελίτ και ανθρώπινο υλικό. Οι εσωτερικές

δομές των πολιτικών κομμάτων, ιδιαίτερα στα εργατικά

κόμματα, απεικονίζουν πραγματικά την κυρίαρχη κοινω-

νική δυναμική. Ηγέτης και οπαδοί, διασημότητες και χει-




ροκροτητές, δίκτυα νεποτισμού και καιροσκόποι: Αυτοί

οι αλληλεξαρτώμενοι όροι αποδεικνύουν την ουσία μιαςκοινωνικής δομής που δεν έχει καμία σχέση με τον ελεύ-

θερο διάλογο και την ελεύθερη απόφαση. Το γεγονός ότι

και η ίδια η ελίτ είναι απλώς ένα εξαρτημένο λειτουργικό

στοιχείο του ειδώλου της εργασίας και των αδιεξόδων του

αποτελεί συστατικό μέρος της λογικής του συστήματος.

Τουλάχιστον από τότε που κατέλαβαν την εξουσία οιναζί, όλα τα πολιτικά κόμματα είναι συγχρόνως εργατι-

κά και καπιταλιστικά. Στις «αναπτυσσόμενες κοινωνίες»

της Ανατολής και του Νότου, τα εργατικά κόμματα με-

ταλλάχτηκαν σε κόμματα κρατικής τρομοκρατίας για να

διευκολύνουν την πορεία προς τον εκσυγχρονισμό* στις

χώρες της Δύσης έγιναν μέρος ενός συστήματος «λαϊκών

κομμάτων» που μπορούν να ανταλλάσουν κομματικά μα-

νιφέστα και εκπροσώπους τύπου. Η ταξική πάλη τέλειωσε

γιατί ο χρόνος της κοινωνίας της εργασίας έχει λήξει. Και

καθώς η κοινωνία της εργασίας φτάνει στο τέλος της, οι

«τάξεις» αποδεικνύονται απλές λειτουργικές κατηγορίες

ενός κοινού συστήματος κοινωνικών φετίχ. Όποτε οι σο-

σιαλδημοκράτες, οι Πράσινοι και οι μετακομμουνιστέςδιαπρέπουν χαράζοντας κάποια ιδιαίτερα ύπουλα σχέ-

δια καταστολής, αποδεικνύονται οι πραγματικοί νόμιμοι

κληρονόμοι του εργατικού κινήματος, το οποίο δεν ήθελε

ποτέ τίποτε άλλο εκτός από εργασία με κάθε κόστος.

Φρ ίντριχ Στάμπφερ, , 1903



56 GRUPPE KRISIS

Για μία σύντομη ιστορική περίοδο μετά τον Δεύτερο Πα-

γκόσμιο Πόλεμο, φαινόταν ότι η κοινωνία της εργασίας,

βασισμένη στις φορντιστικές βιομηχανίες, είχε παγιωθεί

σε ένα σύστημα «αιώνιας ευημερίας» κατευνάζοντας τον

ανυπόφορο αυτοσκοπό μέσω της μαζικής κατανάλωσης

και των ανέσεων του κράτους πρόνοιας. Εκτός από το

γεγονός ότι μια τέτοια αντίληψη ήταν αυτή που πάντοτε

είχαν οι δημοκρατικοί είλωτες και μπορούσε να πραγμα-

τοποιηθεί μόνο για μια μικρή μειονότητα του παγκόσμιου

πληθυσμού, αποδείχτηκε βλακώδης ακόμη και στα καπι-

ταλιστικά κέντρα. Με την τρίτη βιομηχανική επανάσταση

της μικροηλεκτρονικής, η κοινωνία της εργασίας έφτασε

στα απόλυτα ιστορικά της όρια.

Ότι θα έφτανε αργά ή γρήγορα σ’ αυτά τα όρια ήταν λογικά

προβλέψιμο. Από τη γέννησή του, το σύστημα της εμπο

ρευματικής παραγωγής δοκιμάζεται από μία μοιραία αντί-

φαση. Από τη μία πλευρά, συντηρείται χάρη στην τερά-

στια εισροή ανθρώπινης ενέργειας που δημιουργείται από

τη δαπάνη καθαρής εργασιακής δύναμης. Από την άλλη, ονόμος του λειτουργικού ανταγωνισμού υποχρεώνει σε μια

διαρκή αύξηση της παραγωγικότητας, η οποία επιφέρει

την αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασιακής δύναμης

από τεχνικόεπιστημονικό βιομηχανικό κεφάλαιο.

Αυτή η αντίφαση ήταν στην πραγματικότητα η βασική αι-

τία όλων των προηγούμενων κρίσεων, περιλαμβανομένηςτης καταστροφικής παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του

192933. Το ξεπέρασμα εκείνων των κρίσεων κατέστη δυ

νατόν κάθε φορά χάρη σε έναν μηχανισμό αντιστάθμισης.

Μετά από μία ορισμένη περίοδο κύησης, που βασιζόταν

στην επίτευξη ενός υψηλότερου επιπέδου παραγωγικότη

11. Η κρίση της εργασίας



ΜΑΝΙΦΕ ΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΡΓΑΣΙΑ 57

τας, η επέκταση των αγορών σε νέες ομάδες αγοραστών

οδηγούσε σε μία εισροή περισσότερης εργασιακής δύνα-μης (σε απόλυτους αριθμούς) σε σχέση με τη μείωση που

είχε επέλθει προηγουμένως εξαιτίας της αναδιάρθρωσης

της παραγωγής. Η δαπάνη της εργασιακής δύναμης ανά

προϊόν μειωνόταν ενώ παράγονταν περισσότερα αγαθά

σε απόλυτους αριθμούς, σε μία τέτοια μάλιστα έκταση

που η μείωση αυτή υπεραντισταθμιζόταν. Στον βαθμό που

οι καινοτομίες στα προϊόντα ξεπερνούσαν τις καινοτομίες

στη διαδικασία παραγωγής, ήταν δυνατόν να μετατρέπε

ται η εγγενής αντίφαση του συστήματος σε μια διαδικα-

σία επέκτασης.

Το πιο χτυπητό ιστορικό παράδειγμα είναι το αυτοκίνητο.

Χάρη στην αλυσίδα παραγωγής και άλλες τεχνικές του

«τεϊλορισμού» («μελέτη χρόνου και κινήσεων σχετικά με

την απόδοση των εργατών») που εισήχθησαν για πρώτη

φορά στο εργοστάσιο αυτοκινήτων του Χένρι Φορντ στο

Ντιτρόιτ, μειώθηκε ο αναγκαίος χρόνος εργασίας ανά

αυτοκίνητο. Ταυτόχρονα, η εργασιακή διαδικασία συμπυ-

κνώθηκε τρομερά, με αποτέλεσμα το ανθρώπινο υλικό να

ξεζουμίζεται πολύ περισσότερο από πριν στο ίδιο χρονικόδιάστημα. Πάνω απ’ όλα, το αυτοκίνητο, που μέχρι τότε

αποτελούσε ένα είδος πολυτελείας για μια μερίδα της

ανώτερης τάξης, μπορούσε λόγω της χαμηλότερης τιμής

να γίνει προσιτό στη μαζική κατανάλωση.

Μ’ αυτόν τον τρόπο, ικανοποιήθηκε σε ακόμη μεγαλύ-

τερο βαθμό η ακόρεστη δίψα του ειδώλου της εργασίαςγια ανθρώπινη ενέργεια, παρ’ όλο τον εξορθολογισμό της

αλυσίδας παραγωγής στον καιρό της δεύτερης βιομηχα-

νικής επανάστασης του «φορντισμού». Συγχρόνως, το

αυτοκίνητο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του κα-

ταστροφικού χαρακτήρα που έχει ο άκρως ανεπτυγμένος



58 GRUPPE KRISIS

τρόπος παραγωγής και κατανάλωσης στην κοινωνία της

εργασίας. Μπροστά στο συμφέρον της μαζικής παραγω-γής αυτοκινήτων και της ιδιωτικής τους χρήσης σε ευρεία

κλίμακα, το τοπίο θάβεται κάτω από το τσιμέντο και το

περιβάλλον μολύνεται. Και οι άνθρωποι έχουν εγκαταλει

φθεί, δίχως να δίνουν καν σημασία, στον ακήρυχτο τρίτο

παγκόσμιο πόλεμο που μαίνεται στους δρόμους του κό-

σμου έναν πόλεμο με εκατομμύρια σκοτωμένων, τραυ-

ματισμένων και σακατεμένων κάθε χρόνο.

Ο μηχανισμός της αντιστάθμισης παύει να λειτουργεί με

την έλευση της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης της

μικροηλεκτρονικής. Είναι αλήθεια ότι με την μικροηλε

κτρονική μειώθηκαν οι τιμές πολλών προϊόντων και νέα

προϊόντα δημιουργήθηκαν (κυρίως στον τομέα των μί

ντια). Ωστόσο, για πρώτη φορά, οι καινοτομίες στη διαδι-

κασία παραγωγής είναι ταχύτερες από τις καινοτομίες στα

προϊόντα. Εξαιτίας της αναδιάρθρωσης της παραγωγής,

μειώνεται η απαιτούμενη εργασία σε βαθμό μεγαλύτερο

από ό,τι μπορεί να επαναπορροφηθεί διά της επέκτασης

των αγορών. Ως λογική συνέπεια της αναδιάρθρωσης,

η ηλεκτρονική ρομποτική αντικαθιστά την ανθρώπινηενέργεια ή, αντιστοίχως, η νέα επικοινωνιακή τεχνολογία

καθιστά την εργασία πλεονάζουσα. Ολόκληροι τομείς και

τμήματα της κατασκευής, της παραγωγής, της προώθη-

σης των προϊόντων, της αποθήκευσης, της διανομής και

της διαχείρισης “γίνονται καπνός”. Για πρώτη φορά, το εί-

δωλο της εργασίας αυτοπεριορίζεται ακούσια σε διαρκείς

μερίδες πείνας, προξενώντας μ’ αυτόν τον τρόπο τον ίδιο

του το θάνατο.

Καθώς η δημοκρατική κοινωνία της εργασίας είναι ένα

ώριμο σύστημα αυτοαναφορικής δαπάνης εργασιακής

δύναμης, που αποτελεί από μόνο του αυτοσκοπό και




λειτουργεί σαν ένα κλειστό κύκλωμα ανάδρασης, είναι

αδύνατον εντός του πλαισίου του να αλλάξει τελείωςη λειτουργία του και να υπάρξει μία γενική μείωση των

ωρών εργασίας. Από τη μια, ο διοικητικός ορθολογισμός

της οικονομίας απαιτεί ως εγγενές χαρακτηριστικό του

συστήματος να καθίστανται μονίμως «άνεργοι» ολοένα

και περισσότεροι άνθρωποι και να αποκόπτονται από την

αναπαραγωγή της ζωής τους. Από την άλλη, ο διαρκώς

μειούμενος αριθμός των «απασχολουμένων» υποφέρει

από την υπερβολική εργασία και υφίσταται μια ακόμη πιο

έντονη πίεση για αποδοτικότητα. Εν μέσω του πλούτου,

η φτώχεια και η πείνα εμφανίζονται στα καπιταλιστικά

κέντρα. Μονάδες παραγωγής κλείνουν και μεγάλα τμή-

ματα αρόσιμης γης μένουν ακαλλιέργητα. Πολλά σπίτια

και δημόσια κτίρια είναι άδεια, τη στιγμή που ο αριθμόςτων άστεγων αυξάνεται. Ο καπιταλισμός μετατρέπεται σε

άθλημα μιας πλανητικής μειοψηφίας.

Μέσα στην αγωνία του, το θνήσκον είδωλο της εργασίας

τρώει τις ίδιες του τις σάρκες. Στην αναζήτηση της ενα

πομένουσας εργασιακής “τροφής”, το κεφάλαιο σπάζει τα

σύνορα της εθνικής οικονομίας και παγκοσμιοποιείται,χρησιμοποιώντας τον νομαδικό αθέμιτο ανταγωνισμό.

Ολόκληρες περιοχές του πλανήτη έχουν αποκλειστεί από

τις ροές του κεφαλαίου και των εμπορευμάτων. Με ένα

πρωτοφανές κύμα συγχωνεύσεων και «επιθετικών εξαγο-

ρών», οι πλανητικοί παίκτες ετοιμάζονται για την τελική

μάχη της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας. Τα αποδιοργα

νωμένα κράτη καταρρέουν, οι πληθυσμοί τους, μανιασμέ-

νοι από τον αγώνα για επιβίωση, επιτίθενται ο ένας στον

άλλο σε εθνοτικούς πολέμους συμμοριών.



όο GRUPPE KRISIS

Χένρι Φορντ

,

,

,

,

’

Καρλ Μαρξ,

, 1857/86



ΜΑΝ ΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 61

12. Το τέλος της πολιτικής

Η κρίση της εργασίας επιφέρει αναγκαστικά την κρίση

του κράτους και της πολιτικής. Κατ’ αρχήν, το σύγχρονο

κράτος οφείλει τη σταδιοδρομία του στο γεγονός ότι το

σύστημα της εμπορευματικής παραγωγής έχει την ανά-

γκη μίας ανώτερης αρχής που θα εγγυάται τους κοινούς

όρους του ανταγωνισμού, τις γενικές νομικές βάσεις και

τις προϋποθέσεις για τη διαδικασία αξιοποίησης συμπε-ριλαμβανομένου ενός κατασταλτικού μηχανισμού για τις

περιπτώσεις που το ανθρώπινο υλικό παραβαίνει τις συ

στημικές επιταγές και καθίσταται απείθαρχο. Το κράτος

κατά τον 20ό αιώνα έπρεπε να αναλαμβάνει ολοένα και

περισσότερες κοινωνικοοικονομικές λειτουργίες για να

εντάξει τις μάζες στη μορφή της αστικής δημοκρατίας. Οι

λειτουργίες του δεν περιορίζονται στην παροχή κοινωνι-

κών υπηρεσιών, αλλά περιλαμβάνουν τη δημόσια υγεία,

υπηρεσίες μεταφορών και επικοινωνιών, καθώς και κάθε

είδους υποδομές. Αυτές οι υποδομές, των οποίων τη δια-

χείριση ή την επίβλεψη αναλαμβάνει το κράτος, είναι ου-

σιαστικές για τη λειτουργία της κοινωνίας της εργασίας,

αλλά δεν μπορούν να είναι οργανωμένες όπως η διαδι-κασία αξιοποίησης μιας ιδιωτικής επιχείρησης* συχνά, οι

«ιδιωτικοποιημένες» δημόσιες υπηρεσίες δεν είναι παρά

μεταμφιεσμένες κρατικές καταναλωτικές δαπάνες. Κι

αυτό διότι οι υποδομές αυτές πρέπει να είναι διαθέσιμες

σε μόνιμη βάση στην κοινωνία ως σύνολο και δεν μπο-

ρούν να ακολουθούν τους κύκλους προσφοράς και ζήτη-

σης της αγοράς.

Καθώς το κράτος δεν αποτελεί από μόνο του μια μονά-

δα αξιοποίησης, κι έτσι δεν μπορεί να μετασχηματίζει την

εργασία σε χρήμα, πρέπει να αφαιρεί χρήματα από την

πραγματική διαδικασία αξιοποίησης για να χρηματοδοτεί



02 GRUPPE KRISIS

τις λειτουργίες του. Εάν η αξιοποίηση της αξίας παγώσει,

τα χρηματοκιβώτια του κράτους αδειάζουν. Το κράτος,που εμφανίζεται ως κυρίαρχος της κοινωνίας, αποδεικνύ

εται εντελώς εξαρτημένο από την τυφλή μανία της φετι

χοποιημένης οικονομίας που χαρακτηρίζει την κοινωνία

της εργασίας. Το κράτος μπορεί να περάσει όσα νομοσχέ-

δια θέλει* εάν όμως οι παραγωγικές δυνάμεις (οι γενικές

δυνάμεις της ανθρωπότητας) ξεπεράσουν σε ανάπτυξη το

εργασιακό σύστημα, οι συγκεκριμένοι νόμοι, που έχουν

συνταχθεί και είναι εφαρμόσιμοι μόνο σε σχέση με τα

υποκείμενα της εργασίας, δεν οδηγούν πουθενά.

Ως αποτέλεσμα της διαρκώς αυξανόμενης μαζικής ανερ-

γίας, τα έσοδα από τη φορολόγηση των εισοδημάτων

εξαντλούνται. Η κοινωνική ασφάλιση καταρρέει καθώς ο

αριθμός των «πλεοναζόντων» ανθρώπων συνιστά μία κρί-

σιμη μάζα που πρέπει να τροφοδοτηθεί από την αναδια-

νομή χρηματικών αποδόσεων που έχουν παραχθεί αλλού

στο καπιταλιστικό σύστημα. Όμως και η διαδικασία των

αλλεπάλληλων συγχωνεύσεων του κεφαλαίου που βρί-

σκεται σε κρίση και “διαφεύγει” των συνόρων των εθνι-

κών οικονομιών, επιφέρει την εξάντληση των κρατικώνεσόδων από τη φορολόγηση των εταιρικών κερδών. Ως

εκ τούτου, οι πιέσεις που ασκούν οι πολυεθνικές εταιρείες

στις εθνικές οικονομίες που ανταγωνίζονται για τις ξένες

επενδύσεις, έχουν ως αποτέλεσμα τις φοροαπαλλαγές

των εταιρειών, τη διάλυση του κράτους πρόνοιας και τη

μείωση των προδιαγραφών προστασίας του περιβάλλο-

ντος. IV αυτό και το δημοκρατικό κράτος μεταλλάσσεται

σε έναν απλό διαχειριστή της κρίσης.

Όσο το κράτος πλησιάζει σε μια χρηματοοικονομική κα-

τάσταση εκτάκτου ανάγκης, τόσο περιστέλλεται στον

κατασταλτικό του πυρήνα. Οι περικοπές στις υποδομές



ΜΑΝ ΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ

αφήνουν άθικτες μόνον εκείνες που εξυπηρετούν τις

απαιτήσεις του πολυεθνικού κεφαλαίου. Όπως συνέβαινε κάποτε στις αποικίες, η κοινωνική μέριμνα περιορίζε-

ται διαρκώς σε λίγα οικονομικά κέντρα ενώ η υπόλοιπη

επικράτεια μετατρέπεται σε έρημη χώρα. Ό,τι μπορεί να

ιδιωτικοποιηθεί ιδιωτικοποιείται, ακόμη κι αν ολοένα και

περισσότεροι άνθρωποι αποκλείονται και από τις πλέον

στοιχειώδεις παροχές.

Όταν η αξιοποίηση της αξίας συγκεντρώνεται σε μερικά

μόνο καταφύγια της παγκόσμιας αγοράς, δεν έχει πλέον

σημασία η ύπαρξη ενός περιεκτικού συστήματος παρο-

χών που μπορεί να ικανοποιεί τις ανάγκες του πληθυσμού

συνολικά. Το αν θα υπάρχουν τρένα ή ταχυδρομικές υπη-

ρεσίες αφορά πλέον αποκλειστικά τη σχέση τους με το

εμπόριο, τη βιομηχανία και τις χρηματοπιστωτικές αγο-

ρές. Η εκπαίδευση μετατρέπεται σε προνόμιο των νικη-

τών της παγκοσμιοποίησης. Η διανοητική, καλλιτεχνική

και θεωρητική καλλιέργεια ζυγίζεται με βάση το κριτήριο

της εμπορευσιμότητας και σιγάσιγά μαραίνεται. Τα κενά

στη χρηματοδότηση διευρύνονται καταστρέφοντας τις

δημόσιες υπηρεσίες υγείας και προκαλώντας την ανάδυ-ση ενός ταξικού συστήματος ιατρικής περίθαλψης. Στην

αρχή κρυφά και σταδιακά, και τελικά με ανάλγητη ευθύ-

τητα διαδίδεται ο νόμος της κοινωνικής ευθανασίας: Θα

πεθάνεις νωρίς επειδή είσαι φτωχός και πλεονάζων.

Στα πεδία της ιατρικής, της εκπαίδευσης, του πολιτισμού

και των γενικών υποδομών διατίθενται σε αφθονία οιγνώσεις, οι ικανότητες, οι τεχνικές και οι μέθοδοι, μαζί

με τα αναγκαία εργαλεία. Σύμφωνα, όμως, με τον κανό-

να που λέει ότι «υπόκεινται σε επαρκή κονδύλια» και ο

οποίος συγκεκριμενοποιεί τον παράλογο νόμο της κοινω-

νίας της εργασίας, όλες αυτές οι ικανότητες και οι δε-



04 GRUPPE KRISIS

ξιότητες μένουν θαμμένες ή τσακίζονται και πετιούνταιστα σκουπίδια. Το ίδιο ισχύει και για τα μέσα παραγωγής

στον αγροτικό τομέα και τη βιομηχανία από τη στιγμή

που αποδεικνύονται «μη κερδοφόρα». Πέρα από την κα-

ταπιεστική προσομοίωση της εργασίας που επιβάλλεται

καταναγκαστικά στους ανθρώπους και από το καθεστώς

των χαμηλών μισθών μαζί με την περικοπή των επιδομά-

των κοινωνικής πρόνοιας, το δημοκρατικό κράτος, πουέχει ήδη μετασχηματιστεί σε ένα καθεστώς απαρτχάιντ,

δεν έχει τίποτα να προσφέρει στους πρώην εργαζόμενους

υπηκόους του. Σε ένα πιο προχωρημένο στάδιο η κρατι-

κή διοίκηση θα αποσυντεθεί. Ο κρατικός μηχανισμός θα

καταντήσει μία διεφθαρμένη «κλεπτοκρατία», οι ένοπλες

δυνάμεις θα γίνουν πολεμικές συμμορίες με δομές μαφίας,και οι αστυνομικές δυνάμεις ληστοσυμμορίτες.

Κανένα πιθανό πολιτικό σχέδιο δεν μπορεί να σταματή-

σει ή να αντιστρέψει αυτή τη διαδικασία. Από τη φύση

της η πολιτική συνδέεται με την κοινωνική οργάνωση

στη μορφή του κράτους. Όταν τα θεμέλια του κρατικού

οικοδομήματος καταρρέουν, η πολιτική και οι εφαρμογέςτης στερούνται ερεισμάτων. Μέρα με τη μέρα, η αριστερή

δημοκρατική συνταγή της «πολιτικής διαμόρφωσης» των

συνθηκών ζωής γελοιοποιείται όλο και περισσότερο. Πέρα

από την ατελείωτη καταπίεση, τη σταδιακή εξάλειψη του

πολιτισμού και την ενίσχυση της «τρομοκρατίας της οικο-

νομίας», δεν απομένει τίποτε να «διαμορφωθεί». Καθώς

ο κοινωνικός αυτοσκοπός που προσιδιάζει στην κοινωνία

της εργασίας αποτελεί αξιωματική προϋπόθεση των δυ-

τικών δημοκρατιών, οποιαδήποτε πολιτικήδημοκρατική

ρύθμιση γίνεται αβάσιμη όταν η εργασία βρίσκεται σε κρί-

ση. Το τέλος της εργασίας είναι το τέλος της πολιτικής.




13. Η καζινοκαπιταλιστική προσομοίωση

της κοινωνίας της εργασίας

Η κυρίαρχη κοινωνική αντίληψη εξαπατά τον εαυτό της

συστηματικά σχετικά με την πραγματική κατάσταση της

κοινωνίας της εργασίας: Ολόκληρες περιοχές αφορί

ζονται ιδεολογικά, οι στατιστικές της αγοράς εργασίας

παραποιούνται χωρίς αναστολές, και διάφορες μορφές

εκπτώχευσης διαστρεβλώνονται από τα μίντια. Ούτως ήάλλως, η προσομοίωση είναι το βασικό χαρακτηριστικό

του καπιταλισμού της κρίσης. Κι αυτό ισχύει και για την

ίδια την οικονομία.

Αν τουλάχιστον για τις χώρες που βρίσκονται στην καρ-

διά του δυτικού κόσμου φαίνεται ότι η συσσώρευση κε-

φαλαίου μπορεί να γίνεται δίχως την απασχόληση εργα-

σίας και ότι το χρήμα μπορεί από μόνο του ως καθαρή

μορφή να εγγυάται την περαιτέρω αξιοποίηση της αξίας,

αυτό το φαινόμενο οφείλεται στη διαδικασία προσομοίω-

σης που λαμβάνει χώρα στις χρηματοπιστωτικές αγορές.

Ως αντικαθρέφτισμα της προσομοίωσης της εργασίας, η

οποία επιβάλλεται διά των καταναγκαστικών μέτρων πουλαμβάνουν οι διοικητικές υπηρεσίες εργασίας, εμφανί-

στηκε μία προσομοίωση της αξιοποίησης του κεφαλαίου

εξαιτίας της κερδοσκοπικής αποσύνδεσης του πιστωτικού

συστήματος και της αγοράς μετοχών από την πραγματική

οικονομία.

Η χρήση της παρούσας εργασίας αντικαθίσταται από τηνπρόσβαση σε χρήση μελλοντικής εργασίας, η οποία δεν

πρόκειται να υπάρξει ποτέ στην πραγματικότητα. Πρόκει-

ται κατά κάποιον τρόπο για συσσώρευση κεφαλαίου σε

ένα φανταστικό «Μέλλον II». Το χρηματιστικό κεφάλαιο

που δεν μπορεί πλέον να επανεπενδυθεί κερδοφόρα σε



66 GRUPPE KRISIS

στοιχεία ενεργητικού, και έτσι δεν είναι σε θέση να απορ-

ροφήσει εργασία, αναγκάζεται ολοένα και περισσότερονα καταφεύγει στις χρηματοπιστωτικές αγορές.

Ακόμα και η φορντιστική έκρηξη αξιοποίησης κεφαλαίου

στο αποκορύφωμα του λεγάμενου «οικονομικού θαύμα-

τος» μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ήταν τελείως

αυτοσυντηρούμενη. Καθώς ήταν αδύνατον να χρηματο-

δοτηθούν αλλιώς οι βασικές προϋποθέσεις της κοινωνίαςτης εργασίας, το κράτος στράφηκε σε πρωτοφανή βαθμό

προς πολιτικές ελλειμματικού προϋπολογισμού. Ο αυξη-

μένος όγκος των πιστώσεων ξεπέρασε κατά πολύ τα κρα-

τικά έσοδα από τη φορολογία. Αυτό σημαίνει ότι το κρά-

τος υποθήκευσε τα μελλοντικά πραγματικά του έσοδα ως

δευτερεύουσα εγγύηση. Από τη μια, κατ’ αυτόν τον τρόπο

δημιουργήθηκε μια επενδυτική ευκαιρία για το «πλεονά

ζον» χρηματικό κεφάλαιο* έγινε δάνεια με τόκο προς το

κράτος. Το κράτος τακτοποιούσε τις πληρωμές των τό-

κων με νέες πιστώσεις, ξαναρίχνοντας έτσι τα δανεισμένα

χρήματα στην οικονομική κυκλοφορία.

Από την άλλη, αυτό συνεπάγεται ότι τα έξοδα για την

κοινωνική ασφάλιση και οι δημόσιες δαπάνες για τις

υποδομές χρηματοδοτούνταν μέσω πιστώσεων. Ως εκ

τούτου, με όρους καπιταλιστικής λογικής, δημιουργή

θηκε μία «τεχνητή» ζήτηση η οποία δεν καλύφθηκε από

δαπάνη παραγωγικής εργασιακής δύναμης. Αντλώντας

από το ίδιο της το μέλλον, η κοινωνία της εργασίας πα

ρέτεινε το χρόνο ζωής της φορντιστικής έκρηξης οικο-νομικής δραστηριότητας πέρα από τα πραγματικά της

όρια.

Αυτό το πλασματικό στοιχείο, που λειτουργούσε ακόμη

και σε καιρούς μιας φαινομενικά καθαρής διαδικασίας

αξιοποίησης, ήρθε αντιμέτωπο με ορισμένους περιο-




ρισμούς που έθετε το συνολικό ποσό των οφειλών του

κράτους. Η «κρίση του δημόσιου χρέους», τόσο στα κα-πιταλιστικά κέντρα όσο και στις χώρες του Τρίτου Κό-

σμου, έβαλε τέλος στην τόνωση της οικονομικής ανά-

πτυξης μέσω ελλείμματος και έθεσε τα θεμέλια για την

θριαμβική προέλαση των νεοφιλελεύθερων πολιτικών

απορρύθμισης. Σύμφωνα με τη φιλελεύθερη ιδεολογία,

η απορρύθμιση μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την παράλ-

ληλη δραστική μείωση της συμμετοχής του δημόσιου

τομέα στο εθνικό προϊόν. Στην πραγματικότητα, οι δα-

πάνες και τα έξοδα που προκύπτουν από τη διαχείριση

της κρίσης, είτε είναι κρατικές δαπάνες για τους μηχανι-

σμούς καταστολής είτε έξοδα για τη διατήρηση του μη-

χανισμού προσομοίωσης, αντισταθμίζουν την περιστολή

των δαπανών που προέρχεται από την απορρύθμιση καιτη μείωση των λειτουργιών του κράτους. Σε πολλές χώ-

ρες, μάλιστα, το αποτέλεσμα ήταν ακόμη και να αυξη-

θεί η συμμετοχή του δημόσιου τομέα. Ωστόσο, δεν ήταν

δυνατόν πλέον να συντηρείται πλασματικά η επιπλέον

συσσώρευση κεφαλαίου με κρατικά ελλείμματα. Γεγονός

που είχε ως συνέπεια, στη δεκαετία του 1980, τα επιπρό-

σθετα πλασματικά κεφάλαια που είχαν δημιουργηθεί να

στραφούν στην αγορά μετοχών. Αυτό που ενδιαφέρει

πλέον δεν είναι το μέρισμα, το μερίδιο από τα πραγμα-

τικά κέρδη, αλλά τα κέρδη από τις τιμές των μετοχών, η

κερδοσκοπική αύξηση της αξίας των τίτλων σε αστρονο-

μικά ύψη. Η αναλογία της πραγματικής οικονομίας προς

τις κερδοσκοπικές κινήσεις των τιμών αντιστράφηκε. Ηκερδοσκοπική άνοδος των τιμών δεν προεξοφλεί πλέον

την άνοδο της πραγματικής οικονομίας, αλλά αντιστρό

φως, τα πλασματικά υπερκέρδη από τη χρηματιστηριακή

άνοδο των τιμών προσομοιώνουν μια πραγματική συσ-

σώρευση που πλέον δεν υπάρχει.



68 GRUPPE KRISIS

Όντας κλινικά νεκρό, το είδωλο της εργασίας συντηρεί-

ται τεχνητά στη ζωή χάρη σε μια φαινομενικά αυτοπαραγόμενη επέκταση των χρηματοπιστωτικών αγορών.

Οι βιομηχανικές επιχειρήσεις εμφανίζουν κέρδη που δεν

προέρχονται από λειτουργικά έσοδα, δηλαδή από την

παραγωγή και πώληση αγαθών έναν εδώ και πολύ και-

ρό ζημιογόνο τομέα των επιχειρήσεων, αλλά από τις

“έξυπνες” κερδοσκοπικές κινήσεις των χρηματιστηρια-

κών τους τμημάτων σε μετοχές και συναλλάγματα. Τα στοιχεία εσόδων που εμφανίζονται σε προϋπολογισμούς

δημόσιων οργανισμών δεν προέρχονται από τη φορολό-

γηση ή τον δημόσιο δανεισμό, αλλά από την ενθουσιώδη

συμμετοχή των οικονομικών τους διοικήσεων στον τζό-

γο των χρηματοπιστωτικών αγορών. Οι οικογένειες και

τα μονοπρόσωπα νοικοκυριά των οποίων το πραγματι-κό εισόδημα από μισθούς πέφτει δραματικά, συνεχίζουν

ένα ξεφάντωμα δαπανών χρησιμοποιώντας μετοχές και

τις προσδοκώμενες αποδόσεις τους ως εγγύηση για κα-

ταναλωτικά δάνεια. Για μία ακόμη φορά, δημιουργείται

ένα νέο είδος τεχνητής ζήτησης που έχει ως αποτέλεσμα

ένα μέρος της παραγωγής και των κρατικών εσόδων να

«χτίζεται πάνω στην άμμο».

Η κερδοσκοπική διαδικασία είναι μια παρελκυστική τα-

κτική με σκοπό την αναβολή της παγκόσμιας οικονομι-

κής κρίσης. Καθώς η πλασματική αύξηση στην αξία των

μετοχών προεξοφλεί απλώς μία μελλοντική απασχόληση

εργασίας (σε αστρονομικό βαθμό) η οποία δεν πρόκειται

ποτέ να υπάρξει, η συγκεκριμένη απάτη θα αποκαλυφθεί

μετά από έναν ορισμένο χρόνο επώασης. Η κατάρρευση

των «αναπτυσσόμενων αγορών» της Ασίας, της Λατινι-

κής Αμερικής και της Ανατολικής Ευρώπης ήταν απλώς

μία πρώτη πρόγευση. Δεν είναι παρά ζήτημα χρόνου το

να ακολουθήσουν οι χρηματοπιστωτικές αγορές των κα-



ΜΑΝΙΦΕ ΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΡΓΑΣΙΑ ό9

πιταλιστικών κέντρων στις ΗΠΑ, την Ευρωπαϊκή Ένωση

και την Ιαπωνία.

Αυτές οι αλληλεξαρτήσεις διαστρεβλώνονται εντελώς

από την φετιχιστική συνείδηση της κοινωνίας της εργα-

σίας, συμπεριλαμβανομένων των παραδοσιακών αριστε-

ρών αλλά και δεξιών «επικριτών του καπιταλισμού». Κα-

θηλωμένοι σε μια φασματική θεώρηση της εργασίας, στην

οποία απονέμεται ο τίτλος μιας διιστορικής και αδιάσει-στης προϋπόθεσης της ανθρώπινης ύπαρξης, συγχέουν

συστηματικά τις αιτίες με τα αποτελέσματα. Έτσι, η κερ-

δοσκοπική επέκταση των χρηματοπιστωτικών αγορών,

που αποτελεί την αιτία της προσωρινής αναβολής της

κρίσης, θεωρείται αντιθέτως αιτία της κρίσης. Οι «κακοί

κερδοσκόποι», λένε λίγο ή πολύ πανικόβλητοι, θα κατα-

στρέψουν την απολύτως υπέροχη κοινωνία της εργασίας

τζογάροντας για πλάκα τα «καλά» χρήματα από τα οποία

έχουν υπεραρκετά, αντί να τα επενδύουν στη δημιουργία

έξοχων θέσεων εργασίας έτσι ώστε μια μανιακή με την ερ-

γασία ανθρωπότητα να μπορεί να απολαμβάνει απρόσκο-

πτα την «πλήρη απασχόληση».

Δεν χωρά στην αντίληψή τους ότι δεν είναι η κερδο-

σκοπία που επέφερε το πάγωμα των επενδύσεων στην

πραγματική οικονομία, αλλά το γεγονός ότι οι επενδύ-

σεις αυτές κατέστησαν ασύμφορες εξαιτίας της τρίτης

βιομηχανικής επανάστασης. Η κερδοσκοπική εκτόξευση

των τιμών των μετοχών είναι απλώς ένα σύμπτωμα της

εσωτερικής δυναμικής αυτής της διαδικασίας. Ακόμη καισύμφωνα με την καπιταλιστική λογική, αυτά τα χρήματα,

τα οποία φαινομενικά κυκλοφορούν σε διαρκώς αυξανό-

μενες ποσότητες, δεν είναι πλέον «καλά» χρήματα αλλά

μάλλον «αέρας κοπανιστός» που διογκώνει την κερδο-

σκοπική φούσκα. Οποιαδήποτε προσπάθεια περιορισμού



70 GRUPPE KRISIS

αυτής της φούσκας μέσω κάποιου φόρου (όπως ο φόρος

Τόμπιν κ.ά.)> έτσι ώστε να διοχετευτεί χρήμα στο κατ'επίφασιν “σωστό” και πραγματικό κοινωνικό μαγγανο-

πήγαδο, θα επιφέρει πιθανότατα το ξαφνικό σκάσιμο της

φούσκας.

Αντί να συνειδητοποιήσουν ότι όλοι γινόμαστε αναπό-

φευκτα ασύμφοροι και άρα πρέπει να επιτεθούμε στο

ίδιο το κριτήριο του κέρδους και συγχρόνως στα εμμενή θεμέλια της κοινωνίας της εργασίας που καθίστανται

απαρχαιωμένα, ορισμένοι ενδίδουν στην δαιμονοποίηση

των «κερδοσκόπων». Δεξιοί εξτρεμιστές, αριστερά “ανα-

τρεπτικά στοιχεία”, άξιοι συνδικαλιστές, νοσταλγοί του

κεϋνσιανισμού, κοινωνικοί θεολόγοι, τηλεοπτικοί ανα-

λυτές κι όλοι οι άλλοι απόστολοι της “τίμιας” εργασίας

καλλιεργούν ομόφωνα μια τέτοια φτηνή αντίληψη του

εχθρού. Ελάχιστοι αντιλαμβάνονται ότι αυτή η λογική

απέχει ένα μικρό μόνο βήμα από την επανεμφάνιση της

αντισημιτικής παράνοιας. Η επίκληση των «δημιουργι-

κών δυνάμεων» του εθνικού μη χρηματιστικού κεφαλαί-

ου που μπορεί να αντιπαλέψει το «αποθησαυρισμένο»

εβράίκόδιεθνές χρηματιστικό κεφάλαιο εμφανίζεταιαπειλητικά ως το έσχατο σύμβολο πίστεως μιας πνευ-

ματικά εκφυλισμένης αριστεράς* όπως υπήρξε πάντοτε

το σύμβολο πίστεως της ρατσιστικής, αντισημιτικής και

αντιαμερικανικής δεξιάς με τα «προγράμματά της για τη

δημιουργία θέσεων εργασίας».

,

,

,




Καρλ Μαρξ,

1857/87



72 GRUPPE KRISIS

Μετά από αιώνες πειθήνιας εξόντωσης, ο σύγχρονος άν-θρωπος δεν μπορεί καν να φανταστεί μια ζωή χωρίς εργα-

σία. Η εργασία, ως κοινωνική επιταγή, δεν κυριαρχεί μόνο

στη σφαίρα της οικονομίας με τη στενή έννοια, αλλά δι-

απερνά το σύνολο της κοινωνικής ύπαρξης, εισχωρώντας

στους πόρους της καθημερινής ζωής και την ιδιωτική

ύπαρξη. Ο «ελεύθερος χρόνος», ένας όρος της φυλακήςστην κυριολεκτική του σημασία, δαπανάται στην κατανά-

λωση εμπορευμάτων έτσι ώστε να αυξάνονται οι (μελλο-

ντικές) πωλήσεις.

Αλλά ακόμη και πέρα από το εσωτερικευμένο καθή-

κον της κατανάλωσης εμπορευμάτων ως αυτοσκοπό, κι

ακόμη κι έξω από τα γραφεία και τα εργοστάσια, η ερ-γασία ρίχνει τη σκιά της στο σύγχρονο άτομο. Από τη

στιγμή που ο άνθρωπος της εποχής μας σηκώνεται από

τον καναπέ της τηλεόρασής του και δραστηριοποιείται,

οποιαδήποτε ενέργεια μεταμορφώνεται σε μια πράξη πα-

ρόμοια με την εργασία. Όσοι κάνουν τζόγκινγκ αντικα-

θιστούν το ρολόι της κάρτας εργασίας με το χρονόμετρο,

το μαγγανοπήγαδο πανηγυρίζει τη μεταμοντέρνα του

αναγέννηση στα επιχρωμιωμένα όργανα των γυμνα στη-

ρίων, και οι τουρίστες “γράφουν” χιλιόμετρα θαρρείς και

πρέπει να συναγωνιστούν έναν χρόνο δουλειάς κανενός

νταλικιέρη. Ακόμα και οι σεξουαλικές επαφές προσαρ-

μόζονται στα στάνταρ της σεξολογίας και τους κομπα-

σμούς των τοκ σόου.

Ο βασιλιάς Μίδας στην εποχή του αντιμετώπιζε σαν κατά

ρα το γεγονός πως ό,τι άγγιζε μετατρεπόταν σε χρυσό* οι

σύγχρονοι συνάδελφοί του, ωστόσο, έχουν κατά πολύ ξε

περάσει αυτό το στάδιο. Οι δαιμονισμένοι με την εργασία

δεν αντιλαμβάνονται καν πλέον ότι η ιδιαίτερη αισθητική

14. Η εργασία δεν μπορεί να οριστεί εκ νέου




ποιότητα οποιασδήποτε δραστηριότητας ξεθωριάζει και

γίνεται ασήμαντη όταν προσαρμόζεται στα πρότυπα τηςεργασίας. Αντιθέτως, οι σύγχρονοί μας σε γενικές γραμ-

μές αποδίδουν νόημα, κύρος και κοινωνική σημασία μόνο

στις δραστηριότητες εκείνες που μπορούν να εντάξουν

στην ασημαντότητα του κόσμου των εμπορευμάτων. Οι

υπήκοοι της αυτής μεγαλειότητος της εργασίας δεν γνω-

ρίζουν τι να κάνουν με ένα συναίσθημα όπως το πένθος*

η μεταμόρφωση όμως του πένθους σε επεξεργασία τουμε τη συνδρομή ειδικών μετατρέπει ένα συναισθηματικά

επίφοβο στοιχείο σε μια γνωστή ποσότητα για την οποία

μπορεί κανείς να κουτσομπολέψει με άλλους ανθρώπους

του είδους του. Κατά τον ίδιο τρόπο, το να ονειρεύεσαι

μετατρέπεται σε “εργασία” ερμηνείας και ελέγχου των

ονείρων, το να νοιάζεσαι για κάποιον αγαπημένο σε ψυχο-λογική επεξεργασία των σχέσεων, το να φροντίζεις παιδιά

σε καταφυγή σε «μαθήματα ανατροφής» (δίχως φροντίδα

πλέον). Όποτε ο σύγχρονος άνθρωπος επιμένει για τη σο-

βαρότητα των δραστηριοτήτων του, αποτίει φόρο τιμής

στο είδωλο χρησιμοποιώντας τη λέξη «εργάζομαι».

Ο ιμπεριαλισμός της εργασίας δεν αντανακλάται μόνοστην καθομιλουμένη γλώσσα. Δεν έχουμε συνηθίσει

απλώς να χρησιμοποιούμε τον όρο «εργασία/δουλειά»

καθ’ υπερβολή, αλλά επίσης συγχέουμε δύο ουσιαστικά

διαφορετικές σημασίες της λέξης. Η «εργασία» δεν αντι-

προσωπεύει πλέον, όπως θα ήταν το σωστό, μια καπιταλι-

στική μορφή δραστηριότητας που διεξάγεται στα μαγγα-

νοπήγαδα του αυτοσκοπού, αλλά έχει γίνει γενικά συνώ-

νυμο οποιασδήποτε σκόπιμης ανθρώπινης προσπάθειας,

συγκαλύπτοντας έτσι τα ιστορικά της ίχνη.

Αυτή η έλλειψη εννοιολογικής καθαρότητας προετοιμά-

ζει το έδαφος για μία ευρέως διαδεδομένη “λογική” κρι-



74 GRUPPE KRISIS

τική της κοινωνίας της εργασίας, η οποία χρησιμοποιεί

εσφαλμένα επιχειρήματα καταφάσκοντας στον ιμπερι-αλισμό της εργασίας με έναν θετικιστικό τρόπο. Λες και

η εργασία δεν ελέγχει πέρα για πέρα τη ζωή, η κοινωνία

της εργασίας κατηγορείται ότι αντιλαμβάνεται την έννοια

της εργασίας πολύ στενά, προσδίδοντας αξία μόνο στην

εμπορεύσιμη κερδοφόρα απασχόληση ως «πραγματική»

εργασία χωρίς να λαμβάνει υπ’ όψιν την ηθικά αξιοσέ

βαστη doityourself εργασία ή την απλήρωτη άτυπη πα-

ροχή υπηρεσιών και στήριξης (όπως η οικιακή εργασία,

η παροχή βοήθειας στη γειτονιά κ.λπ.). Η αναβάθμιση

και διεύρυνση της έννοιας της εργασίας θα εξαλείψει την

μονόπλευρη αυτή προσκόλληση μαζί με την ιεραρχία που

συνεπάγεται.

Αυτή η αντίληψη απέχει πολύ από το να συμβάλλει στη

χειραφέτηση από τους κυρίαρχους καταναγκασμούς*

αποτελεί απλώς ένα σημασιολογικό συνονθύλευμα. Η

εμφανής κρίση της κοινωνίας της εργασίας θα επιλυθεί

με τους κατάλληλους χειρισμούς της κοινωνικής επίγνω-

σης έτσι ώστε ορισμένες υπηρεσίες, οι οποίες μέχρι σή-

μερα βρίσκονται εκτός της καπιταλιστικής σφαίρας τηςπαραγωγής και θεωρούνται κατώτερες, να εξυψωθούν

και να αποκτήσουν τον τίτλο τιμής της «πραγματικής»

εργασίας. Όμως η κατωτερότητα αυτών των υπηρεσιών

δεν είναι απλώς το αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης ιδε-

ολογικής αντίληψης* είναι σύμφυτη με την ίδια τη δομή

του συστήματος της εμπορευματικής παραγωγής και δεν

μπορεί να καταργηθεί με έναν όμορφο και ηθικό νέο ορι-

σμό λέξεων.

Σε μια κοινωνία που κυριαρχείται από την εμπορευματική

παραγωγή η οποία έχει αναχθεί σε αυτοσκοπό, ό,τι μπορεί

να θεωρηθεί «πραγματικός» πλούτος πρέπει να εκφράζε-




ται σε χρηματική μορφή. Η έννοια της εργασίας, η οποία

καθορίζεται επεκτατικά από αυτή τη δομή, διαχέεται σεόλα τα άλλα πεδία, μολονότι μόνο με έναν αρνητικό τρό-

πο: καθιστώντας σαφές ότι στην πραγματικότητα τα πά-

ντα υπόκεινται στην κυριαρχία της. Έτσι, οι σφαίρες που

βρίσκονται εκτός της παραγωγής εμπορευμάτων παραμέ-

νουν αναγκαστικά στη σκιά της σφαίρας της καπιταλιστι-

κής παραγωγής, αφού δεν εναρμονίζονται με την οικονο-

μική διαχειριστική λογική του χρόνου, ακόμη κι αν και

ακριβώς όταν η λειτουργία τους είναι ζωτικής σημασίας,

όπως συμβαίνει στην περίπτωση της «γυναικείας εργασί-

ας» στην οικιακή σφαίρα, σε αυτήν της συναισθηματικής

φροντίδας κ.λπ.

Μια ηθικολογική διεύρυνση της έννοιας της εργασίας,

αντί για μια ριζοσπαστική κριτική της, δεν συγκαλύπτει

απλώς τον κοινωνικό επεκτατισμό της οικονομίας της

εμπορευματικής παραγωγής, αλλά ταιριάζει εξαιρετικά

καλά με την αυταρχική διαχείριση της κρίσης. Η απαίτηση

για πλήρη αναγνώριση της «οικιακής εργασίας» και άλ-

λων ανειδίκευτων υπηρεσιών που εκτελούνται στον λεγ ό-

μενο «τριτογενή τομέα», μια απαίτηση που προβλήθηκεαπό τη δεκαετία του 1970, επικεντρωνόταν στην αρχή σε

κρατικά κοινωνικά επιδόματα. Όμως, ο τρόπος διαχείρι-

σης της κρίσης αντέστρεψε τους όρους και επιστρατεύ-

ει την ηθική δυναμική αυτής της αξίωσης εναντίον των

ελπίδων για χρηματικές απολαβές, χρησιμοποιώντας την

διαβόητη «αρχή της επικουρικότητας».

Το ότι πλέκουν το εγκώμιο των «τιμητικών θέσεων» και

της «εθελοντικής δραστηριότητας των πολιτών» δεν ση-

μαίνει ότι οι πολίτες θα “τσιμπήσουν” κάτι από τα σχεδόν

άδεια δημόσια ταμεία. Σημαίνει μάλλον ότι θέλουν να συ

γκαλύψουν την απόσυρση του κράτους από το πεδίο των



GRUPPE KRISIS

κοινωνικών υπηρεσιών, να αποκρύψουν τα προγράμματα

υποχρεωτικής εργασίας που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξηκαι να καλύψουν την άθλια προσπάθεια να φορτώσουν

το βάρος της κρίσης στις γυναίκες. Καθώς οι κρατικοί

θεσμοί εγκαταλείπουν τις κοινωνικές τους δεσμεύσεις,

απευθύνουν μία εγκάρδια και δίχως επιβάρυνση έκκλη-

ση σε «όλους εμάς» να αναλάβουμε από ’δω και στο εξής

«ιδιωτικές» πρωτοβουλίες για να καταπολεμήσουμε τα

δεινά τα δικά μας ή άλλων και ποτέ να μην απαιτούμε

οικονομική βοήθεια. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι ταχυδα-

κτυλουργίες με τον ορισμό της «ιερής» έννοιας της ερ-

γασίας, οι οποίες μάλιστα έχουν ευρέως εκληφθεί ως χει

ραφετητικές προσεγγίσεις, προετοιμάζουν το έδαφος για

την κατάργηση μισθών μέσω της διατήρησης της εργασί-

ας στην καμένη γη της οικονομίας της αγοράς. Τα μέτρα που εφαρμόζουν οι κρατικοί θεσμοί επιβεβαιώνουν ότι η

κοινωνική χειραφέτηση σήμερα δεν μπορεί να επιτευχθεί

μέσω ενός νέου ορισμού της εργασίας, αλλά μόνο με μια

συνειδητή απαξίωσή της.

,

Αναφορά της «Επιτροπής για τα μελλοντικά κοινωνικά ζη-

τήματα των ελεύθερων κρατιδίων της Βαυαρίας και της Σ α-

ξονίας», 1997




Τόμας Καρλάιλ, , 1843



78 GRUPPE KRISIS

Όσο κι αν η θεμελιώδης κρίση της εργασίας απωθείται και

γίνεται ταμπού, η επίδρασή της σε κάθε κοινωνική δια-

μάχη είναι αναμφισβήτητη. Ωστόσο, η μετάβαση από μια

κοινωνία που είχε τη δυνατότητα να ενσωματώνει τις μά-

ζες, σε ένα καθεστώς δαρβινικής επιλογής και απαρτχάιντ

δεν οδήγησε σε έναν νέο γύρο της παλιάς ταξικής πάλης

μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Το αποτέλεσμα ήτανμάλλον μια απόλυτη κρίση των αντιτιθέμενων συμφερό-

ντων που θεωρούνταν εγγενή στο σύστημα. Ακόμη και

κατά την περίοδο της ευμάρειας μετά τον Β' Παγκόσμιο

Πόλεμο, η παλαιά έμφαση στην ταξική πάλη βρισκόταν

σε ύφεση. Και ο λόγος δεν ήταν ότι το «προκαθορισμένο»

επαναστατικό υποκείμενο (η εργατική τάξη) είχε ενσωμα-

τωθεί στην κοινωνία χάρη στις μεθόδους χειραγώγησης

και εξαπάτησης ή εξαιτίας των ανταμοιβών που προσέφε

ρε μια αμφιλεγόμενη ευμάρεια. Αντιθέτως, η έμφαση εξα

σθένισε διότι η λογική ταύτιση κεφαλαίου και εργασίας

ως λειτουργικών κατηγοριών μιας κοινής μορφής κοινω-

νικού φετίχ κατέστη προφανής στη φάση της κοινωνικής

ανάπτυξης που επιτεύχθηκε την εποχή του φορντισμού. Ηεπιθυμία πώλησης του εμπορεύματος εργασιακή δύναμη

στην καλύτερη τιμή, ως εμμενής στο σύστημα, κατέστρε-

ψε οποιαδήποτε προοπτική υπέρβασης.

Μέχρι τη δεκαετία του 1970 η εργατική τάξη αγωνιζόταν

για να μπορούν να απολαμβάνουν ολοένα και ευρύτερα

τμήματα του πληθυσμού τους δηλητηριώδεις καρπούς της

κοινωνίας της εργασίας. Όμως, στις συνθήκες κρίσης της

Τρίτης Βιομηχανικής Επανάστασης, ακόμη και η κινητήρια

δύναμη έχασε την ορμή της. Όσο η κοινωνία της εργασίας

διευρυνόταν, ήταν δυνατόν να στηθεί η μάχη των αντιτι

θέμενων συμφερόντων σε ευρεία κλίμακα. Όταν όμως οι

15. Η κρίση των αντιτιθέμενων συμφερόντων





8ο GRUPPE KRISIS

Η ανυποχώρητη έλλειψη αλληλεγγύης δεν περιορίζεται

σε διαμάχες στο εσωτερικό εταιρειών ή στον ανταγωνι-σμό μεταξύ διάφορων συνδικαλιστικών ενώσεων. Καθώς

όλες οι λειτουργικές κατηγορίες της κοινωνίας της εργα-

σίας που βρίσκεται σε κρίση επιμένουν φανατικά στην

εμμενή λογική του συστήματος, ότι δηλαδή η ευημερία

των ανθρώπων δεν είναι παρά ένα υποπροϊόν ή μια πα-

ρενέργεια της αξιοποίησης του κεφαλαίου, κατά βάση

σήμερα σε οποιαδήποτε διαμάχη επικρατεί η «αρχή τουαγίου Φλωριανού». (Σύμφωνα με την γερμανική προσευ-

χή: «Άγιε Φλωριανέ, σώσε σε παρακαλώ το σπίτι μου. Αντί

γ ι’ αυτό μπορείς να βάλεις φωτιά στα σπίτια των γειτόνων

μου». Ο άγιος Φλωριανός είναι ο προστάτης της πυρο-

προστασίας.) Όλοι οι λομπίστες γνωρίζουν τους κανόνες

του παιχνιδιού και τους τηρούν. Κάθε ευρώ που πάει σεμια ανταγωνιστική κλίκα είναι απώλεια. Κάθε περικοπή

σε επιδόματα κοινωνικής πρόνοιας εις βάρος άλλων μπο-

ρεί να ενισχύσει τις προσδοκίες κάποιου για μία μεγαλύ-

τερη περίοδο χάριτος.Έτσι, ο γέρος συνταξιούχος γίνεται

ο φυσικός αντίπαλος όσων συνεισφέρουν στην κοινωνική

ασφάλιση, ο άρρωστος γίνεται ο εχθρός των ασφαλισμέ-

νων, και το μίσος των εξαγριωμένων «ντόπιων πολιτών»ξεσπάει στους μετανάστες.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η απόπειρα να χρησιμοποιηθούν

τα σύμφυτα στο σύστημα αντιτιθέμενα συμφέροντα ως

μοχλός για την επίτευξη της κοινωνικής χειραφέτησης

έχει εξαντληθεί αμετάκλητα. Η παραδοσιακή αριστερά

έφτασε εντέλει σε αδιέξοδο. Η αναγέννηση της ριζοσπα-

στικής κριτικής του καπιταλισμού βασίζεται στην κατη-

γορηματική ρήξη με την εργασία. Μόνο αν ο νέος στόχος

της κοινωνικής χειραφέτησης τεθεί πέραν της εργασίας

και των παραγώγων της (της αξίας, του εμπορεύματος,

του χρήματος, του κράτους, του νόμου ως κοινωνικής



ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 8ι

μορφής, του έθνους, της δημοκρατίας κ.λπ.)> μπορεί να

υπάρξει για την κοινωνία ως σύνολο ένα υψηλό επίπεδοαλληλεγγύης. Τότε, η αντίσταση στη λογική των λόμπι

και της εξατομίκευσης μπορεί να στοχεύσει στην υπέρβα-

ση του παρόντος κοινωνικού σχηματισμού, αλλά μόνον

εφ’ όσον οι κυρίαρχες κατηγορίες αντιμετωπιστούν με

έναν μη θετικιστικό τρόπο.

Μέχρι σήμερα, η αριστερά αποφεύγει την κατηγορημα-τική ρήξη με την κοινωνία της εργασίας. Οι συστημικοί

καταναγκασμοί υποβαθμίζονται σαν να ’ναι απλώς ιδεο-

λογία, η λογική των κρίσεων θεωρείται ότι οφείλεται σε

κάποιο πολιτικό σχέδιο της «κυρίαρχης τάξης». Η κατη-

γορηματική ρήξη αντικαθίσταται από τη νοσταλγία της

«σοσιαλδημοκρατίας» και του κεϋνσιανισμού. Η αριστερά

αντί να αγωνίζεται για μια νέα απτή καθολικότητα πέραν

της αφηρημένης εργασίας και της μορφής του χρήματος,

εμμένει παράλογα στην παλιά μορφή της αφηρημένης

καθολικότητας που θεωρεί ότι αποτελεί το μοναδικό

υπόβαθρο για τη μάχη των εγγενών στο σύστημα αντι

τιθέμενων συμφερόντων. Ωστόσο, οι προσπάθειες αυτές

παραμένουν αφηρημένες και δεν μπορούν να ενταχθούνσε κανένα μαζικό κοινωνικό κίνημα, απλώς και μόνο διότι

η αριστερά αποφεύγει να έρθει αντιμέτωπη με τις προϋ-

ποθέσεις και τις αιτίες της κρίσης που διαπερνά την κοι-

νωνία της εργασίας.

Αυτό αληθεύει ιδιαίτερα για το αίτημα του ελάχιστου

εγγυημένου εισοδήματος του πολίτη. Το αίτημα αυτό,αντί να συνδυάζει συγκεκριμένες κοινωνικές δράσεις

και αντιστάσεις σε συγκεκριμένα μέτρα του καθεστώτος

απαρτχάιντ με ένα γενικότερο πρόγραμμα ενάντια στην

εργασία, παρουσιάζει μία ψευδή καθολικότητα κοινωνι-

κής κριτικής, η οποία παραμένει αφηρημένη, εντός του



8 ι GRUPPE KRISIS

συστήματος, και ανίσχυρη από κάθε άποψη. Η κινητήρια

δύναμη του αθέμιτου ανταγωνισμού που περιγράφηκεπαραπάνω δεν μπορεί να εξουδετερωθεί μ* αυτόν τον

τρόπο. Προϋποτίθεται αδαώς ότι το παγκόσμιο εργασια-

κό μαγγανοπήγαδο θα λειτουργεί αενάως* κι από πού θα

βρεθούν τα χρήματα για ένα εγγυημένο από το κράτος

εισόδημα, αν όχι από την ομαλή λειτουργία της μηχανής

αξιοποίησης; Αν κανείς βασίζεται σε ένα τέτοιο «κοινωνι-κό μέρισμα» (ακόμη και ο όρος λέει πολλά), σημαίνει ότι

υπολογίζει σιωπηλά πως η “δική του” χώρα θα βρίσκε-

ται σε πλεονεκτική θέση στην παγκόσμια οικονομία της

ελεύθερης αγοράς. Διότι μόνο οι νικητές του παγκόσμι-

ου πολέμου της ελεύθερης αγοράς θα βρίσκονται ίσως

σε θέση να τρέφουν εκατομμύρια καπιταλιστικά «πλεο

νάζοντες» και απένταρους οικότροφους για ένα μικρό,μάλιστα, χρονικό διάστημα. Βεβαίως, δεν χρειάζεται να

πούμε ότι στην περίπτωση αυτή οι κάτοχοι ξένων διαβα-

τηρίων “φυσικά” εξαιρούνται.

Οι ρεφορμιστές υποστηρικτές του ελάχιστου εγγυημένου

εισοδήματος αγνοούν από κάθε άποψη την καπιταλιστική

σύνθεση της μορφής του χρήματος. Τελικά, γίνεται φανε-

ρό ότι μεταξύ καπιταλιστικού υποκειμένου της εργασίας

και υποκειμένου της κατανάλωσης, αυτό που θέλουν να

διασώσουν είναι το δεύτερο. Αντί να αμφισβητήσουν τον

ίδιο τον καπιταλιστικό τρόπο ζωής, θα ήθελαν παρά την

κρίση να δουν τον κόσμο φίσκα από αυτοκίνητα που εκ-

πέμπουν καυσαέρια, άσχημα τσιμεντένια κτίρια και άχρη-στα εμπορεύματα. Το βασικό τους μέλημα είναι να μπο-

ρεί ο κόσμος ακόμα να απολαμβάνει τη μία και μοναδική

άθλια ελευθερία που οι σύγχρονοι άνθρωποι μπορούν να

διανοηθούν: την ελευθερία της επιλογής μπροστά στα

ράφια των σούπερμαρκετ.



ΜΑ ΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 83

Όμως ακόμα κι αυτή η θλιβερή και περιορισμένη προοπτι-

κή είναι εντελώς απατηλή. Οι αριστεροί πρωταγωνιστέςτης και θεωρητικά αναλφάβητοι έχουν ξεχάσει από

καιρό ότι η καπιταλιστική κατανάλωση εμπορευμάτων

δεν αφορούσε ποτέ την ικανοποίηση αναγκών, αλλά είναι

και ήταν πάντοτε μια λειτουργία κι ένα απλό υποπροϊόν

της διαδικασίας αξιοποίησης. Όταν η εργασιακή δύναμη

δεν μπορεί πλέον να πωληθεί, ακόμη και βασικές ανάγκεςθεωρούνται προκλητικές πολυτελείς αξιώσεις που πρέ-

πει να ελαχιστοποιηθούν. Γι* αυτόν ακριβώς το λόγο, υπό

συνθήκες κρίσης, η πρόταση για ένα ελάχιστο εγγυημένο

εισόδημα του πολίτη θα εμφανιστεί ως λύση. Ως εργαλείο

για τη μείωση των κυβερνητικών δαπανών, θα αποτελέσει

μια φτηνή εκδοχή των κοινωνικών επιδομάτων η οποία θα

αντικαταστήσει το καταρρέον σύστημα της κοινωνικήςασφάλισης. Εξάλλου, ο Μίλτον Φρίντμαν, ο εγκέφαλος

του νεοφιλελευθερισμού, ήταν αυτός που αρχικά ανέπτυ-

ξε την ιδέα του βασικού εισοδήματος του πολίτη για να

επιτύχει τη μείωση των δημόσιων δαπανών. Και σήμερα

μια αφοπλισμένη αριστερά καταφεύγει σ’ αυτήν την ιδέα

σαν να ’ναι σανίδα σωτηρίας. Ωστόσο, αν το εισόδημα του πολίτη γίνει ποτέ πραγματικότητα, δεν θα 'ναι παρά

ψίχουλα.

Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους,

1798



84 GRUPPE KRISIS

Η κατηγορηματική ρήξη με την εργασία δεν θα βρει κά-

ποιο υπάρχον, αντικειμενικά καθορισμένο κοινωνικό

στρατόπεδο, όπως συνέβη στην περίπτωση της εγγενούς

στο σύστημα παραδοσιακής κοινωνικής δράσης. Είναι μια

ρήξη με τον ψευδή νόμο μιας «δεύτερης φύσης», δηλαδή

όχι μια οιονεί αυτόματη υλοποίηση αυτής της «φύσης»,

αλλά μια συνείδηση της άρνησης απόρριψη κι εξέγερ-ση χωρίς τη στήριξη οποιουδήποτε «νόμου της ιστορίας».

Καμία αφηρημένηκαθολική αρχή δεν μπορεί να αποτελέ

σει σημείο εκκίνησης, παρά μόνο η αποστροφή καθενός

και καθεμίας να υπάρχει ως υποκείμενο της εργασίας και

του ανταγωνισμού, και η κατηγορηματική απόρριψη του

να εξακολουθούμε να λειτουργούμε σε ένα ολοένα και πιο

άθλιο επίπεδο.

Παρ’ όλη την απόλυτη επικράτησή της, η εργασία δεν κα

τάφερε ποτέ να εξαλείψει εντελώς την αντίσταση προς

τους καταναγκασμούς που επέφερε αυτή η μορφή κοινω-

νικής διαμεσολάβησης. Δίπλα σε όλες τις μορφές οπισθο

δρομικού φονταμενταλισμού και την παράνοια του αντα-γωνισμού που βρίσκεται στην καρδιά του κοινωνικού

δαρβινισμού, υπάρχει ακόμη ένα δυναμικό διαμαρτυρίας

και αντίστασης. Η ανησυχία και η δυσθυμία είναι ευρύτα-

τα διαδομένες στον καπιταλισμό, αλλά απωθούνταν στο

κοινωνικοψυχικό υποσυνείδητο και μ’ αυτόν τον τρόπο

φιμώνονταν. IV αυτό το λόγο, είναι αναγκαίο να ανοιχτεί

ένας χώρος διανοητικής και πνευματικής ελευθερίας πουθα επιτρέπει να διανοηθούμε το αδιανόητο. Είναι απαραί-

τητο να αμφισβητηθεί το παγκόσμιο μονοπώλιο ερμηνεί-

ας του κόσμου που κατέχει το στρατόπεδο της εργασίας.

Η θεωρητική κριτική της εργασίας μπορεί να χρησιμεύ-

σει ως καταλύτης. Είναι καθήκον της θεωρίας να επιτεθεί

16. To ξεπέρασμα της εργασίας




σφοδρά στην απαγόρευση της σκέψης και να διατυπώσει

ρητά και κατανοητά αυτό που κανείς δεν τολμά να διανοηθεί αλλά πολλοί άνθρωποι αισθάνονται: η κοινωνία της

εργασίας φτάνει στο τέλος της. Και δεν υπάρχει κανένας

λόγος να θρηνούμε για το χαμό της.

Μόνο μία σαφώς διατυπωμένη κριτική της εργασίας μαζί

με τον αντίστοιχο θεωρητικό διάλογο μπορεί να επιφέρει

μια νέα δημόσια συνειδητοποίηση, αναγκαία προϋπόθεσηγια τη σύνθεση ενός κοινωνικού κινήματος που θα κάνει

πράξη την κριτική στην εργασία. Οι εσωτερικές διενέξεις

του στρατοπέδου της εργασίας έχουν εξαντληθεί και γί-

νονται συνεχώς όλο και πιο παράλογες. IV αυτό ακριβώς

υπάρχει τρομερή ανάγκη για έναν επανακαθορισμό των

θέσεων της κοινωνικής σύγκρουσης σύμφωνα με τις οποί-

ες μπορεί να συγκροτηθεί ένα κοινωνικό κίνημα ενάντια

στην εργασία.

Είναι απαραίτητο να σκιαγραφηθεί σε γενικές γραμμές

ποιοι στόχοι είναι εφικτοί σ’ έναν κόσμο πέραν της ερ-

γασίας. Ωστόσο, αυτό που τρέφει το πρόγραμμα ενάντια

στην εργασία δεν είναι ένα σύστημα θετικιστικών αρχών

αλλά κυρίως η δύναμη της άρνησης. Όπως η επικράτηση

της εργασίας επιτεύχθηκε με την αποξένωση του ανθρώ-

που από τις συνθήκες της ίδιας του της ζωής, έτσι και η

άρνηση της κοινωνίας της εργασίας είναι εφικτή μόνο

αν οι άνθρωποι οικειοποιηθούν ξανά την ικανότητα της

ύπαρξης ως κοινωνικά όντα, σε ένα ακόμη υψηλότερο

ιστορικό επίπεδο. Οι αντίπαλοι της εργασίας θα αγω-νιστούν για τη συγκρότηση παγκόσμιων ενώσεων των

ελεύθερων ατόμων που είναι έτοιμες να αποσπάσουν τα

μέσα της παραγωγής και της ύπαρξης από τα χέρια του

ειδώλου της εργασίας και από την άχρηστη μηχανή του

της αξιοποίησης, προκειμένου να αναλάβουν οι ίδιες την



86 GRUPPE KRISIS

ευθύνη της κοινωνικής αναπαραγωγής. Κοινωνικά πεδία

χειραφέτησης μπορούν να κατακτηθούν μόνο με την πάληενάντια στη μονοπώληση όλων των κοινωνικών πόρων

και των δυνατοτήτων υλικού πλούτου που παρακρατούν

οι δυνάμεις της αλλοτρίωσης (αντικειμενοποιημένες στην

αγορά και το κράτος).

Αυτό συνεπάγεται ότι η ατομική ιδιοκτησία πρέπει να δε-

χτεί επίθεση με έναν διαφορετικό τρόπο. Για την παραδο-σιακή αριστερά, η ατομική ιδιοκτησία δεν ήταν μια νομική

μορφή σύμφυτη με το σύστημα εμπορευματικής παραγω-

γής, αλλά απλώς ένας δυσοίωνος και υποκειμενικός καπι-

ταλιστικός «έλεγχος» επί των πόρων. Γεγονός που καλλι-

έργησε την παράλογη αντίληψη ότι η ατομική ιδιοκτησία

θα μπορούσε να ξεπεραστεί με όρους που έθετε το ίδιο

το σύστημα. Έτσι εμφανίστηκε η κρατική ιδιοκτησία (η

«κρατικοποίηση») ως το αντίθετο μοντέλο της ατομικής

ιδιοκτησίας. Το κράτος, όμως, δεν είναι τίποτε άλλο παρά

ο εξωτερικός μανδύας της καταναγκαστικής κοινότητας

ή, με άλλα λόγια, η αφηρημένη γενικότητα των κοινωνικά

εξατομικευμένων παραγωγών εμπορευμάτων. Εξ ου και η

κρατική ιδιοκτησία είναι μια μορφή η οποία προέρχεταιαπό την ατομική ιδιοκτησία, ασχέτως αν στολίζεται με το

επίθετο «σοσιαλιστική» ή όχι.

Στην κρίση της κοινωνίας της εργασίας, τόσο η ατομική

ιδιοκτησία όσο και η κρατική πέφτουν σε αχρηστία, κα-

θώς και οι δύο απαιτούν μία διαδικασία αξιοποίησης που

να λειτουργεί ομαλά. Γι’ αυτό το λόγο και τα εμπράγματα περιουσιακά στοιχεία μετατρέπονται όλο και πιο πολύ σε

περιουσιακά στοιχεία χωρίς καμία αξία. Βιομηχανικά και

νομικά ιδρύματα τα φυλάσσουν ζηλόφθονα και τα κλει-

δαμπαρώνουν για να διασφαλίσουν ότι τα μέσα παραγω-

γής θα σαπίσουν αντί να χρησιμοποιηθούν για άλλους




σκοπούς. Μία κατάληψη των μέσων παραγωγής από ενώ-

σεις ελεύθερων ατόμων ενάντια στην αντίδραση του κρά-τους, των θεσμικών του οργάνων και των κατασταλτικών

περιορισμών που ασκούν, συνεπάγεται ότι αυτά τα μέσα

παραγωγής δεν θα λειτουργούν πλέον με τη μορφή της

εμπορευματικής παραγωγής για απρόσωπες αγορές.

Η εμπορευματική παραγωγή θα αντικατασταθεί τότε από

τον άμεσο διάλογο, την αμοιβαία συμφωνία και τη συλ-λογική απόφαση όλων των μελών της κοινωνίας για το

πώς μπορούν με σώφρονα τρόπο να χρησιμοποιηθούν

οι πόροι. Θα μπορέσει να καθιερωθεί η θεσμική ταύτιση

παραγωγών και καταναλωτών, ανήκουστη και αδιανόητη

κάτω από την προσταγή του καπιταλιστικού αυτοσκοπού.

Η αγορά και το κράτος, θεσμοί (κάποτε) αποξενωμένοι

από την ανθρώπινη κοινωνία, θα αντικατασταθούν από

την οργάνωση μίας κλίμακας συμβουλίων, από το περι-

φερειακό επίπεδο της πόλης μέχρι το παγκόσμιο, όπου

ενώσεις ελεύθερων ατόμων θα αποφασίζουν για τη ροή

των πόρων επιτρέποντας να υπερισχύει η αισθητηριακή,

κοινωνική και οικολογική λογική.

Δεν θα ρυθμίζουν πλέον τη ζωή η εργασία και η «απα-

σχόληση» ως αυτοσκοποί, αλλά η οργάνωση της σοφής

χρήσης των κοινών ικανοτήτων που δεν θα υπόκειται

πλέον στον έλεγχο του αυτόματου «αόρατου χεριού» της

αγοράς θα είναι συνειδητή κοινωνική δράση. Ο υλικός

πλούτος που θα παράγεται θα κατανέμεται σύμφωνα με

τις ανάγκες και όχι σύμφωνα με την «οικονομική ευρωστία». Αν εξαφανιστεί η εργασία, η αφηρημένη καθολι-

κότητα του χρήματος και του κράτους θα εξαλειφθούν

επίσης. Μία ενιαία παγκόσμια κοινωνία, δίχως να ’χει

ανάγκη τα σύνορα, θα αντικαταστήσει τα ξεχωριστά

έθνη ένας κόσμος όπου καθένας και καθεμία θα μπορεί



88 GRUPPE KRISIS

να μετακινείται ελεύθερα και να απολαμβάνει την πα-

γκόσμια φιλοξενία.

Η κριτική στην εργασία δεν σημαίνει να συνυπάρχουμε

ειρηνικά με τους συστημικούς καταναγκασμούς και να

βρούμε καταφύγιο σε καμιά προστατευμένη κοινωνική

θεσούλα* είναι, αντίθετα, διακήρυξη πολέμου ενάντια

στην κυρίαρχη τάξη πραγμάτων. Τα συνθήματα της κοι-

νωνικής χειραφέτησης μπορεί να είναι μόνο: Ας πάρουμεό,τι έχουμε ανάγκη! Δεν υποκύπτουμε πια στο ζυγό της

εργασίας! Δεν θα *μαστέ πια γονατισμένοι μπροστά στη

δημοκρατική διαχείριση της κρίσης! Βασική προϋπόθεση

είναι οι νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης (οι ενώσεις,

τα συμβούλια) να έχουν τον έλεγχο όλων των υλικών και

κοινωνικών μέσων της κοινωνικής αναπαραγωγής. Αυτή

η προϋπόθεση είναι που διαφοροποιεί όσους είναι ενά-ντια στην εργασία από τους λομπίστες συνδικαλιστές και

τους οπαδούς ενός συντηρητικού σοσιαλισμού.

Η κυριαρχία της εργασίας επιφέρει ένα σχίσμα στην προ-

σωπικότητα των ανθρώπων. Διαχωρίζει το οικονομικό

υποκείμενο από τον πολίτη, τον δουλευταρά από τον γλε-

ντζέ, την αφηρημένη δημόσια ζωή από την αφηρημένη ιδι-

ωτική ζωή, την κοινωνικά συγκροτημένη αρρενωπότητα

από την κοινωνικά συγκροτημένη θηλυκότητα, και έρχεται

αντιμέτωπη με τα απομονωμένα άτομα, με τις ιδιαίτερες

ικανότητες των κοινωνικών όντων και την αίσθησή τους

της κοινότητας, ως μία εξωγενής ξένη δύναμη που τους

εξουσιάζει. Οι αντίπαλοι της εργασίας αγωνίζονται να ξεπεράσουν αυτήν τη σχιζοφρένεια, επιχειρώντας μία απτή

επανοικειοποίηση του περιεχομένου τού κοινωνικού διά

της συνειδητής και αναστοχαστικής ανθρώπινης πράξης.

,




,

Καρλ Μαρξ, ενός

,

1845



90 GRUPPE KRISIS

17. Ένα πρόγραμμα για την κατάργηση

της εργασίας που στρέφεται ενάντια στους υπέρμαχους της εργασίας

Είναι βέβαιο ότι οι αντίπαλοι της εργασίας θα κατηγο

ρηθούν ότι δεν είναι παρά ονειροπόλοι. Η ιστορία έχει

δείξει ότι μια κοινωνία που δεν βασίζεται στις αρχές της

εργασίας, της καταπίεσης, του ανταγωνισμού της ελεύ-

θερης αγοράς και της ιδιοτέλειας δεν μπορεί να λειτουρ-γήσει, θα πουν. Εσείς, απολογητές της κυρίαρχης τάξης

πραγμάτων, ισχυρίζεστε πραγματικά ότι η καπιταλιστική

παραγωγή εμπορευμάτων έχει οδηγήσει σε μία τουλά-

χιστον υποφερτή ζωή την πλειοψηφία του παγκόσμιου

πληθυσμού; Και ονομάζετε «ομαλή λειτουργία» τον εξο-

στρακισμό δισεκατομμυρίων ανθρώπων, το να νιώθουν

τυχεροί αν μπορούν να επιβιώσουν με σκουπίδια, εξαιτι-

άς της ταχείας ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων;

Και τι λέτε για εκείνα τα άλλα δισεκατομμύρια των αν-

θρώπων που ανέχονται απλώς την ταλαίπωρη ζωή τους

υπό τον ζυγό της εργασίας, απομονωμένοι και ναρκωμέ-

νοι από την έκθεση στον διαρκή καταιγισμό μιας πληκτι-

κής “διασκέδασης”, για ν’ αρρωστήσουν στο τέλος ψυ-χικά και σωματικά; Τι λέτε για το γεγονός ότι ο κόσμος

έχει καταντήσει σήμερα μια έρημος μόνο και μόνο για να

βγαίνουν περισσότερα χρήματα από τα χρήματα; Εντά-

ξει! Έτσι “λειτο υρ γε ί” το περίφημο σύστημα της εργασίας

σας. Για να ’μαστέ ειλικρινείς μαζί σας, καλύτερα να μας

λείπει η δόξα τέτοιων “ανδραγαθημάτων”!

Η έπαρσή σας έχει τη βάση της στην άγνοια και την ασθε-

νή σας μνήμη. Για να δικαιολογήσετε τα τωρινά και τα

μελλοντικά σας εγκλήματα στηρίζεστε στην καταστρο-

φική κατάσταση που έχουν προξενήσει στον κόσμο τα

προηγούμενά σας εγκλήματα. Σας διαφεύγει στην πραγ-



ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΓΑΣΙΑ 9ΐ

ματικότητα, έχετε καταπνίξει κάθε ανάμνηση των γεγο-

νότων ότι το κράτος χρειάστηκε να διαπράξει μαζικέςδολοφονίες για να διδάξει στους ανθρώπους τον ψευδή

«νόμο της φύσης» μέχρι να τους γίνει δεύτερη φύση το να

θεωρούν προνόμιο να προσλαμβάνονται υπό τις προστα-

γές του συστημικού ειδώλου που εξαντλεί τη ζωτικότητά

τους για έναν παράλογο αυτοσκοπό.

Ήταν απαραίτητο να εξαλειφθούν όλοι οι θεσμοί αυτο-οργάνωσης και αυτοκαθορισμού, που συγκροτούσαν

τις παλιές αγροτικές κοινωνίες, προτού η ανθρωπότητα

φτάσει στην ωριμότητα να εσωτερικεύσει τον κανόνα της

εργασίας και του ατομισμού. Μπορεί να κάνατε πολύ επι-

μελή δουλειά. Δεν είμαστε υπερβολικά αισιόδοξοι. Δεν

μπορούμε να ξέρουμε αν τα σκυλιά του Παβλόφ μπορούν

να ξεφύγουν από την εκπαιδευμένη τους ύπαρξη. Μένει

να φανεί εάν η παρακμή της εργασίας θα οδηγήσει σε μια

θεραπεία της εργασιομανίας ή στο τέλος του πολιτισμού.

Θα μας πείτε ότι το να αντικαταστήσουμε την ατομική ιδ ι-

οκτησία και να καταργήσουμε τον κοινωνικό εξαναγκα-

σμό της απόκτησης χρημάτων θα έχει ως αποτέλεσμα την

αδράνεια και την εξάπλωση της τεμπελιάς. Ομολογείτε

λοιπόν ότι ολόκληρο το “φυσικό” σας σύστημα δεν στη-

ρίζεται παρά μόνο στη δύναμη του καταναγκασμού; Είναι

αυτός ο λόγος που τρέμετε την τεμπελιά σαν θανάσιμο

αμάρτημα που διαπράττεται ενάντια στο πνεύμα του ει-

δώλου της εργασίας; Ειλικρινά, οι αντίπαλοι της εργασίας

δεν είναι ενάντια στην τεμπελιά. Θα δώσουμε προτεραι-ότητα στην αποκατάσταση μιας κουλτούρας της σχόλης,

που αποτελούσε κάποτε το χαρακτηριστικό γνώρισμα

όλων των κοινωνιών αλλά εξαλείφθηκε για να επιβληθεί

μία αδιάκοπη παραγωγή στερημένη από κάθε νόημα και

σημασία. IV αυτό και οι αντίπαλοι της εργασίας δεν πρό-





ΜΑΝ ΙΦΕΣΤΟ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΡΓΑΣΙΑ 93

βιβλιοθήκες είναι φίσκα με τόμους που περιγράφουν τις

τερατώδεις, καταπιεστικές και καταστροφικές ιδιότητεςτων πραγμάτων που παράγονται από τον κοινωνικό μη-

χανισμό του αυτοσκοπού. Αν απλώς σταματούσαμε να

του δίνουμε σημασία, θα μπορούσαμε να αράξουμε στη

λιακάδα για ώρες. Αλλά μη φοβάστε. Δεν σημαίνει ότι

αν εξαφανιζόταν ο καταναγκασμός που ασκεί η εργασία,

όλες οι δραστηριότητες θα έπαυαν. Είναι όμως η ποιό-

τητα της ανθρώπινης δραστηριότητας που θα αλλάξει

μόλις πάψει να υπόκειται στη σφαίρα της αφηρημένης

(νευτώνιας) ροής του χρόνου, μια δραστηριότητα που,

ενώ σήμερα είναι στερημένη κάθε νοήματος κι απλός αυ-

τοσκοπός, θα μπορεί να πραγματοποιείται σε συμφωνία

με μια ατομική και μεταβλητή κλίμακα χρόνου που θα

αρμόζει στον τρόπο ζωής καθενός. Το ίδιο ισχύει και για την παραγωγή σε μεγάλη κλίμακα, όταν οι άνθρωποι θα

μπορούν μόνοι τους να αποφασίσουν πώς θα σχεδιάσουν

τη διαδικασία και τα βήματα κάθε λειτουργίας χωρίς να

υπόκεινται στους καταναγκασμούς της αξιοποίησης. Για-

τί θα πρέπει να επιτρέψουμε στη σκαιά υποχρέωση που

μας επιβάλλει ο «νόμος του ανταγωνισμού» να μας κα-

τατρέχει; Είναι απαραίτητο να επανανακαλύψουμε τη

βραδύτητα και την ηρεμία. Αυτό που δεν πρόκειται να

εξαφανιστεί είναι η φροντίδα για το σπίτι και τους αν-

θρώπους εκείνους που έχουν γίνει «αόρατοι» στις συν-

θήκες της κοινωνίας της εργασίας, συγκεκριμένα όλες

εκείνες οι δραστηριότητες που είχαν αποσυνδεθεί από

την «πολιτική οικονομία» και είχαν ονομαστεί «γυναικεί-ες». Ούτε η προετοιμασία ενός νόστιμου γεύματος ούτε

η φροντίδα των μωρών μπορούν να αυτοματοποιηθούν.

Όταν μαζί με την κατάργηση της εργασίας θα διαλυθούν

και οι έμφυλοι διαχωρισμοί, αυτές οι απόλυτα αναγκαίες

δραστηριότητες θα εμφανιστούν υπό το φως μιας συ-



9 4 GRUPPE KRISIS

νειδητής κοινωνικής (αναδι)οργάνωσης πέραν των έμ

φυλων στερεοτύπων. Ο καταπιεστικός χαρακτήρας των«αγγαρειών» θα διαλυθεί από τη στιγμή που οι άνθρωποι

δεν θα υπάγονται πια σε κανόνες για το τι ουσιαστικά

συνιστά τη ζωή τους. Τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες

θα μπορούν πλέον να κάνουν τα πράγματα που απαιτούν

οι περιστάσεις και οι πραγματικές ανάγκες.

Δεν έχουμε την άποψη ότι κάθε δραστηριότητα θα μετατραπεί σε καθαρή απόλαυση. Σε κάποιες αυτό θα ισχύσει

και σε κάποιες όχι. Σίγουρα, θα υπάρχουν πάντοτε ανα-

γκαιότητες. Ποιος όμως θα τις φοβάται αν δεν του απορ-

ροφούν ολόκληρη τη ζωή; Θα υπάρχουν πάντοτε πολλά

που μπορούν να γίνουν με τη συμφωνία αυτού που συμ-

μετέχει. Το να είναι κανείς δραστήριος είναι ανάγκη όσο

και το να απολαμβάνει τη σχόλη. Ακόμη και η εργασία δεν

κατάφερε να εξαλείψει αυτήν την ανάγκη απλώς την εκ-

μεταλλεύτηκε για τους δικούς της σκοπούς, απομυζώντας

την σαν βαμπίρ.

Οι αντίπαλοι της εργασίας δεν είναι ούτε φανατικοί της

άκριτης δραστηριοποίησης ούτε και υποστηρίζουν την

παθητική τεμπελιά. Η σχόλη, η αντιμετώπιση των ανα-

γκαιοτήτων και οι οικειοθελείς δραστηριότητες πρέπει να

ισορροπούν σοφά, λαμβάνοντας υπόψη τις πραγματικές

ανάγκες και τις ατομικές περιστάσεις της ζωής. Από τη

στιγμή που απελευθερωθούν οι παραγωγικές δυνάμεις

από τους καπιταλιστικούς καταναγκασμούς της εργασίας,

θα αυξηθεί και ο διαθέσιμος χρόνος για τα άτομα. Γιατί να χάνουμε τόσο χρόνο σε τμήματα συναρμολόγησης ή γρα-

φεία όταν διάφορες μηχανές μπορούν να κάνουν αυτή τη

δουλειά; Γιατί να ξεθεώνονται στη δουλειά εκατοντάδες

άνθρωποι όταν λίγες μόνο θεριστικές μηχανές μπορούν

να πετύχουν το ίδιο αποτέλεσμα; Γιατί να απασχολούμε




το μυαλό μας με ανιαρές επαναλήψεις όταν τα κομπιού

τερ μπορούν να τα καταφέρουν εύκολα;

Μπορούμε όμως να οικειοποιηθούμε μονάχα το κατώτε-

ρο μέρος της τεχνολογίας στην καπιταλιστική του μορ-

φή. Το μεγαλύτερο μέρος του τεχνολογικού εξοπλισμού

θα πρέπει να μετασχηματιστεί αφού έχει κατασκευαστεί

σύμφωνα με τα περιορισμένα κριτήρια της αφηρημένης

κερδοφορίας. Από την άλλη πλευρά, για τον ίδιο λόγο, ησύλληψη πολλών τεχνολογικών επιτευγμάτων δεν έφτα

σε ποτέ στην υλοποίησή της. Παρ’ ότι η παραγωγή ηλια-

κής ενέργειας μπορεί να είναι αποκεντρωμένη, η κοινω-

νία της εργασίας βασίζεται σε συγκεντρωτικές μεγάλης

κλίμακας ενεργειακές μονάδες θέτοντας σε κίνδυνο την

ανθρώπινη ζωή. Από πολύ παλιά είναι γνωστές διάφορες

φιλικές προς το περιβάλλον μέθοδοι καλλιέργειας, όμως

ο υπολογισμός του αφηρημένου κέρδους προτιμά να ρί-

χνει χιλιάδες τοξικές ουσίες στο νερό, να καταστρέφει το

εύφορο έδαφος και να μολύνει τον αέρα. Απλώς και μόνο

για λόγους «οικονομίας και διαχείρισης», κατασκευαστι-

κά υλικά και τρόφιμα κάνουν το γύρο του κόσμου ενώ τα

περισσότερα πράγματα θα μπορούσαν να παράγονται το -πικά και να διανέμονται σε μικρές αποστάσεις. Σε μεγάλο

βαθμό, η καπιταλιστική τεχνολογία είναι τόσο παράλογη

και περιττή όσο και η δαπάνη ανθρώπινης ενέργειας που

συνεπάγεται η βιομηχανική διαδικασία.

Δεν σας λέμε τίποτα καινούριο. Τα γνωρίζετε όλα αυτά

πολύ καλά. Κι όμως, δεν θα βγάλετε ποτέ τα αντίστοιχα λογικά συμπεράσματα κι ούτε θα πράξετε ανάλογα. Αρ

νείστε να αποφασίσετε συνειδητά πώς να χρησιμοποιή-

σετε με συνετό τρόπο τα μέσα παραγωγής, μεταφορών

και επικοινωνιών, και ποιες επιλογές θα έπρεπε να απο-

κλειστούν διότι είναι καταστροφικές ή απλώς άχρηστες.



ρό GRUPPE KRISIS

Όσο πιο πυρετωδώς επαναλαμβάνετε το “ποίημα” περί

«ελευθερίας και δημοκρατίας», τόσο πιο σκληρά αρνείστε

οποιαδήποτε κοινωνική ελευθερία επιλογής σε σχέση με

ουσιαστικά ζητήματα, αφού επιθυμία σας είναι να συνε

χίσετε να υπακούετε το κυρίαρχο πτώμα της εργασίας και

τους πλαστούς του «νόμους της φύσης».

Καρλ Μαρξ, 18448




18. Ο αγώνας ενάντια στην εργασία

είναι αντιπολιτική

Η κατάργηση της εργασίας δεν είναι καμιά νεφελώδης

ουτοπία. Η παγκόσμια κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει

στην παρούσα της μορφή περισσότερα από 50 ή 100 χρό-

νια. Το γεγονός, πάντως, ότι οι αντίπαλοι της εργασίας

έχουν να αναμετρηθούν με το κλινικά νεκρό είδωλο της

εργασίας δεν κάνει το έργο τους ευκολότερο. Όσο βαθαί-νει η κρίση της κοινωνίας της εργασίας και αποτυγχάνουν

οι ρεφορμιστικές προσπάθειες “επιδιόρθωσης”, τόσο διευ-

ρύνεται το χάσμα μεταξύ των απομονωμένων και αβοήθη-

των μονάδων που έχει δημιουργήσει η καπιταλιστική κοι-

νωνία και της δυνητικής συγκρότησης ενός κινήματος που

μπορεί να επανοικειοποιηθεί τις κοινωνικά δημιουργημέ

νες ανθρώπινες ικανότητες. Ο ταχύς εκφυλισμός των κοι-

νωνικών σχέσεων σε ολόκληρο τον πλανήτη αποδεικνύει

ότι οι παλιές αντιλήψεις και τα αισθήματα σχετικά με την

εργασία και τον ανταγωνισμό παραμένουν ακλόνητα και

μάλιστα φτάνουν σε ολοένα χαμηλότερα επίπεδα. Βαθμι-

αία, ο αποπολιτισμός φαίνεται να είναι η “φυσική” πορεία

της κρίσης παρά τη γενική δυσθυμία και ανησυχία.

Ακριβώς εξαιτίας αυτών των ζοφερών προοπτικών, θα

ήταν ολέθριο να αποφύγουμε την έμπρακτη κριτική στην

εργασία μέσω ενός περιεκτικού προγράμματος που θα πε-

ριλαμβάνει ολόκληρη την κοινωνία, και να περιοριστούμε

στα απομεινάρια μιας άδειας ζωής στα ερείπια της κοινω-

νίας της εργασίας. Η κριτική στην εργασία θα έχει πιθα-νότητες επιτυχίας μόνο αν πάει ενάντια στο ρεύμα της

αποκοινωνικοποίησης, αντί να παρασυρθεί από αυτό. Η

υπεράσπιση, όμως, των αρχών του πολιτισμού δεν μπο-

ρεί να γίνει με την άσκηση δημοκρατικής πολιτικής, αλλά

μόνο αν αγωνιστούμε εναντίον της.



98 GRUPPE KRISIS

Όσοι στοχεύουν στη χειραφετητική επανοικειοποίηση και

το μετασχηματισμό ολόκληρου του κοινωνικού οικοδο-μήματος, δεν μπορούν να παραβλέψουν την εξουσία εκεί-

νη που μέχρι στιγμής έχει οργανώσει τις επικρατούσες

συνθήκες. Είναι αδύνατον να αντισταθούμε στην εκμε-

τάλλευση των συνολικών κοινωνικών ικανοτήτων δίχως

να συγκρουστούμε με το κράτος. Το κράτος δεν ελέγχει

απλώς το πενήντα περίπου τοις εκατό του κοινωνικού

πλούτου, αλλά διασφαλίζει επίσης ότι όλες οι κοινωνι-

κές ικανότητες θα υπόκεινται αναγκαστικά στις προστα-

γές της αξιοποίησης. Είναι αλήθεια ότι οι αντίπαλοι της

εργασίας δεν μπορούν να αγνοήσουν το κράτος και την

πολιτική. Είναι όμως επίσης αλήθεια ότι οι αντίπαλοι της

εργασίας δεν μπορούν να επιτύχουν αν υποστηρίζουν το

κράτος.

Εάν το τέλος της εργασίας συνεπάγεται το τέλος της πο-

λιτικής, ένα πολιτικό κίνημα για την κατάργηση της εργα-

σίας αποτελεί αντίφαση εν τοις όροις. Οι αντίπαλοι της

εργασίας εγείρουν αιτήματα προς το κράτος, αλλά δεν

σχηματίζουν (και ούτε πρόκειται να σχηματίσουν ποτέ)

κάποιο πολιτικό κόμμα. Το όλο ζητούμενο της πολιτικήςείναι η κατάληψη της εξουσίας (η ανάληψη της «διακυ-

βέρνησης») και η συνέχιση της κοινωνίας της εργασίας. Γι’

αυτό και οι αντίπαλοι της εργασίας δεν θέλουν να κατα-

λάβουν τα κέντρα ελέγχου της εξουσίας, αλλά θέλουν να

τα θέσουν εκτός λειτουργίας. Πολιτική μας είναι η «αντι

πολιτική».

Το κράτος και η πολιτική της σύγχρονης εποχής και το

καταναγκαστικό σύστημα της εργασίας είναι αδιαχώρι-

στα συνυφασμένα και πρέπει να εξαφανιστούν μαζί. Η

ανοησία περί αναγέννησης της πολιτικής είναι απλώς μια

προσπάθεια να στραφεί η κριτική ανάλυση της οικονομι-




κής τρομοκρατίας προς τον δεξιό δρόμο της θετικιστικής

νομοταγούς διαμαρτυρίας. Όμως, η αυτοοργάνωση και ο

αυτοκαθορισμός είναι ακριβώς το αντίθετο του κράτους

και της πολιτικής. Δεν είναι δυνατόν να αποκτήσουμε κοι-

νωνικοοικονομική και πολιτιστική ελευθερία χρησιμοποι-

ώντας τους πλάγιους τρόπους της πολιτικής, τις επίσημες

οδούς κι άλλες λανθασμένες μεθόδους αυτού του είδους*

χρειάζεται να συγκροτήσουμε μία αντικοινωνία. Ελευ-

θερία δεν σημαίνει να είμαστε η ανθρώπινη πρώτη ύλητων αγορών, ούτε τα κουρντισμένα πιόνια της κρατικής

διαχείρισης. Ελευθερία σημαίνει οι άνθρωποι να οργανώ-

νουν μόνοι τους τις κοινωνικές τους σχέσεις χωρίς την

παρέμβαση και τη μεσολάβηση αλλότριων μηχανισμών.

Σύμφωνα με αυτό το πνεύμα, οι αντίπαλοι της εργασίας

θέλουν να δημιουργήσουν νέες μορφές κοινωνικού κινή-ματος και να ορθώσουν τα προγεφυρώματα για μία ανα-

παραγωγή της ζωής πέραν της εργασίας. Το ζήτημα τώρα

είναι να συνδυάσουμε την πρακτική της αντικοινωνίας

με μία επιθετική άρνηση της εργασίας.

Ας μας αποκαλέσει η κυρίαρχη εξουσία τρελούς γιατί

αναλαμβάνουμε τον κίνδυνο της ρήξης με το ανορθολο

γικό καταναγκαστικό τους σύστημα! Δεν έχουμε τίποτε

να χάσουμε, παρά μόνο την προοπτική μιας καταστροφής

προς την οποία κατευθύνεται σήμερα η ανθρωπότητα με

τα διευθυντικά στελέχη της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων

στο τιμόνι. Έχουμε να κερδίσουμε έναν κόσμο πέραν της

εργασίας.

Προλετάριοι όλων των χωρών, τέρμα η δουλειά!





NORBERT TRENKLE

ΚΛΥΔΩΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΓΟΡΑ

ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΑΘΥΤΕΡΕΣ ΑΙΤΙΕΣ

ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Οι αιτίες της παρούσας κρίσης στις διεθνείς χρηματο-πιστωτικές αγορές, η οποία απειλεί να εξελιχθεί σε μια

αληθινή κρίση της παγκόσμιας αγοράς, αποδίδονται από

όλους σχεδόν τους σχολιαστές και τους ειδικούς περί τα

οικονομικά στην αχαλίνωτη ελευθερία που απολάμβανε

η κερδοσκοπία, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Κυριότεροι παράγο-

ντες αυτής της κερδοσκοπίας θεωρούνται οι τράπεζες και

οι επενδυτικοί οργανισμοί, αλλά επίσης οι κυβερνήσεις

και οι κεντρικές τράπεζες (ιδιαίτερα η αμερικανική κυβέρ-

νηση και η Ομοσπονδιακή Τράπεζα) οι οποίες επέτρεψαν

και υποστήριξαν αυτήν την εξέλιξη. Οσοι επί χρόνια απέ-

διδαν τις αιτίες οποιασδήποτε οικονομικής ή κοινωνικής

ρωγμής τη μαζική ανεργία, την πίεση στους μισθούς, τον

αυξανόμενο τοπικό ανταγωνισμό και τη διάλυση της κοι-νωνικής ασφάλισης στο γεγονός ότι η κερδοσκοπία είχε

αφεθεί ανεξέλεγκτη και είχε γίνει αυτοσκοπός, αυτοί που

θεωρούν ότι η ρύθμιση και ο έλεγχος επί των χρηματοπι-

στωτικών αγορών αποτελούν το κλε ιδί για τη λύση αυτών

των προβλημάτων, αισθάνονται σήμερα ότι οι απόψεις

τους δικαιώθηκαν.

Σε ένα επιφανειακό επίπεδο, μπορεί πράγματι να φαί-

νεται ότι οι χρηματοπιστωτικές αγορές συνιστούν την

αρχική αιτία της αυξανόμενης οικονομικής πίεσης στην

κοινωνία ως σύνολο. Ποιος θα μπορούσε να αρνηθεί ότι

ΙΟΙ



102 NORBERT TRENKLE

οι αγορές έχουν αποκτήσει μία ιστορικώς άνευ προηγου-

μένου σημασία και ότι ασκούν μία ισχυρότερη παρά ποτέ

επίδραση στην οικονομική ανάπτυξη; Δεν αρκεί αυτό για

να τους αποδοθούν οι βασικές ευθύνες για την κοινωνική

εξαθλίωση; Η ηχηρή όμως παρουσία στη δημόσια σφαί-

ρα τής πολεμικής εναντίον των hedge funds, των private

equity funds και των άλλων παικτών των χρηματοπιστω-

τικών αγορών (ιδιαίτερα της πολεμικής εκείνης που χρη-

σιμοποιεί ιδεολογικά εμπρηστικές μεταφορές, όπως «αρπακτικά» και «β δέλ λε ς» )1 δεν οφείλεται απλώς στο ότι

αντανακλά κάποιες επιφανειακές τους όψεις. Οφείλεται

πρωτίστως στο ότι βασίζεται στη διαδεδομένη προκατά-

ληψη πως για τα περισσότερα στραβά του καπιταλισμού

ευθύνονται το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, οι τράπεζες

και οι «κερδοσκόποι», διότι υποτίθεται ότι βγάζουν τα

κέρδη τους εις βάρος της «τίμιας εργασίας» και της «πα-

ραγωγικής επιχειρηματικότητας» χωρίς να κουνήσουν

καν το δαχτυλάκι τους. Εξ ου και οι συχνές καταγγελίες

της «ακόρεστης πλεονεξίας» των κερδοσκόπων, οι οποίοι

αναζητούν υποτίθεται «υπερβολικά επίπεδα αποδόσεων»,

λες και δεν στηρίζεται από τη φύση της η καπιταλιστική

παραγωγή στη μεγιστοποίηση του κέρδους, λες και θα τηνσταματούσε τίποτα από την επιδίωξη αυτού του στόχου.

Σαφέστατα, οι απόψεις αυτές δεν αποτελούν κριτική

του καπιταλισμού: στην καλύτερη περίπτωση, είναι μία νο

σταλγική αναπόληση της μεταπολεμικής καπιταλιστικής

ρύθμισης του κοινωνικού κράτους, ενός κόσμου που λει-

τουργούσε ακόμη με «τάξη». Ακόμη χειρότερα, επιτρέπουν

http://www/



ΚΑΥΔΩΝΙΣΜΟ Ι ΣΤΗ Ν ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΓΟΡΑ 103

την προβολή αντισημιτικών ψευδαισθήσεων, στον πυρήνα

των οποίων βρίσκεται ο διαχωρισμός του κεφαλαίου σε

(πραγματικό) «δημιουργικό κεφάλαιο» και σε (αφηρημέ

νο) «αρπακτικό κεφάλαιο» και σύμφωνα με τις οποίες

οι «κερδοσκόποι» ταυτίζονται με τους «Εβραίους» που

κινούν, υποτίθεται, τα νήματα από τα παρασκήνια της διε-

θνούς οικονομίας και πολιτικής. Αυτός ο επικίνδυνος ιδεο-

λογικός συσχετισμός έχει αναδειχτεί και γίνει αντικείμενο

κριτικής αρκετές φορές τα τελευταία χρόνια, και γι’ αυτόθα αποφύγω εδώ τις περαιτέρω λεπτομέρειες.2 Αντί γ ι’

αυτό, θα επικεντρωθώ στο να τεκμηριώσω τον ισχυρισμό

ότι αυτές οι μονόπλευρες επιθέσεις στο χρηματοπιστωτικό

κεφάλαιο αντιστρέφουν μεταξύ άλλων τις σχέσεις αιτίας

αποτελέσματος ως προς τη λογική με την οποία λειτουργεί

ο καπιταλισμός, γεγονός που εμποδίζει κάθε ανάλυση της

συνεχιζόμενης κρίσης, αλλά επίσης και κάθε προσπάθεια

σοβαρής αντίθεσης στις παράλογες κοινωνικές και πολιτι-

κές απαιτήσεις που συνδέονται με αυτήν.

Οι μακροχρόνιες επιπτώσεις

της κρίσης του φορντισμού

Μια ματιά στην ιστορία αποκαλύπτει ότι οι εκτεταμένες

κερδοσκοπικές και πιστωτικές φούσκες δεν υπήρξαν ποτέ

η αιτία των καπιταλιστικών κρίσεων* υπήρξαν μάλλον πά-

ντοτε συνέπειες και φάσεις της ανάπτυξης της διαδικασί-

ας της κρίσης, της οποίας οι αιτίες μπορεί να ανιχνευθούν

στη στασιμότητα της αξιοποίησης του κεφαλαίου στην

πραγματική οικονομία. Αυτό αληθεύει τόσο για την πα-ρούσα χρηματοπιστωτική κρίση όσο και για την μακρά

περίοδο κερδοσκοπίας που προηγήθηκε, παρ’ ότι υπάρ-

http://www.krisis.org/2005/entsorgung-nach-art-des-hauses



104 NORBERT TRENKLE

χουν ορισμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που την δια-

κρίνουν από προηγούμενες κρίσεις.Είναι γενικώς παραδεκτό ότι στα μέσα της δεκαετίας

του 1970 οι χρηματοπιστωτικές αγορές πρωτοξεκίνησαν

να αναπτύσσονται γοργά και να γίνονται ανεξάρτητες.

Δεν ήταν, όπως συχνά υποστηρίζεται σήμερα, κάποια σκό-

πιμη πολιτική απόφαση που το προκάλεσε, ούτε η επιρ-

ροή που άσκησαν τα νεοφιλελεύθερα think tanks. Ήταν

αποτέλεσμα της δομικής κρίσης στην οποία περιέπεσε η

μακρά μεταπολεμική οικονομική άνθηση, όταν ο φορντι

σμός άγγιξε τα όριά του. Η εξάντληση των δυνατοτήτων

για αύξηση της παραγωγικότητας μέσω οργανωτικών και

διοικητικών ρυθμίσεων στην τυποποιημένη μαζική παρα-

γωγή προκάλεσε αυξημένη πίεση στα ποσοστά κέρδους,

ενώ συγχρόνως το εργατικό δυναμικό είχε αγωνιστεί επιτυχώς για αυξήσεις στους μισθούς και τις κοινωνικές

υπηρεσίες, και οι δαπάνες του κεφαλαίου για τη χρημα-

τοδότηση των γενικών δημόσιων υποδομών συνέχιζαν να

αυξάνονται. Και όταν οι χώρες του ΟΠΕΚ αύξησαν ελα

φρώς τις τιμές του πετρελαίου γεγονός που είχε ως απο-

τέλεσμα να εκτοξευθεί το κόστος της υπέρμετρης εκμε-

τάλλευσης των ορυκτών ενεργειακών αποθεμάτων, τότε

η αυτοσυντηρούμενη ορμή της μεταπολεμικής ανάπτυξης

έφτασε στο τέλος της. Οι επενδύσεις σε μέσα παραγωγής,

εργοστάσια, κτίρια κ.λπ. έπαψαν να αυξάνονται, αφού δεν

μπορούσαν πλέον να αποδώσουν αρκετά κέρδη* έτσι, ένα

σημαντικό μέρος του κεφαλαίου «έμεινε ελεύθερο» δίχως

να μπορεί να επενδυθεί κερδοφόρα.Αφού, όμως, το κεφάλαιο είναι από τη φύση του αξία

που αυτοαξιοποιείται αφού δηλαδή ο μόνος σκοπός της

καπιταλιστικής παραγωγής είναι το να βγάζει περισσότε-

ρο χρήμα από το χρήμα (γεγονός που αποτελεί την πηγή

της ακατάσχετης ροπής του καπιταλισμού για διαρκή πο-



ΚΛΥΔΩΝΙΣΜΟΙ ΣΤΗ Ν ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΓΟΡΑ 105

σοτική ανάπτυξη δίχως να ενδιαφέρεται για τις ανθρώπι-

νες ανάγκες ή τα όρια της φύσης), η στασιμότητα στη

διαδικασία της αξιοποίησης είναι συνώνυμη με την κρίση.

Πιο συγκεκριμένα: με μια κρίση υπερσυσσώρευσης, ή, για

να χρησιμοποιήσουμε το λεξιλόγιο των σύγχρονων μα-

κροοικονομικών, μια κρίση υπερεπένδυσης. Ένα μέρος

του κεφαλαίου καθίσταται πλεονάζον (υπολογιζόμενο

σύμφωνα με τον δικό του αφηρημένο ορθολογισμό ως

αυτοσκοπός) και απειλείται συνεπώς με αποαξιοποίηση.Και όταν συμβαίνει αυτή η αποαξιοποίηση, δεν περιορίζε-

ται στην κατάρρευση ορισμένων εταιρειών και τραπεζών

(όπως θα συνέβαινε αν λειτουργούσε κανονικά ο καπιτα-

λισμός), αλλά αντανακλάται σε ολόκληρη την οικονομία

και την κοινωνία, καθώς μεσολαβείται και ενισχύεται από

αρνητικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.

Αυτός ακριβώς ο κίνδυνος εμφανίστηκε απειλητικός

στα μέσα της δεκαετίας του 1970 όπως είχαν προβλέ

ψει αρκετοί (και όχι μόνο αριστεροί) οικονομολόγοι.3Γιατί

όμως δεν συνέβη; Γιατί δεν ξέσπασε η μεγάλη παγκόσμια

οικονομική κρίση; Ένας βασικός λόγος ήταν ότι σημαντι-

κό μέρος του πλεονάζοντος κεφαλαίου, που δεν μπορούσε

πλέον να επενδυθεί στην πραγματική οικονομία, στράφηκεστις χρηματοπιστωτικές αγορές, όπου επενδύθηκε κυρίως

σε κρατικά ομόλογα, αλλά επίσης ολοένα και περισσότε-

ρο στην κερδοσκοπία των μετοχών και των ασφαλιστικών

προϊόντων. Αν εξεταστεί καθ’ εαυτή, η στροφή στη χρη-

ματοπιστωτική σφαίρα αποτελεί ένα εντελώς φυσιολογικό

στάδιο στην εξέλιξη οποιασδήποτε κρίσης αξιοποίησης του

κεφαλαίου. Ο Μαρξ την είχε ήδη αναλύσει σε σχέση με την

κρίση του 1857, και δημιούργησε τον όρο «πλασματικό κε-

φάλαιο». Το πιστωτικό και κερδοσκοπικό κεφάλαιο είναι



ιοό NORBERT TRENKLE

πλασματικό διότι λειτουργεί μόνο φαινομενικά ως κεφά-

λαιο. Αποδίδει μεν υψηλούς τόκους και κέρδη στον κάτο-χό του, δίχως όμως να υπάρχει πραγματική αξιοποίηση

η οποία προϋποθέτει πάντοτε ότι δαπανάται αφηρημένη

εργασία για την παραγωγή εμπορευμάτων και υπηρεσιών,

και ένα μέρος της αποσπάται ως υπεραξία. Όμως οι «απο-

δόσεις» του πλασματικού κεφαλαίου προέρχονται από

άλλες πηγές, όπως οι φόροι και οι νέες πιστώσεις (στην

περίπτωση της εκθετικής αύξησης του δημόσιου χρέους),

τα «στοιχήματα» για μελλοντικές αποδόσεις (στην περί-

πτωση της κερδοσκοπίας) ή από το ξεπούλημα δημόσιας

περιουσίας (στην περίπτωση των ιδιωτικοποιήσεων).

Στην περίπτωση του δημόσιου χρέους είναι εντελώς

προφανές: το κράτος δανείζεται χρήματα για να τα “ ρίξει”

στην κυκλοφορία. Από τη σκοπιά του πιστωτή, αυτά τα χρήματα εμφανίζονται ως κεφάλαιο, αφού αποδίδουν τόκο.

Στην πραγματικότητα, όμως, έχουν από καιρό δαπανηθεί,

και συνεπώς υφίστανται ως «αξία» μόνο με τη μορφή των

εισπρακτέων (κρατικά ομόλογα). Η ίδια αρχή διέπει και τα

προσωπικά δάνεια ή τις υποθήκες: ο οφειλέτης δανείζεται

χρήματα για να αγοράσει σπίτια, αυτοκίνητα ή άλλα κατα-

ναλωτικά αγαθά* παρ’ ότι τα χρήματα έχουν από καιρό δα-

πανηθεί, εμφανίζονται στον πιστωτή ως κεφάλαιο που έχει

επενδυθεί κερδοφόρα. Αναμφίβολα, από τη σκοπιά των

πιστωτών, δεν έχει σημασία αν έτσι έχουν τα πράγματα.

Η πίστωση και η κερδοσκοπία φαντάζουν εξίσου “πραγ-

ματικές” ευκαιρίες επενδύσεων, με την προϋπόθεση ότι οι

πηγές των χρημάτων συνεχίζουν να αναβλύζουν.Ωστόσο, η ανάπτυξη του πλασματικού κεφαλαίου δεν

παρέχει απλώς μία εναλλακτική επιλογή στους επενδυ-

τές* αποτελεί επίσης, θεωρούμενη σε μακροοικονομικό

επίπεδο, μία αναβολή στο ξέσπασμα της κρίσης. Διότι η

στροφή στις χρηματοπιστωτικές αγορές αποτρέπει προ-



ΚΑΥΔΩΝΙΣΜΟ Ι ΣΤΗ Ν ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΓΟΡΑ 107

σωρινά την αποαξιοποίηση του πλεονάζοντος κεφαλαίου

και αυξάνει συγχρόνως, μέσω διάφορων μηχανισμών, τηναγοραστική δύναμη, η οποία με τη σειρά της αυξάνει τη

ζήτηση για εμπορεύματα και υπηρεσίες, και έτσι διατηρεί,

ή και ωθεί, το ρυθμό ανάπτυξης της πραγματικής οικονο-

μίας. Στην περίπτωση της αύξησης του δημόσιου δανει-

σμού, αυτός ο μηχανισμός λειτουργεί άμεσα και έχει γίνει

ένα βασικό εργαλείο οικονομικής πολιτικής. Ασχέτως αν

το κράτος δαπανά τα χρήματα που δανείστηκε στην κα-

τασκευή δρόμων, την αγορά μαχητικών αεροσκαφών ή σε

πληρωμές συντάξεων και επιδομάτων, αυτά καταλήγουν

πάντοτε στη σφαίρα της κυκλοφορίαςκατανάλωσης και

δίνουν περαιτέρω ώθηση στην οικονομική δραστηριότη-

τα. Όπως φάνηκε και από την πρόσφατη εκτόξευση των

τιμών των ακινήτων στις ΗΠΑ, τα προσωπικά δάνεια καιοι υποθήκες θέτουν σε εφαρμογή την ίδια ακριβώς μακρο-

οικονομική λειτουργία, με τη μόνη διαφορά ότι οι οφ ειλέ-

τες είναι ιδιώτες. Σ’ έναν βαθμό, κέρδη από τη χρηματο-

πιστωτική αγορά διοχετεύονται επίσης στην πραγματική

οικονομία, είτε πρόκειται για δαπάνες σε εξοπλισμό των

τραπεζών, των επενδυτικών οργανισμών και των άλλων

θεσμικών παικτών των χρηματοπιστωτικών αγορών (από

το στόλο των εταιρικών αυτοκινήτων μέχρι τους ηλε-

κτρονικούς υπολογιστές και τα πολυτελή γραφεία και

κτίρια) είτε πρόκειται για το γεγονός ότι οι υπάλληλοι και

οι επενδυτές χρηματοδοτούν την κατανάλωσή τους με τις

αποδόσεις των τόκων και της κερδοσκοπίας. Κατ’ αυτήν

την έννοια, το πλασματικό κεφάλαιο κάθε άλλο παρά αποτελεί βάρος για την πραγματική οικονομία και εμπό-

διο στην εύρυθμη λειτουργία της. Αντιθέτως: επιτρέπει να

παραταθούν προσωρινά οι “κανονικές” καπιταλιστικές

επιχειρηματικές δραστηριότητες.

Σε καμιά σοβαρή καπιταλιστική κρίση μέχρι σήμερα



ι ο δ

δεν άντεξαν για πολύ αυτοί οι τρόποι αναβολής της κρί-

σης. Σύντομες περίοδοι κερδοσκοπικής έξαρσης συνοδεύ-τηκαν από εκτεταμένες καταρρεύσεις, κατά τις οποίες η

συσσωρευμένη δυναμική της κρίσης ξέσπασε εκρηκτικά,

καταστρέφοντας μονομιάς ένα σημαντικό μέρος των οι-

κονομικών και κοινωνικών δομών. Η ιστορική ιδιαιτε-

ρότητα των κρίσεων του φορντισμού συνίσταται στο

γεγονός ότι δεν έχει ακόμη συμβεί μια τέτοια εκρηκτική

αποαξιοποίηση των κερδοσκοπικών και πιστωτικών κε-

φαλαίων που έχουν συσσωρευτεί ως συνέπεια της κρίσης.

Αυτό όμως δεν θα έπρεπε κατά κανέναν τρόπο να θεω-

ρηθεί, όπως επανειλημμένως υποστηρίζεται, ως διάψευ-

ση των αρχών που διέπουν τη λογική της καπιταλιστικής

συσσώρευσης και λειτουργίας. Μόνο η εξαιρετικά μακρά

διάρκεια της αναβολής είναι ιστορικά μοναδική: παρά τηνπαρεμβολή των μηχανισμών του πλασματικού κεφαλαί-

ου, δεν διαφέρει δομικά από προηγούμενες κρίσεις και

συνεπώς αργά ή γρήγορα θα ξεσπάσει με ένα κύμα αποα

ξιοποίησης. Σ’ αυτήν την μακρά διάρκεια ανταποκρίνεται

η αντιστοίχως γιγαντιαία διόγκωση της κερδοσκοπικής

και πιστωτικής φούσκας. Εάν σήμερα όπως γράφουν

όλες σχεδόν οι εφημερίδες περίπου το 97% του συνόλου

των διεθνών συναλλαγών αφορά καθαρά κερδοσκοπικές

πράξεις, αυτό δεν αποτελεί στοιχείο ούτε της οικονομικής

“δυσλειτουργίας” ούτε της “απληστίας” των ακόρεστων

κερδοσκόπων* φανερώνει απλώς την έκταση που έχει λά-

βει η αναβολή της κρίσης, αλλά επίσης και το τεράστιο

δυναμικό κρίσης που έχει συσσωρευτεί.

Οι ιδιαιτερότητες

της μακράς αναβολής της κρίσης

Από πολιτικής απόψεως, η σταδιακή απελευθέρωση των

διεθνών χρηματοπιστωτικών αγορών και η τελική απο



109

σύνδεση των νομισμάτων από τον χρυσό (η εγκατάλειψη

από το δολάριο των ΗΠΑ του κανόνα χρυσού4 το 1971

ήταν η αρχή του τέλους για το σύστημα των καθορισμέ-

νων συναλλαγματικών ισοτιμιών) έδωσαν κατ' αρχήν

τη δυνατότητα να παραταθεί η αναβολή της κρίσης για

τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Διότι μόνο με αυτόν τον

τρόπο θα μπορούσε η παγκόσμια προσφορά χρήματος να

αυξηθεί σε βαθμό αδιανόητο στις προηγούμενες κρίσεις,

στη διάρκεια των οποίων ο κανόνας χρυσού και οι κρατι-κά ρυθμιζόμενες χρηματοπιστωτικές αγορές έθεταν όρια

στη νομισματική επέκταση. Η απόφαση να καταστρατη-

γηθούν αυτά τα όρια δεν ήταν κάποια εσκεμμένη πολι-

τική πράξη που θα μπορούσε να αποδοθεί στην επιρροή

συγκεκριμένων ισχυρών συμφερόντων.5 Ήταν μάλλον

συνέπεια της οικονομικής ανάπτυξης στις δεκαετίες 1950

και 1960, η οποία υπέσκαψε σταδιακά τα θεμέλια των

συμφωνιών του Μπρέτον Γουντς.6 Καθώς εξασθενούσε η

αδιαφιλονίκητη οικονομική κυριαρχία των ΗΠΑ, σε ση-

μείο που για να καλύψουν το κόστος της πολιτικής και

στρατιωτικής θέσης τους ως παγκόσμια δύναμη έπρεπε

να αυξάνουν συνεχώς τον δημόσιο δανεισμό τους (το κό-

στος του πολέμου στο Βιετνάμ έπαιξε σημαντικό ρόλο σ’αυτό), οι σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες και η σύν-

4. Ο κανόνας χρυσού ή κανόνας ανταλλαγής χρυσού υποχρέωνε ηαξία του κυκλοφορούντος νομίσματος κάθε χώρας να αντισταθμίζεται

από αντίστοιχη ποσότητα χρυσού που κατείχε. (Σ.τ.μ.)

5. Μια χονδροειδής καρικατούρα της αντίληψης ότι η εγκατάλει-ψη του κανόνα χρυσού ήταν μια εσκεμμένη απόφαση μπορεί να βρεθεί στην εργασία του ΓιούργκενΈλζεσερ: «Το 1971 ο πρόεδρος των ΗΠΑΡίτσαρντ Νίξον ανακοίνωσε σε μια άκρως απόρρητη συνάντηση το τέ-λος του κανόνα χρυσού για το δολάριο. Έκτοτε η οικονομική βάση τουκαπιταλισμού βαθμιαία φθίνει», στο Solidaritat Sozialistische Zeitung,αρ. 57 (4.5.2007).

6. Στο Μπρέτον Γουντς των ΗΠΑ υπογράφηκαν το 1944 από 44χώρες διεθνείς οικονομικές συμφωνίες με τις οποίες καθιερώθηκε ένα διεθνές νομισματικό σύστημα όπου προνομιακό ρόλο είχε το δολάριο.{Σ.τ.μ.)



n o

δεση των δυτικών νομισμάτων με τα αποθέματα χρυσού

των ΗΠΑ δεν μπορούσαν πλέον να διατηρηθούν. Ήτανη χρονική στιγμή που παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά

οι προϋποθέσεις για μια τεράστια αύξηση της προσφο-

ράς χρήματος με την ενεργό συμμετοχή κυβερνήσεων,

κεντρικών τραπεζών και του ΔΝΤ. Από τη δεκαετία του

1970 και κυρίως από αυτήν του 1980 τεράστια ποσά

ακάλυπτης ρευστότητας διοχετεύτηκαν στις αγορές, είτε

μέσω της άμεσης οδού του δημόσιου δανεισμού είτε μέσω

της πολιτικής του «φθηνού χρήματος» που εφαρμοζό-

ταν κάθε φορά που οι αγορές έμοιαζαν κάπως ασταθείς.

Οι ΗΠΑ έπαιξαν κεντρικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία,

αφού η ισχύς τους σε παγκόσμιο επίπεδο τις διευκόλυνε

στο να δανείζονται στο δικό τους νόμισμα δίχως το φόβο

της υποτίμησης, μιας και το δολάριο λειτουργούσε ως de facto παγκόσμιο νόμισμα (ρόλος ο οποίος σήμερα τίθεται

υπό αμφισβήτηση). Επίσης, όμως, οι δημοσιονομικές και

νομισματικές πολιτικές και άλλων δυτικών κρατών συνέ-

βαλαν σημαντικά στη διαρκή διόγκωση της παγκόσμιας

φούσκας του πλασματικού κεφαλαίου, έτσι ώστε να κα-

θυστερήσουν ακόμη περισσότερο την έναρξη της κρίσης.

Υπάρχει μία επιπλέον σημαντική ιστορική ιδιαιτερό-

τητα στον μακροχρόνιο κύκλο του χρηματοπιστωτικού

κεφαλαίου που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970. Συγκεκρι-

μένα, ότι δεν αποτελούσε απλώς μία αναβολή της κρίσης

του φορντισμού, αλλά παρενέβη επίσης στην ισχυρή ώθη-

ση που έδωσε στην παραγωγική ικανότητα η τρίτη βιομη-

χανική επανάσταση. Υπό τις συνθήκες μιας “κανονικής”κρίσης υπερσυσσώρευσης, ένας ουσιαστικός μετασχη-

ματισμός της παραγωγής που θα βασιζόταν στην πληρο-

φοριακή και επικοινωνιακή τεχνολογία θα μπορούσε να

εδραιωθεί μόνο αν μεσολαβούσε μια περίοδος βαθιάς

παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, στη διάρκεια της οποί



I II

ας οι μεταπολεμικές οικονομικές δομές θα αποσαθρώ

νονταν. Ωστόσο, η μακρά αναβολή της κρίσης χάρη στοπλασματικό κεφάλαιο, κατάφερε να περιορίσει αυτό το

καταστροφικό έργο κυρίως στον πλανητικό Νότο και τις

χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Οι δομές του φορ

ντισμού καταστράφηκαν επίσης στις πόλεις της Δύσης,

αυτό όμως αποτέλεσε μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας

κατά την οποία αυξανόταν σταθερά η πίεση τόσο στις

συνθήκες εργασίας όσο και στις κοινωνικές παροχές, και

συγχρόνως οι παραγωγικές δομές υφίσταντο θεμελιώδεις

μετασχηματισμούς. Η διαδικασία αυτή ξεδιπλώθηκε με

διαφορετικό τρόπο στην κάθε χώρα, αναλόγως της θέσης

της στην παγκόσμια αγορά και τον ανταγωνισμό, όμως η

τάση ήταν παντού κοινή: βιομηχανικοί κλάδοι εξορθολο

γίζονταν ριζικά με τη βοήθεια εφαρμογών μικροηλεκτρονικής και σταδιακά περιστέλλονταν στους υπερπαραγω

γικούς πυρήνες τους, ενώ οι τομείς της παραγωγής που

δεν μπορούσαν (ακόμη) να καταστούν οικονομικά κερ

δοφόροι μέσω της αυτοματοποίησης μεταφέρονταν σε

χώρες ή περιοχές όπου οι μισθοί ήταν χαμηλότεροι.

Αφ’ ότου ο αποκαλούμενος τομέας των υπηρεσιών

απέκτησε μεγαλύτερη βαρύτητα και συγχρόνως απορ-

ρόφησε ένα σημαντικό μέρος του εργατικού δυναμικού

που δεν ήταν πια απαραίτητο στη βιομηχανία, έγινε δυ

νατόν να ερμηνευθεί η κατάσταση, έστω με επιφανειακό

τρόπο, ως απλώς μία ακόμη δομική αλλαγή του καπι-

ταλισμού, μία διαδικασία που θα μπορούσε ουσιαστικά

να χαρακτηριστεί αφ’ ενός από την αντικατάσταση τουκυρίαρχου βιομηχανικού τομέα από τον τομέα των υπη-

ρεσιών και της «γνωσιακής παραγωγής», και αφ’ ετέρου

από την παγκοσμιοποίηση των οικονομικών σχέσεων. Σ’

αυτό το πνεύμα, οι περισσότεροι σχολιαστές και ειδικοί

επί των οικονομικών συμφωνούσαν ότι ο καπιταλισμός,



112

τουλάχιστον στη Δύση, είχε καταφέρει να ξεπεράσει την

κρίση των δεκαετιών 1970 και ’80 (η φράσηκλειδί ήταν:«κρίση της κοινωνίας της εργασίας»), έστω με τίμημα την

αυξανόμενη επισφάλεια των συνθηκών ζωής και εργασί-

ας μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού, γεγονός το οποίο,

αναλόγως της πολιτικής θέσης του σχολιαστή, αντιμετω -

πιζόταν είτε ως αναπόφευκτο είτε καταγγελλόταν ως πε-

ριττό αποτέλεσμα της νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Κοινή

πάντως ήταν η θέση ότι το συμπέρασμα πως υπήρχε μια

ουσιαστική διαδικασία κρίσης φάνταζε παράλογο και

εσφαλμένο. «Κοιτάξτε απλώς τη ζωτικότητα του καπι-

ταλισμού», ακουγόταν από παντού είτε με διάθεση πα-

νηγυρική είτε επικριτική ή παραίτησης, παραπέμποντας

στον πακτωλό των κερδών ακόμη και κατά τη διάρκεια

των τελευταίων ετών.Η σημερινή κρίση της χρηματοπιστωτικής αγοράς δεί-

χνει σαφώς ότι η εκτίμηση αυτή ήταν θεμελιωδώς λαν-

θασμένη. Όχι επειδή η κερδοσκοπία καταστρέφει την

πραγματική, βιώσιμη οικονομική δομή (όπως ακριβώς

στις σημερινές διαμάχες κατηγορούνται πάντοτε οι «άρ

παγες»), αλλά επειδή η δομή που προέκυψε τα τελευταία

εικοσιπέντε με τριάντα χρόνια δεν αποτέλεσε ποτέ τη

βάση μιας αυτοδύναμης έκρηξης της συσσώρευσης κεφα-

λαίου. Αντιθέτως: ήταν βιώσιμη απλώς και μόνο επειδή

συντηρούνταν σταθερά (και εξακολουθεί να συντηρείται)

από τις ροές του πλασματικού κεφαλαίου. Μια αυτοδύ-

ναμη έκρηξη οικονομικής δραστηριότητας θα προϋπέθετε

ότι, όποτε η ανάπτυξη σταματούσε, θα έπρεπε να υπάρχειεκμετάλλευση περισσότερης εργασιακής δύναμης στην

παραγωγή εμπορευμάτων έως το απαιτούμενο επίπεδο,

διότι μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί να εξασφαλιστεί

ότι το ύψος της προστιθέμενης αξίας θα αυξηθεί και ο

κύκλος «χρήμα εμπορεύματα περισσότερο χρήμα» θα



διατηρηθεί απρόσκοπτα. Από την πλευρά της ζήτησης,

αυτό θα σήμαινε ότι σε κάθε στάδιο της ανάπτυξης πρέ-

πει να δημιουργείται αρκετό εισόδημα από την εργασία

ώστε να πωλούνται τα εμπορεύματα που παρήχθησαν

κατά το προηγούμενο στάδιο. Αυτή ακριβώς η προϋπό-

θεση απουσιάζει στις συνθήκες της τρίτης βιομηχανικής

επανάστασης. Οι νέες πληροφοριακές και επικοινωνιακές

τεχνολογίες επέτρεψαν έναν εξορθολογισμό, ο οποίος

ανασκάπτει όλους τους τομείς της οικονομίας με τέτοια ταχύτητα ώστε να καθίσταται πάντοτε περιττή περισσό-

τερη εργασιακή δύναμη από όση μπορεί να απορροφήσει

η μετέπειτα ανάπτυξη. Πράγμα που σημαίνει ότι η διαδι-

κασία της αξιοποίησης δεν πρέπει απλώς να αποκοπεί από

τη ζήτηση, από την οποία εξαρτάται για να ρευστοποιή-

σει την παραγόμενη αξία στην αγορά, αλλά επίσης και

κυρίως ότι διαρκώς υπονομεύει τα ίδια της τα θεμέλια.7

Κατ’ αυτήν την έννοια, η επανάσταση της μικροηλεκτρο

νικής στην παραγωγή είναι μία τρόπον τινά διαρκής κρίση

υπερσυσσώρευσης: παράγει δηλαδή πάντοτε ένα πλεόνα-

σμα κεφαλαίου που δεν μπορεί πλέον να αξιοποιηθεί και

πρέπει να διοχετευθεί στη σφαίρα του πλασματικού κε-

φαλαίου, και μ’ αυτόν τον τρόπο συνεισφέρει ουσιαστικά στην εκθετική αύξηση της χρηματοπιστωτικής φούσκας.

7. Είναι γνωστό από οικονομικές στατιστικές ότι σήμερα απαιτούνται πολύ υψηλότερα ποσοστά αύξησης του ΑΕΠ για να δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας, απ’ ό,τι τη δεκαετία του 1970. Ωστόσο, οιστατιστικές παρουσιάζουν μια ρόδινη εικόνα, διότι αθροίζουν όλες τιςθέσεις εργασίας, δίχως να αναρωτιούνται για το αν συμβάλλουν στηνπαραγωγή αξίας (βεβαίως, η οικονομική επιστήμη απορρίπτει εξ αρ-χής αυτό το ερώτημα). Για την πλειονότητα των υπηρεσιών και για την«γνωσιακή παραγωγή», το ερώτημα πρέπει να απαντηθεί αρνητικά (βλ.το άρθρο των Samol, Lohoff και Meretz στο περιοδικό krisis 31). Ηανάπτυξη, λοιπόν, του τομέα των υπηρεσιών δεν μπορεί να αντισταθ-μίσει την εξαιρετικά σημαντική σταδιακή υποχώρηση της εργασίας καιτης αξίας.



π 4

Σε αντιπαράθεση με αυτό το συμπέρασμα, έρχεται συχνά ο ισχυρισμός ότι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν δημιουρ

γηθεί εκατομμύρια νέες θέσεις εργασίας σε χώρες που

βρίσκονταν προηγουμένως στην περιφέρεια της παγκό-

σμιας οικονομίας, ιδιαίτερα στην ανατολική και νοτιοα-

νατολική Ασία, και ότι η βάση της παραγωγής αξίας έχει

ως εκ τούτου διευρυνθεί παρά συρρικνωθεί. Το επιχείρημα

όμως αυτό παραβλέπει δύο βασικούς παράγοντες. Πρώ-

τον, ότι το μεγαλύτερο μέρος της βιομηχανικής εργασίας

στις προαναφερόμενες χώρες πραγματοποιείται με πολύ

χαμηλό επίπεδο παραγωγικότητας κι έτσι παράγει πολύ

μικρά ποσά αξίας σε σύγκριση με τα αυτοματοποιημένα

και πλήρως εξορθολογισμένα εργοστάσια της παγκόσμι-

ας αγοράς. Διότι, από τη σκοπιά της παραγωγής αξίας,το επίπεδο της παραγόμενης αξίας δεν καθορίζεται μόνο

από τον αριθμό των ωρών εργασίας που έχουν δαπανηθεί,

αλλά το ποσό της αξίας ενός εμπορεύματος καθορίζεται

κυρίως από το σχετικό επίπεδο της κοινωνικής παραγω-

γικότητας.8Και από τη στιγμή που στους βασικούς τομείς

8. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ο Μαρξ εστιάζει σε αυτή τη σχέσηήδη στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου : «Αν η αξία ενός εμπορεύματοςκαθορίζεται από την ποσότητα εργασίας που ξοδεύτηκε στη διάρκεια της παραγωγής του, θα μπορούσε να νομίσει κανείς ότι όσο πιο τεμπέ-λης ή όσο πιο αδέξιος είναι ένας άνθρωπος τόσο μεγαλύτερη αξία έχειτο εμπόρευμά του, γιατί χρειάζεται περισσότερο χρόνο για να το κα-τασκευάσει. Η εργασία όμως που αποτελεί την ουσία των αξιών είναιόμοια ανθρώπινη εργασία, είναι ξόδεμα της ίδιας ανθρώπινης εργατι-κής δύναμης. Όλη η εργατική δύναμη της κοινωνίας, που εκφράζεταιστις αξίες του κόσμου των εμπορευμάτων, ισχύει εδώ σαν μία και η ίδια ανθρώπινη εργατική δύναμη, παρά το γεγονός ότι αποτελείται απόαπειράριθμες ατομικές εργατικές δυνάμεις. [...] Έτσι λ.χ. στην Αγγλία,ύστερα από τη χρησιμοποίηση του ατμοκίνητου αργαλειού, έφτανείσως η μισή εργασία από προηγούμενα για να μετατραπεί μια ορισμένηποσότητα νήμα σε υφαντό. Φυσικά ο άγγλος υφαντουργός που δού-λευε με χειροκίνητο αργαλειό εξακολουθούσε όπως και προηγούμενα να χρειάζεται στην πράξη για τη μετατροπή αυτή τον ίδιο χρόνο εργα

Κρίση; Τι κρίση;



ιΐ5

της παγκόσμιας παραγωγής αυτό το επίπεδο ανέρχεται

σταθερά, η αξία της μη παραγωγικής εργασίας στα τμή-

ματα της παραγωγής που έχουν ανατεθεί με υπεργολα-

βία στο εξωτερικό πέφτει εξ ίσου σταθερά. Αυτό σημαί-

νει ότι η υπεργολαβία είναι κερδοφόρα από οικονομικής

απόψεως μόνον εφ’ όσον μπορεί να βρίσκει χαμηλότερα

μεροκάματα και χειρότερες συνθήκες εργασίας.9 Κι αυτό

με τη σειρά του εξηγεί γιατί η σύγχρονη κίνηση προς τον

εξορθολογισμό δεν έχει οδηγήσει σε γενική μείωση τωνωρών εργασίας και σε μια ευχάριστη ζωή για όλους (στην

πραγματικότητα, δεν έχει καν δημιουργήσει τη δυνατό-

τητα μιας σχετικής βελτίωσης των συνθηκών ζωής εντός

της καπιταλιστικής κοινωνίας)* αντιθέτως, έχει μάλλον

οδηγήσει σε ευρείας κλίμακας κοινωνική αποδυνάμωση

και φτώχεια.

Και, δεύτερον, η έκρηξη οικονομικής δραστηριότητας

στην Κίνα, την Ινδία και τις άλλες «αναδυόμενες αγορές»

δεν μπορεί κατά κανέναν τρόπο να θεωρηθεί βιώσιμη,

αφού εξαρτάται εντελώς από την παγκόσμια παραγωγή

χρήματος μέσω της πίστωσης και της κερδοσκοπίας. Είναι

ευρέως αποδεκτό ότι ολόκληρη η οικονομική δομή αυτών

των χωρών είναι προσανατολισμένη στις μαζικές εξαγω-γές, κυρίως προς τις ΗΠΑ και την ΕΕ, οι οποίες σε μεγάλο

βαθμό χρηματοδοτούν τις εισαγωγές τους με εισοδήματα

από το χρηματιστικό και πιστωτικό κεφάλαιο. Χαρακτηρι-

στικός αυτών των σχέσεων είναι ο κύκλος ελλείμματος του

αίας, το προϊόν όμως της ατομικής του ώρας εργασίας αντιπροσώπευετώρα μονάχα μισή κοινωνική ώρα εργασίας και γι* αυτό η αξία του έπε-σε στο μισό της προηγούμενης αξίας του». Κεφάλαιο , τόμος Α', μτφρ.

Παναγιώτης Μαυρομμάτης, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2002, σ. 53.9. Βλ. Norbert Trenkle, “Es rettet euch kein Billiglohn” [«Οι χαμηλοί

μισθοί δεν θα σας σώσουν»], στο Kurz, LohofF, Trenkle (επιμ.), Feier- abend! E lf Attacken gegen die Arbeit [Σχόλασε! Έντεκα επιθέσεις στην εργασία ], Αμβούργο 1999, και στο http://www.krisis.org/1999/esrettet euchkeinbilliglohn.

http://www.krisis.org/1999/es-rettet-

http://www.krisis.org/1999/es-rettet-



πό

Ειρηνικού μεταξύ ΗΠΑ και ανατολικής Ασίας, ο οποίος

από την εποχή της κυβέρνησης Ρέιγκαν αποτελεί βασικόκινητήρα της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας. Ο

μηχανισμός λειτουργίας του είναι κατά βάση πολύ απλός:

το διαρκώς διευρυνόμενο εμπορικό έλλειμμα καλύπτεται

από (επίσης διαρκώς διευρυνόμενες) εισαγωγές χρηματο-

πιστωτικού κεφαλαίου, το οποίο, εν μέρει μέσω της άμεσης

οδού της χρηματοδότησης των πιστώσεων των κρατικών

δαπανών («δίδυμο έλλειμμα») και εν μέρει μέσω της πα

ρακαμπτήριας του ιδιωτικού χρηματοπιστωτικού συστή-

ματος, επανακάμπτει ορμητικά στη σφαίρα της κυκλοφο

ρίαςκατανάλωσης. Εφ’ όσον, όμως, το μεγαλύτερο μέρος

του χρήματος προέρχεται από τις ασιατικές χώρες (σήμε-

ρα κυρίως από την Ιαπωνία, αλλά ολοένα και περισσότε-

ρο από την Κίνα), και αυτές επενδύουν τα έσοδα από τιςπωλήσεις τους στον χρηματοπιστωτικό τομέα των ΗΠΑ

ή δημιουργούν συναλλαγματικά αποθέματα σε δολάρια,

στην πραγματικότητα χρηματοδοτούν οι ίδιες τις εξαγω-

γές τους. Στην εποχή Ρέιγκαν, ήταν ο ραγδαία αναπτυσσό-

μενος δημόσιος δανεισμός που λειτουργούσε ως κινητήρια

δύναμη για την κατανάλωση, ενώ η κερδοσκοπία μετοχών

και ομολόγων έγινε περισσότερο σημαντική αργότερα

κατά τη διάρκεια της λεγάμενης «νέας οικονομίας» πολλοί

ιδιώτες επενδυτές χρηματοδοτούσαν ένα μέρος της κα-

τανάλωσής τους χάρη στις τεράστιες ανόδους τιμών της

«νέας αγοράς». Και τα τελευταία χρόνια, η έμφαση μετα-

τέθηκε τελικά στην κερδοσκοπία των ακινήτων.

Ωστόσο, ο κύκλος αυτός μπορεί να λειτουργεί μόνονεφ’ όσον το δολάριο απολαμβάνει την απαραίτητη εμπι-

στοσύνη ώστε να στηρίζει τη ροή του φρέσκου χρηματο-

πιστωτικού κεφαλαίου που είναι απαραίτητη για να καλύ-

πτει το διαρκές έλλειμμα. Αποτελεί σημάδι των σημερινών

χρηματοπιστωτικών κρίσεων το γεγονός ότι αυτή η εμπι-



στοσύνη σε μεγάλο βαθμό καταρρέει (ως ένδειξη μπορεί

να αναφερθεί η πτώση του δολαρίου). Εάν η κυβέρνηση

των ΗΠΑ και η Ομοσπονδιακή Τράπεζα αποτύχουν να

αναστρέψουν αυτήν την τάση, ο κύκλος ελλείμματος του

Ειρηνικού θα τερματιστεί, κάτι που θα έχει περίπου το

ίδιο αποτέλεσμα στην παγκόσμια οικονομία με αυτό που

θα είχε στο παγκόσμιο κλίμα η ενδεχόμενη διακοπή του

Γκαλφ Στρημ.10 Δεν είναι παρά απλοϊκός αντιαμερικανι

σμός όταν ολοένα και περισσότερες φωνές στην Ευρώ-πη αντιδρούν στην παρούσα πρόγνωση καταδικάζοντας

με ηθική οργή τις Ηνωμένες Πολιτείες διότι «έχουν ζήσει

εις βάρος του υπόλοιπου κόσμου», χρηματοδοτώντας τη

«μη παραγωγική κατανάλωσή τους» με πιστώσεις,11 και

διότι τώρα ρίχνουν την παγκόσμια οικονομία σε κρίση.

Μια τέτοια άποψη αναπαράγει για μια ακόμη φορά τον

ιδεολογικό διαχωρισμό σε “παρασιτικό” πιστωτικό κε-

φάλαιο και τίμιο παραγωγικό κεφάλαιο στην Ευρώπη,

τα αντιαμερικανικά ιδεολογικά μοντέλα αποτελούν πά-

ντοτε μία τουλάχιστον ένδειξη επικίνδυνης εγγύτητας με

αντισημιτικές κατασκευές, και επιπλέον αντιλαμβάνεται

αντεστραμμένη την πραγματική σχέση. Διότι, αφ’ ενός, οι

ευρωπαϊκές χώρες έχουν ωφεληθεί σε μεγάλο βαθμό απότη χρηματοδοτημένη από πιστώσεις ζήτηση των ΗΠΑ: η

10. Το Γκαλφ Στρημ (Ρεύμα του Κόλπου) είναι θερμό θαλάσσιο ρεύ-μα του Ατλαντικού που καθιστά πολύ ηπιότερο το κλίμα της δυτικήςΕυρώπης. (Σ.τ.μ .)

11.0 Έλμαρ Άλτφατερ γράφει: «Οι πολίτες των ΗΠΑ μπορούν να απολαμβάνουν ένα υψηλότερο επίπεδο κατανάλωσης, ‘τον αμερικάνι-κο τρόπο ζωής’, παρ’ όλο που είναι τόσο χρεωμένοι. [...] Αυτό, ωστόσο,είναι δυνατόν χάρη στα υψηλά ποσοστά αποταμίευσης σε άλλες περιο-χές, που επιτρέπουν στις ΗΠΑ και τους πολίτες τους να παρασύρονται.Οι χρηματοπιστωτικές αγορές πρέπει για το λόγο αυτό να λειτουργούνμε τέτοιο τρόπο ώστε οι παγκόσμιες αποταμιεύσεις να διοχετεύονταιστις ΗΠΑ». Elmar Altvater, Das Ende des Kapitalismus - so wie wir ihn kennen [To τέλος τον καπιταλισμού όπως τον γνωρίζουμε ], Μύνστερ2005, σ. 135.



π8

γερμανική βιομηχανία, ιδιαίτερα, θα βρισκόταν από και-

ρό σε δεινή κατάσταση αν δεν υπήρχε ο τεράστιος όγκοςεξαγωγών στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Αφ’ ετέ-

ρου, όταν συγκρίνεται με το ΑΕΠ, το δημόσιο χρέος στην

Ευρώπη είναι ίσο προς αυτό των ΗΠΑ, και η κερδοσκοπία

δεν απουσιάζει: τα τελευταία χρόνια υπήρξε μια τεράστια

κερδοσκοπική έκρηξη στα ακίνητα, ιδιαίτερα στη νότια

Ευρώπη, η οποία επίσης βρίσκεται υπό κατάρρευση σήμε-

ρα. Και, εν πάση περιπτώσει, η παγκόσμια καπιταλιστική

οικονομία ως σύνολο επιβιώνει με σταθερές μεταγγίσεις

πλασματικού κεφαλαίου, διότι δεν μπορεί πλέον να στη-

ριχτεί από την πραγματική οικονομία.

Είναι λοιπόν εντελώς γελοίο το γεγονός ότι σε κάθε

εφημερίδα, αριστερή ή δεξιά, οι σχολιαστές κατηγορούν

την κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ ότι προώθησε την κερδο-σκοπία των ακινήτων με την πολιτική των χαμηλών επι-

τοκίων, και συνεπώς ότι είναι υπεύθυνη για την παρούσα

χρηματοπιστωτική κρίση. Οι ενέργειες της Fed μετά την

κατάρρευση της Νέας Οικονομίας αποσκοπούσαν απλώς

στην αποφυγή μιας καθίζησης των χρηματοπιστωτικών

αγορών. Η Fed, επίσης, καθυστέρησε την ορμητική εκ-

δήλωση της κρίσης κατά επτά ή οκτώ χρόνια, και στη

συνέχεια έδωσε τη δυνατότητα για την πολυσυζητημένη

ανοδική πορεία, της οποίας τα εύσημα αξιώνουν όλοι οι

πολιτικοί. Όσοι επιμένουν να χρησιμοποιούν ηθικές κα-

τηγοριοποιήσεις γι’ αυτήν την κατάσταση, θα έπρεπε να

είναι ευγνώμονες στην Fed και την κυβέρνηση των ΗΠΑ,

διότι μέσω της επεκτατικής νομισματικής τους πολιτικήςεπέτρεψαν στην παγκόσμια οικονομία μια τόσο πειθαρ

χημένη ανάπαυλα για να πάρει μιαν ανάσα. Όμως στην

περίπτωση αυτή, ούτε η ευγνωμοσύνη βοηθάει ούτε οι

ηθικές καταδίκες. Σημαντικότερο είναι να κατανοήσουμε

ότι οι αιτίες της κρίσης των χρηματοπιστωτικών αγορών



Π9

δεν βρίσκονται στην κερδοσκοπία, αλλά σε μια πολύ πιο

θεμελιώδη δομική κρίση της καπιταλιστικής αναπαραγω-

γής. Κι αυτή η επίγνωση έχει σημαντικές συνέπειες για

τον κοινωνικό ανταγωνισμό στο άμεσο μέλλον.

Μια ακόμη αναβολή της κρίσης...

Δεν είναι δυνατόν να εκφέρουμε μία οριστική πρόγνωση

για τη μελλοντική πορεία της κρίσης. Αυτή τη στιγμή δεν

είναι ξεκάθαρο εάν οι ενωμένες δυνάμεις των κεντρικών

τραπεζών και των κυβερνήσεων θα καταφέρουν για μια

ακόμη φορά να αναβάλουν το μεγαλειώδες κραχ των

χρηματοπιστωτικών αγορών και τις καταστροφικές του

συνέπειες για ολόκληρο τον πλανήτη. Εάν το επιτύχουν,

θα είναι μόνο μέσω της διόγκωσης μιας ακόμη χρηματο-

πιστωτικής φούσκας. Πράγμα που θα γελοιοπο ιεί φανερά όσους βλέπουν τη λύση του προβλήματος στη ρύθμιση

των χρηματοπιστωτικών αγορών, απαίτηση που διατυπώ-

νεται απ’ όλες τις πλευρές, συμπεριλαμβανομένων εκεί-

νων των πρώην σκληροπυρηνικών νεοφιλελεύθερων που

ακολουθούν τη γραμμή «τ ι με νοιάζει τι έλεγα χθες;» Στην

πράξη όμως, η παρέμβαση του κράτους θα έχει ακριβώς το

αντίθετο αποτέλεσμα: ουσιαστικά θα περιορίσει τις άμε-

σες ζημιές από το “σκάσιμο” της φούσκας των ακινήτων.

Είναι ενδεικτικό ότι ακόμα και ο σοσιαλδημοκράτης λαϊ-

κιστής Όσκαρ Λαφοντέν ισχυρίζεται ότι το κράτος πρέπει

να αποτρέψει τη χρεοκοπία τραπεζών, διότι γνωρίζει ότι

μια κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος θα έχει κα-

ταστροφικές συνέπειες για την κοινωνία συνολικά.12 Φυ-

12. Κατά ειρωνεία της τύχης, ο Λαφοντέν πρόσφερε στον ΓιόσεφΆκερμαν θέση μέλους στο γερμανικό Αριστερό Κόμμα λόγω της υπο-στήριξής του στην κυβερνητική παρέμβαση στο τραπεζικό σύστημα εξαιτίας της χρηματοπιστωτικής κρίσης (Netzeitung, 20.3.2008). Αυτόδείχνει απλώς ότι όταν πρόκειται για τη διαχείριση της κρίσης, όλα τα πολιτικά κόμματα ψάλλουν το ίδιο τροπάρι.



120

σικά, επαναλαμβάνει ευσυνείδητα την απαίτηση για με-

γαλύτερο έλεγχο των τραπεζών και των χρηματιστηρια-

κών αγορών. Δεν πρόκειται, όμως, παρά για μια ρητορική

φανφάρα, αφού οι επισφαλείς πιστώσεις που θα δοθούν

σήμερα μπορεί υπό τις παρούσες συνθήκες να αποπληρω-

θούν (αν αποπληρωθούν) μόνο αν υπάρξουν μελλοντικά

κέρδη από τις χρηματοπιστωτικές αγορές. Δεν έχει σημα-

σία αν οι παίκτες της αγοράς είναι κράτη ή ιδιώτες, αφού

αμφότεροι υπόκεινται εξ ίσου στην αξίωση να επενδύουντο κεφάλαιό “τους” κερδοφόρα, το οποίο, υπό συνθή-

κες υπερσυσσώρευσης, σημαίνει να επενδύουν μόνο στις

σφαίρες της πίστωσης και της κερδοσκοπίας, μιας και τα

περιθώρια αξιοποίησης του κεφαλαίου στην πραγματική

οικονομία είναι εξαιρετικά περιορισμένα.13 Είτε αποδε-

χόμαστε αυτό το γεγονός είτε όχι, ισχύει στην πράξη. IV

αυτό το λόγο, οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες

δεν έχουν άλλη επιλογή παρά να ξαναεπιτρέψουν τη νο-

μισματική πλημμυρίδα. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ και η Fed

στρέφονται ήδη προς αυτήν την κατεύθυνση.14

13. Είναι συνεπώς γελοίο να καταδικάζουμε τις τράπεζες για τιςαπώλειες τους στην κερδοσκοπία των ακινήτων. Έκαναν απλώς αυτόπου όλοι περίμεναν να κάνουν κατά τη διάρκεια μιας έκρηξης των τι-μών: επένδυσαν “τα χρήματά τους” όσο πιο κερδοφόρα γινόταν. Εάνδεν το είχαν κάνει, οι ίδιοι “ειδικοί” που σήμερα κραυγάζουν «σκάν-δαλο» εξαιτίας των μεγάλων απωλειών θα τις επέκριναν σίγουρα για «λανθασμένη υπερβολική επιφυλακτικότητα».

14. Ωστόσο, εδώ υπάρχει στον ορίζοντα μία σύγκρουση συμφε-ρόντων μεταξύ ΗΠΑ και ΕΕ, η οποία ενδεχομένως να επιταχύνει τηδιαδικασία της κρίσης. Ενώ οι ΗΠΑ μειώνουν χαρακτηριστικά τα επι-τόκια, και έχουν ανακοινώσει με αστραπιαία ταχύτητα ένα κρατικό οι-κονομικό πρόγραμμα αξίας περίπου 150 δισ. δολαρίων, οι ευρωπαϊκέςκυβερνήσεις και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα επικεντρώνονται στηνκαταπολέμηση του πληθωρισμού και αρνούνται να μειώσουν περαιτέ-ρω τα επιτόκια. Ένας από πολλές απόψεις γελοίος ισχυρισμός κατα-λήγει ότι η κρίση κατά κύριο λόγο λαμβάνει χώρα στις ΗΠΑ, ενώ ηευρωπαϊκή οικονομία είναι σταθερή λες και δεν συνδέονται στενά οιδύο οικονομίες. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερηπτώση του δολαρίου, πράγμα που θα σήμαινε ότι οι ΗΠΑ θα πάψουν να



121

Βεβαίως, οι ενέργειες των πολιτικών περιορίζονται

πάντοτε από το γεγονός ότι δεν μπορούν να θέσουν υπό

αμφισβήτηση την ίδια τη λειτουργική λογική του καπιτα-

λισμού. Οι πολιτικές που εφαρμόζουν περιορίζονται από

τη φύση τους στη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων

εντός αυτής της λογικής. Ωστόσο, ο διαθέσιμος χώρος

για πολιτικούς ελιγμούς αλλάζει με την πάροδο της ιστο-

ρίας. Διαμορφώνεται και υπόκειται στα όρια των δυνατο-

τήτων κάθε συγκεκριμένης ιστορικής στιγμής, η οποία μετη σειρά της εξαρτάται από την τυφλή δυναμική της ανά-

πτυξης του καπιταλισμού. Εντός αυτών των ορίων, οι πο-

λιτικές αποφάσεις και κατευθύνσεις δεν είναι καθορισμέ-

νες, αλλά απορρέουν από την αλληλεπίδραση διαφορετι-

κών παραγόντων, όπως οι σχέσεις εξουσίας σε κοινωνικό

και διεθνές επίπεδο ή η σχετική ισχύς στον ανταγωνισμό

μέσα στην παγκόσμια αγορά* όμως το πλαίσιο που θέτουν

τα όρια μένει ανέγγιχτο από αυτές τις πολιτικές. Γεγονός

που ισχύει εξ ίσου για τον φορντισμό, ο οποίος στις μέρες

μας συχνά εξιδανικεύεται. Παρά τις συγκριτικά μεγάλες

δυνατότητες ρύθμισης που υπήρχαν εκείνη την περίοδο,

δεν μπορεί να πει κανείς ότι οι πολιτικές που εφαρμόστη-

καν προκάλεσαν καθ’ εαυτήν την έκρηξη του φορντισμού,ούτε ότι θα μπορούσαν να αποτρέψουν το τέλος του.

Ήταν, ωστόσο, δυνατόν να επηρεάσουν σ’ έναν ορισμένο

βαθμό την εσωτερική κατεύθυνση αυτής της έκρηξης, και

να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες που υπήρχαν για διανο-

μή ώστε να δημιουργήσουν εκτεταμένες κοινωνικές υπο-

δομές. Η περίοδος της παγκοσμιοποίησης του καπιταλι-

σμού (και της κρίσης) παρουσιάζει μια αντεστραμμένη ει-

κόνα εκείνης της κατάστασης. Οι πολιτικές δεν μπορούν

να δώσουν υλική υπόσταση στο πλασματικό κεφάλαιο,

λειτουργούν ως καταναλωτικός κινητήρας της παγκόσμιας οικονομίας.Και τότε, η σύνδεση που προσπαθούν να απωθήσουν η ΕΚΤ και οι κυ-βερνήσεις της ΕΕ θα επιβληθεί βίαια.



122

αφού η συνεχής διόγκωση της πιστωτικής και κερδοσκο-

πικής φούσκας αποτελεί προϋπόθεση για την επισφαλή

αναβολή της κρίσης και ως εκ τούτου θέτει όρια στη δρά-

ση της πολιτικής. Κατ’ αυτήν την έννοια, η πολιτική είναι

υποχρεωμένη να κάνει ό,τι περνάει από το χέρι της για

να διασφαλίσει την ύπαρξη αυτής της προϋπόθεσης για

το μεγαλύτερο δυνατό χρονικό διάστημα, και, πέραν των

νομισματικών μέτρων, να καταφεύγει σε ολοένα και μεγα-

λύτερη καταλήστευση των «δημόσιων αγαθών», τα οποία ρίχνει στην πυρά της ιδιωτικής αξιοποίησης ούτως ώστε

να συνεχίσει να λειτουργεί η καπιταλιστική μηχανή.15

Το να σταματήσει, όμως, την ίδια τη δυναμική της κα-

πιταλιστικής κρίσης είναι πέραν των δυνατοτήτων της πο-

λιτικής* οι παρεμβάσεις της, αντιθέτως, συμβάλλουν στη

διαρκή αναπαραγωγή, σε ένα υψηλότερο επίπεδο, των

αντιφάσεων που βρίσκονται στην καρδιά της διαδικασίας

της κρίσης. Καθώς το ποσό του πλασματικού κεφαλαίου

που πρέπει να προστατευτεί από την αποαξιοποίηση αυ-

ξάνεται εκθετικά (όπως φαίνεται με μια ματιά στην ανά-

πτυξη των χρηματοπιστωτικών αγορών), η πίεση στην

κοινωνία και τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού, που

είναι υποχρεωμένη να πουλά τον εαυτό της υπό διαρκώςεπισφαλέστερες συνθήκες, αυξάνεται ακόμη περισσότερο

σε κάθε φάση της αναβολής της κρίσης. Αντιστοίχως, το

κοινωνικό κόστος της μετάθεσης του μεγάλου κραχ στο

μέλλον θα είναι σημαντικό. Από τη μια, μπορούμε να θε-

ωρήσουμε βάσιμη μια κανονική οικονομική κατρακύλα,

η οποία, σε αντίθεση με τη σημερινή “ανοδική πορεία”,

είναι βέβαιο ότι θα πιάσει πάτο. Από την άλλη, οι αυξή-

σεις στην προσφορά χρήματος θα οδηγήσουν πιθανώς σε

περαιτέρω άνοδο του πληθωρισμού, κι έτσι σε περαιτέ-

15. Για την ανάλυση αυτού του μηχανισμού, βλ. Ernst Lohoff, O u tof Area Out of Control5’, Streifziige 31 και 32 (2004), και στο http://www.krisis.org/2004/outofareaoutofcontrol1.

http://www.krisis.org/2004/out-of-area-out-of-control-1

http://www.krisis.org/2004/out-of-area-out-of-control-1



Ι23

ρω μείωση της ήδη περιορισμένης μαζικής αγοραστικής

δύναμης. Και τέλος, το επόμενο κύμα κερδοσκοπίας θα

αφορά πιθανότατα τις πρώτες ύλες, τα τρόφιμα και τα

αγροκαύσιμα, γεγονός που θα έχει καταστροφικές συνέ-

πειες για μεγάλα τμήματα του παγκόσμιου πληθυσμού.

Οι φοβερές αυξήσεις στις τιμές των τροφίμων τα δύο τε-

λευταία χρόνια μπορεί σε έναν μεγάλο βαθμό να αποδο-

θούν στο γεγονός ότι ολοένα και περισσότεροι θεσμικοί

επενδυτές τοποθετούσαν τα κεφάλαιά τους σε συμβόλαια μελλοντικής εκπλήρωσης εμπορευμάτων.16 Εάν αυτή η

τάση συνεχιστεί, το αναπόφευκτο αποτέλεσμα θα είναι

μία έκρηξη των τιμών που θα αυξήσει στο πολλαπλάσιο

την πείνα στον πλανήτη.

Ακόμη και σ’ αυτήν την περίπτωση, όμως, ο αυξημένος

όγκος του πλασματικού κεφαλαίου δεν θα είναι η άμεση

αιτία της καταστροφής, αλλά θα λειτουργεί μάλλον (όπως

γίνεται ήδη στο σημερινό κύμα των ιδιωτικοποιήσεων) ως

ιμάντας μετάδοσης της διαδικασίας της κρίσης και της εγ-

γενούς τάσης της προς τον αποκλεισμό και την επιβολή

της επισφάλειας. Υπάρχει κατά συνέπεια ένας σημαντικός

κίνδυνος: η δυσφορία για την κρίση να στραφεί αποκλει-

στικά ενάντια σε έναν φανταστικό εχθρό, το “άπληστο”χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, στο οποίο θα μετατίθε-

νται οι ευθύνες για την εξαθλίωση συνολικά. Παραμένει

ολοένα και πιο σημαντικό να αντιτεθούμε σε αυτήν την

αντεστραμμένη “κριτική του καπιταλισμού” που ανοίγει

την πόρτα στον αντισημιτισμό. Αυτό όμως προϋποθέτει

όχι μόνο την απαραίτητη ιδεολογίακριτική, αλλά και μια

τεκμηριωμένη ανάλυση της κρίσης που θα υπονομεύει την

αντεστραμμένη αντίληψη των καπιταλιστικών σχέσεων

αιτίας και αποτελέσματος. Δεν σημαίνει ότι η κερδοσκο-

16. Πρόκειται για συμβόλαια που διαπραγματεύονται την τιμή πα-ράδοσης διαφόρων εμπορευμάτων σε μελλοντικό χρόνο. (Σ.τ.μ .)



124

πία και οι χρηματοπιστωτικές αγορές πρέπει να τεθούν

εκτός κριτικής· πρέπει όμως να αναλύονται πάντοτε ωςόψεις μιας θεμελιώδους κρίσης του καπιταλισμού, μιας δι-

αδικασίας που στο σύνολό της θα επιφέρει ευρύτατες κα-

ταστροφές στις βάσεις της κοινωνικής και φυσικής ζωής.

Η κριτική αυτή πρέπει επίσης να στραφεί ενάντια στα

εν μέρει νοσταλγικά, εν μέρει λάίκιστικά σχέδια για μια

επιστροφή στην κεϋνσιανή πολιτική της ανάπτυξης και

της ρύθμισης. Ακόμη και οι υποστηρικτές τέτοιων σχε-

δίων γνωρίζουν ότι στις σημερινές συνθήκες απλώς δεν

υπάρχουν περιθώρια εφαρμογής τους. Απόδειξη αποτελεί

το γεγονός ότι όποτε έρχονται στην εξουσία “αριστερά”

κόμματα, εφαρμόζουν ακριβώς τα αντίθετα από όσα είχαν

υποσχεθεί στα προγράμματά τους* πράγμα που αληθεύει

τόσο για το συνασπισμό Σοσιαλδημοκρατικού Αριστε-ρού Κόμματος στη δημαρχία του Βερολίνου, όσο και για

τον πρώην «συνασπισμό κέντρου αριστεράς» στην Ιτα-

λία, ή, μιλώντας ευρύτερα, για την κυβέρνηση Αούλα στη

Βραζιλία. Κατά παράλογο τρόπο, δεν πρόκειται για το ότι

το εκλογικό σώμα είναι απλώς εύπιστο και “ξεγελιέται”,

αλλά μάλλον ότι, εν τη απουσία κάποιας καλύτερης προ-

οπτικής, θέλει να πιστεύει ότι μια επιστροφή στο κεϋνσι

ανό μεταπολεμικό κοινωνικό κράτος είναι ακόμα εφικτή,

παρ’ ότι σε ένα άλλο επίπεδο αντιλαμβάνεται πλήρως

ότι κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να συμβεί. Παρόμοια εί-

ναι κατά βάθος και η σχιζοφρενική στάση στη Γερμανία,

όπου υπάρχει ευρεία υποστήριξη των κλασικών σοσιαλ-

δημοκρατικών αιτημάτων (καθολικός ελάχιστος μισθός,όχι στην ιδιωτικοποίηση των σιδηροδρόμων κ.λπ.) και

συγχρόνως υψηλά επίπεδα συμπάθειας προς την κυβέρ-

νηση Μέρκελ. Το προβληματικό μ’ αυτή τη στάση είναι

ότι, στην ταλάντευσή της μεταξύ μη πραγματοποιήσιμων

επιθυμιών και άκριτης αποδοχής της δομικής λογικής του



125

καπιταλισμού, είναι βαθιά επιρρεπής στο να ανακαλύπτει

αποδιοπομπαίους τράγους, είτε πρόκειται για τα hedge

funds, την κυβέρνηση των ΗΠΑ, τις μεγάλες επιχειρή-

σεις, ή ως έσχατη συνέπεια της αυταπάτης της «τους

Εβραίους».

Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, όταν όμως το τελευ-

ταίο πράγμα που θέλει κανείς είναι να παραδοθεί στη “re

alpolitik” και την ομολογία πίστης της στους πρακτικούς

περιορισμούς, τότε ακριβώς γίνεται πιο αναγκαίο παρά ποτέ το να καθοριστούν σαφώς τα όρια της πολιτικής

στην παρούσα περίοδο της κρίσης. Όχι για να αναγνωρι-

στεί η ισχύς των ορίων, αλλά ως μία αναγκαία διαδικασία

προσανατολισμού των κοινωνικών κινημάτων και των

τμημάτων εκείνων του συνδικαλιστικού κινήματος που

αντιτίθενται στη συστηματική καταλήστευση του κοινω-

νικού κράτους, στην προϊούσα εισβολή της νομισματικής

αξίας σε όλες τις πλευρές της ζωής, στην εντεινόμενη επι-

βολή της επισφάλειας, και στον κρατικό έλεγχο και την

καταστολή που τις συνοδεύουν. Εάν τα κινήματα προσδε

θούν στο άρμα πολιτικών ψευδαισθήσεων και βυθιστούν

στις πολιτικές των κομμάτων, το αποτέλεσμα δεν θα είναι

παρά η εξουδετέρωσή τους.17 Εάν, από την άλλη, επικε-ντρωθούν στην ενότητα της πάλης τους, υπερβαίνοντας

τους διαχωρισμούς των επιμέρους αγώνων, των ιδιαιτερο-

τήτων των συνθηκών ζωής και των κατακερματισμένων

ταυτοτήτων, θα μπορούσαν να καταφέρουν να αντιστρέ

ψουν την τάση στην οποία εξωθεί η πίεση της κρίσης, τάση

απομάκρυνσης από την αλληλεγγύη, και να επιτύχουν το

17. Για παράδειγμα, μεγάλο τμήμα του ιταλικού κινήματος τηςαντιπαγκοσμιοποίησης και των κοινωνικών φόρουμ αφέθηκε να ενσω-ματωθεί στη Rifondazione Comunista και αναγκάστηκε έτσι να στη-ρίζει τουλάχιστον έμμεσα την κυβέρνηση Πρόντι. Γεγονός που είχε ωςσυνέπεια να χάσει σε μεγάλο βαθμό την ικανότητά του για κινητοποιή-σεις, και ν* αντικρίζει σήμερα ένα σωρό πολιτικών σκουπιδιών...



12 6

σχηματισμό μιας αντιπολιτευόμενης κοινωνικής δύναμης,

που αντιτίθεται στη νεοφιλελεύθερη πολιτική της συντρι-βής και του αποκλεισμού και συγχρόνως επαναφέρει τη

δυνατότητα της νίκης επί της λογικής του κεφαλαίου.

... ή παγκόσμια οικονομική κρίση;

Εάν αποτύχουν, για μία ακόμη φορά, οι προσπάθειες να

αναβληθεί η κρίση, απειλείται μία παγκόσμια οικονομικήκρίση τρομερών διαστάσεων, κατά την οποία θα ξεσπάσει

η δυναμική που έχει συσσωρευτεί για περισσότερα από

τριάντα χρόνια. Οι άμεσες επιπτώσεις θα είναι η κατάρ-

ρευση πολλών επιχειρήσεων και τραπεζών, συνοδευόμενη

πιθανώς από μία τεράστια άνοδο του πληθωρισμού. Δεν

χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να φανταστούμε τις

καταστροφικές συνέπειες ενός τέτοιου στασιμοπληθωρι-σμού στα δημόσια οικονομικά, τις κοινωνικές υπηρεσίες

και τις συνθήκες ζωής της μεγάλης πλειοψηφίας του πλη-

θυσμού. Υπό τέτοιες συνθήκες, είναι πολύ πιθανό να αυ-

ξηθεί η απήχηση της ιδεολογίας μιας εθνικήςλάίκιστικής

διαχείρισης της κρίσης όπως υποστηρίζεται εδώ και

καιρό, και όχι μόνο από τη δεξιά πτέρυγα του πολιτικούφάσματος. Όταν ο δημοσιογράφος Γιούργκεν Έλζε

σερ (σήμερα στη Neues Deutschland , την εφημερίδα του

πρώην κυβερνώντος κόμματος της Λαοκρατικής Δημο-

κρατίας της Γερμανίας) υποστηρίζει τη δημιουργία ενός

«εθνικού λαϊκού μετώπου» ενάντια στο παγκοσμιοποιη

μένο κεφάλαιο και ιδιαίτερα ενάντια στο χρηματοπιστω-

τικό κεφάλαιο (το οποίο εντοπίζει, οποία έκπληξις, κατά κύριο λόγο στις ΗΠΑ), ίσως η θέση του φαντάζει ακόμα

κάπως υπερβολική. Εκφράζει όμως την τάση μιας επιθε-

τικής, εθνικιστικής αποκοπής από το εξωτερικό και μιας

αυταρχικής πειθαρχίας στο εσωτερικό, συνδυασμένης με

την υποκίνηση του αντισημιτικού μίσους. Δεδομένων των



127

πολυμερών σχέσεων διεθνικής οικονομικής αλληλεξάρ-

τησης, δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε μια επιστρο-

φή σε ένα κατά κύριο λόγο απομονωμένο έθνοςκράτος,

ακόμη και για τη διαχείριση απλώς και μόνο της κρίσης.

Περισσότερο πιθανός είναι ο θρυμματισμός της παγκό-

σμιας οικονομίας σε ηπειρωτικά μπλοκ, ένα σενάριο που

ήδη κυκλοφορεί σε think tanks και στους διαδρόμους της

εξουσίας. Η εμφανής πτώση του δολαρίου των ΗΠΑ και η

επακόλουθη απώλεια της θέσης του ως παγκόσμιου νομί-σματος, θα μπορούσε να δώσει ισχυρή ώθηση προς αυτήν

την κατεύθυνση.18

Ένα τέτοιο πιθανό σενάριο δεν προσφέρει καμία ελ-

πίδα για έξοδο από την κρίση, αλλά μόνο για μια μορ-

φή διαχείρισης του κράτους έκτακτης ανάγκης. Με άλλα

λόγια, οποιαδήποτε απότομη εκδήλωση αποαξιοποίησης

δεν θα έχει κατά κανέναν τρόπο το χαρακτήρα μιας «κα-

θαρτήριας κρίσης», όπου η σάρωση του πλεονάζοντος

δυναμικού και των επισφαλών πιστώσεων θα μπορεί να

θέσει τα θεμέλια ενός νέου αυτοδύναμου κύματος συσσώ-

ρευσης. Διότι κάτι τέτοιο δεν πρόκειται να εξαλείψει την

πραγματική αιτία της κρίσης, την αντικατάσταση της ζω-

ντανής εργασιακής δύναμης εξαιτίας της μετατόπισης τηςπαραγωγικής ικανότητας από την άμεση παραγωγή στο

επίπεδο του γενικού κοινωνικού πλέγματος της γνώσης,

και την επακόλουθη αποσταθεροποίηση της παραγωγής

της αξίας. Επιπλέον, ολόκληρη η παραγωγή θα πρέπει

18. Οι οικονομολόγοι έχουν φτάσει στο σημείο ακόμα και να συ-ζητούν σοβαρά την επιστροφή στον κανόνα χρυσού» κάτι που θα είχεως αποτέλεσμα την πλήρη υποτίμηση των χρεών σε δολάρια τα οποία έχουν συσσωρευτεί τις τελευταίες δεκαετίες: «Όταν τίποτε άλλο δενλειτουργεί και κανείς δεν θέλει πλέον ανίσχυρα δολάρια» η Αμερικήπροχωράει και συνδέει το νόμισμά της με τα αποθέματα χρυσού στοΦορτ Νοξ. Ο υπόλοιπος κόσμος» που έχει χρηματοδοτήσει το χρέοςτων ΗΠΑ αγοράζοντας αμερικανικά ομόλογα, παρακολουθεί τις οθό-νες». Wirtschaftswoche 18.2.2008, σ. 134.



128

να πραγματοποιείται στο επίπεδο παραγωγικότητας που

προσφέρουν οι νέες πληροφοριακές και επικοινωνιακέςτεχνολογίες, ή να υπολογίζεται βάσει αυτού του επιπέ-

δου, ενώ θα συνεχίζεται ο αγώνας δρόμου για την αύξηση

της παραγωγικότητας. Στα κατώτερα επίπεδα της παρα-

γωγής αξίας, θα ξαναεδραιωθεί αμέσως μια κατάσταση δι-

αρκούς υπερσυσσώρευσης, και μαζί της ο εξαναγκασμός

για μια εκ νέου διόγκωση του πλασματικού κεφαλαίου. Οι

αντιφάσεις της παρούσας διαδικασίας της κρίσης θα ανα

παράγονται, υπό οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες

ουσιαστικά χειρότερες. Οπότε, το αποφασιστικό ζήτημα

θα είναι το αν θα μπορέσει να αναπτυχθεί, μέσα από την

αντίσταση στη σοβαρότητα της διαδικασίας της κρίσης,

ένα διεθνικό κίνημα χειραφέτησης, ένα κίνημα που θα

μπορεί να συμπυκνώσει την κατανόηση της κοινωνικήςκατάστασης σε ένα πρακτικό πρόγραμμα πέραν της καπι-

ταλιστικής λογικής της αξιοποίησης.



ANSELM JAPPE

ΠΙΣΤΩΣΗ ΕΠΙ ΘΑΝΑΤΟΥ

«Ο Guardian σημείωνε στην ιστοσελίδα τον την Παρασκευή

ότι το κτίριο της Times Square, στην καρδιά του Μανχάταν, στην πρόσοψη του οποίου αναγράφεται το ύψος του δημό

σιου αμερικανικού χρέους, δεν έχει πια αρκετό χώρο για να

φιλοξενήσει το αστρονομικό ποσό των δισεκατομμυρίων

δολαρίων, για την ακρίβεια 10.299.020.383, ένα μέγεθος τε

ράστιο το οποίο οφείλεται κυρίως στη χρηματοδότηση του

σχεδίου Πόλσον και την ενίσχυση των ιδρυμάτων Freddie

Mac και Fannie Mae. Χρειάστηκε μάλιστα να απαλειφθεί

το σύμβολο $, που καταλάμβανε το τελευταίο τετράγωνο

της επιγραφής, έτσι ώστε ο περαστικός να μπορέσει να πιει

το πικρό ποτήρι μέχρι την τελευταία γουλιά»} Ποιος θέλει

να το θυμάται αυτό σήμερα; Ο μεγάλος φόβος του περα-

σμένου Οκτωβρίου μοιάζει ήδη πιο μακρινός και από τον

«μεγάλο τρόμο» των αρχών της γαλλικής επανάστασης.Κι όμως, πριν από ένα χρόνο, είχαμε την εντύπωση ότι το

νερό έμπαινε από παντού και το καράβι βυθιζόταν. Είχα-

με επίσης την εντύπωση ότι όλος ο κόσμος, χωρίς να το

λέει, το περίμενε εδώ και καιρό. Οι ειδικοί αναρωτιούνταν

ανοιχτά για τη φερεγγυότητα ακόμη και των πιο ισχυρών

κρατών και οι εφημερίδες δημοσίευαν στην πρώτη σελί-

δα την πιθανότητα μιας αλυσιδωτής πτώχευσης των τα-

χυδρομικών ταμιευτηρίων στη Γαλλία. Στα οικογενειακά

1. Ε. Fottorino, “Retour au reel par la case desastre”, Le Monde 11.10.2008.

Ϊ29



130

συμβούλια συζητούσαν αν ήταν απαραίτητο να αποσύ-

ρουν όλα τα χρήματα από την τράπεζα και να τα φυλά-ξουν στο σπίτι. Οι χρήστες των τρένων αναρωτιούνταν

αν, προαγοράζοντας ένα εισιτήριο, τα τρένα θα συνέχιζαν

να κυκλοφορούν δύο βδομάδες αργότερα. Ο αμερικανός

πρόεδρος Τζορτζ Μπους απευθυνόταν στο έθνος, για να

μιλήσει για τη χρηματοπιστωτική κρίση, με όρους παρό-

μοιους με εκείνους που είχε χρησιμοποιήσει μετά την 11η

Σεπτεμβρίου 2001, και η Monde τιτλοφορούσε το περιοδι-

κό της τον Οκτώβριο του 2008: «Το τέλος ενός κόσμου».

Όλοι οι σχολιαστές συμφωνούσαν στις εκτιμήσεις τους

ότι αυτό που επρόκειτο να συμβεί δεν ήταν μια απλή περι

στασιακή αναστάτωση των χρηματοπιστωτικών αγορών,

αλλά η χειρότερη κρίση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο

Πόλεμο, ή το 1929.

Με κατάπληξη διαπίστωνε κανείς ότι οι ίδιοι άνθρωποι,

από τους κορυφαίους μάνατζερ ως τους δικαιούχους κα

τώτατου εισοδήματος, οι οποίοι, μέχρι την κρίση, έμοιαζαν

πεισμένοι πως η συνηθισμένη καπιταλιστική ζωή θα εξακο-

λουθούσε να υφίσταται για απροσδιόριστο διάστημα, μπο-

ρούσαν να προσαρμόζονται πολύ γρήγορα στην ιδέα μιας

μεγάλης κρίσης. Η γενική εντύπωση και η αίσθηση πως

βρισκόμαστε στο χείλος ενός γκρεμού προκαλούσε ακόμη

μεγαλύτερη έκπληξη αφού τότε δεν επρόκειτο κατ’ αρχήν

παρά για μια χρηματοπιστωτική κρίση για την οποία ο μέ-

σος πολίτης γνώριζε μόνο από τα μέσα ενημέρωσης. Δεν

υπήρχαν ούτε μαζικές απολύσεις, ούτε διακοπή στη διανο-μή προϊόντων πρώτης ανάγκης, ούτε μηχανήματα αυτό-

ματης ανάληψης χρημάτων εκτός λειτουργίας, ούτε έμπο-

ροι που αρνούνταν τις πιστωτικές κάρτες. Κατά συνέπεια,

δεν υπήρχε ακόμη «ορατή» κρίση. Κι όμως, κυριαρχούσε

ένα κλίμα ότι ερχόταν το «τέλος της βασιλείας». Πράγμα



Ι3ΐ

που δεν εξηγείται παρά με την υπόθεση πως, ήδη, πριν

από την κρίση, όλοι ανεξαιρέτως αισθάνονταν αόριστα,αλλά χωρίς να θέλουν να το συνειδητοποιήσουν πλήρως,

ότι προχωρούσαν πάνω σε μια λεπτή στρώση πάγου, ή σ’

ένα τεντωμένο σκοινί. Όταν η κρίση ξέσπασε, κατά βάθος,

κανένας σύγχρονος άνθρωπος δεν εξεπλάγη περισσότερο

από όσο ένας βαρύς καπνιστής που μαθαίνει ότι έχει καρ-

κίνο. Χωρίς να γίνεται αντιληπτή με σαφήνεια, η αίσθηση

ότι αυτό δεν μπορούσε πια να συνεχίζεται «ως έχει» ήταν

ήδη αρκετά διαδεδομένη. Όμως, ίσως πρέπει να μας προ

καλέσει μεγαλύτερη έκπληξη η επισημότητα με την οποία

τα μέσα ενημέρωσης έβαλαν την «αποκάλυψη» στο περι-

θώριο, για να αρχίσουν ξανά να ασχολούνται με τους ψα-

ράδες οστρακοειδών ή τις τρέλες του Μπερλουσκόνι. Να

εκπλαγούμε με τους οικονομολόγους που ανακοινώνουνμε θράσος ότι η κρίση έχει ήδη λήξει και όλα θα πάνε ξανά

προς το καλύτερο. Με τους αποταμιευτές που προσεγγί-

ζουν ξανά την τράπεζά τους χωρίς τον παραμικρό φόβο ότι

θα την βρουν κλειστή. Με τον μέσο πολίτη για τον οποίο

η κρίση συνοψίζεται σε διακοπές μικρότερης διάρκειας γι’

αυτή τη χρονιά... Ακόμη και με τους ειδικούς, οι οποίοι

μας εξηγούν με μειλίχιο ύφος ότι τίποτα δεν συνέβη και

τίποτα δυσάρεστο δεν πρόκειται να συμβεί, θα έπρεπε να

ανησυχούμε και να θεωρούμε ύποπτη μια τόσο ξαφνική

ανακούφιση και λήθη. Όμως, ακόμη κι αυτοί συνεχίζουν

να συμπεριφέρονται όπως ο καρκινοπαθής που καπνίζει

επιδεικτικά για να δείξει ότι η υγεία του είναι εξαιρετική.

Ακόμη κι αυτοί έχουν ήδη συνηθίσει να ζουν μ’ αυτό. Για δεκαετίες, ένα ποσοστό οικονομικής ανάπτυξης που δεν

ήταν επαρκώς υψηλό θεωρείτο εθνική καταστροφή σή-

μερα, η ανάπτυξη, για πρώτη φορά εδώ και εξήντα χρόνια,

είναι πραγματικά αρνητική. Δεν πειράζει: η ανάπτυξη θα

επανέλθει τον επόμενο χρόνο, βεβαιώνουν ατάραχοι.



13 2 -

Τίποτα καινούριο κάτω από την τρύπα του όζοντος:

ούτε η επίσημη επιστήμη ούτε η καθημερινή συνείδησηκαταφέρνουν να φανταστούν κάτι διαφορετικό από αυτό

που ήδη γνωρίζουν: καπιταλισμός λοιπόν και πάλι κα-

πιταλισμός. Μπορεί να διασχίζει μια θύελλα, μπορεί να

εμφανίζει «υπερβάσεις», μπορεί τα επόμενα χρόνια να

είναι δύσκολα, αλλά οι αρμόδιοι θα αντλήσουν τα διδάγ

ματά τους: οι Αμερικανοί, άλλωστε, εξέλεξαν επιτέλους

έναν λογικό πρόεδρο, και οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις

πρόκειται να υιοθετηθούν μετά τη βροχή, η καλοκαιρία!

Δεν είναι καθόλου περίεργο το γεγονός ότι οι έμμισθοι

αισιόδοξοι, οι μόνοι που νομιμοποιούνται να εκφράζονται

στους οργανισμούς και τα μέσα ενημέρωσης, αναγγέλ-

λουν έτσι σε κάθε χελιδόνι την επάνοδο της άνοιξης. Τι

άλλο θα μπορούσαν να πουν;Ωστόσο, στο πιο κρίσιμο σημείο της κρίσης του 2008,

τα μέσα ενημέρωσης αισθάνθηκαν υποχρεωμένα να δί-

νουν πότε πότε το λόγο σε εκείνους που πρόσφεραν μια

«αντικαπιταλιστική» ερμηνεία, δηλαδή σε εκείνους που

παρουσίαζαν την κρίση ως την έκφραση μιας βαθύτερης

δυσλειτουργίας και οι οποίοι δεν παρέλειπαν να απευθύ-

νουν έκκληση για «ριζικές αλλαγές». Ενώ το Νέο Αντικα

πιταλιστικό Κόμμα στη Γαλλία και οι όμοιοι του ξεκαθά-

ριζαν, όπως ήταν προφανές, ότι «δεν υπήρχε περίπτωση

να πληρώσουν την κρίση τους», ανασύροντας από το

υπόγειό τους τις προκηρύξεις που είχαν μείνει από δια-

δηλώσεις πριν από δέκα, είκοσι ή τριάντα χρόνια, οι πιο

γνωστοί εκπρόσωποι αυτού που σήμερα θεωρείται η πιοαμείλικτη κριτική της σύγχρονης κοινωνίας δηλαδή, οι

Μπαντιού, Ζίζεκ, Ν έγκρ ι απέκτησαν μεγαλύτερο από το

σύνηθες βήμα στον τύπο ή, σε κάθε περίπτωση, αισθάν

θηκαν ότι έπνεε ούριος άνεμος. Κι όμως, είναι εν μέρει

εντυπωσιακό το γεγονός ότι στις αναλύσεις τους δεν προ



133

βλεπόταν καθόλου το ενδεχόμενο μιας μεγάλης κρίσης

του καπιταλισμού, η οποία δεν θα προερχόταν από την

αντίσταση των «εκμεταλλευόμενων» ή του «πλήθους»,

αλλά από μια εμπλοκή της μηχανής και επομένως, χωρίς

κανέναν υπεύθυνο. Στην πραγματικότητα, εξήγησαν και

αυτοί, με τον τρόπο τους, ότι πρέπει να προχωρήσουμε

και δεν υπάρχει κανένα θέμα που πρέπει να εξετάσουμε,

είναι μια κρίση όπως όλες οι άλλες, η οποία θα περάσει

όπως πέρασαν και οι άλλες, γιατί η κρίση είναι το φυσικόθεμέλιο του καπιταλισμού. Όμως, αυτό που αποκαλούν

κρίση η κατάρρευση των χρηματιστηρίων, η παγκόσμια

ύφεση δεν είναι στην πραγματικότητα παρά ένα σύνο-

λο από δευτερεύοντα φαινόμενα. Είναι οι ορατές εκδη-

λώσεις, η επιφανειακή έκφραση της πραγματικής κρίσης,

αυτής που οι ίδιοι δεν καταφέρνουν να σκεφτούν. Οι δη-

λωμένοι αντίπαλοι του καπιταλισμού «ακραία» ή «ριζο-

σπαστική» αριστερά, μαρξιστές διαφόρων πεποιθήσεων,

«αρνητές της ανάπτυξης» ή «ριζοσπάστες» οικολόγοι,

σχεδόν όλοι πασχίζουν να πιστέψουν στην αιωνιότητα

του καπιταλισμού και των κατηγοριών του, μερικές φορές

περισσότερο και από ορισμένους απολογητές του.2

Αυτή η κριτική του καπιταλισμού δεν ασχολείται παρά

2. «Οι εκατόν πενήντα παρεμβαίνοντες (μεταξύ των οποίων εξήντα ξένοι) που διατύπωσαν τις απόψεις τους στις 4, 5 και 6 Ιουλίου στην 9η Συνάντηση του Εξ-εν-Προβένς, η οποία οργανώθηκε από τον Κύκλο Οι

κονομολόγων , στη μεγάλη πλειονότητά τους διατύπωσαν πιο απαισιόδο

ξες απόψεις. Υπάρχουν καταρχήν αυτοί οι τρομακτικοί δείκτες του Ορ

γανισμού για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ). Από τον Απρίλιο του 2008 ως τον ίδιο μήνα του 2009 η ανεργία αυξήθηκε κατά 40% στις πλουσιότερες χώρες. Από το 2007 ως το 2010 αναμένε

ται να προστεθούν ακόμη 26 εκατομμύρια, μια αλματώδης αύξηση κατά 80%, χωρίς προηγούμενο σε τόσο λίγο χρόνο. ‘Ή μεγαλύτερη επιδείνω

ση βρίσκεται μπροστά μας”, προειδοποίησε ο Μαρτίν Ντιράν, υπεύθυνος για την απασχόληση. Όμως, σύμφωνα με τον Πατρίκ Αρτίς (τράπεζα Natixis), “οι χαμένες θέσεις εργασίας έχουν χαθεί για πάντα”.» (FredericLemaitre, “Et si la crise economique ne faisait que commencer?”, he Monde , 6.7.2009.)



134

μόνο με τη δημοσιονομική κατάστασης που θεωρείται η

μόνη υπεύθυνη για την κρίση. Η «πραγματική οικονομία»είναι υγιής και μόνο τα δημόσια οικονομικά, που έχουν ξε

φύγει από κάθε έλεγχο, θέτουν σε κίνδυνο την παγκόσμια

οικονομία. Εξ ου η πιο συνοπτική, αλλά και πιο διαδεδο-

μένη εξήγηση, η οποία επιρρίπτει όλη την ευθύνη στην

«απληστία» μιας χούφτας κερδοσκόπων που έπαιξαν με

τα χρήματα όλων λες και βρίσκονταν στο καζίνο. Στην

πραγματικότητα, η αναγωγή των μυστηρίων της καπιτα-

λιστικής οικονομίας, όταν αυτή αρχίζει να δυσλειτουργεί,

στις ενέργειες μιας συνωμοσίας κακών, εγγράφεται σε

μια μακρά και επικίνδυνη παράδοση. Θα ήταν η χειρότε-

ρη πιθανή διέξοδος να υποδειχθούν για άλλη μια φορά

αποδιοπομπαίοι τράγοι, οι «υψηλοί εβραϊκοί οικονομικοί

κύκλοι» ή κάποιοι άλλοι, και να παραδοθούν στο εκδικη-τικό μένος του «έντιμου λαού» των εργαζομένων και των

αποταμιευτών. Και εξίσου επιπόλαιο είναι να αντιταχθεί σ’

έναν «κακό», «αγγλοσαξονικό καπιταλισμό», σαρκοβόρο

και χωρίς όρια, ένας «καλός», «ηπειρωτικός» καπιταλι-

σμός, που θεωρείται πιο υπεύθυνος. Έχουμε δει πως δεν

υπάρχουν πια παρά μόνο αποχρώσεις που τους διαφορο-

ποιούν. Όλοι αυτοί που μας καλούν σήμερα να «ρυθμί-

σουμε περισσότερο» τις χρηματοπιστωτικές αγορές, από

την οργάνωση ATTAC μέχρι τον Σαρκοζί, δεν διακρίνουν

στην τρέλα των αγορών παρά μία «υπερβολή», μια νοση-

ρή ανάπτυξη σ* ένα υγιές σώμα.

Ο «αντικαπιταλισμός» της ριζοσπαστικής αριστε

ράς δεν είναι παρά ένας «αντιφιλελευθερισμός». Η μόνηεναλλακτική λύση στον καπιταλισμό που μπόρεσε ποτέ

να αντιληφθεί, συνίστατο σε δικτατορίες με οικονομία

κατευθυνόμενη από την Ανατολή και τον Νότο του κό-

σμου. Από τότε που αυτές χρεοκόπησαν, άλλαξαν ρότα

ή κατέστησαν εντελώς ανυπεράσπιστες, η μοναδική επι-



135

λογή που απέμεινε σ’ αυτούς τους αντικαπιταλιστές είναι

μια επιλογή μεταξύ διαφορετικών καπιταλιστικών μο-ντέλων: φιλελευθερισμό ή κεϋνσιανισμό, ηπειρωτικό ή

αγγλοσαξονικό μοντέλο, χρηματιστηριακό ακραίο καπι-

ταλισμό ή οικονομία με κοινωνική αγορά, φρενίτιδα των

χρηματιστηρίων ή «δημιουργία θέσεων απασχόλησης». Σ ’

αυτά τα μοντέλα μπορεί να υπάρχουν διαφορετικοί τρό-

ποι αξιοποίησης της αξίας, συσσώρευσης του κεφαλαίου,

μετασχηματισμού του χρήματος σε περισσότερο χρήμα.

Και, κυρίως, είναι η διανομή των προϊόντων αυτού του

τρόπου παραγωγής που μπορεί να αλλάζει, εκμεταλλευ-

όμενη ορισμένες κοινωνικές ομάδες περισσότερο από άλ-

λες. Μάλιστα, η κρίση θα είναι χρήσιμη στον καπιταλισμό,

προβλέπουν: τα πλεονάζοντα κεφάλαια θα υποτιμηθούν

και, όπως γνωρίζουμε ήδη από τον Σουμπέτερ, «η δημι ουργική καταστροφή» είναι ο θεμελιώδης νόμος του καπι-

ταλισμού. Είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς α ν θέλει να

αποφύγει να χαρακτηριστεί αγαθός ουτοπιστής ή συνεχι-

στής του Πολ Ποτ, δηλαδή οπαδός των μόνων εναλλακτι-

κών λύσεων στον καπιταλισμό που η κυρίαρχη συνείδηση

ξέρει ακόμη να επικαλείται ότι η ανθρωπότητα μπορεί

να ζήσει αλλιώς, και όχι με την αξιοποίηση της αξίας, τη

συσσώρευση του κεφαλαίου και το μετασχηματισμό του

χρήματος σε περισσότερο χρήμα. Μπορεί να υπάρχει ένα

εξωτερικό όριο στην ανάπτυξη του καπιταλισμού, με τη

μορφή της εξάντλησης των πόρων και την καταστροφή

της φυσικής βάσης. Όμως, ως μορφή κοινωνικής αναπα-

ραγωγής, ο καπιταλισμός είναι αξεπέραστος. Αυτό που ηFigaro δηλώνει ανοιχτά, οι νεομαρξιστές, οι οπαδοί του

Μπουρντιέ, της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης και της

αποανάπτυξης το λένε περιφραστικά: η αγορά είναι μια

φυσική κατάσταση για τους ανθρώπους. Οι αντικαπιταλι

στέςαντιφιλελεύθεροι προτείνουν απλά να επιστρέψου-



130

με στον «κοινωνικό» καπιταλισμό της δεκαετίας του ’60

(ο οποίος εννοείται πως εξιδανικεύεται αδικαιολόγητα),στην πλήρη απασχόληση και τους υψηλούς μισθούς, στο

κοινωνικό κράτος και τη σχολή του «κοινωνικού ανελκυ-

στήρα». Ορισμένοι θα ήθελαν να προσθέσουν και λίγο ο ι-

κολογία, εθελοντισμό ή ακόμη και «αποανάπτυξη». Στην

πραγματικότητα, πρέπει να ελπίζουν ότι ο καπιταλισμός

θα ανακάμψει σύντομα και θα ξαναρχίσει να λειτουργεί

στην εντέλεια για να μπορέσουν να πραγματοποιήσουν

τα ωραία δαπανηρά προγράμματά τους.

Η σημερινή κρίση αποτελεί γι* αυτούς την ονειρεμένη

ευκαιρία για να βρουν επιτέλους ευήκοα ώτα για τις προ-

τάσεις που διατυπώνουν εδώ και πολύ καιρό. Η κρίση θα

είναι σωτήρια: θα αποτελέσει βέβαια μια μικρή πληγή για

ορισμένους, αλλά θα αναγκάσει τους ανθρώπους και τουςθεσμούς να αναθεωρήσουν τις βλαβερές συνήθειές τους.

Έτσι, καθεμία από αυτές τις καλοπροαίρετες κριτικές φι-

λοδοξεί να ρίξει νερό στο μύλο της: ρύθμιση των χρημα-

τοπιστωτικών αγορών, περιορισμός των πριμ των μάνα

τζερ, κατάργηση των «φορολογικών παραδείσων», μέτρα

αναδιανομής και, κυρίως, ένας «πράσινος» καπιταλισμός

ως κινητήρια δύναμη ενός νέου καθεστώτος συσσώρευ-

σης και δημιουργίας θέσεων απασχόλησης. Η υπόθεση

έχει κριθεί: η κρίση είναι η ευκαιρία για μια βελτίωση του

καπιταλισμού, όχι για μια ρήξη μ’ αυτόν.

Ωστόσο, ακόμη και σ’ αυτό το επίπεδο, υπάρχει ο

κίνδυνος να απογοητευτούν. Στο πλαίσιο της κρίσης,

αρχίζουν να προκαλούνται εντελώς αντικρουόμενεςαντιδράσεις. Έτσι, για να ξεπεραστεί η κρίση, μπορεί κα-

νείς να πρεσβεύει οικολογικά μέτρα (όπως υπόσχονται

ο Ομπάμα ή ο Σαρκοζί) ή, αντίθετα, να επιτίθεται στην

υπάρχουσα κοινωνική προστασία στο όνομα της «ανά-

καμψης της ανάπτυξης» και της «δημιουργίας θέσεων



137

εργασίας» (όπως κάνει ο Μπερλουσκόνι, όπως απαιτεί η

βιομηχανία, ιδιαίτερα του κατασκευαστικού τομέα και η

αυτοκινητοβιομηχανία, και ένα σημαντικό κομμάτι του

κοινού).3Όμως, τι λένε όταν απολυμένοι εργάτες, για να

εξασφαλίσουν καλύτερους όρους αποζημίωσης, απειλούν

να γεμίσουν με τοξικά προϊόντα έναν ποταμό, όπως έχει

ήδη συμβεί αρκετές φορές στη Γαλλία; Θα δούμε άραγε

τους οικολόγους να έρχονται στα χέρια με τους εργατι

στές; Η «ριζοσπαστική» αριστερά θα πρέπει να αποφα-σίσει άμεσα: είτε θα περάσει πολύ απλά στην κριτική του

καπιταλισμού, ακόμη κι αν αυτός δεν αυτοανακηρύσσεται

πια νεοφ ιλελεύθερος, είτε θα συμμετάσχει στη διαχείριση

ενός καπιταλισμού που έχει ενσωματώσει ένα μέρος της

κριτικής που αφορούσε τις «υπερβάσεις» του.

Ορισμένοι παρατηρητές φαίνεται να προχωρούν ακόμη

περισσότερο, μιλώντας για έναν καπιταλισμό που κατα-

στρέφει τον κόσμο και είναι στα πρόθυρα της αυτοκατα-

στροφής. Αυτές οι προειδοποιητικές φωνές δεν φανερώ-

νουν άραγε μια συνειδητοποίηση για τις καταστροφές του

καπιταλισμού, τόσο όταν εξελίσσεται «ομαλά» όσο και

στις περιόδους κρίσης; Ωστόσο, αυτές οι επιθέσεις, στιςπερισσότερες περιπτώσεις, δεν έχουν ως στόχο παρά την

πρόσφατη φάση «απορρύθμισης» και «αγριότητας» του

καπιταλισμού, τη νεοφιλελεύθερη φάση, και καθόλου το

3. «Πρεσβεύουν τις “ μεταστροφές” (να αλλάξουμε πεποίθηση για να αλλάξουμε δραστηριότητα) εν όψει μιας μεγαλύτερης λιτότητας , κατη

γορούν για τα πάντα το αυτοκίνητο, καταγγέλλουν την κατασπατάληση των πόρων ; την άλωση της ζωής από την αλλοτριωμένη εργασία , την κατάρα της προόδου. Όμως , από τη στιγμή που η μηχανή παθαίνει γρί

πη , ο τομέας του αυτοκινήτου περνάει κρίση και η διαφήμιση εγκατα

λείπει τις εφημερίδες και απειλεί τη χρηματοπιστωτική τους ισορροπία ,ενώ η ανεργία πλήττει σημαντικό αριθμό μισθωτών ; τότε ο τόνος αλλά

ζει και οι παλαιές βεβαιότητες επανέρχονται στην επιφάνεια », έγραψεο Ζιλμπέρ Ριστ στις 26.11.2008 σε μπλογκ φιλικά προσκείμενο στην«αποανάπτυξη».



138

καθεστώς καπιταλιστικής συσσώρευσης ως τέτοιο, την

ταυτολογική λογική που επιτάσσει τη μετατροπή του ενόςευρώ σε δύο και καταναλώνει τον πραγματικό κόσμο σαν

απλό εργαλείο γι’ αυτή την αύξηση της μορφήςαξίας.

Σύμφωνα με αυτούς, η επιστροφή στον «συνετό», καθότι

«ρυθμισμένο» και υποταγμένο στην «πολιτική» καπιταλι-

σμό, θα έπρεπε λογικά να λύνει το πρόβλημα.

Σημαίνει μήπως αυτό ότι ο «αντινεοφ ιλελεύθερος» λό-

γος αρνείται πως υπάρχει η σημερινή κρίση; Όχι, αλλά δεν

θέλει παρά να θεραπεύσει τα συμπτώματα της ασθένειας.

Εξάλλου, η γενική ανικανότητα να φανταστούμε ότι η

κρίση μπορεί να οδηγήσει σε κάτι άλλο από τον καπιταλι-

σμό συνιστά σήμερα και πάντοτε μια εντυπωσιακή αντί-

θεση με την αόριστη, αλλά επίμονη και καθολική, αντί-

ληψη ότι ζούμε σε μια διαρκή κρίση. Εδώ και δεκαετίες,το κλίμα τείνει να είναι απαισιόδοξο. Οι νέοι γνωρίζουν,

και αποδέχονται καρτερικά, ότι θα ζήσουν χειρότερα από

τους γονείς τους και οι βασικές ανάγκες τους εργασία,

στέγαση θα είναι όλο και πιο δύσκολο να ικανοποιηθούν

και να εξασφαλιστούν. Η γενική εντύπωση είναι ότι διολ ι-

σθαίνουμε σ’ έναν κατήφορο. Η μοναδική ελπίδα μας είναι

να μη γλιστρήσουμε πολύ γρήγορα και όχι να μπορέσουμε

πραγματικά να αναρριχηθούμε στην κορυφή. Υπάρχει η

διάχυτη αίσθηση ότι η γιορτή έχει τελειώσει και αρχίζουν

τα χρόνια των ισχνών αγελάδων, μια αίσθηση που συχνά

συνοδεύεται από την πεποίθηση ότι η προηγούμενη γεν ιά

(αυτή των “babyboomers”) κατασπάραξε τα πάντα και

άφησε ελάχιστα στα παιδιά της. Οι περισσότεροι νέοι στηΓαλλία, τουλάχιστον μεταξύ αυτών που έχουν αποκτήσει

κάποιο πτυχίο, είναι ακόμη πεισμένοι ότι θα καταφέρουν

να βρουν μια τρύπα για να επιβιώσουν, στο οικονομικό

επίπεδο, αλλά τίποτα περισσότερο. Δεν μπορούμε πλέον

να μιλάμε για μια κρίση που αφορά ορισμένους τομείς, σε



139

αντίθεση με κάποιους άλλους, οι οποίοι προοδεύουν: η

χρηματιστηριακή κατάρρευση, το 2001, της «νέας οικο-νομίας», η οποία ωστόσο παρουσιαζόταν για χρόνια ως

η νέα ατμομηχανή του καπιταλισμού, το αποδεικνύει. Και

δεν παρακολουθούμε την υποτίμηση ορισμένων επαγγελ-

μάτων προς όφελος κάποιων άλλων, όπως την εποχή που

οι πεταλωτές αντικαταστάθηκαν από τους μηχανικούς

αυτοκινήτων και όπως η μανία της «μετεκπαίδευσης»

θα ήθελε να μας κάνει ακόμη να πιστεύουμε. Σήμερα,

πρόκειται για μια γενική υποτίμηση σχεδόν όλων των

ανθρώπινων δραστηριοτήτων, η οποία είναι ορατή στην

ταχεία και απρόσμενη πτώχευση των «μεσαίων τάξεων».

Αν προσθέσουμε τη συνειδητοποίηση, η οποία είναι στο

εξής καλά ριζωμένη σε όλα τα κεφάλια, των σημερινών

και μελλοντικών περιβαλλοντικών καταστροφών και τηςεξάντλησης των πόρων, μπορούμε να πούμε ότι η συντρι-

πτική πλειονότητα κοιτάζει σήμερα το μέλλον με φόβο.

Αυτό που μπορεί να μοιάζει περίεργο είναι το γεγονός

ότι η ευρέως διαδεδομένη εντύπωση μιας γενικής επιδεί-

νωσης των συνθηκών ζωής συνοδεύεται συχνά από την

πεποίθηση ότι ο καπιταλισμός λειτουργεί στην εντέλεια,

η παγκοσμιοποίηση είναι στο απόγειό της και υπάρχει πε-

ρισσότερος πλούτος παρά ποτέ. Ο κόσμος είναι σε κρίση,

αλλά όχι ο καπιταλισμός, ή, όπως διαβεβαιώνουν οι Αυκ

Μπολτανσκί και Ιβ Τσιαπελό στην αρχή του βιβλίου τους

Le Nouvel esprit du capitalisme , που κυκλοφόρησε το 1999:

ο καπιταλισμός είναι σε ανάπτυξη, αυτό που επιδεινώνε-

ται είναι η κοινωνική και οικονομική κατάσταση πολλώνατόμων. Έτσι, ο καπιταλισμός γίνεται αντιληπτός ως ένα

τμήμα της κοινωνίας που αντιτίθεται στο υπόλοιπο, ως το

σύνολο των ανθρώπων που κατέχουν το συσσωρευμένο

χρήμα και όχι ως μια κοινωνική σχέση που περιλαμβάνει

όλα τα μέλη της σημερινής κοινωνίας.



140

Ορισμένοι, που πιστεύουν πως είναι πιο ευφυείς, βλέ-

πουν μάλιστα στο λόγο περί κρίσης μια απλή επινόηση:είτε από τους βιομήχανους, για να μειώσουν τους μισθούς

και να αυξήσουν τα κέρδη, είτε από την ίδια την «κυριαρ-

χία», για να δικαιολογήσει την κατάσταση πλανητικής και

μόνιμης έκτακτης ανάγκης. Είναι αλήθεια ότι οι κρίσεις,

του παρελθόντος και του παρόντος, χρησιμέυσαν και

χρησιμεύουν συχνά για τη νομιμοποίηση του κράτους,

ιδιαίτερα από τότε που αυτό δεν παρουσιάζει πια κάποιο

«θετικό» πρόγραμμα, αλλά περιορίζεται στη διαχείριση

των έκτακτων καταστάσεων, αναδεικνύοντας το ίδιο όλα

τα «κακώς κείμενα» (σε αντίθεση με την προπαγάνδα του

παρελθόντος, η οποία διατεινόταν ότι «όλος ο κόσμος

είναι ευτυχισμένος χάρη στη σύνεση της κυβέρνησης»).

Χρέος του είναι να δημιουργήσει τις συνθήκεςπλαίσιοτου μόνου αποδεκτού στόχου, της μόνης επιδίωξης που

αναγνωρίζεται από την παγκόσμια σύγχρονη κοινωνία,

όπου κι αν βρίσκεται αυτή (εκτός από τη Βόρεια Κορέα,

το Ιράν και μερικές άλλες μουσουλμανικές χώρες): να επι

τραπεί στα άτομα η μεγίστη κατανάλωση εμπορευμάτων

και «προσωπική ανάπτυξη». Αν οι κρίσεις δεν υπήρχαν, τα

κράτη θα τις επινοούσαν, είναι αλήθεια. Όμως, μόνο τις

δευτερεύουσες κρίσεις, όχι αυτές που απειλούν τα θεμέλιά

τους. Στη διάρκεια αυτής της κρίσης, είχαμε περισσότερο

παρά ποτέ την εντύπωση ότι οι «κυρίαρχες τάξεις» δεν

κυριαρχούσαν και σε πολλά πράγματα, αντίθετα, κυρι-

αρχούνταν και οι ίδιες από το «αυτόνομο υποκείμενο»

(Μαρξ) του κεφαλαίου.

Ωστόσο, έχει προχωρήσει μια κριτική του σύγχρονου

καπιταλισμού, που είναι πολύ διαφορετική από αυτές

που αναφέρθηκαν μέχρι τώρα. Θέτει το ερώτημα: και αν

η χρηματιστηριοποίηση, αντί να έχει καταστρέψει την



Ι4ΐ

πραγματική οικονομία, την έχει, αντίθετα, βοηθήσει να

επιβιώσει πέραν της ημερομηνίας εξαφάνισής της; Αν έχειδώσει το φιλί της ζωής σ’ ένα ετοιμοθάνατο σώμα; Για-

τί είμαστε τόσο βέβαιοι ότι ο καπιταλισμός ξεφεύγει από

τον κύκλο της γέννησης, της ανάπτυξης και του θανάτου;

Δεν θα μπορούσε να εμπεριέχει όρια σύμφυτα με την ανά-

πτυξή του, όρια που δεν εξαρτώνται μόνο από την ύπαρξη

ενός δηλωμένου εχθρού (το προλεταριάτο, τους καταπι-

εσμένους λαούς), ούτε μόνο από την εξάντληση των φυ-

σικών πόρων;

Στη διάρκεια της κρίσης, έγινε και πάλι του συρμού η

αναφορά στον Μαρξ. Όμως, ο γερμανός στοχαστής δεν

έχει μιλήσει μόνο για την πάλη των τάξεων. Προέβλεψε

επίσης την πιθανότητα μια μέρα η καπιταλιστική μηχανή

να σταματήσει μόνη της, να εξαντληθεί η δυναμική της.Γιατί; Η καπιταλιστική παραγωγή των εμπορευμάτων

εμπεριέχει, εξ αρχής, μια εσωτερική αντίφαση, μια πραγ-

ματική βραδυφλεγή βόμβα, που βρίσκεται στα ίδια τα

θεμέλιά της. Το κεφάλαιο μπορεί να αυξάνεται, και άρα

να συσσωρεύεται, μόνο εκμεταλλευόμενο την εργασια-

κή δύναμη. Όμως, ο εργαζόμενος, για να παράγει κέρδος

για τον εργοδότη του, πρέπει να είναι εξοπλισμένος με τα

απαραίτητα εργαλεία σήμερα, την τεχνολογία αιχμής.

Προκύπτει έτσι μια διαρκής κούρσα όπως υποχρεώνει ο

ανταγωνισμός στη χρήση της τεχνολογίας. Κάθε φορά,

ο πρώτος εργοδότης που προσφεύγει σε νέες τεχνολογί-

ες κερδίζει, γιατί οι εργάτες του παράγουν περισσότερο

από αυτούς που δεν διαθέτουν αυτά τα εργαλεία. Όμως,το συνολικό σύστημα χάνει, γιατί οι τεχνολογίες αντικα-

θιστούν την ανθρώπινη εργασία. Έτσι, η αξία του κάθε

μεμονωμένου εμπορεύματος περιλαμβάνει ολοένα και μι-

κρότερα κομμάτια ανθρώπινης εργασίας η οποία, ωστό-

σο, είναι η μοναδική πηγή υπεραξίας, και άρα κέρδους. Η



142

ανάπτυξη της τεχνολογίας μειώνει τα κέρδη στο σύνολό

τους. Ωστόσο, στη διάρκεια ενάμισι αιώνα, η διεύρυνσητης παραγωγής εμπορευμάτων στην παγκόσμια κλίμακα

κατάφερε να αντισταθμίσει αυτήν την τάση μείωσης της

αξίας του κάθε μεμονωμένου εμπορεύματος.

Από τη δεκαετία του ’60, αυτός ο μηχανισμός ο οποί-

ος ήδη δεν ήταν παρά μια διαρκής φυγή προς τα εμπρός

έπαθε εμπλοκή. Τα κέρδη παραγωγικότητας που επέτρε-

ψε η μικροηλεκτρονική, παραδόξως, έθεσαν σε κρίση τον

καπιταλισμό. Όλο και πιο γιγαντιαίες επενδύσεις ήταν

απαραίτητες για να δουλέψουν, σύμφωνα με τις προδια-

γραφές παραγωγικότητας της παγκόσμιας αγοράς, οι λί-

γοι εναπομείναντες εργάτες. Η πραγματική συσσώρευση

του κεφαλαίου κινδύνευε να σταματήσει. Εκείνη ακριβώς

τη στιγμή, το «πλασματικό κεφάλαιο », όπως το αποκάλεσε ο Μαρξ, απογειώθηκε. Η εγκατάλειψη της μετατρεψι

μότητας του δολαρίου σε χρυσό, το 1971, εξάλειψε την τε-

λευταία βαλβίδα ασφαλείας, το τελευταίο καταφύγιο της

πραγματικής συσσώρευσης. Η πίστωση δεν είναι τίποτα

άλλο από μια προεξόφληση προσδοκώμενων μελλοντι-

κών κερδών. Όμως, όταν η παραγωγή της αξίας, και άρα

της υπεραξίας, στην πραγματική οικονομία λιμνάζει (κάτι

που δεν έχει καμία σχέση με τη στασιμότητα της παραγω-

γής πραγμάτων ωστόσο, ο καπιταλισμός περιστρέφεται

γύρω από την παραγωγή υπεραξίας, και όχι προϊόντων

ως αξίες χρήσης), δεν απομένουν παρά τα δημόσια οι-

κονομικά που επιτρέπουν στους κατόχους κεφαλαίου να

αποκομίζουν κέρδη τα οποία πλέον είναι αδύνατο να απο-κτήσουν μέσα από την πραγματική οικονομία. Η άνοδος

του νεοφιλελευθερισμού μετά το 1980 δεν ήταν ένας βρό-

μικος ελιγμός των πιο άπληστων καπιταλιστών, ένα πρα-

ξικόπημα που διαπράχθηκε με τη συνενοχή των συγκατα-

βατικών πολιτικών, όπως θέλει να πιστεύει η «ριζοσπα-



143

στική» αριστερά. Ο νεοφιλελευθερισμός ήταν, αντίθετα,

ο μόνος εφικτός τρόπος για να παραταθεί ακόμη λίγο το

καπιταλιστικό σύστημα το οποίο κανένας δεν ήθελε να

αμφισβητήσει σοβαρά εκ θεμελίων, ούτε στη δεξιά ούτε

στην αριστερά. Ένας μεγάλος αριθμός επιχειρήσεων και

ατόμων κατάφεραν να διατηρήσουν για μεγάλο διάστημα

μια ψευδαίσθηση ευημερίας χάρη στην πίστωση. Σήμερα,

αυτό το δεκανίκι έχει επίσης σπάσει. Όμως, η επιστροφή

στον κεϋνσιανισμό, η οποία ακούγεται σχεδόν παντού,είναι εντελώς ανέφικτη: δεν υπάρχει πια αρκετό «πραγ-

ματικό» χρήμα στη διάθεση των κρατών. Για την ώρα,

οι «λαμβάνοντες τις αποφάσεις» έχουν μεταθέσει ακόμη

λίγο την «προφητεία για την κατάλυση της βασιλείας»,4

προσθέτοντας άλλο ένα μηδενικό μετά τους αστρονομι-

κούς αριθμούς που αναγράφονται στις οθόνες και στους

οποίους δεν αντιστοιχεί πια τίποτα. Τα δάνεια που έχουν

χορηγηθεί για να σωθούν οι τράπεζες είναι δεκαπλάσια

από τις τρύπες που έκαναν τις αγορές να τρέμουν πριν

από είκοσι χρόνια όμως η πραγματική παραγωγή (δηλα-

δή, πιο απλά, το ΑΕΠ) έχει αυξηθεί κατά περίπου 2030%!

Η «οικονομική ανάπτυξη» της δεκαετίας του ’80 και του

’90 δεν είχε πλέον μια αυτόνομη βάση, αλλά οφειλότανστις κερδοσκοπικές φούσκες. Και όταν αυτές οι φούσκες

έσκασαν, δεν υπήρχε «εξυγίανση» μετά την οποία τα πά-

ντα θα μπορούσαν να ανακάμψουν.

Γιατί άραγε αυτό το σύστημα δεν έχει ακόμη καταρρεύ

σει πλήρως; Σε τι οφείλει την προσωρινή επιβίωσή του;

Ουσιαστικά, στην πίστωση. Στη διάρκεια ενός αιώνα,

απέναντι στις αυξανόμενες δυσκολίες να χρηματοδοτή-

4. Στο πρωτότυπο, «το Μανή, Θεκέλ, Φάρες». Πρόκειται για φράσηαπό το 5ο κεφ. του Δανιήλ (του αντιστοίχου της Αποκάλυψης στην Παλαιά Διαθήκη). Σε ελεύθερη απόδοση: «Μετρηθήκαμε, ζυγιστήκαμε καιβρεθήκαμε ελλιπείς. Απόψε η βασιλεία μας τελειώνει». (Σ.τ.μ .)



144

σει την αξιοποίηση της εργασιακής δύναμης, και άρα να

επενδύσει σε πάγιο κεφάλαιο, η προσφυγή σε όλο και πιομαζικές πιστώσεις δεν ήταν παράλογη αλλά αναπόφευ-

κτη. Ακόμη και κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας των νεο-

φιλελεύθερων μονεταριστών, η σύναψη χρεών αυξήθηκε

δραστικά. Δεν έχει μεγάλη διαφορά αν αυτή η πίστωση

είναι ιδιωτική ή δημόσια, εσωτερική ή εξωτερική. Η συνε-

χής και μη αντιστρέψιμη εξέλιξη της τεχνολογίας βαθαί-

νει διαρκώς το ρήγμα ανάμεσα στο ρόλο της εργασιακής

δύναμης η οποία, ας το επαναλάβουμε, είναι η μοναδική

πηγή αξίας και υπεραξίας και τον ολοένα και πιο σημα-

ντικό ρόλο των εργασιακών εργαλείων, τα οποία πρέπει

να πληρωθούν με την υπεραξία που παράγεται από την

εκμετάλλευση της εργασιακής δύναμης. Κατά συνέπεια,

η προσφυγή στην πίστωση δεν μπορεί παρά να αυξάνεταιμε την πάροδο του χρόνου και να οδηγείται σε ένα σημείο

χωρίς επιστροφή. Η πίστωση, που είναι ένα κέρδος το

οποίο καταναλώνεται πριν παραχθεί, μπορεί να μεταθέσει

τη στιγμή που ο καπιταλισμός θα αγγίξει τα συστημικά

όριά του, αλλά δεν μπορεί να την εξαλείψει. Ακόμη και η

πιο ισχυρή και επίμονη θεραπεία κάποια μέρα πρέπει να

τελειώσει.

Η πίστωση δεν παρατείνει μόνο τη ζωή του συστήμα-

τος ως τέτοιο, αλλά και τη ζωή των καταναλωτών. Γνωρί-

ζουμε ότι η ιδιωτική σύναψη χρεών έχει φτάσει σε τερά-

στια ύψη, για παράδειγμα, 15.000 ευρώ για κάθε ιταλική

οικογένεια, και πολύ περισσότερο για κάθε αμερικανική.

Και, το σημαντικότερο, αυξάνεται ραγδαία. Μπορούμενα αντιληφθούμε το μέλλον αυτού του είδους ζωής με το

παράδειγμα μιας χώρας όπως η Βραζιλία, όπου μπορεί κα-

νείς να αγοράσει ένα κινητό τηλέφωνο και να το πληρώ-

σει σε δέκα δόσεις, όπου η ρύθμιση για τη μη κατάσχεση

του αυτοκινήτου μπορεί να επαναληφθεί μέχρι και τρεις



145

φορές και όπου τα πρατήρια βενζίνης δεν ανταγωνίζονται

με βάση τις τιμές των καυσίμων, αλλά την είσπραξη τωνεπιταγών σε 90 μέρες, σε 180 μέρες...

Ορισμένοι καταφέρνουν να εκστασιάζονται μπροστά

σ’ αυτήν την «εικονική πραγματικότητα» του κόσμου και

να προβλέπουν γ ι’ αυτόν ένα λαμπρό μέλλον. Όμως, μόνο

μια εντελώς μεταμοντέρνα συνείδηση είναι ικανή να πι-

στεύει ότι μια εικονική κατάσταση χωρίς πραγματικές βά-

σεις θα μπορεί να διατηρείται για πάντα. Κάποιοι θέλησαν

να αμφισβητήσουν και να «αποδομήσουν» ακόμη και την

έννοια της «πραγματικής οικονομίας». Είναι βέβαιο ότι θα

βόλευε πολύ κόσμο να αποδειχθεί ότι η μυθοπλασία αξίζει

όσο και η πραγματικότητα, και ταυτόχρονα θα ήταν πολύ

πιο συμβατό με τις επιθυμίες μας. Ωστόσο, δεν χρειάζεται

να είναι κανείς μεγάλος προφήτης για να προβλέψει ότιοι «αρνήσεις της πραγματικότητας» που συνοδεύονται με

αυτάρεσκα χαμόγελα εδώ και τριάντα χρόνια δεν έχουν

πλέον πολύ μέλλον σε μια εποχή «πραγματικών» κρίσεων.

Το εκδοτικό σημείωμα της Monde που προαναφέρθηκε

σημείωνε δικαιολογημένα: «Επιστροφή στην πραγματι-

κότητα μέσα από τη θύρα “καταστροφή”».

Επομένως, αυτή η ριζοσπαστική αντίληψη για την κρίση

για τη διαμόρφωση της οποίας οφείλουμε πολλά στις

αναλύσεις του Ρόμπερτ Κουρτς προαναγγέλλει καταρ

χάς ότι, ακόμη και στο αυστηρά οικονομικό επίπεδο, η

κρίση δεν βρίσκεται παρά στην αρχή της. Σήμερα, εξακο-

λουθούν να υπάρχουν πάρα πολλές τράπεζες και μεγάλεςεπιχειρήσεις που κρύβουν την καταστροφική κατάστασή

τους παραποιώντας τους ισολογισμούς τους, ενώ, μεταξύ

άλλων μελλοντικών πτωχεύσεων, γίνεται λόγος για την

προσεχή κατάρρευση του συστήματος πιστωτικών καρ-

τών στις ΗΠΑ. Τα αστρονομικά ποσά που διοχετεύονται



146

από τα κράτη στην οικονομία, εγκαταλείποντας από τη

μία μέρα στην άλλη τον μονεταριστικό δογματισμό στοόνομα του οποίου είχαν σπρώξει εκατομμύρια άτομα

στην εξαθλίωση, και οι εξαγγελίες για μια μεγαλύτερη

ρύθμιση, δεν έχουν καμία σχέση με την επιστροφή στον

κεϋνσιανισμό και το κοινωνικό κράτος του παρελθόντος.

Δεν πρόκειται για επενδύσεις στις υποδομές, τύπου “New

Deal”, ούτε για τη δημιουργία μιας λαϊκής αγοραστικής

δύναμης. Αυτά τα ποσά οδήγησαν στην απότομη αύξηση

κατά 20% του δημόσιου χρέους των ΗΠΑ, αλλά δεν ήταν

επαρκή παρά μόνο για να αποτρέψουν την άμεση κατάρ-

ρευση του πιστωτικού συστήματος. Για μια πραγματική

«ανάκαμψη της οικονομίας» θα απαιτούνταν ακόμη πιο

γιγαντιαία ποσά τα οποία, με βάση τη σημερινή κατάστα-

ση, μπορούν να εξασφαλιστούν μόνο με την έκδοση χρή-ματος, πράγμα που θα οδηγούσε όμως σ’ έναν παγκόσμιο

υπερπληθωρισμό. Μια σύντομη ανάπτυξη που θα τροφο-

δοτούνταν από τον πληθωρισμό θα κατέληγε σε μια ακό-

μη μεγαλύτερη κρίση, καθώς δεν φαίνονται πουθενά νέες

πιθανές μορφές συσσώρευσης οι οποίες, έπειτα από μια

αρχική «τόνωση» που θα προερχόταν από το κράτος, θα

μπορούσαν να παράγουν μια ανάπτυξη που θα στηριζό-

ταν στη συνέχεια στις δικές της βάσεις.

Όμως, η κρίση δεν είναι μόνο οικονομική. Όταν δεν υπάρ-

χουν πια χρήματα, τίποτα δεν λειτουργεί. Στη διάρκεια

του 20ού αιώνα, ο καπιταλισμός περιλάμβανε, προκειμέ

νου να διευρύνει τη σφαίρα της αξιοποίησης της αξίας,ολοένα και ευρύτερους τομείς της ζωής: από την εκπαί-

δευση των παιδιών μέχρι τη φροντίδα των ηλικιωμένων,

από την κουζίνα μέχρι την κουλτούρα, από τη θέρμανση

μέχρι τις μεταφορές. Έτσι, υπήρχε μια πρόοδος στο όνο-

μα της «αποτελεσματικότητας» ή της «ελευθερίας των



147

ατόμων» που απαλλάχθηκαν από οικογενειακούς και

κοινοτικούς δεσμούς. Σήμερα, βλέπουμε τις συνέπειες: τα πάντα καταρρέουν όταν δεν μπορούν να μετατραπούν σε

χρηματική αξία. Και δεν εξαρτώνται μόνο από το χρήμα,

αλλά, ακόμη χειρότερα, από την πίστωση. Όταν η πραγ-

ματική αναπαραγωγή σύρεται πίσω από το «πλασματικό

κεφάλαιο», όταν οι επιχειρήσεις, οι οργανισμοί και ολό-

κληρα κράτη δεν επιβιώνουν παρά χάρη στις τιμές τους

στο χρηματιστήριο, κάθε χρηματοπιστωτική κρίση, αντί

να αφορά μόνο αυτούς που παίζουν στο χρηματιστήριο,

επηρεάζει τελικά αμέτρητους ανθρώπους στην καθημερι-

νή και προσωπική ζωή τους. Πολλοί Αμερικανοί που εί-

χαν δεχθεί συντάξεις με τη μορφή μετοχών και βρέθηκαν

μετά το κραχ χωρίς τίποτα για τα γεράματά τους, ήταν

από τους πρώτους που βίωσαν αυτό το θάνατο επί πι-στώσει. Και δεν ήταν παρά η αρχή. Όταν η κρίση θα έχει

όντως αντίκτυπο στην πραγματικότητα με τη δραματι-

κή αύξηση της ανεργίας και της προσωρινής απασχόλη-

σης να συνοδεύεται από μια μεγάλη πτώση των κρατικών

εσόδων, θα δούμε ολόκληρους τομείς της κοινωνικής

ζωής να εγκαταλείπονται στην τέχνη της επιβίωσης μέρα

με τη μέρα.

Οι διάφορες κρίσεις οικονομική, οικολογική, ενερ-

γειακή· δεν είναι απλά «σύγχρονες» ή «αλληλένδετες»:

είναι η έκφραση μιας δομικής κρίσης, αυτής της μορφής

αξίας, της αφηρημένης, κενής μορφής που επιβάλλεται

σε κάθε περιεχόμενο σε μια κοινωνία που βασίζεται στην

άυλη εργασία και την αναπαράστασή της στην αξία ενόςεμπορεύματος. Πρόκειται για έναν ολόκληρο τρόπο ζωής,

παραγωγής και σκέψης, που χρονολογείται τουλάχιστον

διακόσια πενήντα χρόνια, ο οποίος δεν μοιάζει πλέον

ικανός να εξασφαλίσει την επιβίωση της ανθρωπότητας.

Ίσως δεν υπάρξει μια «μαύρη Παρασκευή», όπως το 1929,



148

μια «μέρα της Κρίσης». Όμως, είναι πολλοί οι λόγοι που

μας κάνουν να σκεφτόμαστε ότι ζούμε το τέλος μιας μα

κράς ιστορικής περιόδου,5 της εποχής κατά την οποία η

παραγωγική δραστηριότητα και τα προϊόντα δεν χρησι-

μεύουν για να ικανοποιούν ανάγκες αλλά για να τροφο-

δοτούν τον αέναο κύκλο της εργασίας που αξιοποιεί το

κεφάλαιο και του κεφαλαίου που χρησιμοποιεί την εργα-

σία. Το εμπόρευμα και η εργασία, το χρήμα και η κρατική

ρύθμιση, ο ανταγωνισμός και η αγορά: πίσω από τις χρη-ματοπιστωτικές κρίσεις που επαναλαμβάνονται είκοσι και

πλέον χρόνια, όλο και πιο σοβαρές κάθε φορά, διαγράφε-

ται η κρίση όλων αυτών των κατηγοριών οι οποίες, είναι

πάντοτε χρήσιμο να το υπενθυμίζουμε, δεν αποτελούσαν

μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης παντού και πάντοτε. Οι

κειοποιήθηκαν την ανθρώπινη ζωή στη διάρκεια των τε-

λευταίων αιώνων και μπορούν να αποτελέσουν αφορμή

για κάτι διαφορετικό: καλύτερο ή ακόμη και χειρότερο.

Ίσως υπάρξει μια μικρή ανάκαμψη τους προσεχείς μήνες,

ή ακόμη και για κάποια χρόνια.6Όμως, το τέλος της ερ-

5. Περίπου ο μόνος που ισχυρίστηκε στα μεγάλα μέσα ενημέρωσηςότι ο καπιταλισμός έχει φτάσει, έπειτα από 500 χρόνια, στην τελευταία φάση του και κάτι καινούριο πρόκειται να τον αντικαταστήσει ήταν οΙμάνουελ Βαλερστάιν (βλέπε το άρθρο του “Le capitalisme touche a safin” στη Monde της 11.10.2008). Ωστόσο, στη σημερινή κρίση δεν βλέ-πει παρά την έκρηξη μιας κερδοσκοπικής φούσκας, η οποία ανάγεταιστη δεκαετία του 70, ενώ τη συγκρίνει με άλλες κρίσεις του παρελθό-ντος. Αν προβλέπει μια «φάση πολιτικού χάους», «σνστημικής κρίσης» και το τέλος του καπιταλισμού τις επόμενες δεκαετίες, αυτό συμβαίνειεξαιτίας της σχέσης «κέντρου » και «περιφέρειας » η οποία έχει αλλάξει.Η ερμηνεία του είναι κατά συνέπεια πολύ διαφορετική από αυτήν πουπροτείνουμε εδώ.

6. Στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, έπειτα από κάθε κρί-ση, παρατηρούσαμε μια «ανάκαμψη» ιδιαίτερα των χρηματιστηρια-κών δεικτών η οποία μοιάζει να αποδεικνύει ότι όλα αυτά δεν είναιπαρά ένα ζήτημα κύκλων και διακυμάνσεων. Όμως, καμία από αυτέςτις «ανακάμψεις» δεν ήταν αποτέλεσμα ενός νέου τρόπου παραγωγήςπου χρησιμοποιεί μαζικά την εργασία με αποδοτικό τρόπο. Ήταν απλώςμορφές πλασματικής ανάπτυξης της αξίας, οι οποίες εξασφαλίζονταν



14 9

γασίας, της πώλησης, της πώλησης και της αγοράς της

εργασιακής δύναμης, το τέλος της αγοράς και του κρά-

τους όλων των κατηγοριών που δεν είναι καθόλου φυ-

σιολογικές και οι οποίες μια μέρα θα εξαφανιστούν, όπως

ακριβώς αντικατέστησαν και οι ίδιες άλλες μορφές κοι-

νωνικής ζωής είναι μια διαδικασία μακράς διάρκειας. Η

σημερινή κρίση δεν είναι ούτε η αρχή ούτε το τέλος, αλλά

μια σημαντική περίοδος.

Όμως, γιατί άραγε αυτή η κριτική, που είναι περίπου η

μόνη που επιβεβαιώνεται από την πρόσφατη κρίση, προ

καλεί τόσο μικρό ενδιαφέρον; Ουσιαστικά επειδή κανείς

δεν μπορεί πραγματικά να φανταστεί το τέλος του καπι-

ταλισμού. Ακόμη και η ιδέα προκαλεί τρόμο. Όλος ο κό-

σμος σκέφτεται ότι τα χρήματα είναι πολύ λίγα, αλλά ο

καθένας αισθάνεται την ύπαρξή του να απειλείται, ακόμη

και από φυσική άποψη, με την υποψία να υποτιμηθεί η

αξία του χρήματος και να χάσει το ρόλο του στην κοι-

νωνική ζωή. Στην κρίση, τα υποκείμενα γαντζώνονται

περισσότερο παρά ποτέ από τις μόνες μορφές κοινωνι-

κοποίησης που γνωρίζουν. Υπάρχει μια γενική συμφωνία

τουλάχιστον σε ένα πράγμα: πρέπει πάντοτε να συνεχί-ζουμε να πουλάμε, να πουλάμε και να αγοράζουμε τον

εαυτό μας. IV αυτό είναι τόσο δύσκολο να αντιδράσουμε

σ' αυτήν την κρίση ή να οργανωθούμε για να την α ντιμε-

τωπίσουμε: γιατί δεν υπάρχουν (χυτοί και εμείς. Θα έπρε

πε να καταπολεμήσουμε το «αυτόνομο υποκείμενο» του

κεφαλαίου, το οποίο ενυπάρχει επίσης σε καθέναν από

εμάς, και άρα σε ένα μέρος από τις συνήθειες, τις προτι-

πουλώντας και αγοράζοντας τίτλους και επενδύοντας μερικές φορέςαυτό το πλασματικό κεφάλαιο στην κατανάλωση ή την αγορά υπη-ρεσιών πράγμα που κάθε φορά δημιουργούσε ακόμη μεγαλύτερεςχρηματοπιστωτικές φούσκες οι οποίες στερούνταν ακόμη περισσότεροβάσης, ιδιαίτερα στον τομέα του αυτοκινήτου.



150

μήσεις, τις οκνηρίες, τις τάσεις, τους ναρκισσισμούς, τις

ματαιοδοξίες, τους εγωισμούς μας... Κανένας δεν θέλει

να κοιτάξει κατάματα το τέρας. Πόσες παραληρηματικές

λύσεις προτείνονται, αντί να αμφισβητηθεί η εργασία και

το εμπόρευμα, ή απλά το αυτοκίνητο! «Μεγάλοι επιστή-

μονες» παραλογίζονται κάνοντας λόγο για γιγαντιαίους

δορυφόρους που θα είναι ικανοί να αντανακλούν ένα μέ-

ρος των αχτίνων του ήλιου ή για μηχανισμούς που θα εί-

ναι ικανοί να καταψύχουν τους ωκεανούς. Προτείνουν να «παράγουμε λαχανικά σε υδροπονικά ή αεροπονικά θερ

μοκήπια» και να παρασκευάζουμε κρέας «απευθείας από

βλαστοκύτταρα », να αναζητήσουμε τους ανεπαρκείς πό-

ρους στην κυριολεξία στο φεγγάρι: «Το φεγγάρι διαθέτει ,

μεταξύ άλλων ; ένα εκατομμύριο τόνους ήλιο 3, το ιδανικό

καύσιμο για την πυρηνική τήξη. Ένας τόνος ήλιο 3 αξίζει

περίπου 6 δισεκατομμύρια δολάρια , με βάση την ενέργεια

που μπορεί να παράγει. Αυτός είναι μόνο ένας από τους

λόγους για τους οποίους τόσες χώρες επικεντρώνονται σε

μια επιστροφή στο φεγγάρι».7 Με την ίδια λογική, προτεί-

νουν να «προσαρμοστούμε» στις κλιματικές αλλαγές αντί

να τις καταπολεμήσουμε.8 Αντί της απαλλαγής από τον

«οικονομικό τρόμο», η απειλή ενισχύεται: «Οι οργανισμοί και τα ανθρώπινα όντα που θα μάθουν ; θα θελήσουν και

θα μπορέσουν να προσαρμοστούν έχουν οικονομικό και

κοινωνικό μέλλον ; σήμερα περισσότερο παρά ποτέ. Οι υπο-

στηρικτές της ακινησίας θα μπορούσαν να χάσουν κάθε

7. Δίκην τιμωρίας, γνωστοποιούμε εδώ το όνομα του συγγραφέα αυτών των προτάσεων: “Plus de croissance est en nous”, του XavierAlexandre, Le Monde της 30.11.2008, “Chroniques dabo nn es”.

8. “Sadapter au changement climatique plutot que de le limiter?”Le Monde της 21.8.2009, σχετικά με τη μελέτη την οποία το “Centre deconsensu s” (Κέντρο συναίνεσης) [!] της Κοπεγχάγης εμπιστεύτηκε στοιταλικό επιστημονικό ίδρυμα “Enrico Mattei”, το οποίο συνδέεται μετον ιταλικό πετρελαϊκό όμιλο ΕΝΙ.



ΐ5 ΐ

ικανότητα εξεύρεσης εργασίας»9 και άρα να εξαφανιστούν

από τον κόσμο. Ο Μάλθους το έχει ήδη πει: η πείνα είναι

ο καλύτερος παιδαγωγός της εργασίας. Οτιδήποτε δεν

χρησιμεύει στην αξιοποίηση του κεφαλαίου είναι πολυτέ-

λεια και, σε περιόδους κρίσης, η πολυτέλεια δεν αρμόζει.

Δεν πρόκειται για διαστροφή, είναι απολύτως λογικό σε

μια κοινωνία που έχει αναγάγει σε ζωτική αρχή της το με-

τασχηματισμό του χρήματος σε περισσότερο χρήμα.

Αυτός είναι πίνακας της αποκάλυψης, θα μας αντιτείνουν

κάποιοι: μας αναγγέλλουν το τέλος του καπιταλισμού

από τότε που γεννήθηκε, με κάθε δυσκολία που συναντά.

Ωστόσο, αναβιώνει έπειτα από κάθε κρίση, όπως ο φοίνι-

κας που αναγεννιέται από τις στάχτες του. Ταυτόχρονα,

κάθε φορά αλλάζει και, σήμερα, είναι πολύ διαφορετικός

από αυτό που ήταν το 1800, ή το 1850, ή το 1930. Μήπως

παρακολουθούμε ακόμη μία μετάλλαξη αυτού του είδους,

κατά την οποία θα αλλάξει για να επιβιώσει καλύτερα;

Γιατί αυτή η κρίση είναι πιο σοβαρή από κάθε άλλη εδώ

και πάνω από 200 χρόνια; Δεν θα μπορούσε ο καπιταλι-

σμός να συνεχίσει να υπάρχει με άτυπες μορφές, μεταξύ

καταστροφών και πολέμων; Άραγε η κρίση δεν είναι ηαιώνια μορφή της ύπαρξής του και μάλιστα της ύπαρξης

των ιστορικών κοινωνιών γενικότερα; Και ο αντίλογος

συνεχίζεται: Ο πλήρης κατάλογος όλων των δυσλειτουρ-

γιών του σημερινού καπιταλισμού μπορεί να συνιστά

την απόδειξη της τελικής κρίσης του, μόνο αν η σύντομη

φορντική περίοδος σταθερότητας θεωρείται η μόνη εφι-

κτή λειτουργία του καπιταλισμού και όλες οι άλλες μορ-

φές ύπαρξής του παρεκκλίσεις. Οι εμφύλιοι πόλεμοι στην

Αφρική και η επάνοδος της φεουδαρχίας στη Ρωσία, ο

9. Ίδια τιμωρία με τον προαναφερθέντα: “Le previsible declindu salariat”, της Camille See, Le Monde της 9.8.2009, “Chroniquedabonnes”.



ισλαμικός φονταμενταλισμός και η προσωρινότητα στην

Ευρώπη δείχνουν μόνο ότι ήταν αδύνατο να εξαπλωθεί το φορντικό μοντέλο στον υπόλοιπο κόσμο ως τέτοιο,

αλλά όχι την αποτυχία του καπιταλισμού, ο οποίος ως

παγκόσμιο σύστημα συνίσταται ακριβώς στη συνύπαρξη

όλων αυτών των μορφών, από τις οποίες η καθεμία, στο

πλαίσιό της, είναι χρήσιμη για το παγκόσμιο σύστημα. Ο

καπιταλισμός θα μπορούσε επίσης να λειτουργήσει πολύ

διαφορετικά από ό,τι στην Ευρώπη της δεκαετίας του ’60:

αυτό δεν θα έδειχνε παρά την ευελιξία του. Οι καταστρο-

φές που προκαλεί, από την εξατομίκευση των ανθρώπων

και τη διάλυση της οικογένειας, μέχρι τις ψυχικές και σω-

ματικές ασθένειες και τη μόλυνση, δεν είναι απαραίτητα

ένα σύμπτωμα της κρίσης δημιουργούν διαρκώς ανά-

γκες και νέους τομείς της αγοράς που διευκολύνουν τηλειτουργία της συσσώρευσης.

Όμως, αυτός ο αντίλογος δεν έχει βάση: αυτό που πε-

ριγράφει είναι η γέννηση και η διαιώνιση διαρκώς μεταλ

λασσόμενων μορφών κυριαρχίας και εκμετάλλευσης, και

όχι η ανάδυση νέων μοντέλων καπιταλιστικής συσσώρευ-

σης. Οι «μη κλασικές» μορφές δημιουργίας κέρδους δεν

μπορούν να λειτουργήσουν παρά συμμετέχοντας έμμεσα

στην παγκόσμια αγορά, και άρα παρασιτικά στους παγκό-

σμιους κύκλους της αξίας (για παράδειγμα: πουλώντας

ακριβά τα ναρκωτικά στις πλούσιες χώρες, ορισμένες χώ-

ρες του «Νότου» κατευθύνουν προς αυτές ένα μέρος της

«πραγματικής» υπεραξίας που παράγεται στις πλούσιες

χώρες). Αν η δημιουργία αξίας στα βιομηχανικά κέντρα έπρεπε να εξαλειφθεί πλήρως, θα εξαφάνιζε επίσης βα-

ρόνους ναρκωτικών και διακινητές παιδιών. Επιπλέον, θα

μπορούσαν τότε να αναγκάσουν τα υποκείμενά τους να

δημιουργήσουν εκ νέου ένα αγροτικό, υλικό πλεόνασμα

για τα αφεντικά τους. Όμως, ακόμη και οι πιο πεισμένοι



153

υπερασπιστές της αιωνιότητας του καπιταλισμού δεν θα

τολμούσαν πια να το αποκαλούν αυτό ένα νέο μοντέλοκαπιταλιστικής συσσώρευσης.

Γενικότερα, πρέπει πάντοτε να θυμόμαστε ότι οι υπη-

ρεσίες και οι αποκαταστάσεις δεν είναι μια εργασία που

παράγει κεφάλαιο, αλλά εξαρτώνται από παραγωγικούς

τομείς. Δεν είναι μόνο η θεωρία του Μαρξ που το λέει

αυτό (και αυτό το σημείο, περισσότερο και από άλλα ακό-

μη, δεν έχει γίνει κατανοητό ούτε από τους μαρξιστές),

αλλά ακόμη και η καθημερινή εμπειρία: σε περιόδους

ύφεσης, η κουλτούρα και η εκπαίδευση, η προστασία του

περιβά λλοντος και η υγεία, οι επιδοτήσεις σε οργανώσεις

και η υπεράσπιση της κληρονομιάς, αντί να μπορούν να

χρησιμεύσουν ως «μοχλός ανάπτυξης», είναι οι πρώτες

που θυσιάζονται λόγω «έλλειψης χρημάτων».

Βέβαια, δεν μπορούμε να «αποδείξουμε» αφηρημένα ότι

παρακολουθούμε το τέλος της υπεραιωνόβιας εμπορευ

ματικής κοινωνίας. Όμως, ορισμένες πρόσφατες τάσεις ε ί-

ναι πραγματικά καινούριες. Έχουμε φτάσει σ’ ένα εξωτερι

κό όριο, με την εξάντληση των πόρων και κυρίως του πιο

σημαντικού και αναντικατάστατου πόρου, του νερού,

καθώς και με τις μη αντιστρέψιμες αλλαγές του κλίματος,

τα αφανισμένα είδη της φύσης, τα κατεστραμμένα τοπία.

Ο καπιταλισμός οδεύει επίσης προς ένα εσωτερικό όριο,

καθώς η πορεία ανάπτυξής του είναι γραμμική, σωρευτική

και μη αντιστρέψιμη, και όχι κυκλική και επαναλαμβανό-

μενη όπως άλλες μορφές παραγωγής. Είναι η μοναδικήκοινωνία που υπήρξε ποτέ η οποία εμπεριέχει στη βάση

της μια δυναμική αντίφαση , και όχι μόνο έναν ανταγωνι

σμό: ο μετασχηματισμός της εργασίας σε αξία είναι προο-

ρισμένος ιστορικά να εξαντληθεί, εξαιτίας των τεχνολογι-

ών που αντικαθιστούν την εργασία.



1 5 4

Τα υποκείμενα που ζουν σ’ αυτήν την εποχή εξωτερικής

και εσωτερικής κρίσης υφίστανται επίσης μια απορρύθμι-ση των φυσικών δομών οι οποίες καθόριζαν για πολύ και-

ρό αυτό που είναι ο άνθρωπος. Αυτά τα νέα απρόβλεπτα

υποκείμενα βρίσκονται ταυτόχρονα στη θέση να διαχειρί-

ζονται απίστευτες δυνάμεις καταστροφής. Τελικά, η μείω-

ση της δημιουργίας αξίας σ’ ολόκληρο τον κόσμο εμπερι-

έχει το γεγονός ότι, για πρώτη φορά, υπάρχουν και μά-

λιστα παντού πληθυσμοί σε περίσσευμα, πλεονάζοντες,

οι οποίοι δεν χρησιμεύουν πια ούτε για εκμετάλλευση.

Από την άποψη της αξιοποίησης της αξίας, είναι η ίδια η

ανθρωπότητα που αρχίζει να γίνεται μια περιττή πολυτέ-

λεια, μια δαπάνη που πρέπει να εξαλειφθεί, ένα «πλεόνα-

σμα» και εδώ μπορούμε να μιλήσουμε για έναν εντελώς

νέο παράγοντα στην ιστορία!

Δυστυχώς, η «κρίση» δεν έχει ως επακόλουθο μια εγγυ-

ημένη «χειραφέτηση». Υπάρχουν πολλοί οργισμένοι άν-

θρωποι που έχουν χάσει τα χρήματα, το σπίτι ή τη δουλειά

τους. Όμως, αυτή η οργή, σε αντίθεση με ό,τι πίστευε πά-

ντοτε η ριζοσπαστική αριστερά, δεν έχει τίποτα εξ ορισμού

απελευθερωτικό. Η σημερινή κρίση δεν μοιάζει να ευνοεί

την ανάδυση απελευθερωτικών προσπαθειών (τουλάχι-

στον σε μια πρώτη φάση), αλλά μια κατάσταση του τύπου

«ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Εξάλλου, δεν μοιάζει να ευ-

νοεί ούτε τους μεγάλους ελιγμούς για την αποκατάσταση

της καπιταλιστικής τάξης, τους ολοκληρωτισμούς, τα νέα

καθεστώτα καταναγκαστικής συσσώρευσης. Αυτό πουπροαναγγέλλεται μοιάζει περισσότερο με βραδυφλεγή και

όχι πάντοτε εμφανή βαρβαρότητα. Αντί για τη μεγάλη σύ-

γκρουση, μπορούμε να περιμένουμε μια αέναη σπειροειδή

κίνηση, μια διαρκή κατήφεια που με το χρόνο γίνεται συ-

νήθεια. Είναι πιο πιθανό να παρακολουθήσουμε μια θέαμα



155

τική διάχυση της τέχνης της επιβίωσης με χίλιους τρόπους

και της προσαρμογής σε όλα, παρά ένα μεγάλο κίνημα σκέψης και αλληλεγγύης, όπου όλοι θα παραμερίσουν τα

προσωπικά συμφέροντά τους, θα ξεχάσουν τις αρνητικές

πλευρές της κοινωνικοποίησής τους και θα οικοδομήσουν

από κοινού μια πιο ανθρώπινη κοινωνία. Προκειμένου να

συμβεί κάτι τέτοιο, θα έπρεπε καταρχάς να μεσολαβήσει

μια ανθρωπολογική επανάσταση. Δύσκολα μπορεί να δια

βεβαιώσει κανείς ότι οι κρίσεις και οι τρέχουσες καταρρεύ-

σεις θα διευκολύνουν μια τέτοια επανάσταση. Και, ακόμη

κι αν η κρίση περιλαμβάνει μια αναγκαστική «αποανάπτυ

ξη», αυτή δεν είναι κατ’ ανάγκη προς τη σωστή κατεύθυν-

ση. Η κρίση δεν πλήττει κατά πρώτο λόγο τους τομείς που

είναι «άχρηστοι» από την άποψη της ανθρώπινης ζωής,

αλλά εκείνους που είναι «άχρηστοι» από την άποψη τηςσυσσώρευσης του κεφαλαίου. Δεν πρόκειται να μειωθούν

οι εξοπλισμοί, αλλά οι δαπάνες για την υγεία και, από

τη στιγμή που έχουμε αποδεχθεί τη λογική της αξίας, εί-

ναι αρκετά παράλογο να διαμαρτυρόμαστε εναντίον της.

Ας αρχίσουμε λοιπόν με τα μικρά πράγματα, τη βοήθεια

μεταξύ γειτόνων, τα τοπικά συστήματα ανταλλαγών, τα

κηπευτικά στον κήπο, τον εθελοντισμό στις οργανώσεις,

τους οργανισμούς για τη διατήρηση της αγροτικής καλλι-

έργειας. Συχνά, αυτό είναι συμπαθητικό. Όμως, το να θέλει

κανείς να αντιταχθεί στην κατάρρευση του παγκόσμιου

συστήματος με αυτά τα μέσα ισοδυναμεί με το να προσπα-

θεί να αδειάσει τη θάλασσα μ’ ένα κουτάλι.

Σε τι καταλήγουν αυτές οι απαισιόδοξες απόψεις; Τουλά-

χιστον σε λίγη διαύγεια. Μπορούμε έτσι να αποφύγουμε

να ενταχθούμε στους λαϊκιστές κάθε απόχρωσης που πε-

ριορίζονται να αναθεματίζουν τις τράπεζες, την οικονομία

και τα χρηματιστήρια, καθώς και αυτούς που υποτίθεται



ϊ 50

πως τα ελέγχουν. Αυτός ο λαϊκισμός θα οδηγήσει με ευ-

κολία στην καταδίωξη των «εχθρών του λαού», προς τα

κάτω (μετανάστες) και προς τα πάνω (κερδοσκόπους),10

αποφεύγοντας κάθε κριτική στις πραγματικές βάσεις του

καπιταλισμού, οι οποίες εμφανίζονται, αντίθετα, ως ο πο-

λιτισμός που πρέπει να διασωθεί: η εργασία, το χρήμα, το

εμπόρευμα, το κεφάλαιο, το κράτος.

Προκαλεί πράγματι ίλιγγο η σκέψη του τέλους ενός

τρόπου ζωής στον οποίο είμαστε όλοι χωμένοι μέχρι τολαιμό και ο οποίος, σήμερα, αρχίζει να βουλιάζει χωρίς να

το έχει αποφασίσει κανείς, αφήνοντάς μας σ’ ένα τοπίο

κατεστραμμένο. Όλοι οι υποτιθέμενοι ανταγωνισμοί του

παρελθόντος, το προλεταριάτο και το κεφάλαιο, η εργα-

σία και το συσσωρευμένο χρήμα κινδυνεύουν να εξαφα-

νιστούν μαζί, ψυχορραγώντας σφιχταγκαλιασμένοι: αυτό

που αρχίζει να εξαφανίζεται είναι η κοινή βάση των συ

γκρούσεών τους.

Για να αντιμετωπίσουμε την κατάσταση, χρειάζεται ένα

τόσο μεγάλο άλμα στο άγνωστο που όλος ο κόσμος και

αυτό είναι κατανοητό καταρχάς αρνείται να το κάνει.

Όμως, το γεγονός ότι ζούμε σε μια τέτοια ακραία εποχή

είναι επίσης μια πρωτόγνωρη τύχη, παρ’ όλα αυτά. Κατά συνέπεια: ας επιδεινω θεί η κρίση !11Δ εν πρέπει να «σώσου-

με» την οικονομία «μας» και τον τρόπο ζωής «μας», αλλά

να βοηθήσουμε να εξαφανιστούν το γρηγορότερο, δίνο-

ντας ταυτόχρονα χώρο σε κάτι καλύτερο. Ας πάρουμε το

παράδειγμα των πρόσφατων μακρών συγκρούσεων στην

εκπαίδευση και το πανεπιστήμιο: αντί να διαμαρτυρόμα-

στε για τη μείωση των δαπανών για την εκπαίδευση και

την έρευνα, δεν θα ήταν καλύτερο να αμφισβητήσουμε το

ίδιο το γεγονός ότι δεν υπάρχει εκπαίδευση και έρευνα

10. Τόσο η αριστερά όσο και ένα τμήμα της δεξιάς διαμαρτυρήθηκαν (τουλάχιστον στις ΗΠΑ) ενάντια στη σωτηρία των τραπεζών.

11. F. Partant, Que la crise saggrave, Παρίσι, Solin, 1978.



157

παρά μόνο αν είναι «ανταποδοτικές»; Πρέπει άραγε να

παραιτηθούμε από τη ζωή, επειδή η συσσώρευση του κε-

φαλαίου δεν λε ιτουργε ί πια;

Επιτέλους , έξοδος! είναι ο τίτλος ενός πίνακα του Πά

ουλ Κλέε. Ήδη, στη διάρκεια της σύντομης κρίσης του

Οκτωβρίου 2008, είχαμε λίγο την εντύπωση ότι το καπάκι

ήταν έτοιμο να ανοίξει: αρχίζαμε να συζητάμε ανοιχτά για

τα δεινά και τα όρια του καπιταλισμού. Μπορούμε λοιπόν,

παρ’ όλα αυτά, να έχουμε την πεποίθηση ότι στη διάρ-κεια μιας σοβαρής παρατεταμένης κρίσης οι γλώσσες θα

λυθούν, τα στερεότυπα και τα απαγορευμένα θα καταρ

ρεύσουν, πολύς κόσμος θα αμφισβητήσει αυθόρμητα αυτό

που μέχρι την προηγούμενη μέρα θεωρούσε «φυσικό» ή

«αναπόφευκτο» και θα αρχίσει να θέτει τα πιο απλά και

συχνά λιγότερο προβεβλημένα ερωτήματα: γιατί υπάρχει

κρίση, αφού υπάρχουν τόσο πολλά μέσα παραγωγής; Για-

τί να πεθάνουμε από απόγνωση, αφού όλα τα απαραίτητα

(και ακόμη περισσότερα) υπάρχουν; Γιατί να δεχθούμε να

σταματήσουν όλα όσα δεν χρησιμεύουν στη συσσώρευ-

ση; Πρέπει να αρνηθούμε όλα όσα δεν είναι πληρωτέα;

Ίσως, παρ’ όλα αυτά, η λέξη που θα λεχθεί να λύσει τα

μάγια, όπως στα παραμύθια.







Από τις εκδόσεις των ξένων κυκλοφορούν:

C r i t i c a l A r t En s e m b l e

Η μηχανή της σάρκας

A n d r e a D o r i a

Η εξαιρετική περίπτωση μιας συνηθισμένης ιστορίας

A n s e l m Ja p p e

Το τέλος της τέχνης στον Αντόρνο και τον Ντεμπόρ

Ομάδα R e t o r t

(IAIN BOAL, T.J. CLARK, JOSEPH MATTHEWS, MICHAEL WATTS)

Καταπονημένες δυνάμεις:Κεφάλαιο και θέαμα στη νέα εποχή του πολέμου

ΕΞΕΓΕΡΜΕΝΟΣ ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΤΗΣ Μ ά ρ κ ο ς

Ιστορίες για τους ανθρώπους του καλαμποκιού

(και σε ηλεκτρονική μορφήστον δικτυακό τόπο www.disobey.net/hotel)

http://www.disobey.net/hotel

http://www.disobey.net/hotel



Keimena Gia Thn Ergasia Kai Thn Krish

Documents