Kamalov Sh. Lablebi ziyankes

O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI AWIL HA’M SUW XOJALIG’I MINISTRLIGI

TASHKENT MA’MLEKETLIK AGRAR UNIVERSITETI NO’KIS FILIALI

“AGRONOMIYA” fakulteti

«SELEKTSIYA, TUXIMGERSHILIK, O’SIMLIKLERDI QORG’AW HA’M KARANTINI »Kafedrasi

“O’simliklerdi qorg’aw ha’m karantini” ta’lim bag’dari 2ª-kurs studentiKamalov SHarapattin’

O’simlikerdi ximiyaliq qorg’aw qurallari ha’m toksikologiya tiykarlari pa’ninen

KURS JUMISI

Orinlag’an: SH. Kamalov

Qabillag’an: A. Utepbergenov

TEMA: LA’BLEBI ZIYANKESLERINE QARSI XIMIYALIQ PREPARATLARDIN’ NA’TIYJELILIGI

Reje:Kirisiw

1. A’debiyatlarg’a sholiw2. Awil xojalig’inda la’blebinin’ tutqan worni3. Qant la’blebisine uliwma sipatlama4. La’blebi ziyankeslerine uliwma sipatlama4.1. Qandala ziyankesi4.2. SHirinja ziyankesi4.3. O’rmekshi kene ziyankesi4.4. La’blebi ziyankesine bolg’an integraciyaliq gu’res5. La’blebi ziyankeslerine qarsi ximiyaliq preparatlardin’ na’tiyjeliligi5.1. Atizda jag’dayinda ziyankestin’ san mug’dari5.2. Ximiyaliq preparattin’ na’tiyjeliligi

Juwmaqlawshi bo’limi

Kirisiw

Son’g’i jillari Respublikamizda awil xojalig’i tarawin barinsha da’rejede rawajlandiriwushin ko’plegen jumislar alip barilmaqta. Bundag’i qoyilatug’in birinshi talap, ha’r bir aymaq, ha’tteki rayonlar boyinsha wo’ndirilip atirg’an awil xojalig’i wo’nimlerinin’ mug’darin, sapako’rsetkishlerin aldin’g’i agrotexnologiyani qollaniw arqali ko’teriw. Awil xojalig’i tarawiboyinsha wo’ndiriletug’in wo’nimlerdin’ adam organizimine kerekli bolg’an medicinaliqmug’darinan kelip shig’ip wo’simliklerdin’ tu’rlerin, sortlarin tan’law, wolardin’ bir jilg’ajetetug’in, mug’darin jetistiriw boyinsha tapsirmalar belgilep berildi.

Qaraqalpaqstan jag’dayinda alip barilip atirg’an ilimiy-izertlewler, yegilip atirg’anawil xojalig’i yeginlerinde alip barilip atirg’an ilajlarg’a qaramastan, ha’r jili ziyankeslerdin’tikkeley ta’sir yetiwi na’tiyjesinde wortasha 30-40% wo’nim nabit bolatug’inlig’i yesapqaaling’an.

Wo’nimdarliqtin’ paxtashiliqta 5-7%, g’a’llede 10-12%, sabzovot-paliz yeginlerinde30-40%, wot-jemlik yeginlerinde 20-30%, da’rejesine to’menlewi ha’m alinip atirg’anbo’leginin’ sapa ko’rsetkishlerinin’ pa’s boliwi, bul boyinsha sheshimin ku’tip turg’anmashqalalardin’ jetkilikli yekenliginen derek beredi. Awil xojalig’i tarawinda ju’z beripatirg’an bunday mashqalalardin’ aldin aliw ushin, agrobiosenozdin’ wo’zine ta’n bolg’anayirmashiliqlarin yesapqa alip, atizlarda yegilip atirg’an yeginlerdin’ ziyankeslerine ha’mkeselliklerine qarsi alip barilatug’in gu’res ilajlarinin’ taktikasin ha’m strategiyasin toliqu’yreniw, wolarg’a jetkilikli mug’darda gu’res ilajlarin alip bariw talap yetiledi. Awilxojalig’i tarawinda ju’z berip atirg’an bunday mashqalalardin’ aldin aliw ushin, agrobiosenozdin’ wo’zine ta’n bolg’an ayirmashiliqlarin yesapqa alip, atizlarda yegilipatirg’an yeginlerdin’ ziyankeslerine ha’m keselliklerine qarsi alip barilatug’in gu’resilajlarinin’ taktikasin ha’m strategiyasin toliq u’yreniw. O’simlik ziyankes entomofaglararasinda du’zilgen aziqlaniw shinjiri nizamlarinan paydalaniwdi, qarsi gu’res ilajlarinbiologiyaliq usillarda alip bariw ta’rtiplerin islep shig’iw talap yetiledi.

A’debiyatlarg’a sholiw

• 1). To’reniyazov.E.SH. Ovosh ha’m paliz yeginlerinin’qa’wipli ziyankeslerine qarsi gu’res ilajlari.-No’kis: «Qaraqalpaqstan», 1992.-56b.

• 2). To’reniyazov.E.SH. Eshmuratov.E. F..,Yusupov.R.O. Qutlimuratov.A.M. Ziyankeslerge qarsi integraciyaliq usildiqollaniwdin’ teoriyaliq tiykarlari. No’kis

• «Bilim», 2013-25b.• 3). To’reniyazov.E.SH., Utepbergenov.A.R.,

Qutlimuratov.A.M., Yusupov.R.O., Eshmuratov.E.G’., To’reniyazova.S.E., Qaraqalpaqstan agrobiosenozinin’ja’nlikler du’nyasi. No’kis «Qaraqalpaqstan»., 2013.-148b.

Awil xojalig’inda la’blebinin’ tutqan worni

Xojaliqlarda jem la’blebini jiynawda qol ku’shi ko’p isletiledi. Qol ku’shi menen u’lken jermaydandag’i la’blebini jiynap aliw qiyin bolg’anlig’i ushin mexanizatciya ja’rdeminen paydalanadi biraqbul usilda la’blebi jaraqatlanadi ha’m pataslanadi jaqsi tazalap alinbaydi ha’m woni saqlawda jaqsibolmaydi. La’blebi japirag’i u’lken formasi domalaq sozin’qi ju’reksiman boladi. Japiraqlari jas waqtindau’lken bolip, domalaq formada keyinshelik uzinlasip ha’m ju’reksiman formag’a kiredi japiraq ren’i jasilboladi. Awil xojalig’inda la’blebinin’ tutqan worni ju’da’ joqari yesaplanadi. Wolar mal sharwashilig’indaha’m firmalardag’i sharwashilig’i ushin ju’da paydali boladi. Wonin’ quraminda ko’p mug’darda adamorganizimine kerekli bolg’an vitaminler ko’p bolip tu’rli keselliklerdi emlewde jep paydalaniladi.

Qant la’blebisi tamir miyweli o’simlikler bolip awil xojalig’inda ko’plep yegilip wo’sirilmekteha’m wolardin bir neshe tu’rleri mal sharwashilig’inda ken’nen paydalanilip kelinbekte. Topiraqwo’nimdarlig’i qansha joqari da’rejede bolsa qant la’blebiside sonshama joqari sapada wo’nim beriwqa’siyetine iye yesaplanadi. Tikkeley awil xojalig’i tarawinda qant la’blebisi ha’r jil joqari gektarlardayegilip kelinbekte ha’m wolardan joqari sapada wo’nim aliw ha’m keselliklerine qarsi gu’res ilajlari alipbarilip kelinbekte qant la’blebisi tikkeley keselliklerdi yemlewde paydalaniladi. As la’blebisinin’ birneshshe sort tu’rleri bolip, olar shet ma’mleketlerde de tarqalip, solardan: Diyor, yagona, shetma’mleketlerde Bordo, 237, Bikores sortlari ken’ tarqalg’an. Tuxim wo’nip shiqqan son’ tezde wotaw ha’mbirlew kerek boladi, birinshisi tuxim wo’nip shiqqanan son’, yekinshisi 2-3 japiraq shig’arg’andawo’tkiziledi, bunda tu’p arasi 10-12sm ken’likte qaldiriladi. Bunnan son’ yeginlerdi wo’z waqtindasuwg’ariw, qatar aralarin kultivaciya qiliw, topirag’in jumsartiw, ha’m ziyanli ja’nliklerge qarsi gu’restiqollaniwdan ibarat.

Qant la’blebisine uliwma sipatlama

La’blebiler yerte zamanlardan berli bolip, wol,-Beta vulgaris L sortlari (soralaslar) tuqimlasinakiredi. Wolardin’ to’rt tu’rshesi tarqalip yegilipkelinbekte: Qant la’blebisi, wot-jemlik la’blebisi, as la’blebisi, ha’m japiraq la’blebisi yamasa mongoldwo’simligi.

As la’blebisi-as la’blebisi wol Beta vulgaris L vor conditiva Alef wog’ada ken’ tarqalg’an baw-baqsha daqillari qatarina kiredi. Wolrawajlaniwinin’ birinshi jili uzin baldaqli toq jasilyamasa qizil ren’li japiraqlar ha’m qizil ren’li tamirjemis payda yetedi. Tamirdin’ joqarig’i bo’limijuwanip jalpaq, domalaq-jalpaq, domalaq, oval, tsilindr, yamasa konus ta’rizli, tamir jemislilerdipayda yetedi. Wonin’ tamir miywesinin’ yetliqatlaminda qizil ren’ beriwshi antatsion pigmentiushirasadi. Rawajlaniwinin’ son’g’i jili wo’simliktegu’l payda yetiwshi paqal-shaqalar payda boladi. Gu’li mayda, qos jinisli, ayqaspali shan’lanadi. Miywesi qon’iraw (klubochek) ta’rizli. Tuqimliq anajemis miywe yegilgennen 115-125 ku’nnen son’tuqimlar pisip jetilisedi. Tamiri aq tamir bolip, topiraqtin’ 2,5 metr teren’ligine shekem wo’se aladi. Worayliq Aziya Respublikasi aymag’inda wolardin’yerte piser Yegipet (90-100) ku’n ha’m worta piserBordo 237 sortinin’ tamir jemisinin’ quraminda14,2% qurg’aq zat, 8,56% uliwma qant, 0,86%, kletchatka bar yekenligi aniqlang’an. Sonday aqqant la’blebisin awqatqa tikkeley qollaniladi, ha’mawqatliq retinde jep paydalaniladi.

La’blebi ziyankeslerine uliwma sipatlama

Qandala ziyankesi-Soriwshi ziyankeslerdin’basli wa’kili yesaplanip g’awasha, sabzovot-paliz, wot-jemlik yeginlerdin’ ko’pshilik tu’rlerine ziyan keltiredi, jabayi sho’plerde aktiv xalinda jasaydi. Wo’simliktin’na’lleri ko’gergennen baslap g’umshalawg’a deyinwo’siw noqatina ha’m jas japiraqlarg’a ziyan keltirip, g’umshalaw ha’m gu’llew tuqim jetiliw da’wirindeg’umsha ha’m tu’yneklerdi ziyanlaydi. Ziyanlang’ango’reklerde qaraltim batiq daqlar payda boladi, wolardin’ rawajlaniwi ha’m pisiw keshigip, ziyanko’beygende miywe elementleri to’gilip wo’nimkemeyedi. Bunday jag’daylar son’g’i jillari ko’plegenyegin tu’rinde, a’sirese g’awasha atizlarinda ko’beyipbaratirg’anlig’i aniqlanbaqta. Yerjetkeninin’ denesi 3,5-4,0 mm, ren’i jasil, qaraltim gu’li boladi.

Qanatlarinin’ ko’kirek u’sti bo’limleri, aqirg’iushlari qon’ir sarg’ish. U’sh jup ayag’inin’ aqirg’isi birazjaqsi rawajlang’an, murtlari uzin ushina taman jin’ishkebolip baradi. Uzinlig’i 1 mm, keletug’in ma’yeginin’ushi biraz jalpaq. Qurtlarinin’ dene du’zilisiyerjetkenlerine uqsas bolip kishkene boliwi menenajiralip, ju’da’ ha’reketshen’ keledi. Ziyankestin’yerjetken fazasi atizda ha’m wolardin’ a’tirapindag’iwo’simlik qaldiqlari astinda, jabayi sho’pler arasindaqislap shig’ip yerte ba’ha’rde ko’gergen ha’r qiylisho’pler ma’deniy wo’simlikler menen qosimshaaziqlanip atalanadi. Tayar bolg’an analiqlari wo’simlikjapiraqlari ha’m japiraq sabaqlarina ma’yeklerin qoyadi. Embrional da’wiri bir yarim ha’ptege sozilip, shiqqanqurtlari 25-30 ku’n rawajlanadi.

SHirinja ziyankesi

Ziyankes 46-tu’rli wo’simliklerge ziyankeltirip, usilardan g’awasha, sabzovot-paliz yeginlerinekeltiretug’in ziyanlilig’i joqari da’rejede. Yerjetken ha’m yerjetpegenleri wo’simliklerdin’ japiraqlarina, miywelerine toparlasqan halda toplanip, arnawli awiztu’tiksheleri ja’rdeminde aziqliq zatlarin sorip aladi, wolardin’ bo’lip shig’arg’an suyiqlig’inda ziyanlizamarriqlar ko’beyip wo’simliktin’ zat almasiwprossesin kemeyttirip wo’sip, rawajlaniwdi, wo’nimtoplawin, wonin’ sapasin kemeyttirip jiberedi. Ba’ha’rdeavgust, ayinan gu’zde ziyanli. Qanatsiz a’wla’dlarinin’denesi ma’yek ta’rizli, u’lkenligi 1,4-2,1 mm, ren’iwo’zgermeli, ku’nnin’ issi waqitlari sarg’ish-ko’kshilyamasa sari, ba’ha’r gu’z aylarinda toyg’in ko’k ren’gewo’zgeredi. Tiri tuwatug’in analiqlarinin’ basi, ko’kiregi, ayaqlari toyg’in qon’ir qanatli a’wla’dlarindaartqi shire shig’ariwshi tu’tiksheleri qanatsizlarinasalistirg’anda kelterek bolip, usi belgileri menen basqatu’rlerinen pariq qiladi. Qanatli tiri tuwatug’inanalig’inin’ dene uzinlig’i 1,2-1,9 mm, basi ha’mko’kiregi qara, qarni sarg’ish yamasa qaraltim-jasil, geyde qaptalinda qara daqlar boladi. Murtlari denesinenkishi, biraq qanatsizlarinda biraz uzin. Yerjetpegenlerinde qanatlari bolmaydi, baslang’ishqanatlar qurtlari yeki jasqa tolg’anda payda boladi. Tiykarinan qanatli a’wladlari basqa yegislik jerlergeko’ship wo’tip ko’beyiwi na’tiyjesinde tez tarqaladi. Ziyankes jabayi sho’plerde, wo’simlik qaldiqlarinda qurtha’m yerjetken halinda qislap, aprel ayinda qislawdanshig’adi.

Wo’rmekshi kene ziyankesi

Tetranychus urticae Koch. (Akariformalilar-Acariformes topari, Wo’rmekshi keneler Tetranychidaetuwisina kiredi Ziyankestin’ yerjetken ha’m yerjetpegenfazasinda wo’simlik (barliq yeginlerde) japiraqlarinin’astin’g’i ta’repine wo’zleri islegen torlar arasinawornalasip alip, arnawli awiz tu’tikshelerin japiraqqabiqlarina kiritip, aziqliq zatlarin sorip ziyan keltiredi. Ziyanlang’an japiraqtin’ u’stin’gi ta’repi qizarip, japiraqfotosintez prosssin toqtatadi, son’inan toliq quwraptu’sip qaladi. Sani ko’beygende japiraqlardi toliq qaplap, shaqa ha’m paqallarg’a tarqalip wo’simlik nabit boladi. Qayta wo’skenlerinin’ wo’nimi keskin to’menleydi.

Yerjetkeni denesi oval ta’rizli 0,3-0,6 mm, ba’ha’r, jazdag’i a’wladlari ko’kshil sari, qislapshig’atug’inlari toyg’in sarg’ish qizil ren’de bolip, denesinin’ qaptal ta’repindegi qara dag’lari ko’rinipturadi. Ma’yegi domalaq sharsiman, qurtlarinda u’shju’p, nimfa ha’m yerjetken zatinda to’rt ju’p ayag’iboladi. Qurtlarinin’ denesi yarim sharsiman, 0,13-0,14 mm. Gu’zde toliq jetilisken yerjetkenleri wo’simliklerqaldiqlarinda, topiraq ha’m wo’simlik, ag’ashlarpaqallarinin’ jariqlarinda qislap shig’ip, yerte ba’ha’rdewo’sken wo’simliklerge toplanip, ma’yeklerin qoyadiha’m qurt, pronimfa, deytonimfa, halinan keyinyerjetkenleri payda bolip rawajlanadi. Ma’wsimdewortaliq sharayatina baylanisli 8-20 ma’rte a’wladberedi. Temperatura 26-33ºC, salistirma ig’allig’i 55-60% boliwi qolayli sharayat yesaplanip, analig’i 100-160 dana ma’yek qoyadi, 30-40 ku’n tirishilik yetedi.

La’blebi ziyankesine bolg’an integraciyaliq gu’res ilajlari

Gu’zde atizdag’i, a’tirapindag’i wo’simlik, jabayi sho’plerdin’ qaldiqlarinan tazalap atizdi su’rip, suwg’ariw Wo’sken jabayi sho’plerdi kompleks ta’siryetiwshi insektoakaradcidler menen da’rilew kerek. Na’tiyjede ziyankeslerdin’ kesh payda boliwina alipkeledi. Yerte ba’ha’rden baslap atizlarda ta’biyiyentomofaglardin’ ko’beyewine sharayat jaratilip, saniko’beygende akaradsidlerdi qollaniw ma’qsetkemuwapiq. Agrotexnikaliq ilajlardan gu’zde atizdiwo’simlik qaldiqlarinan toliq tazalap, topirag’in tegislepsu’rip, suwg’ariw basli ilaj yesaplanadi. Yerteba’ha’rden baslap kesh gu’zge deyin atiz ko’rip barilip, da’stlepki a’wladlari payda bolip sani ko’beygende yegintu’rine qollaniw ruxsat yetilgen ximiyaliq preparatlardanbiri tan’lap belgilengen usillar ja’rdeminde islew beriwma’qsetke muwapiq. Atizda entomofaglar saninko’beytip, yerte ba’ha’rden baslap gektarina 1000-2000 dana, yesabinda bir neshe ret qaytalap altinko’zditarqatiw. Sani ko’beygende ximiyaliq preparatlardiqollaniw ma’qsetke muwapiq. Topiraqlarin shuqir su’riwtalap yetiledi jabayi sho’plerdin’ tamirlarin jiynap alipatiz shetine shig’arip alip taslanadi, yamasa jag’ipjiberiledi. Gu’zde atizdag’i a’tirapindag’i wo’simlikjabayi sho’plerdin’ qaldiqlarinan tazalap atizdi su’rip, suwg’ariw. Wo’nim jiynap aling’annan son’ astindag’iwo’sken jabayi sho’plerdi kompleks ta’sir yetiwshiinsektoakaridsidler menen da’rilew kerek. Na’tiyjedeziyankeslerdin’ kesh payda boliwina alip keledi.

Erte ba’ha’rden baslap atizlarda ta’biyg’iyentomofaglardin’ ko’beyiwine sharayat jaratilip, saniko’beygende akaradsidlerdi qollaniw maqsetkemuwapiq.

La’blebi ziyankeslerine qarsi ximiyaliq preparatlardin’ na’tiyjeliligi

Awil xojalig’inda qatar arasi islenipyegiletug’in tamir miyweliwo’simliklerdin’ ko’p tu’rleri yegilipkelinbekte. Solardan O’zbekstandayegiletug’in qant la’blebisi ken’nenyegilip kelinbekte. Qant la’blebisinin’1000 dana awirlig’i 15-27 gr esaplanipawil xojalig’i tarawinda yegilip gektarina80-150 ts/ga 125ts/ga japiraq alinbaqta. Wolardin’ wo’sip rawajlaniwina kerita’sirin tiygizetug’in ha’m de miywelerinin’ keselleniwine qarsiximiyaliq preparatlardi ken’nenqollaniwimiz kerek. Solardan biri БИ-58 (taza) 40% e.k. li preparatti qollanamiz.

Bul preparatlar o’simliktin’ziyankeslerine qarsi ha’m de solardan biriyesaplang’an: shirinja ziyankesi, o’rmekshi kene, atiz qandalasina ken’nenpaydalanilmaqta.

Atiz jag’dayinda ziyankestin’ san mug’dari

4500037505O’rmekshi kene

6300052507SHirinja

108000900012Atiz qandalasi

Uliwma 12/ga ziyankes sani1/ga da san mug’dariTu’p saniZiyankes tu’ri

Ximiyaliq preparattin’ na’tiyjeliligi

Qant la’blebisi wo’nimdarli yegin bolip, tuximnin’ wo’nimi 15-20 ts/ga beredi. Xorezmde iri qant islep shig’ariw zavodi qurildi. Bunnantisqari Respublikamizda 20 day (mini) kishi zavodlar bar. Tamirmiywesinin’ zu’ra’a’ti gektarina 40-50 tonna bolg’anda, gektarinan 7-8 t/gaqant toplaw mu’mkin. Wonin’ 1000-danasinin’ awirlig’i 20 gr keledi. Sonda ha’r bir tuximnin’ awirliq massasin biliw ushin 20 ni 1000 g’a bo’lipjiberemiz. Sonda 0.02 gr tuwra keledi, buni tablitsa tu’rinde bilip alamiz.

12 g/a salmag’i180 k/g

240 t/a15000

1 g/a tuxim salmaq15 kg

20 t/a1ga/15-kg

1-tuxim salmag’i0.02 gr20 t/s1ga/20-tonna

tuximsalmag’it/sga/kg

Ximiyaliq preparattin’ na’tiyjeliligi

Awil xojalig’i tarawinda la’blebi miywesinin’ ha’r gektar basina 1 mln dana bas la’blebi tuwrikeletug’in eken. Sonda 12/ga jerge yegilgende 1-mln basti 12 g/a ko’beytkenimizde bunda ko’rinipturg’anday 12 mln basqa iye bolamiz. Sonnan ziyankesler, ha’mde abiotikaliq faktorlar yamasa kesellikler, ta’repinen bul miywenin’ jemisi 9 mln g’a shamalas keledi. Biz bul faktorlarg’a gu’res usilinda

Ya’ngi БИ-58 (40%) emulciya koncentratin qollaniwimiz kerek boladi, bul boyinshato’mendegishe mag’liwmatlarg’a iye bolamiz:

Biz bul preparat na’tiyjesinde ziyankeslerdi joq yetiwde ha’m olardin’ jasaw sharayatina keskinkesent jetkeremiz, o’simliklerge jasawina sharayat jaratiwg’a umtilamiz. Bul preparatti suwg’aaralastirilg’an halda sebiledi, ha’m bu’rkiw usilinda ziyankeslerge jetkerilip beriledi. Bul preparat da’nliyeginlerge ha’m de tamir jemisli miywelerge sebiledi.

12 l 300 l1jazda

6 l200 l0.5ba’ha’r

12/gamug’darpreparat

L/mug’darsuw

Mug’darpreparat

Ma’wsim

Juwmaqlaw

Jem la’blebisi ju’da zu’ra’tli o’simlik bolip sharwa mallarin bag’iwda ulken a’himyetke iye. Onin’ tek tamirmiywesi g’ana emes japiragida da ko’p aziqliq zatlar bar.

O’nimdi jiynap aliw. O’zbekistanin’ suwg’arilatin rayonlarda la’blebi o’nimin jiynawg’a oktyabraylarida kirisiledi. Lablebi onimin o’simlik o’siwden pu’tiley toqtag’anda keyin jiynap terip alinadi. Ha’zirshe respubilkamizda la’blebi qazatin mashinalar joq. Sonin’ ushin tiykarg’i qaziw jumislari qoldabejeriledi. Bul miynet saripin o’nimnin’ baqasin asirip jiberedi. Tamir jemisli miywelerdiziyankeslerden qorg’aw olardi joq yetiw, miywelerdin’ jasaw sharayatin, iqlimlastiriw jumislarin a’melgeasiriw qatar aralarin islew beriw keselliklerden saqlaw.

Ziyankeslerden, ha’m keselliklerden saqlawda ximiyaliq preparatlardan paydalaniw, antagonist zamarriqlarin keselliklerge qollaniw bolip tabiladi.

Internet saytlari:

1.1. Ziyonet.uzZiyonet.uz2.2. Referat.uzReferat.uz3.3. Kitob.uzKitob.uz4.4. Bilim.uzBilim.uz