KANUN-! OSMAN! MEFIlt1M-I DEFTER-I HAKAN!

KANUN-! OSMAN! MEFIlt1M-I DEFTER-I HAKAN!

Ord. Prof. ~SMAIL FIAKKI UZUNÇARSILI

B~R KAÇ SÖZ

Osmanl~~ devletinin kuvvetli te~kilât~m anlayabilmek için onun devaml~~ ömrünün temel ta~~~ olan kanunlar~n~~ tetkik etmek icabeder. Bu devletin üç buçuk as~r mütemadiyen geni~lemesi, zaman~na ve ihtiyac~na göre konulan üstün kanunlarla vukua geldi~i gibi daha sonra görülen dü~ü~~ hali de n~uas~r~~ olan devletler gibi yeni ihtiyaca göre yeni kanunlar konulmamas~ndan ve hatta eski kanunlar~n bile bozulmu~~ olmas~ndan ileri gelmi~tir; bundan dolay~~ Osmanl~lar~n yükseli~~ devrindeki kanunnamelerinin Incelenmesi bu devletin süratle ilerleyi~inin sebeplerini göstermesi itibariyle tetkika ~ayand~r.

Osmanl~~ kanunnâmelerinin tetkikine ehemmiyet verilmek hu-susundaki anlay~~, bundan otuz be~~ k~rk sene evvel ba~lam~~~ ve bu kanunnamelerden baz~lar~~ Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuast ile Milli Tetebbitlar Mecmuast'nda ne~redilmi~~ ise de daha sonra muhtelif ma-nialar sebebiyle bunun devam~na imkân olamam~~t~r; fakat bundan sonra bu devletin bütün ~ubelerine ait te~kilat bak~m~ndan mevcut kanun namelerin izahl~~ surette ve seri halinde ne~ri zaruri ve milli tarihimiz bak~m~ndan da çok faydal~d~r.

Bu defa 1951 Eylülünde Istanbul'da toplanacak olan XXII. Milletleraras~~ Sarkiyatglar Kongresi münasebetiyle bu kongreye ithaf edilmek üzere Kurumumuzun ne~ir vas~ tas~~ olan Belleten, fev-kalade olarak ç~kacakt~r. Bu kongreye davet edilmi~~ olan de~erli müdekkik ve mütehass~slara takdim edilecek olan Belleten'de ~imdiye kadar ne~redilmemi~~ ve belki bir çoklar~nca bilinmemi~~ olan bir kanunnâmemizin yay~nlanmas~n~~ münasip gördüm ve bunun misa-firlerimize naçizâne takdim edilecek ve hüsn-i kabul görecek bir hediye olabilece~ini dü~ündüm.

K~ymetli devlet adamlar~ndan reisülküttab Av ni Ömer Efen-di tarafindan muhtasar surette kaleme al~narak IV. Sultan Mu r ad 'a takdim edilen Kanun-z Osmani Mefhüm-, De/ter-i Hâkani isimli olan bu eserin bir nüshas~~ Rag~b Pa~a kütüphanesinde bulunup ayn~~ eserin

382 ~. HAKKI UZUNÇAR~ILI

istinsah edilmi~~ olan bir nüshas~~ da kendi kütüphanemdedir. Kanun-nâme o tarihte Osmanl~~ hududlar~~ içindeki arazinin taksimat~~ ile

ne gibi hizmetlere tahsis edilmi~~ oldu~unu muhtasar fakat herkesin

anlayabilece~i faydal~~ bir ~ekilde göstermesi itibariyle mühimdir.

Avni Ömer Efendi'nin elimizdeki kanunnâmesinin istinsah edilmi~~ nüshas~n~n tarihi 1051 ~evval/1612 Ocakt~r; bunun daha

kendi hayat~nda yaz~ld~~~na göre kendisine ait olmas~~ hat~ra gelir ise

de içindeki baz~~ imlâ hatalar~~ ve ibare dü~ükliikleri sebebiyle Avni

Ömer Efendi'nin nüshas~~ olmamas~~ muhtemeldir; bununla bera-

ber müellifin ~ahs~na ait olmasa bile en eski bir nüshad~r. Kanun-

nâmenin di~er bir nüshas~n~~ ben henüz görmedim. Belleten'de ne~-

redildikten sonra görenler olursa mukayeseli bir surette müstakil olarak bas~lmas~~ mümkün olabilir. Kanunnâme küçük k~tada k~rk

alt~~ varakt~r.

AVN~~ ÖMER EFEND~~ K~MD~R

Kanunnâmeyi kaleme alm~~~ olan Avni Ömer Efendi'nin ~im-

dilik etrafl~~ bir terceme-i halini elde edemedim; fakat a~a~~daki k~sa

hal tercemesi ile kanunnâmesi, de~erli bir devlet adam~~ oldu~un~~~ gösteriyor. Eserin mukaddimesi mün~iyâne oldu~u gibi Avni Ömer Efendi'nin ayn~~ zamanda ~air oldu~u da görülüyor.

Eserinin mukaddimesinde :

Elâ ey ~ehriydr-~~ rub'-~~ meskün

Muinin ola daim lutf-~~ yezdan

Bulup ilm ü amel devrinde revnak

Beraber olmas~n dlimle cahil

Zebun olma:ya herdem ilm ü irfan

De~ildir marifet gayre muddil

Serir-i saltanatta kdmkdr ol

Saadet ola herdem sdna makrun

Zdhirin hirnmet-i rnerdan-~~ irfan

Mugnin ola ddim hazret-i hak

Ayakta kalmasun her rnerd-i kâmil

An~n ehline li;tfet eyle ihsan

Bunun ehli deffl gayre mümdsil

Cihan durdukça dur dünyada var ,d

mesnevisiyle pâdi~aha dua ediyor.

Avni Ömer Efendi, divan hizmetinde yeti~mi~~ ve reisülküt-tapl~~a kadar ç~km~~t~r. Tah~ninime göre bu kanunnâmesini defter-emini bulundu~u s~rada tertip etmi~~ olacak; defteremini oldu~una dair elimizde bir kay~t yok ise de vukufi itibariyle öyle zannediyo-

KANUN-! OSMAN' MEFHÜM-I DEFTER-1 HAKAN!

383

Avni Ömer Efendi'nin babas~n~n ad~n~n Mustafa oldu~unu 1062 H./ ~ 652 M.de Istanbul'da Kabata~'da yapt~rm~~~ oldu~u camiinin vakfiyesinden anla~~l~yor; bu vakfiyede :

"Hâlâ ni~anc~l~k payesiyle mütekait reis-i erbâb-~~ irfan, hâce-i cihân-~~ meâni ve beyan ve mün~i-i bi-müdani, sani-i Bedi-i Heme-dâni Avni Ömer ibn Mustafa A~a..." denilerek kendisinin ni~anc~l~k payesiyle reisülküttapl~kdan mütekaid ve yüksek dereceli kalem sahibi bir zat oldu~u anla~~l~yor. Sicill-i Osmanr de 1V . Mu-rad zaman~nda ve Sej inet-ür-riiesa ile Tezkiret-ül-hattarin'de Sultan ~bra-him devrinde reisülküttab bulundu~u yaz~l~d~ri. Vakfiyesinde Ka-

batas'da bir cami ile bir de mektep yapt~rm~~~ oldu~u görülüyor2. Müstakimzade'nin Tezkiret-ül-hattatln isimli eserine göre sülüs ve nesih yaz~s~~ güzel olup tarikat arkada~~~ Tophaneli Mahmud Efendi ile birlikte Sahib namiyle maruf Imam Mehmed Efen-di'den yaz~~ me~k etmi~lerdir3.

Avni Ömer Efendi, Halvetiye tarikati ulular~ndan Cihan-giri Hasan Efendi'ye intisap etmi~~ olup cami ve mektebini de onun yak~n~nda yapt~rm~~t~r. Sef inet-ür-rüesa'ya göre 1070 H./1659 M.de vefat ederek Kabata~' daki camiinin mihrab~~ önüne defnedil-mi~tir.

Avni Ömer Efendi'nin kanunnâmesinin ileride elde edilecek bir nüshasiyle mukayeseli surette bast~r~lmas~~ mukarrer oldu~u için eserin bir k~s~m mukaddin~esini ç~karmak suretiyle aynen ne~redi-yorum. Kanunnâmede baz~~ izah edilmesi icabeden noktalar not olarak gösterilmi~tir.

Sicill-i Osman( C. 3, s. 586 ve Sefinet-ür-rüesa S. 35 ve Tezkiret-ül-Hattatin S. 348. 2 Sefinet-ür-rüesa ve Tezkiret-ül-Hattatfn. Sicill-i Osmanf cami ve medreseden

bahsediyorsa da medresesi olmay~p cami kap~s~n~n üzerinde mektebi vard~. 3 Tezkiret-ül-Hattatin s. 348 ve 512'de Tophaneli Mahmud Efendi'nin

hal tercümesi. 4 Tezkiret-ül-Hattatin s. 348. Cihangiri Hasan Efendi aslen Harputlu'dur.

Halvetiye tarikati ulular~ndan Ramazan Efendi'nin halifesi Bursal ~~ Yakup Efendi'den hilafet alm~~~ 1°68 H./1868 M. de Istanbul'a gelerek Cihangir camii avlusunda bir tekke yapt~rm~~~ ve faz1 ve irfan~~ sayesinde az zamanda büyük hürmet görmü~tür. Zikirde Cihangir usulü denilen bir zikir tarz~n~~ bu zat ihdas etmi~tir. 1074 H./1663 M. de doksan ya~~na yak~ n vefat etti. (Vfcvat-~~ Ayvansarayf Hüseyin ve Hadi-

kat-ül-Cevami, c. 2, S. 86).

384

L HAKKI UZUNÇAR~ILI

KANUNNÂMEN~N MUKADDIMES~NDEN

"... Saadetlû ve kerametlû padi~ah~m~z~n derya-yr-1 kulzum-i ihsan ü atâlan ve yem-i muhit-i cud ve beyan~na bilkuvve im-kan yoktur. Esnaf-~~ beraya ve ümem, han ü neval ve nimetinden mer~uk ve mugtenim olup hüddam-~~ atebe-i aliyye-i ~ahane ve ibad-~~ mevhibet mûtad-~~ padi~ahaneleri vezaifine bir günde mebzul olan emval hesab~nda l~urde bin-i akl ü bal âiz ve Midir.

ci-km r JILL. c.11 j`i

.cJ j~w~~ Tevfik-i rabbani ve teyid-i sübhani ile havza-i hükümet-i tam ve daire-i adalet-i aralar~nda münderic olan memâlik-i fethiyet-ül-eknaflarmda mütemekkin ve ekalim-i vesiat-ül-etraflar~nda muta-vatan olan tavaif-i enam ve kabâil-i havas ve avarrun kura ve em-sarda ve eknaf ve aktarda medar-~~ maa~lar~~ ve menat-~~ intifa ve in-tia~lan olan arazi ve d~ya ve bulea-i tasarruflarmda olan bizalan tafsil olunup ö~riyye midir, haraciyye midir? tasarruf edenlerin mülkleri midir? de~il midir ke~if ve beyan olunmad~~a ecilden ~erh ve tafsil ve tefsir ve tekmil olunur ki bilac1-1 islâmiyyede olan arazi, muktazay-~~ ~eriat-i ~erife üzere üç k~s~md~r.

Bir k~sm~~ arz-t öpfdir ki hiyn-i fethte ehl-i islama temlik olun-mu~tur; yahut kablelfeth ehl-i islama gelip (müslüman olup) yerleri ellerinde ibka k~l~nm~~t~r; bu k~s~m sahiplerinin mülkleridir sair mallan gibi nice dilerler ise tasarruf ederler. Ehl-i islam üzerlerine ibtida haraç vaz ~̀~ na me~rû olma~m ö~ür vaz'olunmu~tur ki ekerler ve biçerler, has~l olan gallenin ö~ründen gayri asla bir habbe al~nmaz; an~~ dahi kendûler fikara ve mesakine verirler sipahtan ve gayriden asla ferde helal de~ildir; arz-t Hicaz ve arz-t Basra böyledir.

Bir k~sm~~ dahi arz-t haraciyye'dir ki hiyn-i fethte keferenin elle-rinde mukarrer Inl~n~p kendûlere temlik lul~n~p üzerlerine has~llann-dan ö~ür yahut süb'u veya muhassal n~sf~nadek arz~n tal~ammülüne göre hardc-t mukasemes vaz'olunup y~lda bir miktar akça dahi harac-t muvazzafae vaz7olunmu~tur ki bu k~s~m dahi sahiplerinin mülk-i sahih-leridir. Bey'i, ~iraya ve 'sair enva-~~ tasarrufata kadirdirler. i~tira eden-

Harac-~~ nutkaseme; mahsulden al~nan &girdik. Hava,-: muyazzaja; emlâk vergisi veya çift akçesidir.

KANUN-I OSMAN! MEFHÜM-I DEFTER-! HAKAN!

385

ler dahi vech-i me~rü üzere ekerler ve biçerler, harâc-~~ mukaseme-sini, harâc-~~ muvazzafin~~ eda ederler; ehl-i islam i~tira etseler dahi kefereden alma gelen haraçlar~~ sak~t olmaz; bi kusur eda ederler; e~er ehl-i islâma ibtida haraç vaz'olunmak me~rü de~ildir, amma ibkaen al~nmak me~rüdur; mutasarr~f olanlar e~er ehl-i zimmettir, e~er ehl-i islâmd~r madam ki ellerinde olan yerleri ziraat ve haraset edip tatil eylemiyeler asla dahi ve taarruz olunmaz, nice dilerse tasarruf ederler fevt olduktan sonra sair emval ve emlâkleri gibi ve-reselerine intikal eder; sivad-~~ ~rak arazisi böyledir. Kütüb-i ~ergy-yede mastur ve me~hur olan arazi bu iki k~s~md~r.

Amma bir k~sm~~ dahi vard~r ki ne arazi-i ö~riyye ve ne vechi ~uru üzere haraciyyedir; ana arz-t memleket derler; asl~~ haraciyyedir, lakin sahiplerine temlik olundu~u takdirce fevt olup verese-i kesire mâbeyinlerinde taksim olunmak emr-i asir olup her birine bir cüz'i k~ta 7 de~üp her birinin hissesine göre haraçlar~~ tevzi ve tayin olun-makta kemal-i suübet ve i~kal olup belki âdete muhalif olma~m rekabe-i arz bcytülmal-i müslimin için al~konulup reayaya faside tarikiyle verilip ziraat ve haraset edip ba~~ ve bahçe ve bostan edip has~l olandan harâc-~~ mukasemesini ve harac-i muvaz-zafin~~ vermek emrolunmu~tur. Sivad-~~ Irak'~n arz~~ baz~~ eimme-i din mezhebinde bu kabildendir.

Vilayet-i Rumeli ve öte yakada vaki eyâletlerin amme-i arz~~ dahi bu üslüb-~~ mergup üzere arz-t memlekeetir ki arz-t miri demekle maruftur; reayan~n mülkleri de~ildir, miktar~~ nâmalûm icare-i faside tarikiyle tasarruf edip ve ziraat ve heraset ve sair vücuh (ile) istimâl edip (ö~r) ad~na harac-~~ mukasemesini ve çift akçesi namma harac-~~ muvazzafin~~ verip mademki tatil etmeyip vücuh-~~ merkum üzere tamir ( imar ) edip hukukunu eda eyliye asla bir kimesne dahl ve taarruz eylemeyip fevt oluncayadek nice diyarlar~na tasarruf ederler. Fevt olduktan sonra o~ullar~~ kendulerin makamlar~na kaim olup tafsil-i mezbur üzere tasarruf ederler. O~ullar~~ kalmay~p k~zlar~, karmda~lar~~ kalsa, il verdü~i tapu ile anlara verilir; anlar dahi mi-val-i me~rü üzere tasarruf ederler, ~öyle ki :

Mezburlar~n biri tasarrufunda olan yeri üç y~la tatil eylese ~e£` ile elinden al~n~p ahara tapuya verilir; bunlar~n her birisi vücüh-~~ merkume muhalif tasarrufuna kadir de~ildir; beyleri ve ~iralar~~

K~ t'a; bir dönümden az olan araziye verilen isim.

Belltim C. XV, ts

386 ~. HAKKI UZUNÇAR~ILI

ve sair vücuh ile temlikleri ve vakfetmeleri cemian bât~ld~r; Anadolu yakas~nda ve Rumelinde olan amme-i arazinin emn ü âmine mütad ve imaret-i arz~~ zürft ve kürum (ve) gars-i e~car ve cinana mü~temil ve nevahi ve kura ve büldamn imareti insana menüt ve müntavi olup lakin cemi-i arazi kaç k~s~m üzere oldu~u bu ânedek sebt ve tahrir olunmad~g-~~ ecilden bu abd-i al~kar Av ni Ömer bi-inayet-i rabbihi'l-ekber tahririne tasaddi etti; mercüdur ki kusun mâzur ve damen-i afv ve kerem ile mestur buyurula.

SURe KERDEN-~~ R~SALE Pes bu makale kuvve-i kahire-i Osmaniyye ve azamet ve ~ey-

ket-i hakaniyye muhit oldu~u memâlikte vaki olan bilâd ve k~l â ve kura ve mezâri ve sair viicuh-~~ arazinin aksâm-~~ tasarrufat ve baz~~ ~st~lahat~~ beyamndad~r.

Umumen memâlik-i mahrusada vaki olal~~ bilâd ve k~la ve mezâri ve kura yirmi be~~ k~s~m olmu~tur.

ASLAR

Evvela bir k~sm~~ havass-~~ hümâyun'dur ki miii canibinden zab-tolunur; bunlar ilâm~~ malüm ve tahsili has~l olmag~n tafsil olun-mad~.

Bir k~s~m dahi havass-~~ vezir ve vüzerâ-i izam ve mIr-i Mirân-~~ kiram ve timera ve defterdâran ve âyan-~~ divan-~~ âli~and~r.

Bir k~sm~~ dahi cihet-i levaz~mlan için baz~~ sultanlara tayin olu-nan havast~r ki anlara pa~makl~k dahi derler. Eyle (öyle) olsa has demekten murad budur ki mans~bta oldukça mutasarr~f olanlara mahsus olur; yani erbab-~~ menas~b için tayin ve tebyin olunmu~~ icmallü haslar vard~r; kalil ve kesir herkes mans~b~~ zaman~nda kendü haslanna mutasarr~f olur; hatta birisine halel vaki olsa yerine kangi mansüb olursa ol haslar ana intikal eder; amma pa~makl~k ~tlâk olunan haslar böyle de~ildir; zira sultanlar erbab-~~ menas~b gibi azl ve nasp kabul eylem ezler; belki kayd-~~ hayatta olduklannca ol haslar tasar-rufunda olur, sair havass-~~ ehl-i menas~b gibi mahsus olup birbirine intikal eylemez; hatta birisi haslar~ndan müstagniye olsa ekseriya ol haslan havass-~~ hümâyuna ilhak olunur.

KANUN-I OSMAN! MEFHÜM-I DEFTER-I HAKAN! 387

MAL~ICANE

Bir k~sm~~ dahi budur ki malikdne'dir ki baz~~ sultanlara ve atebe-i aliyyeye müstahik olanlara ve boy beylerine ve baz~~ memleket er-lerine hizmet ve liyakatlerine göre tevcih ve ternlik olunup selâtin-i maziyedir, mücibince halen saadetlu padi~ah-1 âlem-penah hazret-lerinden ellerinde ni~an-~~ humayunlan ve mülknâme vard~r; hemen mülk-i mevruslanna gider (Milk-i mevruslan gibidir); isterlerse mül-kiyet üzere tasarrufederler ve dilerse ahara bey' ederler ve hibe

veyahut vakfederler; neslen bâde neslin ta. silsileleri münkati veyahut rerine hükm-i ~erif sad~r olmad~kça mülkiyet tariki üzere tasarruf ederler; minbaad mukabelesinde hizmet teklif olunmam~~t~r.

Bir k~sm~~ dahi Rum eydleti'nde vaki olan malikânedir; Amasya ve Sivas eknaf~~ ki vildvet-i Rum demekle maruftur; yedi pare sancak-t~r 8 ol sancaklann baz~~ ahvali dahi vard~r Mesela harâc-~~ muvaz-zafindan (yani çift akças~ndan) gayri hububattan vesair gallatmdan iki~er ö~ür al~n~p birine ö~r-i divâne derler, sipahi taifesi (t~marl~~ sipahi) alur ve birine ö~r-i mâlikdne derler eshab-~~ evkaf ve emlak al~rlar; sebep bu de~ildir ki diyar-~~ mezburun arazisi kaviyye olup harac-~~ mukasemesi hums olunup n~sf~~ bir taifeye tayin olunmu~~ ola; ol asla me~rü de~ildir; belki asl~~ budur ki ol diyann hiyn-i fe-tihte, ehli yerlerinde mukarrer k~l~n~p sair memalik-i mahmiye ehli gibi reislerine cizye darbolunup arzlar~na harac-~~ muvazzafi ve harac-~~ mukasemesi yaz' olunup kendulere temlik olunmay~p beytül-mal-i müslimin ifraz olunduktan sonra rekabat-~~ arazi nahiye (ma-hiye) baz~~ âyana temlik olunup lakin Rumelinde baz~~ vüzera ve âyana temlik olunan gibi haraçlan ve sair hukuki ile temlik olunmay~p belki mâlik olanlar harac-~~ muvazzafin~~ ve harac-~~ mukasemesini beyti harâca vermek üzere temlik olunup mezkürlar dahi çokluk yerleri bizzat tamir ve istiglal etmek müteassir ve müteazzir belki adeta müstahil oln~a~~n her biri mülkü olan nahiyeleri evvelden tasarruf eden reâyadan (köylüden) ve gayriden baz~~ taifeye icare tarikiyle virür; her biri elinde olan yeri ekip, biçip harac-~~ muvazzaf ve harac-~~ mukasemesini sipahiye verdikten sonra hububattan ve ba~~ ve ba~çe ve bostandan has~l olan gallât~n ö~rünü dahi icare-i arz

8 Eyalet-i Rum denilen Sivas eyaleti o tarihteki te~k~lâtta Sivas, Amasya, Çorum,

Bozok, Divri~i, Arapkir isimleriyle yedi sancaktan müte~ekkil bir vilâyetti.

388 t. HAKK~~ UZUNÇAR~IL1

deyü mâlikerine vermek üzere terazi ile akdedip tarafeynden bu-nun üzerine tasarruf ve teamül olunup n~ürür-~~ zaman ile malikler ve

mutasarr~f olanlar fevt olup eben an cedd'in ihtiyar ettikleri iislâbl ve ol resimleri halef leri kabul edip an~n üzerine müstemid ve müs-

temir olmu~lard~r. ö~r-i malikcine dedikleri budur ki bu takdirce eyâlet-i mezburede olan cemi-i arazinin msf~~ havas ve t~mar ve n~sf-~~

ahar~~ malikânedir ki eshab-~~ evkaf ve emlak tasarruf ederler; bunlara asla bir hizmet tayin olunmam~~t~r.

EVKAF

Bir k~sm~~ dahi evkaf'd~r ki bâdettemlik baz~~ kimesneler mülknâ-meleri mücibince mutasarr~f olduklar~~ kura ve mezarii vakf eyle-mi~lerdir ; elân vakfiyyet üzere tasarruf olunur ; pes imdi bu ma-kuleler dahi makbul-i padi~ah-1 zaman oldukça ile'l-inkiraz-id-devran ~art-~~ vak~f mücibince an~el olunur.

AR P A LIK

Bir k~sm~~ dahi arpal~k'd~r ki bab-~~ saadet ve rikab-~~ devlet a~a-lar~na ve miri karhanelerde hizmet eden ehl-i h~refin ba~bu~lar~na

ve baz~~ serhad beylerine tayin olunmu~tur ve lakin bu dahi iki k~s~m üzerinedir; bir k~sm~~ icmallüdür; sadr-~~ kadimden arpal~k ba~lan-

m~~t~r, havass-~~ ehl-i menas~b gibi birbirine intikal eder; bir k~sm~~ dahi gayr-i mahsustur; yan~~ icmallü arpal~k de~ildir, sonra baz~~ mahall-i himmet olan beylere ve beylerbe~ilere verilü gelendir; o makuleler, yerine gelene verilmez belki asl~na rücü eder ve kah olur ki yine arpal~~a layik ve müstahik bir kimseye verilir.

OCAKLIK

Ve bir k~sm~~ ocakl~k't~r ki hiyn-i fetihte baz~~ umeraya hizmet ve itaatleri mukabelerinde berveçh-i te'bid sancak ve has tarikiyle tevcih olunmu~tur ki bu makulelere erbab-~~ divan ~st~lah~nda _yurtluk

ve ocakl~k derler; Kürdistan beyleri ve hakimleri bu kabildendir; yine sancak itibar olunur ; sair ümera gibi tabi u alem sahibleri gibidir ; selef ve haleften ellerinde ni~an-~~ hun~ayunlar~~ (beratlar~) vard~r ve temessukatlar~~ mücibince bunlar azl ve nasb~~ kabul eylemezler; amma baz~~ elviyenin sâir sancaklar gibi kur â ve mezarinin mahsulat~~ tahrir ve defter olunmu~tur; içlerinde zeamet

KANUN-! OSMAN/ MEFHÜM-I DEFTER-? HAKAN/ 389

ve timarlar~~ vard~r; sefer-i hümâyun vaki oldukça zuama ve erbab-~~ t~mar~~ ve alay beyleri ile kenduleri sancaklar gibi kang~~ eyâlete tâbiler ise beylerbe~leri ile maan sefere e~erler; bunlardan birisi fevt olsa

veyahut eday-~~ hizmet etmese yurdu ve oca~~~ olma~la sanca~~~ ve haslar~~ o~luna ve akrabas~na verilir; hariçten kimseye virilü gelme-mi~tir; me~er ki evlad ve akrabas~~ münkariz ola; ol zamanda san-cak tasarruf etmi~~ umur-dide kimseye verilür amma yurtluk ve ocak-l~k itibar~~ olmaz; sair elviye gibi tasarruf olunur.

ZEAMET VE T~MARLAR

Bir k~sm~~ dahi zeamet ve timar'd~r ki erbab-~~ divana ve ada ile mukatele mukabelesindedir. Baz~~ dilvar~na (belki divan ehline) tayin olunmu~tur ki erbab-~~ divan astâne-i adalet unvâna hizmet ve sefer-lerde serdar-1 zafer-~iar olanlara mülâzemet edip yoklamada mev-cud ve hizmet-i laz~mlarma vücut verirler. Bu taifenin maadas~na zuama ve erbdb-t timar derler; askeri dedikleri bu taifedir. Alay beyleri ve çeriba~~lar~~ vard~r ki anlar dahi zeamet ve t~mar tasarruf ederler, cümlesi memur olduklar~~ hizmetlerinde daim ve kaim olduklar~nca zeamet ve t~marlar~~ tasarruflar~nda olur; bilâsebeb ellerinden al~n~p ahara verilmez; hatta, birisi u~ur-~~ hümâyunda giriftar (esir) ve ~ehit veya fevt veya nâbedid olsa kanun vaz'olunmu~tur, zeamet ve t~marlar~~ ol kanun üzere o~luna, o~lu yoksa ahara verilir.

TEKAÜD T~MARLARI

Bir k~sm~~ tekaüd'd~r ki yine zeamet ve timardan ifraz olunup u~ur-~~ pâdi~ahide enva-~~ hizmetleri sebkat eyledikten sonra mariz ve emekdar ve pir ve alil ve ihtiyar olup sefer-i hümâyundan ikti-darlar~~ olmayanlara tevcih olunup kayd-~~ hayat olduklar~nca duaya müdavemet ederler idi; hala' ref`i ferman olundu.

Yeniçeri oca~~ndan, piyade yi~itlerine tayin olan on dört zea-mettir; berveçh-i tekaüd ocakta emekdar ve ihtiyar olanlara verilip onlar dahi subh-ü ~amda devam-~~ devlet-i padi~ahiye dua ederler.

YURTLUK T~MARLAR

Ve bir k~sm~~ dahi itaat ve hizmetleri inukabelesinde baz~~ a~iret beylerine tayin olunmu~tur ki bunlar kavim ve kabile sahipleridir; sair ümera gibi timar ve a~iretlerine vali hâkimlerdir; yani timar

390

t. HAKKI UZUNÇAR~ILI

ve a~iretlerinin rüsum-~~ riayetleri (raiyyetleri) ve cürüm ve cinayetler ve te'dibe müteallik siyasetleri min küll-il-vücuh bunlara mahsustur ve lakin bunlar tabi u alem sahibi de~ildirler; belki zuama maka-m~ndad~r; kang~~ sanca~a tabiler ise sancak beyleri ile maan sefer e~erler, amma zeamet ve timarlar~~ yurtluk ve ocakl~k hükmündedir; birisi fevt olsa yahut eda-i hizmet etmese timar~~ ile mir a~iretli~i o~luna ve akrabas~na verilür; madam ki emlak ve akrabas~~ mün-kariz olmaya ahara verilmek hilaf-~~ kanundur.

MAL~KÂNE TIMARLAR

Ve bir k~sm~~ dahi eshab~na mdlilcdne tarikiyle timar verilmi~tir; cebelü e~tirmek ~artiyle mutasarr~f olunur; ol minval üzere ellerinde berevat ve temessükleri vard~r; sefer-i hümayun vaki oldukça her timara ne mikdar cebelü tayin olunmu~~ ise ana göre cebelülerin e~dirirler; zira bu makule timarlara mülk e~kincilü derler; malilkâne rayihas~~ olma~la binefsihi eshab~na hizmet tekellüf (teklif) olmam~~-t~r; hatta cebelüleri dahi varmasa zecren leh ancak timarlann~n birer y~ll~k mahsulü miri canibinden zabt olunur; sair zeamet ve t~mar gibi ellerinden al~n~p ahara verilmez ve fevt olduklar~nda t~-marlan o~ullanna verilip o~ullar~~ olmasa zükur ve inastan sair varislerine intikal eder; anlar dahi cebelülarin e~dirirler.

MÜNAVEBE T~MARLARI

Bir k~sm~~ dahi münavebe tarikiyle timara kaydolunmu~tur; sair erbab-~~ timar gibi ellerinde beratlar~~ vard~r. Bu makule t~marlara bir nevbet dahi derler. Defter-i icmal-i sultanide kaç nefer ba~lanm~~~ ise berveçh-i i~tirak tasarruf ederler; sefer-i l~ürnayun vaki oldukça nevbet ile e~erler ve kanun, kenduleri gitmektir; zira bunlara cebelü ferman olunmam~~t~r. Bunlardan birisi fevt olsa timar~~ o~luna, o~lu o~luna yahut eda-i hizmet etmese ahara verilir; e~er babalar~ndan kalm~~~ timar ise kar~nda~~na, dahi verilü gelmi~tir, kanun-~~ mukar-rerdir,

° Buna "be-nevbet tin~ar„ da denilirdi.

KANUN-! OSMAN! MEFHÜM-I DEFTER-1 HAKAN!

39 1

RUMELIDEK~~ GERI HIZMET VE ARINCI TIMARLARI

Ve bir k~sm~~ dahi müsellem ve yörük ve piyade ve Çingene ve ak~nc~~

beylerine ve toyca beylerine tayin olunmu~tur ki her birinin icmallü tin~arlar~~ ve zeametleri vard~r; arpal~k hükmündedir, her kim man-sub olursa ana intikal eder. Sâir ümera gibi her biri kendüye mah-sus olan taifeye vali hâkimlerdir ve lakin bunlar dahi zuama hük-mündedir; tabi u alem sahibi de~illerdir ve toyca dedikleri kimesneler ak~nc~~ taifesinin çeriba~~lan makam~ndad~r; anlar~n dahi arpal~k hükmünde icmallü timarlan vard~r; hizmet ve sefer vaki oldukça tavaif-i mezbureyi agâh ve tenbih edip beyleri (ak~nc~~ beyleri) ce-miyet eyledi~i mahalle sürüp götürürler ve memur oldu~u hizmeti ederler; bunlardan birisi fevt olsa timar~~ ile toycah~~~ hizmetine kadir o~lu var ise o~luna o~lu olmasa yahut edâ-i hizmet etmese ak~nc~~ taifesinden i~~ görmü~~ bir ihtiyar kimesneye veyahut ayakta 'aç~kta) kalm~~~ toyca okullar~ndan bir müstahikk~na verilir.

Vilayet-i Rumelinde vaki olan Ofcabolu, Tanr~-da~~, Seldnik,

Kocank, Naldökeni° ve Müselleman, K~z~ka Müselleman, Çirmen, Çingene,

muaf müselle~nan-: Vize cümlesi bin on dokuz ocakt~r, defter-i di~ahide yörük ve müsellem kaydolunanlann otuz neferi bir ocak be~~ neferi be-nevbet e~kinci cümlesi bin on dokuz ocak de~ildir, belki ancak tâife-i müselleman-~~ Rumeli bin on dokuz ocakt~r; Rumelinde olan yörük taifesi bin iki yüz doksan ocakt~r ki müselleman ve yörü-kan cem'an iki bin üçyüz dokuz ocakt~r; yirmi be~~ neferi yamak olup" sefer-i hümâyun oldukda nevbetli e~kinci yamaklar~ndan avanz-~~ divaniye mukabelesinde elli~er akçe al~p sefer ederler, sefer olmad~~~~ zamanda almazlar 12. Be-nevbet e~en e~kincileri sefer e~dikleri sene adet-i e~nam vermezler; bu tajfe ~öyle ki seferlerde sipahi dahi olursa yine yörüklükten halas olmazlar.

Umumen müsellemlere birer çiftlik mikdar~~ yer verilmi~tir ".

Rumeli'deki bu Ofcabolu ve di~er dört m~ntakada Osmanl~~ devletinin geri hizmetlerinde kullan~ lan yörükler vard~ .

II Gerek yörük ve gerek müsellemlerin otuzu bir ocak olup hizmet zaman~nda içlerinden nöbetli olan be~~ ki~i hizmete giderdi. Hizmete gidene ~~kimi ve kalan

yirmi be~~ ki~iye yamak denilirdi. 13 Bu elli akçe harçl~k verme usulü, D~izme Mustafa denilen Y ~ ld ~ r ~ m Ba-

yezid'in o~lu Mustafa Çelebi vak'as~nda ihdas edilmi~tir. Ordunun geri hiz-metinde kullan~l~rlard~ ; bunlar yaya s~mf~ndan idiler.

1$ Bir çitflik, n.ünbit arazide seksen orta arazide yüz ve a~a~~~ yerlerde yani

k~raç yerlerde yüzelli dönüm olarak kabul edilmi~tir.

392 1. HAKKI UZUNÇAR~ILI

Çiftlikte hâs~l olan kendü terekesinin ö~ür ve resmi timara kaydedil-mi~tir. Nevbetlüsi ol timar~n mahsulünü al~p sefere giderler; bu ma-kule hizmetlerde" istihdam olunurlar; bu zikrolunan hizmetler bunlar ile görülüp zuama ve erbâb-~~ t~mara ancak cenk ve k~tal hiz-meti teklif olunurdu; bir kaç zamandan beru bedelleri al~n~p sefer hizmetine gitmezler.

ANADOLU'DAK~~ GERI H~ZMET T~MARLARI

Anadolu'da dahi piyade ve müsellem taifesi var idi ki cümle sefer e~erler; nebvetlüsü alt~~ bin dokuz yüz nefer olup yamaklar' ile yirmi alt~~ bin be~yüz nefer idi; zikrolunan piyade ve müsellem taifesinin nevbetlüsü olanlar~~ sefere ihrac edip top çekmek ve yol ayr~ltmak ve zahire götürmekte hizmet ederlerdi; Rumelide oldu~u üzere bun-lar~n dahi müsellem oca~~n~n çiftli~i olup hâs~l olan terekenin ö~ür ve resmini ol ocakta nevbetlü olan yaya ve müsellem [alup] sefer hiz-metin eda eder idi; ~imdiki halde yaya ve müsellem taifesi refolunup Anadolu'da olanlar~n cümlesi reaya kaydolunmu~tur ~l ve çiftlikleri zeamet ve t~mara ba~lan~p bâlâda tahrir olundu~u üzere yeniçeri oca~~ndan olan on dört nefere oturak (tekaüd) yaya beyli~i verilip maadas~~ zemat ve timara kaydolunup kaptan pa~a ile derya seferine memurlard~r.

CANBAZ VE GAR~B YERLER

Bunlardan maada bin iki yüz seksen nefer canbazân ve gariban

taifesi dahi vard~r ki anlar~n dahi on neferde bir neferi sefer nevbeti hizmetin eda edip; yüz yirmi sekiz nefer sefer e~erlerdi; halen anlar dahi mefsup olup zeamet ve timar kaydolunmu~tur; asl~~ tafsili üzere defterhâne-i âmirede mastur ve mukayyettir '6.

14 Hizmetleri saym~yor ; fakat daha a~a~~da kale muhafazas~~ hizmetlerinden sonra gelen k~s~mda bunlar~ n hizmetleri hakk~nda tafsilât vard~ r.

15 XVI. as~r sonlar~na do~ru icaldir~lm~~ t~r. 15 Canbazlar ve garibler de seferlerde ve lüzumt~~ halinde Osmanl~~ devletinin

geri hizmetlerinde bulunan bir te~ekkül olup hem Rumeli ve hem de Annadolu'da

garnizon halinde bulunmu~lard~ r. On ki~i bir ocak itibar edilip hizmet zaman~nda içlerinden nöbetle biri e~kinci olurdu. Kendilerine mahsus kanunlar~~ vard~. Hiz-mete gidene di~er dokuz ki~i elli akçe harçl~k verirlerdi. Bunlar konar, göçer yörük taifesinden idiler. XVI. as~r sonunda la~vedilmi~tir.

KANUN-! OSMAN! MEFHOM-I DEFTER-I ~ANI

393

VOYNUK BEYLER~~ VE ÇER~BA~ILARI T~MARLARI

Ve bir k~sm~~ dahi voynuk taifesinin beylerine ve çeriba~~lar~na

tayin olunmu~tur ki müsellem ve yörük beyleri gibi her birisinin muayyen icmalli zeamet ve timarlar~~ vard~r, arpal~k l~ükmündedir; yollu yolunca birbirine intikal eder ve zikrolunan voynuk taifesi memnü (mefruz) ül kalem ve maktü ül kademdir. Bedavalan ve cürüm ve cinayetleri te'dibe müteallik olan siyasetleri beylerinin ve çeriba~~lann~nd~r. Zira umumen voynukan iki bölüktür. Bir bölü~ü

hassa ve bir bölü~ü âmmedir; öyle olsa hassas~na beyleri ve amme-sine çeriba~~lan hükmeder. Pes imdi bunlar~n beyleri ve çeriba~~lar~~ hizmetlerinde dâim ve kaim olduklannca zeamet ve timarlar~~ ellerinden al~n~p âhara verilmez belki kayd-~~ hayat olduklannca tasarruf ederler.

Çeriba~~lann hizmetleri budur ki her çeriba~~~ zir-i destinde olan voynuklardan nebvetlisini ihraç edip âsitâne-i saadete sürüp getürürler; her sene çay~r zaman~nda hassa atlara ve çay~rlara hiz-met ettirirler; bunlardan birisi fevt olsa eda-i hizmet etmese timar~~ ile çeriba~~l~~~~ yine ahur halk~ndan (hasah~r — ~stabl-~~ âmire) ulüfesine bedel yolu ile bir kimseye verilir. Hariçten kimseye veya o~luna verilmez ve verilegelmemi~tir ve bunlara sair zuema ve erbâb-~~ timar gibi sefer hizmeti teklif olunmam~~t~r; zira bunlar ~stabl-~~ âmireye mütealliktir; sefer ve hizmetleri pâdi~ah-~~ âlem penah hazretlerine râcidir.

YUND OCAKLAR VE SA~REYE MAHSUS T~MARLAR

Bir k~sm~~ dahi yine ~stabl-i âmireye müteallik baz~~ hizmet için tayin olunup hizmetleri mukabelesinde timar tariki üzere tevcih olun-mu~tur ki memâlik-i mahrusada câbeca miri yund ocaklar~~ ve ah~rlan ve hassa çay~rlar ve taylar a~alar~~ ve bölük ba~~lar~~ ve korucu ve göreci ve tayc~~ ve yund o~lanlan tayin olunmu~tur ve lâkin bun-lar iki bölüktür. Bir bölü~ü timar iledir ki anlar bölükba~~lan ve yund o~lanland~r; timarlar~~ arpal~k hükmündedir, minbaad tebdil ve tagyir olunmaz kendulere mahsustur, yollu yolunca birbirine intikal eder. Ve bir bölü~ü muafiyetlidir ki anlar korucu ve göreci ve tayc~d~r hizmetleri mukabelesinde tekâlif-i örfiyeden muaf ve müsellemlerdir; her oca~a ne mikdar nefer tayin olunmu~~ ise her taife ocaklarm~n yundlann ve taylar~n ve ah~rlar~n görüp gözedirler

394 I. HAKKI UZUNÇAR~ILI

ve görelerin ~slah edip terbiye ederler; kemalini bulup sonra taylar agas~~ olanlar kabzedip ~stabl-~~ âmireye teslim ederler.

TIMARLI KAL'A MUHAFIZLARI

Bir k~sm~~ dahi umumen memâlik-i mahrusada olan k~la ~̀n h~fz ve hademesine (hizmetine olmal~) tayin olunmu~tur ki her kalcnin cephanesi ve top ve tüfengi ve yarag ve yat~~ ve dizdar ve kethüda ve neferat~~ vard~r ki leyl-ü nehar hizmetleri muhafaza-i kaledir ve baz~~ miri hizmetinde dahi istihdam olunurlar bu taifeye hisareri derler ve dizdar ve kethüda ve sairinin tayin olunmu~~ icn~allü ti-marlan vard~r gedik Itibar olunmu~tur, hemen arpal~k gibidir; hizmetlerinde daim ve kaim ve h~fz-~~ kal'aya müdavim olduklannca timar ve gedikleri bilâsebeb ellerinden al~mp ahara verilmez; ~öyle ki içlerinden bir gedik mahlül olsa t~man ile gedügü müstahik o~lu varsa o~luna ve illa yine kal'a mülâm~llanndan ol gedigin fenninde mahir ve hizmetine kadir bir kimesneye verilir; bunlar~n az1 ve nasb~~ ve zabt u rabt~~ kal'a dizdanna mahsustur; mUibince amel olunur.

MÜSELLEM 17MARLARI

Ve bir k~sm~~ dahi miiselleman taifesine tayin olunup her be~~ nefere bir ocak itibar olunmu~tur. Yani müsellman taifesi ne miktar ocak ise her ocag~n bir t~man ve ol timar ile be~~ nefer benevbet sefer e~er müsellemi vard~r; timar-~~ mezbun berveçh-i i~tirak zab-tederler; sefer-i hümâyun vaki oldukça nevbetle e~erler. Bunlar~n sefer-i hümâyunda hizmetleri toplar üzerindedir; ve top çeken gâv ve camuslan h~fz ve heraset ederler ve toplam alt ve esbab~m gö-rüp gözedirler ve kale muhasaras~nda metris yollannda ve baz~~ ke-mingahlann h~fz etmek ve toplar~~ bir mevziden bir mevzie naklet-mek ve asker mürur etmek için baz~~ derbendlerin sâb ve senkistan mahallerin tathir ve tevsi etmek hep bunlar~n yoludur ve hizmet-leridir; bunlardan birisi fevt olsa t~mar' o~luna verilir; o~lu olmasa yahut eda-i hizmet etmese hariçtcn kimseye verilmez, belki beyler-begi an~~ mticibince yine müsellem ogullanndan bir müstah~kka verilir.

KANUN-I OSMAN/ MEFH121M-I DEFTER-I HAKANT

395

HASSA AV KU~CULARI TIMARI

Ve bir k~sm~~ dahi hassa do~anc~~ ve ~ahinci ve atmacac~~ taifesine tayin olunmu~tur ki timar tariki üzere tasarruf olunur; bunlar~n sair timar gibi ellerinde beratlen vard~r ve bunlar iki bölüktür. Bir bölü~ü timar ile ve bir bölü~ü çiftlik ve ba~t~na 17 tasarruf edip muafiyet-ledir ve ekser çiftlik ve ba~t~nalar~~ oldu~u mahalde sakinlerdir ve her nahiyede birer do~anc~~ ba~~~ tayin olunmu~tur ki anlann dahi arpal~k hükmünde zeamet ve timarlar~~ vard~r ki taife-i mezburenin zabt u rabt~~ anlara sipari~~ olunmu~tur, ve t~mar~~ olanlar dahi iki bölüktür bir bölü~ü götürücü ve bir bölü~ü görenceci (gürencci)dir; bu iki taife her sene ü/ü~~ zaman~nda do~anc~~ ba~~lariyle maan südde-i saadete gelip münavebe tariki üzere bazhâne-i sultar~lde götürü-cülük ve görüncecilik hizmetini ederler; bunlardan birisinin t~man mahlul olsa baz ve ~ahbaz ilminde mahir ve hizmete kadir o~lu var ise o~luna o~lu olmasa yahut eda-i hizmet etmese bazhane mülâz~m-lar~ndan bir üstat do~anc~ya verilir.

Bâdehu muafiyetle olanlar dahi iki bölüktür bir bölü~ü yuvac~~

ve yavrucu ve bir bölü~ü avc~'d~r ki memâlik-i mahrusada câbecâ baz~~ kühistan ve sâb ve senkistan mahallerde hassa çak~r ve ~ahin ve atmaca a~iyanlar~~ vard~r ki yuvac~~ ve yavrucu olanlar ol a~iyan-lar~~ h~fz ve heraset ederler, yavru zaman~~ geldikte hariçten kimes-neleri ve baz~~ rai ve hattablar~~ ol â~iyanlar oldu~u havaliden men ve defederler; tâ ol yavrular tahsil-i perr ü bâl edip kabil-i pervaz olun-cayadek leyl-ü nehar görüp gözedirler; bâdehü yavruyu â~iyane-

lerinden ihraç edip terbiyet-i talim 4.!.. izi.) davet ederler; ülü~~

zaman~~ oldukta anlar dahi do~anc~~ ba~~lar~~ ile maan der-i devlete gelirler ve ol yavrular~~ a~alar~na teslim edip yoklanurlar ve avc~~ olan kimesneler dahi bezl-i makdur edip baz~~ mahallerde damlar (tuzaklar) vaz`edip sayyadl~k ederler; anlar dahi yuvac~~ ve yavrucu gibi do~anc~ba~~lar~~ ile maan atebe-i ulyaya gelip ~ikâr eyledikleri bâz ve ~ahbazlan a~alanna teslim edip tezkire al~rlar; bunlar~n azl ve nasb~~ çak~rc~~ ba~~ya mahsustur; timar ve gedikleri mir-i miran ve cânib-i divân-~~ âli ~andan verilü gelmemi~tir belki çak~rc~~ ba~~n~n tezkiresi mis~cibince amel olunur ve ellerine bervât-~~ hümâyun verilir.

17 Ba~t~nan~n tarif daha a~a~~dad~r.

396 t. HAKKI UZUNÇAR~ILI

ESHAB-I DEREK (D~DEBANLAR) TIMAR~~

Ve bir k~sm~~ dahi umumen mamâlik-i mahrusada vaki olan derbendlerin ve baz~~ mevazi-i mahsusa-i mahfuzanun müstahf~zlar~na tayin olunmu~tur ki timar tariki üzere tasarruf olunur; amma yurtluk ve ocakhk hükmündedir; fakat taife-i mezbureye mahsustur. Bu taife eshab~na derek derler, her birisinin icmallü timarlan vard~r ve bunlar dahi iki bölüktür; bir bölü~ü t~mar iledir ki tayin olun-duklan derbenleri ve hatar-nâk mahalleri, yarar adamlar~~ ile h~fz ve heraset ederler ve ebnâ-i sebile delil ve rehber olup selâmetine ç~karlar (selâmete ç~kar~rlar) hatta derbendleri içinde âyende ve revendenin ba~lar~na bir hal gelse veya dabbeleri bi-mecal olup ak~am iri~se mum n ve zahir olup selâmete vannca yarar adamlar ko~arlar ve erbab (esbab) ve eskal ve mallar~na zarar ve ziyan irgür-meyüp kendü davarlariyle ~enli~e ula~t~rurlar; ~öyle ki ihmal ve tekâsülleri sebebiyle ol dide-ban olduklar~~ derbend içinde ebnâ-i sebilin ahmal ve eskal ve erzak ve emvalinden bir nesneleri zâyi ve magsub olsa tazmin ettirirler. Kadim-ül-eyyamdan ~art ve iltizam-lar~~ bu minval üzeredir ve beratlannda dahi veçh-i me~ruh üzere tasrih olunmu~tur ve bu hizmet mukabelesinde bunlar azl ve nasb kabul eylemezler; me~er ki hiyanetleri zâhir ola; hatta birisi fevt olsa veyahut edâ-i hizmet etmese timar~~ ile dirli~i o~luna ve akra-bas~na verilir hariçten kimesneye verilü gelmemi~tir.

DERBENDC~~ TIMARLARI

Bir k~sm~~ dahi muafiyetlidir ki as~l derbendci dedikleri bu taife-dir ki memerr-i nasb olup mahuf ve muhatara olan mahallerde sakin ve mutavatt~n olup kalm~~lard~r; bunlar dahi eshab-~~ derek gibi ayende ve revendeyi muhafaza edip kondururlar ve göçürürler ve tayin olunduklan derbendlerin hudutlan dahilinde vaki olan sâb ve sen-kistan mahalleri tevsi ve tathir ve mü~kil-ül-ubur evdiye (vadiler) ve cüsur-~~ muhalefeyi (mahufeyi) termim ve tamir ederler ve bunlar-da tabi itibar vard~r. Kadim-ül-eyyamdan otuz nefere bir tabl fer-man olunmu~tur ki dideban olduklar~~ mahaller tahammül mesafe-sine göre tabl-~~ vâhid miktar~~ ise otuz nefer; dahi ziyade ana göre itibar olunur. 01 otuz nefer kimesne münavebe tariki ile derbendleri içinde e~kiya ve kutâ-üt-tarik baz~~ kemingâhlan olan mahallerde alt-~~ harp ile durup darb-~~ tabi edip ebna-i sebili mahall-i selâmete

KANUN-I OSMAN! MEFHÜM-I DEFTER-I HAKAN!

397

irgörürler. Hizmet-i muhafazat ve mümaresetlerinde daim ve kaim oldukça avdrtz-t divaniyye ve tekdlif-i ödiyye'den muaf ve müsellem-dirler.

ATÇEKENLER~N ThIARLARI

Bir k~sm~~ dahi ~ol mezâridir ki Esb-ke~an taifesine yurtluk ve ocakl~k tarild ile tayin olunmu~tur ki bunlar vilâyet-i Karaman'da Konya sanca~~na tabi Turgut ve Eski-il ile Bayburt nahiyelerinde sakin-ler olup at çeken taifesi demekle marufturlar. Bunlar kablelfeth hay-mana taifesinden olup ziraat ve herasete mail olmad~klar~~ eclden kendülere at akçesi yaz olunmu~tur; ol mukabilde taife-i mezbüre resm-i çift ve bennak ve kendülere yurd yap~lan yerlerin ö~ürlerinden affolunup hatta avartz vermek dahi ref olunmu~tur. Miri canibine hemen at akçesi ve resm-i ganem ve resm-i ar~2t ve ciirüm ve cinayet verir-ler. Sakin olduklar~~ yurtlar~~ ve tayin olunan mezraalar~~ kendulere mahsustur; kimesnenin medhali yoktur.

HIR~ST~YAN TIMARLARI

Bir k~sm~~ dahi ~ol kura ve mezaridir ki serhadlerde baz~~ malik ve keniz (knez) piremikür (veya pirimikür) taifesine tayin olunmu~-tur". Bunlar hiyn-i fethte vilâyetlerinin miri hizmetini kabul edip her birisine ne miktar karye bah~~ olunmu~~ ise ol kura ahalisinin bunlar kethüdalar~~ gibidir; mal-i miri tahsiline ve baz~~ sefer mühimmat~~ için reayaya ferman olunan husus~~ ihbar ve tevzi edip cem ve tah-silinde külli muavenet ederler; hatta zir-i destlerinde olan kuradan baz~~ reaya darülharbe veya âhar diyara firar etseler yerine getirme~e iltizam ve taahhüt eylemi~lerdir ve bunlar dahi iki bölüktür bir bö-lü~ü veçh-i me~p~ l~~ üzere timar iledir ki anlar malik ve keniz'lerdir.

18 Sirern ve Pozaga kanunnâmelerindeki kayda göre knezler nahiye ve pirerni-kür'ler köy kethüdaland~r. Pozaga kanunnâmesi ~öyle diyor : "...Ol diyarda küffar içinde nahiye kethüdalar~na knaz deyip köy kethüdalar~na piremikür ve tekliç derler. Mezkûr knazlar memleket ~enlendirip mâm~'~ r eylemekte ve mal-i miri cem'inde ve reayadan hukuk ve rüsum tahsilinde sây ü kifayeti olmag~ n mukaddema cümle hukuk ve rüsumdan muaf olagelip ve mezkfir piremikür ve tekliç dahi kendi köylerin ~enletmekte ve köylerin reayas~n~n hukuk ve rüsumun cem etmekte knazlara mua-venet ve müzaherette bulunduklar~~ sebepten sefer filorisi, hane .filorisi eda eyledik-lerinden sonra sair hukuk ve rüsumdan muaf olmak üzere kaydolundu. Sene 952 (Pozaga defteri, Numara 206).

398 t. HAKKI UZUNÇAR~ILI

Sair erbab-~~ timar gibi ellerinde beratlan vard~r ve bir bölü~ü mu-afiyetlidir ki anlara piremikür derler; ziraat ve haraset eyledikleri çiftlik ve ba~tmalarm~n hukuk ve rusumlan ve kenduleri ve o~ullar~~ ve kar~nda~lanmn cizye ve ispençeleri 19 hizmetleri mukabelesinde affolunup avanz-~~ divaniyye ve sair tekalif-i örfiyyeden muaf ve müsellemdir.

BA~TINA LAR

Ve bir k~sm~~ dahi ~ol mezâridir ki ba~t~na itibar~~ üzere voynvk taifesine tayin olunmu~tur ki lisân-~~ Türkide ba~t~na çiftlik demek-tir 20, ziraat ve haraset ederler; I~âr-~~ ~er`iyye ve rüsum-~~ örfiyyelerin-den muaf ve musellemlerdir; ba~tmalan hangi karyenin hududunda ise minbaad sahib-i arz~n ve gayrin medhali yoktur, ö~ür rüsumlan kendülere mahsustur. Balâda zikrolundu~u üzere ba~t~na beyleri ve çeriba~~lan ve lekatörleri 21 vard~r ki zabt u rabtlan anlara mahsustur ve bunlarda gönder itibar~~ vard~r nize (m~zrak) mânas~na, her çeri-ba~~hk ne mikdar günder ise her günder üçer voynuk olup birisi as~l ikisi yamak kaydolunmu~tur. Hizmet ve sefer vaki oldukça münavabe tariki ile her günder birer voynuk e~er ve nevbet ~tlak olunan adam (adama) üç y~lda bir dü~er; bunlar ~stabl-i âmire hizmeti için tayin olunmu~tur; nöbetli olanlar~~ çefiba~~lan ve lekatörleri ile her sene çay~r zamamnda der-i devlete gelip hassa atlara hizmet ederler; hizmetleri tamam olduktan sonra mirahur-~~ kebir ve sagirden tezkire al~rlar.

HÂTIME

E~erçi irr~`ân-~~ nazar olunsa bu makale erkam~n~n nâme-i âmal gibi tesvid-i ibarat-~~ sakim ile n~~ siyah ve muharririnin ceride-i âmali

Ci4ye, ba~vergisi olup ispencr de H~ristiyanlardan al~nan çift resminin mukabilidir.Onun için arazi tahrir defterlerinde ve maliye kay~tlar~nda müslümanlar için çift ve gayr-i müslimler için ispenç vergisi yaz~lm~~t~r.

Bu vergi bülü~a ermi~~ ve çal~~ma~a müsait olan her gayri müslim erkekten al~n~rd~.

20 Ibarenin do~rusu ba~t~na, lisan-~~ türkide çiftlik demektir olmal~. Osmanl~~ memleketlerinde verasetle müntakil çiftlik denilen yerlere Rumeli ve Bos-na'da ba~t~na derler; asl~~ islavca olup miras demektir; arazi tahririnde bunlar~n baz~lar~~ filoriye baz~s~~ haraca ve baz~lar~~ da ispençeye ba~lannu~t~r. Filoriye tabi olan ba~t~nalara filoricjyan yerleri derler. Ba~t~nalar mülk gibi al~n~p sat~lmaz ise de evRd ve akrabaya intikal ederdi.

21 Lekatör, voynuklar~n küçük zabiti olup bunun üstünde çeriba~~~ vard~r.

KANUN-! OSMAN/ MEFHÜM-I DEFTER-! HAKAN!

399

gibi temhid-i istiâret-i akim ile pür tebahd~r; amma vus'at-~~ ahlâk-~~ eshâb-~~ keremden mütevakki ve füshat-~~ erbab-~~ ne~imden mütezar-r~d~r ki sakatat~na nâz~r olup itiraz-~~ (irâz) ve hefevât~na bak~p itiraz buyurmayalar; lehü'l-hamd bu risale al â veçhi'l-ical ~âh-~~ pâdi-~ah-~~ cihân ile merkum ve dua-i devam-~~ ömr-i devlet-i ~ehin~ah-~~ zaman ile muanven ve mahtum oldu. Hak sübhanehu ve teâlâ vücud-~~ ~eriflerin âlâm ve âvarizden masun ve havadis-i dehr-i dunden me`-mün ede. Hakkalinsaf cüz'iyyat ve külliyyatta medar-~~ nizam-~~ âlem olan umur-~~ din ve devlette malüm-~~ saadetleri olmad~k ahval yoktur.