Kathryn Harakal - İmgelerle Yaşamak, Tanık ve Kanıt Olarak Fotoğraf Kosova’nın Kayıp İnsanları

8/6/2019 Kathryn Harakal - mgelerle Yaamak, Tank ve Kant Olarak Fotoraf Kosovann Kayp nsanlar

1/17

1

mgelerle Yaamak

Tank ve Kant Olarak Fotoraf:Kosovann Kayp nsanlar

Kathryn Harakal

Kathryn Harakal, Haziran 2009


2/17

2

indekiler

zet 3

1 Giri 5

2 Hepimiz Onlar zlyoruz 6

3 Travmann Temsili 7

4 Kelimelerin Arl 8

5 mgelerle Yaamak 9

6 Sonu 10

Kaynaka 13


3/17

3

zet

Kosovada gndelik hayat, yakn ve uzak gemie gndermelerle doludur. Kurbanlar,kahramanlar ve ehitlerle ilgili imgeler hep ayn iplikle rlm gibidir ve Kosovann fizikicorafyas da llerin an ve antlar ile doludur. Ama Kosova topraklar fiziki corafyadaeksik olan pek ok eyi barndrmaktadr aslnda. Son yllarda baz toplu mezarlar bulunmuolsa da, topran altnda ve kireta maaralarnda hl kayplarn kemikleri yatmaktadr.

Kanl bir gemile yzlemeye alan toplumlarda hafzann nemi byktr. Sava sonraskoullarda yaananlarn kabulne, hatrlamaya, ve anmann acl ailelere ya da genel olarakhalka salayaca saaltc etkiye phesiz byk bir ihtiya duyulur. Ancak bu sre

kkrtc olmayan bir ekilde yrtlmeli, sz konusu atmann tm taraflarndakillerin aileleri gzetilmeli ve bu antlarn yerletirilecei corafyann kanunlarna saygl birekilde hareket edilmelidir.

Bu makalede, 2004ten bu yana Kosovann bakenti Pritinade yer alanarpc bir ak havasergisi rnei zerinden sava sonras dnemde Kosovada hafza, grsel temsil,antsallatrma ve gei dneminde adalet meseleleri ele alnmaktadr. Kosovann kadn,erkek, gen, yal kayplarnn fotoraflarndan oluan sergi, sanat ile belgeleme, protestoile antsallatrma, yas ile eitim arasndaki ayrmlar ortadan kaldrr niteliktedir. Daha danemlisi, gemi ile bugn, len ile kalan arasnda simgesel ba kurmay baaran vetanklardan gelecek kuaklara bilgi aktarmn tevik eden dndrc bir grsel travmatemsilidir.


4/17

4

-Resim 1-

Prishtin/Pritina ehir merkezinde Kosova Parlamento Binasnn dna yerletirilmi olanHepimiz Onlar zlyoruz adl fotoraf sergisinden detay.

[Fotoraf: Kathryn Harakal, Haziran 2007]


5/17

5

mgelerle Yaamak /mgelerin Esiri Olmak

Tank ve Kant olarak Fotoraf: Kosovann Kayp nsanlar

Giri

Buras Kosova, insanlarndan arndrmak istedikleri topraklar.1

-Arnavut air smail Kadare, Tiran, Mesi i Tetorit 1999

mgelerin rahatsz etme gc vardr. Sava ya da kitlesel katliamlarda yaanankayplar temsil etmenin imkanlarna ve snrlarna dair tartmalar birden fazla disipliniilgilendirmektedir.

2Ancak travma, hafza ve grsel temsil arasndaki ilikiye gsterilen

akademik ilgi, Holocaust almalar hari, grece kstl kalmtr.3stelik, bir konu olaraktravmann herhangi bir grsel biimde temsilinin mmkn olmad hem estetik hem de

psikolojik adan savunulmutur;4bu gr, Adornonun mehur Auschwitzden sonra iiryazmak barbarlktr sz ile de hafzalara kaznmtr.5Konu hl tartmal olmakla birlikte,vahet ve soykrm kurbanlarnn ve ldkleri yerlerin imgeleri, ilenen sulara sosyolojik,duygusal ve eitsel perspektiflerden tanklk edebilecei gibi, hukuki srelerde ve

uluslararas mahkemelerde de kant olarak da i grebilir. Buna ek olarak, sava, soykrm,insanlk sular ve benzeri travmatik olaylarn ardndan travmann grsel olarak temsiledilmesi, kurbanlarn hatrlanmas ve sa kalanlarn olayn geride kaldn hissedebilmesiasndan nemli bir ara olabilir. Genelde bu temsiller ant, ehitlik gibi kolektif anlarcisimletirme maksad tayan kalc mekanlar biiminde ortaya karlar.6Daha gncel birtrend ise, zellikle kanl savalarn ardndan akbeti belirsiz olan kiiler sz konusuolduunda, fotorafl sunumlarn bir anma, antsallatrma ve hatta protesto arac olarakkullanlmasdr.7

1iirin ngilizce evirisi iin bkz. A. di Lellio (haz.), The Case for Kosova: Passage to Independence, (Anthem

Press, Londra 2006), s. 209.2D. Apel,Memory Effects: The Holocaust and the Art of Secondary Witnessing, (Rutgers University Press, New

Jersey 2002), s. 5.3J. Bennett, The Aesthetics of Sense-Memory: Theorising Trauma through the Visual Arts, S. Radstone ve K.Hodgkin (haz.),Regimes of Memory, (Routledge, Londra 2003) iinde, s. 28.4A.g.e., s. 28.5T. Adorno, Cultural Criticism and Society, S. Weber ve S. Weber (ngilizceye evirenler), Prisms, (MIT

Press, Cambridge, Massachusetts 1967) iinde, s. 19.6 D. Bar-Tal, Collective Memory of Physical Violence: its Contribution to the Culture of Violence, E. Cairnsand M. D. Roe (haz.), The Role of Memory in Ethnic Conflict, (Palgrave Macmillan, New York 2003) iinde, s.88.7Bugn dnyann pek ok yerinde kayplar konusunda farkndalk yaratmak iin formel ya da enformel fotorafsergileri kullanlmaktadr. Kzl Ha Uluslararas Komitesinin (ICRC) blge ofisleri dnyann eitli yerlerinde

fotoraf sergileri gerekletirmitir. [Basn Blteni: 20/07, Photo Exhibition on Missing Persons opens inBaku, Kzl Ha Uluslararas Komitesi, 31 Austos 2007; ve Basn Blteni 29/06, Photo Exhibition on MissingPersons opens, Kzl Ha Uluslararas Komitesi, 02 Temmuz 2007.]


6/17

6

Hepimiz Onlar zlyoruz

Barndrd fikir, gnderme ve kelimelerin karmaklna bal olarak kkya da byk bir okur grubuna hitap eden yazl anlatmn aksine fotorafn tek

bir dili vardr ve herkese ulama imkanna sahiptir.8

- Susan Sontag, Bakalarnn Acsna Bakmak

Srp insan haklar aktivisti Nataa Kandi9, Kosovann 1999un ikinci yarsndakihalini insanlarn kaybolan yaknlarnn peinde oradan oraya doland harap bir lkeszleriyle betimlemiti.10Scak savan sona ermesinin hemen ardndan, Kosova iindeki veSrbistandaki dari Snr Hatt zerindeki bilinen birka toplu mezarda yatanlardan bakadaha binlerce insann tek bir iz brakmakszn kaybolduu anlalmt.11 Gerek Kosovaynetiminin gerekse uluslararas toplumun kayplar konusuna yeterince nem vermediialgs, o gnden bu yana sava-sonras dneme damgasn vurmu, bata Kosova Arnavutlar

olmak zere Kosova halknda ciddi bir honutsuzluk yaratmtr. nsann kaybolan yaknlarhakknda bilgi edinme hakk, uluslararas insani hukukta ve insan haklar hukukunda nemliyer tutar.

12Ancak ailelere 1998-99 savandan bu yanakayp olan yaknlaryla ilgili hl net

bir bilgi verilmemi olmas sebebiyle, konu Kosovadaki etnik gruplar arasnda bugn vegelecekte makul seviyede bir karlkl tahamml ve uzla salanmasnn nndeki balcaengel olarak durmaktadr.

Scak savan ardndan kayplar konusunda ne yaplaca meselesi, sava-sonraskoullarda destek salayan her trl gei dnemi adaleti giriiminin paras addedilmelidir.Toplu mezarlarn almas, cesetlerde kimlik tespitinin yaplmas ve olgularn net bir ekildeortaya konmas, ailelerin yaslarn gerei gibi yaayabilmeleri, daha geni topluluklarn dagemite olanlarla yzleebilmesi bakmndan elzemdir. Gei dnemi adaleti erevesindealan eitli kurumlar uluslararas komisyon ve yarg organlar, adli tp almalar veulusal yetkililer gibibu srete yer alrlar.13Ancak sivil toplum kurulular ile aile dernekleride nemli rol oynarlar. Bu derneklerin baars byk lde konuya dair bir farkndalkyaratmada ve kayp yaknlarnn ne ekillerdeetkilendiine dikkat ekmede etkili olmalarna

baldr. Bu tr derneklerin etkinlikleri ayn zamanda ailelerin madur rolnn tesinegeerek yapc bir eylemlilik iine girmelerine imkan tanmalar bakmndan da benzersiz birilev grrler.14

8 S. Sontag,Regarding the Pain of Others (Picador, New York 2003), s. 20. N: Kitabn Trke evirisi iin

bkz. Osman Aknhay (ev.),Bakalarnn Acsna Bakmak,(Agora Kitapl, stanbul, 2004)9Nataa Kandi, Srbistann Belgrad ehrinde kurulmu olan ve Kosovada da iki ofisi bulunan nsani Hukuk

Merkezinin kurucusu ve mdrdr. nsani Hukuk Merkezi, tarihle barma ve yakn gemite ilenmi sularnsorumluluunun stlenilmesi yoluyla blgesel barn salanmas iin almaktadr.10

N. Kandi,Confronting the Past of Kosovo, (Humanitarian Law Center, 27 Haziran 2004). [KosovannGemii ile Yzlemek, nsani Hukuk Merkezi].11

Birlemi Milletler kaytlarna gre, 1998-99 savann ardndan Kosovada 5206 kiinin kayp olduubildirilmitir. [Factsheet: Kosovo in February 2008, Kamu Bilgilendirme Blm, Birlemi Milletler KosovaGeici Ynetim Misyonu, 01 Mart 2008].12 Hukuki sorumluluklar 1949 Cenevre Szlemeleri ve Ek Protokollerinde, ve ayrca 2006 tarihli BtnKiilerin Zorla Kaybedilmeden Korunmasna Dair Uluslararas Szlemede tanmlanmtr. [Missing Persons:A Hidden Tragedy,Kzl Ha Uluslararas Komitesi ,Cenevre, svire,Austos 2007.]13M. Crettol and A. La Rosa, The Missing and Transitional Justice: the Right to Know and the Fight Against

Impunity, 68 Kzl Ha Uluslaras Blteni (Haziran 2006), s. 362.14Missing Persons: A Hidden Tragedy,Kzl Ha Uluslararas Komitesi,Cenevre, svire, Austos 2007.


7/17

7

Kosovann bat kesiminde yer alan Gjakov/akovica kentinden Annelerin arsDerneinin yeleri, yant arayna grnrl yksek ve grsel adan sarsc imgelerlekatkda bulundular. Dernein 2004ten bu yana srdrd Hepimiz Onlar zlyoruzkampanyas, savata kaybolan binlerce insana daha fazla nem verilmesi iin yetkililere baskyapmay hedefliyor. Ama kampanya duyarl kamuoyunun dikkatini genel olarak kayplar

konusuna ekmeyi de baarm durumda. Bunu salamak iin normalde ad san bilinmeyenkurbanlara grsel imgelere birer yz verildi. Sonuta, ortaya son derece sarsc bir fotorafsergisi ve billboard ilanlaryla paralel olarak yrtlen bir kampanya kt. Bu, Kosovatopraklarnda bugn grlebilen en kapsayc ve dnsel olarak en kkrtc anma veantsallatrma giriimlerinden biridir.

Travmann Temsili

Fotoraf bir vedadr. Fotorafnn sonraki hayatna aittir. O bir anlk

flala beraber lmn snmez alazyla yanmaya balar.15

-Eduardo Cadava, Iktan Kelimeler

Grsel imgeler, bakanlar zerinde hem ksa hem de uzun vadede gl etkilerbrakabilirler. Fotorafn da etkisi ve deerinin manevi mi estetik mi olduu, byk ldesunumun amacna, serginin konumuna ve mekann siyasi armlarna gre deiir.16Betimledii olaylar belgeleyen birer enstantane olan fotoraflar, pek ok rnekte, kastl yada kastsz olarak, ou insann sanat dedii eye dnr. iddet ve atmay betimleyenya da temsil eden imgelere bakma meselesi, Susan Sontagn lmnden nce yaymlanan sonkitabBakalarnn Acsna Bakmakta enine boyuna irdelenmektedir. Yazar bu eserde,rahatsz edici imgelerin, formel ya da enformel, sanat galerisi benzeri mekanlardasergilenmesinin uygunsuzluundan bahseder. Son derece ar, yrek paralayc konularileyen fotoraflar, birer sanat eseri olarak ki duvara aslnca olduklar ey budur, altna netr kayt dlrse dlsn- kamusal alanlarda duvara ya da zemine monte edilereksergilenen sanat eserleriyle ayn kaderi paylarlar. Yani(ou zaman bakalaryla beraberyaplan) bir gezintideki duraklardan ibarettirler diye yazar.17Ayrca fotoraflarn anlama vehatrlama kadar, umursamama ve unutma arac olarak da oynadklar rol ele alr.18

Sanat tarihileri uzun zamandr fotorafla hafzann ileyii arasndaki ilikiyitartyorlar. Sava ve kriz anlarnda ekilmi basn fotoraflar zerine alan Barbie Zelizer,vahet grntleri ve benzer imgeler ar kullanldnda kamuoyugrmemeyi tercih etmeye

balayabilir yani insanlar grmemek iin bakmaya, unutmak iin hatrlamayabalayabilirler diyor.19Bu tartmalar bir yana, sergilerin etkisini arttrmak iin estetiebavurulmas, gerek galeri kratrlerinin gerekse enformel sergilerin dzenleyicilerinin sksk bavurduu birstrateji; vahet, insanlk suu ve soykrm imgelerinin temsilinde de ayntavr grlebiliyor.

15 E. Cadava, Words of Light: Theses on the Photography of History, (Princeton University Press, Princeton,

New Jersey 1993), s. 13.16

J. Taylor,Body Horror: Photojournalism, Catastrophe and War, (Manchester University Press, Manchester

1998), s. 133.17 S Sontag,Regarding the Pain of Others (Picador, New York 2003), s. 121.18

Bu konuda daha fazla ayrnt iin bkz. Sontag, a.g.e.19B. Zelizer,Remembering To Forget: Holocaust Memory Through the Cameras Eye, (University of Chicago

Press, Chicago 1998), s. 5.


8/17

8

Oysa temelinde anma, antsallatrma fikri yatan bir sunumun herhangi bir sanatsergisi ile benzer zellikler tamas, hem teknik bir takm problemlere, hem de ciddisonular olabilecek yorum hatalarna yol aabilir. Sunulan imgeler ve detaylar fazla sarscise sergiyi gezenler ok kt etkilenebilir ve anlatlan olaydan sa km kurbanlar tekrar birtravma yaayabilir. mgelerde ok az ey grnyorsa,bu sefer de olanlar daha yenilir

yutulur gstermek gibi bir aklayc bir etkisi olabilir ya da sergi anmak kadar eitmeyi deamalayan bir etkinlik olmaktan uzaklaabilir. Tm anma ve antsallatrma etkinliklerindeolduu gibi bu tr sergilerde de hassasbir denge tutturulmaldr. Hele de bu sergi savasonras dnemin Kosovasnda olacaksa, bu dengeyi yakalamak iin zel bir aba sarfetmekgerekecektir nk burada hem sz konusu olaylar ok yakn bir gemite gereklemitirhem de kayplar konusu aileler kadar toplumun tamam iin de son derece duygusal birmeseledir.

Kelimelerin Arl

Kosovadaki tm kayplarn akbetini ortaya karmaya kararlyz.Etnik, dini ya da rksal kken ayrdetmiyoruz. Bunlarn hepsi kaypinsanlardr ve akbetleri renilene kadar aileler huzurbulmayacaktr.20

-Nesrete Kumnova, Annelerin ars Dernei

Annelerin ars Derneinin Hepimiz Onlar zlyoruz kampanyasnn ilkaamasnda, halen kayp olan binlerce Kosovaly temsilen iki yz akn fotoraf,bakentPritinadaki Kosova Parlemento binasn evreleyen metal itler zerine yerletirildi.21Byk boy fotokopisi yaplm fotoraflarn altnda yazan isimler resimlerdekilerin KosovaArnavutlar olduunu gsterse de,22dernein resmi politikas Kosovann tm kayplarnkapsamaya yneliktir. Kampanyann alt ay sonra 2005 Hazirannda balayan ikinci aamas,

bu fotorafl sunumun grsel etkisinin tam tersi bir strateji izledi. Bu aamada Kosova EylemA adl yerli sivil toplum kuruluu ile koordinasyon iinde alld ve Kosova UluslararasKzl Ha Komitesinden (ICRC) ksmi maddi destek alnd.23kinci aamada, Kosovannkentsel alanlarna yaylnarak ok daha geni bir kitleye ulald. Ortaya kan i, her ne kadarKosovann bakentinin drt bir yannda yol kenarlarndaki byk billboardlar vekaldrmlardaki afi panolarn kullanan gl bir grsel ifade olsa da, kampanyann buaamasnda sadece kelimeler kullanld. lk bakta, zellikle uzaktan bakldnda tm

grnen, dz, gri bir zemin zerinde iri, belirgin harflerle yazlm kampanya sloganHepimiz Onlar zlyoruz cmlesiydi. Oysa yakndan incelendiinde, billboardun dzgrnen zemininin aslnda kck harflerle yazlm yzlerce isimden olutuu, kaypkiilerin ilk adnn tamam ile soyadnn ilk harfinin yazl olduu anlalyordu.24simler

20Arnavut-Srp Bilgi Paylam Forumu Projesi Raporu, (BETA Medya Merkezi, Gneydou Avrupa

Demokrasi ve Bar Merkezi ve KosovaCanl Haber Ajans, Pritina, 2006), s. 43.21Basn Blteni, Hepimiz Onlar zlyoruz, Annelerin ars Dernei ve STK Kosova Eylem A, 31 Mays2005.22

Fotoraf sergisi batan itibaren mi sadece Kosova Arnavutlarnn resimlerini ieriyordu, yoksa aslndaKosoval Srplarn ve baka aznlk mensuplarnn fotoraflar vard da sonradan sergiyi gezenler tarafndan myrtld, yazar bu soruya net bir cevap bulamamtr.23

Sarah Avrillaud ile e-mail yazmas, Kzl Ha Uluslararas Komitesi (ICRC), Prishtin/Pritina Brosu,ICRC e-mail referans numaras: Pritina /PRI07E1279, 10 Austos 2007.24A.g.e., Basn Blteni [Billboard ilanlar 1-15 Haziran ve 15-31 Temmuz 2005te yaynland].


9/17

9

ICRCnin yaymlad ve aileleri tarafndan halen kayp olduu bildirilen tm etniktopluluklardan 2047 kiinin isimlerini ieren Kayplar Kitabnn Nisan 2004 basmndan25alnd.26Pritinadaki ICRC Brosuna gre billboard kampanyasnda kitaptaki isimlerin

byk ksm yer almt.27

Susan Sontag, duygular, szl bir slogandansa fotorafla ok daha kolay somutlanr diyeyazm.28Ama yoldan gelip geenler yzlerce ismin orada yazl olduunu farkettii andabillboard kampanyas, hem grsel olarak arpc hem de seyredenlerde ilk anda bir duyguuyandrabilen baarl bir kampanya olmutu.29Buna mukabil, Kosova Parlamentosunundndaki fotorafenstalasyonu esasen sokak eylemi ruhuylayaplm bir iti; ama,Kosova ynetimine mensup yetkililerin kayp aileleri adna ok daha aktif ve etkili bir ekildehareket etmesini salamakt. Ama gene de, fotoraf sergisi bata bu amala yaplm olsa dazamanla Pritinann tam merkezinde yer alan, sembolik adan ok ykl bu serginin yerlihalk tarafndan alglan nemli bir deiim geirmie benziyor.

mgelerle Yaamak

svireli psikolog Edouard Clapardea gre duygular sadece u anda yaanabilir,nk an olduklarnda birer fikir ve temsile dnrler ki bu da artk belli bir mesafe veadan baktmz anlamna gelir; Duyguyu gemiteki bir ey olarak hissedemeyiznsankendi duygularnn seyircisi olamaz; duygu ya hissedilir ya da hissedilmez; yoksa o duygusalzden soyutlanarak tahayyl edilmeleri mmkn deildir.30Travmatik hafzann rettiiimgeler, temsil ettikleri eski olaylara dairdirler ama u nda mevcutturlar. DolaysylaHepimiz Onlar zlyoruz adl fotoraf sergisi ve billboard kampanyasn zmler vedeerlendirirken, temsil edilen olaylara dair ortak hafza ya da ortak bilgiye bakmakgerekiyor. Zira ancak bu hafza ya da bilgiye referansla bu imgeleri temsil ettikleri siyasi vemanevi meseleler balamnda doru bir ekilde anlayabiliriz.31

Pritinadaki yerli ve uluslararas nfus iinde, Kosovann kayp insanlarkonusundaki bilgi dzeyi ve duygusal alakas birbirinden ok farkl olan eitli tabakalar var.Kosovadaki uluslararas sivil personelin byk ksm savatan kiisel olarak etkilenmedilerve fotoraf sergisinin yanndan getiklerinde, hergn geseler bile, temsil ettikleri olaylar

bile derinlemesine kavramaktan uzak olabilirler. Kosovadaki aznlklar bakmdansa, sergiKosova Parlamentosunun hemen dnda, yani tm topluluklar iin anlaml olmas gereken

bir yerde olmasna ramen, Kosoval Srplarn ya da dier aznlk mensuplarnn ok azsergiyi grebilecektir nk Pritina artk neredeyse tek etnik grubun var olduu bir ehir

25

2007 Austosunda Kayplar Kitabnn drdnc basm Kzl Ha Uluslararas Komitesinin (ICRC),Prishtin/Pritina brosu tarafndan yaymland. nceki basmlar gibi bu da Kosovada pek ok yere datld.Kitap, kayplarn akbetini aydnlatacak bilgilerin edinilmesi iin bir tr dileke olarak i grd gibi, sava

biteli sekiz yl olmasna ramen sevdiklerinin cenazesini hl kaldramam olan binlerce ailenin durumunuhatrlatan somut bir vesika oldu. Bilgi Notu: Eski Yugoslavya Topraklarndaki Kayp nsanlar, Kzl HaUluslararas Komitesi, Nisan 2008 [Factsheet: Missing Persons on the Territory of Former Yugoslavia,International Committee of the Red Cross].26

Basn Blteni04/53, Kosova: Kayplar Kitabnn nc Basm, Kzl Ha Uluslararas Komitesi 16 Nisan2004 [Kosovo: Third Edition of the Book of Missing Persons, International Committee of the Red Cross].27 Sarah Avrillaud ile e-mail yazmas, Kzl Ha Uluslararas Komitesi (ICRC), Pritina Brosu, ICRC e -mailreferans numaras: Pritina /PRI07E1279, 10 Austos 2007. 28 S Sontag,Regarding the Pain of Others (Picador, New York 2003), s. 85.29Yazar, 2005 bahar boyunca yerli halkn billboard kampanyasna tepkisini gzlemleyebildi.30

J. Bennett, The Aesthetics of Sense-Memory: Theorising Trauma through the Visual Arts, S. Radstoneve K. Hodgkin (haz.),Regimes of Memory, (Routledge, London 2003) iinde, s. 27.31 A.g.e, Bennett, s. 31


10/17

10

haline gelmitir. Sergiyi grenlerin byk ounluu Kosoval Arnavut ounluktanolacaktr; bunlarn ou sava srasnda yaad yeri terketmek zorunda kalm, yakn aile

bireylerini kaybetmi ya da en azndan tandklar lm, kaybolmu kiilerdir. Bu da bu gibianma mekanlarnda saygl bir anma ve antsallatrma erevesinde, bilgi paylam, eitimve aktivizm arasnda denge kurulmas gerektiini bize daha da net gsteriyor.

Hepimiz Onlar zlyoruz fotoraf sergisi, belgesel kant ile estetik imge arasndahassas bir denge kurmay baaryor. Bu fotoraflarn bakan kiide duygusal bir etki brakmagc ki bu g ksmen sunumlarnn estetik zelliklerinden kaynaklanyor- onlarn hemanma hem de eitme ilevini grebilmesini salyor. Kosova Parlamentosunu evreleyenyksek itleri ssleyen bu fotoraflarn grsel gc, hem bakanlar dnmeye sevkediyor,hem de temsil edilen olaylar konusunda insanlar eitiyor. ou savatan yllar nce ekilmiolan bu fotoraflar, kayp kiileri hem fotorafn konusu hem de savan kurban olarak temsiletmeyi baaryor. Bu bakmdan sergi fotorafnhem tank hem de kant olarak kullanmnnmkemmel bir rneini tekil ediyor. Ksacas, Hepimiz Onlar zlyoruz sergisi kamusalalana yerletirilmi, belirli bir ama tayan bir fotorafenstalasyonu olarak nitelenebilir.

Balangta tm kayplarn akbetine dair cevap talep etme amacn tayan bu sergi,

yllar iinde daha formel anlamda bir anta dnt. Serginin kuruluundan itibaren telrglerin arasna, fotoraflar arasndaki boluklara iekler takld. Son yllarda da sergigerek manasyla bir ant oldu, yani milli kayplarn hatrland ve anld, siyasetilerinKosovadaki Arnavut ounluk iin nemli gnlerde resmi ziyaretler yapt, nne elenkkoyduu bir yer haline geldi.32

Sonu

George Santayana belki en ok gelecek nesillere yapt gemiini hatrlamayanlaronu tekrara mahkumdur uyars ile bilinse de33, felsefeci sembollerin lmcl anlamyknden de bahsetmiti.34Sava sonrasnda travmann grsel temsili meselesi balamnda

bu kavram, antsallatrma konusunun ne kadar karmak olduunu, hayatta kalanlarntaleplerinin karlanmas, kurbanlarn ansna sayg gsterilmesi ve olanlarn gelecekkuaklara anlatlmas gibi pek ok boyut ierdiini bir kez daha hatrlatyor. Bugn hemKosova Arnavutlarndan hem Srplarndan pek ok kii, 1998-99 savana ve sava sonrasdneme ait ac hatralara kilitlenmi bir ekilde yayorlar. nsanlarn bu amazdan kurtuluphayatlarna devam edebilmek iin aclarnn tannmasna ve, baz rneklerde, adalete ya da enazndan adalet bulma olaslna ihtiyac var. Toplumlarn da, eer kanl tarihleriylehesaplamaya ve kalc bar iin almaya niyetlilerse, gemi olaylar anma ve yorumlamayollarn bulmalar gerekiyor.35Ama antsallatrmann bir de karanlk yz var ki o da

antlarn genelde kaybedenler ve aznlk ya da marjinal gruplar yok saylarak sadeceegemen kesimi veya etnik ounluu onurlandrmak iin yaplyor olmas.36Anma ve antlarbu bakmdan, fiziki varlklaryla anlattklar hikayenin yannda onlar yapanlar hakknda da

32Yazar 2004 ile 2007 yllar arasnda fotoraflarn aralarna iek ve serginin nne de elenk konduuna ahit

oldu.33 G Santayana, The Life of Reason, (New York, Prometheus Books May 1998), s. 82.34

D. L. Horowitz, Symbolic Politics and Ethnic Status, J. Hutchinson (haz.),Ethnicity, (Oxford UniversityPress, Oxford 1996) iinde.35D. E. Lorey and W. H. Beezley, Introduction, D. E. Lorey ve W. H. Beezley (haz.), Genocide, Collective

Violence and Popular Memory: The Politics of Remembrance in the Twentieth Century, (Scholarly Resources,Wilmington, Delaware 2002) iinde, s. xxvii.


11/17

11

ok ey anlatrlar.37Yine de sava yaam ve ciddi ekilde blnm, hele de vahim insanhaklar ihlalleri grm toplumlar travmay grsel olarak temsil etmeye giritiklerinde hakiki

bir antsallatrma yapabilme potansiyeli de vardr.Pritinada be yldan beri sergilenmekte olan bu fotoraflar gibi l ya da kayp

kiileri temsil eden imgelerin tehiri tartmal ve problemli bir konu. Ama toplumsal

rehabilitasyona katk yapacak olan da, hem olaylar yaayanlar hem de gelecek kuaklargemii o gnn meseleleri ile ilikili olarak yorumlamaya tevik eden bu antlardr, sorunluanlar sava ve taraflar ile ilikili olarak anlamaya almaktr.38Baarl bir ekilde hayatageirildikleri ve saygdan dn vermeden yerletirildikleri takdirde, bu tr antlar hemhakikatlerin dile dklmesi srecini kolaylatracak, hem de kanl olaylardan sa kanlarn,kurbanlarn yaknlarnn, yerli topluluklarn ve uluslararas ziyaretilerin yaananlarn vekurbanlarn yasn tutabilecei bir mekan salayacaktr.

37S. Wenk, Sacrifice and Victimization in the Commemorative Practices of Nazi Genocide after GermanUnificationMemorials and Visual Metaphors, G. Eghigian ve M. P. Berg (haz.), Sacrifice and NationalBelonging in Twentieth-Century Germany , (Texas A & M University Press, College Station, Texas 2002) iinde,s. 200.38

J. Barsalou and V. Baxter, The Urge to Remember: The Role of Memorials in Social Reconstruction andTransitional Justice United States Institute of Peace Working Group, Stabilization and Reconstruction Series,(No. 5, January 2007) 2.


12/17

12

-Resim 2-

Hepimiz Onlar zlyoruz fotoraf sergisi.Fotoraflara Arnavuta ve ngilizce pankartlar elik ediyor.

[Fotoraf: Kathryn Harakal, Haziran 2007]


13/17

13

Kaynaka

I. Kitaplar ve Kitap Blmleri

T. Adorno, Cultural Criticism and Society, S. Weber ve S. Weber (ngilizceye ev.),Prisms, (MIT Press, Cambridge, Massachusetts 1967) iinde.

D. Apel,Memory Effects: The Holocaust and the Art of Secondary Witnessing, (RutgersUniversity Press, New Jersey 2002).

D. Bar-Tal, Collective Memory of Physical Violence: its Contribution to the Culture ofViolence, E. Cairns and M. D. Roe (haz.), The Role of Memory in Ethnic Conflict,(Palgrave Macmillan, New York 2003) iinde.

J. Bennett, The Aesthetics of Sense-Memory: Theorising Trauma through the Visual Arts,S. Radstone ve K. Hodgkin (haz.),Regimes of Memory, (Routledge, London 2003) iinde.

I. R. Bet-El, Unimagined communities: the power of memory and the conflict in the formerYugoslavia, J. W. Muller (haz.),Memory and Power in Post-War Europe: Studies in thePresence of the Past, (Cambridge University Press, Cambridge 2002) iinde.

D. Bloomfield, T. Barnes and L. Huyse (haz.),Reconciliation After Violent Conflict: A

Handbook, (International IDEA, Stockholm 2003).

E. Cadava, Words of Light: Theses on the Photography of History, (Princeton University

Press, Princeton, New Jersey1993).

P. Devine-Wright, A Theoretical Overview of Memory and Conflict, E. Cairns and M. D.Roe (haz.), The Role of Memory in Ethnic Conflict, (Palgrave Macmillan, New York 2003)

iinde.

A. di Lellio (haz.), The Case for Kosova: Passage to Independence, (Anthem Press, Londra

2006).

B. Hamber ve R. A. Wilson, Symbolic Closure through Memory, Reparation and Revengein post-Conflict Societies, E. Cairns ve M. D. Roe (haz.), The Role of Memory in Ethnic

Conflict, (Palgrave Macmillan, New York 2003) iinde.

M. Hirsch, Surviving Images: Holocaust Photographs and the Work of Postmemory, B.Zelizer (haz.), Visual Culture and the Holocaust, (Rutgers University Press, Piscataway,

New Jersey 2001) iinde

D. L. Horowitz, Symbolic Politics and Ethnic Status, J. Hutchinson (haz.),Ethnicity,(Oxford University Press, Oxford 1996) iinde.

D. E. Lorey ve W. H. Beezley, Introduction, D. E. Lorey ve W. H. Beezley (haz.),Genocide, Collective Violence and Popular Memory: The Politics of Remembrance in the

Twentieth Century, (Scholarly Resources, Wilmington, Delaware 2002) iinde.


14/17

14

M. Minow,Between Vengeance and Forgiveness: Facing History after Genocide and

Mass Violence, (Beacon Press, Boston 1998).

M. Rowlands, Remembering to Forget: Sublimation as Sacrifice in War Memorials, A.Forty ve S. Kuechler (haz.), The Art of Memory, (Berg, Oxford 1999) iinde.

G Santayana, The Life of Reason, (Prometheus, New York 1998).

S. Sontag, On Photography, (Picador, New York 1977).

S. Sontag,Regarding the Pain of Others (Picador, New York 2003).

J. Taylor,Body Horror: Photojournalism, Catastrophe and War, (Manchester University

Press, Manchester 1998).

V. D. Volkan, What Some Monuments Tell Us About Mourning and Forgiveness, E.

Barkan and A Karn (haz.), Taking Wrongs Seriously: Apologies and Reconciliation,(Stanford University Press, Stanford, California 2006) iinde.

D. J. Walkowitz ve L M Knauer,Memory and the Impact of Political Transformation in

Public Space, (Duke University Press, Durham and London 2004).

S. Wenk, Sacrifice and Victimization in the Commemorative Practices of Nazi Genocideafter German UnificationMemorials and Visual Metaphors, G. Eghigian ve M. P.Berg (haz.), Sacrifice and National Belonging in Twentieth-Century Germany, (Texas A &

M University Press, College Station, Texas 2002) iinde.

J. E. Young, The Texture of Memory: Holocaust Memorials and Meaning, (Yale University

Press, New Haven 1993).

B. Zelizer,Remembering To Forget: Holocaust Memory Through the Cameras Eye,(University of Chicago Press, Chicago 1998).

II. Dergilerde Yaymlanan Makale ve Yazlar

M. Crettol ve A. La Rosa, The Missing and Transitional Justice: the Right to Know and

the Fight Against Impunity, 88International Review of the Red Cross (Haziran 2006) 355.

A. Di Lellio ve S. Schwandner-Sievers, Sacred Journey to a Nation: The Construction ofa Shrine in Postwar Kosovo, 7Journeys (Haziran 2006) 27.

P. Gough, From Heroes Groves to Parks of Peace: Landscapes of Remembrance, Protestand Peace, 25Landscape Research (2003) 213.

V. Ingimundarson, The Politics of Memory and the Reconstruction of Albanian NationalIdentity in Postwar Kosovo, 19History and Memory (2007) 95.

F. Lamott, Trauma as a Political Tool, 15 Critical Public Health (2005) 219.F. Le Diraison, Visual Communication, 87International Review of the Red Cross


15/17

15

(Aralk 2005) 707.

C. Lavrence, The Serbian Bastille: Memory, Agency, and Monumental Public Space inBelgrade, 8 Space and Culture(ubat 2005) 31.

H. Sverrisson, Truth and Reconciliation Commission for Kosovo: A Window ofOpportunity?, 8 Peace Conflict & Development(ubat 2006) 1.

III. Belge ve Raporlar

BETA Media Center, CDRSEE & KosovaLive News Agency [BETA Medya Merkezi,

CDRSEE ve Kosova Canl Haber Ajans]

* Albanian-Serb Information Exchange Forum Project Report, BETA MediaCenter, Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe &

KosovaLive News Agency, Prishtina, 2006. [Arnavut-Srp Bilgi Paylam ForumuProjesi Raporu, (BETA Medya Merkezi, Gneydou Avrupa Demokrasi ve BarMerkezi ve KosovaCanl Haber Ajans, Pritina, 2006]

Humanitarian Law Center [nsani Hukuk Merkezi]

*N. Kandi Confronting the Past of Kosovo, (Humanitarian Law Center, Pritina27 June 2004). [Kosovann Gemii ile Yzlemek, nsani Hukuk Merkezi,Pritina, 27 Haziran 2004]

International Committee of the Red Cross [Kzlha Uluslararas Komitesi]

* Factsheet: Missing Persons on the territory of former Yugoslavia, April 2008.[Bilgi Notu: Eski Yugoslavya Topraklarndaki Kayp nsanlar, Kzl HaUluslararas Komitesi, Nisan 2008]

* Missing Persons: A Hidden Tragedy, Geneva Switzerland, August 2007. [Kaypnsanlar: Gizli bir Trajedi, Cenevre, svire, Austos 2007]

Minority Rights Group International [UluslararasAznlk Haklar Grubu]

* C. Baldwin, Minority Rights in Kosovo under International Rule London 2006.[Uluslararas dare Dneminde Kosovada Aznlk Haklar, Londra 2006]

United Nations Interim Administration Mission in Kosovo [Birlemi Milletler KosovaGeici Ynetim Misyonu]

* Factsheet: Kosovo in February 2008, Department of Public Information, UnitedNations Interim Administration Mission in Kosovo, 01 March 2008. [Bilgi Notu:ubat 2008de Kosova, Kamu Bilgilendirme Blm, Birlemi Milletler KosovaGeici Ynetim Misyonu, 01 Mart 2008]


16/17

16

United States Institute of Peace [Birleik Devletler Bar Enstits]

* J. Barsalou ve V. Baxter, The Urge to Remember: The Role of Memorials inSocial Reconstruction and Transitional Justice United States Institute of PeaceWorking Group, Stabilization and Reconstruction Series, (No. 5, January 2007)

[Hatrlama Arzusu: Toplumsal Onarm ve Gei Dnemi Adaletinde Antlarn Rol,Birleik Devletler Bar Enstits, stikrar Salama ve Onarm Dizileri, (No. 5, Ocak2007)]

IV. Medya Raporlar ve Basn Bltenleri

Amnesty International [Uluslararas Af rgt]

* Public Statement EUR 70/020/2003, Serbia and Kosovo: Day of the Missing,News Service No: 201, 30 August 2003. [Kamuoyuna Aklama EUR 70/020/2003,

Srbistan ve Kosova: Kayplar Gn, Haber Servisi No: 201, 3o Austos 2003]

International Commission on Missing Persons [Uluslararas Kayplar Komisyonu]

*News Release, ICMP Launches Campaign to Reach Family Members of KosovosMissing, Pritina, 29 November 2005. [Basn Blteni, UKK, Kosoval kaypyaknlarna ulamak iin kampanya balatyor, Pritina, 29 Kasm 2005]

International Committee of the Red Cross [Kzl Ha Uluslararas Komitesi]

*News Release 07/18, Kosovo: ICRC Publishes new edition of Book of theMissing, 29 August 2007. [Basn Blteni 07/18, KHUK Kayplar Kitabnn yeni

basmn yaymlad, 29 Austos 2007]

*News Release 07/20, Photo Exhibition on Missing Persons opens in Baku, 31 August 2007. [Basn Blteni 07/20, Bakde kayplarla ilgili bir fotoraf sergisialyor, 31 Austos 2007]

* News Release 06/29, Photo Exhibition on Missing Persons opens, 02 July 2007.[Basn Blteni 06/29, Kayplarla ilgili Sergi Alyor, 02 Temmuz 2007]

* News Release 04/53, Kosovo: Third Edition of the Book of Missing Persons,International Committee of the Red Cross, 16 April 2004 [Basn Blteni 04/53,Kosova: Kayplar Kitabnn nc Basm kyor, 16 Nisan 2004]

Mothers Appeal Association & Kosova Action Network [Annelerin ars Dernei veKosova Eylem A]

* Press Release, We Are All Missing Them, 31 May 2005. [Basn Blteni,Hepimiz Onlar zlyoruz, 31 Mays 2005]


17/17

17

United Nations Interim Administration Mission in Kosovo, Department of Public

Information [Birlemi Milletler Kosova Geici Ynetim Misyonu, Kamu BilgilendirmeBlm]

* Press Release UNMIK/PR/1613, In Search of the Missing, United Nations

Interim Administration Mission in Kosovo, Department of Public Information, 6December 2006. [Basn Blteni UNMIK/PR/1613, Kayplar Ararken, BirlemiMilletler Kosova Geici Ynetim Misyonu, Kamu Bilgilendirme Blm, 6 Aralk2006]

* Press Release UNMIK/PR/1521, 49 Sets of Mortal Remains Transferred fromSerbia to Kosovo, United Nations Interim Administration Mission in Kosovo,Department of Public Information, 31 March 2006. [Basn Blteni UNMIK/PR/1521,49 Grup Ceset Kalnts Srbistandan Kosovaya Gnderildi, Birlemi MilletlerKosova Geici Ynetim Misyonu, Kamu Bilgilendirme Blm, 31 Mart 2006]

Kathryn Harakal - İmgelerle Yaşamak, Tanık ve Kanıt Olarak Fotoğraf Kosova’nın Kayıp İnsanları

Documents