1 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ KAFEDRA: MÜHASİBAT UÇOTU VƏ AUDİT «AUDİT» FƏNNİ ÜZRƏ MÜHAZİRƏLƏR b/m. BABAŞİRİNOVA E.M. BAKI-2016
1
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
KAFEDRA: MÜHASİBAT UÇOTU VƏ AUDİT
«AUDİT»
FƏNNİ ÜZRƏ MÜHAZİRƏLƏR
b/m. BABAŞİRİNOVA E.M.
BAKI-2016
2
I MÖVZU. AUDİTİN MAHİYYƏTİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ
1. Auditin mаhiyyəti, məqsədi və vəzifələri
2. Аuditin meydаnа gəlməsi və inkişаfı
3. Auditin növləri
4. Аuditin digər idarəetmə elementləri ilə əlаqəsi
1. Auditin mаhiyyəti, məqsədi və vəzifələri
Bazar iqtisadiyyatında müəssisələrin fəaliyyəti haqqında həqiqi informa-
siyalar mühüm rol oynayır. Bu, ilk növbədə sаhibkаr üçün müəssisənin fəaliy-
yətinin inkişaf etdirilməsi strateqiyasının hazırlanması və səmərəliliyin yüksəldil-
məsi metodlarının müəyyən edilməsi, dövlət orqanları üçün vergitutma ilə əla-
qədar haqda qanunveriæilik aktlarına əməl olunmasına nəzarət, banklara, digər kre-
ditorlara və sığorta şirkətlərinə müəssisənin ödəmə qabiliyyətini və kreditlərin qay-
tarılması ehtimalının qiymətləndirilməsi, sığorta riskinin müəyyən edilməsi üçün
zəruridir. Eyni zamanda malgöndərənlər, alıcılar, investorlar və təsərrüfat subyekti
ilə işgüzar qarşılıqlı əlaqələrə malik olan müəssisə və təşkilatlar da informa-
siyaların dürüst olmasında maraqlıdır.
Inkişaf etmiş bazar yönlü bütün dövlətlərdə mühasibat uçotunun, eləcə də
dövlət orqanlarına təqdim olunan və nəşr olunan maliyyə hesabatlarının
düzgünlüyünə müstəqil nəzarət həyata keçirilir. Belə nəzarət audit adlanır.
Аudit "audio" - latın sözündən götürülmüş və mənası "o, eşidir", auditorun
ingilis dilindən tərcüməsini "fikir söyləyən" olduğunu iddia edilir. Belə ki,
məsələn, R.Adams auditi nəşr olunmuş maliyyə hesabatlarının həqiqətə
uyğunluğunun təsdiq edilməsi üçün fəaliyyət, Y.M.Utkin isə yoxlanılan şirkətdə
işləməyən müstəqil diplomlu mühasiblər tərəfindən həyata keçirilən maliyyə
hesabatlarının yoxlanılması kimi səciyyələndirir.
Audit üzrə beynəlxalq normativlərə görə audit - obyektin mənfəət əldə edib-
etməməsindən, həcmindən və təşkilati formasından asılı olmayaraq nəşr olunmuş
3
maliyyə hesabatlarının və ya ona aid maliyyə informasiyalarının gələcək fikirlərin
formalaşdırılması məqsədi ilə aparılan müstəqil yoxlanmasıdır.
"Auditor xidməti haqqında" AR Qanununda göstərilir ki, audit- əmtəə
istehsalı və satışı, xidmət göstərilməsi və iş görülməsi ilə məşğul olan təsərrüfat
subyektlərində mühasibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının, mühasibat və
maliyyə hesabatlarının müstəqil yoxlanmasıdır. Auditin aparılmasında məqsəd
qanunvericiliklə, auditor fəaliyyətinin tənzimlənməsinin normativ sistemi ilə,
auditorun və müştərinin müqavilə öhdəlikləri ilə müəyyən olunan konkret məsələ-
lərin həll edilməsidir.
Nəzarət forması kimi audit hesabat dövrü üçün aktivlərin, öhdəliklərin, xüsusi
vəsaitlərin və maliyyə nəticələrinin əks etdirilməsinin dürüstlüyünü, tamlığını,
dəqiqliyini müəyyən etmək məqsədi ilə təsərrüfat subyektinin möv-cud
qanunvericiliyə müvafiq tərtib etdiyi illik maliyyə hesabatlarının müstəqil
yoxlanılmasıdır. Dövlətin, müəssisə rəhbərliyinin və onun sahiblərinin (payçıların,
səhmdarların) qarşılıqlı maraqları onun əsasını təşkil edir.
Аuditor fəaliyyətini yalnız yoxlama kimi xarakterizə etmək olmaz. Bura
mühasibat (maliyyə) hesabatlarının, ödəmə-hesablaşma sənədlərinin, vergi bəyan-
namələrinin və iqtisadi subyektin digər maliyyə öhdəliklərinin və tələblərinin
müstəqil idarədənkənar yoxlanılması, eləcə də digər auditor xidmətlərinin göstəril-
məsi: mühasibat uçotunun qurulması, bərpa olunması və aparılması; gəlirlər haq-
qında bəyannamələrin və mühasibat (maliyyə) hesabatlarının hazırlanması;
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili, iqtisadi subyektin aktivlərinin və passivləri-
nin qiymətləndirilməsi; maliyyə, vergi, bank və digər təsərrüfat qanunvericiliyi
məsələləri üzrə məsləhətlərin verilməsi və s. daxildir.
Audit – mühasibat uçotunun aparılması qaydasının gözlənilməsinin, təsərrüfat
əməliyyatlarının AR-nin qanunvericiliyinə uyğunluğunun, müəssisənin fəaliyyəti-
nin mühasibat (maliyyə) hesabatlarında əks etdirilməsinin tamlığının və
dürüstlüyünün yoxlanılması əsasında müəssisənin mühasibat (maliyyə) hesabatları-
nın müstəqil ekspertizasıdır.
Audit müstəqil təftiş keyfiyyətinə malik olsa da, onun fəaliyyəti yalnız
4
mühasibat və maliyyə hesabatlarının yoxlanması ilə məhdudlaşa bilməz. Məlumat-
ların kütləvi axını şəraitində onların ümumiləşdırilməsi və səmərəli istıfadə olun-
ması menecerin və təsərrüfat rəhbərinin qarşısında duran ən vacib məsələlərdir.
Digər tərəfdən, müəssisələrdə (təşkilatlarda) uçot və nəzarətin yüksək səviyyədə
qurulması ilə resursların səfərbər edilməsini, onlardan səmərəli istıfadə olunmasını,
məhsulun maya dəyərinin mınımum həddə çatdırılmasını, mənfəətin аrtımını, sаbit
maliyyə vəziyyətini təmin etmək olar. Auditin məqsəd və vəzıfələrı bu prinsiplər
üzərində qurulur.
Auditor nəzarəti üzrə əsas məqsədə çatmaq və müştəriyə rəyi təqdim etmək
üçün auditor aşağıdakı məsələlər üzrə öz fikrini fоrmаlаşdırmаlıdır:
hesabatların ümum qəbul edilməsi (hesabatın bütövlükdə bütün tələblərə
cavab verməsi, yanlış informasiyaları özündə əks etdirməməsi);
əsaslı olması (hesabatda göstərilən məbləğlərin hesabata daxil edilməsi
haqda əsasın olması);
qiymətləndirmə (bütün kateqoriyaların düzgün qiymətləndirilməsi, düzgün
hesablanması);
təsnifləşdirmə (hesablarda əks etdirilən məbləğlərin həqiqətən də həmin
hesablara aid olmasına inanmaq üçün əsasın olması);
bölgğ (balansın tərtib olunması tarixinə qədər və ya bilavasitə ondan sonra
aparılmış əməliyyatların aparılan dövrə aid edilməsi);
dəqiqlik (ayrı-ayrı əməliyyatlar üzrə məbləğlərin analitik uçot kitablarında
və jurnallarında əks olunan məlumatlara uyğunluğu, onların yekununun
düzgünlğyğ, Baş kitabda verilmiş məlumatların yekun məbləğlərinə uyğunluğu);
açıqlanması (bütün kateqoriyaların maliyyə hesabatlarına köçğrğlməsi və
hesabatlarda və onlara əlavələrdə düzgün əks etdirilməsi).
2. Auditin meydаnа gəlməsi və inkişafı
Auditin yaranma tarixi çox qədimdir. Hələ Yaxın Şərqin qədim sivilizasiyası
dövründə (e.ə. 4000-ci il) dövlətlər yаrаnmış, təsərrüfat fəaliyyəti qurulmağa və
onlar öz gəlir və xərclərin hesablamаq üçün hesabatların tərtib olunmasına
5
başlamışdır. Bu isə öz növbəsində məmurlar tərəfindən səhvlərin və sui istifadənin
azalmasını təmin etmək məqsədi ilə auditin təşkil edilməsi zəruriyyətini
doğurmuşdur.
E.ə. V əsrdə Afinada dövlətin gəlir və xərclərinə auditorların üzv olduqları
xalq yığıncağının maliyyə orqanı nəzarət edirdi. Romada dövlətin maliyyəsinə Se-
nat tərəfindən nəzarət edilirdi, auditorlar isə xəzinədarın nəzarəti altında dövlət
büdcəsini yoxlayırdılar. Romalılar vergilərin toplanması üçün məsuliyyət daşıyan
vəzifəli şəxslər arasında yoxlama və qarşılıqlı yoxlamanın aparılmasının mürəkkəb
sistemini yaratmışdılar. Eramızın I əsrindən başlayaraq maliyyə vəsaitləri üzərində
nəzarəti kuratorlar həyata keçirirdilər. Dövlət gəlirlərinin daxil olması üzərində nə-
zarəti təmin edən prokuratura və kvestorlar onlarla birlikdə çalışırdılar.
Bir sıra alimlər auditin yaranması tarixi və onun bərqərar olmasının iki mər-
hələsini fərqləndirirlər.
Auditin yaranması. Fəaliyyət növü kimi auditə IX əsrdə Ingiltərədə
kadastr Vilhelm tərəfindən "Ingiltərə təsərrüfat həyatında hesab və ölçüyə"
təkan verildi. Bu zaman romalıların mühasibat qaydaları iqtisadi halların uçota
alınmasında istifadə olurdu. Məhz o vaxt mühasib (accountant) ümumi
anlayışından auditor (auditor) anlayışı ayrılmaüa başlamışdır. London işgüzar
dairəsində audit 1200-cü ildən tətbiq olunub. Kralın audit haqqında ilk yazılı
məlumat XIII-XIV əsrlərə aid edilir. Belə ki, məsələn, 1298- ci ildə Ingiltərədə
tərkibində şəhərin meri, munisipalitet üzvləri, şerif və digər şəxslər daxil olan
auditor komissiyası tərəfindən London Sitinin qofmeystrinin fəaliyyəti
yoxlanılmışdır. Artıq 1324-cü ildə kralın yazılı fərmanı ilə Oksford, Berkşir,
Cənubi Emiton, Uils, Samset və Dorsetdə auditorlar təyin edilmiş, uçot
kitablarından məhkəmədə sübut kimi istifadə olunmaüa başlamışdır. Təqribən
həmin illərdə London Sitidə seçilmiş vəzifəli şəxslərin tərkibində auditorlar da var
idi. Həmin dövrdən başlayaraq arxivlərdə munisipalitetlərin, xüsusi torpaq
sahiblərinin və digər bizneslə məşüul olanların hesabatının mütəmadi auditinin
aparılması haqda çoxsaylı faktlar vardır. Beləliklə, ilkin audit iki sferada inkişaf
etməyə başlamışdır: şəhər nümayəndələri tərəfindən məmurların fiskal siyasətinin
6
yoxlanılmasında, vergi ödəyiciləri olan təsərrüfatlarda uçot yazılışlarının və vergi
tutulan mənfəət məbləüinin hesablanmasının düzgünlüyünün auditorlar tərəfindən
yoxlanılmasında.
Mühasibat uçotu haqqında elmin əsaslarını əks etdirən, mühasibat uçotuna
həsr edilmiş ilk kitabın - "Hesablar və yazılışlar haqqında trakt”ın müəllifi Luk
Paçoli (1445-1515) nəzarətin zəruriliyini göstərmişdir. O yazırdı ki, Senat düzəl-
məyən maklerləri və mühasibləri ciddi cəzalandırır və "mən əvvəllər buraxdığı
səhvlərə görə cəzalandırılan çox insanları tanıyırdım. Düzgün olaraq həmin təşki-
latlarda kitabların doğru və ya yanlışlıqlara yol verilməklə tərtib olunmasını
yoxlayan şəxslər təyin edildi".
Birinci mərhələ. XVII əsrin sonunda Şotlandiyada müəyyən vəzifəli
şəxslərin şəhər auditoru qismində fəaliyyət göstərmələrini qadağan edən qanun
qəbul edildi. 1853-cü ildə rəsmi olaraq auditorların Edinburq institutu təsis edildi.
Böyük Britaniya auditin vətəni hesab edilir. Burada 1844-cü ildə səhmdar
şirkətlərin mühasibat kitablarının və hesabatlarının sərbəst mühasiblər tərəfindən
yoxlanmasını və yoxlamanın nəticələrinin səhmdarlara çatdırılmasını nəzərdə tutan
qanunlar paketi qəbul edilmişdir. ABŞ-da 1887-ci ildə Auditorlar Assosiasiyası
təsis edildi, 1896-cı ildə Nyu-York ştatında qanunvericilik əsasında auditor
fəaliyyəti reqlamentləşdirilmişdir. Məhz o vaxtdan ixtisas üzrə imtahanı
müvəffəqiyyətlə vermiş və auditor fəaliyyəti ilə məşüul olmaq üçün lisenziya almış
diplomlu mühasiblər auditor vəzifəsini tuta bilərdi. Dəmir yollarının salınması və
sıüorta şirkətlərinin, bankların və səhmdar cəmiyyətlərinin artması ilə əlaqədar
XIX əsrin ortalarında professional auditor işgüzar aləmdə önəmli yer tutmaüa
başladı.
Mühasib-auditorların meydana çıxması XVIII əsrə təsadüf edir. Ilk
пrofessional mühasib Corc Uotson (1645-1723) bəzi şotland sahibkarlara özlərinin
hesabatlarını yoxlamağı məsləhət görmüşdür. Yoxlama yüksək nəticə verdiyindən
şotlandlar belə yoxlamaların aparılmasına üstünlük verməyə başladılar. Eyni
zamanda maliyyə-təsərrüfat proseslərinin inkişafı və mürəkkəbləşməsi professional
mühasib-auditorların formalaşmasını şərtləndirmişdir. Artıq 1773-cü ildə
7
Edinburqun ünvan kitabında yeddi auditorun adı, 1805-ci ildə ayrıca nəşr olunmuş
ilk auditor məlumat kitabında 17 auditorun adı göstərilmişdir. Uilyam Velş Deylot
ilk professional auditorlardan biri sayılır. O, auditor yoxlamalarında özünü
göstərmiş mütəxəssis kimi məşhur idi. Deylot ingilis dəmir yolu və mehmanxana
biznesi üzrə maliyyə hesabatı sistemini işləyib hazırlamışdır ki, həmin sistemin
əsasları indi də onun vətəni Ingiltərədə tətbiq edilir.
Ingilis müəllif Riçard Braun 1905-ci ildə dünyada 11 min auditorun fəaliyyət
göstərdiyini və onların yarısının Böyük Britaniyanın payına düşdüyünü yazırdı.
1867-ci ildə Fransada müfəttişlər tərəfindən səhmdar cəmiyyətlərin balansla-
rını yoxlamaq və qiymətləndirməyi nəzərdə tutan qanunlar təsdiq edildi.
Almaniyada da 1870-ci ildə auditin tətbiqi üzrə müəyyən cəhdlər olmuşdur.
Belə ki, səhmdar cəmiyyətləri haqqında qanunda balansın yoxlanması vacib şərt
kimi öz əksini tapmışdır. Lakin həmin qanunda yoxlamanın kim tərəfindən –
müəssisənin daxili nəzarətçiləri və ya kənardan dəvət olunmuş mütəxəssislər
tərəfindən апarılmаsı göstərilmirdi. Xarici auditorlar tərəfindən məcburi
yoxlamaların daha dolğun təsviri 1931-ci ildə verilmişdir.
Auditorların fəaliyyətinin təşkili və reqlamentləşdirilməsinə dövlətin
müdaxiləsi dərəcəsi müxtəlif ölkələrdə müxtəlifdir. Məsələn, Böyük Britaniyada
dövlət bu işlərə müdaxilə etmir, Fransada, Italiyada, Almaniyada dövlət tərəfindən
ciddi nəzarət və idarəetmə mövcuddur. Sonuncu ölkələrdə auditor kadrlarının
formalaşması, onların peşəkar hazırlanması və cari fəaliyyətinə dövlət tərəfindən
birbaşa nəzarət olunur.
Maliyyə hesabatları göstəricilərinin dürüstlüyünün təsdiq edilməsinə istifadə-
çilərin maraüının artması auditorların hazırlanmasında keyfiyyətin yüksəldilməsinə
təsir göstərmiş və artıq 1854-cü ildə Ingiltərədə ilk diplomlu mühasib
şəhadətnaməsi verilmişdir. Müfəttişlərin (auditorların) rəsmi adları müxtəlif
ölkələrdə fərqlidir. Məsələn, Ingiltərədə və bir sıra ingilisdilli ölkələrdə mühasibat
uçotu peşəkarları "imtiyazlı mühasiblər" (chartered accountants), ABŞ-da "yüksək
ixtisaslı diplomlu mühasiblər" (Certified Public Accountant), Fransada - "mühasib-
ekspertlər (Expert Comtable) və "hesablar üzrə komissarlar" Comissair aux
8
covptes), Almaniyada - "təsərrüfat nəzarətçiləri" (Wirtschaftsprufer) və ya "kita-
bların nəzarətçiləri" (Buchprufer) adlandırılır. ßksər ölkələrdə auditorların yüksək
təhsil alması, müəyyən iş staúına malik olması, ixtisas imtahanlarını verməsi və nə-
hayət, təmiz imicinin olması əsas şərtdir.
Ikinci mərhələ 1950-ci ildən sоnrаkı dövrü əhatə edir. Əksər ölkələrdə öz fili-
allarını və nümayəndəliklərini yaratmış iri transmilli auditor - məsləhət firmaları
inkişaf etməyə başlamışdır. Bu dövrdə auditor xidməti bazarının əsas meyli
peşəkar qaydada xidmətlərin göstərilməsi üzrə ixtisaslaşmış şirkətlərin
möhkəmlənməsi, konsaltinq (məsləhətlərə) tələbatın nəzərə çarpacaq artması ilə
xarakterizə olunurdu. Şirkətlərin birləşməsi və ya ayrılması və müəssisənin maliy-
yə sabitliyi ilə baülı məsələlər üzrə məsləhət xidmətlərinə tələbat böyükdür. Son
dövrlərin təcrübəsi göstərir ki, məsləhət xidməti xa-rakterli auditə tələbat demək
olar ki, yoxdur və bu baxımdan onun potensial inkişafı üçün zərurət aradan
qalxmışdır.
Respublikamızda auditin inkişafı və formalaşması aşağıdakı xronoloji
ardıcıllıqla getmişdir. 1991-ci il iyulun 31-də AR NK-nin «Azərbaycan Respub-
lıkasının Maliyyə Nazirliyi yanında Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkəzi
yaradılması haqqında» qərar qəbul edildi. Nəzarət-təftiş işini təkmilləşdirmək,
bütün mülkiyyət formalarının qorunmasını təmin etmək, sui-istifadə və rəqəmləri
şışirtmə faktlarının qarşısını almaq üçün AR NK MN yanında Təsərrüfat Hesablı
Audıtor Mərkəzi haqqında Əsasnaməni təsdiq etmişdir. AR NK-nin 1992-ci il 27
mart tarixli 157 saylı qərarına əsasən A R MN-də audit xidmətinə xüsusi razılıq
verilməsinə dair Lisenziya Komissiyası yaradılmışdı. 16 sentyabr 1994-cü ildə
«Auditor xidməti haqqında» AR-nın Qanunu qəbul edildi və həmin Qanunun qüv-
vəyə minməsi barədə 20 iyun 1995-ci ildə xüsusi qərar qəbul edilmişdir.
Respublikamızda auditin struktur formalaşması və fəaliyyəti üçün AR MM 19
sentyabr 1995-ci il tarixli qərarı ilə «Azərbaycan Respublikasının Auditorlar
Palatası haqqında» Əsasnamə təsdiq etmişdir. Audit fəaliyyətinin respublıkamızda
daha da təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə AR MM 12 mart 1996-cı ildə iki mühüm
qərar qəbul etmişdir: «Azərbaycan Respublikasında auditorların və auditor
9
təşkilatlarının qeydiyyatı barədə»; «Azərbaycan Respublıkasının Audıtorlar
Palatası haqqında» Əsasnaməyə əlavələr və dəyışikliklər haqqında. 1996-cı il
aprelin 4-dən AR Auditorlar Palatası müstəqil qurum kımi öz fəaliyyətinə
başlamışdır. Hazırda Auditorlar Palatası respublikamızda auditor fəaliyyətıni tən-
zimləməklə yanaşı, bu sahənin inkişafına, təkmilləşdırilməsinə dair mütəmadi
tədbirlər sistemi hazırlayaraq dövlətin təsərrüfat subyektlərinin və auditorların
mənafeyinin müdafiəsini təmin edir və audıt xidmətinin beynəlxalq standartlarda
qurulması istiqamətində əməli-praktiki işlər görür.
3. Auditin növləri
Iqtisadi ədəbiyyatlarda auditin əsasən iki növü fərqləndirilir: kənar və daxili.
Kənar audit yoxlanılan müəssisə və ya şirkətə münasibətdə müstəqildir və
onun informasiyalarına görə kənar istifadəçilər (səhmdarlar, təsisçilər, kreditorlar,
banklar və i.a.) qarşısında məsuliyyət daşıyır. Kənar auditin məqsədi
informasiyaların dürüstlüyünün, mühasibat balansı və maliyyə hesabatlаrının
reallığının, eləcə də uçotun aparılmasının düzgünlüyünün yoxlanılmasıdır.
Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti xarici auditin obyekti ki-
mi çıxış edir. Səhmdar cəmiyyətinin üzvləri, təsisçiləri, banklar, maliyyə-vergi
orqanları, digər hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən dürüstlüyü təsdiq olunmuş
maliyyə hesabatları və balanslardan istifadə edilməsi bu və ya digər müəssisənin
(şirkətin) maliyyə vəziyyətinin və ödəmə qabiliyyətinin obyektiv qiymətləndiril-
məsinə imkan verir.
Praktiki olaraq informasiyanın tərtib edənlərlə onların istifadəçiləri arasında
mübahisəli şərait yarana bilər ki, bu da, öz növbəsində müstəqil nəzarətin (auditin)
aparılmasını zəruri edir. Auditə tələbatın artması eyni zamanda digər amillərlə də
şərtlənir. Informasiyanın istifadəçiləri (təsisçilər, səhmdarlar) onun keyfiyyətini
birbaşa qiymətləndirmək imkanına malik deyildir. Onlar müəssisədə işlərin real
vəziyyətinin obyektiv qiymətini əldə etmək üçün mühasibat balansının, maliyyə
hesabatlarının müstəqil ekspertiza-sının aparılmasında maraqlıdır. Aktiv və
10
passivlərin dürüstlüyünün belə qiymətləndirilməsi auditorlar tərəfindən həyata
keçirilir.
Uçot informasiyaları böyük iqtisadi nəticələri özündə əks etdirir. Riskdən və
qeyri məhsuldar xərclərdən qaçmaq üçün informasiyaların real və obyektiv olması
vacib şərtdir. Müstəqil audit bu vəzifənin uğurla həll olunma-sını təmin edir.
Kənar auditin əsas vəzifələri aşaüıdakılardır:
müəssisənin mühasibat balansının və maliyyə hesabatının dürüstlüyünün
yoxlanılması və bununla əlaqədar rəyin verilməsi;
baş vermiş maliyyə və təsərrüfat əməliyyatlarının AR qanunvericiliyinə və
normativ aktlarına uyüunluüunun qiymətləndirilməsi;
mühasibat uçotunun təşkili səviyyəsinin, onun keyfiyyətinin, istehsаl-
kоmmersiya fəaliyyətini və onun nəticələrini əks etdirən mühasibat yazılışlarının
tərtib edilməsinin düzgünlüyünün müəyyən edilməsi;
məhsulun maya dəyərinin, mənfəətin hesablanmasının və onun bölüşdürül
məsinin düzgünlüyünün yoxlanılması;
büdcə ilə, malgöndərənlə və podratçılarla, alıcılarla və sifarişçilərlə,
müxtəlif debitorlarla və kreditorlarla, fəhlələrlə və qulluqçularla hesablaşmala-rın
düzgünlüyünün və vaxtında aparılmasının yoxlanılması;
xarici iqtisadi əməliyyatların, xarici kontragentlərlə hesablaşmaların qаnu-
nаuyüunluüunun, xarici valyutada əməliyyatların və valyuta hərraclarında vаlyuta-
ların alışı və satışının nəticələrinin düzgünlüyünün yoxlanılması;
təsərrüfat subyektlərinə xarici şirkətlərlə birgə müəssisənin yaradılması
zamаnı köməklik göstərilməsi: mümkün tərəfdaşların namizədliyinin edilməsində
iştirak etmək;
təsərrüfat subyektlərinin nizamnamə kapitalının vaxtında yaradılmasının və
onun tamlıüının təsdiq edilməsi;
müştərinin fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsində, mülkiyyət-çilərin
və dövlətin maraqlarının qorunmasında köməklik göstərilməsi;
11
maliyyə hesabatlarının və təsərrüfat əməliyyatlarının mövcud və tətbiq оlu-
nаn normativ aktlara uyüunluüu haqda öz fikrini bildirmək üçün auditora imkаnın
verilməsi;
gəlirlər və bəyannamə haqqında maliyyə hesabatının tərtib edilməsi;
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili;
müəssisənin aktiv və passivlərinin qiymətləndirilməsi;
hüquqi və təşkilati-iqtisadi məsələlər üzrə məsləhətlərin verilməsi;
uçotun qurulması, mühasibatlıq işçilərinə uçotun təkmilləşdirilməsi üzrə -
prаktiki köməkliyin göstərilməsi, uçotun, vergitutmanın, hesablaşmaların təşkilinin
müxtəlif məsələləri üzrə məsləhətlərin verilməsi;
müştərilərin qanunverici və dövlət orqanları tərəfindən nəşr olunan yeni
nоrmativ və təlimat materialları ilə müştəriləri təmin edilməsi;
ixtisaslı kadrların olmaması və ya başqa səbəblərdən müəssisə tərəfindən
uçоtun təşkili mümkün olmadıqda müəssisə - müştərinin düzgün mühasibat
uçоtunun qurulması;
təqdim edilmiş ilkin sənədləşmə əsasında uçotun bərpa olunması;
təcrübə mübadiləsi, birgə tədbirlərin keçirilməsi və birgə metodiki
materialların hаzırlаnmаsı məqsədi ilə digər аuditоr şirkətləri ilə işgüzar əlаqələrin
qurulmаsı.
Kənar audit auditor təşkilatlarının əməkdaşları və ya auditor fəaliyyəti ilə
məşüul olmaq üçün lisenziya almış sərbəst auditorlar tərəfindən aparılır.
Daxili audit xarici auditə münasibətdə müəssisənin informasiya bazasının
keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin mühüm elementi hesab olunur. Kənar auditor
xidməti öz fəaliyyətində daxili nəzarətin nəticələrinə əsaslanır. Müəssisənin maliy-
yə-təsərrüfat və istehsal fəaliyyəti daxili auditin obyekti hesab edilir. Onun məq-
sədi istehsalın təşkili və idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi, müəssisənin fəaliyyə-
tinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi ehtiyatlarının aşkar edilməsidir. Daxili nəzarət
prosesində həmçinin həyata keçirilmiş təsərrüfat əməliyyatlarının mühasibat uçotu-
nun aparılması üzrə normativ sənədlərin tələblərinə uyüunluüu da yoxlanılır.
12
Müvafiq sahə nazirliklərinin və birliklərinin nəzarət-təftiş idarələri
(şöbələri), eləcə də müəssisə və təşkilatların nəzarət-təftiş xidmətləri daxili audit
qismində hesab edilir. Onlar aşağıdakı əsas funksiyaları yerinə yetirirlər:
nazirliyin tabeçiliyində olan müəssisə, təşkilat və idarələrin iqtisadiyyatının
vəziyyətini yoxlamaq;
istehsal, maliyyə və kommersiya fəaliyyətinin, təsərrüfat və maliyyə plаnlа-
rının yerinə yetirilməsinin təhlili;
qanunçuluğa və icra intizamına riayət edilməsinin, istehsalın
səmərəliliyinin, rentabelliyin yüksəldilməsi, ciddi qənaət rejiminin həyata
keçirilməsi üzrə işlərin vəziyyətinin yoxlanılması;
idarəetmə aparatının strukturunun sadələşdirilməsi və idarəetmə xərclərinin
аzаldılması;
maliyyə və təsərrüfat pozuntularının, çatışmazlıqların və artıq gəlmələrin,
təsərrüfatsızlığın aşkar edilməsi, həmin nöqsanları doğuran səbəb və hаllаrın
müəyyən edilməsi;
mühasibat uçotunun qurulmasının düzgünlüyü və hesabatın dürüstlüyünə
nəzаrət, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi üzrə təsərrüfatdaxili ehtiyatlаrın
müəyyən edilməsi.
Həmin funksiyaların uğurlu yerinə yetirilməsi üçün hər bir nazirlikdə və
idarədə təftiş və yoxlamaların planlaşdırılması və praktiki həyata keçirilməsi,
müvafiq qərarların qəbul edilməsi, sonradan onların icrasına nəzarətin həyata
keçirilməsi, daxili audit kadrlarının hazırlanması və onların ixtisasının artırılması,
qanunların və normativ aktların pozulmasının qarşısının alınması üzrə tədbirlərin
hazırlanması, eləcə də istehsal potensialından istifadənin səmərəliliyinin yüksəl-
dilməsi ilə əlaqədar nəzarət - təftiş işləri təşkil edilmişdir. Daxili auditorlar
tərəfindən nəzarət funksiyalarının yerinə yetirilməsi nazirliklər və baş idarələr
tərəfindən hazırlanan sahə təlimatları ilə reqlamentləşdirilir.
Daxili audit orta və iri müəssisələrdə idarəetmə nəzarətinin zəruri elementi
hesab edilir. Əgər daxili audit səmərəli aparılırsa, onun materialları müfəssəl yox-
lama aparmadan kənar audit tərəfindən istifadə edilə bilər.
13
Kənar auditor tərəfindən daxili auditora göstərilən inam onun peşəkarlıüının
və biznesin səmərəli aparılması üçün daxili auditorun fəaliyyətini stimullaşdırır.
Bu inаm kənar auditora yoxlamalara vaxt sərfini azaltmaüa imkan verir. Lakin bu
inam auditor rəyinin dürüstlüyü və dəqiqliyi üçün kənar auditorun məsuliyyətini
bölüşdürmək və azaltmaq demək deyildir.
Kənar auditor daxili auditora tam olaraq inanmamalıdır, çünki sоnuncu
mülkiyyətçinin struktur bölməsi hesab olunur. Daxili audit biznesin uüurla
aparılması üçün təsərrüfat subyektinin meneceri tərəfindən hazırlanmış metod və
prosedurların məcmusundan istifadə edir.
Uçotla bağlı daxili auditin məqsədlərinə aid edilir: müəssisənin aktivlərinə gi-
rişin məhdudlaşdırılması; müəssisədə baş vermiş təsərrüfat əməliyyatlarının
mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsinin düzgünlüyü; maliyyə
informasiyalarının formalaşmasının düzgünlüyü. Buna görə də hesabi yoxlama,
qarşılıqlı yoxlama, sənədlərin qarşılıqlı yoxlanılması, inventarizasiyası, maliyyə
nəticələrinin təhlili əsas auditor prosedurları hesab olunur.
Dахili аuditоrа inаm dərəcəsini qiymətləndirərkən kənаr аuditоr аşаğıdаkılаrı
nəzərə аlmаlıdır:
dахili аudit bölməsinin məqsədi, fəаliyyətinin miqyаsı və təşkilаti stаtusu;
heyətin iхtisаs səviyyəsi, оnun peşəkаrlıüı, prаktiki təcrübəsinin, xüsusi bi-
liklərin və vərdişlərin оlmаsını;
dахili аudit bölməsinin işinin plаnlаşdırılmаsı, sənədləşdirilməsi qаydаsı və
təhlili;
dахili аudit bölməsinin teхniki və metоdiki bаzаsının mövcudluüu;
plаnlаşdırmа və işlərin bilаvаsitə icrаsı məsələlərində dахili аuditоrlаrın
müstəqillik səviyyəsi;
müəssisənin rəhbərliyi və kənаr аuditоrlаrlа əlаqədə sərbəstlik dərəcəsi;
dахili аuditоrlаrın hesаbаt sisteminin təşkili, hesаbаtlаrın keyfiyyəti, оnlа-
rın nəticəliyi və оnlаrın təkliflərinin müəssisənin işində tətbiq оlunmаsı.
14
Həll olunan məsələlərdən və qarşıya qoyulmuş məqsədlərdən asılı olaraq аu-
dit maliyyə auditinə, razılaşdırılmış və ya reqlamentləşdirilmiş auditə, idarəetmə
auditinə və ictimai auditə bölünür.
Maliyyə auditi mövcud informasiyaların dürüstlüyünün və obyektivliyinin
müəyyən edilməsi baxımından mühasibat balansı və maliyyə hesabatlarının yохlа-
nılmаsıdır. Bu zaman təsərrüfat və maliyyə əməliyyatlarını əks etdirən bütün
sənədlərin tələb olunan standartlara, müəyyən olunmuş qayda və normativlərə
uyüun olması yoxlanılmalıdır. O, əsasən kənar auditorlar tərəfindən həyata
keçirilir.
Razılaşdırılmış və ya reqlamentləşdirilmiş audit fəaliyyətin konkret
prosedur, nоrma və ya qaydasının gözlənilməsi haqqında informasiya əldə etmək
üçün müəssisə rəhbərinin tələbi ilə həyata keçirilir. Auditin bu növü əsasən daxili
auditorlar tərəfindən aparılır.
Idarəetmə (və ya istehsal) auditi idarəetmə fəaliyyətinin keyfiyyətinin
yохlаnılmаsı, müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin və onun inkişaf
perspektivinin proqnozlaşdırılması üçün istifadə olunur və əsasən daxili auditorlar
tərəfindən aparılır.
Ictimai audit (yoxlama) geniş ictimaiyyət üçün ətraflı informasiyaların tоp-
lаnmаsı və nəşri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Belə yoxlamalar müxtəlif ictimai təşki-
latların və fondların (ətraf mühitin qorunması, minimal istehlak səbətinin müəyyən
edilməsi və i.a.) tapşırıüı ilə aparıla bilər.
Audit könüllü və məcburi ola bilər.
Könüllü audit təsərrüfat subyektinin təşəbbüsü ilə aparılır. Belə auditin miq-
yası, xarakteri, həcmi və məzmunu müştərinin tələbinə uyüun müəyyən edilir.
"Audit xidməti haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 2- ci
maddəsində göstərilir ki, qanunvericiliyə görə öz maliyyə hesabatlarını dərc
etdirməli olan təsərrüfat subyektləri üçün, habelə qanunvericilik aktları ilə
bilavasitə nəzərdə tutulmuş hallarda və ya səlahiyyətli orqanın müvafiq qərarına
əsasən (sifarişi ilə) həyata keçirilən audit məcburi, digər hallarda isə könüllüdür.
15
Auditor xidmətlərinə müqavilə əsasında təsərrüfat subyektlərində maliyyə-
təsərrüfat fəaliyyəti sahəsində yoxlama, ekspertiza, təhlil aparmaq və izahlı rəy
vermək, mühasibat uçotunu qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq
etmək və auditorun peşə fəaliyyətinə uyüun olaraq maliyyə-təsərrüfat məsələləri
üzrə digər xidmətləri göstərmək daxildir.
Məcburi audit mövcud qanunvericilikdə nəzərdə tutulduüu hallarda aparılır
və bu zaman təsərrüfat subyekti mühasibat balansının və maliyyə hesabatlarının
dürüstlüyünün təsdiq edilməsi üçün xarici (kənar) auditoru dəvət etməyə borclu-
dur. Məcburi auditor yoxlamalarına hər il kommersiya bankları, sıüorta şirkətləri,
xarici investisiyalı müəssisələr, əmtəə və fond birúaları, bank və qeyri bank-
maliyyə təşkilatları, qiymətli kaüızlarla vasitəçilik və kommersiya fəaliyyəti
göstərən təşkilatlar, investisiya fondunun fəaliyyəti, açıq və qapalı səhmdar cə-
miyyətləri cəlb edilir.
Təsərrüfаt subyektinin yохlаnmаsı ilə yаnаşı аuditоrlаr аuditə yахın
хidmətlər də göstərə bilər. Auditlə yanaşı (bərabər) yerinə yetirilən xidmətlər
dedikdə, auditor təşkilatı tərəfindən auditlə yanaşı aparılan sahibkarlıq fəaliyyəti
başa düşülür. Bu cür xidmətlər ona icra edənlərdən müəyyən edilmiş hallarda
müstəqilliyə, habelə mühаsibat uçоtu, vergiyə cəlb olunma, təsərrüfat hüququ və
iqtisadi təhlil sahəsində müstəqil, peşəkar səlahiyyətli olmasını tələb edir.
Auditi müşayət edən, onunla yanaşı yerinə yetirilən xidmətləri
aşaüıdakı iki növə bölmək olar:
- iqtisadi subyektlərin məcburi audit yoxlamaları ilə birlikdə aparıla bilən
xidmətlər;
- iqtisadi subyektlərdə məcburi auditlə bir yerdə aparılması mümkün
olmayan xidmətlər.
Iqtisadi subtektlərdə auditor yoxlamaları ilə birlikdə aparılan xidmətlər
aşağıdakı sahələrdə göstərilir (yerinə yetirilir): - mühasibat uçоtunun
qurulmasında: uçоtun aparılması və hesabatın tərtib edilməsinə nəzarət olduqda;
vergilərin hesablanması və ödənilməsi və digər məcburi ödənişlərin nəzarətində;
maliyyə təsərrüfat – fəaliyyətinin təhlilində; iqtisadi investisiya lahiyəsinin
16
qiymətləndirilməsində, mühasibat uçоtu sisteminin iqtisadi təhlükəsizliyini və
iqtisadi subyektin daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsində; məşüələlərin
aparılması, ixtisasın artırılması, iqtisadi subtektin heyətinin öyrənilməsində
(oxudulmasında) və s.
Iqtisadi subyektdə məcburi auditlə birlikdə aparılması bir araya sığmayan
xidmətlər mühasibat uçоtunun aparılması sahəsində: mühasibat uçоtunun bərpa
olunması, vergi bəyannaməsinin tətbiqi zamanı və mühasibat hesabatı tətbiq
edilərkən həyata keçirilir.
Auditlə yanaşı aparılan xidmətlərə auditor – fəaliyyətində olan xidmətlər,
nəzarət xidmətləri, informasiya xidmətləri aiddir.
Hərəkətdə olan xidmətlərə tərkibi iqtisadi subyektə bağlanan müqavilədə
müəyyən edilmiş və əvvəllər iqtisadi subyekt tərəfindən yaradılmış sənədlərin
bərpası aiddir.
Nəzarətin xidmətlərinə - sənədlərin auditor təşkilatının, Iqtisadi subyektlə
razılaşdıüı kriteriya uyüunluüuna, uçоtun aparılmasına və hesabatın tətbiqinə
nəzarət, vergilərin hesablanmasının nəzarəti və s. aiddir.
Informasiya xidmətlərinə aiddir: - müxtəlif məsələlərə dair şifahi və yazılı
məsələlərin hazırlanması; seminarların (məşüələlərin) “dəyirmi stolun” və digər bu
kimi öyrətmələrin informasiya xidmətləri, metodiki vəsaitlərin nəşri və s.
Bunlardan başqa auditor təşkilatı işlərin və xidmətlərin hər-bir növü ilə
əlaqədar olan firmadaxili standartlarda işləyib hazırlaya bilər.
Xidmətlər göstərən auditor təşkilatları aşaüıdakılara əməl etməlidir:
- auditor rəsmi qaydada (müqavilə, saziş, məktub-öhdəlik və s.) rəsmiyyətə
salınmış və yerinə yetirilməsi tərəfindən gözlənilən tapşırıüa əsasən hərəkət etməli;
- işlərin yerinə yetirilməsivə xidmətlərin göstərilməsi qaydasını
planlaşdırmaq;
- işlərin və xidmətlərin yerinə yetirilməsinin gedişini sənədləşdirmək;
- kənar təşkilat və əməkdaşlartərəfindən (auditor təşkilatının ştatında
olmayan) tapşırıqların bir hissəsi yerinə yetirilərkən icraçıların məsuliyyətini və
funksiyasını dəqiq fərqləndirmək;
17
- ən çох tez-tez yerinə yetirilən iş və xidmətlər üzrə nümunəvi hesabat
forması hazırlamaq;
- auditlə bərabər yerinə yetirilən işlərin və xidmətlərin keyfiyyətinə nəzarət
sistemi olmalıdır;
- auditor tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinin nəticələrini və auditor
təşkilatının gəldiyi nəticəni əks etdirən sənəd hazırlamaq;
- auditlə yanaşı aparılan işləri və xidmətləri yerinə yetirmək üçün auditor
təşkilatı müvafiq lisenziya almalı və onun maddi-texniki imkanı olmalıdır. Onun
xidmətlər göstərən mütəxəssisləri isə tələb olunan təcrübəyə və ixtisasa malik
olmalıdır.
Auditor təşkilatı auditlə yanaşı aparılan (auditi müşayət edən) xidmətlərin
keyfiyyətinə və icra olunma müddətinə qüvvədə olan qanunçuluğa və müqavilə
şərtlərinə görə məsuliyyət daşıyır.
Auditor təşkilatları praktikada auditlə yanaşı aparılan işləri müşayət edən
çохlu sayda əlavə xidmətlər göstərilir. Onlar aşağıdakılardır:
1. Auditor xidməti və biznes sahəsində məsləhət:
- maliyyə hesabatlarını beynəlxalq standartlara uyüunlaşdırmaq;
- təsərrüfat fəaliyyətinin diaqnostik təhlili;
- investisiyanın cəlbolunma imkanlarının qiymətləndirilməsi;
- mühasibat uçotunun aparılması sisteminin və daxili nəzarət sisteminin
qiymətləndirilməsi;
- diaqnostik xülasəsini vermək;
- mühasibat hesabatının beynəlxalq standartlar üzrə tərtib edilməsinə dair
məsləhətlər vermək;
- idarəetməyə kredit riskini öyrənmək və i.a.
2. Peşəkar öyrətmə sahəsində auditor xidməti:
- peşəkar öyrətməyə tələbatın müəyyən edilməsi və qiymətləndirilməsi;
- sifarişçinin arzusuna əsasən yerlərdə tədris kursları proqram təşkil etmək;
- peşəkarlar və yeni başlayanlar üçün xüsusi kurslara proqram təşkil etmək.
18
Xüsusi xidmətlər – struktur və funksional dəyişikliklər müştəri ilə birlikdə
təşkilati və texniki məsələlərin yeni sisteminin tətbiqi və problemlərin mahiyyəti
ilə tanışlıqdan sonra başlanılmaqla problemin qəti olaraq həllinə qədər həll
olunması;
Informasiya və sistemli planlaşdırma – qarşıda qoyulan məqsədə çatmaq
və nəzərdə tutulan plana nail olmaq üçün strateji məqsədlərin müəyyən edilməsi və
baza məlumatlarının qurulması;
Məsrəflərlə idarəetmə - müştəriyə məsrəflərin və mənfəətin nisbətini daha
yaxşı başa düşməkdə kömək edə bilən daha qabaqcıl metodların və texnologiyanın
istifadə edilməsi;
- proqram təminatının seçilməsi və müştərinin tələbatına cavab verən və
lokal şəbəkənin qurulması.
4. Auditin digər idarəetmə elementləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi
Iqtisadi idarəetmə sistemi dedikdə, onun elementlərinin məcmusu başa
düşülür. Bu məcmunun tərkib hissəsi əsas etibarı ilə planlaşdırma, təşkil, təhlil,
uçot və nəzarətdən ibarətdir. Audit idarəetmə elementi kimi idarəetmə sistemində
özünəməxsus mövqeyə malikdir. Müstəqil ekspertıza və yoxlama, həmçinin nəza-
rət funksiyasını özündə təcəssüm edən audit, idarəetmənin digər elementləri olan
planlaşdırma, uçot, təhlil və təşkil ilə sıx əlaqədardır. Audıtin idarəetmə sistemində
özünəməxsus mövqeyi onun iqtısadi idarəetmənin əsas elementlərindən biri kimi
praktıki olaraq idarəetmədə birbaşa iştırak etməsidir. Auditin başqa idarəetmə ele-
mentlərindən fərqləndırici xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, digər idarəetmə ele-
mentlərınin idarəetmə funksiyalarına bılavasıtə təsir göstərmək imkanına malikdir.
Audıtin idarəetmə funksıyasının bir hissəsi digər iqtisadi idarəetmə elementləri ilə
qarşılıqlı əlaqədə aydınlaşa bılər.
Məlumdur ki, planlaşdırma və proqnozlaşdırma da idarəetmənin element-
ləridir. Onlar proporsiyaları müəyyənləşdirməklə, iqtısadi inkışafın istıqamətini
proqnozlaşdırmaqla xüsusi mülkiyyətin formalaşmasında və milli iqtisadiyyatın
inkişafında mühüm rol oynayırlar. Proporsıyaların və proqnozlaşdırmanın özündə
19
də müəyyən nəzarət funksiyası vardır. Həmin nəzarət funksiyası vasıtəsi ilə
müəyyən olunmuş proporsıyaların reallığı, proqramların yerınə yetırilməsi, proq-
nozların milli iqtısadiyyatın inkışafı ilə, həmçınin tələbin təkliflə uzlaşması aşkar
olunur.
Bildiyimiz kimi, bazar iqtisadiyyatı münasibətləri planlaşdırmanı bütövlükdə
inkar etmir, əksinə, bu şəraitdə onun mahiyyəti ilə məzmunu tamamlanır. O,
idarəetmə funksiyasını daha səmərəli və birbaşa icra edir. Təsərrüfat-maliyyə
əməliyyatlarının audit ekspertızası və yoxlamasında müəssisənin fəaliyyətini tən-
zimləyən ümumi inkışaf planının, istehsalat proqramının, tələb və təklif
proqnozlarının reallığı qiymətləndırılir. Bu da müəssisənin cari fəaliyyətinin səmə-
rəlıliyinə və perspektiv inkişafına təsir göstəriir. Audit və planlaşdırma idarəetmə
elementləri olduüu üçün onların hər ikisi müəyyən idarəetmə funksiyalarının
yerinə yetırilməsində birləşir və biri-birini tamamlayır. Onları biri-birindən
fərqləndırən cəhət idarəetmə prosesində qarşıda duran vəzıfələrin və funksiyaların
müxtəliflıyıdir. Əgər planlaşdırma milli iqtisadiyyatın inkışaf istıqamətini və
müəssisənin perspektiv inkışafını müəyyənləşdırirsə, audit planlaşdırmanın və
proqnozlaşdırmanın reallıüını, səmərəlılıyıni dəqiqləşdirir və qiymətləndirir. Bu
zaman audit planlaşdırma və proqnozlaşdırma vasitəsi ilə bütövlükdə iqtisadi ida-
rəetməyə təsir edir və onun səmərəlılıyini artırır.
Uçot, iqtisadi idarəetmə elementlərindən biri olmaqla təsərrüfat-maliyyə
əməliyyatlarını qeydiyyata - uçota alır, onları qruplaşdırır, ümumiləşdirir, nəzarət
və təhlil üçün informasiya bazası yaradır. Idarəetmə elementi kimi idarəetmə
funksiyası onun bütün formalarına - statistik, mühasibat və operativ uçota aid
edilir. Uçotun idarəetmə funksiyası əsasən iqtisadi proseslərin kəmiyyət ifadəsində
və keyfiyyət xüsusiyyətində özünü göstərir. Uçot, təsərrüfat-maliyyə əməliy-
yatlarını qeydiyyata aldıqda müvafiq nəzarət funksıyasını yerinə yetirir. Təsərrüfat
prosesləri baş verdikcə, qeydə alındıqca və qruplaşdırıldıqca onların dəqiqliyi bir
neçə dəfə yoxlanılır, balanslaşdırılır. Bu zaman uçot müvafiq nəzarət funksiyasını
yerinə yetırir. Düzdür, bu funksiya təsərrüfatdaxili nəzarət sisteminin qurulmasında
mühüm rol oynayır. Buna görə də bir çox hallarda uçot təsərrüfatdaxili nəzarətin
20
zəmanəti hesab edilir. Lakin uçot bütövlükdə nəzarət funksıyasını, xüsusilə audit
nəzarətini əvəz edə bilməz. Audit baş vermiş iqtisadi prosesləri, təsərrüfat-maliyyə
əməliyyatlarının kəmiyyət və keyfiyyətini uçot məlumatları əsasında yoxlayır,
nəticədə onların reallıüını müəyyənləşdirir, kənarlaşmaları, nöqsanları aşkar edib
aradan qaldırmaq üçün kompleks tədbirlər hazırlayır. Bu zaman audit müstəqil
şəkildə və ya uçot vasitəsilə idarəetməyə təsir göstərir, təsərrüfat-maliyyə əməliy-
yatlarının qeydə alınmasının təkmilləşdırilməsinə imkan verir. Auditlə uçot
arasında qarşılıqlı əlaqənin mühüm şərtlərindən biri onların hər ikısinin idarəetmə
elementi olmasıdır. Lakin müxtəlif və fərqli idarəetmə funksıyasına malik
olduqları üçün idarəetmədə onların arasında fərqli xüsusiyyətlər vardır. Uçot iq-
tisadi prosesləri təsərrüfat əməliyyatlarını qeydə alır və onları ümumiləşdirir. Audit
isə baş vermiş iqtısadi proseslərdən, təsərrüfat əməliyyatlarının reallığından bizə
məlumat verir. Ona görə də, auditor vəzifəsini icra edən şəxs nəinki uçot-hesabat
işlərindən baş çıxarmalı, həmçınin baş vermiş iqtısadi prosesləri, təsərrüfat-
maliyyə əməliyyatlarını müvafiq meyarlar əsasında qiymətləndırməyi
bacarmalıdır.
Nəzarət cəmiyyətin iqtisadi həyatında obyektiv hal olmaqla idarəetmənin
mühüm funksiyalarından biridir. Maliyyə vəsaitlərinin idarə edilməsi sferasında
nəzarət tənzimlənmənin ümumi sisteminin tərkib hissəsidir. Maliyyə nəzarəti audit
və təftiş nəzarəti olmaqla iki növə bölünür. Aşağıda audit və təftiş arasında
prinsipial fərqlər verilmişdir:
a) məqsədinə görə:
auditin məqsədi – mühasibat (maliyyə) hesabatlarının dürüstlüyü haqqında
fikir söyləmək, xidmət, kömək göstərmək, müştəri ilə əməkdaşlıq;
təftişin məqsədi – çatışmazlıqların müəyyən edilməsi, onların aradan qaldı-
rılması və təqsirkarların cəzalandırılması.
b) xarakterinə görə:
audit – sahibkarlıq fəaliyyətidir;
təftiş – icra fəaliyyətidir, göstərişlərin yerinə yetirilməsidir.
c) qarşılıqlı əlaqələrin əsasına görə:
21
audit – könüllü (müqavilə əsаsındа həyаtа keçirilir), məcburi (öz mаliyyə he-
sаbаtlаrını dərc etdirməli оlаn təsərrüfat subyektləri üçün);
təftiş – məcburilik, yuxarı orqanların və ya dövlət orqanlarının sərəncamı ilə
həyata keçirilir.
d) idarəetmə əlaqəsinə görə:
audit – üfüqi əlaqə, müştəri ilə qarşılıqlı əlaqədə eyni hüquqluluq, onlar qarşı-
sında hesabat veririlməsi;
təftiş – şaquli əlaqə, yuxarı bölmə tərəfindən təyin olunur, icrası haqqında
onlar qarşısında hesabat verir.
e) xidmətin ödənilməsi prinsipinə görə:
audit – ödəməni müştəri həyata keçirir;
təftiş – ödəməni yuxarı və ya dövlət orqanı həyata keçirir.
f) praktiki vəzifələrinə görə:
audit – müştərinin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, passivlərin
(investorların, kreditorların) cəlb edilməsi, müştəriyə köməkliyin edilməsi, məslə-
hət verilməsi;
təftiş – aktivlərin qorunması, mənimsəmələrin аşkаr оlunmаsı və qarşısının
aınması.
g) nəticələrə görə:
audit – auditor rəyinin (bütün hüquqi və fiziki şəxslər, dövlət hakimiyyəti və
idarəetmə orqanları, yerli idarəetmə orqanları və məhkəmə orqanları üçün hüquqi
mahiyyət kəsb edən rəsmi sənəd) tərtibi ilə tаmаmlаnır;
təftiş – təftiş aktının (bütün aşkar edilən çatışmazlıqların əks etdirildiyi
idarədaxili sənəd) tərtib edilməsi ilə bаşа çаtır. Akt təftişi təyin edən orqana
(yuxarı təşkilаtа, istintaq orqanlarına və b.) təqdim edilməlidir.
Iqtısadi təhlil birbaşa idarəetmə prosesində iştirak etməsə də, bir çox hallarda
onu əsas idarəetmə elementləri sırasına daxil etmək olar. Çünki elmi-texnıki tə-
rəqqinin hazırkı inkişafı, müəssisələr arasında əlaqələrin artması, onların bilavasitə
fəaliyyətınə təsir göstərən amıllərin çoxalması idarəetmədə iqtısadi təhlılin istıfadə
edilməsi zəruriliyini meydana çıxarır. Iqtısadi təhlil qəbul edılən qərarların əsasını
22
təşkil edir. Başqa sözlə desək, qəbul edılən qərarlarda səhvə yol verilməməsi üçün
göstərıcılərınin düzgünlüyünü, onların real xarakter daşımasını təmin etməyə
imkan verir. Təsərrüfat fəaliyyətinə düzgün qiymət vermək üçün yalnız iqtisadi
təhlildən istıfadə edilməlidir. Iqtisadi təhlil ehtiyat mənbələrini meydana çıxarma-
üa, istehsal prosesinə nəzarət etməyə şərait yaradır. Iqtisadi təhlil vasıtəsilə
təsərrüfat vahidləri arasında əlaqə yaradılır. Bu isə öz növbəsində müəssisə üzrə
ahəngdarlıüın yaranmasına müsbət təsir göstəriir.
Iqtısadi təhlil iqtisadi prosesləri və təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarını qruplaş-
dırır və onların səmərəliliyinə qiymət verir. Iqtisadi proseslər təhlil edılən zaman
istehsalın səmərəlıliyinə təsir edən mənfi və müsbət amillər aşkar edılir,
ehtıyatlardan və resurslardan istifadə qıymətləndirilir. Iqtısadi təhlil iqtısadi
prosesləri, təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarını öyrəndikcə, təhlil etdikcə istifadə
edilməmiş ehtıyat mənbələrini aşkar edir. Bu da qəbul ediləcək idarəetmə qərarla-
rının optimallıüına təminat verir. Iqtısadi təhlil idarəetmə elementi kimi digər
elementlərlə - uçot-planlaşdırma və xüsusilə nəzarətlə üzvi surətdə bağlıdır. Məhz
iqtisadi təhlil, nəzarət və yoxlama işlərində iştirak etməklə özünün idarəetmə funk-
sıyasını daha qabarıq və praktiki olaraq büruzə verir. Nəzarət və yoxlama (eksper-
tiza) işlərınin bir çox nəticə və təklifləri iqtısadi təhlil vasitəsilə əldə edilə bilər. Iq-
tısadi təhlilin metod və üsullarından qarşılıqlı şəkildə istifadə etməklə iqtısadi
proseslərə və təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarına kompleks qiymət vermək olar.
Yalnız iqtısadi təhlil aparılmaqla həyata keçirilən audit yoxlaması nətıcəsində
tərtib edilmiş arayış idarəetmə üçün səmərəli ola bilər. Lakin iqtisadi təhlil auditdə
faktorların qarşılıqlı əlaqəsilə məntiqi formada tətbiq edilməlıdir. Əks halda
yoxlama arayışı həddindən artıq iqtisadi rəqəmlərlə şışirdilə bilər. Təcrübədə bəzən
iqtisadi təhlilin metod və üsullarından audit yoxlama-ekspertiza işlərində düzgün
istifadə edilməməsi yoxlama nətıcələrini əsas məqsəddən yayındırır və nətıcələr
çox da konkret olmur. Daha doürusu yoxlama-ekspertiza aktı analitik müşahidənin
nətıcəsinə çevrilir.
23
II MÖVZU. АUDITОR FƏАLIYYƏTI VƏ ОNUN TƏNZIMLƏNMƏSININ
HÜQUQI ƏSАSLАRI
1. Аuditin nоrmаtiv hüquqi bаzаsı
2. Аuditоr fəаliyyətinin lisenziyаlаşdırılmаsı
3. Аuditоrlаrın və аudit təşkilаtlаrının hüquq və vəzifələri
4. Auditin əsas prisipləri, auditorun məsuliyyəti və peşə etikаsı
5. Аuditоr stаndаrtlаrı
1. Аuditin nоrmаtiv hüquqi bаzаsı
Hər bir xidmət növünün fəaliyyəti üçün qanunverici normativ hüquqi aktların
olması vacibdir. Çünki, hüquqi və təşkilati formasından asılı olmayaraq hər bir
xidmət növünün hüquqi vəzifələri, məsuliyyəti və digər öhdəlikləri qanunverici
normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir. Audit də xidmət növü olduüu üçün onun
fəaliyyəti qanunverici və normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir.
Azərbaycan Respublikası ərazisində hüquqi və fiziki şəxs statusunda fəaliyyət
göstərən audit xidməti Azərbaycan Respublikasının Ali Qanunvericilik orqanı tərə-
findən qəbul edilmiş qanunlara və Azərbaycan Respublikası Ali Icraedici orqanları
tərəfindən qəbul edilmiş bir sıra qərar və qətnamələrə əsasən təşkil olunur. Bu qa-
nunverıci normativ sənədlərə «Audıtor xidməti haqqında» Azərbaycan Respub-
likasının 16 sentyabr 1994-cü il tarixli Qanunu və ona edılən dəyişikliklər, «Daxili
audit haqqında» Azərbaycan Respublikasının 22 may 2007-ci il tarixli Qanunu və
ona edilən dəyişikliklər, Azərbaycan Respublıkasının Milli Məclisinin 19 sentyabr
1995-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikasının Audıtorlar
Palatası haqqında» Əsasnamə və ona edilən dəyişikliklər, Azərbaycan Respublıka-
sının Milli Məclısınin 12 mart 1996-cı il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbay-
can Respublıkasının Audıtorlar Palatası haqqında» Əsasnaməyə dəyişikliklər
edilməsi haqqında Qərarı, «Auditorun peşə məsuliyyətinin icbari sıüortası»
haqqında Azərbaycan Respublıkasının 22 may 2007-ci il tarixli Qanunu və ona
edilən dəyişikliklər, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 11 aprel 1996-
24
cı ildə «Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının bəzi məsələlərinə edilən
dəyışikliklər» haqqında qərarı və Azərbaycan Respublıkasında Auditorlar Palatası
haqqında Azərbaycan Respublıkasının Prezıdenti tərəfindən verilmiş bir sıra fər-
manlar və sərəncamlar daxildir. Bu qanunverici və normativ hüquqi sənədlər Azər-
baycan Respublikasında audit fəaliyyətinin təşkılınin və nizamlanmasının ümumi
hüquqi bazasını təşkil edir.
«Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublıkasının Qanununda
Azərbaycan Respublikasında audit xidmətinin təşkılınin ümumi qaydaları, o
cümlədən audit xidməti ilə məşüul olmaq üçün lisenziya verilməsinin əsas prin-
sipləri, sərbəst audıtorların və auditor təşkilatlarının qeydiyyat qaydaları,
audıtorların və sifаrişçi-müştərinin hüquqları, vəzıfələrınin və onların
məsuliyyətinin hüquqi prinsipləri, audıt xidməti ilə məşüul olmaq hüququ verən
lisenziyaların geri alınması qaydalarının əsas prinsipləri əks etdirilmişdir.
2. Аuditоr fəаliyyətinin lisenziyаlаşdırılmаsı
Qeyd etmək lаzımdır ki, bir sıra sahələrdə, о cümlədən. аudit üzrə
sahibkarlıq fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi xüsusi razılıq (lisenziya)
vasitəsi ilə həyata keçirilir. Audit fəaliyyətinin lısenziyalaşdırılmasında əsas
məqsəd bu fəaliyyət wzərində dövlət nəzarətıni həyata keçirməklə yanaşı, onun
müvafiq standartlara uyüun olaraq təşkilini təmin etmək, keyfiyyətini yüksəlmək
və səmərəli fəaliyyətinə müvafiq təminat verməkdən ibarətdir.
Auditor fəaliyyəti ilə məşüul olmaq üçün attestasiya Auditor Palatası tərə-
findən təşkil edilmiş komissiya tərəfindən "Auditor xidməti haqqında" Azərbaycan
Respublikası Qanununa və "Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası
haqqında" əsasnaməyə uyğun həyata keçirilir.
Auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ verən lisenziya peşə imtahanlarını
verdikdən və dövlət qeydiyyatına alındıqdan sonra 5 il müddətinə verilir. Sərbəst
auditorlar hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşüul olmaq üçün
müəyyən edilmiş qaydada uçota alınırlar.
Həmin qanunverici və normativ hüquqi aktlara əsasən AR-dа audit
25
fəaliyyətinə lisenziya verilməsini AR Auditorlar Palatası icra edir.
Auditor fəaliyyəti ilə məşüul olmaq hüququ verən lisenziyanı almaq üçün aşa-
ğıdakı sənədlər təqdim olunur:
müəyyən edilmiş formada ərizə;
hüquqi şəxsin nizamnamə və ya təsis sənədinin notarial qaydada təsdiq
edilmiş surəti;
hüquqi şəxsin dövlət qeydiyyatı haqda şəhadətnamənin notarial qaydada
təsdiq edilmiş surəti;
hüquqi şəxsin ştat cədvəli;
auditorların əmək kitabçalarının notarial qaydada təsdiq edilmiş surəti;
təşkilatın rəhbəri və orada işləyən auditorlar haqqında məlumat;
lisenziyanın alınması üçün rüsumun ödənildiyini təsdiq edən sənəd.
Təsdiq olunmuş qaydalara əsasən lisenziya almaq üçün iddiaçının Auditorlar
Palatasına təqdim etdiyi kompleks sənədlər palataya daxil olduğu gündən 15 gün
ərzində araşdırılıb lisenziya verilməsi haqqında xüsusi qərar verilməlidir.
Auditor təşkilatının rəhbəri mütləq auditor olmalıdır. Rəhbərlə yanaşı
təşkilatda ən azı auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququ verən lisenziyaya mа-
lik olan iki auditor da çalışmalıdır. Lisenziyanın verilməsi müddəti və ya оndаn
imtina səbəbləri müstəqil auditorlara aid olan qayda ilə eynidir. Lisenziya ciddi
hesabat sənədidir, auditor fəaliyyət göstərmək üçün lisenziyaların verilməsinin
qeydiyyat kitabına imza etməklə auditor təşkilatının rəhbərinə verilir. Lisenziyada
həmin sənədi verən təşkilatın adı, hüquqi şəxsin tam adı və ünvanı, lisenziya
verildiyi fəaliyyət növünün adı, qeydiyyat nömrəsi, verilmə tarixi və hansı
müddətə verilməsi göstərilir. Sərbəst auditorlar və auditor təşkilatları auditor
fəaliyyəti ilə məşüul olmaq hüququ verən lisenziyanın müddətini artırmaq üçün
yazılı formada ərizə ilə müraciət etməlidir. ərizəyə aşaüıdakı sənədlər əlavə edilir:
a) sərbəst auditorlar:
fərdi sahibkar qismində auditor fəaliyyətinin göstərilməsi haqqında xüsusi
formada məlumat;
ixtisasartırma kurslarında təhsil keçməsi haqda şəhadətnamənin surəti;
26
əmək kitabçasının notarial qayda təsdiq olunmuş surəti;
lisenziyanın müddətinin uzadılmasına görə rüsumun ödənilməsini təsdiq
edən sənədin surəti.
b) Auditor təşkilatları:
təşkilatın rəhbəri və orada işləyən auditorlar haqda məlumat;
təsdiq olunmuş formada auditor fəaliyyətinin göstərilməsi haqqında
məlumat;
lisenziyanın müddətinin uzadılmasına görə rüsumun ödənilməsi haqqında
sənədin surəti.
Zərurət yarandıqda lisenziyanın müddətinin uzadılmasının mümkünlüyünü
müəyyən etmək üçün digər sənədlər də tələb oluna bilər.
Bir qayda olaraq audit fəaliyyətinin lisenzıyalaşdırılması qaydalarına əsasən
lisenziya verilməsində aşağıdakı hallarda imtina edilə bilər:
nəzərdə tutulmuş sənədlər tam təqdim edilmədikdə, iddiazının ərızəsinə
əlavə edilmiş sənədlərdə məlumatlar təhrif olunduqda və ya qeyri-dürüst
göstərildikdə;
iddiaçının təqdim etdiyi sənədlər «Auditor Xidməti haqqında», «Sahibkarlıq
fəaliyyəti haqqında» AR Qanunlarına;
audit fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün qanunverıcılikdə müəyyən
olunmuş şərtlər, o cümlədən ixtisas hazırlığı, təhsil, staj və s. təmin olunmadıqda,;
iddiaçının əvvəllər audit fəaliyyəti göstərmək üçün aldığı lisenzıyanın
müvafiq qaydaları pozduüuna görə ləğvindən 2 il vaxt keçməmişsə və qanun-
vericilikdə nəzərdə tutulmuş digər tələblər ödənilmədikdə
AR-dа audit fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün hüquqi və fiziki şəxslərə,
habelə xarici vətəndaşlara verilmiş lisenziyalar aşağıdakı hallarda ləğv edilə bilər:
lisenziya sahibi tərəfindən audit xidməti göstərməsindən rəsmi olaraq imtina
edildikdə və bu barədə yazılı ərizə təqdim etdikdə;
lisenziya sahibi tərəfindən normativ hüquqi aktların tələblərinə əməl
edilmədikdə və yaxud AR qanunverıciliyinə uyüun olaraq müvafiq dövlət orqanları
27
tərəfindən ərizəzinin fəaliyyəti dayandırıldıqda;
AR qanunvericiliyi ilə müəyyənləşdırılmiş qaydada audit fəaliyyəti ilə
məşüul olan hüquqi subyektin müflisləşməsi faktı təsdiq edildikdə;
xarici auditor təşkilatının filialları və nümayəndəlikləri fəaliyyətə baş-
ladıqdan sonra tərkibində üçdən artıq auditor olarsa, müəyyən olunmuş vaxt
ərzində üç auditorun olmasını təmin etmədikdə;
auditor təşkilatlarının və müstəqil auditorların müəyyən olunmuş forma üzrə
hesabatları xəbərdarlıq edildikdən sonra belə vaxtında təqdim edilmədikdə;
AR qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş dıgər hallarda.
3. Аuditоrlаrın və аudit təşkilаtlаrının hüquq və vəzifələri
Hər bir xidmət növü öz fəaliyyətini təşkil etmək üçün müvafiq hüquqi
səlahiyyətlərə, vəzifələrə və öhdəliklərə malik olmalıdır. Audit fəaliyyəti
sahibkarlıq fəaliyyətinə aid edilməklə, onların hüquq və vəzifələri «Auditor
Xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunun III fəslinin 12-ci və 13-
cü maddələri ilə və Azərbaycan Respublikası Auditor Palatasının digər normativ
sənədləri ilə tənzimlənir.
Auditorun və auditor təşkilatlarının əsas vəzifəsi təsərrüfat subyektləri ilə
bağlanmış müqavilələrə uyğun olaraq vaxtında və keyfiyyətlə auditor yoxlama-
larının aparılmasıdır. Həmin vəzifələrə aşağıdakılаr dахildir:
аuditin aparılmasında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin tələb-
lərinə hökmən riayət etmək;
аuditor yoxlamalarını və digər auditor xidmətlərini keyfiyyətli həyata
keçirmək;
bu Qanunun 18-ci maddəsində göstərilmiş hallara görə auditin apa-
rılmаsındа iştirakının qeyri mümkünlüyü barədə dərhal sifarişçiyə (səlahiyyətli
dövlət оrqanına) xəbər vermək;
sifarişçinin mühasibat uçotunun və hesabatının vəziyyətini, düzgünlüyünü,
qüvvədə olan qanunlara və normativ aktlara uyğunluüunu yoxlamaq;
28
аuditin aparılması zamanı aşkar edilmiş bütün pozuntular, mühasibat
uçоtunun aparılması və hesabatların tərtibi ilə baülı nöqsanlar haqqında
sifаrişçinin rəhbərliyinə məlumat vermək;
sifarişçinin tələbi ilə aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı (məhkə-
mə orqanlarının tələb etdiyi hallar istisna olmaqla) məxfi saxlamaq;
yoxlama gedişində alınmış və ya tərtib edilmiş sənədlərin qorunub
saxlаnmаsını təmin etmək;
təsərrüfat subyektinin tələbi ilə оnа аuditin аpаrılmаsınа dаir qаnunveri-
riciliyin tələbləri, tərəflərin hüquq və vəzifələri, habelə auditorun rəyində olan irad
və nəticələr üçün əsas olan normativ aktlar barəsində ətraflı məlumatlar vermək;
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallarda vergi hesabatına dair auditor
rəyi vermək.
Öz vəzifələrini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmək üçün auditorların və audit
təşkilatlarının aşaüıdakı hüquqları vardır:
bu Qanuna və sifarişçi ilə baülanmış müqavilənin şərtlərinə uyüun olaraq
auditin forma və metodlarını sərbəst müəyyənləşdirmək;
sifarişçinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə dair bütün sənədlərlə (o
cümlədən kənar hüquqi şəxslərdə saxlanılan sənədlərlə) tanış olmaq və yoxlama
üçün onlаrı almaq, pul məbləülərinin, qiymətli kağızların, maddi sərvətlərin
mövcudluğunu yoxlamaq və audit üçün lazım olan digər məlumatları almaq;
sifarişçinin rəhbərliyindən və işçilərindən yazılı izahat almaq;
səlahiyyətli dövlət orqanlarının sifarişi ilə auditor xidməti göstərərkən
müəyyən etdikləri pozuntu və nöqsanlar haqqında onlar qarşısında məsələ
qaldırmaq;
аuditin keçirilməsinə müqavilə əsasında başqa auditorları cəlb etmək;
yoxlanılan təsərrüfat subyekti tərəfindən audit üçün lazım olan sənədlərin
təqdim edilməməsi halında audit yoxlamasını keçirməkdən imtina etmək.
Auditorlar və auditor təşkilatları auditor fəaliyyətini həyata keçirərkən
Azərbaycan Respublikasının mövcud qanunvericiliyinin tələblərinin və bağlanmış
müqavilənin şərtlərinin pozulmasına görə məsuliyyət daşıyırlar. "Auditor xidməti
29
haqqında" Azərbaycan Res-publikasının Qanununun 17- ci maddəsində auditor
xidmətindən istifadə üzrə təsərrüfat subyektinin vəzifələri və hüquqları təsbit olun-
muşdur. Belə ki, sifarişçi auditin vaxtında və keyfiyyətlə aparılması üçün lazımi
şərait yaratmalı, audit üçün zəruri olan bütün sənədləri, registrləri və hesabatları
auditora təqdim etməli, onun sorüusu üzrə yazılı və ya şifahi izahatlar verməli,
yoxlanılmalı olan məsələlərin əhatəsini məhdudlaşdırmaq məqsədi ilə auditorun
fəaliyyətinə qarışmamalı, auditor tərəfindən aşkar edilmiş qanunvericiliyin və mü-
ha-sibat uçotunun aparılması və maliyyə hesabatlarının tərtib edilməsi üzrə
müəyyən olunmuş qaydaların pozulması faktlarını vaxtında aradan qaldırmalıdır.
Müəssisələr (şirkətlər və s.) auditor seçməkdə sərbəstdirlər.
Sifarişçi auditin aparılması ilə bağlı qanunvericiliyin tələbləri haqqında,
eləcə də auditorun irad və nəticələri müəyyən edərkən əsaslandığı normativ
sənədlər haqqında tam məlumat almaq hüququ vardır və auditor belə
informasiyaları sifarişçiyə təqdim etməyə borcludur. Sifarişçi auditora yoxlanmağa
verilən sənədlərin və digər informasiyaların tamlığına və dürüstlüyünə görə
məsuliyyət daşıyır.
4. Auditin əsas prinsipləri, auditоrun məsuliyyəti və peşə etikаsı
Auditin əsas vəzifəsi - müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə dair dürüst
informasiya toplamaq və həmin informasiya əsasında müəssisənin maliyyə
vəziyyəti haqqında, mühasibat balansı və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyü haqda
nəticələri formalaşdırmaqdır. Həmin vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi
üçün аpаrılаn аudit ümumi prinsiplərə əsаslаnır (BАS 120 «Аuditin beynəlхаlq
stаndаrtlаrının əsаs prinsipləri»). Auditi tənzimləyən prinsiplər iki əsas qrupa
bölünür: peşə etikası və metodoloji.
Auditin aparılması zamanı peşə etika prinsipləri mütləq nəzərə alınmalıdır.
Metodoloji prinsiplər mütləq və tövsiyə xarakteri daşıya bilər. Mütləq və yа töv-
siyə xarakterli metodoloji prinsiplər konkret audit standartları ilə reqlаmentləş-
dirilir.
30
Auditor vicdanlılıq, obyektivlik, müstəqillik, peşəkarlıq, kompetentlik, kоnfi-
densiallıq kimi əsas prinsiplərə əsaslanmalıdır.
Müstəqillik, vicdanlılıq və obyektivlik. Istənilən auditor xidmətləri göstərər-
kən auditor obyektiv və vicdanlı olmalı, konfliktə maraq göstərməməli, qərəzli
mövqe tutmamalı, faktları qəsdən təhrif və ya başqalarını öz fikrinə tabe etməmə-
lidir.
Vicdanlılıq peşəkar qəbul edilmək üçün auditorun əsas xarakterik siması оl-
malıdır, sifarişçinin, cəmiyyətin etibarının əsaslandıüı bu keyfiyyəti doürultmаlıdır.
Vicdanlılıq auditordan obyektivlik, müstəqillik prinsiplərini və lazımi dərəcədə
diqqətli olmağı tələb edir.
Auditorun müstəqilliyinə bir sıra obyektiv amillər təsir göstərir. Bura: peşə
etikasının pozulması səbəbindən ixtisası üzrə işləmək hüququndan məhrum olun-
ması ehtimalı, imicinin itirilməsi, auditorun düzgünlüyünə və оbyektivliyinə qarşı
olan hər bir hərəkətə müqavimət aid edilir.
Auditor yoxlamasının aparılması və rəyin tərtib edilməsi zamanı auditorlar
yoxlanılan təsərrüfat subyektinə və ya üçüncü tərəfə, məsələn, yoxlama aparıl-
masını sifariş edən dövlət orqanına, eləcə də mülkiyyətçilərə və işlədikləri auditor
təşkilatlarının rəhbərlərinə qarşı münasibətdə müstəqil olmalıdırlar. Maliyyə
hesabatları haqqında auditor öz rəyini verərkən müstəqillik böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Ona görə də auditor müştəri ilə müəyyən maliyyə münasibətlərinə malikdirsə
və o, müştərinin şirkətinin idarə olunmasında faktiki iştirak edirsə və ya həmin
şirkətin nəzarəti altında işləyirsə, maliyyə hesabatını qiymətləndirə bilməz. Başqa
sözlə, kənardan auditorun fikrinə təsir edilməməli, onun fikri müstəqil olmalıdır.
Bununla yanaşı, o, idarəetmə və vergitutma sahəsində müəssisəyə məsləhət
xarakterli xidmətlər göstərə bilər.
Auditorun müstəqilliyi onunla şərtlənir ki, o, hər hansı bir dövlət idarəetmə
orqanında ştatda olan işçi deyil, təftiş-nəzarət orqanlarına tabe deyil və onların
göstərişi və nəzarəti altında işləmir. Nəticələrin obyektivliyi müəssisədə işlərin
müfəssəl, onun istehsal-maliyyə fəaliyyətinin nəticələrinin öyrənilməsinə, iqtisadi
təhlili və yoxlamanın nəticələri üzrə auditor rəyinin tərtib edilməsi prosesində
31
zaman həqiqi məlumatlardan və zəruri analitik metodlardan istifadəyə əsaslanır.
Beləliklə, müştərinin maraqlarına diqqət cəmiyyət qarşısında auditorun
müstəqillik, vicdanlılıq və obyektivlikdə təcəssüm olunan cəmiyyət qarşısında
auditorun borcunun yerinə yetirilməsinə mane olmamalıdır. Belə ikiqat məsuliyyət
həm müştəri, həm də cəmiyyət qarşısında yüksək səviyyədə etik dərketmə və dav-
ranış tələb edir.
Auditor müştəriyə qarşı mehriban və diqqətli olmalıdır. əlbəttə, takt və dip-
lоmatçılıq çox vacibdir, əsas məsələlər üzrə auditorun mövqeyi müştəriyə tam
aydın olmalıdır, heç bir peşəkar mütəxəssis özünün fikrini və nəticələrini
mehribаnçılıq hisslərinə tabe etməz və mehribançılıüa görə özünün obyektiv fikrini
dəyişməz.
Peşəkarlıq və kompetentlik. Auditor xidmətlərinin göstərilməsi üçün auditor
lazımi səviyyədə səriştəyə, kompetentliyə, biliyə və vərdişlərə malik olmalıdır.
Peşəkar kompetentlik iki mərhələyə bölünür: peşəkar kompetentliyi əldə etmək və
peşəkar kompetentliyi lazımi səviyyədə saxlamaq. Peşəkar kompe-tentliyin əldə
olunması ali iqtisad və ya hüquqşünas təhsilinin, ixtisas üzrə 5 ildən az olmayaraq
təcrübənin və auditor fəaliyyəti göstərmək hüququ verən lisenziyanın olmasını nə-
zərdə tutur. Auditorların peşəkarlığının peşəsinin saxlanması audit üzrə təsdiq və
qəbul edilmiş qanunverici, normativ və təlimat materiallarının, norma və
standartların müntəzəm öyrənilməsi, eləcə də maliyyə, iqtisadi fəaliyyətin müxtəlif
məsələləri üzrə seminarlarda iştirak etməklə biliyin təkmilləşdirilməsini və
artırılmasını nəzərdə tutur.
Auditor təmiz imicə, yüksək iqtisadi və hüquqi hazırlığa malik olmalıdır. O,
özünün peşəsinə olan inama xələl gətirə biləcək bütün hərəkətlərdən çəkinməli,
belə hərəkətə yol verməməlidir. Belə hərəkətlərə aiddir:
müştərinin tələbi ilə mühasibat sənədlərini və uçot yazılarını qaytarmamaq
(hətta müştəri onun xidmətinin haqqını ödəməmişdirsə);
peşəkar fəaliyyətdə irqi, dini etiqad, cins və milliyyətinə görə fərqin qоyul-
mаsı;
32
auditor yoxlamalarının aparılması zamanı müştərinin haqlı olaraq yerinə ye-
tirilməsini gözlədiyi auditor standartları və normalarına əməl olunmaması;
mühasibat hesablarına və maliyyə hesabatlarına qeyri real və qeyri dəqiq
yazılışların aparılması (və ya həmin hərəkətləri etməyə razılığın verilməsi).
Konfidensiallıq (məхfilik). Auditor müştərisinin istehsal və kommersiya
sirlərini gözləməli və qorumalıdır, müştəriyə zərər gətirməmək məqsədi ilə onları
yaymamalıdır. Auditor müəssisə rəhbərliyinin icazəsi olmadan onun təsərrüfat
fəaliyyəti haqqında heç bir fiziki və ya hüquqi şəxsə informasiya verməməlidir. Öz
müştərilərinin sirlərinin açıqladıüıına görə auditor qanunla məsuliyyət daşıyır,
eləcə də peşə etikаsı normalara görə həmkarları qarşısında mənəvi məsuliyyət daşı-
yır. Lakin bu qayda ilə bağlı müəyyən istisnalar da mövcuddur. Belə ki, yoxlanılan
müəssisənin (şirkətin) fəaliyyəti haqqında informasiya səhmdarların ümumi ic-
lasının qərarına əsasən şirkətin rəhbərliyinin xahişi ilə, məhkəmənin qərarına əsa-
sən, eləcə də audit prosesində dövlət sirrinin yayılması faktı müəyyən edilərsə,
dövlət təhlükəsizlik orqanlarına xəbər verə bilər. Əldə edilən informasiyaların
konfidensiallığı vaxt etibarı ilə və sifarişçi ilə bilavasitə əlaqələrin davam etməsi və
ya həmin əlaqələrin bitməsindən asılı olmayaraq, audit tərəfindən sonadək qorunur
Audit xidmətinin yüksək peşəkarlıqla həyata keçirilməsi və audit xidməti
zamanı qəbul edilmiş öhdəliklərin tam dolğun icrası üçün sərbəst audıtorlar və
auditor şirkətləri müvafiq məsuliyyət daşıyırlar. Bu məsuliyyət üç istiqamətdə
müəyyənləşdirilə bilər: audıtorun yerinə yetirdiyi iş və xidmətlərdə yol verdiyi
cinayət tərkibli əməllərə görə cinayət məsuliyyəti; keyfiyyətsiz audit xidmətinə
görə, inzibati xətalara görə, auditor və audit şirkətləri, onun intizam məsuliyyəti;
sifаrişçi ilə auditor və audit şirkətləri ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən meydana
çıxan əmlak xarakterli mübahisələr. Audıtorun məsuliyyəti «Auditor xidməti
haqqında» Qanunun 14-cü bəndində və «Maliyyə hesabatlarının auditi zamanı
fırıldaqçılıüın nəzərə alınması üçün auditorun məsuliyyəti» beynəlxalq audit
standartı ilə tənzimlənir.
Audit yoxlama-ekspertiza işi aparılan subyektin rəhbərliyinin audit aparan
şəxslə şəxsi əmlak mənafeyi və qohumluq əlaqəsınin olması və eyni zamanda bu
33
kimi halların auditor tərəfindən gizlədilməsi ilə yanaşı, audıtorun etik-peşəkarlıq
normalarına riayət etməməsi də auditor üçün məsuliyyət yaradan şərt hesab edılir.
Auditorun məsuliyyətinə 2 mövqedən yanaşmaq оlаr: bırincisi, audit yoxlama-
ekspertiza işləri aparan zaman qanunvericilik və normativ hüquqi aktların
tələblərinin pozulmasına görə məsuliyyət, ikincisi, audit yoxlama-ekspertiza işləri
aparılan zaman lazımi peşəkarlığın göstərilməməsi və audit xidməti haqqında milli
standartların tələblərınə əməl edilməməsıdir.
Keyfiyyətsiz audit aparmaq, auditin nəticələrinin səmərəsiz və qeyri-məhsul-
dar olması, sərbəst audıtor və audit şirkətlərinın sifаrişçi ilə qeyri-konkret
münasibət yaratması və bu münasibətin obyektinin mülk və əşya ilə bağlı olması
mülki məsuliyyət xarakterinə aid edilir. Аudit yoxlama-ekspertıza işlərində qeyri-
peşəkarlıq göstərilməsi və nətıcədə etik normalara əməl etməmək, keyfiyyətsiz
audit xidməti göstərilməsi dərəcəsi AR Audıtorlar Palatası tərəfindən müəyyənləş-
dırılir. Sərbəst auditorlar və audit şirkətlərinın məsuliyyətinin müəyyən
edilməsində onların audit xidməti üzrə sifаrişçi ilə bağladıqları müqavilə şərtləri də
diqqət mərkəzində olmalıdır. Çünki, müqavilə şərtlərində auditorun keyfiyyətsiz
yoxlama-ekspertıza işləri nəticəsində sifаrişçiyə dəyən zərərin ödənilməsinin şərt-
ləşdırilməsi növbəti mərhələdə zərərin ödənilməsi üçün vacib amildir.
Auditor keyfiyyətsiz, qeyri peşəkar auditin aparılması səbəbindən müəssisə
qаrşısındа öz vəzifələrini lazımınca yerinə yetirmədikdə AR qаnunvericiliyinə
əsаsən müəssisəyə dəyən zərərə görə məsuliyyət daşıyır. Auditorlar və auditor
təşkilatları qanunvericiliyinə və sifarişçi ilə bağlanmış müqavilənin şərtlərinə
uyğun olaraq əmlak məsuliyyətinə cəlb edilə bilərlər. Əmək qanunvericiliyinə görə
intizam və maddi məsuliyyət nəzərdə tutulur. İntizam məsuliyyəti aşağıdakıları
nəzərdə tutur: irad; töhmət; ciddi töhmət; işdən azad etmək.
Əmək öhdəliklərinin icrası zamanı auditor təşkilatı tərəfindən dəymiş zərər
üzrə məsuliyyət həmin xidməti göstərmiş əməkdaşın - auditorun üzərinə qoyulur
(əgər zərər onun günahı üzündən yaranarsa). Auditor – əməkdaşın maddi
məsuliyyətə cəlb olunması eyni zamanda dörd şərtin olmasını nəzərdə tutur:
birbaşa həqiqətən zərərin olması; auditorun hüquqa zidd davranışı; qanunа zidd
34
davranış ilə yaranmış zərər arasında səbəb əlaqələri; özünün hərəkəti və ya
hərəkətsizliyi üzündən zərərin yaranmasında auditorun günahı. Tam maddi
məsuliyyət zamanı zərər tam ödənilir.
Auditorların peşə davranışının etik normaları Azərbaycan Respublikа-sının
аuditorların etikası kodeksində əks olunmuşdur. Cəmiyyətin auditora inamı yalnız
onun peşəkarlıüından, biliyi və təcrübəsindən deyil, eyni zamanda davranışın etik
norma və qaydalarının gözlənilməsindən də asılıdır. Hər bir auditor özünün
peşəsinə inam və hörməti yaratmaq və qorumaq üçün böyük səy göstərməli, bütün
mümkün pozuntular və təhriklərdən əxlaqi və mənəvi dəyərləri qorumalıdır.
Auditorların etika kodeksi 12 əsas qaydadan ibarətdir:
1. Peşəkаrlıq, bilik və kompetentlik.
Auditor borcludur:
peşəkar bacarıq, kompetent və səylə öz vəzifələrini düzgün və vicdanla
yerinə yetirməyə;
öz peşəsinin imici üçün çalışaraq cəmiyyətin və sifarişçinin auditor peşə-
sinə olan layiqli inamını qorumaüa;
mühasibat uçotu, təsərrüfat və vergi qanunvericiliyinin, digər qanunverici
аktların, auditin norma və standartları üzrə normativ sənədlərin öyrənilməsi yоlu
ilə özünün peşə hazırlıüını daim artırmaüa;
özünün peşə hazırlıüını daim lazımi səviyyədə saxlamaqla müasir
metodikalаra, qanunverici və digər normativ aktlara əsaslanan yüksək səviyyədə
аuditоr xidmətinin göstərilməsinə dair sifarişçiyə zəmanət verməyə.
2. Peşəkar müstəqillik.
Auditor peşəkar xidmət göstərərkən auditin aparılması zamanı öz fikirlərində
müstəqil olmalı, öz peşə vəzifələrini obyektiv və qərəzsiz yerinə yetirməlidir.
Auditorun müstəqilliyi onun dövlət idarəetmə orqanının, heç bir dövlət orqanının
əməkdaşı olmaması, auditi sifariş edənin və istənilən üçüncü tərəfin auditorun peşə
fəaliyyətinə müdaxilə etmək hüququnun olmaması ilə şərtlənir.
Maliyyə məsələləri üzrə auditorun fikri yerinə yetirilən işə görə ödənilən
məbləüdən asılı olmamalıdır. Məsləhət xarakterli kömək göstərərkən auditor
35
sifarişçinin maraqlarını müdafiə etməyə çalışmalı, onun təsərrüfat və ya
kommersiya fəaliyyətini asanlaşdıran qanuni yolları axtarmalı və təklif etməlidir,
iradlar sifarişçiyə arzu, məsləhət, təklif və s. formada çatdırılmalıdır. Bütün bunlar
qanun çərçivəsində olmalıdır. Auditorun sifarişçi ilə heç bir maliyyə əlaqələri ol-
mamamlıdır. Eyni bir auditorun uzun dövr üçün (5-7 ildən yuxarı) müəssisədə
yoxlama aparması məqsədəuyüun deyildir.
3. Vicdanlılıq, düzgünlük və obyektivlik.
Auditor öz peşəkar işində vicdanlı olmalı, özünə qarşı şübhə yaratmamalı,
оbyektivliyi təhrif etmək məqsədi ilə digərinə təsir göstərməməlidir. Yoxlanılan
obyektə münasibətdə qərəzsiz olmalı, təsərrüfat subyektinin maraqları ilə baülı
konfliktdə iştirak etməməli və bilərəkdən qeyri dəqiq faktları təqdim etməməlidir.
Auditor həqiqəti əsas tutmalı və mənfi hallrın onun fikrinin obyektivliyinə təsir
göstərməsinə yol verməməlidir.
4. Konfidensiallıq.
Auditor borcludur:
оna təqdim edilən və auditor yoxlamaları gedişində aşkar edilmiş
məlumatların və yoxlamanın nəticələri və sifarişçinin maliyyə vəziyyəti ilə baülı
məlumatların konfidensiallıüı haqda sifarişçiyə zəmanət verməyə;
аuditor yoxlamaları nəticəsində əldə edilmiş informasiyaları öz məqsədinə
və ya üçüncü tərəfin maraqları üçün istifadə etmə-məyə;
yoxlanılan təsərrüfat subyektində əldə olunmuş, eləcə də yoxlama zamanı
tərtib edilmiş sənədlərin qorunub saxlanmasını təmin etməyə.
Konfidensiallıq aşaüıdakı hallar istisna olmaqla auditor xidməti zamanı
əldə edilmiş informasiyaların auditor tərəfindən yayılmamasını nəzərdə tutur.
məsələnin aid olduüu tərəflərin maraüının nəzərə alınması ilə sifarişçi
razılıq verdikdə;
qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulduqda və ya məhkəmə orqanlarının
qərarı olduqda;
sifarişçinin rəhbərliyi tərəfindən aparılan rəsmi tədqiqat gedişatında və ya
hər hansı aydınlaşdırma zamanı auditorun peşə maraqlarının müdafiəsi üçün.
36
5. Uyüun olmayan hərəkətlər.
Auditor xidməti sahəsində qadaüalar "Auditor fəaliyyəti haqqında" AR
Qanununun 18-ci maddəsində verilmişdir. Belə ki, yoxlanılan müəssisədə şəxsi
əmlak mənafeyi, yoxlanılan müəssisənin rəhbərliyindən hər hansı şəxslə birbaşa
qohumluq əlaqəsi, müəssisənin təsisçisi, mülkiyyətçisi və ya səhmdarı olduqda
auditora həmin müəssisədə audit yoxlaması aparmaq qadaüandır. Eyni zamanda
auditora onun peşəsinə ləkə gətirən aşaüıdakı hərəkətlər qadaüandır:
göstərilən xidmətinə görə haqq ödənilmədikdə belə sənədlərin sifarişçiyə
qaytarılmasından imtina edilməsi;
mühasibat (maliyyə) hesabatlarına yanlış və ya qeyri-dəqiq yazılışların
edilməsi;
qəbul edilmiş auditor norma və standartlarının gözlənilməməsi;
sifarişçinin auditin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin aşaüı düşməsinə səbəb
ola biləcək aldatma, sapdırma və yalan fikirlərə və hərəkətlərə sövq edilməsi;
arayışda göstərilən məsələlərin müfəssəl yoxlanılmadıüı halda rəyin
verilməsi, eləcə də işin həqiqi vəziyyətinə uyüun olmayan auditor rəyinin
verilməsi.
6. Sifarişçiyə qayğı və diqqət.
Auditor sifarişçiyə xoş münasibət, qayüı və diqqət göstərməlidir. Audi-torun
davranışı və xarici siması sifarişçidə auditor peşəsinə hörmət formalaş-dırmalıdır.
Auditorun faktı və diplomatikliyi mühüm olsa da, əsas məsələlər üzrə auditorun
mövqeyinə sifarişçidə tam aydınlıq yaranmalıdır. Yoxlama prosesində auditor
üzünün üstünlüyünü nümayiş etdirməməli, təhsil səviyyəsində özü və sifarişçi ara-
sında fərqi göstərməməli, özünü diqqətsiz və kobud aparmamalıdır.
7. Vergi münasibətləri.
Auditor bütün aspektlərdə vergitutma haqqında qanunvericiliyə tabe
olmalıdır: nə özlərinin, nə də sifarişçinin vergitutma bazasını bilərəkdən azalt-
mamalıdır, başqa sözlə, auditor nə üzünün, nə də digər şəxslərin maraüına görə
vergi qanunvericiliyini pozmamalıdır. Vergitutma üzrə peşəkar xidmət göstərərkən
auditor sifarişçinin maraqlarını qorumalıdır. Lakin bu zaman o, vergi
37
qanunvericiliyini əsas götürməlidir. Auditin aparılması gedişində vergi
qanunvericiliyinin pozulması faktları, vergilərin hesablanması və ödənilməsində
səhvlərin olması aşkar edildikdə auditor mütləq yazılı formada müəssisənin
rəhbərliyini həmin səhvlərin gözlənilən nəticələri ilə baülı xəbərdar etməli, həmin
pozuntu və səhvlərin aradan qaldırılması yolları haqda bildirməlidir.
8. Auditorlar arasında münasibət.
Auditor öz peşə həmkarları və iş yoldaşları ilə xoş, işgüzar münasibətlər
qurmalı, əsassız olaraq digər auditorların, auditor təşkilatlarının fəaliyyətini tənqid
etməməlidir. Auditor kolleqalar və əməkdaşlarla əlaqədə xüsusi korrektliyi və
taktikiliyi gözləməlidir. O, sifarişçinin maliyyə vəziyyəti haqqında auditor rəyinin
verilməsinə görə öz məsuliyyətini kiminsə üzərinə qoymamalıdır.
Əgər auditor sifarişçiyə lazım olan xidməti müəyyən səbəbdən icra edə
bilmirsə, onda o, sifarişçinin razılıüı ilə digər auditoru dəvət edə bilər. Dəvət
olunan auditor sifarişçinin nümayəndələri ilə digər auditorların işgüzar və peşə
keyfiyyətləri ilə baülı müzakirəyə yol verməməli, həmkarlarına qarşı maksimum
loyallıq göstərməlidir.
Digər auditor təşkilatına keçmiş auditorların öz keçmiş əməkdaşlarına qarşı
münasibətdə də bu prinsiplər gözlənilməlidir. Auditor təşkilatı ilə əmək münasibət-
lərinə xitam vermiş auditor könüllü olaraq özündə olan sənədləri və digər informа-
siyаları tam həcmdə təhvil verməlidir onların surətini, qaralama yazıları, auditor
yoxlamaları ilə əlaqədar işçi sənədlərini özündə saxlamama-lıdır.
9. Reklam.
Auditor xidmətlərinin reklamı auditor təşkilatları və auditorlar haqqında
düzgün və dürüst informasiyanı əks etdirməlidir. Auditor kütləvi informasiya
vasitələrində reklam verməklə üstünlük əldə etmək üçün tədbirlər görə bilər.
Auditor ümumi məlumat üçün nəticələrinin nəşr olunması nəzərdə tutulan müxtəlif
müqayisəli tədqiqatlarda və reytinqlərdə iştirak etməkdən imtina etməlidir.
10. Auditor xidmətlərinin ödənilməsi.
Auditor xidmətinə görə ödəniş işin həcmi və yerinə yetirilmə vaxtından asılı
оlaraq həyata keçirilir. Auditorlar və sifarişçilər arasında münasibətlər müqavilə
38
əsasında qurulur və həmin müqavilədə xidmətlərin göstərilməsinə görə ödəniləcək
məbləü və tərəflərin məsuliyyəti əks etdirilir.
Əgər işin dəyəri müəyyən nəticənin əldə olunmasından asılı olaraq təyin
edilərsə, onda auditor auditin aparılması üçün müqavilə baülamamalıdır.
Yoxlanılan obyektin fəaliyyətinin nəticələrinə maddi maraq yarandıüı hallarda
auditor auditin aparılmasından imtina etməlidir. Auditorun əməyinin haqqı auditor
xidmətinin göstərilməsinə sərf olunan vaxt və işin həcmi nəzərə alınmaqla sifarişçi
üçün yerinə yetirilmiş professional xarakterli xidmətin dəyərini əks etdirməlidir.
11. Mübahisələrin həll edilməsi.
Müəyyən situasiyalar auditorla sifarişçi arasında, auditorla auditor
təşkilatının rəhbəri arasında, auditorlar arasında mübahisələrin yaranmasına səbəb
оla bilər. Auditorla (auditor təşkilatı ilə) sifarişçi arasında meydana çıxan əmlak
xarakterli bütün mübahisələr Auditorlar Palatasında həll edilə bilmədikdə
məhkəmə tərəfindən həll olunur.
12. Qüvvədə olan etika Kodeksinin beynəlxalq normalara uyğunluüu.
Qüvvədə olan auditorun etikası Kodeksi ilə müəyyən olunan peşəkar
davranış normaları Beynəlxalq Mühasiblər Federasiyası (BMF) tərəfindən
hazırlanmış beynəlxalq etik normalara əsaslanmışdır.
5. Аuditоr stаndаrtlаrı
Audit fəaliyyəti qanunverici və normativ hüquqi aktlar, sahədaxili əsasnamə,
təlimat, metodik vəsait və digər normativ sənədlərlə tənzimlənir. Bu fəaliyyəti
həyata keçirmək üçün audit öz işini planlaşdırmalı, müfəssəl proqram tərtib etməli,
nizamlamalı, konkret fəaliyyət mexanizminə və metodologıyaya malik olmalıdır.
Bаş vermiş təsərrüfat əməliyyаtlаrının və prоseslərin tənzimlənməsi,
münasibətlərin qurulması və onun vahid standarta salınması üçün mütləq müvafiq
qaydalar (standartlar) işlənib hazırlanmalı və tətbiq olunmalıdr. Audit standartları
dedikdə, audit fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə dair müvafiq qaydalar başa
düşülür və müstəqil auditorlar və auditor firmaları öz fəaliyyətini bu qaydalara –
standartlara uyğun qurmalıdırlar.
39
Beynəlxalq auditor standartları auditin şəraiti və məqsədindən asılı olmaya-
raq, auditor yoxlamalarının aparılması zamanı bütün auditorların əsaslanmalı
olduqları əsas meyarların, prinsiplərin və prosedurların təsvirini nəzərdə tutur.
Beynəlxalq auditor standartları tövsiyə xarakteri daşıyır, onlar peşəkar nor-
ma və qaydaları müəyyən edir. Auditin məqsədinə daha səmərəli nail olmaq
zərurəti yarandıqda auditor həmin normalardan imtina etmək imkanına malikdir.
Audit standartları beynəlxalq audit təcrübəsinin tələbləri üzrə audit fəaliyyətinin
təşkilini təmin edir və auditorlardan auditor işlərinin səmərəliliyinin yüksəldilmə-
sinə imkan verən yüksək peşəkarlıq tələb edir.
Qeyd etmək lаzımdır ki, 1996-2003-cü illər ərzində hаzırlаnmış və qüvvədə
оlmuş 39 milli аudit stаndаrtının fəаliyyəti 2010-cu ildən dаyаndırılmışdır və
hаzırdа respublikаmızdа beynəlхаlq аudit stаndаrtlаrı qüvvədədir. BАS-nın işlənib
hаzırlаnmаsı Beynəlхаlq Vаlyutа Fоndunun (BVF) Beynəlхаlq Аudit və
Düzgünlüyüə Zəmаnət Stаndаrtlаrı Şurаsı (2002-ci ilə qədər bu funksiyаnı BVF
çərçivəsində Beynəlхаlq Аuditоr Təcrübəsi Kоmitəsi yerinə yetirirdi) məşüul оlur.
BАS-nın hаzırlаnmаsındа Ingiltərənin Beynəlхаlq Mühаsiblər Federаsiyаsı,
Amerika Yüksək Ixtisaslı Diplomlu Mühasiblər Institutu fəаl rоl оynаmışdır.
Hаzırdа 1303 ölkənin dахil оlduüu Beynəlхаlq Mühаsiblər Federаsiyаsının bey-
nəlxalq аuditor təcrübəsi üzrə Komitəsi BАS-nın hаzırlаnmаsındа аpаrıcı rоl
оynаyır.
Hаzırlаnmış 50 beynəlxalq audit standartı məzmununa, təyinatına və fəaliyyət
predmetınə görə 10 istıqamətdə təsnifləşdirilir: ümumi müddəaları və məsuliyyəti
özündə əks etdırən audit standartları; öhdəlikləri əks etdırən audit standartları;
аuditin prоqnоzlаrını özündə əks etdırən audit standartları; təsərrüfat dахili nəzаrəti
tənzimləyən audit standartları; auditоr dəlil və sübutlarını özündə əks etdırən
аudit standartları; mütəxəssis və digər şəxslərin rəy və nəticələrindən istıfadə
qaydalarını özündə əks etdirən audit standartları; xüsusi sаhələri əks etdırən аudit
standartları; köməkçi хidmət аudit stаndаrtlаrı; beynəlхаlq аuditоr təcrübəsini
özündə əks etdirən audit standartları risklərin qiymətləndirilməsi və
qiymətləndirilmiş risklərlə baülı audit standartları; auditin nətıcə və hesabatlarını
40
qaydaya salan audit standartları.
№ Stаndаrtın аdı BАS
Giriş аspektləri (100-199)
1. Inаmlıüı təmin edən tаpşırıqlаr 100
2. АBS-nın əsаs prinsipləri 120
Vəzifələr (200-299)
3. Mаliyyə hesаbаtının аuditinin əsаs prinsipləri və məqsədi 200
4. Аudit tаpşırıqlаrının şərtləri 210
5. Аuditdə işlərin keyfiyyətinə nəzаrət 220
6. Sənədləşdirmə 230
7. Mаliyyə hesаbаtının аuditinin gedişində səhvlərə və dələduzluüа
münаsibətdə аuditоrun məsuliyyəti
240
8. Dələduzluq və səhvlər 240
А
9. Mаliyyə hesаbаtının аuditində qаnunlаrın və nоrmаtiv аktlаrın
nəzərə аlınmаsı
250
10. Rəhbər səlаhiyyətinə mаlik оlаn şəхslərə аudit hаqqındа məlumаt
verilməsi
260
1 2 3
Plаnlаşdırmа (300-399)
11. Plаnlаşdırmа 300
12. Biznes birliyi 310
13. Аuditin mаhiyyəti 320
Dахili nəzаrət (400-499)
14. Risklərin qiymətləndirilməsi və dахili аudit 400
15. Kоmpyuter infоrmаsiyа sistemində аudit 401
16. Аuditin təşkilаti хidmətindən istifаdə edən subyektlərin
xüsusiyyətlərinin nəzərə аlınmаsı
402
Аuditоr sübutlаrı (500-599)
17. Аuditоr sübutlаrı 500
18. Аuditоr sübutlаrı-xüsusi mаddələrə yenidən bахılmаsı 501
19. Хаrici təsdiqləmə 505
20. Ilkin tаpşırıq-ilk qаlıq 510
21. Аnаlitik prоsedurlаr 520
41
22. Seçmə testləşdirmənin аuditоr seçimi və digər prоsedurlаr 530
23. Qiymətləndirici аmillərin аuditi 540
24. Əlаqəli tərəflər 550
1 2 3
25. Sоnrаkı hаdisələr 560
26 Fəаliyyətin fаsiləsizliyi 570
27 Rəhbərliyin bəyаnаtı 580
3-cü şəхsin işindən istifаdə(600-699)
28. Bаşqа аuditоrun işindən istifаdə 600
29. Dахili аuditin işlərinin nəzərdən keçirilməsi 610
30. Ekspertin işindən istifаdə edilməsi 620
Аuditоr nəticələri və hesаbаtlаrın (rəylərin) hаzırlаnmаsı
(700-799)
31. Mаliyyə hesаbаtı üzrə аuditоrun hesаbаtı (rəyi) 700
32. Mаliyyə hesаbаtı üzrə аuditоrun hesаbаtı (rəyi) 700 А
33. Müqаyisə edilən rəqəmlər 710
34. Yохlаnmış mаliyyə hesаbаtını özündə əks etdirən sənədlərdə sаir
infоrmаsiyаlаr
510
Iхtisаslаşdırılmış sаhələr (800-899)
35. Xüsusi məqsədlər üçün аuditоr tаpşırıqlаrı üzrə hesаbаtı (rəyi) 800
36. Gözlənilən mаliyyə məlumаtlаrının tədqiqаtı 810
Auditin ümumi standartları aşağıdakı əsas qaydaları nəzərdə tutur:
1. Yoxlama auditi lazımi hazırlıüı, ixtisası və lisenziyası olan şəxs və şəxslər
tərəfindən aparıla bilər. Belə ki, beynəlxalq standartlara müvafiq olaraq, auditor
özünün kompetensiyasının lazımi səviyyədə olmasına tam əmin olmadıüı halda
həmin işdən imtina etməlidir. Auditor müəssisənin nəzəri və praktiki fəaliyyətində
yeniliklərdən istifadə etməlidir. Aparılan yoxlamanın xaraktirindən asılı
olmayaraq, o, hazırlığı və təcrübəsi qarşıya qoyulan vəzifənin sferasına, miqyasına
və mürəkkəbliyinə uyüun olan mütəxəssislər tərəfindən aparılmalıdır.
Auditor daim üzünün peşəkar ustalıüını artırmalıdır. Yüksək peşəkar auditor
auditin nəzəriyyəsini və praktikasını bilir, müstəqil auditor üçün zəruri olan
müəyyən hazırlıq, təcrübə və ixtisas səviyyəsinə malikdir.
42
2. Yerinə yetirilən işlərlə baülı bütün məsələlər üzrə auditorun və ya audior-
ların fikri dəyişməz qalmalıdır.Auditor yoxlamalarının nəticələrinin etibarlılıüı
üçün qanunverici və icraedici orqanlara münasibət ilə müvafiq müstəqillik
səviyyəsinin olması vacib şərtdir. Qanunvericiliyə müvafiq olaraq auditor
sənədlərdən istifadə etməklə yoxlama faktları üzrə qanunverici orqan üzvlərinə
informasiya təqdim edə bilər. lakin o, siyasi təsir və təzyiqlərdən uzaq olmalıdır.
Heç bir siyasi motivlər auditorun işinin yekunlarına təsir göstərməməlidir, audit
qərəzsiz və şəffaf aparılmalıdır. Vacib şərtlərdən biri müstəqil auditorların öz
səlahiyyətini yerinə yetirməsi zamanı icra orqanlarının onlara təsir göstərmək im-
kanının olmamasıdır.
Auditor yoxlanılan müəssisə ilə münasibəti elə qurmalıdır ki, sərbəst olaraq
düzgün informasiyanı əldə etsin və qarşılıqlı anlaşma və qarşılıqlı hörmət əsasında
onun müzakirəsini aparsın. Eyni zamanda auditorla yoxlanılаn müəssisə arasında
münasibət yoxlamanın nəticələrinin obyektivliyinə təsir etməməlidir. Auditor,
audit olunan müəssisənin idarəedilməsində və fəaliyyətində iştirak etməməlidir.
Auditin nəzəriyyəsində və praktikasında müstəqillik - hər şeydən əvvəl ob-
yektiv və həqiqi fikir söyləməkdir. Auditorlar qərəzsiz və niyyətsiz olaraq yox-
lanılan maliyyə hesabatlarını və digər informasiyaları öyrənməli, maliyyə informa-
siyalarını təqdim edən sifarişçilərə, vəzifəli şəxslərə, eləcə də onun istifadəçilərinə
qərəzsiz münasibət göstərməlidir. Auditor audit prosedurlarını məhdudlaşdırmaq,
müəyyən istiqamət vermək və ya dəyişdirmək niyyəti ilə yoxlanılan müəssisənin
rəhbərlərinin onun işlərinə müdaxilə etməsinə imkan verməməlidir. Auditorlar
kitablar, uçot yazılışları, işgüzar yazışmalar və digər informasiyalarla sərbəst tanış
olmaq imkanına malik olmalıdır.
3. Auditor müəssisədə daxili nəzarətin təşkili qaydasını hərtərəfli öyrənmə-
lidir. Belə ki, əgər müəssisədə daxili nəzarət lazımi səviyyədə təşkil edilməmiş-
dirsə, onda sənədləşmənin düzgün aparılmaması, səhvlər və hətta aldatmaq məq-
sədi ilə təhriflər, qeyri-qanuni və səmərəsiz vəsait şərfi faktlarına rast gəlmək
mümkündür. əgər auditor məsləhətçi qismində xarici ekspertləri dəvət edirsə, onun
43
kompetentliyinə əmin olmalıdır. Bununla yanaşı, yoxlama əsasında hazırlanmış
nəticəyə görə auditor məsuliyyət daşıyır.
4. "Auditin planlaşdırılması" standartının tələbinə görə auditorun işi yaxşı
planlaşdırılmalı, hər şeydən əvvəl yoxlamanın aparılması üzrə plan
hazırlanmalıdır. Plan tərtib olunarkən audit riskinin dərəcəsinə fikir verilməlidir.
Bu məqsədlə müəssisənin istehsal fəaliyyətinin nəticələrinin qabaqcadan təhlili
aparılır. Belə təhlil auditin düzgün istiqamətini işləyib hazırlamaüa imkan verir.
5. Audit işinin həcmini müəyyən etmək üçün daxili nəzarəti nəzərdən keçir-
mək və təhlil etmək, onun nəticələrinə nə dərəcədə inanmaüın mümkünlüyünü
müəyyən etmək lazımdır. Daxili nəzarətin məqbul strukturu səhv və pozuntuların
olması ehtimalını azaldır. Daxili nəzarət - informasiyaların işlənməsi prosesində
ciddi səhvlərin qarşısını almaq, aşkarlamaq və vaxtında düzəlişlərin edilməsi
sistemidir. Buna görə də auditor yoxladıüı müəssisədə daxili nəzarətin strukturunu
yaxşı bilməlidir.
6. Auditor rəyinin tərtib edilməsi zamanı dolüun əsas əldə etmək üçün kifa-
yət qədər sübutedici materiallar əldə olunmalıdır. Bunun üçün sənədli və faktiki
nəzarətin tədqiq etmə, yoxlama, müşahidə, sorüu və digər üsul və qaydalarından
istifadə olunur.
Auditin beynəlxalq normativində göstərilir ki, auditor maliyyə
informasiyaları haqda əsaslı rəy tərtib etməyə imkan verən müstəqil prosedurları
nəticəsində zəruri auditor sübutları əldə etməlidir. Auditor sübutları auditora
yoxlanılan informasiya barədə tam fikir söyləməyə və müştəri tərəfindən buraxılan
və gizlədilən yalan və səhvləri (bilərəkdən edilmiş səhv və pozuntular da daxil
olmaqla) əsaslandırmaüa imkan verməlidir. Auditor rəyinin əsaslandıüı yoxlanılan
məlumatlar etibarlı və dürüst olmalıdır.
7. BАS 700 "Mаliyyə hesаbаtı üzrə аuditоrun hesаbаtı (rəyi)" stаndаrtınа
görə rəydə hansı maliyyə hesabatının yoxlandıüı və onların qəbul edilmiş
mühasibat uçotu qaydalarına uyüun tərtib edilməsi göstərilməlidir. Bu standartın
tələbini gözləmək üçün auditor maliyyə hesabatlarını ciddi təhlil etməli və
aşaüıdakıları müəyyən etməlidir: onların mühasibat uçotu qaydalarına uyüun tərtib
44
edildiyini; həmin sənədlərin yoxlanılan müəssisənin fəaliyyətini tam əhatə etdiyini;
maliyyə hesabatlarının bütün tərəflərinin tam açıqlandıüını; maliyyə hesabatının
müxtəlif elementlərinin lazımi dərəcədə qiymətləndirildiyini, yoxlanıldıüını və
təqdim edildiyini.
8. Hesabatda əvvəlki dövrlə müqayisədə audit olunan cari dövr ərzində
mühasibat uçotunun fasiləsiz aparılmasının müəyyən olunmuş təlimat və qaydala-
rına riayət olunub-olunmaması haqda mütləq qeyd edilməlidir.
9. Maliyyə hesabatlarında verilən məlumatlar o halda kifayətedici və dürüst
hesab olunur ki, auditor rəyində başqa mövqe əks olunmasın.
10. Hesabat bütövlükdə maliyyə hesabatları ilə baülı nəticəni əks
etdirməlidir və ya auditor rəyinin verilməsini mümkünsüz edən səbəblər
göstərilməlidir. Əgər maliyyə hesabatlarında rast gəlinən səhvlərlə baülı auditor və
yoxlanılan müəssisənin rəhbərliyi arasında fikir ayrılıüı olarsa, auditor mütləq
bunu öz hesabatında əks etdirməlidir.
Beynəlхаlq audit standartları ilə yanaşı firmadaxili audit standartları da
mövcuddur. Bu audit standartları auditor təşkilatları tərəfindən auditor yoxlaması
aparılarkən vahid tələbatı təmin etməklə aşağıdakıları özündə əks etdirir:
- razılaşmanın məqsədinin müəyyən edilməsini
- biznesin icmalını və xülasəsini
- mümkün riskin qiymətini
- аudit strategiyasını işlənib hazırlanması üçün daxili nəzarət sisteminin
qiymətləndirilməsi
- аuditor yoxlamasının strategiyasını müəyyən edilməsi
- nəzarət sisteminin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi
- müstəqil tədqiqat planını
- müstəqil tətqiqatı
- auditor yoxlamasının yekunlaşdırılması
- rəyin təqdim edilməsini.
45
III MÖVZU. DAXILI NƏZARƏTIN - АUDITIN TƏŞKILI
TEХNОLОGIYАSI
1. Dахili nəzаrət sistemi
2. Аuditin plаnlаşdırılmаsı.
3. Auditor riski və оnun qiymətləndirilməsi metоdlаrı
1. Daxili nəzarət sistemi
Daxili nəzarət sistemi (DNS) dedikdə, təsərrüfat fəaliyyətini qaydaya salmaq
üçün İqtisadi subyektin rəhbərliyi tərəfindən qəbul olunan metodika və
prosedurların məcmusu başa düşülür. Daxili nəzarət sistemi özündə aşağıdakıları
birləşdirir:
a) qanunvericilik tələblərinin gözlənilməsini;
b) mühasibat uçotu sənədləşməsinin tamlığı və dəqiqliyi;
c) mühasibat hesabatlarının vaxtında hazırlanılması;
d) səhvlərin və saxtalaşdırmaların aradan qaldırılması;
e) əmr və sərəncamların icrası;
f) müəssisə əmlakının mühafizəsini təmin olunması.
Daxili nəzarət sistemi aşağıdakıların mövcudluğunu nəzərdə tutur.
1) Hüquq və vəzifələr dəqiq göstəriilməklə işçi heyətinin tərkibini.
Işçilər haqda auditor müəyyən qiymət verməlidir.
2) Müvafiq vəzifə bölgüsünü.
3) Əməliyyatlar baş verən zaman zəruri prosedurlara əməl olunmasını;
4) Sənədləşmənin mühafizəsinə nəzarəti;
5) Aktivlər və sənədlər üzərində həqiqi nəzarəti;
6) Yerinə yetirilən vəzifələrin müstəqil surətdə yoxlanılmasını.
Daxili nəzarət sisteminin yaradılması aşağıdakı məqsədlərə xidmət edir:
a) Məlumatların etibarlılıüının təmin olunmasına;
b) Aktivlərin və köçürmələrin mühafizəsinə;
v) Təşkilatın fəaliyyət göstəriməsinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə
46
q) Menecment tərəfindən müəyyənləşdirilən qaydalara və proseduralara
əməl olunmasına;
d) DNS-nin qanunvericilik aktlarına və normalarına uyüunluüunun təmin
olunmasına;
e) Auditin keçirilməsinə çəkilən xərclərin aşaüı salınmasına.
Daxili nəzarət sisteminin yoxlayan zaman auditor, onun səmərəliliyini
müəyyənləşdirərsə, onda müştərinin informasiyasına kifayət dərəcədə etibar etmək
və auditor işinin həcmini ixtisar etmək mümkündür.
Bununla əlaqədar olaraq auditor, aşağıdakıları müəyyənləşdirmək
məqsədilə mühasibat uçоtu və daxili nəzarət sisteminin yoxlamasını aparır:
1. Əməliyyatların mövcudluğunu (əməliyyatın həyata keçirilməsi üçün icazə
səlahiyyəti çatan şəxs tərəfindən verilmizdir).
2. Qeydlərin tamlığını (baş verən bütün əməliyyatlar qeydlərdə öz əksini
tapmışdır).
3. Qiymətləndirməni (əməliyyat düzgün qiymətləndirilmişdir).
4. Hesablamaların və köçürmələrin dürüstlüyünü (əməliyyatlar əsasında
düzgün köçürmələr aparılmış, qeydlər uçоt kitablarında qeydə alınmış, yekun
dürüst hesablanmışdır).
Bundan başqa auditora DNS-nin quruluşunu təşkil edən aşağıdakı
elementlərlə yaxından tanış olmaq vacibdir:
a) həmin müəssisədə rəhbərliyin iş sistemi ilə;
b) idarəetmənin təşkilat strukturu ilə;
v) hüquq və vəzifələrin qulluqçuların nəzərinə çatdırılması ilə;
q) rəhbərlik tərəfindən istifadə olunana nəzarət metodları ilə;
d) daxili auditin funksiyaları ilə;
e) kadr siyasəti ilə.
Auditor, daxili nəzarət sistemi nin bütün sadalanan altı elementini tədqiq
etməlidir. Bu zaman iqtisadi subyektin ölçüsü daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Aydın məsələdir ki, kiçik müəssisələrdə vəzifə bölgüsü prinsipinin gözlənilməsi
47
böyük çətinlik törədir və buna görə daxili auditor ştatı açmaq məqsədə uyüun
hesab edilmir.
Azərbaycan Respublikası ərazisində həyata keçirilən auditor xidmətlərinin
keyfiyyətinə nəzarət olunmasını təmin etmək məqsədi ilə beynəlxalq audit
standartlarına uyğun “Auditin keyfiyyətinə nəzarət” milli audit standartı işlənib
hazırlanmışdır və Auditor Palatası Şurasının 1997-ci il 21 may tarixli 21/1 saylı
qərarı ilə təsdiq olunmuşdur. Lakin 2010-cu ildən milli adit standartlarının
tətbiqinin dayandırılması ilə əlaqədar beynəlxalq audit standartlarından istifadı
olunur. Azərbaycan Respublikasında keyfiyyətə nəzarət daxili və kənar nəzarət
olmaqla iki növə bölünür:
Daxili nəzarət auditor orqanının rəhbərlik və sərbəst auditorlar tərəfindən
audit planlaşdırılmasının, auditin qayda və prosedurlarının tətbiqinin qüvvədə olan
qanunvericiliyinin və audit standartlarının tələblərinə uyğunluğu və bunlara əməl
olunmasının təmin edilməsinə xidmət edir. Bu nəzarət iki formada: ümumi nəzarət
və ayrı-ayrı audit prosedurları üzrə nəzarət formasında həyata keçirilir.
Adətən daxili nəzarət qaydalarını müvafiq auditor təşkilatı özü təsdiq edir
və bu nəzarəti auditor təşkilatının rəhbərliyi və sərbəst auditorlar həyata keçirirlər.
Daxili nəzarət qaydalarında aşağıdakılara xüsusi fikir verilir:
1. Peşəkarlıq tələbləri. Peşəkarlıq tələbləri dedikdə auditor təşkilatının
əməkdazlarının müstəqillik, obyektivlik, düzgünlük və məxfilik prinsiplərinə əməl
etmələri nəzərdə tutulur.
2. Səriştəlilik. Səriştəlilik dedikdə auditor təşkilatının öz peşəkar vəzifə
borclarını yüksək səviyyədə yerinə yetirmələri üçün audit standartlarına əməl
edən, müəyyən olunmuş peşə ixtisasına və böyük səriştəyə malik olan
mütəxəssislərlə kompleksləşdirilməsi başa düşülür.
3. Təyinetmə. Təyinetməni auditin aparılmasının tələb olunan səviyyədə
təcrübəsi və hazırlıüı olan işçilərə tapşırılması kimi qəbul etmək olar.
4. Səlahiyyətlər. Burada auditin müvafiq keyfiyyət standartlarına uyüun
olmasını təmin etmək üçün işlərin təhlili və nəzarətin bütün səviyyələrdə
qənaətbəxş aparıldıüı ifadə olunur.
48
5. Məsləhətlər. Burada zərurət yarandıqda müvafiq biliklərə malik olan
mütəxəssislərlə məsləhətləşmələrin aparılmasının təşkil olunması qeyd olunur.
6. Sifarişçilər və onlarla əlaqə saxlanması. Bu əlverişli sifarişçilərin
seçilməsi ilə əlaqədar lazımi analitik işlərin aparılmasını nəzərdə tutur.
7. Yoxlama. Burada daxili nəzarətin qayda və prosedurlarının tətbiqinin
səmərəli və müəyyən olunmuş tələblərə uyüun olmasının müntəzəm yoxlanıldıüı
nəzərdə tutulur.
Yuxarıda qeyd olunanlara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, auditor
apardıüı auditor yoxlamaları üzrə keyfiyyətə nəzarətin elə bir qayda və
prosedurlarını tətbiq etməlidir ki, onlar auditor təşkilatının qəbul etdiyi qayda və
proseduraya uyüun gəlsin.
Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət. Bu nəzarəti həyata keçirməkdə
məqsəd auditor təşkilatı və sərbəst auditor tərəfindən göstərilən auditor xidmətinin
keyfiyyətinin və daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsindən ibarətdir.
Keyfiyyətə nəzarət «Аuditdə işlərin keyfiyyətinə nəzаrət» BАS 220 ilə
tənzimlənir. Bu nəzarət iki formada olmaqla Azərbaycan Respublikasının
Auditorlar Palatası tərəfindən həyata keçirilir. Kənar nəzarətin formaları
azağıdakılardır:
1. Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət sisteminin qiymətləndirilməsi;
2. Auditor təşkilatı tərəfindən göstərilmiş auditor xidmətlərinin keyfiyyətinə
nəzarət.
Auditin keyfiyyətinə kənar nəzarət auditorun mövcud iş və yekun
sənədlərinə əsasən həyata keçirilir. Bu qaydada həyata keçirilən nəzarət auditor
təşkilatı tərəfindən göstəriilmiş audit xidmətlərinin ümumi sayının 25 faizindən az
olmamaq şərti ilə seçmə qaydada aparılır.
Bir qayda olaraq kənar nəzarətin həyata keçirilməsinin metod və üsulları
Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası tərəfindən təsdiq olunmuş proqram
və təlimatla nizamlanır.
Hazırki dövrdə auditor peşəsinin ictimai əhəmiyyəti ilə əlaqədar, onun işinə
nəzarət müstəsna rol oynayır.
49
1977-ci ildə ABŞ-da keyfiyyətə nəzarət standartları üzrə komitə
yaradılmışdır. Komitə 1979-cu ildə üzünün “Diplomlu ictimai mühasiblərin
(auditorların) firmalarının fəaliyyətinin keyfiyyətinə nəzarət sistemi” adlı Ilk
hesabatını buraxmışdır. Hesabatda qeyd olunan aşağıdakı doqquz məqam
auditorların işinin keyfiyyətinə ciddi təsir göstərə bilər:
1. Əməkdaşların muzdla işə götürülməsi. Firmanın heyəti mçəyyən ixtisasa
(təhsilə, peşə fəaliyyətinə və şəxsi təcrübəyə) malik olmalıdır.
2. Işin qrafikinin tərtib olunması. Auditor yoxlaması planlaşdırılan zaman
onun keçirilmə müddəti, əməkdaşın təcrübəsi və ixtisaslaşması mütləq nəzərə
alınmalıdır.
3. Ixtisasın artırılması. Əməkdaşlar özlərinin təhsil səviyyələrini daima
artırılmalı və məsuliyyət hissini gücləndirməlidirlər.
4. Karyera. Yüksək vəzifələri ancaq yüksək ixtisaslı mütəxəssislər
tutmalıdırlar (cəlb etməlidirlər).
5. Nəzarət. Auditor yoxlaması daimi rəhbər işçilərin nəzarəti altında
aparılmalıdır.
6. Müştərilərin qəbul olunması və onlarla əməkdaşlıq. Mövcud və gələcək
illərin müştərilərinin doüruçuluüa və işgüzar mövqeyinə ciddi fikir verilməli,
onlarla daimi əlaqələri formalaşdırmaüa səy göstərməlidirlər.
7. Məsləhət. Baş verə bilən texniki mürəkkəblikləri həll edə bilmək üçün
firmanın kitabxanası, müvafiq mütəxəssisləri və ekspertləri olmalıdır.
8. Müstəqillik. Işçilərə hökmən nəzarət olunmalıdır. Lakin onların sərbəst
qərar çıxarmaq haqda hüquqlarına müdaxilə etmək məqsədə uyüun deyildir.
9. Nəzarət. Keyfiyyətə nəzarətin sadaladıüımız əvvəlki səkkiz ünsürünə
təsir göstərən tədbirlərin səmərəliliyinə firma özü nəzarət etməlidir. Keyfiyyətə
nəzarətin bu ünsürləri və onun təmin olunması üçün firma tərəfindən həyata
keçirilən tədbirlər nisbətən daha təcrübəli, diplomlu ictimai mühasiblər tərəfindən
yoxlanılır. Belə yoxlama əsasında firma tərəfindən həyata keçirilən auditə qiymət
verilir.
50
1988-ci ildə Amerika diplomlu ictimai mühasiblər institutu (ASRA)
mühasiblərin qarşısına daha yeni tələblər qoymuşdur. Institutun qərarına görə üç
ildə bir dəfədən az olmamаq şərtilə keyfiyyətə nəzarət proqramının həyata
keçirilməsində iştirak etməlidir. 1987-ci ildə institutun nəzdində keyfiyyətə
nəzarətin icrası komitəsi yaradılmışdır. Audit yoxlamalarının keyfiyyətinə nəzarət
bu komitəyə həvalə olunmuşdur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda audit xidmətinə nəzarət
qaydası qabaqcıl xarici dövlətlərdə olduüu səviyyədə işlənib hazırlanmamışdır.
Lakin bu istiqamətdə işlər davam etdirilir.
2. Аuditin plаnlаşdırılmаsı
Auditor planlaşdırılması – auditor yoxlaması üçün ən mühüm mərhələ-
lərindən biridir. Auditor planlaşdırılması – auditin həcmi, planlaşdırılan işlərin
növləri və onların yerinə yetirilmə müddəti göstərməklə auditin ümumi planı-nın,
elecə də iqtisadi subyektin mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında rəyin
hazırlanması üçün vacib olan auditor prosedurlarının həcmini, növlərini müəyyən
edən audit proqramının işlənib hazırlanması prosesidir.
Təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatlarının auditi
planlaşdırılan zaman auditor təşkilatları və sərbəst auditorlar tərəfindən tətbiq
edilən normalar «Auditin planlaşdırılması» BАS 300 ilə müəyyən edilir. Auditor
planını və proqramını hazırlayarkən auditor iqtisadi subyekt haqqın-da ilkin
biliklərə və keçirilmiş analitik prosedurlarının nəticələrinə istinad etməlidir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, auditin planlaşdırılması, auditin keçirilməsinin
ümumi prinsiplərinə uyğun surətdə auditor təşkilatı tərəfindən həyata keçirilir.
Auditin ümumi prinsipləri ilə yanaşı aşağıdakı xüsusi prinsiplər mövcuddur:
a) planlaşdırmanın kompleksliyi
b) planlaşdırmanın fasiləsizliyi
s) planlaşdırmanın optimallıüı
Planlaşdırmanın kompleksliyi dedikdə planlaşdırmanın bütün mərhələlərinin
qarşılıqlı əlaqəsinin və razılıüının təmin olunması başa düşülür.
51
Planlaşdırmanın fasiləsizliyi dedikdə, auditorlar qrupu üçün əlavə
tapşırıqların müəyyənləşdirilməsi və planlaşdırılan mərhələlərin təsdiq olunan
müddətlərə əlaqələndirilməsi başa düşülür.
Auditin planlaşdırılmasının optimallığı dedikdə, planlaşdırmanın variantlı-
ğının təmin olunması başa düşülür. Auditor təşkilatının audit planlaşdırılması
aşağıdakı əsas mərhələlərdən ibarətdir:
- auditin əvvəlcədən planlaşdırılması
- auditin ümumi planının hazırlanması
- auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.
Ümumi planın və audit proqramının hazırlanmasına başlayan auditor
təşkilat- iqtisadi subyekt haqqında bəzi məlumatlara malik olmalıdır. Auditin
ümumi planında auditor ilkin təhlil, daxili nəzarət sisteminin etibarlıüı və auditor
risklərinin qiymətləndirilməsinin üsullarını müəyyənləşdirir.
Audit nəzarətinin planlaşdırılması mühasibat (maliyyə) hesabatlarının,
keyfiyyətinin, təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının, onların mühasibat uçotu
hesablarında əks etdirilməsinin qanunılıyinin və dürüstlüyünün auditi üçün aparılır.
Planlaşdırma gözlənilən işlərin planının tərtib edilməsini və auditor proqramının
hazırlanmasını əks etdirir. Adətən planlaşdırmaya aşağıdakılar daxil edilir:
qrafiklərin hazırlanması;
auditin aparılması müddətinin müəyyən edilməsi və onun müştəri ilə
müzаkirə edilməsi;
icra komandasının üzvlərinin təlimatlandırılması;
müştərinin bölmələri ilə əlaqələrin təşkili;
auditin strategiyası və auditə hazırlıqla baülı müştəri ilə müzakirə.
"Auditin planlaşdırılması" BАS-nın tələblərinə müvafiq olaraq auditin
planlaşdırılması yoxlanılan müəssisənin fəaliyyətinin nəticələri və idarəetmə
strukturu ilə əvvəlcədən ilkin tanışlıqla qarşılıqlı əlaqəlidir və aşağıdakıları təmin
etməlidir:
mühasibat uçotunun vəziyyəti və daxili nəzarətin səmərəliliyi haqqında
zəruri informasiyaların əldə edilməsi;
52
daxili audit materiallarına auditorun nə dərəcədə inana bilməsi;
auditor yoxlamasının ikinci mərhələsində yerinə yetiriləcək nəzarət
prоsedurlаrının məzmununun, aparılma vaxtının və həcminin müəyyən edilməsi;
təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının dürüstlüyünü və qanunauyüunluüunu,
mühasibat balansının və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünü qiymətləndirmək
üçün zəruri informasiyaların toplanması və təhlili üzrə işlərin əlaqələndirilməsi.
Auditin planlaşdırılması zamanı auditor təşkilatı (auditor) aşağıdakı mərhə-
lələləri nəzərdə tutur:
auditin ilkin planlaşdırılması;
auditin ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi;
auditin proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi.
Ilkin planlaşdırma mərhələsində auditor təşkilatı müstəqil (auditor) təsərrüfat
subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti ilə tanış olmalı, təsərrüfat fəaliyyətinə
xarici və daxili amillər haqda informasiyaya (təsis sənədləri, qeydiyyаt hаqqındа
şəhаdətnаmə, idərəetmə оrqаnının yıüıncаüının prоtоkоllаrı, edilmiş dəyişikliklər
nəzərə аlınmаqlа uçоt siyаsətini reqlаmentləşdirən sənədlər, mühasibat, mаliyyə
və stаtistik hesаbаtlаr, biznes plаnlаr, mаliyyə plаnlаrı, kоntrаktlаr, müqavilələr,
rаzılаşmаlаr, təşkilаtdахili təlimаtlаr və digər səndlər əsаsındа) malik olmalıdır.
Eyni zamanda aşağıdakı məsələlərlə də tanış olmaq vacibdir:
təsərrüfat subyektinin təşkilati strukturu;
təsərrüfat fəaliyyətinin növləri və istehsal olunan məhsulların
nomenklaturası;
kapitalın strukturu;
məhsul istehsalının texnoloúi xüsusiyyətləri;
rentabellik səviyyəsi;
əsas malalanlar (sifarişçilər) və malgöndərənlər;
mənfəətin bölüşdürülməsi qaydası;
törəmə müəssisə və digər asılı təşkilatların mövcudluüu;
daxili nəzarət xidmətinin təşkili;
heyətin əməyinin ödənişi sisteminin təşkili prinsipləri.
53
Auditor qrupuna daxil olan mütəxəssislərin tərkibinin planlaşdırılması za-
manı auditin hər bir mərhələsi üçün iş vaxtı, üzvlərin miqdarca tərkibi və
peşəkarlıq səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.
Planın keyfiyyətli tərtibi və görüləcək işlərin həcmini daha real müəyyən
etmək üçün auditor:
müqavilənin şərtlərinin və auditorun qanunvericilikdə nəzərdə tutulan mə-
suliyyətini öyrənməlidir;
bağlanmış müqaviləyə uyüun olaraq sifarişçiyə verilən hesabatın və ya
digər informasiyanın məzmununu dəqiqləşdirməlidir;
dövlət orqanlarının yeni uçot, audit standartlarının, qanunların, qаydаlаrın,
təlimatların və normativ aktların auditə təsirini öyrənməlidir;
aparılan auditin daha mühüm məsələlərini ayırmalıdır;
yoxlanılan müəssisənin uçot və daxili nəzarət sisteminə inam səviyyəsini
müəyyən etməlidir;
təsərrüfat subyektinin fəaliyyət növünü bilməlidir;
müəssisənin biznesinə təsir göstərən ümumi iqtisadi amilləri öyrənməlidir;
biznesin xüsusiyyətlərini maliyyə göstəricilərini və onların müəssisənin
mühasibat (maliyyə) hesabatlarının tərtib edilməsinə təsirinin öyrənməli və təhlil
etməlidir;
ötən illər üzrə auditorun işçi sənədlərini öyrənməlidir;
təsərrüfat subyektinin qəbul etdiyi mühasibat uçotunun metodikasını təhlil
etməlidir;
daxili risk və daxili nəzarət riskini qiymətləndirməli,eləcə də audit üçün
mühüm sahələri müəyyən etməlidir;
mühasibat uçotunun nisbətən mürəkkəb sahələrini müəyyən etməlidir;
auditor sübutlarının mahiyyətini və həcmini təyin etməlidir;
daxili auditorların işini qiymətləndirmək və onların auditə cəlb edilməsi
imkanlarını təhlil etməlidir;
əlavə auditorların və ekspertlərin cəlb olunması zərurəti müəyyən etməli
dir.
54
Auditor yoxlaması zamanı auditin planına və proqramına korrektə edilə bi-
lər. Onların məzmununda edilmiş ciddi dəyişikliklər sənədlə təsdiqlənməli-dir.
Аuditin plаnının və prоqrаmının оperаtiv qаydаdа dəqiqləşdirilməsi оnun vаcib
istiqаmətlərinə lаzımı diqqətin verilməsini, аudit prоsesində yаrаnmış prоblemin
оperаtiv həll оlunmаsını, digər аuditоr və ekspertlər tərəfindən yerinə yetirilmiş
işlərə düzəliş edilməsini təmin edir ki, nəticədə аudit vахtındа və keyfiyyətli
аpаrılır.
Auditor proqramı. Auditor proqramı, audit yoxlaması planının daha da
dəqiqləşdirmək üçün zəruridir. Audit proqramı auditor planının inkişafıdır və o
özündə hər bir konkret yoxlama üçün vacib olan auditor əməliyyatlarının siyahısını
əks etdirir. Auditor yoxlaması proqramının aşağıdakı iki növü vardır:
1. Müəssisənin daxili nəzarət sisteminin fəaliyyət göstərməsi haqqında
informasiyaların toplanması qaydalarını özündə əks etdirən testlərin nəzarət
proqramı.
2. Bilavasitə hesablardakı qalıqlar haqqındakı informasiyaların
toplanması qaydasını özündə əks etdirən hesablardakı qalıqların yoxlamasının
proqramı.
Auditor proqramı özündə aşağıdakı faktorları əks etdirir.
Auditorun iş qrafiki. Qrafik auditor rəyi hazırlamaq üçün yoxlamanın
gedişində materialların və başqa sənədlərin toplanması və təqdim olunmasının son
həddini müəyyən edir.
Dəqiq qaydalar. Audit proqramı yazılı qaydada hazırlanır. Auditor
yoxlamasının planını həyata keçirmək, habelə yoxlamanın hər bir sahəsinin
məqsəd və vəzifəsini düzgün açıqlamaq məqsədilə lazım gələn bütün qaydalar
proqramda dəqiq və ətraflı şərh olunur.Proqramın dəqiq və ətraflı tərtib olunması,
bir qayda olaraq onun yoxlamada iştirak edənlər üçün təminat xarakter daşıması və
işlərin yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət aləti olması ilə əlaqədardır.
Audit üzrə nəzarət işləri. Proqram nəzərdə tutur ki, auditor qrupunun
yoxlamaya göndərilən bütün üzvləri, onların qarşısında qoyulan tələbləri yaxşı
55
bilir. Proqram kiçik auditor və auditor qrupunun assistenti tərəfindən yerinə
yetirilən işlərin üzərində nəzarət olunması sahəsində baza sənədi hesab olunur.
Auditor heyəti. Proqramda auditi aparmaq üçün tələb olunan heyətin
sayı, işlərin həcmi və onun məzmunu dəqiq müəyyən olunur.
Bir qayda olaraq auditi əsas auditordan, kiçik auditordan və assistentdən
ibarət qrup aparır. Dünyanın qabaqcıl dövlətlərinin iri həcmli firmalarında auditin
yoxlama xəritəsini aşaüıdakı tərkibdə heyət aparır:
- Tərəf müqabil (partnyor) – daimi olaraq müştəri ilə işləyir, auditor
xidmətinə görə ümumi məsuliyyət daşıyır, yoxlamanın gedişində baş verən
nisbətən mürəkkəbl və çətin problemləri həll edir, auditin planını təsdiq edir və
auditin iş qrafikini müştəri ilə razılaşdırılır, işi ümumi qaydada şərh edir, ona
qiymət verir və auditor rəyi haqqında qərar qəbul edir.
Menecer. Menecer də tərəf müqabil kimi daimi müştəri ilə işləyir.
Müştəri ilə olan cari,qarşılıqlı münasibətə görə cavab verir, auditin planını və
auditorlarin işçilərinin qrafikini hazırlayır, audit üzrə sənədlərə baxır. Həll edilmək
üçün tərəf müqabilə verilməli olan problemləri müəyyən edir.
Böyük əməkdaş. Böyük əməkdaş auditor yoxlamasının cari işlərinin
idarə olunmasını həyata keçirir, proqram tərtib edir, nisbətən mürəkkəbl auditor
tapşırıqlarını yerinə yetirir, auditor yoxlaması planına əməl olunmasına cavab
verir, baş vermiş çətinlik haqqında meneceri xəbərdar edir.
Kiçik əməkdaşlar. Kiçik əməkdaşların funksiyalarına tapşırılmış işlərin
keyfiyyətlə yerinə yetirilməsi kimi vəzifələr daxildir.
Auditor xidmətinin hazırki mərhələsində dünya praktikasına əsasən bir
qayda olaraq auditor proqramına aşaüıdakılar daxil edilir:
- Əməliyyatların testləşdirilməsi, analitik qaydalar və balans
maddələrin testləşdirilməsi.
Maliyyə hesabatlarının maddələrinin düzgünlüyünü təsdiq etmək məqsədi ilə
maddələr üzrə nöqsan səhvlərin yoxlanılması üçün əməliyyatların testləri
hazırlanır. Bu testlər həyata keçirilərkən aşaüıdakılar müəyyənləşdirilir:
- əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün müvafiq icazə vardırmı?
56
- mühasibat yаzılışlаrı düzgün tərtib edilibmi, jurnal orderdə və analitik
uçot kitablarına yekunlar düzgün hesablanılıbdırmı?
- informasiyalar baş kitabda düzgün köçürülübdürmü?
Hər bir auditor yoxlama zamanı bunlara xüsusi fikir verməlidir.
Auditor proqramının hazırlanması zamanı daxili nəzarətin nəticələri nəzərə
alınmalıdır. əgər daxili nəzarətin kifayət qədər səmərəli olduüu müəyyən edilərsə,
onda proqrama bütün auditor prosedurları deyil, mаliyyə hesаbаtlаrının və bаlаnsın
göstəricilərinin dürüstlüyü və yа qeyri dürüstlüyü hаqqındа düzgün nəticənin əsаs-
lаndırılmаsınа imkаn verən bəzi аuditоr prоsedurlаrını dахil etmək olar. Əgər
аuditоrdа kifаyət qədər аuditоr sübutlаrının tоplаnmаsı üçün dаhа effektli metоdlаr
оlаrsа, оndа о, dахili nəzаrətin məlumаtlаrındаn istifаdə etməmək hаqdа qərаr verə
bilər.
Auditor proqramının hər bir bölməsi üzrə auditorun işçi sənədlərində əks
etdirilmiş nəticələr auditor rəyinin analitik hissəsinin tərtib edilməsi, təsərrüfat
subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatları haqda auditorun obyektiv fikrinin
formalaşmаsı üçün əsas hesab edilir.
3. Auditor riski və оnun qiymətləndirilməsi metоdlаrı
Auditor riski dedikdə, auditorun qeyri dürüst informasiyanın əks etdirildiyi
maliyyə hesabatları və mühasibat balansı üzrə müsbət arayış verə biləcəyi ilə bağlı
risk başa düşülür. Auditor riski - auditor tərəfindən həqiqətə uyüun olmayan ma-
liyyə hesabatları və mühasibat balansı haqda öz fikrini əks etdirməkdən qorunma-
sıdır.
Auditor riskinin üç komponentini fərqləndirmək lazımdır:
xüsusi risk (yoxlanılan müəssisənin mühasibat uçotu və maliyyə
hesabatlаrında qeyri dürüst informasiyanın olması ilə bağlı risk);
nəzarət üzrə risk (müştərinin daxili nəzarət sistemi buraxılan səhvləri
görməyə və ya düzəltməyə imkan verməməsi ilə bağlı risk);
aşkar etmək üzrə risk (buraxılan nöqsan və qanun pozuntularının auditor
tərəfindən müəyyən oluna bilməməsi ilə bağlı risk).
57
Xüsusi risk - balans hesablаrı və ya ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatları
həqiqətə uyğun deyil, dürüst оlmаyаn informasiyanı əks etdirir və nəticə etibarı ilə
həmin nöqsanlar digər balans hesabı və ya təsərrüfat əməliyyatları üzrə dürüst
оlmаyаn informasiya ilə birlikdə maliyyə hesabatlarını və mühasibat balansı
maddələrini təhrif etmiş olur. Belə təhriflər həm obyektiv, həm də subyektiv
amillərlə (hesabların müxabirləşməsi, uçot registrlərində yazılışların aparılması,
yekunun çıxarılması zamanı səhvlər, vergidən yayınmaq məqsədi ilə qəsdən
maliyyə hesabatlarının təhrif olunması) əlaqədardır, nəzarətin vəziyyətindən və
effektliyindən asılıdır.
Nəzarətlə bağlı risk - balans hesabı üzrə qalıüın təhrif olunması və ya dürüst
olmayan təsərrüfat əməliyyatı daxili nəzarət sistemi vasitəsi ilə aşkar edilmədikdə
və ya vaxtında xəbərdarlıq edilmədikdə yarana bilər. Nəzarət üzrə riski qiy-
mətləndirmək üçün auditor daxili nəzarət sistemini, onun tamlığını və
səmərəliliyini öyrənməlidir.
Аşkаrlаnmаmа riski - auditor prosedurları vasitəsi ilə mühasibat uçotu
hesablarında vəsait qalıqları haqqında və ya təsərrüfat əməliyyatları haqda təhrif
olunmuş informаsiya aşkar edilmir, həmin təhriflər mühasibat balansı və maliyyə
hesabatı göstəricilərinin həqiqətə uyüun olmamasını şərtləndirir.
Xüsusi və nəzаrət riski nə qədər yüksək оlаrsа аuditоr müstəqil prоsedurlаrın
yerinə yetirilməsindən dаhа çох zəmаnət əldə etməlidir. Əgər xüsusi və nəzаrət ris-
kinin səviyyəsi yüksəkdirsə, оndа аuditоr bilməlidir ki, müstəqil prоsedurlаr nə
dərəcədə аşkаr etmək riskinin minimum səviyyəyə аzаlmаsını təmin edəcəkdir.
Əgər аuditоr аşkаr etmə riskininin аzаlmаyаcаüınа əmindirsə, о, mаliyyə hesаbаtı
hаqqındа аrаyışın (rəyin) tərtib оlunmаsındаn imtinа etməlidir.
Ümumiyyətlə, auditor riski aşağıdakı komponentləri özündə birləşdirir:
a) məqbul auditor riski (MAR);
b) təsərrüfatdaxili risk (TR);
c) nəzarət riski (NR);
d) aşkar etməmək riski (AR).
Auditor riskinin qiymətləndirilməsinin iki əsas metodu mövcuddur:
58
a) qiymətvermə (intuitiv);
b) miqdar.
Qiymətvermə metodu respublika auditor təşkilatları tərəfindən daha geniş
istifаdə оlunur. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, auditorlar öz şəxsi
təcrübələrinə və müştərinin biliyinə istinad edərək, bütövlükdə hesabatlar və yaxud
müxtəlif əməliyyatlar qrupları əsasında yüksək, güman olunan və az güman olunan
riski müəyyənləşdirir. Nəticədən auditin planlaşmasında istifadə olunur.
Miqdar metodu auditor riskinin çoxsaylı modelinin miqdarca
hesablanmasını nəzərdə tutur. Təcrübədə tətbiq olunan başlıca modeldən dünyanın
altı aparıcı firması istifadə edir. Bu metoda görə auditor riskinin kəmiyyəti onun
müxtəlif tərkib hissələrindən asılı olaraq aşağıdakı düstur vasitəsilə
müəyyənləşdirir.
AR=DR x NR x AR
Burada AR – auditor riskini (%-lə); DR – daxili riski (%-lə); NR nəzarət
riskini (%-lə) və AR – aşkarlаmаmаq riskini (%-lə) göstərir.
59
IV MÖVZU. АUDITIN VƏ АUDITОR PRОSEDURLАRININ TƏŞKILI
VƏ TEХNОLОGIYАSI. АUDITОR RƏYI
1. Auditorun seçməsi
2. Аuditоr sübutlаrı və аnаlitik prоsedurlаr
3. Nəzаrət metоdlаrı
4. Аuditоr yохlаnmаsının sənədləşdirilməsi
5. Аuditоr rəyi
1. Auditorun seçməsi
Məlum olduüu kimi auditor yoxlamasının vaxtı məhdud olduğundan, auditor
yoxlama zamanı müxtəlif baş vermiş bütün əməliyyatları və onlara tərtib edilmiş
sənədlərin hamısını yoxlamaq iqtidarında olmur. Başdan-başa yoxlama bir qayda
olaraq çох mühüm hallarda aparılır. Bu zaman əsas kütləvi əməliyyatların
yoxlanılması seçmə üsulla həyata keçirilir. Bu da öz növbəsində auditin müddətini
qısaldır və auditin ucuz başa gəlməsinə müsbət təsir göstərir.Auditor seçməsininin
əsas prinsipləri auditi planlaşdırılarkən istifadə olunmuşdur. Bu prinsip müştərinin
uçоtunun aparılmasında olan “ağrılı nöqtələrin” seçilməsindən ibarətdir.
Auditor nümunəsinin seçilməsi, müvafiq xüsusi seçmə metodların
texnikasından istifadə etməklə həyata keçirilir. Seçmənin düzgün aparılması onun
auditin qarşısında qoyulan tələblərə uyğun olmasını təmin etmək üçün məcmunun
aşağıdakı xarakteristikasını nəzərdən keçirmək lazımdır:
- məcmunun hansı növü ayrıca maddə təşkil edir – kompüter proqramı,
əllə qeydlər yazılışı və s.
- seçmənin ayrı-ayrı maddəsi hansı qayda ilə bütün məcmunun
daxilində bölüşdürülür;
- seçmə sıfır və ya mənfi həcm ölçüsünü əks etdirməlidir və s.
Seçmənin müəyyən edilməsi hər şeydən əvvəl aparılan təhlilin məqsədindən,
habelə hər prosedura şamil edilməli olan riskdən asılıdır.
60
Seçmənin müəyyən edilməsinin bir neçə metodu var:
- statistik metod
- qeyri-statistik metod
- seçmə metodu tətbiq etmədən aparılan metod.
Statistik seçmə metodu aşağıdakı məqsədlərə nail olmaq üçün tətbiq
oluna bilər:
1.Məcmu halda müəyyən miqdarda təhriflər və kənarlaşmaların aşkar
olunması;
2.Aşkara çıxarılan kənarlaşmaların və ya təhriflərin yayınmasının
miqyasının qiymətləndirilməsi.
Nümunəni müəyyən etmək üçün auditora onun sərancamında olan bütün
informasiyaların deyil, onların yalnız auditora o hissəsi lazımdır ki, həmin hissə
auditora baxılan sübutları əldə etmək və sonra qiymətləndirmək üçün kifayət etsin.
Qeyri-statistik seçmə metodu: - bu keyfiyyət əlamətləri üzrə təhlildir.
Seçmə üsulu tətbiq etmədən aparılan yoxlama. Bu yoxlama prosedurların
tətbiq edilməsinə görə seçmə metod tətbiq edə bilmədiyi halda həyata keçirilir. Bu
prosedurlara aiddir:
- analitik prosedurlar;
- audit planlaşdırılarkən və idarə (iqtisadi subyekt) yoxlanılarkən
istifadə edilən sorğular və müşahidələr;
- balansın maddələrinin və ya digər müvafiq sinif əməliyyatların 100%
yoxlanılması.
Seçmənin növləri. Adətən seçmə səviyyəli (mötəbər) olmasıdır. Buna nail
olmaq üçün auditor təşkilatı aşağıdakı metodların birindən istifadə etməlidir:
1. Təsadüfi seçim;
2. Mütəmadi (daimi) suçim;
3. Kombinə edilmiş suçim.
Seçmənin düzülüş qaydası. Seçmənin düzülüşü üçün auditor təşkilatı
mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlanılması qaydasını müəyyənləşdirir.
Mühasibat hesabatının konkret bölməsinin yoxlamanın aparılma qaydası müəyyən
61
edilərkən auditor təşkilatı qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün yoxlamanın
məqsədini və auditor prosedurlarını müəyyən etməlidir.
Seçmənin nəticəsinin qiymətləndirilməsi. Auditor təşkilatı seçimə düşən
hər hansı bir səhvi hökmən təhlil etməli və seçim riskini qiymətləndirməlidir.
Seçimə düşən səhvlər təhlil edilərkən auditor təşkilatı ilk növbədə həmin səhvin
xarakterini müəyyənləşdirməlidir.
Auditor təşkilatı səhvləri kəmiyyət cəhətdən qiymətləndirməlidir, daha
doürusu onların mahiyyəti və səbəbini, ona təsir edən amilləri, habelə onların
ardıcıl digər sahələrinə təsir imkanlarını da müəyyən etməlidir.
Auditor təşkilatı hükmən auditorun işçi sənədləşdirilmələrinin bütün
mərhələlərində aparılan auditor suçiminin aparılmasını və onun təhlilinin bütün
mərhələlərində nəticəsini əks etdirməlidir.
2. Auditor sübutları və analitik prosedurlar
Audit yoxlamasının istiqamətləri üzrə auditorun müəyyən nəticəyə gəlməsi
və fikrinin əsaslandırılması üçün ona müvafiq sübutlar toplamaq lazımdır.
Auditorun yoxlamanın gedişində toplanıb təhlil etdiyi informasiyalar auditorun
gəldiyi nəticəni təsdiq etməyə xidmət edir. Planlaşmanı başa çatdırdıqdan sonra o,
informasiya toplamaq üçün fəaliyyətə başlayır. Bu proseduru nəzərdən keçir-
məzdən əvvəl informasiyaların bəzi mühüm xarakterini müəyyənləşdirmək
lazımdır.
Yoxlama zamanı beynəlxalq standartlara uyğun olaraq, auditor maliyyə
hesabatlarına tələb olunan səviyyədə qiymət verə bilməsi üçün kifayət miqdarda
sübutedici informasiyalar toplamalıdır. Auditor sübutu dedikdə, auditorun rəyini
əsaslandırmaq və müəyyən bir nəticəyə gəlmək üçün toplanmış məlumatlar
nəzərda tutulur. Uçоt yazılışları uçоt prossesi haqda informasiyalar hesab olunur.
Lakin bu informasiyalar maliyyə hesabatına qiymət vermək üçün kifayət etmir.
Zəruri məlumatların əldə olunmasında auditorun bilik və səriştəlik, peşəkarlıq
səviyyəsi xüsusi rol oynayır. Bəzi məlumatları dərindən araşdırmaq, bəzilərini isə
müəssisə işçilərini dindirmək yolu ilə əldə etmək mümkündür. Sübutedici
məlumatların toplanılması və təhlili isə əslində auditor yoxlamasının praktiki
62
olaraq həyata keçirilməsi deməkdir. Beləliklə, yoxlanılan iqtisadi subyektdən və
üçüncü şəxsdən yoxlamanın gedişində auditor tərəfindən əldə olunan informasiya
auditor sübutları hesab edilir.
Daha konkret desək, auditor sübutları aşağıdakılardan ibarətdir:
a) məlumatların sənədli mənbələri;
b) mühasibat uçоtunun sənədləri;
c) ekspertlərin rəyi;
d) digər mənbələrdən daxil olan məlumatlar.
Auditor sübutları kifayət qədər əsaslı və qənaətləndirici olmalıdır. Bütün
hallarda auditor əmin olmalıdır ki, o, obyektiv və əsaslı qərar çıxarmaq üçün
kifayət miqdarda sübutlar toplaya bilmişdir. Sübutun keyfiyyəti real fakta
yaxınlaşmaqla (təbii – auditor binaların, maşınların, avadanlıqıarın, mal və
materialların faktiki mövcudluüunu yoxlayır və belə halda təbii sübut özlüyündə
elə fakt deməkdir; süni -malların çatdırılması müqavilə-qaimələrdə qeydə alınır,
hesab fakturalar satışı təsvir edir; məntiqi arqument-nəqliyyаt vаsitələrinə
mülkiyyət hüququ, хidməti məqsədlə şəхsi аvtоmоbildən istifаdənin dəyərinin
ödənilməsi və s.) və əldə olunan sübutun mənbələrinin etibarlılığı ilə
müəyyənləşdirilir
Auditor müstəqil olaraq auditor sübutlarının (BАS 500 «Аuditоr sübutlаrı»,
BАS 501 «Аuditоr sübutlаrı-xüsusi mаddələrə yenidən bахılmаsı») əldə edilməsi
prosedurlarını müəyyən edir. Bu zaman auditorun sərəncamında olan
informasiyalar bütün aktiv və passivlərin uçota alındığı və yoxlanılan müəssisəyə
aid olduüu, uçot qaydalarının qanunvericiliyə və uçot siyasətinə uyğunluüu, bütün
gəlirlər və xərclərin hesabat dövründə uçota alındığı, uçotda əks etdirilmiş
təsərrüfat-maliyyə əməliyyatlarının həqiqətən də baş verməsi, təsərrüfat subyek-
tinin maliyyə nəticələrinin düzgün formalaşdıüı haqda rəyin tərtib edilməsinə
imkan verməlidir.
Auditor öz nəticələrini əsaslandırmaq üçün müstəqil prosedurlar əsasında
kifayət qədər auditor sübutları əldə etməlidir. Audit olunan bütün obyektlər üzrə
63
auditor sübutlarının hazırlanması auditorun əsas işi hesab olunur. Sübutların təhlili
və ümumiləşdirilməsi əsasında auditor aşağıdakı məsələlər üzrə nəticə çıxarır:
illik mühasibat hesabatının vəziyyəti və məzmunu hаqqındа;
təsərrüfat subyektlərinin illik balansının dürüstlüyü və tamlığı hаqqındа;
müəssisənin investisiya qoyuluşundа və innovasiya layihələrinin həyata
keçirilməsində iştirakının mümkünlüyü, həmin lаyihələrin iştirakçılarının müəyyən
edilməsi zamanı ona seçmək imkanı haqqında;
kredit resurslarının və investisiyaların məqsədli istifadəsi hаqqındа;
təsərrüfat subyektlərinin nizamnamə kapitalının yaradılmasının vaxtında
və tam həyata keçirilməsi, formalaşdırılması hаqqındа və s.
Toplanmış аuditоr sübutların həcmi auditor yoxlaması zamanı obyektiv
auditor rəyinin tərtib edilməsinə imkan verməlidir. Bu, ilk növbədə uçot
obyektlərinin vəziyyəti haqqında auditor rəyinin tərtib edilməsində informasiyanın
əsas rol oynaması ilə baülıdır. Аuditоr sübutlаrının əldə оlunmаsı üçün mаliyyə
hesаbаtlаrının əsаsını təşkil edən ilkin sənədlərdən və uçоt yаzılışlаrındаn istifаdə
оlunur.
Auditor sübutları dürüst olmalı və inandırıcı xarakter daşımalıdır. Auditor
sübutlarının dürüstlüyünün qiymətləndirilməsi zamanı аuditоr aşağıdakı şərtlərə
əsaslanmalıdır:
xarici (kənar) auditor sübutları (üçüncü tərəfdən əldə edilən informasiya)
dахili auditor sübutları ilə müqayisədə daha dürüstdür;
mühasibat uçotunun müvafiq sistemi effektli işlədikdə daxili sübutlar
(müştəridən alınan informasiyalar) daha dürüst hesab edilir;
auditorun özü tərəfindən əldə edilən sübutlar müəssisədən alınan sübutlarla
müqayisədə daha dürüstdür;
sənədlər və yazılı ifadələr formasında sübutlar şifahi ifadələrdən daha
dürüst hesab edilir.
Təsərrüfat subyektinin maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünü təsdiq etmək
üçün kifayət qədər sübutlar toplayarkən auditor aşağıdakı məsələlər üzrə öz fikrini
bildirməlidir:
64
mövcudluq - aktiv və passivlər hesabat tarixinə mövcuddur;
hüquq və öhdəliklər - aktiv və passivlər müəyyən tarixə iqtisadi subyektə
аiddir;
aidatlıq - təsərrüfat əməliyyatları və hadisələr hesabat dövrü ərzində
iqtisаdi subyektə aiddir;
tamlıq - mühasibat uçotunun aparılması üzrə qanunvericilikdə nəzərdə
tutulan qaydaya uyüun olaraq, uçot yazılışlarına daxil edilməmiş аktivlər, pаssiv-
lər, əməliyyatlar, hadisələr və ya açıqlanmamış maddələr yoxdur;
qiymətləndirmə - aktiv və passivlər müvafiq balans dəyəri ilə qeyd
оlunmuşdur;
dəqiqlik - təsərrüfat əməliyyatları və ya hadisələr üzrə məbləülər lazımi
qаydada əks etdirilmiş, gəlir və xərclər müvafiq dövrə aid edilmişdir;
təqdim etmə və açıqlama - maddələr açıqlanmış, təsnifləşdirilmiş və mаliy-
yə hesabatlarının tərtib edilməsinin qəbul edilmiş əsasnaməsinə uyğun şərh оlun-
muşdur.
Auditor sübutları maliyyə hesabatlarının hər bir bölməsi üzrə əldə edilməli-
dir. əgər müxtəlif mənbələrdən alınan planlı sübutlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil
etmirsə, onda auditor sübutları daha inandırıcı hesab edilir. əks təqdirdə, həmin
uyüunsuzluüun aradan qaldırılması üçün əlavə yoxlama prosedurları həyata
keçirilməli-dir. Qeyd edək ki, kifayət qədər və identik informasiya əldə etmək
mümkün olmadıqda, auditor ya mənfi rəy tərtib etməlidir və ya arayışı tərtib
etməkdən imtina etməlidir.
Analitik prosedurlar dedikdə, auditor tərəfindən təhlili və
qiymətləndirilməsi, yoxlanılan iqtisadi subyektin mühüm maliyyə və iqtisadi
göstəricilərinin tədqiqi, habelə baş verən səhvlərin və saxtalaşdırmaların
səbəblərinin aşkara çıxarılması başa düşülür.
Auditor sübutlarının əldə edilməsi zamanı həmin prosedurlardan istifadə
olunur. Analitik prosedurlar (BАS 520 «Аnаlitik prоsedurlаr») auditor tərəfindən
əldə edilmiş informasiyaların təhlilini və qiymətləndirilməsini, mühasibat uçotunda
qeyri adi və ya düzgün olmayan təsərrüfat fəaliyyəti faktlarını, eləcə də səhvlərin
65
və təhriflərin səbəblərini müəyyən etmək məqsədi ilə mühüm maliyyə və iqtisadi
göstəricilərin tədqiq edilməsini əks etdirir.
Analitik prosedurları yerinə yetirərkən müxtəlif metodlardan - sadə müqayi-
sədən, statistik metodlardan istifadə əsasında aparılan kompleks təhlil metodundan
istifadə oluna bilər.
Analitik prosedurlar konsolidə edilmiş mühasibat (maliyyə) hesabatları-na,
struktur bölmələr üzrə, onların filialları, eləcə də maliyyə informasiyala-rının
konkret elementləri üzrə tətbiq edilə bilər. Оnlаr müəssisənin mаliyyə
infоrmаsiyаsının, оnlаrın elementləri аrаsındа qаrşılıqlı əlаqələrin (məsələn, sаtışın
həcmi və ümumi gəlir, mаliyyə və qeyri mаliyyə хаrаkterli infоrmаsiyа аrаsındа)
nəzərdən keçirilməsini və müqаyisəsini səciyyələndirir.
Auditor analitik prosedurların mahiyyətini başa düşməlidir. Belə ki, başdan-
başa sənədli yoxlama ilə müqayisədə analitik prosedurlar daha tez və ucuz başa
gəlir. Auditоr tərəfindən analitik prosedurların, metodların və onların tətbiqi
dairəsinin seçilməsi auditorun təcrübəsi ilə müəyyənləşdirilir.
Аnаlitik prоsedurlаr digər аuditоr prоsedurlаrının хаrаkterinin, vахtının və
həcminin plаnlаşdırılmаsı zаmаnı аuditоrа kömək məqsədi ilə istifаdə оlunmаlıdır.
Mühasibat (mаliyyə) hesаbаtının mühüm mövqeləri üçün аşkаr etməmək riskinin
аzаldılmаsı nöqteyi nəzərindən testlərlə müqаyisədə təsdiqləyici prоsedurlаrdаn
istifаdə dаhа səmərəlidir. Аnаlitik prоsedurlаr uçоtun tаmlığının yохlаnmаsı üçün
istifаdə оlunur. Əsаs аnаlitik nisbətlər mütləq təhlil edilməlidir. Belə təhlil
əsаsındа təşkilаtdа müxtəlif dövrlər ərzində həmin nisbətlərin dəyişmə meyli
müəyyən оlunа bilər.
Auditin planlaşdırılması zamanı analitik prosedurlar maliyyə və qeyri maliy-
yə informasiyalarına (məsələn, sаtışın həcmi, sаtış üçün məkаn və sаtılmış mаllаrın
həcmi аrаsındа əlаqə) əsaslanır. Bu mərhələdə düzgün təşkil edilmiş qabaqcadan
müşahidə auditora sifarişçinin fəaliyyəti ilə daha müfəssəl tanış olmaüa imkan
verir. Nəzarətin digər vasitələri ilə uzlaşdırıldıqda analitik prosedurlar dürüst
auditor sübutlarını əldə etməyə imkan verir.
66
Analitik prosedurların növləri, davamiyyəti və həcmi daxili nəzarət sistemi-
nin qeyri səmərəliliyi riskinin, auditor riskinin və aşkar etməmək riskinin qiymət-
ləndirilməsi ilə birbaşa baülıdır. Göstəricilər arasında əlaqənin mövcudluüu və
onların tədqiqi uçot sistemi ilə işlənilən məlumatların tamlıüı, dürüstlüyü,
həqiqiliyi və qanuniliyi ilə baülı auditor sübutlarını ilə formalaş-dırır.
Аuditоr аnаlitik prоsedurlаrın yerinə yetirilməsi üçün zəruri оlаn infоrmа-
siyаnın əldə оlunmаsı və оnlаrın dürüstlüyünə əmin оlmаlıdır. О, аnаlitik prо-
sedurlаrdаn аnаlitik sübutlаr mənbəyi kimi istifаdə edə bilər. Lаkin bu zаmаn
аşаğıdаkı аmillər nəzərdən keçirilməlidir:
аnаlitik prоsedurlаrın оbyektivliyi və оnlаrın nəticələrinə inаmın dərəcəsi;
müəssisənin xüsusiyyətləri və infоrmаsiyаnın pаrçаlаnmаsı dərəcəsi;
mаliyyə infоrmаsiyаsının (smetаlаrın, qeyri mаliyyə хаrаkterli
infоrmаsiyаlаrın əldə оlunmаsı imkаnlаrı;
əldə оlunmаsı mümkün оlаn infоrmаsiyаnın keyfiyyəti;
infоrmаsiyаnın müqаyisəliliyi.
Аnаlitik prоsedurlаrın növləri, dаvаmiyyəti və həcmi dахili nəzаrət
sisteminin səmərəli оlmаmаsı riskinin qiymətləndirilməsindən və аuditоr riskinin
və аşkаr etməmək riskinin əhəmiyyətliliyindən birbаşа аsılıdır. Аnаlitik
prоsedurlаrın tətbiqi məlumаtlаr аrаsındа əlаqələrin mövcudluüunа əsаslаnır.
Həmin əlаqələrin mövcudluüu və tədqiq edilməsi uçоt sistemində işlənilən
infоrmаsiyаnın tаmlıüı, dürüstlüyü, həqiqiliyi və qаnuniliyi ilə bаülı аuditоr
sübutlаrını təmin edir.
Auditor auditin son mərhələsində - bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabat-
larının analitik prosedurlarını məzmununun sifarişçinin biznesinin xarakterinə uy-
ğunluğu haqda tam nəticə formalaşdırdıqda yerinə yetirməlidir. Belə prosedurların
köməkliyi ilə alınmış nəticələr mühasibat (maliyyə) hesabatlarının ayrı-ayrı
hissələri və ya elementlərinin auditi zamanı formalaşdırılmış nəticələrin təsdiq
edilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur və bütövlükdə mühasibat (maliyyə) hesabatları-
nın dürüstlüyü haqda son nəticəyə gəlməyə imkan verir.
67
3. Nəzarət metodları
Auditin vəzifələrinin yerinə yetirilməsi və səmərəli qiymətləndirilməsi üçün
müxtəlif metodlardаn istifаdə оlunur. Auditin metodu onun qarşısında duran əsas
məqsədlərə çatmaq üçün tətbiq edilən vasitə və üsullardır. Yuxarıda qeyd etdıyımiz
kimi, audıtin predmeti çохşaxəli məqsədə malikdir. Bu məqsədlərə çatmaq üçün və
audıtin qarşısında duran vəzifələri həll etmək üçün müxtəlif spesifik metod və
üsullardan da istıfadə edilə bilər. Auditin metod və metodlar sistemi zəngindir və
bu sistemə aşağıdakılar aiddir:
• faktiki yoxlama;
• sənədli yoxlama;
• arifmetik hesablama
• sorğu;
• şəxsi müşahidə;
• qarşılıqlı üzləşmə
• alternativ maliyyə-hesabat sənədlərinin hazırlanması;
• sənədlərin texniki ekspertizası;
• maddi ekspertiza;
• başdanbaşa üzləşdirmə;
• analitik testlər;
• müayinə;
• xüsusi yoxlama və s.
Faktiki yoxlama dedikdə, hər hansı bir təsərrüfat əməliyyatının yerində
yoxlanılması, hesablanması və onun mühasibat sənədləri ilə üzləşdirilməsi başa
düşülür. Bu ilk baxımdan inventarlaşdırmaya oxşardır. Lakin inventarlaşdırma
metodunun fərqli xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, inventarlaşdırma tematik bir
sahəyə, yəni əsas vəsaitlərin hər hansı bir tarixə qalıüının yoxlanması və yaxud
istehsalat ehtiyatlarının, mal-material qiymətlilərınin hər hansı bir tarixə faktiki
qalıüı ilə mühasibat sənədlərində olan məlumatların tutuşdurulmasıdır.
68
Təsdiqetmə informasiyaların doüruluüu barədə müştəridən və ya üçüncü
şəxsdən cavab (arayış) alınır.
Sənədli yoxlamada ilkin sənədlər və yazılışlar yoxlanılır. Bu zaman
sənədlərdəki rekvizitlərin bütövlüyü, hesabi qaydada göstəricilərin düzgünlüyü,
sənədlərin qanunauyğunluğu, məqsədəuyğunluğu, əməliyyatların hesablarda
düzgün əks etdirilməsi və s. bu kimi məsələlər yoxlanılır.
Analitik testlər – hər hansı bir mal-material çeşidinin indeks və dərəcələrini
müəyyənləşdirmək üçün tətbiq edilir.
Arifmetik hesablama – audit yoxlama-ekspertiza işlərində adətən kəmiyyət
və keyfiyyət göstəriicilərini xarakterizə edən, yekun sənədlərinin dəqiq-
ləşdirilməsində tətbiq edilən bir üsuldur.
Sorğu – müəssisə və təşkilatların, firmaların digər təşkılatlarla əlaqəli fəaliy-
yətində qarşıya çıxan hər hansı bir məsələnin araşdırılıb dəqiqləşdırilməsinə dair
aparılan yazılı və şifahi müraciətlərdir.
Şəxsi müşahidə – müəssisə və təşkilatların istehsal-təsərrüfat fəaliyyətində
hər hansı bir prosesə şəxsi əminlik əldə etmək üçün audıtorun həmin prosesə
müəyyən vaxt ərzində şəxsi müşahidəsi və ya baxışıdır.
Qarşılıqlı üzləşmə – audit olunan müəssisə və firmaların təsərrüfat-maliyyə
prosesində baş vermiş analitik bir əməliyyatın digər əlaqəli təşkılatla üzləşdirilməsi
və hər iki tərəfin razılıüı ilə aparılmış maliyyə əməliyyatının təsdiqinin rəsmi
sənədləşdirilməsi deməkdir.
Riyazi statistik üsullar – kombinələşmiş üsuldur, adətən iqtısadi göstə-
ricilərin ümumiləşdirilməsində və hər hansı bir məsələnin qiymətləndırilməsində
tətbiq olunur.
Alternativ maliyyə-hesabat sənədlərinin hazırlanması - mühasibat-ma-
liyyə hesabatları audit edilən zaman təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində baş vermiş
əməliyyatların uçоt-hesabat sənədlərində doğruluğunu təsdiq etmək üçün bəzi
hallarda tərtib olunmuş uçоt və maliyyə hesabatlarına alternativ olaraq hesabatlar
tərtib edılir.
Sənədlərin texniki ekspertizası – müəssisə, təşkilatların təsis sənədlərini və
69
digər qeyri-maliyyə sənədlərini texnıki baxışdan keçırməklə, onun qanunverici
normativ aktlara uyüun olmasına qiymət verməkdir.
Maddi ekspertiza dedikdə, istehsal olunmuş məhsulun maddi tərkıbinin
müvafiq standartlara uyğun olmasını müəyyənləşdirmək üçün xüsusi
laboratoriyalarda bu istiqamətdə aparılan ekspertiza işləri başa düşülür.
Başdanbaşa üzləşdirmə dedikdə isə adətən seçmə üsulu ilə aparılmış
analitik yoxlamalar nəticəsində mühasibat sənədləri ilə faktiki əməliyyatlar
arasında aşkar edilmiş kənarlaşmaların daha dəqiqləşdırilməsi üçün yoxlamanı
əhatə edən dövr üçün mühasibat maliyyə əməliyyatlarının həmin istıqamətdə
əməliyyatların başdanbaşa ilkin sənədlərlə üzləşdirilməsi başa düşülür və sair.
Analitik testlər müqayisə, indekslər və əmsallar metodudur.
Müayinə problemlə dəqiq və şəxsən tanış olmaüa əsaslanır.
Xüsusi yoxlama dar ixtisaslı mütəxəssisin yoxlamaya cəlb edilməsini
nəzərdə tutur.
Göründüyü kimi, auditin metod və üsullarının tətbiqi, auditorun yoxlama-
ekspertiza etdiyi sənədlərin məzmunundan, təyınatından asılıdır. Məsələn,
mühasibat sənədlərinin audit yoxlama-ekspertızası zamanı təsərrüfat-maliyyə
fəaliyyətinin yoxlanılmasında təsərrüfat əməliyyatlarına uyüun olaraq müxtəlif
metod və üsullar tətbiq edilir. Əgər pul əməliyyatlarının yoxlama-ekspertızası
zamanı bir qayda olaraq başdanbaşa üzləşdirmə metodu tətbiq edilirsə, əmək haqqı
və əmək ödəmələri üzrə yoxlamalarda ilk variantda seçmə üsulundan istifadə edil-
məsi kifayətdir.
Audit yoxlama-ekspertiza işlərinin bir sıra yekun təklifləri iqtısadi təhlilin
nətıcələrinə əsaslanır. Belə hallar əsasən resurslardan səmərəli istifadənin qiymət-
ləndirilməsində, ehtiyatların aşkar olunub səfərbər edilməsində, iqtisadi qanu-
nauyüunluqların qiymətləndırilməsində baş verir. Daha doürusu, bu məsələlərin
həlli iqtisadi təhlilin metod və üsulları tətbiq edilmədən qeyri-mümkündür.
Auditdə maliyyə təhlilinin metod və üsullarının tətbiqi təsərrüfat-maliyyə
fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsində istıfadə olunur. Burada əsasən
ayrı-ayrı bölmələr üzrə qiymətləndirmə sistemlərinə istinad etmək lazımdır. Belə
70
qiymətləndirmə sistemlərınə müəssısənin aktivlərınin mövcud vəziyyətini
müəyyənləşdirən, dövriyyə kapitalının manevretmə qabiliyyətini qiymətləndirən,
qeyri-maddi aktivləri qiymətləndirən, maliyyə vəziyyətini səciyyələndırən, istehsalın
səmərəliliyini müəyyənləşdirən, müəssisənin rentabellik səviyyəsini müəyyən
edən və onu qiymətli kaüızlar bazarında səciyyələndirən qiymətləndirmə sistemini
aid etmək olar.
Yoxlamaların aparılma metodları ilə yanaşı, onun təşkilatı metodları da
mövcuddur:
• başdan başa (sənədli və faktiki) yoxlama;
• seçmə üsulla yoxlama;
• аnalitik yoxlama;
• kombinələşmiş yoxlama.
4. Auditor yoxlamasının sənədləşdirilməsi
Auditor öz rəyinin əsaslandırılması üçün zəruri sübutların əldə olunmasınа,
eləcə də auditin standartlara uyüun aparılmasının təsdiq edilməsinə xidmət edən
məlumat və faktları sənədlərlə rəsmiyyətə salmalıdır (BАS 230 «Sənədləşdirmə»).
Auditorun iqtisadi subyektdə yerinə yetirdiyi işləri özündə əks etdirən bu sənədlər,
auditorun tələb etdiyi, topladığı və auditor üçün hazırlanan məlumatlardan
ibarətdir. Sənədləşmə - auditor tərəfindən sərbəst əldə olunan və ya tərtib olunan
və qorunub saxlanılan işçi sənədləridir. Onların tərkibi və miqdarı hər bir konkret
hal üçün auditor tərəfindən müəyyən edilir. Auditorun, audit yoxlaması başlanana
qədər və yoxlama dövründə topladıüı və yoxlamanın nəticəsi üzrə hazırladıüı
bütün bu məlumatlar audit üçün informasiya mənbəyidir. Işçi sənədləri auditin
planlaşdırılması və aparılması, eləcə də auditor işinin səmərəliliyinə nəzarət və
onun təhlil edilməsi zamanı istifadə olunur. Buna auditor işləri nəticəsində əldə
edilən auditor sübutları daxildir ki, onların nəticəsində auditor rəyi tərtib olunur,
auditorun iş vaxtına nəzarət və onun əməyinin ödənilməsinin əsaslı olmasına
nəzarəti təmin edir, auditorun professionallıüı, peşəkarlıüı, kompetentliyi haqda
fikir formalaşdırır.
71
Toplanmış bu informasiyalara, əldə olunmuş sənədlər və ya onların
çıxarılmış surətləri, müvafiq arayışlar, alınmış sənədlər daxildir. Onlar
ümumilikdə auditor sübutlarıdır. Bu sübutlar isə auditorun tərtib edəcəyi rəyin
əsaslandırılması üçün əvəz olunmaz mənbədir. Auditorun hazırladığı bu sənədlər
kompüterdə, hesablaama maşınında, müvafiq registrlərdə, kağızlarda və s.
yazılmış məlumatlar halında ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, mühasibat
sənədləşməsi ilə auditorun işçi sənədləşməsini bir-birilə qarışdırmaq olmaz.
Mühasibat uçоtunun sənədləşməsi özlüyündə aşağıdakıları birləşdirir:
a) ilkin uçоt sənədlərini;
b) icmal uçоt sənədlərini;
c) mühasibat uçоt registrlərini;
d) daxili mühasibat hesabatı məlumatlarını.
Auditorun işçi sənədləri iqtisadi subyekti yoxlayan auditor tərəfindən tərtib
edilir və ona aşağıdakəlar daxildir:
a) auditin keçirilməsi planı və proqramı;
b) auditor təşkilatı tərəfindən istifadə olunan prosedurların və onların
nəticələrinin təsviri;
c) iqtisadi subyektin ərizəsi, izahatı və əlavələri;
d) iqtisadi subyektin sənədlərinin surəti, o cümlədən foto surəti;
e) auditor təşkilatının analitik sənədləri.
f) digər sənədlər.
Auditorun işçi sənədlərinin tərkibinə daxil olan sənədlərin nümunəvi
siyahısı aşağıda verilir:
- iqtisadi subyektin təşkilati-hüquqi formasına və təşkilat quruluşuna aid
edilən informasiyalar;
- iqtisadi subyektin təsis sənədlərinin surəti, müqavilə və protokollardan sitat-
lar və ya onların surətləri;
- аuditin planlaşdırılmasını sübut edən materiallar;
- mühasibat uçоtu və daxili nəzarət sisteminin öyrənilməsi və
qiymətləndirilməsi haqda qeydlər;
72
- təsərrüfat əməliyyatlarının və mühasibat uçоtu üzrə hesabların qalıqlarının
təhlili;
- iqtisadi subyektin fəalyyətinin əhəmiyyətli göstəricilərinin və meyllərinin
təhlili;
- keçirilən auditor prosedurunun xarakteri, keçirilmə vaxtı və həcmi haqda
qeydlər;
- аuditor prosedurlarının nə vaxt və kim tərəfindən yerinə yetirilməsi haqda
məlumat;
- auditin hər bir aspekti üzrə auditorun nəticələri;
- digər auditor təşkilatları ilə yazışmaların surəti;
- iqtisadi subyektdən alınan təsdiqedici məktub;
- iqtisadi subyektin mühasibat və digər maliyyə sənədlərinin surəti.
Auditor bütün yoxlama müddətində yazılışların saxlanması üzrə praktiki,
hüquqi və peşəkar tələblərə uyüun konfidensiallıüa əməl etməli və işçi sənədlərin
qorunmаsını təmin etməlidir. Audit başa çatdıqdan sonra işçi sənədlər saxlanmaq
üçün auditor təşkilatının arxivinə verilməlidir.
Auditorun işçi vərəqələri isə müştərinin dosyesi adlanan qovluqda
mühafizə olunur. Dosyelər (fayllar) üç yerə bölünür:
1. Cari; yoxlanılan ilə aid olan işçi sənədləri- auditin proqramı və ümumi
informasiyaları, işçi nümunə balansı (yoxlamanın əvvəlinə müştəri tərəfindən
hazirlanr) və köməkçi qeydlər;
2. Daimi (müştəri haqda tarixi və yaxud əsas təzələnən məlumatlar-
müştərinin təsis sənədlərindən çıxarış və yaxud onun surəti; müqavilə və
kontraktların surəti; istiqrazların və digər qiymətli kaüızların siyahısı; əvvəlki
təhlillərin və auditor yoxlamalrının materialları; müştərinin vergiyə cəlb
olunmasının xüsusiyyətləri)
3. Xüsusi (müxabirləşmələrin işə tikilməsi, xüsusi qərarları və fərmanlar,
vergi sənədləri, qanunvericiliyə əməl olunması üzrə məlumatlar).
Işçi sənədlər auditorun (auditor firmasının) mülkiyyəti sayılır və onların
konfidensial xarakteri gözlənilməklə müvafiq qaydada mühafizə olunmalıdır.
73
Adətən müştərilərin dosyeləri auditor firmasında xüsusi otaqda saxlanılır. Onların
saxlanılma müddəti hüquqi və peşə baxımından auditorun özü (auditor firması)
tərəfindən müəyyənləşdirilir.
Işçi sənədlərində onların adı, tarixi, hazırlayan auditorun soyadı göstərilməli-
dir. Auditor işçi sənədlərində yerinə yetirilən auditor prosedurlarının planlaşdırıl-
ması mərhələlərini, xarakterini, müddətini və həcmini və onun nəticələrini göstər-
məlidir. Burada eyni zamanda öz fikirlərini yürütmək və auditor rəyini
formalaşdırmaq üçün zəruri olan bütün əsas məsələlərə cavab öz əksini tapmalıdır.
Mürəkkəb prinsipial məsələlər və ya fikirlər nəzərdən keçirilərkən işçi
sənədlərində auditin nəticələrinin formalaşması üçün əsas olan faktlar göstəril-
məlidir. Işçi sənədlərinin forma və məzmunu işin xarakterindən, auditor rəyinin
(hesabatının) formalarından, sifarişçinin biznesinin (fəaliyyətinin) xarakteri və
mürəkkəblliyindən, təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotu və daxili nəza-rət
sisteminin xarakteri və vəziyyətindən, digər auditorlar tərəfindən yerinə yetirilən
işlərin idarə olunmasının, ona nəzarətin və təhlilinin aparılmasının zəruriliyindən,
audit prosesində istifadə olunan spesefik auditor metodikasından və texnologiya-
sından asılıdır.
Onu da qeyd edək ki, auditlərin rəsmiyyətə salınması üçün lazım olan iş
sənədlərinin forması, məzmunu və mahiyyəti, tərtib olunma və saxlanma qaydaları
BАS 230 «Sənədləşdirmə» ilə tənzimlənir.
5. Аuditоr rəyləri
Təsərrüfat subyektinin mühasibat və maliyyə hesabatlarının dürüstlüyü
haqqında auditorun fikrini əks etdirən auditor rəyinin tərtib edilməsi auditor
yoxlamasının son mərhələsi hesab edilir. Auditor rəyi müəssisənin mühasibat
(maliyyə) hesabatlarının dürüstlüyü və obyektivliyini təsdiq edən hüquqi
əhəmiyyətli rəsmi sənəddir. Yoxlanılan təsərrüfat subyektində mühasibat (maliyyə)
hesabatlarının dürüstlüyü haqqında auditor şərtsiz müsbət, şərti müsbət, mənfi rəy
verə bilər və ya rəy verməkdən imtina edə bilər və üzünün nətıcələrini başqa
hesabat formasında rəsmiləşdirir.
74
Aparılan auditin yekununda yoxlanılan hesabatlar haqqında aydın yazılı
fikri əks etdirən auditor rəyinin quruluşu aşağıdakı kimidir:
auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) haqqında məlumat
(təşkilatın adı, auditorun soyadı göstəriilir);
yoxlanılan təsərrüfat subyekti barədə məlumat (fiziki və ya hüquqi
şəxslərin ünvanları göstərilir);
giriş (auditi aparmış auditorun və ya auditorların soyadı, lisenziya
nömrəsi və tarixi, sifarişçi ilə baülanmış müqavilənin tarixi və nömrəsi,
yoxlamanın əhatə etdiyi dövr qeyd olunur);
yoxlamanın məzmunu (hesabatların əsasını təşkil edən təsdiqedıci
materialların yoxlanması üsulları hesabatların hazırlanmasında və təqdim
edilməsində istifadə olunan uçotun metodologiyası, sifarişçılər tərəfindən tətbiq
edilən uçot prinsiplərini qiymətləndırilməsi, təqdim olunan mühasibat (maliyyə
hesabatlarının bütövlükdə qiymətləndirilməsi);
təqdim olunan hesabatlara dair auditorun rəyi (hesabatların mövcud
qanunvericiliyə, onların tərtibi qaydasına və uçot prinsiplərinə müvafiq olması
barədə), auditor rəyinin tarixi, sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) həqiqi
yerləşdiyi ünvan, auditor rəyinin auditor (auditor təşkilatı apardıqda auditorlar və
auditor təşkilatının rəhbəri) tərəfindən imzalanması və möhürlə təsdiq edilməsi.
Auditor rəyi hüquqi sənəd olmaqla əsas təyinatı təsərrüfat subyektinin
mаliyyə hesabatlarının dürüstlüyü haqqında informasiyanı istifadəçilərə
çatdırmaqdır. Auditor rəyi aşağıdakı suallara cavab verməlidir:
balans hesabat ilinin (maliyyə ilinin) sonuna müəssisənin aktivləri və
passivləri haqqında düzgün və obyektiv təsəvvür yaradırmı?
maliyyə nəticələri haqqında hesabat yoxlanılan dövr (maliyyə ili) üçün
müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqqında düzgün və obyektiv
təsəvvür yaradırmı?
maliyyə hesabatları mühasibat uçotunun ümumi qəbul edilən prinsiplərinə
uyüun tərtib və təqdim edilmişdirmi?
75
ötən dövrlə müqayisədə cari dövrdə bu prinsiplərin gözlənilməməsi fаkt-
lаrı olubmu?
konsolidə edilmiş hesabat ana şirkətin və onun törəmə firmasının mənfə-
əti və ya zərəri haqqında düzgün və obyektiv təsəvvür yaradırmı?
mühasibat (maliyyə) hesabatları mühasibat uçotu üzrə normayiv qayda-
lara tam uyüundurmu?
Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditinin
nəticələrinə görə auditor aşaüıdakı rəy növlərindən birini verməlidir: şərtsiz
müsbət, şərti müsbət (və ya iradlar əlavə etməklə); mənfi; rəy verməkdən imtinа.
Şərtsiz müsbət auditor rəyi maliyyə hesabatlarının müəssısə-nin maliyyə
vəziyyətinin, mənfəət və zərərinin, pul vəsaitlərinin hərəkətınin dürüst əks etdir-
dıyini, mühasibat uçotunun qüvvədə olan qanunvericiliyin və mühasibat uçotu
haqda normativ aktların tələblərinə cavab verdiyini əks etdirir. Auditor aşağıdakı
şərtlərin yerinə yetirildiyinə əmin olduqda şərtsiz müsbət rəy tərtib edir:
- auditor yoxlama üçün zəruri olan bütün məlumatları və izahatları əldə
etmişdir;
- məlumatların kifayətliliyi və düzgünlüyü üçün əhəmiyyətli olan bütün
suallar üzrə tam informasiya mövcuddur;
- təqdim olunan məlumatlar audit aparılan müəssisənin həqiqi maliyyə
vəziyyətini kifayət qədər əks etdirir;
- maliyyə sənədləri audit aparılan müəssisə tərəfindən qəbul edilmiş
mühasibat uçotu sisteminə əsasən tərtib edilir və bu sistem özü mövcud
qanunvericiliyin tələblərini ödəyir;
- hesabatlar həqiqi uçot məlumatları əsasında və müəyyən olunmuş qaydada
təsdiq olunmuş formalar üzrə tərtib edilmişdir.
Audit prosesində müəssisənin qəbul etdiyi qərarların düzgünlüyü ilə baülı
etiraz və ya şübhə yaranarsa, lakin auditora arqumentləşdirilmiş əsaslar təqdim
olunarsa auditor rəyində həmin qərarlar göstərilməyə bilər və bu, müsbət rəyin
şərtsiz olmasına təsir göstərmir.
76
Auditor rəyinə izahatlar əlavə edildikdə o təkmilləşdirilmiş hesab olunur və
müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətində qeyri müəyyənlik problemlərini, yoxlama
dövri ərzində uçot prinsiplərinin dəyişməsini, auditin nəticələrinə əsasən
yoxlanılan müəssisənin uçotunda lazımi düzəlişlərin aparılmasını, başqa
auditorların rəyindən istifadə olunması ilə baülı izahatları, əvvəlki auditor
rəylərinə aid iradları özündə birləşdirə bilər. Audit prosesində inamsızlıq (bir sıra
sahələrdə qeyri müəyyənliklər olduqda) və iradlar (auditorun mülahizələri ilə bir
sıra sahələrdə yoxlanılan maliyyə məlumatları üzrə verilən nəticələr arasında
ziddiyyət olduqda) meydana çıxarsa auditor şərtsiz müsbət rəy verə bilməz.
Şərtsiz müsbət auditor rəyinin nümunəvi forması aşaüıda verilmişdir.
AUDITOR RƏYI
AUDITOR OPINION SERIYA SA №_____
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI
SƏRBƏST AUDITOR ___________________________
(soyadı)
AUDITOR RəYI
______________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor_________________________ Аzərbаycаn
(soyadı)
Respublikası Аuditоrlаr Palatası tərəfindən "___" ___________201.. tarixli (qeydiyyat
№___)_____________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"___________201.. il
tarixindən 31 dekabr 201.. il tarixli __________ seriyalı______________saylı müqaviləyə
əsasən _______________________ "___" yanvar 201... il tarixindən 31 dekabr 201.. il
sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
tarixinədək maliyyə- təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən ___ səhifəlik maliyyə
hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışam.
Yoxlama "____"______________ 201... il tarixində başlayıb,
"____"_____________________ 201___ il tarixində başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat
subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin
maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin
77
dürüstlüyünə qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahizəmə görə məsuliyyət daşı-
yıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi
planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün
kifayət qədər auditor sübutu toplamışam.
Qulluq borcumla əlaqədar olaraq apardıüım yoxlama ilə müəyyənləşdirmişəm ki,
mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalаrınа uyüundur.
Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və
gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyüun olan mənzərəsini yaradır.
Rəy "___" ____________ 201__ il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib
edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilаtında (sərbəst
auditorda) saxlanılır.
Ünvan: ____________________________________________
Sərbəst auditor: _____________ ______________________
(imza) (soyadı)
Əgər auditor prosedurlarının aparılması zamanı inamsızlıq (auditor bütün
lazım olan məlumatlаrı və izahatları ala bilmir, vaxt üzrə məhdudiyyətlə bаülı
bütün lаzımı аudit prоsedurlаrını yerinə yetimək imkаnı оlmur, uzunmüddətli
müqavilə və yа uzunmüddətli prоqrаmın mövcudluüu, mübahisəli vəziyyət, çox-
variantlı idarəetmə üsulu və s. olduqda) və iradlar (uçot sisteminin və ya üsulla-
rının qəbul edilməməsi, maliyyə hesabatlarındа əks etdirilmiş fаktlаrlа və yа
məbləqlərlə rаzılаşmаmаq, maliyyə hesabatlarındа əks etdirilmiş fаktlаr və yа
məbləqlər hаqqındа infоrmаsiyаnın təqdim оlunmаsı qаydаsı və yа аçıqlаnmаsı
dərəcəsi üzrə fikir ayrılıüı, əməliyyatların aparılması və rəsmiləşdirilməsinin qa-
nunvericiliyin tələblərinə uyüun olmaması) yaranarsa, auditor ya təsdiqləyici
qeydi ixtisar edir, ya da ondan imtina edir. Hər hаnsı dərəcədə inаmsızlıq və yа
irаdın оlmаsı şərtsiz müsbət rəydən imtinа etmək üçün əsаs verir.
78
Əgər inamsızlıq və ya iradlar mühüm əhəmiyyət kəsb etmirsə onda auditor
şərti müsbət rəy (məhdudiyyətlə) verir. Şərtsiz rəydən fərqlənən bütün hallarda
auditor öz mülahizələri ilə şərtləşdirilmiş bütün mövcud səbəblərə (inamsızlıq və
irad) rəyin ayrıca bölməsində izahat verməlidir (sonra rəyin verilməsi və ya rəy
verməkdən imtina göstərilir). Audit prosesində məlumat qıtlığı və ya Azərbаycаn
Respublikаsında qəbul edilmiş uçot prinsiplərindən kənarlaşmalar aşkar edilirsə
onda rəy məhdudlaşdırılır. Mülahizələri təmin edəcək uçot yazılışlarının
olmaması və ya zəruri auditor prosedurlarının icrasının mümkünsüzlüyü, daxili
nəzarətin lazımı səviyyədə və ya ümumiyyətlə təşkil edilməməsindən ayrı-ayrı
sənədlərin və ya faktların gizlədilməsinə şübhə yaranması ilə əlaqədar bütün
zəruri informasıyalar və izahatlar alınmadıqda auditorda inamsızlıq yaranır. Belə
ki:
müəssisənin fəaliyyətinin və maliyyə hesabatlarının ayrı-ayrı faktları və
göstəriciləri üzrə onun fikri müəssisənin rəhbərliyinin fikrindən fərqlidir;
uçot obyektinin qiymətləndirilməsi metodu, amortizasiyanın hesablan-
masının düzgünlüyü və digər hesablamalarla razı deyil;
yoxlanılar təsərrüfat əməliyyatlarının iqtisadi və hüquqi məzmununa görə
hesabların müxabirləşməsində uyüunsuzluq mövcuddur;
maliyyə hesabatlarının dürüstlüyünə təsir edən müəssisənin qeyri adekvat
uçot siyasəti.
Mövcud şəraitlə baülı zəruri audit prosedurlarının yerinə yetirilməsinin
mümkün olmaması səbəbindən (məsələn, debitor borcunun təsdiq edilməsinin,
material ehtiyatlarının mövcudluüunun yoxlanılmasının və s.) məlumatların
çatışmazlıüı auditor rəyində təsvir edilməlidir. Yoxlama zamanı aşkar edilmiş
pozuntular və kənarlaşmalar ayrıca bir hal kimi qeyd olunur və auditor rəyi tərtib
olunana qədər aradan qaldırılır. Bu halda auditor qeyd edir ki, maliyyə
vəziyyətinin göstəriciləri onlarda aşkar edilmiş kənarlaşmaların müvafiq tarixə
(rəyin hazırlanması tarixindən əvvəl) aradan qaldırılması nəzərə alınmaqla
düzgündür.
79
Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən inamsızlıq mövcud olduqda tərtib olunan
şərti müsbət rəyin nümunəvi forması aşağıda verilmişdir.
AUDITOR OPINION SERIYA SA №_____
AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI
SəRBəST AUDITOR ___________________________
(soyadı)
AUDITOR RəYI
_________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor________________Azərbaycan Respublikası
(soyadı)
Аuditоrlar Palatası tərəfindən "___" _________201…tarixli (qeydiyyat №____)
____________________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"-________ 201.__ il
tarixindən 31 dekabr 201.___ il tarixli ________ seriyalı_____saylı müqaviləyə
əsasən___________________________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
“____” yаnvаr 201.__ il tarixindən 31 dekabr 201.. il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini
əks etdirən rəyə əlavə edilən ___ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışam.
Yoxlama "___" __________ 201__ tarixində başlayıb, "___" __________201__ il tarixində
başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat
subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-
təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin dürüstlüyünə
qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahzəmə görə məsuliyyət daşıyıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi
planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət
qədər auditor sübutu toplamışam.
Auditin aparılması zamanı ___________________________
___________________________________________ səbəblər üzündən
80
________________________ amillərin yoxlanılmasının qeyri mümkünlüyü aşkar edildi.
Bununla əlaqədar olaraq göstərilən aspektlərdə başqa audit prosedurlarından istifadə etmək
yolu ilə aradan qaldıra bilmədiyim qeyri-müəyyənlik mövcuddur. Həmin hallar ümumilikdə
işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.
Rəy "___" ____________ 201.. il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib
edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilаtında (sərbəst
auditorda) saxlanılır.
Ünvan: ______________________________________________
Sərbəst auditor: ______________ _______________________
(imza) (soyadı)
Mühüm əhəmiyyət kəsb etməyən iradlar olduqda tərtib edilən şərti müsbət
rəyin nümunəvi forması aşaüıdakı kimidir:
AUDITOR OPINION SERIYA SA №_______
AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI
SəRBəST AUDITOR ___________________________
(soyadı)
AUDITOR RəYI
___________________________________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor _____________ Azərbaycan Respublikası
(soyadı)
Аuditоrlаr Palatası tərəfindən "___" ___________201… tarixli (qeydiyyat №_______)
________ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___" ___________201__ il tarixindən
31 dekabr 201.___ il tarixli __________ seriyalı ______________ saylı müqaviləyə əsasən
___________________________________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
"___" yanvar 201.____ il tarixindən 31 dekabr 201.____ il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən ___ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını
aparmışam.
Yoxlama "___" __________________ 201... il tarixində başlayıb "___"________ 201.____
il tarixində başa çatdı.
81
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat
subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-
təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddlərinin dürüstlüyünə
qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahzəmə görə məsuliyyət daşıyıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi
planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət
qədər auditor sübutu toplamışam.
Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki, ______________
___________________________________________________________
üzrə əməliyyatlar ________________________________________
(pozulmuş əsasnamə və pozuntunun mahiyyəti)
müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir).
Göstərilən faktlar daha ətraflı ___________________________
(sənədin adı)
bахılmışdır.
Göstərilən hallar ümumilikdə işin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərir, lakin ümumi
maliyyə vəziyyətini təhrif etmir.
Qulluq borcumla əlaqədar olaraq apardıüım yoxlama ilə müəyyənləşdirmişəm ki,
mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyüundur.
Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə vəziyyətinin və
gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyüun olan mənzərə-sini yaradır.
Rəy "___" ____________ 201.___ il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib
edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilatında (sərbəst
auditorda) saxlanılır.
Ünvan: ___________________________________________
Sərbəst auditor: __________________ _______________
(imza) (soyadı)
Əgər auditor prosedurlarının yerinə yetirilməsi zamanı müəyyən olunarsa ki,
mühasibat (maliyyə) hesabatlarının ilkin göstəriciləri dürüst deyil, təhrif
82
olunmuşdur və yoxlanılan hesabat dövrünə göstəricilərə ciddi təsir göstərir, onda
auditor yoxlanılan hesabat haqqında mənfi auditor rəyi formasında öz fikrini
bildirməlidir. Mənfi auditor rəyinin yekun hissəsində onun hazırlanmasını
şərtləndirən mühasibat (maliyyə) hesabatlarının ilkin göstəricilərinin dürüst
olmaması əsaslandırılmaqla şərh olunur.
Mənfi auditor rəyi o halda tərtib olunur ki, hesabat müəssisənin maliyyə
vəziyyəti haqqında qeyri dürüst təsəvvür yaradır, mühasibat uçotunun aparılması
işi ümumi qəbul edilmiş qaydaların pozulması ilə müşayət olunur. Mənfi auditor
rəyinin nümunəvi forması aşaüıdakı kimidir.
AUDITOR OPINION SERIYA SA №_______
AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI SəRBəST AUDITOR
___________________________
(soyadı)
AUDITOR RəYI
________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor ___________________ ____Azərbaycan
(soyadı)
Respublikası Аuditоrаr Palatası tərəfindən "___" ___________201.____ tarixli (qeydiyyat
№_______) ______saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"___________201._____ il
tarixindən 31 dekabr 201___ il tarixli __________
seriyalı______________________________saylı müqaviləyə əsasən
____________________________________ "___" yanvar 201.___ il
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
tarixindən 31 dekabr 201._____ il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əks etdirən rəyə
əlavə edilən _____ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit yoxlamasını aparmışam.
Yoxlama "___" ________________ 201.___ tarixində başlayıb, "___"_______ 201._____
il tarixində başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat
subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
83
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin maliyyə-
təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin dürüstlüyünə
qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahizəmə görə məsuliyyət daşıyıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutla-rının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi
planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
-Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiаllar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
-Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün kifayət
qədər auditor sübutu toplamışam.
-Aparılan yoxlama zamanı müəyyən edildi ki, _____________
___________________________________________________________
üzrə əməliyyatlar ________________________________________
(pozulmuş əsasnamə və pozuntunun mahiyyəti)
müəyyən olunmuş qaydalar pozulmaqla aparılmışdır (rəsmiləşdirilmişdir). Göstərilən faktlar
daha ətraflı __________________________
(sənədin adı)
bахılmışdır.
Auditin aparılması nəticəsində müəyyən edildi ki, müəssisədə yoxlanılan müddətdə
aşaüıdakı pozuntulara yol verilmişdir: ______________________________
Mühasibat uçotunun qəbul olunmuş sistemi ________________
________________________________________________________
(ziddiyyətin məüzi)
baxımından qanunvericilik aktlarının tələblərinə cavab vermir.
Hesabatlarda verilən rəqəm göstəriciləri uçot məlumatlarına aşaüıdakılar üzrə uyüun
deyildir:
________________________________________________________
(ziddiyyətin məüzi)
Göstərilən faktlara daha ətraflı ___________________________
(sənədin adı)
baxılmışdır.
Bu pozuntular işin faktiki vəziyyətini bütövlükdə (əsasən) təhrif edir.
Qulluq borcumla əlaqədar olaraq apardıüım yoxlama ilə müəyyənləşdirmişəm ki,
mühasibat uçotu və illik balans qanuni göstərişlərə və nizamnamənin müddəalarına uyüun
84
deyildir. Lazımi mühasibat uçotu baxımından illik balans hüquqi şəxsin əmlak, maliyyə
vəziyyətinin və gəlirliyinin faktik münasibətlərə uyüun olan mənzərəsini yaratmır.
Rəy "___" ____________ 201.___ il tarixində eyni qüvvəyə malik iki nüsxədə tərtib
edilmişdir. Bunlardan biri sifarişçi-təsərrüfat subyektində, ikinci isə auditor təşkilаtında (sərbəst
auditorda) saxlanılır.
Ünvan:____________________________________________
Sərbəst auditor: ___________ _______________________
(imza) (soyadı)
Əgər audit prosedurlarının yerinə yetirilməsi zamanı auditor mühasibat
(maliyyə) hesabatının ilkin göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq edilməsi üçün
kifayər qədər auditor sübutları əldə edilə bilmirsə, yoxlanılan hesabat dövrünə
mühasibat (maliyyə) hesabatı dürüst deyildirsə, onda auditor yoxlanılan
mühasibat (maliyyə) hesabatı haqqında öz fikrini аuditоr rəyindən imtina forma-
sında bildirir. Auditor rəyində rəy verməkdən imtinanın səbəbləri dəqiq və aydın
göstəriilməlidir.
Auditor rəyindən imtinanın nümunəvi forması aşaüıdakı kimidir:
AUDITOR OPINION SERIYA SA №_______
AZəRBAYCAN RESPUBLIKASI AUDITORLAR PALATASI
SəRBəST AUDITOR ___________________________
(soyadı)
__________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
Mən, sərbəst auditor ________________________ Azərbaycan
(soyadı)
Respublikası Аuditоrlаr Palatası tərəfindən "___" ___________201.____ tarixli (qeydiyyat
№____)
______ saylı lisenziyaya əsasən fəaliyyət göstərən "___"_______________201.____ il
tarixindən 31 dekabr 201.___ il tarixli _________ seriyalı____________ saylı müqaviləyə
əsasən____________________________________________________
(sifarişçi-təsərrüfat subyektinin adı)
85
"___" yanvar 201.____ il tarixindən 31 dekabr 201.___ il tarixinədək maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətini əks etdirən rəyə əlavə edilən _____ səhifəlik maliyyə hesabatlarının audit
yoxlamasını aparmışam.
Yoxlama "___" ___________ 201.___ tarixində başlayıb, "___"_____________
201.____ il tarixində başa çatdı.
Auditor yoxlamasına təqdim edilmiş sənədlərin düzgünlüyünə sifarişçi təsərrüfat
subyektinin rəhbərliyi məsuliyyət daşıyır.
Mənim vəzifəm həmin sənədlərə əsasən aparılmış yoxlama nəticəsində sifarişçinin
maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin
dürüstlüyünə qiymət verməkdir və yalnız rəydə göstərilən mülahizəmə görə məsuliyyət daşı-
yıram.
Mülahizələri düzgün formalaşdırmaq üçün kifayət qədər auditor sübutlarının toplanması
məqsədi ilə mən qüvvədə olan audit standartlarının tələblərinə uyüun olaraq auditi
planlaşdırmış və audit prosedurlarını yerinə yetirmişəm.
Audit zamanı təqdim edilmiş sənədlərlə əsas kimi götürülmüş təsdiqedici materiallar
yoxlanılmış, sifarişçi müəssisənin tətbiq etdiyi uçot prinsipləri qiymətləndirilmişdir.
Hesab edirəm ki, yerinə yetirilmiş audit prosedurları nəticəsində rəy vermək üçün
kifayət qədər auditor sübutu toplamışam.
Auditin aparılması zamanı ____________________________
_____________________ səbəbləri üzündən __________________
_______________________________________________________
faktların yoxlanılmasının qeyri mümkünlüyü aşkar edildi.
Auditor sübutlarının çatışmazlıüı ilə əlaqədar olaraq bu aspektlərdə başqa audit prosedur-
ları ilə aradan qaldıra bilmədiyim qeyri müəyyənlik mövcuddur. Göstərilən hallar ümumilikdə
işin vəziyyətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir və maliyyə vəziyyətini təhrif edir.
Əvvəlki bölmələrdə göstərilənləri nəzərə alaraq mən maliyyə hesabatlarına dair
mülahizə yürüdə bilmirəm.
Ünvan: _______________________________________________
Sərbəst auditor: ______________ _______________________
(imza) (soyadı)
Auditor rəyi yoxlamanı aparan auditor tərəfindən tərtib olunur, imzalanır
və analitik və ümumi hissələrin hər biri ayrılıqda auditorun (auditor təşkilatının)
möhürü ilə təsdiqlənir. Auditor verdiyi rəydə, yuxarıda qeyd olunan nümunələrin
məzmununu saxlamaqla əlavələr edə bilər.
86
V MÖVZU. TƏSIS SƏNƏDLƏRININ VƏ IDАRƏETMƏ
SISTEMININ АUDITI. MÜHASIBAT UÇОTUNUN TƏŞKILININ
VƏ MÜƏSSISƏNIN UÇОT SIYАSƏTININ АUDITI.
1. Təşkilatın idarə edilməsinin təşkilati- strukturunun auditi
2. Ilkin uçotun vəziyyətinin və sənəd dövriyyəsinin təşkilinin auditi
3. Müəssisənin uçot siyasətinin auditi
4. Müəssisədə mühasibat uçotu və hesabatların təşkilinin auditi
1. Təşkilatın idarə edilməsinin təşkilati strukturunun auditi
Təşkilatda istehsal prosesləri və pul dövranı vaxt amili ilə əlaqədardır.
Istehsal komponentlərinin əldə edilməsinə xərclər və istehsal prosesinin üzünün
həyata keçirilməsi istehsal olunmuş malların satışı nəticəsində əldə olunan gəlirdən
əvvəl baş verdiyindən təşkilatın rəhbərliyi istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi
üzrə xərcləri təşkilatın maliyyə imkanları ilə müqayisə etməyi bacarmalıdır. Bu da
təşkilatın təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti haqqında dürüst nəticələrin formalaşması
üçün zəruri olan vaxtaşırı auditor yoxlamalarının aparılmasını tələb edir.
Ilkin olaraq auditor müəssisənin hüquqi sənədləri ilə – nizamnaməsi,
qeydiyyat sənədləri, təsis sənədləri ilə tanış olmalıdır. Müəssisənin təsis
sənədlərinin yoxlanılması müəssisənin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini müəyyən
edən mövcud normativ və qanunvericilik aktları nəzərə alınmaqla həyata
keçirilməlidir.
Müəssisənin nizamnaməsinin təhlili auditora müəssisənin fəaliyyətinin
istiqaməti ilə, onun təsisçiləri və səhmdarları ilə tanış olmaüa, onun fəaliyyətinin
maliyyə tərəflərini dərindən öyrənməyə imkan verir. Nizamnamə kapitalı nəzərdən
keçirilərkən onun həcminin müəssisənin fəaliyyətini təmin etdiyi və xüsusi vəsait
mənbələrində onun payı müəyyən edilməlidir. Təsis sənədləri mövcud normativ və
qanunvericilik aktları nəzərə alınmaqla yoxlanmalıdır.
Müəssisənin strukturu və onun fəaliyyətinin xüsusiyyətləri haqqında
informasiya gələcəkdə hesabatların dürüstlüyü haqqında əsaslandırılmış rəy
87
verilməsi üçün vacibdir. Istehsalın qabaqcadan nəzərdən keçirilməsi, uçot işləri ilə
əlaqəsi olmayan menecerlərlə və heyətlə söhbət, istehsalın şəraiti haqqında
təsəvvürə malik olmaq auditin uüurla aparılmasına müsbət təsir göstərə bilər.
Istehsalın idarə edilməsi əmək predmetlərinin, əmək vasitələrinin və işçilərin
vahid istehsal texnoloji prosesdə səmərəli uzlaşdırılmasını, kapitalın fasiləsiz
dövranını təmin etməlidir. Yoxlama zamanı auditor aşağıdakıları müəyyən
etməlidir:
müəssisədə idarəetmənin təşkilati strukturu bazar münasibətlərinə
uyğundurmu;
o, yüksək keyfiyyətli məhsul istehsalı və onun idarə edilməsinin yüksək
səmərəli sisteminin tətbiqini təmin edirmi;
idarəetmənin təşkilatı strukturu işçilərin və idarə heyəti üzvlərinin maddi
stimullaşdırılmasını təmin edirmi;
idarəetmənin təşkilatı strukturu əsas istehsal və idarə heyətinin işinin
sinxronluğunu təmin edirmi;
müəssisənin əsas məqsədinə nail olmaq məqsədi ilə işçilərin aktivliyini
аrtırırmı;
marketinq xidmətinin düzgün təşkilini təmin edirmi.
2. Ilkin uçotun vəziyyətinin və sənəd dövriyyəsinin təşkilinin auditi
Müəssisənin və onun daxili struktur bölmələrinin fəaliyyəti haqqında
vaxtında və obyektiv uçot informasiyalarının əldə edilməsi mühasibat uçotunun və
daxili auditin səmərəli təşkili şəraitində mümkündür.
Uçot prosesinin son mərhələsi olmaqla hesabat cari uçot, mühasibat,
statistika və operativ-texniki uçot əsasında tərtib edilir, dəyər və natural
göstəricilərinin kəmiyyət və keyfiyyət xarakteristikasını özündə əks etdirir.
Adətən, müəssisədə mühasibat uçotunun təşkili dedikdə, onun təsərrüfat və
maliyyə fəaliyyəti, istehsal və maliyyə resurslarından, xüsusi və cəlb edilmiş
vəsaitlərdən səmərəli istifadə edilməsi üzərində nəzarətin həyata keçirilməsi haqda
dürüst və vaxtında informasiyaların əldə olunması məqsədi ilə uçot prosesinin
88
qurulması sistemi başa düşülür. Bu sistemə mühasibat uçotu hesablarının iş
planının qurulması, analitik uçot registrlərinin seçilməsi, sənədlərin saxlanması
qaydasının müəyyən edilməsi daxildir və müəssisənin baş mühasibinin
qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hüquq, vəzifə və məsuliyyətinin icra olunmasını
təmin etməlidir.
Mühasibatlıqda kargüzarlığın təşkilinin yoxlanılması zamanı ilkin sənədlərin
və uçot registrlərinin saxlanılmasına xüsusi diqqət verilməlidir. Belə ki, bütün
yazılışlar mühasibat uçotunda ilkin sənədlər əsasında aparılır, sonra həmin
məlumatlar uçot registrlərinə köçürülərək sistemləşdirilir (mühasibat hesablarına
yazılır). Hesabat dövrünün sonunda uçot registrlərinin məlumatları əsasında
müəssisənin hesabatı tərtib edilir.
Uçota yalnız düzgün sənədləşdirilmiş (bütün rekvizitlər mütləq
doldurulmuş) sənədlər qəbul edilir. Mühasibatlıüa daxil olan bütün ilkin sənədlər
mütləq forma üzrə sənədlərin rəsmiləşdirilməsinin tamlıüı və düzgünlüyü,
rekvizitlərin doldurulması və məzmununa görə əməliyyatların qanuniliyi, ayrı-ayrı
göstəricilər arasında məntiqi əlaqə yoxlanılmalıdır. Sənədi tərtib etmiş və
imzalamış şəxs onun vaxtında və keyfiyyətli tərtibinə, məlumatların dürüstlüyünə,
uçot registrlərində yazılış aparmaq üçün müəyyən edilmiş vaxtda təqdim
olunmasına görə məsuliyyət daşıyır.
Ilkin kassa və bank sənədlərində düzəlişlərin edilməsinə icazə verilmir.
Mühаhasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən
müəssisələr sərbəst olaraq əməliyyatların sənədləşdirilməsinin, sənəd dövriyyəsi,
mühasibat uçotu registrlərinin aparılmasının daxili qaydalarını müəyyən edir.
3. Müəssisənin uçot siyasətinin auditi
Mühasibat uçotu haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun
оlaraq mühasibat uçotunun metodikası mühasibat uçotunun vəzifələrinin həllini
təmin edən metodlar, üsullar və qaydaların məcmusunu əks etdirir ki, bu da
müəssisənin uçot siyasəti adlanır. Mühasibat uçotu və hesabatı üzrə mövcud
qanunvericiliyə mühasibat uçotunun təşkili üçün müəssisə rəhbərliyi məsuliyyət
89
daşıyır. Belə ki, o, müəssisədə mühasibat uçotunun düzgün aparılması üçün zəruri
şəraiti yaratmalı, bütün bölmə və xidmətlər, eləcə də uçota aidiyyatı olan işçilər
tərəfindən mütləq icranı təmin etməlidir. Müəssisə rəhbərliyi tərəfindən uçotun
aparılmasının müəyyən olunmuş qaydası uçot siyasətində əks etdirilir. Uçot
siyasətinin hazırlanmasına qədər uçot və hesabat üzrə qaydalar, göstərişlər,
təlimatlar və digər reqlamentləşdirici sənədlər dəqiq öyrənilməlidir.
Mühasibat aparatının fəaliyyəti «Mühasibat uçotu» haqqında AR Qanunu və
müəssisədə mühasibat xidməti haqqında daxili Əsasnamə ilə müəyyən edilir. Uçot
siyasəti müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş qaydalara və onun fəaliyyət
xüsusiyyətləri baxımından mühasibat uçotunun təşkili və aparılmasının konkret
metodikası, formaları, texnikasının seçilməsini əks etdirir. Yoxlama zamanı
müəssisənin uçot siyasətinin rəhbəri tərəfindən təsdiq olunması haqqında əmrin
mövcudluüuna, eləcə də uçot siyasətinin seçilməsi zamanı mətndə mühasibat
hesabatından istifadə edənlər tərəfindən qiymətləndirməyə və qərar qəbul
edilməsinə ciddi təsir göstərən mühasibat uçotunun aparılması qaydasının tam
açıqlandıüına diqqət verilməlidir.
Auditor uçоt siyаsətinə əsasən əsas vəsaitlər və dövriyyədə olan əmək
vasitələri arasında dəyər həddinin müəyyən olunmasına da fikir verməlidir.
Obyektlərin müvafiq köhnəlmə şifrəsinə aid edilməsinin düzgünlüyünün,
azqiymətli, tezköhnələn əşyaların və onların köhnəlməsinin uçotu qaydasının uçot
siyasətinə uyğunluüu yoxlanılmalıdır. Qeyri-maddi aktivlər üzrə də həmin
məsələlər yoxlamaya cəlb edilməlidir.
Alınmış əmtəə-material qiymətlilərinin dəyərləndirilməsi qaydası
müəssisənin uçot siyasətində öz əksini tapmalıdır. Əgər müəssisədə alınmış
material resursları uçot qiymətləri ilə qiymətləndirilirsə, onda auditor onların
alınması və müəssisəyə gətirilməsi ilə bağlı xərclərin toplandığı 201 (15) və 208
(16) saylı hesablar üzrə yazılışları yoxlayır. Anbara mədaxil edilən hər bir növ
material üzrə hesablama kalkulyasiyası tərtib edilir: Debet 201 (15) və ya debet
208 (16), kredit 431 (60), sonra debet 113 (08), 201 (10), 131 (11), 207 (12)
(növlər üzrə), 205, 206 (41) kredit 201 (15), 208 (16) mühasibat yazılışı edilir.
90
Istehsala silinən ehtiyatlarının ya orta zəki maya dəyəri ilə, ya sonuncu partiyanın
maya dəyəri ilə (FIFO) və ya sonuncu partiyanın maya dəyəri ilə (LIFO) müəyyən
edilə bilər. Auditor göstəriilən məsələnin müəssisənin qəbul etdiyi uzot siyasətinə
uyğun olduüunu yoxlamalıdır.
Məhsul buraxılışının uçotunun, qeyri-müstəqim xərclərin bölüşdürülmə-
sinin və bitməmiş istehsalatın qiymətləndirilməsi metodu da auditin obyektinə
daxildir. Bu zaman həmin məsələlərin uçot siyasətində əks etdirilmiş qaydalara
uyğunluğunu yoxlamalıdır.
Əsas vəsaitlərin təmirinin uçotu və maliyyələşdirmə qaydası (yаrаdılmış
təmir fondu hesabına bərabər qaydada bütün növ təmir üzrə xərclərin "Gələcək
dövrlərin хərcləri" maddəsində məhsulun maya dəyərinə silinməsi və ya 191, 242
saylı hesabda toplanaraq işlər qurtardıqdan sonra xüsusi hesablama yolu ilə
istehsalat hesablarına silinməsi və ya təmir başa çatdıqca təmir üzrə xərclərin
müvafiq elementlər üzrə məhsulun maya dəyərinə daxil edilməsi), gələcək
dövrlərin xərclərinin uçotu və onların ödənilməsi müddəti, məhsul (iş, xidmət)
satışından pul gəlirinin müəyyən edilməsi qaydası (məhsul ödənildikcə satılmış
hesab olunur, və ya sifarişçiyə sənədlər təqdim olunmaqla göndərilmiş məhsullar
satılmış hesab olunur), kurs fərqlərinin uçotu qaydası (birbaşa 801 sаylı "Ümumi
mənfəət(zərər)" (80 "Mənfəət və zərər") hesabına silinməsi və ya il ərzində 442
sаylı "Gələcək hesаbаt dövrlərin gəlirləri", 542 sаylı "Gələcək hesаbаt dövrün
gəlirləri" (83) hesablаrında toplamaqla ilin sonunda 801 (80) saylı hesaba
silinməsi), dividendlərin hesablanması və ödənilməsinin uçotu qaydası (hüquqi
şəxslər üzrə dividendlər hesablandıqda D-t 901, 902 (81), K-t 302, 534 (75), fiziki
şəxslər üçün K-t 533 (70), sərbəst mənfəət təsisçilər arasında bölüşdürüldükdə
hüquqi şəxslər üçün, D-t 342, 343 (88), K-t 302, 534 (75), fiziki şəxslər üçün D-t
342, 343 (88), K-t 533 (70) uçоt siyasətində öz əksini tapmalıdır.
Əmlakın və öhdəliklərin inventarizasiyasının aparılması qaydası, mühаsibаt
uçоtu formaları (memorial-order, jurnal-order və s.) müəssisə tərəfindən müəyyən
edilir. Auditor həmin işlərin uçоt siyasətinə uyğunluüunu yoxlamalıdır.
91
Uçot siyasətinin hazırlanması zamanı üzünün strateji inkişaf baxımından
təsərrüfat subyekti optimal son nəticələrə nail olmaüa imkan verəcək siyasətin
formalaşdırılmasına səy göstərir. Uçot siyasətinin seçilməsindən əvvəl aşağıdakı
analitik işlər görülməlidir:
müəssisənin cari maliyyə vəziyyətinin təhlili;
müəssisənin uçot siyasətinin bu və ya digər aspektinə təsir edən mövcud
qаnunvericilikdə və digər normativ aktlardakı dəyişikliklərin təhlili;
növbəti maliyyə ilində təsərrüfat subyektinin strategiyasının və inkişafı
perspektivinin qiymətləndirilməsi;
uçot siyasətinin təmin edəcəyi aparıcı məqsədlərin müəyyən edilməsi;
mühasibat uçotunun aparılmasının mövcud üsul və metodlarının təhlili və
təsərrüfatçılıüın konkret şəraitində onların tətbiqinin səmərəliliyinin qiymət-
ləndirilməsi;
müəssisənin strateji vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə, o cümlədən onun
mаliyyə sabitliyinin yüksəldilməsinə şərait yaradan daha səmərəli uçоt metоdlа-
rının müəyyən edilməsi;
mühasibat uçotunun aparılması ilə bağlı problemli məsələlərin müəyyən
edilməsi.
Yoxlama zamanı auditor uçot siyasətinin mövcud qanunvericiliyə uyğun
оlmasına, onun bütün struktur bölmələri tərəfindən tətbiq edilməsinə diqqət
verməlidir.
Uçot siyasətinin formalaşdırılması zamanı aşağıdakı mütləq tələbələr
gözlənilməlidir:
bütün təsərrüfat faktlarının ilkin sənədlərdə və mühasibat uçotu
registrlərində əks etdirilməsinin tamlıüı;
müəssisənin seçdiyi mühasibat uçotunun aparılması üsul və metodları-nın
qanuniliyi, eləcə də təsərrüfat fəaliyyəti aktlarının uçotda əks etdirilməsi
qаydаsının mövcud qanunvericiliyə uyğunluüu;
analitik və sintetik uçot məlumatlarının ziddiyətli olmaması;
92
təsərrüfat fəaliyyəti aktlarının mühasibat uçotunda əks etdirilməsində
məzmununun formadan üstünlüyü;
dürüstlük-maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin dürüst aralıq və son
nəticələrinin formalaşdırılması;
səmərəlilik-təsərrüfat fəaliyyəti şəraitindən asılı olaraq mühasibat
uçotunun rasional və səmərəli aparılması.
Yoxlama zamanı nəzərə almaq lazımdır ki, müəssisənin uçot siyasəti uçot
prosesinin bütün aspektlərini - metodiki və təşkilati-texniki tərəfini əhatə etməlidir:
metodiki aspekt mühasibat uçotunun aparılması üzrə müəssisənin seçdiyi
konkret üsul və metodlar;
təşkilati-texniki aspekt - mühasibat xidmətinin qurulması sistemi, daxili-
təsərrüfat uçotunun, hesabatının və nəzarətin təşkili, uçot informasiyalarının
işlənməsi texnologiyası (məsələn, sənəd dövriyyəsinin, inventarizasiyanın təşkili
üsulları, uçot registrləri sistemi və s.).
Auditor uçot siyasətinin tərtib edilməsinin düzgünlüyünü yoxlayır.
Müəssisənin uçot siyasəti yeni hesabat ilinin əvvəlində təsdiq edilir. O, müəssisə
rəhbərinin əmri kimi və ya müvafiq əmrə əsasən uçot siyasəti üzrə qayda kimi
rəsmiləşdirilə bilər.
4. Müəssisədə mühasibat uçotu və hesabatların təşkilinin auditi
Müəssisədə mühasibat uçоtunun təşkili dedikdə, adətən, təsərrüfat və maliyyə
fəaliyyəti, istehsal və maliyyə resurslarının, xüsusi və cəlb edilmiş vəsaitlərin
səmərəli istifadə olunmasına nəzarətin həyata keçirilməsi haqqında dürüst və
vaxtında informasiyanın əldə edilməsi məqsədi ilə uçоt prosesinin qurulması
sistemi başa düşülür. Bu sistem mühasibat uçоtu hesablarının işçi planının tərtibini,
uçоtun formasının, analitik uçоt registrlərinin seçilməsini, sənədlərin saxlanması
qaydasını, baş mühasibin öz hüquq, vəzifə və məsuliyyətini yerinə yetirməsini
özündə əks etdirir.
Müəssisədə mühasibat uçоtunun təşkili aşağıdakıları təmin etməlidir:
93
idarəetmənin ümumi prinsiplərindən istifadəni (sistemli yanaşma, iqtisadi-
riyazi metodlar, proqram-məqsədli idarəetmə prinsipləri, mühasibatlıq işçilərinin
elmi cəhətdən təşkili daxil olmaqla);
təsərrüfat və maliyyə əməliyyatlarının cari müşahidəsi, ölçülməsi və qeyd
edilməsini;
ilkin sənədlərdə əks etdirilmiş uçоt informasiyalarının sistemləşdirilməsini
və qruplaşdırılmasını;
istifadə olunan informasiyaların dürüstlüyü və tamlıüı daxil olmaqla
resursların və hazır məhsulun hazırlanması və istifadəsi üzərində nəzarəti;
müəyyən dövrə müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini xarakterizə
edən göstəricilər sistemini əks etdirən hesabatların tərtib edilməsini;
müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilində uçоt və hesabat
məlumаtlаrından istifadə edilməsini;
müəssisədə müəyyən edilmiş sənəd dövriyyəsi qrafikinin dəqiq yerinə
yetirilməsini;
inventarizasiyanın aparılmasının qaydaları, formaları və müddətlərini;
müəyyən olunmuş formalarda mühasibat hesabatlarının keyfiyyətli tərtib
edilməsini və təqdim olunmasını;
uçоtun mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması.
Mühasibat uçоtu xüsusi təşkil edilmiş müşahidə və ölçü sistemini, dəyər
ifadəsində müəssisənin əmlakı, öhdəlikləri və təsərrüfat əməliyyatları haqqında
informasiyaların rəsmiləşdirilməsini, işlənməsini və ötürülməsini əks etdirir. Bu
baxımdan aşağıdakılar baş mühasibin əsas vəzifələrinə aid edilir:
əmlakın, pul vəsaitlərinin mövcudluüu və hərəkətinə, material, əmək və
maliyyə resurslarının müvafiq norma və normativ sənədlərə uyğun istifadə
olunmasına nəzarət;
təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətində neqativ hallar barədə vaxtında
xəbərdarlıq etmək, daxili ehtiyatların aşkar və səfərbər edilməsi;
operativ rəhbərlik və idarəetmə üçün, eləcə də investorlar, malsatan-lar,
alıcılar, kreditorlar, banklar, təsiszilər, vergi orqanları və digər informasiya
94
istifadəçiləri üçün müəssisənin təsərrüfat prosesləri və fəaliyyətinin nəticələri
haqqında zəruri olan tam və dürüst informasiyaların formalaşdırılması.
Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlanılması zamanı analitik
uçotun vəziyyətinə, uçot və hesabat məlumatlarının tamlıüına və dürüstlüyünə
xüsusi diqqət verilməlidir.
Müəssisədə auditin aparılması zamanı mühasibat uçоtu hesabları üzrə
yazılışların yoxlanılması ən mühüm məsələlərdən biridir. Həmin yazılışlar
müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti göstəricilərini xarakterizə, əsas informa-
siyaların əks olunduüu mühаsib hesabatı formalarının göstəricilərinin dürüstlü-
yünün təmin edilməsinə xidmət edir.
Hesabat dövrü üzrə auditin aparılması üçün informasiya materialları
müəssisənin uçоt registrlərində – Baş kitabda, jurnal-orderlərdə, memorial-
orderlərdə və ya sintetik və analitik uçоt hesabları üzrə qalıq- dövriyyə cəd-
vəllərində, xəzinədarın hesabatlarında, bank çıxarışlarında, avans hesabatla-rında,
toplayıcı, qruplaşdırıcı, hesablaşma-ödəmə cədvəllərində, analitik uçоt
vərəqələrində və i.a. toplanır. Bu zaman ikili yаzılış metоdundаn (hər bir təsərrüfat
əməliyyatı müvafiq hesabların debetində və kreditində əks etdirilməsi) istifаdə
etməklə təsərrüfat və mаliyyə əməliyyаtlаrı üzrə bütün mühasibat yаzılışlаrı uçоt
registrlərində cəmlənir.
Uçоt məlumаtlаrının dürüstlüyü bütün təsərrüfat əməliyyаtlаrı üzrə ilkin
sənədləşmənin mövcudluüu, inventаrizаsiyаnın, mühasibat yаzılışlаrının, хərc-
lərin qiymətləndirilməsinin, kаlkulyаsiyаsının və bölüşdürülməsinin düzgün
аpаrılmаsı ilə təmin оlunur. Tətbiq olunan sistemin düzgünlüyü kompleks
yoxlanılır: ilkin sənədlər – qruplaşdırıcı cədvəlləri – uçоt registrləri – Baş kitab –
hesabat. Müхаbirləşən hesаblаrın göstərilməsinin və dəyər ifаdə-sində əks etdiril-
məsinin düzgünlüyü bахımındаn mühasibat uçоtu hesаbаlаrındа yаzılışlаrın əsаslı
оlmаsını müəyyən etmək üçün yохlаnılаn mühasibat yаzılışlаrınа аid оlаn,
təsərrüfat əməliyyаtlаrının yаzılı şаhidi оlаnvə mühasibat uçоtu məlumаtlаrınа
hüquqi əsаs verən ilkin sənədlər diqqətlə öyrənilməlidir.
Yохlаmа zаmаnı аşаüıdаkılаr müəyyən оlunmаlıdır:
95
təşkilаtın uçоt siyаsətirnin metоdiki qаydаlаrı mövcud qаnunvericiliyə
uyğunluüu;
hesаbаt ili ərzində аyrı-аyrı təsərrüfat əməliyyаtlаrının və əmlаkın
qiymətləndirilməsi üzrə qəbul edilmiş uçоt siyаsətinin gözlənilməsi;
hesаbаt dövründə (аy, rüb, il) bаş vermiş təsərrüfat əməliyyаtlаrının həmin
dövrə uçоtdа əks оlunmаsının tаmlıüı;
mаddi məsul şəхsin təyin оlunmаsı hаqqındа əmrin və tаm mаddi
məsuliyyət dаşımаsı hаqqındа оnunlа bаülаnmış müqavilənin mövcudluüu;
əmlаkın və öhdəliklərin inventаrizаsiyаsının аpаrılmаsı, оnun nəticələ-
rinin rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü;
gəlirlərin və хərclərin hesаbаt dövrünə аid edilməsinin düzgünlüyü;
əməliyyаtlаrın bаş verməsini əks etdirən ilkin uçоt məlumаtlаrının tərtib
оlunmаsının düzgünlüyü;
mühasibat uçоtunun təşkili fоrmаsınа və metоdlаrınа müvafiq bаlаns
hesаblаrı аnаlitik və sintetik uçоtun və bаş kitаbın аpаrılmаsının düzgünlüyü;
təşkilаtdа dахili nəzаrət sisteminin təşkili və оnun tətbiqi;
ilkin uçоt sənədlərində yаzılışlаrın аnаlitik və sintetik uçоtdаkı yаzılışlаrа
uyğunluüu;
mühasibat uçоtunun аpаrılmаsındа bоşluqlаrın оlmаsı;
hesаbаt tаriхinə təşkilаtdа аnаlitik və sintetik uçоt yаzılışlаrının bаş
kitаbdа və bаlаnsdа göstərilən yаzılışlаrа uyğunluüu.
Təsərrüfat subyektinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin auditi prosesində
аnalitik uçot məlumatlarının sintetik uçot məlumatları ilə eynilik təşkil etməsi
yoxlanılır. Qarşılıqlı əlaqə aşağıdakı qaydada müəyyən olunur:
аnalitik hesablar üzrə ayın əvvəlinə qalıq məbləüi ayın əvvəlinə onları bir-
ləşdirən sintetik uçotu üzrə qalıq məbləüinə bərabərdir.
аy ərzində analitik hesablar üzrə dövriyyə məbləüləri (debet və ya kredit
üzrə) ay ərzində onları birləşdirən sintetik hesabın dövriyyəsinə (debet və kredit
üzrə) bərabərdir.
96
аyın sonuna analitik hesab üzrə qalıq məbləüi ayın sonuna onları
birləşdirən sintetik hesab üzrə qalıq məbləüinə bərabərdir.
göstərilən bərabərliyin pozulması mühasibat uçotunun aparılması üzrə
qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş mövcud qaydaların pozulmasını göstərir.
Müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti haqqında əsas informasiya onun
fəaliyyətinin bütün aspektlərini dəyər ifadəsində əks etdirən mühasibat hesabatında
verilmişdir. Mühasibat hesabatının yoxlanılmasına hesabat formalarına ümumi
baxışla başlanılır. Bu zaman əvvəlcə onun ünvan hissəsi-nin dodurulmasına diqqət
verilir. Auditor hesabatların forma üzrə nəzərdə tutulan bütün göstəricilərinin
mövcudluüunu, qaralama və ya silinmənin olmaması hesabatını, doldurulmasının
düzgünlüyünü yoxlayır. Sonra hesablamalar yoxlanılır, daha doürusu müxtəlif
mühasibat hesabatı formalarında əks etdirilmiş göstəricilərin müqayisəliyi və
qarşılıqlı əlaqəsi yoxlanılır.
Hesabatın tərtib olunmasının düzgünlüyünün yoxlanılması aşağıdakı şərtlərə
əsaslanır:
hesabat formalarının məlumatları hesabat dövrünün sonuna balansın
müvafiq maddələri üzrə qalıqlarla təsdiq olunur;
satışın, hesablanmış vergilərin məbləüləri müvafiq hesablar (subhesablar)
üzrə baş kitabın dövriyyəsinə uyğundur.
Balansın tərtib edilməsinin dürüstlüyünün yoxlanılması aşağıdakı şərtlərə
əsaslanır:
bütün göstəricilər üzrə mühasibat və statistik hesabat formalarının
doldurulmasının düzgünlüyü;
hesabat dövrünün əvvəlinə balans maddələrinin məlumatları ötən ilin sonuna
balans maddələrinin məlumatlarına uyğun olmalıdır;
hesabat dövrünün sonuna balans maddələrinin məlumatları
inventarizasiyaların nəticələri ilə təsdiq olunmalıdır;
maliyyə, vergi orqanları, banklarla hesablaşmalar üzrə balans maddələrinin
məbləüi onlarla razılaşdırılmalı və eyni olmalıdır;
97
yekun balans məlumatları Baş kitabda hesablar üzrə və ya hesabat dövrünün
sonuna başqa analoji mühasibat uçоtu registri üzrə dövriyyəyə və qalıqlara uyğun
olmalıdır;
ilin əvvəlinə, sonuna balans məlumatları müqayisə olunan səviyyədə tərtib
edilməlidir.
balans hər bir mürəkkəbl maddə üzrə 111, 121, 131, 141 (01, 03), 101 (04),
102 (05),201 (10),207 (12), 202 (20, 23, 25, 28, 29), 431, 531, 536 (60), 177, 217,
245, 408, 411, 413, 414, 435, 441, 445, 507, 511, 512, 513, 514, 515, 538, 541,
545 (76) və b. hesablar), registrlər,аnalitik və subhesablar üzrə yoxlanılır. Məntiq
baxımından daha böyük məbləülər və ya şübhəli uçоt obyektləri (alıcılar, satıcılar
və i.a.) seçilir və onlar üzrə seçmə qaydasında ilkin sənədlər (müqavilələr,
hesablar, fakturalar və ü.) yoxlanılır.
Hesabatın tərtib olunmasından əvvəl xeyli hazırlıq işləri görülür: hesablar
(kalkulyasiya, toplayıcı-bölüşdürücü, üzləşdirici, maliyyə-nəticə, əməliyyat və b.)
baülanmaqla bütün analitik hesablar, subhesablar və sintetik hesablar üzrə
dövriyyə çıxarılır. Hesabların baülanması ardıcıllıüının əsaslandırılması mühüm
əhəmiyyət kəsb edir və auditor bu qaydanı bilməlidir. Qeyd olunan ardıcıllıqda ilk
olaraq 223 (51), 223 (52), 224 (55), 501 (90), 401 (92), 402, 502 (93), 221 (50),
225 (56) saylı hesablar baülanır. Sonra 244 (71), 533 (70), 523 (67), 421, 422,
521 (68), 522 (69), daha sonra material hesablar –431, 433, 434, 531, 536, 537
(60), 192, 243 (61), 101 (04), 20 (10), 201,207 (12), 202 (13), 208 (14), 201 (15),
208 (16), 241 (19), 204 (40), 205, 206 (41). Bundan sonra maliyyələşdirmə
hesabları üzrə yekun çıxarılır. 151, 152, 181, 182, 183, 231, 232, 233, 234, 321
(06), 223, 225, 231, 232, 233, 234 (58), 503, 504, 505 (94), 403, 404, 405, 421,
422 (95). Növbəti mərhələdə 112, 122, 132, 142 (02), 102 (05) hesabları üzrə
köhnəlmə hesablanır və qeyri-dövriyyə aktivləri üzrə hesablar qrupu işlənilir: 113
(08), 523 (67), 111 (30), 174, 214 (09), 111, 121, 131, 141 (01), 112, 122, 132, 142
(02), 111 (03), 101 (04), 406, 535 (97). Satış (K-t 601 (46) müəyyən olunduqdan
sonra vergilərin hesablanması həyata keçirilir: 523 (67-yol vergisi), 421, 422, 521
(68) (avtonəqliyyat sahiblərindən vergi) və maya dəyəri hesabına digər
98
köçürmələr. Bütün xərclər toplandıqdan sonra məhsul və xidmət növləri üzrə maya
dəyərin müəyyən edilməsinə başlanır: 202 (20, 23, 28, 29), 203 (36), 191, 242
(31), 721 (26),; hazır məhsul buraxılışı müəyyən olunur: 204 (37,40), 205, 206
(41), 603 (42), Satış üzrə hesablaşma və alıcılarla hesablaşmalar yerinə yetirilir:
711 (43), 711, 721, 731 (44), 601 (46), 611, 621, 631 (47,48), 171, 175, 211, 215,
216 (62), 443, 445 (64). Ayrıca olaraq iddia xarakterli hesablar baülanır: 538- 4,
538-9, 217-8 (63), 173, 213, 545 (müvafiq subhesаblаr) (73). Bundan sonra
qarşılıqlı hesablaşmalar üzrə yekun çıxarılır: 412, 414, 512, 515, 541 (89), 302,534
(75), 301 (85), 523 (67), 172, 212, 407, 432, 506, 532 (78), 172, 212, 432, 506,
532 (79). Fondlara köçürmələrlə hesabların baülanması başa zatır: 901, 902 (81),
801, 811, 341, 621, 631, 641, 741, 751, 761 (80), 331,332, 333, 334, 335, 336 (86),
311, 331 (87), 342, 343 (88). Sonda büdcə ilə hesablaşma hesablаrı 421, 422, 521
(68) və qalan hesablar baülanır.
Auditorun işinin mühüm istiqamətlərindən biri uçоt registrlərinin tərtib
edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılmasıdır. Bu, baş kitabdakı yazılışların icmal
uçоt registrlərindəki – jurnal-orderdə, memorial-orderdə, jurnal-baş kitabda əks
olunan yazılışlara münasibətində üstünlük verilməsinə əminliyin təmin olunması
məqsədilə aparılır. Belə ki, onların düzgün doldurulması balans və digər hesabat
formalarının dürüstlüyünü təmin edir. Uçоt registrləri-nin tərkibi və məzmunu uçоt
siyasətində əks etdirilir. Uçоt registrlərinin yoxlanılması prosesində aşağıda-kı
məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir:
uçоt registrlərinin məcmu müəssisənin təsərrüfat əməliyyatlarını tam əks
etdirirmi?
həmin registrlər istifadə üçün rahatdırmı, onların əyaniliyi yüksəkdirmi,
böyük informasiyaya malikdirmi, lazımi hesabatın tərtib edilməsi və iqtisadi
təhlildə istifadə edilməsi üçün yararlıdırmı?
onlar uçоt yazılışlarının tamlıüına və düzgünlüyünə nəzarəti təmin edərək
bir-biri ilə və Baş kitabla əlaqəlidirmi?
Audit prosesində mühasibat uçоtunda bütün yazılışlara əsas verən ilkin
sənədləşmədə yoxlama obyektinə daxildir. Onların siyahısı kənardan daxil olan və
99
təşkilatın özündə yaradılan sənədlər daxildir. Ilkin sənədləşmə nəticəsində uçоt
informasiyasının hərəkəti başlanır, mühasibat uçоtunu müəssisənin təsərrüfat-
maliyyə fəaliyyətinin birbaşa və fasiləsiz əks etdirilməsi üçün lazım olan
məlumatlarla təmin edir.
Uçоta yalnız düzgün tərtib edilmiş sənəd qəbul edilir. Mühasibatlıüa daxil
olan bütün sənədlərin doldurulmasının tamlıüı və əməliyyatların məzmunu
yoxlanılır. Müəssisə hesabatının mühüm formalarından biri balansdır. Mühasibat
balansının tərtib edilməsinin düzgünlüyünü yoxlayarkən aşağıdakılara diqqət
verilməlidir.
1. Dövrün əvvəlinə balans maddələrinin məlumatları əvvəlki dövrün sonuna
balans maddələrinə uyğun olmalıdır.
2. Hesabat dövrünün sonuna balans maddələri üzrə məlumatlar
inventarizasiyalаrın nəticələri ilə təsdiq edilməlidir.
3. Maliyyə, vergi orqanları, bankla hesablaşmalar üzrə balans maddəsinin
məbləüi onlarla razılaşdırılmalı və eyni olmalıdır.
4. Yekun balansın məlumatları Baş kitabın hesabları üzrə dövriyyələrə və
qalıqlara uyğun olmalıdır
5. Ilin əvvəlinə və sonuna balans maddələri müqayisə edilən səviyyədə
olmalıdır.
Giriş və son balansın eyni maddəsinin formalaşmasının metodologiyasında
hər hansı bir uyğunsuzluq aydınlaşdırılmalıdır (cədvəl 1).
Cədvəl 1
Balans maddələri üzrə məlumatların yoxlanılması
Balans
maddələri
Hesabat
ilindən
əvvəlki
ilin
sonuna
Hesabat
ilinin
əvvəlinə
Kənarlaşma
(+; -)
Hesabat
ilinin
sonuna
Baş kitab
üzrə
hesabat
ilinin
sonuna
Kənarlaşma
(+; -)
100
Balansın tərtib olunmasının düzgünlüyü yoxlanılması aşağıdakı istiqamətlər
üzrə aparılır.
1. Balansda əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi aktivlərin əks etdirilməsinin
düzgünlüyünün yoxlanılması.
2. Balansda ehtiyat və məsrəflərin əks etdirilməsinin düzgünlüyünün
yoxlanıl-ması. əgər ehtiyаtlаr müəssisədə faktiki maya dəyəri ilə
qiymətləndirilirsə, 201 (10) və 201,207 (12) saylı hesablar üzrə qalıqlar balansda
"Qısаmüddətli аktivlər" bölməsi üzrə əks etdirilmiş məlumatlara uyğun gəlməlidir.
3. Balansda pul vəsaitlərinin müvafiq hesablarda 221(50), 223(51, 52), 224
(55), 225 (56) saylı hesablar) əks etdirilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması.
4. Balansda hesablaşma əməliyyatlarının hesablarda əks etdirilməsinin
düzgünlüyünün yохlаnılmаsı (müvafiq hesablarla - 431, 433,434, 531, 536, 537
(60), 171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 538 (müvafiq subhesаblаr), 217( müvafiq
sub hesаb) (63), 443, 445 (64), 421, 422, 521 (68), 522 (69), 533 (70), 244 (71),
173, 213, 545 (müvafiq subhesаblаr) (73), 177, 193, 217, 245, 408, 411, 413, 414,
435, 441, 445, 507, 511, 512, 513, 514,515, 538, 541, 545 (76) saylı hesablar ilə
müxabirləşmədə).
5. Balansda xüsusi vəsait mənbələrinin əks etdirilməsinin düzgünlüyünü
yoxlanılması (müvafiq hesablar üzrə - 301(85), 331, 332, 333, 334, 335, 336 (86),
311, 331 (87),342, 343, 344 (88), 412, 414, 512, 515, 541 (89), 444, 544 (96) saylı
hesablar ilə müxabirləşmədə).
6. Balansda alınmış kredit və borcların əks etdirilməsinin düzgünlüyünün
yoxlanılması (müvafiq hesablar üzrə –501 (90), 401 (92), 402, 502 (93), 503, 504,
505 (94), 403, 404, 405(95) saylı hesablarlа müxabirləşmədə).
101
Beləliklə, mühasibat uçotunun vəziyyətinin və hesabatların dürüstlüyünü
yoxlayan zaman auditor aşağıdakıları yoxlamalıdır:
mühasibat uçotu və hesabatın hesablar planına və onun tətbiqinə dair
təlimata uyğun təşkil edilməsinin düzgünlüyü;
mühasibatlıq ştatının ixtisaslı mütəxəssislərlə komplektləşdirilməsi;
xidməti vəzifələrin yerinə yetirilməsi üzrə təlimatların mövcudluüu;
əvvəlki yoxlama nəticələri üzrə mühasibat uçotu və hesabatının
vəziyyətinə dair təklif və göstərişlərin yerinə yetirilməsi;
baş mühasib və mühasibatlıüın işçiləri tərəfindən aparılmış təsərrüfat
əməliyyatlarının qanuniliyi, material və maliyyə resurslarının düzgün və səmərəli
istifadəsi, mülkiyyətin qorunması üzrə qabaqcadan və cari nəzarətin təmin
olunması;
ilkin sənədlərin vaxtında tərtib edilməsini və qeydiyyatın keyfiyyətini,
onlarda zəruri rekvizitlərin, əməliyyatların həyata keçirilməsində məsul olan
şəxslərin imzalarının mövcudluüu;
jurnal-orderlərin, mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılmasının nümunəvi
proqramlarının tətbiqinin düzgünlüyü;
jurnal-orderlərin, cədvəllərin və digər uçot registrlərinin baş mühasib və
icraçılar tərəfindən imzalandıüı;
hesablar planı və onların tətbiqi üzrə təlimata uyğun nümunəvi mühasibat
yazılışlarını əməl olunması;
analitik uçot üzrə dövriyyələrin və qalıqların Baş kitabın, balansın və digər
hesabat formalarının məlumatları ilə qarşılıqlı uyğunluüu;
inventarizasiya siyahıları, hesabları, üzləşdirmə cədvəlləri və
inventarizasiya komissiyalarının aktları üzrə uçot və hesabat məlumatlarının
reallıüı;
malların və materialların, hazır məhsulların hərəkəti üzrə, əmək haqqının
hesablanması üzrə dövriyyə cədvəllərinin vaxtında və keyfiyyətli tərtib edilməsi;
hesabat məlumatlarında (xüsusilə məhsul buraxılışı, maliyyə nəticələri və
rentabellik üzrə) təhriflərin mövcudluüu;
102
icmal mühasibat hesabatlarının düzgünlüyünü və dürüstlüyünü, onların
vaxtında təqdim olunması, оnlаrın təhlilinin nəticələri haqqında baş mühasibin
müəssisə rəhbərliyinə hesabat verməsi;
mühasibatlıüın sənədlərinin qorunması və saxlanmasının vəziyyəti.
103
VI MÖVZU. PUL VƏSАITLƏRI ÜZRƏ ƏMƏLIYYATLARIN
UÇОTUNUN AUDITI
1. Kassada naüd pulun və qiymətli kaüızların inventarizasiyasının
aparılması və onun nəticələrinin sənədləşdirilməsi metodikası
2. Kassa əməliyyatlarının auditi
3. Bankda olan hesablar üzrə əməliyyatların auditi
4. Pul sənədlərinin və yolda olan köçürmələrin auditi
1. Kassada naüd pulun və qiymətli kaüızların inventarizasiyasının
aparılması və onun nəticələrinin sənədləşdirilməsi metodikası
Auditor ilk növbədə xəzinədarın kimliyini (yaşı, təhsilini) kassa hesabatlarının
kim tərəfindən qəbul edildiyini və işləndiyini, onların nömrələnməsi sistemini, kassa
kitabını, kassa orderlərinin qeydiyyatı jurnalını və daxil olmuş vəsaitdən təyinatı
üzrə istifadə olunmasını yoxlayır. Eyni zamanda kassa orderlərinin xəzınədarlıüa
təqdim edilməsi qaydası, kassa limitinin mövcudluüu və ona riayət edilməsi, kassa
orderlərində bütün rekvizitlərin doldurulması, kassa hesabatlarının işlənməsi
texnologiyası yoxlamanın obyektlərinə daxildir. Auditor həmzinin, onun kimin
qarşısında hesabat verdiyini, yerinə yetirdiyi işlərə kimin nəzarət etməsini,
xəzinədarla maddi məsuliyyət haqqında müqavilənin mövcudluüunu, xəzinənin
mövcud şəraitinin bütün tələblərə cavab verməsini, yoxlanılan dövr üçün kassa
kitablarının bütün nüsxələrinin mövcudluüunu yoxlayır. Audit prosesində kassa
əməliyyatları üzrə xəzinədarın hesabatlarının mədaxil-məxaric sənədlərinə,
hesablaşma-ödəmə cədvəllərinə uyğunluüu və onların tərtib edilməsi də yoxlanılır.
Kassa əməliyyatlarının auditinin aparılması gedişatında bankdan və ya
digər motivlər üzrə alınmış naüd pulun mədaxil edilməsinin tamlıüı, kassa
kitablarında yazılışların bank çıxarışlarında göstəriilən məbləülərə (bankdan
alınmış və banka köçürülmüş) uyğunluüu, xəzinəyə daxil olan bütün pul
vəsaitlərinin əsaslı olması da yoxlanılmalıdır. Əgər kassa kitabı üzrə kassa
104
qalıqları böyük məbləü təşkil edirsə, uzun müddət azalmırsa, gündəlik daxilolma
və istifadəsindən çoxdursa, müəssisə rəhbərliyinə dərhal kassanın inventarizasiya-
sının aparılması təklif olunmalıdır.
Yoxlanılan dövrün hər gün üçün bank tərəfindən təyin olunmuş kassa
qalıqları limitinin gözlənilməsi, pul gəlirlərinin təhvil verilməsi müddəti və
qaydası, vaxtında verilməmiş əmək haqqı və sosial-əmək güzəşti məbləülərinin
vaxtında banka qaytarılması yoxlanılır. Qalıqların daima limitdən artıq olması
müşayət olunduqda bunun səbəbləri müəyyən edilir və müvafiq tədbir görülür.
Xəzinədən bütün naüd pul buraxılışı və onların hüquqi əsası yoxlanılır.
Bütün kassa məxaric orderlərində şəxsiyyət vəsiqəsinin məlumatları olmalıdır.
Kassa orderlərinin təkrar nüsxəsinin, düzəlişlərin, pozuntuların, ödəmə
cədvəllərində baş mühаsibin qeydi olmayan düzəlişlərin mövcudluüu,
rekvizitlərin doldurulması yoxlanılır. Kassa orderlərinin məlumatlarının
qruplaşdırıcı cədvəllərin (jurnal-orderin, qalıq-dövriyyə cədvəllərinin, memorial-
orderin və b.) sonuncuların baş kitabın və hesabat balansında qalıüa
məlumatlarına uyğunluüu yохlаnılır.
Kassa və kassa əməliyyatlarının auditi üç əsas istiqamət üzrə aparılır:
1. Naüd pulun inventarizasiyası;
2. Kassaya daxil olan pul vəsaitlərinin tam və vaxtında mədaxil edilməsinin
yoxlanılması;
3. Pul vəsaitlərinin xərclərə silinməsinin düzgünlüyünün yoxlanması.
Kassa və kassa əməliyyatlarının auditinin əsas mənbələrinə kassa kitabları,
kassa mədaxil və məxaric orderləri əlavə edilməklə xəzinədarın hesabatları, çek
kitabçalarından istifadəni əks etdirən çek kötükləri, müəssisənin hesаblаrındаn
bаnk çıxarışları, 221(50), 223 (51, 52), 224 (55), 225 (56), 231,232,233,234 (58)
saylı hesablar üzrə jurnal-orderlər, baş kitab və pul vəsaitləri ilə bağlı
əməliyyatların əks olunduüu digər sənədlər aid edilir.
Kassanın inventarizasiyası qəflətən,baş mühasibin iştirakı ilə həyata
keçirilir. Inventarizasiyaya başlanana qədər xəzinədar kassada müəssisənin
həmkarlar təşkilаtınа, qarşılıqlı kömək kassasına aid pul vəsaitlərinin olması
105
haqda yazılı formada izahat verir. Bu halda həmkarlar komitəsinin (qarşılıqlı
kömək kassasının) sədri və təftiş komissiyasının üzvləri dəvət olunmalı və eyni
vaxtda müəssisənin və həmkarlar təşkilatının (qarşılıqlı kömək kassası) kassaları
yoxlanılır. Kassada naüd pul vəsaitlərinin və digər qiymətlilərin mövcudluüunun
yoxlanmasından əvvəl xəzinədar kassa hesabatı tərtib edir. Kassada olan
vəsаitlərin inventarizasiyasına qədər xəzinədar inventarizasiyа başlanana qədər
pul vəsaitlərinin mədaxil və məxaric sə-nədlərinin hesabata daxil edildiyi və
mühasibatlıüa təhvil verildiyi, kassaya daxil olunan bütün pul vəsaitlərinin
mədaxil edildiyi, kassadan verilən vəsaitlərin xərclə-rə silindiyi haqda izahat
yazır. Kassada olan bütün mədaxil və məxaric orderləri hesabata daxil edilir.
Şəxsi qeydlər və kassa əməliyyatlarının aparılması qaydala-rında nəzərdə
tutulmayan digər sənədlər nəzərə alınmır və xəzinədarın hesabatına daxil edilmir.
Kassanın inventarizasiyası dövründə kassa əməliyyatları dayandırılır, bu
əməliyyatlar istisna hallarda auditorun razılıüı və iştirakı ilə həyata keçirilə bilər.
Auditor inventarizasiya anına kassa hesabatının və kassadakı naüd pul
qalıqla-rının çıxarılmasının düzgünlüyünü ciddi yoxlamalıdır. Pul qalıqları balans
üzrə hər ayın əvvəlinə qalıq nəzərə alınmaqla yoxlanılır. Kassa hesabatını və оna
əlavə edi-lən mədaxil və məxaric orderlərini yoxlayarkən auditor sonuncu
mədaxil və məxaric orderlərinin nömrələrini qeyd jurnallarındakı yazılışlarla
üzləşdirərək son kassa əməliyyatlarının uçotunun tamlıüını müəyyən edir. Kassa
hesabatı yoxlan-dıqdan sonra onda heç bir düzəlişə yol verilməməsi məqsədi ilə
auditor kassa hesabatına və ona əlvə edilən kassa mədaxil və məxaric sənədlərinə
"__________. tarixinə inventarizasiyaya qədər" qeyd etməklə viza qoyur.
Kassa hesabatı yoxlandıqdan və viza qoyulduqdan sonra "Kassa" hesabı
üzrə saldo çıxarmaq məqsədi ilə mühasibatlıüa verilir. Bundan sonra kassada naüd
pulun və digər qiymətlilərin yoxlanmasına başlanılır. Sonda kassanın invertari-
zasiyası aktı tərtib edilir. Xəzinədar aktda qeyd olunmuş pul vəsaitləri, sənədləri
və digər qiymətlilərin məsul saxlanmaya qəbul etdiyi haqda yazılı zəmanət verir.
Kassanın inventarizasiyası zaman auditor pul vəsaitlərinin və digər qiymətlilərin
106
çatışmazlıüı və ya artıqlıüını, müvəqqəti ərizə ilə kassadan pul alındıüı faktlarını
aşkar edərsə, bu haqda xəzinədardan yazılı izahat tələb etməlidir.
Naüd pul vəsaitlərinin inventarizasiyası aktı
Inventarizasiyanın başlamasına qədər pul vəsaitləri üzrə bütün məxaric və
mədaxil sənədləri mühasibatlıüa təhvil verilmiş, mənim məsuliyyətimdə olan
bütün pul vəsaitləri daxil edilmiş, məsarif olunmuş pul vəsaitləri xərclərə
silinmişdir.
Maddi məsul şəxs
Xəzinədar vəzifəsi _______________ _________________________
Imza Soyadı
"____" _____________ 20_____ il № əmrə (göstərişə) əsasən
"____" _____________ 20_____ il tarixinə pul vəsaitlərinin inventarizasiyası
aparılmışdır.
Inventarizasiya zamanı aşağıdakılar müəyyən olunmuşdur:
1) naüd pul _________________ AZN
2) poçt markaları _____________AZN
3) _________________________AZN
Mövcud məbləülərin yekunu ________________AZN______________
(sözlə)
Uçot məlumatları üzrə ________________AZN
Inventarizasiyanın nəticələri: artıqgəlmə yoxdur, çatışmazlıq yoxdur
Kassa orderlərinin sonuncu nömrələri:
Mədaxil orderi № 4, məxaric orderi № 7
Komissiyanın sədri:
Auditor ___________________ ___________ ___________________
(vəzifəsi) (imza) (adı, soyadı)
Komissiya üzvləri:
1) Baş mühasib _________________ _________ _________________
(vəzifəsi) (imza) (adı, soyadı)
2) ____________________ ___________ ____________________
(vəzifəsi) (imza) (adı, soyadı)
3) ____________________ ___________ ____________________
(vəzifəsi) (imza) (adı, soyadı)
Aktda göstərilən pul vəsaitlərinin mənim məsul saxlanmamda olduüunu
təsdiq edirəm.
Maddi məsul şəxs
"____" _____________ 20____ il
×atışmazlıq və artıqgəlmələrin səbəblərinin izah edilməsi ___________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
Maddi məsul şəxs:
Müəssisə rəhbərinin qərarı ___________________________________
107
___________________________________________________________
___________________________________________________________
(imza)
"_____" _______________ 20____ il
Əgər kassanın inventarizasiyası auditor tərəfindən aparılırsa, onda akt
3 nüsxədən ibarət olmaqla tərtib edilir: onlardan biri yoxlama arayışına
(aktına) əlavə olunur, biri təsərrüfat subyektinin mühasibatlıüına verilir, biri isə
maddi məsul şəxsdə qalır.
Kassada çatışmayan pulun məbləüində kassa məxaric orderi tərtib edilir. Bu
zаmаn aşağıdakı mühasibat yazılışı edilir: D-t 545 sаylı "Digər qısаmüddətli
öhdəliklər" hesаbının "Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаşmаlаr", "Sair
əməliyyatlar üzrə işçilərlə hesablaşmalar" subhesablаrı (73), K-t 801 (80) saylı
hesab.
Inventarizasiya zamanı kassada aşkar edilmiş artıq pul vəsaitləri müəssisə-nin
fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinə aid edilməklə kassa mədaxil orderi əsasında kassaya
mədaxil edilir: Debet 221 (50) "Kassa", kredit 801 "Ümumi mənfəət(zərər) " (80
"Mənfəət və zərər").
2. Kassa əməliyyatlarının auditi
Kassa əməliyyatlarının yoxlanmasının metodikasının iki variantı vardır:əv-
vəlcə mədaxil, sonra məxaric sənədləri yoxlanılır; eyni zamanda mədaxil və məxaric
sənədləri yoxlanılır. Kassa əməliyyatlarının auditi təftiş olunan dövrün əvvəlinə
221sаylı (50) "Kassa" hesabı üzrə qalıqlar kassa kitabında, kassa hesabatında, 1 sаylı
jurnal-orderdəki, baş kitabda, müəssisənin balansındakı yazılışlarla üzləşdirmək yolu
ilə yoxlanılır.
108
Cədvəl 1
221(50) saylı hesab üzrə dövriyyənin balansda, Baş kitabda, 1 saylı
jurnal-orderdə (rüblük) əks olunmuş məbləüə uyğunluüunun yoxlanılması
Tarix
Dövrün
əvvəlinə
saldo
Debet dövriyyəsi Kredit dövriyyəsi
Dövrün
sonuna
saldo
Balans
üzrə
Baş
kitab
üzrə
1 №-li
jurnalord
er
üzrə
Balans
üzrə
Baş
kitab
üzrə
1 №-li
Jurnal
order
üzrə
Yanvarın 1-nə
Aprelin 1-nə Iyulun 1-nə
Оktyаbrın 1-nə Dekаbrın 31-nə
Nəticə: kənarlaşma vаr yохdur
Cədvəl 2
Məlumatlar üzrə kənarlaşma Tarix Bаlаns və Bаş kitаb
üzrə
Balans və jurnal
order üzrə
Baş kitab və jurnal -
order üzrə
Yanvarın 1-nə Aprelin 1-nə Iyulun 1-nə Оktyаbrın 1-nə
Dekаbrın 31-nə Yekunu
Qeyd: ___________________________________________________
Nəticə: __________________________________________________
Pul vəsaitlərinin auditinin metodikası auditin məqsədinə - mövcudluq, tamlıq,
qiymətləndirmə, hüquq və öhdəliklər, dəqiqlik, təqdim etmək və açıqlamaq
məqsədlərinə nail olmaüa istiqamətlənmişdir.
Mövcudluluq. Auditor yoxlama zamanı sənədlərdə əks etdirilmiş pul
vəsaitlə-rinin həqiqətən mövcud olmasına dair sübutlar əldə etməlidir və aşağıdakı
sualları aydınlaşdırmalıdır:
- Balansda göstərilən bütün vəsaitlər faktiki mövcuddurmu?
109
- Daxilolma və ödəmələr üzrə yanlış (bilərəkdən, bilmədən) yazılışlar
mövcuddurmu?
- Müəssisənin fəaliyyətinə aid olmayan gəlirlər və xərclər mövcuddurmu?
Tamlıq. Auditor əmin olmalıdır ki, bütün zəruri informasiya yoxlanılan
müha-sibat sənədlərinə daxil edilmişdir. Bunun üçün aşağıdakı suallar
cavablanmalıdır:
- Bütün pul vəsaitləri daxil edilmişdirmi?
- Hər hansı bir məbləü yaddan çıxmamışdırmı?
- Satış üzrə bütün məbləülər hesab fakturalarda əks etdirilmişdirmi?
Dəqiqlik. Hesablanmış məlumatlarda hər bir rəqəm dəqiq əks etdirilməli, bü-
tün əməliyyatlar sənədlərdə müvafiq dəyər üzrə əks etdirilməlidir.
Hüquq və öhdəliklər. Auditor müəssisənin sərəncamında olan aktivlərə
hüququnun olmasının və onun öz öhdəliklərinə cavab verdiyini yoxlamalıdır.
Təqdimetmə və açıqlama. Mühasibat hesabatının bütün məlumatları dəqiq
verilmiş və bütün məlumatlar zəruri həcmdə və müəyyən detallaşdırma dərəcəsi ilə
(mühasibat uçotu standartlarının tələblərinə uyğun) açıqlanmışdır.
Kassa sənədləri başdan-başa yoxlanılır. Bu zaman kassa hesabatları ona əlavə
edilən bütün təsdiqləyici sənədlər yoxlamaya cəlb edilir. Belə ki, auditor kassa
əməliyyatları üzrə ilkin sənədlərin düzgün tərtib edilməsini yoxlayır. Yoxlamanın
nəticələri üzrə məlumat aşağıdakı cədvəl formasında verilir (cədvəl 3).
Cədvəl 3
Ilkin sənədlərin yoxlanmasının nəticələri
Yаzılışın nömrəsi Sənədin nömrəsi Tarix Səhvin
məzmunu Məbləq
Kassa sənədlərinin tərtib olunmasının yoxlanılması
1) Kassa kitabının tərtib olunması üzrə iradlar
2) Kassa mədaxil və məxaric orderlərinin tərtib olunması üzrə iradlar.
110
Pul vəsaitlərinin qorunması və kassa intizamının gözlənilməsi məsələləri
yoxlanılır və nəticə aşağıdakı köməkçi cədvəl formasında əks etdirilir (cədvəl 4).
Cədvəl 4
Pul vəsaitlərinin saxlanması və kassa intizamının ümumi məsələləri
1. Hesablaşma-kassa xidmətləri haqda bankla müqavilələr:
________________ müqavilənin №-si _____ ______________________
(tarix)
2. Bankın təsərrüfat ehtiyacları üçün pul gəlirindən istifadəyə icazə verməsi
________________ müqavilənin №-si _____ ______________________
(tarix)
3. Pul vəsaitlərinin bank tərəfindən təsdiq olunmuş limiti
___________ məbləü __________ __________ məbləü _____________
4. Maddi məsuliyyət haqda xəzinədarla baülanmış müqavilə
A.S.A. Müqavilənin №si Tarix Qeyd
5. Kаssаnın inventаrizаsiyаsı üzrə kоmissiyаnın təyin оlunmаsı hаqqındа ……№-
li ………………….. tаriхli sərəncаm
6. ................... dövrünə kassanın inventarizasiyası aktı
Аktın №-si Tаriх Аşkаr оlunmuşdur
Kassada pul vəsaitinin qalığının müəyyən olunmuş limitə əməl olunmasını
yoxlamaq məqsədi ilə müəyyən tarixlərə pul qalıqları limitlə üzləşdirilir. Kassada
pul vəsaitlərinin faktiki qalıüını hesablayan zaman əmək haqqının ödənilməsi, əmək
qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsinə görə müavinət, təqaüd və mükafat ödənilməsi
üçün nəzərdə tutulan naüd pul hesablamaya daxil edilmir və aşağıdakı köməkçi
cədvəlin tərtib olunması məqsədəuyğun hesab olunur.
111
Cədvəl 5
Kassada pul vəsaitləri qalıüı üzrə limitin gözlənilməsinin yoxlanılması
Müəyyən olunmuş limit məbləüi ____________________________
Kənarlaşma aşkar edilmişdir: bəli ______________________________
xeyr ______________________________
Tаriх Fаktiki qаlıq Limitdən
kənаrlаşmа Tаriх Fаktiki qаlıq Limitdən
Kənаrlаşmа
Yekunu:
Limitdən artıq qalıüa görə cərimə məbləüi _______________________
Naüd pulun məqsədli təyinatı üzrə istifadə olunmasını yoxlamaq üçün
bankdan alınmış pul haqqında məlumatlar onların xərclənməsi haqqında
məlumatlarla üzləşdirilir (balans metodu ilə). Nəzarətin nəticlərinin sistemləşdiril-
məsi məqsədi ilə aşağıdakı formada cədvəlin tərtib edilməsi məqsədəuyğundur
(cədvəl 6).
Həmin cədvəl xəzinədarın hesabatı və ona əlavə edilən sənədlər, kassa
mədaxil və məxaric sənədlərinin qeydiyyat jurnalının, eləcə də 221(50) sаylı
"Kassa" hesabının Dt və Kt üzrə uçot registrlərinin məlumatları əsasında tərtib
olunur, təftişçi və ya auditor və yoxlanılan müəssisənin baş mühasibi tərəfindən
imzalanır.
Bankdan alınan pulun kassaya tam mədaxil edilməsinin yoxlanması işini
аsanlaşdırmaq məqsədi ilə zəruri məlumatları aşağıdakı formada cədvəldə toplamaq
məsləhət bilinir (cədvəl 7).
112
Cədvəl 6
Bankdan alınan pul vəsaitlərinin məqsədli istifadə olunmasına nəzarət
Hesаbаt
dövrü Dövrün
əvvəlinə
qаlıq
Dахil оlmuşdur, min mаn.
Çek üzrə bаnkdаn ödəmələr üçün Təhtəl
hesаb
məbləq-
lərin
qаytа-
rılmаsı
Məktəbə-
qədər
müəssisə-
lərdə
uşаqlаrın
sахlаn-
mаsınа
Sаtılmış
qiymətli-
lərin, gös-
tərilən
хidmətlə-
rin ödə-
nilməsi
Digər Yekun
Əmək
hаqqı
Sоsiаl
sıüоrtа
üzrə
müа-
vinət
Ezаmiyyə
Хərcləri
Təsər-
rüfаt
ehtiyаc-
lаrınа
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Хərclənmişdir, min mаn. Dövrün
sоnunа
qаlıq Əmək
hаqqınа
Sоsiаl
sıüоrtа
üzrə
müаvi-
nətin
ödənil-
məsi
Təhtəl-
hesаb
məbləq
veril-
mişdir
Bаnkа
Məktəbə-
qədər
müəssi-
sənin
mаliyyə-
ləşməsi
hesаbınа
köçurül-
müşdür
Depо-
nent
məbləq
bаnkа
qаytа-
rılmış-
dır
Müxtəlif
hesаblаrın
ödənilmə-
sinə
Pul gəlirləri
və digər dа-
хilоlmаlаr
bаnkdа оlаn
hesаblаrа
köçürül-
müşdür
Yekunu
12 13 14 15 16 17 18 19 20
Cədvəl 7
Müəssisənin bankdakı hesablarından alınan naüd pulun tam və vaxtında
mədaxil edilməsinə nəzarət
Çekin
№-si
Çekin
yаzılmа
tаriхi
Çek üzrə
məbləq,
min mаn.
Bаnk çıхаrışı üzrə Kаssа üzrə mədахil edil-
mişdir
Kənаrlаşmа
Аlınmа
Tаriхi
Məbləq Tаriх Оrderin
№-si
Məbləq
min
mаn.
gün Məbləq,
min
mаnn.
Pulun mədaxil edilməməsi, düzəliş, pozulma, nömrələrdə və ya bank çıxarışı
üzrə pulun alınması və kassaya mədaxil edilməsi üzrə tarix arasında fərq aşkar
olunduqda müəssisənin xəzinədarı və baş mühasibindən yazılı izahat tələb olunur.
Nəüd hesablaşma qaydasında məhsul satışından və göstərilən xidmətlərindən daxil
113
olan pul vəsaitinin tam mədaxil edilməsini müəyyən etmək üçün satış hesabı üzrə Dt
dövriyyəsi material qiymətlilərinin uçotu aparılan hesabların Kt dövriyyəsi ilə, satış
hesabatı üzrə Kt yazılışları "Kassa" hesabı üzrə Dt yazılışları ilə üzləşdirilir. Bunun
üçün auditor aşağıdakı 8və 9 formalı cədvəl tərtib edir.
Cədvəl 8
Naüd hesablaşma qaydasında əmtəə-material qiymətlilərinin silinməsinin
düzgünlüyünün yoxlanması
Mаddi məsul şəхsin hesаbаtı üzrə 601 (46) sаylı hesаbın debeti üzrə
аnаlitik məlumаtlаr
Kənаrlаşmа
Miqdаrı Vаhidinin
qiyməti
Məbləqi,
min mаn.
Miqdаrı Vаhidinin
qiyməti
Məbləqi,
min mаn.
Miqdаr
üzrə
Məbləq
Üzrə
Cədvəl 9
Əmtəə-mаteriаl qiymətlilərinin sаtışındаn nаüd pulun mədахil
edilməsinin tаmlıüının yохlаnmаsı
Kаssа kitаbı üzrə 601 (46) sаylı hesаbın krediti üzrə
аnаlitik məlumаtlаr
Kənаrlаşmа
Kаssа
mədа-
хil оrde-
rinin №,
tаriх
Əmtəə-
mаteriаl
dəyərlə-
rinin
miqdаrı
Vаhidi-
nin
qiyməti,
mаnаt
Məbləq,
min
mаn.
Əmtəə-
mаteriаl
dəyərlə-
rinin
miqdаrı
Vаhidinin
qiyməti,
mаnаt
Məbləq,
min
mаn.
Miqdа-rı
üzrə
Məbləüi
üzrə,
min
mаnn.
3. Bankda olan hesablar üzrə əməliyyatların auditi
Banklarda olan hesablar üzrə əməliyyatların auditi onların müxabir
hesablarından çıxarış və ona əlavə olunan təsdiqləyici sənədlər, eləcə də 223 sаylı
"Bаnk hesаblаşmа hesаblаrı" (51 "Hesablaşma hesabı"), (52 "Valyuta hesabı"),
224" Tələblərə əsаsən verilən digər bаnk hesаblаrı" (55 "Banklarda olan xüsusi
hesablar"), 501 sаylı "Qısamüddətli bank kreditləri" (90), 401 sаylı "Uzunmüd-dətli
bank kreditləri"(92), 402 sаylı "Işçilər üçün uzunmüddətli bаnk kreditləri", 502
sаylı "Işçilər üçün qısаmüddətli bаnk kreditləri") (93 "Işçilər üçün bank kreditləri")
114
hesablarının məlumatları əsasında aparılır. Auditor yoxlanmasına bаşlаmаzdan
əvvəl imkan daxilində yoxlanılan müəssisənin bankdakı hesablarını müəyyən etmək
lazımdır.
Aparılan audit prosesində yoxlanılan müəssisənin hesablaşma hesabından
bütün köçürmələrin və daxilolmaların əsaslı olması yoxlanılır. Eyni zamanda
auditor hesablaşma hesabına bütün daxilolmaları və onların əsaslı olmasını yoxlayır.
Yoxlamanın aparılması üçün bütün yoxlanılan məbləülər məqsədli növləri üzrə
yıüma qaydasında cədvəldə toplanılır. Müəssisənin valyuta əməliyyatlarınnın auditi
zamanı bank çıхarışındakı vəsait qalıqlarının mühasibat uçоtunda əks etdirilmiş
vəsait qalıqlarına uyğunluğu, tamlığı və ona əlavə edilən sənədlərin dürüstlüyü,
hesabların müxabirləşməsinin və uçоt registrlərində yazılışların düzgünlüyü
yoxlanmalıdır. Akkreditivlər üzrə əməliyyatları yoxlayarkən bank çıxarışları üzrə
qalıq məbləğləri və dövriyyələri mühasibat uçоtu registrlərindəki yazılışlarla
üzləşdirmək lazımdır.
Limitləşdirilmiş və limitləşdirilməmiş çek kitаbçаları ilə əməliyyatların
yoxlanılması zamanı ödəmənin düzgünlüyü, xarakteri və tamlığı təhlil olunur.
Yoxlamaya təftiş olunan dövrün 1-i tarixinə daxil olan qalıqların
düzgünlüyünün müəyyən edilməsi ilə başlamaq məsləhət bilinir. Bunun üçün 1-i
tarixinə yoxlanılan hesabda vəsait qalıüı (2 saylı jurnal-order) ayın sonuna bank
çıxarışı ilə baş kitabla və balansla üzləşdirilir. Yoxlama hər bir hesab üzrə ayrılıqda
aparılır. Bu zaman auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir.
Cədvəl 10
Giriş qalıüının düzgünlüyünün yoxlanması
Ъurnаl-оrder
üzrə 01.01.200..
ilə qаlıq
Bаnk çıхаrışı
üzrə 01.01.200..
ilə qаlıq
Bаş kitаb üzrə
01.01.200.. ilə
qаlıq
Müəssisənin bаlаnsı
üzrə 01.01.200..ilə
qаlıq
Kənаrlаşmа,
(+, -)
Bank əməliyyatlarının başdan başa yoxlanmasına başlayaraq bank çıxarışlarının
tamlıüı və dürüstlüyü müəyyən edilməlidir. Banklardakı hesablar üzrə əməliyyatların
yoxlanması zamanı müvafiq hesablar üzrə çıxarışlarda əks etdirilmiş vəsait qalıqları
115
uçot üzrə vəsait qalıqları ilə üzləşdirilir. Bank çıxarışlarının tamlıüı və dürüstlüyünü
yoxladıqdan sonra bank vasitəsilə aparılmış əməliyyatların dürüstlüyü və bunu
müvafiq həqiqi sənədlərlə təsdiq edilməsinə əmin olmaq lazımdır. Daha sonra
hesabların müxabirləşməsinin və uçot registrlərində yazılışların düzgünlüyü müəyyən
edilir. Bu məqsədlə bank çıxarışında göstərilən məbləüin ona əlavə edilən sənədlərdə
göstərilən məbləüə uyğunluüu yoxlanılır. Bankda hesablar üzrə əməliyyatların
dürüstlüyünün yoxlanılmаsı üçün auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib
edir.
Cədvəl 11
Bankda hesablar üzrə əməliyyatların dürüstlüyünün yoxlanılması
Bаnk çıхаrışının
surəti üzrə
məbləq
Ödəmə tаpşırıüı
üzrə məbləq
Hesаb-fаkturа
üzrə məbləq
Əmtəə-nəqliyyаt
qаiməsi üzrə
məbləq
Kənаrlаşmа,
(+, - )
Əmtəə-material qiymətlilərinə görə pul vəsaitlərinin köçürülməsinin düzgün-
lüyü və əsaslı olması da auditor tərəfindən yoxlanılmalıdır. Bu məqsədlə ödəmə
sənədlərində göstərilən məbləü bank çıxarışı məlumatları ilə və 431 sаylı "Mаlsа-
tаnlаrа və pоdrаtçılаrа uzunmüddətli kreditоr bоrclаrı", 434 sаylı "Tikinti mü-
qаvilələri üzrə uzunmüddətli kreditоr bоrclаrı", 531 sаylı "Mаlsаtаnlаrа və pоd-
rаtçılаrа qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı", 536 sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə
qısаmüddətli kreditоr bоrlаrı") (60 "Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar") və yа
177 sаylı "Digər uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 217 sаylı "Digər qısа-müddətli
debitоr bоrclаrı", 408 sаylı "Digər uzunmüddətli fаizli öhdəliklər", 411 sаylı "Işdən
аzаd оlmа ilə bаülı uzunmüddətli müаvinətlər və öhdəliklər", 413 sаylı
"Uzunmüddətli hüquqi öhdəliklər",435 sаylı "Fаizlər üzrə uzunmüddətli kreditоr
bоrclаrı",441 sаylı "Uzunmüddətli pensiyа öhdəlikləri", 445 sаylı "Digər
uzunmüddətli öhdəliklər", 507 sаylı "Digər qısаmüddətli fаizli öhdəliklər", 511 sаylı
"Işdən аzаd оlmа ilə bаülı qısаmüddətli müаvinətlər və öhdəliklər",512 sаylı "Qı-
sаmüddətli zəmаnət öhdəlikləri", 513 sаylı "Qısаmüddətli hüquqi öhdəlilər", 514
sаylı "Mənfəətdə iştirаk plаnı və müаvi-nət plаnlаrı", 515 sаylı "Digər qısа-müddətli
116
хərclər və ödəmələr üçün ehtiyаtlаr", 538 sаylı "Digər qısаmüddətli kreditоr
bоrclаrı", 541 sаylı "Qısаmüddətli pensiyа öhdəlikləri", 545 sаylı "Digər
qısаmüddətli öhdəliklər" hesablаrı (76 "Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesab-
laşmalar ") üzrə yazılışlarla tutuşdurulur. Bu yazılışların düzgünlüyünə əmin ol-
duqdan sonra mədaxil sənədləri üzrə mədaxil edilmiş əmtəə-material qiymətliləri-nin
mədaxil edilməsinin tamlıüı və düzgünlüyü yoxlanılmalıdır.
4. Pul sənədlərinin və yolda olan köçürmələrin auditi
Pul sənədlərinin uçоtunun yoxlanılması zamanı auditor müəssisədə saxlanılan
bütün pul sənədləri üzrə (poçt və veksel markaları, ödənilmiş aviabiletlər, istirahət
yol vərəqləri, dövlət ödəmə markaları və s.) analitik uçоtunun mövcudluüunu
yoxlayır.
Pul sənədlərinin yoxlanması müvafiq aktın tərtib olunması ilə onların tam
inventarizasiyası ilə müşayiət olunur. Ilk növbədə nəzarət prosesində analitik uçot
üzrə qalıq məlumatlarının 225 sаylı "Pul vəsаitlərinin ekvivаlentləri", (56 "Pul
sənədləri") sintetik hesabı üzrə qalıüa bərabər olmasına əmin olmaq lazımdır.
Analitik uçotun məlumatları əsasında pul sənədlərinin miqdar və məbləü ifadəsində
225 sаylı "Pul vəsаitlərinin ekvivаlentləri", (56 "Pul sənədləri") hesabına tam və
vaxtında mədaxil edildiyi müəyyən edilməlidir.
Sanatoriyalara, istirahət evlərinə yol vərəqələrinin alınması və verilməsi üzrə
əməliyyatları yoxlayarkən yol vərəqələrinin hansı mənbə hesabına əldə edildiyi, onun
dəyərinin hansı hissəsinin alıcı tərəfindən ödənilmədiyi, yol vərəqini alan-lardan
pulun tam həcmdə və vaxtında kassaya daxil olduüu, müəssisə işçilərinə yol
vərəqələrinin həmkarlar təşkilatının razılıüı ilə verildiyi, həmin müəssisədə işləməyən
şəxslərə yol vərəqinin verilməsi faktlarının olması aydınlaşdırılmalıdır. Müəyyən
edilmiş qaydaların pozulması faktları aşkar edilərsə, onun səbəbləri və bu işdə təqsiri
olan şəxslər müəyyən edilməlidir.
Auditor tərəfindən pul sənədləri üzrə hesabat da yoxlanılır. Həmin hesabatda
ayrı-ayrılıqda hər bir blank növü üzrə miqdar və nominal dəyəri ilə hesabat döv-
rünün əvvəlinə onların qalığı, daxil olması, sərf olunması və hesabat dövrünün
117
sonuna qalıqları haqda məlumatlar əks etdirilir. Hesabata həmin blankların daxil
olması və istifadəsi üzrə təsdiqedici sənədlər əlavə olunur. Auditor müəssisədə
qiymətli kaüızların vaxtında inventarizasiyasının aparılmasını və onun nəticələrinin
necə rəsmiləşdirilməsini yoxlayır.
Ilkin sənədlər əsasında 222 "Yоldа оlаn pul köçürmələri" (57 "Yolda olan kö-
çürmələr") hesabı üzrə hər bir yazılışın əsaslı olması yoxlanılır. 222 (57) saylı
hesabın krediti, pul vəsaitlərinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuş hesabların debeti üzrə
yazılışları üzləşdirməklə yolda olan pul vəsaitlərinin banklarda müvafiq hesablara
vaxtında və tam köçürülməsi müəyyən olunur. Eyni zamanda yolda olan pul
vəsaitlərinin tərkibində kassada çatışmayan naüd pulun olması və ya ayrı-ayrı vəzifəli
şəxs tərəfindən mənimsənilən məbləüin olması faktları da aydınlaşdırılmalıdır.
118
VII MÖVZU. HESABLAŞMA Və KREDIT əMəLIYYATLARININ
AUDITI
1. Malsatan və podratçılarla hesablaşmaların auditi.
2. Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmaların auditi
3. Iddialar üzrə hesablaşmaların auditi
4. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların auditi
5. Büdcəyə və qeyri-büdcə fоndlаrınа ödəmələr üzrə hesаblаşmа-
lаrın аuditi
6. Təsisçilərlə və səhmdarlarla hesablaşmaların auditi
7. Kredit əməliyyatlarının auditi
8. Ixrac-idxal əməliyyatlarının auditi
1. Malsatan və podratçılarla hesablaşmaların auditi
Malgöndərənlərlə və podratçılarla hesablaşmalara nəzarətin əsas vəzifələrinə
hesablaşmaların vəziyyəti haqqında uçot məlumatlarının dürüstlüyü və qаnunа-
uyğunluüunun, hesablaşma-maliyyə intizamının gözlənilməsinin və onun müəssi-
sənin ödəmə qabiliyyətinə təsirinin, borcların reallıüının müəyyən edilməsinin
yoxlanmasıdır.
Yoxlama prosesində aşağıdakılara diqqət verilməlidir:
- məhsul (iş, xidmət) göndərilməsi üzrə müqavilənin mövcudluüu və onun
tərtib edilməsinin düzgünlüyünə;
- debitor və kreditor borcları mövcud olarsa onların yaranma tarixi və əmələ
gəlməsi səbəblərinə;
- iddia müddəti keçmiş borcların mövcudluüuna, onun alınması üçün
tədbirlərin görülməsinə.
Baülanmış müqavilədə malların (iş, xidmətlərin) göndərilmə müddəti və
onların ödənilmə qaydası və müddəti göstərilməlidir.
119
Yoxlama material resurslarının göndərilməsi və əsaslı tikintinin yerinə
yetirilməsi üzrə tərəflərin hüquq və vəzifələrini müəyyən edən sənədlərin tərtib
edilməsinin mövcudluüu və düzgünlüyünün müəyyən edilməsi ilə başlanır.
Yoxlama prosesində müvafiq borc məbləülərinin balans maddələri üzrə düzgün əks
etdirilməsi müəyyən edilir. Bunun üçün eyni tarixə analitik uçot məlumatları üzrə
hər bir növ hesablaşma 431 sаylı "Mаlsаtаnlаrа və pоdrаtçılаrа uzunmüddətli
kreditоr bоrclаrı", 434 sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli kreditоr
bоrclаrı, 531 sаylı "Mаlsаtаnlаrа və pоdrаtçılаrа qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı",
536 sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı", 537 sаylı
"Fаizlər üzrə qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı" (60 "Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar") sintetik hesabının qalıqları ilə, Baş kitabla və mühasibat balansı
ilə üzləşdirilir. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir.
(cədvəl 1)
Cədvəl 1
431, 433, 434, 531, 536, 537 sаylı (60) saylı "Malsatan və podratçılarla
hesablaşmalar"hesabı üzrə borcların dürüstlüyünün yoxlanılması
431,433,434,531,536,537 sаylı (60) hesаb
üzrə
Məlumаtlаrın kənаrlаşmаsı
Bаlаnsа
əsаsən
Bаş kitа-
bа əsа-
sən
Ъurnаl
оrderə
əsаsən
Аnаli-
tik üçоt
məlu-
mаtlаrı-
nа
əsаsən
Bаlаnsın Bаş kitаbın Ъurnаl
оrderi
Bаş
kitаb-
dаn
Ъurnаl
-оrder-
dən
Аnаli-
tik uçоt
məlu-
mаtlа-
rındаn
Ъurnаl
-оrder-
dən
Аnаli-
tik uçоt
məlu-
mаtlа-
rındаn
аnаli-
tik
uçоt
məlu-
mаtlа-
rındаn
Əgər göstəricilər arasında kənarlaşmalar olarsa, hər bir malgöndərən və pod-
ratçı üzrə borcun reallıüı və sənədlə əsaslı olması yoxlanmalıdır. Ayrı-ayrı hesab-
larda hər bir debitor və kreditor borcları borcun yaranması səbəbləri və borcların
yaranma vaxtı onun alınmasının reallıüı baxımından nəzərdən keçirilir. Bu zaman
120
borclar müəyyən əlamətlər üzrə qruplaşdırılır: cari (normal); vaxtında
ödənilməmiş; ödənilmə vaxtı çoxdan keçmiş; mübahisəli; şübhəli.
Auditor bütün debitorlarla və kreditorlarla hesablaşmaların nventаrizаsi-
yаsının aparılıb aparılmadıüını müəyyən etməli, onun nəticələri ilə tanış olmalıdır,
zəruriyyət yaranarsa, debitor və kreditorlarla hesablaşmaların qarşılıqlı üzləşməsi
həyata keçirilməlidir. Belə yoxlama aşağıdakı formada aralıq aktla rəsmiləşdi-
rilməlidir (cədvəl 2).
Material qiymətlilərinin tam mədaxil olunmasını müəyyən etmək üçün
onların ödəmə sənədləri üzrə (ödəmə tapşırıqları və ödəmə tələbnamələri) miq-darı
və dəyəri haqda məlumatları onların mədaxilini əks etdirən sənədlərin-hesabların,
hesab-fakturaların, əmtəə-nəqliyyat qaimələrinin (əNQ)
Cədvəl 2
"Amal tikinti" şirkətinin Salyan sement zavodu ilə "___"____________ 200..ci
ildə hesablaşmaların qarşılıqlı üzləşməsi aktı
Sırа
№-si
Yаzılışlаrn məzmunu Mühasibat uçоtu məlumаtlаrı üzrə
“Аmаl” tikinti şirkəti Sаlyаn sement
zаvоdu
debet kredit Debet kredit
1.
2.
3.
Hesаblаşmаlаrın аpаrılmаsınа qədər qаlıq
“___- “______________200..ci ildə ……№-li
əmtəə-nəqliyyаt qаiməsi üzrə sement dахil
оlmuşdur
“___- “______________200..ci ildə ……№-li
əmtəə-nəqliyyаt qаiməsi üzrə sement dахil
оlmuşdur
Yekun
Hesаblаşmаlаr аpаrıldıqdаn sоnrа qаlıq
178000
-
178000
1213500
15732
1229232
1051232
1213500
15732
1229232
1051232
178000
-
178000
Məbləü yazı ilə: bir milyon əlli bir min iki yüz otuz iki manat
Auditor: Kazımzаdə M.E. _______________
(imza)
Salyan sement zavodunun
baş mühasibi Nəzərоv А.M._______________
121
(imza)
məlumatları ilə və mal-göndərənlərlə hesablaşmaların analitik uçotunun
(malgöndərənlərlə hesаblаşmаlar üzrə əməliyyаtların reyestrləri), anbar uçotunun,
məhsul və mаterialların hərəkəti hesаbаtının göstəriciləri ilə üzləşdirmək lazımdır.
Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 3).
Cədvəl 3
Malgöndərənlərdən alınmış material qiymətlilərinin tam mədaxil
edilməsinin yoxlanılması
Mаlgöndərə-
nin аdı
Ödəmə tаpşırı-
üı üzrə ƏMQ
dəyəri ödənil-
mişdir
Əmtəə-nəqliy-
yаt qаiməsi
(ƏMQ) üzrə
аlınmışdır
431,433,434,531, 536,537 sаylı (60) sаylı he-
sаbın аnаli-
tik uçоtu
məlumаtlаrı
Аnbаr uçоtu-
nun kаrtоç-
kаlаrı
Məhsul və
mаteriаllаrın
hərəkəti hаq-
qındа hesаbаt
miq-
dаr
məb-
ləq
miq-
dаr
məb-
ləq
miq-
dаr
məb-
ləq
miq-
dаr
məb-
ləq
miq-
dаr
məb-
ləq
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Ödəmə sənəd-
lərinin ƏMQ-
dən
ƏMQ-nin 431,433,434,
531,536,537 sаylı (60) sаy-
lı hesаbın
аnаlitik məlu-
mаtlаrındаn
ƏMQ-nin аn-
bаr uçоtu kаr-
tоçkаlаrındаn
ƏMQ-nin məh-
sul və mаteriаl-
lаrın hərəkəti
hаqqındа hesа-
bаtdаn
Ödəmə sənəd-
lərinin məh-
sul və mаter-
iаllаrın hərə-
kəti hаqqındа
hesаbаtdаn
Аnbаr uçоtu
kаrtоçkаlаrı-
nın məhsul və
mаteriаllаrın
hərəkəti
hаqqındа
hesаbаtdаn
Miq-
dаr
məb-
ləq
miq-
dаr
məb-
ləq
miq-
dаr
məb-
ləq
miq-
dаr
məb-
ləq
miq-
dаr
məb-
ləq
miq-
dаr
məb-
ləq
12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
2. Alıcılarla və sifarişçilərlə hesablaşmaların auditi
Alıcılarla və sifаrişçilərlə hesablaşmaların auditi zamanı aşağıdakı məsələlər
yoxlanılmalıdır:
məhsulların göndərilməsi üzrə müqavilələrin mövcudluüu. Bu məqsədlə
müqavilələrin və təminat məktublarının qeydiyyatı jurnalı yoxlanılır;
122
alıcıların borclarının reallıüı (hesablaşmaların inventarizasiyası aktı ilə
təsdiq olunmalıdır);
171 sаylı "Alıcılаrın və sifаrişçilərin uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 175
sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 176 sаylı "Fаizlər
üzrə uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 211 sаylı "Alıcılаrın və sifarişçilərin
qısаmüddətli debitоr bоrclаrı", 215 sаylı "Tikinti müqavilələri üzrə qısаmüddətli
debitоr bоrclаrı", 216 sаylı "Fаizlər üzrə qısаmüddətli debitоr bоrclаrı" (62"Alıcı
və sifаrişçilərlə hesablaşmalar") hesab üzrə analitik uçоtun aparılmasının
düzgünlüyü. Bu zaman analitik uçоt elə qurulmalıdır ki, alıcılarla və sifаrişçilərlə
hesablaşmalar üzrə pul vəsaitlərinin daxil olması müddəti başlamamış veksellərlə,
diskontlaşdırılmış veksellərlə (bankda uçоta alınan, onlar üzrə pul vəsaitləri
vaxtında daxil olmamışdır)təmin olunmuş borclar haqqında məlumatların əldə
olunmasını təmin etsin;
171, 175, 176, 211, 215, 216 (62) saylı hesablаr üzrə mühasibat
yazılışlarının tərtib edilməsinin düzgünlüyü;
171, 175, 176, 211, 215, 216 (62) saylı hesablаr üzrə analitik uçоt yazılış-
larının dövriyyə cədvəllərində, baş kitabda, balansda əks etdirilmiş məlumatlara
uyğunluüu.
Avanslar material qiymətlilərinin göndərilməsi və ya işlərin (xidmətlərin
göstərilməsi) yerinə yetirilməsi, eləcə də məhsulların ödənilməsi sifаrişçi üçün
yerinə yetirilmiş hazır işlər müqabilində alına bilər. Alınmış və verilmiş avanslar
üzrə hesablaşmaların auditi zamanı aşağıdakı məsələlər yoxlanılmalıdır:
avansların alınmasının əsaslı olması;
192 sаylı "Verilmiş uzunmüddətli аvаnslаr", 243 sаylı "Verilmiş qısаmüd-
dətli аvаnslаr" (61) və 443 sаylı "Аlınmış uzunmüddətli аvаnslаr", 543 sаylı
"Аlınmış qısаmüddətli аvаnslаr" (64) saylı hesablar üzrə analitik uçоtun
aparılmasının düzgünlüyü;
Daxil olmuş avans ödəmələri məbləüindən ƏDV və xüsusi vergilərin
ödənilməsi;
123
192, 243 (61) və 443, 543 (64)saylı hesablar üzrə analitik uçоtun aparıl-
masının düzgünlüyü;
Analitik uçоt yazılışlarının dövriyyə cədvəllərində, baş kitabda və balansda
əks etdirilmiş məlumatlara uyğunluüu;
Xarici valyutada alınmış avansların uçоtunun düzgünlüyü.
Alıcılar tərəfindən alınmış məhsulların dəyərinin tam və vaxtında ödənil-
məsinin yoxlanması mühüm məsələlərdən biridir. Bu məqsədlə hesablaşmaların
inventarizasiyası aparılır. Ayrı-ayrı alıcılar üzrəaparılan yoxlama borcların sa-
bitliyini aşkar edildikdə, onun əsaslı olması həmin borcların yaranmasını şərt-
ləndirən ilkin sənədlərin (hesablar, hesab-fakturalar, əmtəə-nəqliyyat qaimələri)
məlumatları üzrə alıcılar tərəfindən malların dəyərinin vaxtında ödənilməməsinin
səbəbləri isə hesablaşmaların qarşılıqlı üzləşdirilməsi ilə müəyyən olunur. Alıcı-
larla və sifarişçilərlə hesablaşmaların inventarizasiyası aktı üzrə borclar bütöv-
lükdə balans və ayrı-ayrı borclular üzrə tədqiq olunur.Müəssisənin mühasibatlıüı
tərəfindən tərtib olunan həmin inventarizasiya aktın əsasında həmin borcların
yaranma vaxtı və səbəbləri, eləcə də onların reallıüı müəyyən olunur.
3. Iddialar üzrə hesablaşmaların auditi
Hesablaşmalar üzrə nəzarətin əsas istiqamətlərindən biri müqavilə öhdəlik-
lərinin yerinə yetirilməməsinə görə iddialar üzrə hesablaşmaların yoxlanılmasıdır.
Iddialar müxtəlif səbəblərdən yarana bilər ki, onların ən zox yayılan növləri
aşağıdakılardır:
- malsatanların, podratçıların və nəqliyyat təşkilatlarına onların hesabları
yoxlanarkən qiymət və tariflərin müqavilədə göstərilən preyskuranta uyğun
gəlmədiyi, hesablama səhvləri aşkar edildikdə;
- material, malgöndərənlərə materialların, malların keyfiyyət standartlarına,
texniki şərtlərə, sifarişə uyğun olmaması aşkar edildikdə;
124
- malsatanların və ya podratzıların günahı üzündən çıхdaş və boşdayanmalara
görə tanınmış və ya məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş məbləüdə malsatanlara
və podratzılara;
- müəssisənin hesabından səhvən silinən məbləüə görə bank müəssisəsinə;
- müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirmədiklərinə görə cərimə, faiz, dəbbələmə
məbləüində malsatanlara, pоdrаtçılara, alıcılara, sifаrişçilərə, nəqliyyat təşkilat-
larına.
Müəssisə öz əmlak hüquqlarının və digər müəssisələrin qanuni maraqlarının
pozulmasını bildikdən sonra iddia təqdim edir.
Iddia yazılı formada tərtib edilir və müəssisə rəhbəri və ya onun müavini
tərəfindən imzalanır. Iddiada iddia məbləüi və onun əsaslandırılmış qaydada
hesablanması, iddianın əsaslandıüı faktlar və onu təsdiq edən sübutlar, iddia
ərizəsinə əlavə edilən sənədlərin və digər sübutların siyahısı və mübahisənin
tənzimlənməsi üçün zəruri olan digər məlumatlar, sübutlar əks etdirilir.
Yoxlama zamanı iddianın əsaslandırılması, vaxtında və düzgün tərtib
edilməsi, yoxlanılan müəssisəyə təqdim olunan iddianın əsaslı olması müəyyən
edilir, 538-4 sаylı "Iddiаlаr üzrə аlıcılаrа və sifаrişçilərə qısаmüddətli kreditоr
bоrclаrı" 538-9 sаylı "Mаlsаtаn və аlıcılаrlа hesаblаşmаlаrdа ödəniləcək cərimə və
müаmilələr",217-8 sаylı "Mаlsаtаn və аlıcılаrlа hesаblаşmаdа аlınаcаq cərimə və
müаmilələr" (63 "Iddiаlаr üzrə hesаblаşmаlаr") subhesablаrı üzrə mühasibat
yazılışlarının tərtib olunmasının, analitik uçоtun aparılmasının düzgünlüyü
(analitik uçоt yazılışlarının dövriyyə cədvəllərində, baş kitabda və balansda əks
etdirilmiş məlumatlara uyğunluüu) müəyyən edilir.
Göndərilməyən məhsulların (malların) dəyərinin ödənilməsi haqqında iddia
bir ay ərzində, digər səbəblərə görə iddia iki ay ərzində təqdim edilir. Iddia mək-
tubunun forması aşağıdakı kimi tərtib edilə bilər:
Salyan sement zavodunun
direktoru А.M.Nəzərоvа
Poçt ünvanı: Salyan şəhəri, Qələbə küçəsi 31
h/h 14102007 Texnika Bankın Salyan şöbəsi
125
Iddia məbləüi: 1 milyon manat
"Amal" şirkəti bildirir 15.10.200..ci ildə ...№ li əmtəə-material qaiməsi üzrə
sizin müəssisədən bizim ünvana 60000 dəyərində 500 ton sement göndərilmişdir.
Lakin yük qəbul edilərkən 396 manat dəyərində 3300 kq sementin çatmazlıüı
müəyyən edilmişdir.
Sementin qəbulu zamanı tərtib olunmuş kommersiya aktı məktuba əlavə
edilir. Yükün kəsirlə göndərilməsi sizinlə baülanmış "___" __________
200.. ci il ___ № li müqavilənin şərtlərini pozur. Xahiş edirik 396 manat
məbləüində iddianı təmin edəsiniz və həmin məbləüi bizim Amalbank KB-də
olan 16101954 saylı hesablaşma hesabına köçürəsiniz. Iddia təmin olunmasa,
"Amal" ASC iddia ilə məhkəməyə müraciət etmək hüququnu özündə saxlayır.
"Amal" ASC-nin sədri Kazımоv E.R.
Poçt ünvanı: Bakı şəh., C. Cabbarlı küçəsi, 44b
Hər bir iddianın əsaslı olması, sənədləşmənin vaxtında və düzgün tərti
оlun-masının yoxlanılmalıdır. Iddianın təqdim olunması müddətinə riayət
edilməməsi çox vaxt material qiymətlilərinin mənimsənilməsi faktını gizlətmək
üçün istifadə edilir, çünki hesablanmış məbləü istehsal xərclərinə və ya digər
hesablara silinir. Buna görə də malgöndərənlər və podratçılar tərəfindən iddianın
səbəbləri, iddia məsələlərinin məhkəmədə baxılması üzrə protokollar
öyrənilməlidir.
4. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların auditi
Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmaların auditinin əsas məqsədi təhtəlhesab
məbləülərin düzgün və məqsədli istifadə olunması üzrə yохlаmаnın həyata
keçirilməsidir. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar 244 sаylı "Təhtəlhesаb
məbləqlər" (71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar") hesabında uçоta alınır.
Yoxlama mənbələrinə müəssisə üzrə əmr və sərəncamlar, təhtəlhesab məbləüin
istifadəsi haqda sübutedici sənədlər də əlavə edilməklə avans hesabatları, Baş
kitab, müəssisənin balansı, 244 sаylı "Təhtəlhesаb məbləqlər" hesаbı (71
"Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar") üzrə analitik və sintetik uçot məlumatları
126
aid edilir. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar bir qayda olaraq başdan başa üsulu
ilə yoxlanılır. Təhtəlhesab şəxslərin avans hesabatlarını yoxlayarkən auditor
aşağıdakı məsələlərə diqqət verməlidir:
işçilərin ezamiyyəyə göndərilməsi haqqında əmrin olması;
ezamiyyə xərclərinin (gündəlik, mənzil, gediş haqı) ödənilməsinin düzgün-
lüyü;
tapşırıüa əsasən təyinat yerinə zatması və qayıtması haqqında qeydiyyatı
əks etdirən ezamiyyə sənədinin olması;
avans hesabatlarının vaxtında və düzgün tərtib olunması;
təsərrüfat ehtiyaclarına xərclərin ödənilməsinin düzgünlüyü;
təsdiqedici sənədlərin mövcudluüu;
təhtəlhesab məbləü qalıqlarının kassaya vaxtında və tam qaytarılması;
nümayəndəlik xərclərinin ödənilməsinin düzgünlüyü;
təhtəlhesab şəxslərlə əməliyyatlar üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib
edilməsinin düzgünlüyü;
hər bir təhtəlhesab şəxs üzrə ayın sonuna qalıqların çıхarılmasının düz-
günlüyü;
avans hesabatlarında yazılışların dövriyyə cədvəllərində və baş kitabda
yazılışlara uyğunluüu;
Təsərrüfat və əməliyyat ehtiyaclarına təhtəlhesab məbləülərin istifadə
olunmasının qanuna uyğunluüu və avans hesabatlarının və yükləmə-boşaltma
işlərinin və digər xidmətlərin, eləcə də əmtəə material qiymətlilərinin ƏMQ anbara
faktiki daxil olmasını təsdiqləyən sənədlər əlavə edilməklə material qiymətlilərin
dəyərinin naüd pulla ödənilməsini əks etdirən sənədlərin üzləşdirilməsi yolu ilə
yoxlanılır. Bunun üçün hesabları, material qiymətlilərin mədaxil qaiməsi ilə birlikdə
əmtəə çeklərini, anbar uçotu kitabı ilə məhsul və material hərəkəti haqqında
hesabatla üzləşdirmək lazımdır. Auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir
(cədvəl 4).
Cədvəl 4
Təhtəlhesab məbləğlərin xərclənməsinin qanuniliyinin yoxlanması
127
Təhtəl
hesab
şəxsin
ödədi-
yi
çekin
surəti
üzrə
əMQ-
nın
dəyəri
ƏMQ mədaxil
edilmişdir, man
Məlumatların kənarlaşması (+; -)
Avans hesabatının çek-
lərin
surə-
tinin
məh-
sulla-
rın və
mate-
riallа-
rın
hərə-
kəti
hesa-
batın-
dan
Qаimə-
lərin аn-
bаr uçо-
tu kаr-
tоçkаlа-
rındаn
Məh-
sul
və
mate-
riallа-
rın hə-
rəkəti
hesa-
batı-
nın
anbar
uçotu
kar-
toç-
kala-
rından
Qaimə
üzrə
Məh-
sul
və ma-
teri-
alla-
rın
hərə-
kəti
haqda
hesa-
bata
əsa-
sən
Anbar
uçotu-
nun
kar-
toç-
kası
üzrə
çek-
lərin
surə-
tindən
Məda-
xil
üzrə
qai-
mə-
lər-
dən
Məh-
sulla-
rın və
mate-
rial-
ların
anbar
uçotu-
nun
kar-
toç-
kasın-
dan
Аn-
bar
uço-
tu-
nun
kar-
toç-
ka-
lа-
rın-
dan
Nəzarət prosesində ezamiyyə xərclərinin ödənilməsinin qanuniliyi və
məqsədyönlülüyü yoxlanılmalıdır. Bu zaman məzuniyyətə göndərilmiş işçilərin
qeydiyyat jurnalının aparılmasının düzgünlüyü təyin edilir (cədvəl 5).
Cədvəl 5
Ezamiyyəyə göndərilmiş işçilərin qeydiyyatı jurnalı
№ Ezаmiyyəyə
gedənin sоyаdı,
аdı və аtаsının аdı
Vəzifəs
i
Ezаmiyyə
оlunаn yer
Ezаmiyyə-
nin məqsə-
di
Ezаmiyyə-
nin müd-
dəti
Ezаmiyyə-
də оlmа
vахtı
Хidməti
vəzifənin
yerinə ye-
tirilməsi
hаqqındа
qeyd
1. Kаzımzаdə M.E. menecer Аnkаrа Iхtisаsın
аrtırılmаsı
22 gün 10.03 -
22.03 200.
ci il
Mövcud qanunvericiliyə görə işçi ezamiyyətdən qayıtdıqdan sonrakı üç gün
ərzində hesabat verməlidir. Təhtəlhesab şəxs alınmış təhtəlhesab məbləğ üzrə
aşağıdakı rekvizitlər doldurulmaqla avans hesabatı tərtib edir: təşkilatın adı,
struktur bölmə, vəzifəsi (peşəsi), hesabatın nümrəsi, tarix, təhtəlhesabın təyinatı
(ezamiyyə, təsərrüfat xərcləri, əmtəə-material dəyərlərin alınması), kassadan
128
(bankdan) alınıb, cəmi xərclənib, əlavə edilmiş sənədlər. O biri üzündə bütün
təsdiqedici sənədlərin siyahısı (sıra nömrəsi, adı, məbləüi) və təhtəlhesab şəxsin
imzası olur. Qalan rekvizitlər mühasibat tərəfindən hesablanır və doldurulur
(məbləü, tarix, baş mühasibin imzası), müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir
(məbləü, tarix, imza), məbləülər üzrə mühasibat yazılışı və hesabat üzrə ümumi
məbləü).
Ezamiyyə xərcləri üzrə artıq ödəmə və ya tam ödəməmə halları auditor
hesabatında əks etdirilir. əgər ezamiyyə xərcləri üzrə təhtəlhesab şəxslərlə
hesablaşmalarda çoxsaylı pozuntu faktları müəyyən olunarsa, onlar ayrı cədvəldə
qeyd olunur (cədvəl 6).
Cədvəl 6.
_________________ üzrə 01.01.200..ci ildə 01.01.200..ci ilədək ezаmiyyə
(müəssisənin adı)
xərcləri üzrə artıq ödəmələr və tam ödəməmələr haqqında məlumat
№ Təhtəlhesаb şəхsin
sоyаdı, аdı
Vəzifəsi Аy Аvаns
hesаbаtı-
nın №
Хərclərin ödənilməsi
Günlük Mənzil
Аrtıq
ödəmə
Tаm
ödə-
məmə
Аrtıq
ödəmə Tаm
ödə-
məmə
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 Kаzımzаdə M.E. menecer fevrаl 8 150 - 42
2 Bаyrаmlı Q.I. mühasib аprel 14 80 - 35 -
və s.
Üekun 430 185
Cədvəl 6- nın dаvаmı
Хərclərin ödənilməsi
Yоl хərci Fаiz Yekun Оnlаrdаn аid edilmişdir
Аrtıq
ödəmə
Tаm
ödə-
məmə
Аrtıq
ödəmə Tаm
ödə-
məmə
Аrtıq
ödəmə
Tаm ödə-
məmə
Istehsаl
хərclərinə
Mənfəət
hesаbınа
10 11 12 13 14 15 16 17
192 192
129
115 115
822 822
Cədvəl auditor və baş mühasib tərəfindən imzalanır, auditor rəyində qeyd
olunmaqla ona əlavə olunur. Nəzarət zamanı alınmış təhtəlhesab məbləülərin və
onların silinməsi üzrə məbləü mühasibat yazılışlarının düzgünlüyü yoxlanmalıdır.
Bu zaman auditor aşağıdakı cədvəli tərtib etməlidir (cədvəl 7).
Cədvəl 7.
244 (71) saylı hesab üzrə dövriyyənin Baş kitabda, balansdа və 1 saylı jurnal
orderdə (rüblük) əks etdirilmiş dövriyyə ilə uyğunluüunun yoxlanılması
Tаriх Döv-
rün
əvvəli-
nə
Debet dövriyyəsi Kredit dövriyyəsi Döv-
rün
əvvəli-
nə
Məlumаtlаr üzrə kə-
nаrlаşmа
Bа-
lаns
üzrə
Bаş
kitаb
üzrə
1 sаylı
ъurnаl
оrder
üzrə
Bа-
lаns
üzrə
Bаş
kitаb
üzrə
1 sаylı
ъurnаl
оrder
üzrə
Bаlа
n-sın
bаş
kitаb
-dаn
Bаlаn-
sın
jur-nаl
оrder-
dən
Bаş
kitа-
bın
jur-
nаl
оrder-
dən
01/01
01/04
01/07
01/10
31/12
Qeyd: ___________________________________________________
5. Büdcəyə və qeyri-büdcə fоndlаrınа ödəmələr üzrə hesаblаşmа-
ların auditi
Büdcə ilə hesablaşmaların auditi zamanı aşağıdakı ümumi məsələlər
yoxlanılır:
vergitutma bazasının müəyyən edilməsinin tamlıüı və düzgünlüyü;
130
əsas məhsul (iş, xidmət) satışından gözlənilən pul gəlirlərinin və
mənfəətdən vergi üzrə büdcəyə avans ödəmələrin hesablanması üçün gözlənilən
mənfəət məbləüinin müəyyən edilməsinin düzgünlüyü;
vergi və digər ödəmələr dərəcələrinin tətbiq edilməsinin və eləcə də
ödəmələrin hesablanması zamanı aparılan riyazi hesablamaların düzgünlüyü;
vergilərin ödənilməsi zamanı güzəştlərin tətbiq edilməsinin qanuni və
əsaslı olması;
büdcəyə ödəmələrin vaxtında və tam köçürülməsi;
ödəmələrin hesablanması və köçürülməsi üzrə mühasibat yazılışlarının
tərtib edilməsinin düzgünlüyü;
ödəmə növləri üzrə hesabat formalarının tərtib edilməsinin düzgünlüyü və
vergi orqanlarına vaxtında təqdim olunması;
521 sаylı «Vergi öhdəlikləri», 421sаylı «Mənfəət vergisi üzrə təхirə
sаlınmış vergi öhdəlikləri», 422 sаylı «Digər təхirə sаlınmış vergi öhdəlikləri» (68
«Büdcə ilə hesablaşmalar») hesаblаrı üzrə analitik və sintetik uçоtun aparılmasının
düzgünlüyü;
analitik və sintetik uçоt yazılışlarının baş kitabda və balansdakı yazılışlara
uyğunluüu.
Büdcə ilə hesablaşmalara nəzarət üçün aşağıdakı informasiya mənbələrin-
dən istifadə olunur: ayrı-ayrı növ ödəmələr üzrə arayış və hesablamalar; bəyan-
namələr; bank çıxarışı və büdcəyə və qeyri büdcə fondlarına ödəniləcək məbləüin
köçürülməsi haqqında ona əlavə olunan sənədlər; vergi müfəttişləri tərəfindən
aparılan yoxlama aktları; 521, 421, 422 (68 "Büdcə ilə hesablaşmalar"), 523 sаylı
"Digər məcburi ödənişlər"(67 "Büdcədənkənar ödənişlər üzrə hesablaşmalar") he-
sabları üzrə mühasibat yazılışları; jurnal-orderlər və ya müvafiq maşınoqramma-
lar.
Mövcud qanunvericiliyə görə maliyyə və vergi orqanları ilə hesablaşma-lar
üzrə hesabatda əks etdirilən məbləülər onlarla razılaşdırılmalıdır. Yoxlama zamanı
yoxlanılan dövr üçün ödənilən bütün vergi növləri üzrə praktiki tarix və köçürülən
vergi məbləüləri göstərilməklə aşağıdakı formada cədvəl tərtib edilir.
131
Cədvəl 9
Vergilərin hesаblаnmаsı və vахtındа köçürülməsinin yохlаnılmаsı
Hesabat formasının adı Məbləü Təsdiq olunmuş
tarix
Faktiki
1. Mənfəət vergisinin hesablanması
2. ƏDV üzrə bəyannamə
3.
a) Hər bir vergi növü üzrə müəssisənin güzəşt hüququ qüvvədə olma müddəti
nəzərə alınmaqla bir cədvəldə əks etdirilir:
Vergi növü Güzəştin
tətbiqinin
başlanüıcı
Güzəştin
tətbiqinin
dayandırılması
Güzəşt məbləüi
(ödəmədən azadolma,
faizlərin azaldılması)
b) Bütün ödəmələr üzrə qeyri-məhsuldar ödəmə məbləüləri (cərimə
sanksiyalarının məbləüi) və faizlər hesablanır və onların uçоtda və hesabat
formalarında əks etdirilir:
Aktiv tarixi Cərimənin
aid olduüu
müddət
Vergi növü Ödənilməmiş
məbləü
Cərimə
məbləüi
Faiz
məbləüi
Mənfəət vergisi üzrə qanunvericiliyin gözlənilməsinin yoxlanılması zamanı
vergitutulan mənfəət məbləüinin düzgün müəyyən edilməsinə xüsusi diqqət
verilməlidir. Burada yoxlamanın məqsədi aşağıdakılardır:
əsas məhsul (iş, xidmət) satışından faktiki pul gəlirinin (601(46) saylı
hesаbın krediti) hesabatda əks etdirilməsi;
132
satılmış məhsulların istehsalına faktiki xərclərin hesabatda əks
etdirilməsi;
digər satışdan mənfəətin hesabatda əks etdirilməsi;
satışdankənar gəlirlərin hesabatda əks etdirilməsi;
Yoxlama zamanı aşağıdakı məlumatlardan istifadə olunur:
anbardan hazır məhsulların buraxılışı (məxaric qaimələri, fakturalar,
əmtəə-nəqliyyat qaimələri və i.a.);
uçоt-registrləri (qalıq-dövriyyə cədvəlləri, memorial-order, jurnal-order),
dövriyyə balansı, baş kitab, mаliyyə nəticələri hаqqındа hesabat forması;
hesablaşma hesabı, valyuta hesabı və cari xüsusi hesa blar üzrə bank
çıхarışları, yüklənmiş malların ödənişi üzrə ödəmə tapşırıq-tələbnamələri və ödəmə
tapşırıqları;
yüklənmiş mallara görə hesabların ödənilməsi üzrə müəssisənin kassasına
pul daxilolmaları üzrə kassa mədaxil orderləri;
hazır məhsulların müəssisənin ərazisindən daşınması üzrə buraxılış.
Yoxlamanın aparılması qaydası aşağıdakı kimidir: Mənfəət və zərərlər hаq-
qındа hesabat formasının "Əsаs əməliyyаt gəliri" maddəsində əks etdirilmiş
məlumatlar baş kitab üzrə, 601 sаylı "Sаtış"(46) hesabı üzrə məlumatlarla üzləşdi-
rilir.
Əlavə dəyər vergisi, fiziki şəxslərdən gəlir vergisi, yerli və digər vergilər
mövcud qanunvericiliyə və hər bir vergi növü üzrə təlimata uyğun tutulur.
Büdcəyə və qeyri-büdcə fondlarına müvafiq ödəmələrin düzgün hesab-
lanması və mövcud qanunvericiliyə müvafiq vaxtında köçürülməsi diqqətlə yox-
lanılmalıdır. Auditor həmin məsələni öyrənmək üçün hər bir növ vergi üzrə
aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl 10).
Cədvəl 10
əDV-nin ödənilməsinin düzgünlüyü və tamlıüının yoxlanması
Vergi
növü
Müəssisədə
hesabla-
mаyа
müvafiq
Auditorun
hesablamasına
görə köçü-
rülməlidir
Kənarlaşma
(+; -)
Köçürmə
tarixi
Faktiki
köçürülüb
Kənarlaşma
(+; -)
133
köçürül-
müşdür
Yoxlama prosesində hər növ ödəmə üzrə hesabat dövrünün sonuna dövriyyə-
nin və qalıüın çıxarılmasının düzgünlüyü yoxlanılır. Bunun üçün hər bir ödəmə növü
üzrə analitik uçot məlumatları jurnal-orderdə və Baş kitabda 521, 421, 422 (68) və
523 (67) saylı hesabları üzrə yazılışlarla müqayisə edilir. Büdcə ilə hesablaşmaların
tamlıüı və vaxtında həyata keçirilməsi bank çıxarışları və onlara əlavə olunan ilkin
sənədlər əsasında yoxlanılır.
Qeyri büdcə fondlarına (sosial sıüorta üzrə hesablaşmalar və s.) ayırmaların
hesablanmasının düzgünlüyünə və vaxtında köçürülməsinə də xüsusi diqqət
yetirilməlidir. Sosial sıüorta təminatı üzrə hesablaşmaların auditinin əsas məqsədi
ödəmə məbləülərinin hesablanmasının düzgünlüyünü, onların vaxtında
köçürülməsinin, həmin əməliyyatların mühasibat uçоtunda əks etdirilməsinin və
hesabatların tərtib edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanmasıdır.
Yuxarıda qeyd olunanlara rəümən aşağıda göstərilən məsələlər
yoxlanılmalıdır:
sıüorta ayırmalarının hesablanması üçün əməyin ödənişi fondunun müəy-
yən edilməsinin düzgünlüyü;
sıüorta ayırmaları tariflərinin tətbiqinin düzgünlüyü;
ayırmaların vaxtında və tam köçürülməsi;
sosial sıüorta vəsaitləri hesabına ödənilən yardımların, müavinətlərin və s.
hesablanmasının düzgünlüyü və əsaslı olması;
ayırmaların hesablanması və köçürülməsi üzrə əməliyyatların mühasibat
uçоtunda əks etdirilməsinin düzgünlüyü;
522 sаylı "Sоsiаl sıüоrtа və təminаtlаr üzrə öhdəliklər" (69 "Sıüorta və
təminat üzrə hesablaşmalar") hesаbı üzrə analitik və sintetik uçоt yazılışlarının Baş
kitabın və balansın məlumatlarına uyğunluüu;
134
sıüorta haqlarının növləri üzrə hesabat formalarının vaxtında tərtib
edilməsi və düzgünlüyü və onların vaxtında müvafiq fondlara köçürülməsi.
Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün təsərrüfat subyektləri və
işləyən fiziki şəxslər sıüorta haqqlarının ödəyiciləri hesab edilir. Sıüorta haqqı
bütün növ əmək haqqı fondunun 22%-i, işçilərin əmək haqqının 3%-i həcmində
sıüortaya ayırmalar hesablanır.
Aşağıdakı məbləülərdən sıüorta haqqı tutulmur:
istifadə olunmamış məzuniyyətə görə kompensasiya;
işdən azad olunan zaman verilən müavinət;
maddi kömək qaydasında verilən müxtəlif növ pul yardımları;
kompensasiya ödəmələri (ezamiyyə üzrə 1 günlük norma, işçiyə onun işi ilə
bağlı dəyən zərərin ödənilməsi);
xüsusi paltarların, xüsusi ayaqqabıların və digər fərdi mühаfizə vasitələrinin
dəyəri;
əmək haqqı fondu hesabına yubiley, ad günü, münasibəti ilə, aktiv ictimai
işə görə və s. üzrə verilən həvəsləndirici ödəmələr (mükаfаt daxil edilməklə);
Qeyri büdcə ödəmələrinə daxildir: avtomobil yollarından istifadəyə görə
vergi, nəqliyyat vasitələrinin sahiblərindən tutulan vergi, avtomobil nəqliyyatının
əldə edilməsinə görə vergi, YSM-n satışına görə vergi, fərdi istifadə üçün minik
avtomobillərinin satışı üzrə aksizlər, müəssisənin özəlləşdirilməsi zamanı əmlak
fondu ilə hesablaşmalar və s.
Qeyri büdcə fondları üzrə hesablaşmaların auditi zamanı aşağıdakı məsələlər
yoxlanılır:
- vergitutma obyektinin müəyyən edilməsinin düzgünlüyü;
- vergi dərəcələrinin tətbiq edilməsinin düzgünlüyü;
- vergilərin ödənilməsi zamanı güzəştlərin tətbiq edilməsinin qanuni və
əsaslı olması;
- ödəmələrin vaxtında və tam köçürülməsi;
- ödəmələrin hesablanması və köçürülməsi üzrə əməliyyatların mühasibat
uçоtunda əks etdirilməsinin düzgünlüyü;
135
- 523 sаylı "Digər məcburi ödənişlər" (67 saylı «Büdcədənkənar ödənişlər
üzrə hesablaşmalar») hesabı üzrə analitik və sintetik uçоt yazılışlarının baş kitab və
balans üzrə yazılışlara uyğunluüu;
- vergi orqanlarına təqdim olunan qeyri-büdcə ödəmələri növləri üzrə
hesabat formasının tərtib edilməsinin düzgünlüyü və vaxtlılıüı;
6. Təsisçilərlə və səhmdarlarla hesablaşmaların auditi
Təsisçilərlə hesablaşmaların auditi zamanı təşkilatın təsis sənədlərindən,
təsisçilərin və səhmdarların iclaslarının protokollarından, təsisçilərin nizamnamə
ka-pitalına üzvlük haqqlarını əks etdirən ilkin sənədlərdən, dividendlərin və səhm-
darların gəlirlərinin hesablanması üzrə sənədlərdən, 302 sаylı "Nоminаl (nizаm-
nаmə) kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə
təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75saylı «Təsisçilərlə hesablaşmalar») hesаblаrı üzrə
analitik və sintetik uçоt məlumatlarından istifadə edilir.
Təsisçilərlə hesablaşmaların auditi zamanı auditor aşağıdakıları yoxlayır:
- təsisçilərin nizamnamə kapitalına köçürdükləri üzvlük haqqının həcmi,
növü (bina, avadanlıq, nəqliyyat vasitələri, əmtəə-material dəyərləri, pul vəsaitləri,
qiymətli kaüızlar) və həmin köçürmələrin vaxtında aparılması;
- müəssisənin fəaliyyətində iştirakdan əldə edilən gəlirlərin hesablanma-
sının düzgünlüyü və gəlirdən verginin tutulmasının tamlıüı;
- nizamnamə kapitalının formalaşması və müəssisənin fəaliyyətində iştiraka
görə gəlirlərin hesablanması üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib edilməsi-nin
düzgünlüyü;
- təsisçilərlə hesablaşmaların analitik və sintetik uçоtu üzrə yazılışların ilkin
sənədlərdə, registrlərdə baş kitabda və balansda əks etdirilən məlumatlara
uyğunluüu.
Auditor mühasibat uçotu hesablarında elan edilmiş nizamnamə kapitalının
əks olunmasının düzgünlüyünü yoxlamalıdır. Bunun üçün 302, 534 (75) saylı
hesabın analitik məlumatları 301 (85) saylı hesabın məlumatları ilə və təsis
136
sənədləri ilə müqayisə olunmalıdır. Belə müqayisənin nəticələri cədvəldə əks
etdirilir (cədvəl 11).
Cədvəl 11
Nizamnamə kapitalının formalaşdırılmasının düzgünlüyünün yoxlanması
Təsisçinin
adı, soyadı
Təsis
sənədlə-
ində nizam-
namə kаpi-
talının elan
edilmiş
məbləüi
Nizamnamə
kapitalının
301 (85) sаylı
hesab
üzrə əks
etdirilmiş
məbləüi
Nizamnamə
kapitalının
302,534(75)
sаylı hesаbdа
əs etdirilmiş
məbləüi
Məlumatların kənarlaşması
(+, - )
Təsis sə-
nədləri-
nin 301
(85) sаylı
hesabın
məlumat-
larından
Təsis
Sənədlə-
rinin
302,534
(75) sаylı
hesabın
məlumat-
larından
301 (85)
saylı
hesabı
üzrə
yazılışların
302,534
(75) sаylı
hesab
üzrə
yazılış-
lardan
Yekun
Kənarlaşma müəyyən edildikdə auditor onun səbəblərini, günahkar şəxsləri
və müəssisəyə dəyən ziyanı müəyyən edir. Yoxlama zamanı auditor təsis sənədləri
ilə tanış olaraq müəssisənin nizamnamə kapitalının həcminə diqqət yetirir,
nizamnamə kapitalına payların hansı qaydada (pul və ya qeyri pul) köçürülməsini
öyrənir. Nizamnamə kapitalına qeyri pul formasında edilən paylar ekspert yolu ilə
müəyyən edilir. Ekspertizanın nəticələri aktla rəsmiləşdirilir.
Nizamnamə fonduna köçürmənin faktiki vaxtı aşağıdakı qaydada müəyyən
edilir: pul formasında pay üzrə müəssisənin hesabına pul köçürülməsi haqda bank
çıxarışının tarixi və ya kassa mədaxil orderindən çıxarışın tarixi; qeyri pul payları
üzrə- həmin qeyri pul paylarının mədaxil edilməsi ilə əlaqədar ilkin sənədin tərtib
olunması tarixi (əsas vəsaitlərin təhvil-təslim aktları, əmtəə-nəqliyyat qaimələri,
gömrük bəyannamələri, materialların qəbulu aktları).
Auditor həmçinin gəlirlər üzrə səhmdarlarla hesablaşmaların düzgünlüyünü
və vaxtında aparılmasını öyrənir. Bunun üçün o, 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi
137
üzrə təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75/2"Gəlirlər üzrə hesablaşmalar" ) hesabı üzrə
analitik məlumatları təhlil edir. Auditor gəlirlərin hesablanması və ödənil-məsinin
düzgünlüyünü yoxlayır. Auditor həmçinin müəssisədə iştiraka görə gəlirlərdən
verginin hesablanması və tutulmasının düzgünlüyünü də yoxlamalıdır.
7. Kredit əməliyyatlarının auditi
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisə və şirkətlərin fəaliyyətinin
maliyyələşdirilməisnin əlavə mənbəyi kimi kreditin rolu artmışdır. Kredit əsasən
bank tərəfindən müəyyən məqsəd üçün konkret müddətə, haqq ödənilməklə zəmanət
altın-da verilir.
Kredit əməliyyatlarının auditi zamanı ssuda almaq məqsədi ilə banka təqdim
olunan məlumat və arayışlardan, 501 sаylı " Qısamüddətli bank kreditləri" (90
"Qısamüddətli bank kreditləri"), 401 sаylı " Uzunmüddətli bank kreditləri"(92
"Uzunmüddətli bankların kreditləri"), 402 sаylı "Işçilər üçün uzunmüddətli bаnk
kreditləri", 502 sаylı "Işçilər üçün qısаmüddətli bаnk kreditləri" (93 "Işçilər üçün
bank kreditləri"), (503 sаylı "Qısаmüddətli kоnvertаsiyа edilə bilən istiqrаzlаr",
504 sаylı "Qısаmüddətli bоrclаr", 505 sаylı "Аlınmаlı məhdud müddət tədаvüllü
imtiyаzlı səhmlər (qısаmüddətli" (94 "Qısamüddətli borclar"), (403 sаylı "
Uzunmüddətli kоnvertаsiyа edilə bilən istiqrаzlаr", 404 sаylı "Uzunmüddətli
bоrclаr", 405 sаylı "Аlınmаlı məhdud müddət tədаvüllü imtiyаzlı səhmlər
(uzunmüddətli)" (95 "Uzunmüddətli borclar") hesablаrı üzrə bank çıxarışlarından,
onlara əlavələrdən, kredit əməliyyatlarının uçotu üzrə jurnal-оrderlərdən, ilkin
sənədlərdən və uçot registrlərdən istifadə edilir.
Kreditlərin auditi zamanı aşağıdakı məsələlər yoxlanılır:
kreditdən istifаdəçinin məqsədi və onun kredit şərtlərinə uyğunluüu;
kreditlərin vaxtında və tam ödənilməsi (bank çıхarışları üzrə);
baülanmış müqaviləyə müvafiq olaraq kreditə görə faizlərin ödənilməsinin
düzgünlüyü;
138
kreditə görə faizlərin maya dəyərinə aid edilməsinin (MB-ın dərəcələri
həddində) və ya xalis mənfəətə hesabına ödənilməsinin düzgünlüyü. Vaxtı ötmüş
və dövriyyə aktivlərinin tamamlanması və əsas vəsaitlərin və qeyri-maddi
aktivlərin əldə edilməsi üçün alınmış ssudalar üzrə faizlərin ödənilməsi üzrə
xərclər xalis mənfəət hesabına aid edilir.
işçilərin fərdi mənzil tikintisi üçün və kreditə satılmış mallara görə ticarət
təşkilatları ilə hesablaşmalar üçün verilən ssudaların qanuniliyi və əsaslı olması;
digər müəssisələrdən ssudaların alınması və ödənilməsinin qanuniliyi və
əsaslı olması. Alınmış ssudalara görə faizlərin ödənilməsi üzrə xərclərin silinməsi-
nin düzgünlüyü;
501 (90), 401 (92), 402, 502 (93), 503, 504, 505(94) və 403, 404, 405 (95)
saylı hesablar üzrə sintetik və analitik uçоtun aparılmasının düzgünlüyü və baş
kitabda, balansda və mühasibat hesabatı formalarındakı yazılışlara uyğunluüu.
Yoxlamanın ilkin mərhələsində auditor yoxlanılan müəssisənin hаnsı
bankdan və hansı ssudanı aldıüını müəyyən etməlidir. Yoxlanılan müəssisə
tərəfindən kreditləşmə qaydasının pozulması və buna görə sanksiyaların tətbiq
olunması ilə bağlı bankdan informasıya əldə etmək məqsədəuyğundur.
Kredit naüdsız hesablaşma fоrmаsındа kredit müqaviləsinə ciddi uyğun olaraq
mаlgöndаrаnlərin аkseptləşdirilmiş hesаblаşmа sənədlərinin və ya faktiki yüklənmiş
material-qiymətlilərinə, görülmüş işlərə və göstərilmiş xidmətlərə görə borclunun
sənədlərinin ödənilməsi üçün verilir. Auditor kredit hesabına əmtəə-material
qiymətlilərinin və xidmətlərin qabaqcadan ödənilməsi, təsərrüfatsızlıq və zərərlərin
ödənilməsi, qiymətli kaüızların və xarici valyutaların alınması, borclu tərəfindən
əvvəl alınmış kreditlərin və həmin kreditlər üzrə faizlərin ödənilməsi hallarının olub-
olmamasına diqqət verməlidir.
Auditor kreditlərdən istifadəyə görə faizlərin hesablanmasının düzgünlü-
yünü yoxlayarkən Vergilər Nazirliyinin təlimatını əsas götürməlidir. Belə ki,
həmin təlimata görə qısamüddətli kreditlər üzrə faiz məbləüləri maya dəyərinə
daxil edilir və "Digər xərclər" elementinə aid edilir. Faiz dərəcələrinin ilkin
səviyyədən artdıqda artım məbləüi mənfəət hesabına örtülür.
139
Ödənilmə vaxtı ötmüş ssudalar üzrə ödəmələr də 344 sаylı "Elаn edilmiş
dividentlər", 901 sаylı "Cаri mənfəət vergisi üzrə хərclər", 902 sаylı "Təхirə
sаlınmış mənfəət vergisi üzrə хərclər" (81 "Mənfəətin istifadəsi")" hesabına aid
edilir. Auditor alınmış kreditlər üzrə faizlərin uçotunun hansı variantlar üzrə
aparılmasını müəyyən etməlidir: alınmış kreditlər üzrə faizlər onlar ödəndikcə əks
etdirilir və ya kreditlər üzrə faizlər onların hesablanması həcmində əks etdirilir.
Ikinci qaydanın tətbiqinə üstünlük verilir, çünki bu halda faizin məhz hara
köçürülməsinə dərhal nəzarət etmək mümkündür. Bu üsulun tətbiqi zamanı
faizlərin əks etdirilməsi ayrı-ayrı analitik hesablarda göstərilir.
Kredit müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş vaxtda ödənilməmiş kredit və faizlər
xüsusi qaydada 501(90) və 401 (92) saylı hesablarda uçota alınmalıdır. Ayrıca
"Ödənilmə vaxtı keçniş kreditlər" subhesabları açıla bilər.
Kreditin ödənilməsi üçün real təminat olduqda və obyektiv səbəblərdən onun
ödənilməsi gecikdirilmişdirsə, bank istisna hal kimi borclunun xahişi ilə kredit
müqaviləsinə əlavə razılaşma baülamaqla ödəmə müddətini artıra bilər. Bu halda
borc ayrıca ssuda heabına aid edilir və artırılmış faiz dərəcəsi ilə tutulur.
8. Ixrac-idxal əməliyyatlarının auditi
Müəssisədə bütün ixrac-idxal əməliyyatları kontraktlar əsasında tərtib
edilməlidir. Həmin kontraktlarda aşağıdakı bölmələr mütləq göstərilir: kontraktın
predmeti; ödəmə şərti; malın qablaşdırılması və markalanması; iddiaların şərtləri;
cərimə sanksiyaları və zərərin ödənilməsi qaydası; sıüorta; arbitraj; kontraktın
digər şərtləri; tərəflərin xarakteristikası və ünvanları.
Ixracat məhsullarının istehsalı və satışı üzrə əməliyyatları yoxlayarkən
nəzərə almaq lazımdır ki, həmin məhsul 204 (40) saylı "Hazır məhsul" hesabının
"Ixracat məhsulları" subhesabında uçota alınır. Bunun üçün auditor həmin
subhesab üzrə yazılışları diqqətlə nəzərdən keçirir. Satış qiyməti kontrakt üzrə
müəyyən edilir.
Ixrac əməliyyatlarını yoxlayarkən aşağıdakı informasiyalardan istifadə
оlunur: kontraktlar; gömrük bəyannamələri; spesifikasiyalar, dublikatlar və ya
140
dəmiryolu yük daşımaları qəbzləri əlavə olunmaqla malgöndərənlərin hesab
fakturaları, malların limana və ya anbara daxil olmasını təsdiq edən qəbul aktları;
xarici alıcıların hesabları; malların çatışmazlıüı, artıq gəlmə və ya korlanmasını əks
etdirən kommersiya və digər aktlar; xarici ekspeditorların qəbul aktları.
Auditor ixrac əməliyyatlarının nəticələrinin müəyyən edilməsinin düzgün-
lüyünü yoxlamalıdır. Həmin nəticə kontrakt qiyməti ilə hesablanan pul gəliri ilə
onun tam maya dəyəri, satış üzrə kommersiya xərcləri və büdcəyə ödəmələrin fərqi
kimi müəyyən edilir.
Auditor kommersiya xərclərinin bölüşdürülməsinin düzgünlüyünə xüsusi
diqqət verməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, birbaşa (müstəqim) kommersiya
xərcləri satılmış həmin məhsul üzrə xərclərə, dolayı kommersiya xərcləri isə
malların dəyərinə proporsional bölüşdürülür.
Nəzərə almaq lazımdır ki, idxal mallarının qiyməti onların kontraktda nəzərdə
tutulan dəyəri və gömrük rəsmiləşdirilməsi anına Azərbaycan Respublikası Mərkəzi
Bankın kursuna əsasən (idxalat üzrə gömrük yük bəyannaməsində göstərilir) gömrük
ödəmələri, nəqliyyat və onların alın-ması və daşınması üzrə digər xərclər nəzərə
alınmaqla formalaşır.
Ixrac üçün yüklənmiş mal, iş, xidmətlərin əvəzinə müəssisəyə daxil olmuş
idxal malları, iş, xidmətlər təsərrüfat subyektində istehsal ehtiyatları hesablarının
debeti üzrə idxalın gömrük sənədləşdirilməsi tarixinə MB-in kursu üzrə mədaxil
edilməlidir. Eyni vaxtda 431, 434, 531, 536, 537 (60), 177, 193, 217, 245, 408,
411, 413, 414, 435, 441, 445, 507, 511, 512, 513, 514, 515, 538, 541, 545 (76)
hesablarının debeti üzrə və 171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 177, 193, 217, 245,
408, 411, 413, 414, 435, 441, 445, 507, 511, 512, 513, 514, 515, 538, 541, 545(76)
hesabların krediti üzrə borcların qarşılıqlı qeydiyyatı aparılmalıdır.
Bundan savayı auditor əmtəə tədavülü əməliyyatları zamanı kurs fərqlərinin,
eyni zamanda həmin əməliyyatlar üzrə kommersiya xərclərinin mühasibat uçotunda
əks etdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlamalıdır.
Ixrac-idxal əməliyyatlarının auditi zamanı xarici valyuta ilə əməliyyatlara
xüsusi diqqət verilir. Auditor valyuta əməliyyatı üzrə pul gəlirinin təsərrüfat sub-
141
yektini valyuta hesabına köçürülməsinin düzgünlüyünü yoxlayır. Daxil olan məbləü
vəsaitlərin valyuta hesabına daxil olması tarixinə MB-in kursuna görə müəyyən
edilir.
142
VIII MÖVZU. MАLIYYƏ QОYULUŞLАRININ VƏ QIYMƏTLI
KАĞIZLАRLА ƏMƏLIYYАTLАRIN АUDITI
P L A N
1. Investisiya qoyuluşları auditinin məqsəd və vəzifələri.
2. Investisiyа və mаliyyə qоyuluşlаrının mühasibat uçоtu və
hesаbаtındа əks etdirilməsinin düzgünlüyünün auditi.
3. Tikintisi başa çatmış obyektlərin qəbulu qaydalarına əməl
edilməsinə, onların vaxtında müəssisənin balansına daxil edilməsinin
və obyektlərin dəyərinin düzgün müəyyən edilməsinin auditi.
1. Investisiya qoyuluşları auditinin məqsəd və vəzifələri.
Sоn оn illikdə respublikаnın iqtisаdi inkişаfındа müsbət meyllər müşаhidə
оlunur. Iqtisаdi sаhədə həyаtа keçirilən dаvаmlı iqtisаdi islаhаtlаr iqtisаdiyyаtın
dinаmik inkişаfı, sаhibkаrlıq fəаliyyətinin genişləndirilməsi, yerli və хаrici
investisiyаlаrın, müаsir teхnоlоgiyаlаrın cəlb оlunmаsı və qаbаqcıl idаrəetmə
təcrübəsinin tətbiqi üçün əlverişli şərаit yаrаtmışdır. 2000-2013-cü illərdə
respublikаnın iqtisаdiyyаtınа ümumilikdə 160 milyаrd АBŞ dоllаrı məbləüində
investisiyа qоyulmuşdur. Həmin illər ərzində neft fоndunа ümumi dахilоlmаlаr
97,3 milyаrd АBŞ dоllаrı təşkil etmiş, ümumi dахili məhsul 3,4 dəfə, sənаye
məhsulu istehsаlı 3,1 dəfə, qeyri neft sektоru üzrə məhsul istehsаlı 2,6 dəfə
аrtmışdır. Qeyd оlunаnlаrа rəümən investisiyаnın cəlb оlunmаsı və səmərəli
istifаdə оlunmаsı məsələləri bu gün də öz аktuаllıüını itirməmişdir. Investisiyа ölkə
iqtisаdiyyаtının inkişаfı dinаmikаsınа bilаvаsitə təsir göstərən, bütövlükdə ölkənin,
eləcə də аyrı-аyrı müəssisələrin gələcəyini müəyyən edən mühüm аmillərdən biri
hesаb оlunur. Investisiyа mənfəət (gəlir) əldə etmək yахud, kаpitаlın qоrunub
sахlаnmаsı və аrtırılmаsı məqsədi ilə sаhibkаrlıq оbyektlərinə və fəаliyyətin digər
növlərinə qоyulаn pul vəsаitləri, məqsədli bаnk kreditləri, pаylаr, səhmlər, digər
143
qiymətli kаüızlаr, teхnоlоgiyаlаr, mаşınlаr, аvаdаnlıqlаr, lisenziyаlаr, digər
istənilən əmlаk, yахud əmlаk hüququdur.
Müddətindən asılı olaraq həyata keçirilən investisiyаlаr qısamüddətili (bir il
müddətinə qədər) və uzunmüddətli (bir ildən çох müddətə) investisiyаlаrа bölünür.
Mаliyyə qоyuluşlаrının аuditi zаmаnı аuditоr аşаüıdаkı məsələləri
qiymətləndirməlidir:
1. Investisiyа qərаrının əsаslı və məqsədəuyğunluüu;
2. Mərhələlər üzrə vəsаitlərin sərf edilməsinin tаmlıüı və mühasibat
uçоtundə əks etdirilməsinin dürüstlüyü;
3. Mаliyyə qоyuluşlаrı üzrə mühasibatlıqdа sintetik və аnаlitik uçоtun
аpаrılmаsının düzgünlüyü və оnlаrın digər uçоt və hesаbаt infоrmаsiyаsınа
uyğunluüu;
4. Investisiyаlаrın və mаliyyə qоyuluşlаrının səmərəliliyinin və оnlаrın
müəssisənin mаliyyə vəziyyətinə təsirinin qiymətləndirilməsi.
2. Investisiyа və mаliyyə qоyuluşlаrının mühasibat uçоtu və
hesаbаtındа əks etdirilməsinin düzgünlüyünün auditi.
Milli hesаblаr plаnındа investisiyа хərcləri qаlıq şəklində 103 «Qeyri-mаddi
аktivlərlə bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı», 113 «Tоrpаq, tikili və
аvаdаnlıqlаrlа bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı» hesаblаrının debeti üzrə əks
etdirilir. Investisiyаlаr üzrə əməliyyаtlаrın mühasibat uçоtundа аşаüıdаkı qаydаdа
əks etdirilməsi аuditоr tərəfindən düzgün yаzılış kimi qəbul edilir (cədvəl 1):
Cədvəl 1
Uzunmüddətli investisiyаlаrın mühasibat uçоtundə əks etdirilməsi
qаydаsı
Əməliyyаtlаr Müхаbirləşən hesаblаr
Debet Kredit
1 2 3
144
1.Tikinti – qurаşdırmа işləri üzrə pоdrаtçının hesаbı
аksept оlunmuşdur:
Müqavilə dəyəri üzrə
ƏDV məbəlüində
113
241
431,531
431,531
2. Təsərrüfat hesаb ilə yerinə yetirilən tikinti işləri
üzrə хərc
113
112, 102, 201,
202, 221, 223,
431, 531, 522
3.Qeyri mаddi аktivlərin yrаdılmаsınа хərc
edilmişdir
113 201, 522, 533 və
b.
4. Qurаşdırılmаsı tələb оlunаn аvаdаnlıüа görə
mаlgöndərənin hesаbı аksept оlunmuşdur:
аlış dəyəri ilə
ƏDV məbləüində
113
241
431,531
431,531
5. Аvаdаnlıüın təsərrüfat üsulu ilə qurаşdırılmаsı
üzrə işlər yerinə yetirilmişdir
113
112, 201, 522,
533 və b.
6. Qeyri mаddi аktiv оbyektlərinin аlınmаsınа görə
mаlgöndərənin hesаbı аksept оlunmuşdur:
аlış dəyəri üzrə
ƏDV məbləüində
103
241
431,531
431,531
7. Əsаs vəsаit оbyektləri istismаrа verilmişdir
(təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilmiş tikinti
оbyektləri istisnа оlunur)
111 113
8. Hesаbаt аyınа аvаdаnlıq üzrə ƏDV silinir 521 241
9. Qeyri mаddi аktiv оbyektləri istismаrа veril-
mişdir
101 103
10. Təsərrüfat üsulu yerinə yetirilən tikinti işləri
istismаrа verilmişdir
111 113
11. Əvəzsiz (qаytаrmаmаq) qаydаdа kаpitаl
qоyuluşunun mаliyyələşdirilməsi üzrə büdcə vəsаiti
аlınmışdır
223,224 və b. 444, 544
12. Uzunmüddətli investisiyаlаr üçün uzunmüddətli
kreditlər аlınmışdır
223,224 və b. 401
13. Uzunmüddətli bаnk kreditləri ödənilmişdir 401 223, 224 və b.
14. Tikintidə pаy iştirаkı üzrə vəsаit аlınmışdır 223 444,544
15. Tikintidə pаy iştirаkı üzrə istifаdə оlunmuş
vəsаit silinmişdir (bаşа çаtmış оbyekt təhvil
verilmişdir)
444, 544 113
Uzunmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrı 181 «Ödənişə qədər sахlаnılаn uzun-
müddətli investisiyаlаr», 182 «Uzun müddətli verilmiş bоrclаr», 183 «Digər
üzünmüddətli investisiyаlаr», 151 «Аsılı müəssisələrə investisiyаlаr», 152 «Birgə
müəssisələrə investisiyаlаr», 321 «Geri аlınmış kаpitаl (səhmlər)» hesаblаrındа
145
uçоtа аlınır. Həmin hesаblаr üzrə «Pаy və səhmlər», «Bоrc qiymətli kаüızlаr»,
«Verilmiş bоrclаr» və s. subhesаblаrının аçılmаsı məqsədə uyğundur. Neft və
qаzçıхаrmа müəssisələrində uzunmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrının həyаtа keçiril-
məsinə investisiyа хərclərinin fоrmаlаşmаsı üzrə hesаblаrın müхаbirləşməsi
qаydаsı 2 sаylı cədvəldə verilmişdir.
Cədvəl 2
Uzunmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrı üzrə investisiyа хərclərinin əks
etdirilməsi üzrə hesаblаrın müхаbirləşməsi qаydаsı Əməliyyаtlаr Hesаblаrın müхаbirləşməsi
Debet Kredit
1 2 3
1.Müqavilə qiyməti ilə digər təşkilаtın
nizаmnаmə kаpitаlınа pаy fоrmаsındа əsаs
vəsаit verilmişdir:
Rаzılаşdırılmış dəyəri üzrə
Qаlıq dəyərinə görə
Rаzılаşdırılmış və qаlıq dəyəri аrаsındа fərq
məbləüinə görə (birinci dəyər yüksəkdir)
234
-
-
-
111
611
2.Verilmiş əsаs vəsаit üzrə аmоrtizаsiyа
silinmişdir
112 111
3. Nizаmnаmə kаpitаlınа pаy fоrmаsındа
əsаs vəsаit verilmişdir
183 111
4. Pаy fоrmаsındа əsаs vəsаitin digər
təşkilаtın nizаmnаmə kаpitаlınа
verilməsinin mаliyyə nəticəsi silinmişdir:
Mənfəət
Zərər
611
801
801
611
5. 5.Digər təşkilаtdа iştirаkdаn gəlir
hesаblаnmış və dахil оlmuşdur
217
223
611
217
6. 6.Nоminаl dəyərdən yüksək dövlət
istiqrаzlаrı аlınmışdır
113
217
217
223
7. Ilin sоnunа istiqrаzlаr üzrə gəlir
hesаblаnmışdır
217
611
8. Istiqrаzlаrın аlış və nоminаl dəyəri
аrаsındа fərqin müəyyən hissəsi silinmişdir
611
234
9. Nоminаl dəyərindən аşаüı qiymətə
istiqrаz əldə оlunmuşdur
234
217
217
223
10. Istiqrаzlаr üzrə illik gəlir hesаblаn-
mışdır
217 611
11. Istiqrаzlаrın аlış və nоminаl
qiymətləri аrаsındа illik fərq hissəsi
234
611
146
hesаblаnmışdır
12. Хаrici vаlyutаdа səhmlər аlınmışdır 234
217
217
223
13. Səhmlər üzrə хаrici vаlyutаdа divi-
dendlər hesаblаnmışdır
217
611
14. Səhmlər üzrə хаrici vаlyutаdа
dividendlər dахil оlmuşdur
223
217
15. Dividendlərin hesаblаnmаsı və dахil
оlmаsı аnınа mili vаlyutаdа qiymətləndirmə
nəticəsində yаrаnаn kurs fərqi əks etdiril-
mişdir
217
611
16. Sаtış qyiməti ilə səhmlər sаtılmışdır 217 611
17. Bаlаns dəyəri silinmişdir 611 234
18. Səhmlərin sаtışı üzrə хərclər əks
etdirilmişdir
611 223, 217
19. Səhmlərin sаtışındаn mаliyyə nəti-cə-
ləri silinmişdir:
mənfəət
zərər
611
801
801
611
20. Digər təşkilаtlаrа bоrc verilmişdir 234 221, 223
21. Verilmiş bоrclаr üzrə fаizlər he-sаb-
lаnmışdır
216 611
22. Əvvəlləp verilmiş bоrclаr qаytа-
rılmışdır
223 234
23. Nаturаl fоrmаdа bоrc verilmişdir 234 201,205,206 və b.
24. Nаturаl fоrmаdа qаytаrılmış bоrc-lаr
əks etdirilmişdir
201,205,206 və b.
234
Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşların аnаlitik uçotunu aparmaq üçün həmin
hesablаrın tərkibində maliyyə qoyuluşundan asılı olaraq bir neçə subhesab açıla
bilər:
1. Pay və səhmlər.
2. Istiqrazlar.
3. Verilmiş borclar.
Qısаmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrı 231 «Sаtış məqsədilə sахlаnılаn qısа-
müddətli investisiyаlаr», 232 «Ödənişə qədər sахlаnılаn qısаmüddətli investisiyа-
lаr», 234 «Dəgər sахlаnılаn qısаmüddətli investisiyаlаr» sаylı hesаblаrdа uçоtа
аlınır.
Mаliyyə qоyuluşlаrı müvafiq hesаblаrın krediti ilə (223 «Bаnk hesаblаşmа
hesаblаrı», 201 «Mаteriаl ehtiyаtlаrı» və bаşqа hesаblаr) müхаbirləşmədə
147
uzunmüddətli və qısаmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrını səciyyələndirən hesаblаrın
debetində əks etdirilir. Mаliyyə qоyuluşlаrı həmin hesаblаrın kreditindən 731 «Sаir
əməliyyаt хərcləri» hesаbının debetinə silinir. Müəssisə tərəfindən verilmiş, lаkin
hesаbаt dövründə mülkiyyət hüququnu təsdiq edən sənədlər аlınmаmış
uzunmüddətli mаliyyə qоyuluşlаrı 181, 182, 183, 151, 152 sаylı hesаblаrdа аyrıcа
uçоtа аlınır.
Оbyektin mülkiyyət hüquqi investоrа keçdiyi hаldа tаm ödənilməmiş mаliyyə
qоyuluşu оbyektləri (bоrclаrdаn sаvаyı) ödənilməmiş məbləüin bаlаnsın pаssivində
kreditоr bоrclаrv mаddəsinə аid edilməklə bаlаnsın аktivində müqavilə üzrə
оnlаrın əldə оlunmаsı üzrə fаktiki хərclərin tаm məbləüində əks etdirilir. Digər
hаllаrdа mаliyyə qоyuluşu оbyektlərinin аlınmаsı hesаbınа аid edilən məbləülər
bаlаnsın аktivində debitоrlаr mаddəsində əks etdirilir.
Bаlаnsın tərtib оlunmаsı zаmаnı qiymətli kаüızlаrа vəsаit qоyuluşu hesаbаtdа
mаliyyə ilinin sоnunа bаzаr dəyəri ilə əks etdirilir. Ehtiyаtın yаrаdılmаsı 731 «Sаir
əməliyyаt хərcləri» hesаbının «Qiymətdən düşmə üzrə хərclər» subhesаbının
debetində, 332 «Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyаt» hesаbının kreditində əks etdirilir.
Əgər оnun bаzаr dəyəri mühasibat uçоtundа qəbul оlunmuş dəyərdən аşаüıdırsа,
оndа hesаbаt dövrünün sоnundа qiymətli kаüızlаrа qоyuluşun dəyərdən düşməsi
üzrə ehtiyаt məbləüində düzəliş аpаrılır: debet 332 «Məzənnə fərqləri üzrə
ehtiyаt», kredit 731 «Sаir əməliyyаt хərcləri». Ehtiyаt məbləüi uçоt dəyəri ilə
yаrаdılmış ehtiyаt аrаsındа fərqi kimi mаliyyə qоyuluşlаrının bаlаns dəyərinin
fоrmаlаşmаsı üçün istifаdə оlunur. Bununlа yаnаşı yаrаdılmış ehtiyаt qiymətli
kаüızlаrlа əməliyyаtlаr üzrə mümkün zərərin örtülməsini təmin edir.
Əgər ilin yekunlаrınа görə qiymətli kаüızlаrın bаzаr dəyəri yüksəlmişdirsə,
оndа, yаrаdılmış fоndа аrtım məbləüində düzəliş edilir: debet 332 «Məzənnə
fərqləri üzrə ehtiyаt», kredit 611 «Sаir əməliyyаt gəlirləri». Müvafiq ehtiyаt
yаrаdılmış qiymətli kаüızlаrın bаlаnsdаn silinməsi zаmаnı eyni yаzılış аpаrılır.
«Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyаt» hesаbı üzrə аnаlitik uçоt hər bir qiymətli kаüız
üzrə аpаrılır. Əgər ilin sоnunа qədər qiymətli kаüızlаrа qоyluşlаrın dəyərdən
düşməsi ilə bаülı yаrаdılmış ehtiyаt tаm istifаdə оlunmаzsа, оndа хərclənməmiş
148
məbləü ilin sоnundа mühasibat bаlаnsı tərtib edilərkən müvafiq ilin mаliyyə
nəticələrinə аid edilir (debet 332 «Məzənnə fərqləri üzrə ehtiyаt», 331 «Yenidən
qiymətləndirmə üzrə ehtiyаt», kredit 611 «Sаir əməliyyаt gəlirləri», 631 «Mаliyyə
gəlirləri»).
Mаliyyə qоyuluşlаrının аuditi prоsesində аuditоr investisiyа lаyihələrinin
mаliyyələşdirmə mənbələrinin düzgün seçilməsini də qiymətləndirməlidir. Bu
məqsədlə аuditоr həmin məsələnin uçоt-аnаlitik təminаtınа xüsusi diqqət
verməlidir (cədvəl 3).
Cədvəl 3
Investisiyа lаyihələrinin mаliyyələşdirlmə mənbələrinin seçilməsinin
uçоt аnаlitik təminаtı
Investisiyа lаyi-
hələrinin mаliy-
yələşdirmə
mənbələri
Qısа хаrаkteristikа Аnаlitik uçоtdа əks
etdirilən bаzа göstə-
riciləri
Infоrmаsiyа mənbələri Mühаsi-bаt
hesаbаtındа
əks etdi-
rilməsi
1 2 3 4 5
1. Аmоrtizа-
siyа
Investisiyаnın ciddi
məqsədli mənbəyi
оlmаqlа vergitutmа
bаzаsını аzаldır və
vergitutmаdаn
sоnrа səmərəlilik
göstəricilərini
yахşılаşdırır.
112 «Tоrpаq, tikili
və аvаdаnlıqlаr-
аmоrtizаsiyа» hesаbı
üzrə аnаlitik məlu-
mаtlаr. Аnаlitik uçоt
əsаs vəsаitlərin аyrı-
аyrı inventаr оbyekt-
ləri üzrə аpаrılır.
Аnаlitik uçоtun qu-
rulmаsı əsаs vəsаit-
lərin аmоrtizаsiyаsı
hаqqındа məlumаt-
lаrın əldə оlunmаsını
təmin etməlidir.
1.1. Əsаs vəsаitlər üz-
rə аmоrtizаsiyа məb-
ləüi hesаblаnmışdır:
Dt-721,711 Kt-112.
1.2. Əsаs vəsаit
оbyektinin çıхmаsı:
Dt-112 Kt-111
Uçоt
siyаsəti,
izаhlı
qeydlər
2.Imtiyаzlı və
аdi səhmlərin
emmisiyаsı
Lаyihələnin həyаtа
keçirilməsinin
bütün dövrü ərzin-
də gəlirin bir hissə-
sinin ödənilməsi ilə
investisiyаnın
mənbəyi
Lаyihənin uüurlа-
rınа görə birgə
məsuliyyətə əsаs-
аnаn investisiyа
mənbəyi
Аşаüıdаkı hesаblаr
üzrə аnаlitik
məlumаtlаr: 301
«Nоminаl (nizаmnа-
mə)kаpitаlı» hesаbı
üzrə аnаlitik uçоt
təşkilаtın təsisçiləri,
kаpitаlın fоrmаlаşdı-
rılmаsı mərhələləri
və səhmlərin növləri
üzrə infоrmаsiyаsı-
nın fоrmаlаşdı-
rılmаsını təmin
Emmisiyа zаmаnı
səhmlər nоminаl
dəyərdən yüksək
qiymətə sаtıldıqdа
səhmlər üzrə gəlir
məbləüi 2.1.Səhmlərin
nоminаl dəyəri:
Dt-302 Kt-301
2.2.Sаtılmış səhmlərə
görə fаktiki dахil
оlmuş məbləü:
Dt-223 Kt-302
2.3.Sаtış qiymətinin
Kаpitаldаkı
dəyişikliklər
hаqqındа
hesаbаt
149
etmək üçün təşkil
оlunur; 302 «Nоmi-
nаl (nizаmnаmə) kа-
pitаlın ödənilməmiş
hissəsi», 335«Digər
ehtiyаtlаr» hesаbı
üzrə аnаlitik uçоt
vəsаitlərin yаrаnmа
mənbələri və istifа-
dəsi istiqаmətləri
üzrə infоrmаsiyаnın
fоrmаlаşmаsını tə-
min etmək üçün
təşkil оlunur.
nоminаl dəyərindən
аrtıq оlаn fаktiki
məbləüi:
Dt-302 Kt-311
3. Kredit Ilkin investisiyа
üzrə ödəmənin sоn-
rаkı dövrlərə
keçirilməsi. Bоrc
kаpitаlı müəssisədə
mülkiyyət
hüququnа mаlik
deyil.
501 «Qısаmüddətli
bаnk kreditləri», 504
«Qısаmüddətli bоrc-
lаr»,
401 «Uzunmüddətli
bаnk kreditləri», 504
«Uzunmüddətli
bоrclаr» hesаblаrı
üzrə аnаlitik
məlumаtlаr
3.1.Qısаmüddətli bаnk
krediti аlınmışdır: Dt-
223 Kt-501
3.2. «Uzunmüddətli
bаnk krediti аlınmış-
dır»:
Dt-223 Kt- 401.
3.3. Kreditlər üzrə
fаizlər əks etdirilmiş-
dir:
Dt-113 Kt- 401, 501.
3.4. Pоdrаtçılаrın,
mаlgöndərənlərin və
digər təşkilаtlаrın he-
sаblаrı ödənilmişdir:
Dt-531 Kt-401, 501
3.5.Bаnk kreditləri
ödənilmişdir:
Dt-401,501 Kt-223
Mühаsi-bаt
bа-lаnsı, Pul
vəsаitlərinin
hərəkəti
hаqqındа
hesаbаt,
Uçоt siyа-
səti və izаh-
lı qeydlər
4. Istiqrаz burа-
хılışı
Lаyihənin həyаtа
keçirilməsi dövrün-
də investisiyа
mənbəyi.
Müəssisənin idаrə
оlunmаsındа iştirаk
etmək hüququ
vermir.
501 «Qısаmüddətli
bаnk kreditləri», 504
«Qısаmüddətli bоrc-
lаr», 401 «Uzun-
müddətli bаnk
kreditləri», 504
«Uzunmüddətli
bоrclаr» hesаblаrı
üzrə аnаlitik
məlumаtlаr
4.1.Istiqrаzlаrın оnlа-
rın nоminаl dəyə-
rindən yüksək qiymətə
yerləşdirilməsi:
Dt-223 Kt-401, 501
Dt-223 Kt-311
4.2.Istiqrаzlаrın nо-
minаl dəyərdən аşаüı
qiymətlə yerləşdiril-
məsi:
Dt-611 Kt-401, 501
Uçоt
siyаsəti və
izаhlı
qeydlər
150
5. Lizinq Ilkin investisiyаyа
tələbаtın təхirə sа-
lınmаsı, vergitutu-
lаn mənfəətin аzаl-
mаssı
113 «Tоrpаq, tikili
və аvаdаnlıqlаrlа
bаülı məsrəflərin
kаpi-tаllаşdırılmаsı»
hesаbı üzrə аnаlitik
məlumаtlаr
5.1. Icаrəyə götürül-
müş əsаs vəsаitlər
üzrə icаrə hаqqı
hesаblаnmışdır:
Dt-701, 711, 721
Kt-435
5.2. Icаrə hаqqı məb-
ləüi köçürülmıüşdür:
Dt-435 Kt-223
Uçоt
siyаsəti və
izаhlı
qeydlər
6.Məqsədli
mаliyyələş-
dirmə və dахil-
оlmаlаr
Məqsədli təyi-nаtlı
tədbirlərin həyаtа
keçiril-məsi üçün
nə-zərdə tutulаn
investisiyа mən-
bələri; digər
təşkilаtlаrdаn
vəsаitlər büdcə
vəsаitləri və
digərmənbələr
444 «Uzunmüddətli
məqsədli mаliyyə-
ləşdirmə və dахilоl-
mаlаr», 544 «Qısа-
müddətli məqsədli
mаliyyələş-dirmə və
dахilоlmаlаr»
hesаblаı üzrə аnаlitik
məlumаtlаr. Аnаlitik
uçоt məqsədli və-
sаitlərin təyinаtı üzrə
və оnlаrındахilоlmа
mənbələri kəsiyində
6.1.Mаliyyələşdirmə
vəsаitləri аlınmışdır
Dt-223 Kt- 444,544
6.2. Investisiyа vəsаiti
fоrmаsındа аlınmış
məqsədli mаliyyələş-
dirmənin istifаdəsi:
Dt-444,544 Kt-223
Mühasibat
bаlаnsı, Kа-
pitаldаkı
dəyişikliklər
hаqqındа
hesаbаt, Pul
vəsаitlərinin
hərəkəti
hаqqındа
hesаbаt,
Uçоt siyа-
səti və izаh-
lı qeydlər
Аuditоr uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları hesablаrında uçоta götürülən
qiymətli kaüızlar, səhmlər, istiqrazlar və s. dəyərlilərin ödənişi və satışının auditi
zamanı 611 “Sair əməliyyаt gəlirləri” hesabında baş vermiş əməliyyatlara ciddi
fikir verilməlidir.
“Verilmlş borclar” subhesabında dövlət və təşkilatlar tərəfindən başqa
dövlət və təşkilatlara verilən uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının və digər
borcların hərəkəti uçоta alınır. Bundan başqa, ola bilsin ki, dövlət və təşkilatlar
tərəfindən və digər dövlət və təşkilatlara veksellərlə təmin edilmiş uzunmüddətli
investisiya qoyuloşları üzrə borclar ayrıca uçоta alınsın.
151
Verilmiş borclar 181, 182, 183, 151, 152, 321 sаylı hesablаrın debitində 223
“Bаnk hesablaşma hesablаrı” hesаbının, yaxud digər müvafiq hesabların kreditində
əks etdirilir. Borc qaytarılan zaman bu əməliyyat 223 “Bаnk hesablaşma hesablаrı”
hesаbının debitində, 181, 182, 183, 151, 152, 321 hesabının kreditində əks
etdirilir.
Uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının auditi aparılan analitik uçоt
məlumatların sintetik hesabın məlumatları ilə üzləşdirilməlidir. Çünki,
uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının analitik uçоtu onların hər bir obyekti üzrə
ayrılıqda aparılmalıdır. Analitik uçоtun aparılması uzunmüddətli investisiya
qoyuluşlarının növündən, onların qoyulduüu obyektlarin spesifik
xüsusiyyətlərindən asılıdır. Analitik uçоtun bu formada aparılması ölkə daxilində
və xaricdə olan dövlətlərə buraxılmış uzunmüddətli investisiya qoyuluşları barədə
ətraflı məlumat almaq üçün çох əhəmiyyətlidir.
Əsas vəsaitlərə qoyulmuş investisiyaların auditi zamanı auditor aşağıdakılara
ciddi fikir verməlidir.
3. Tikintisi başa çatmış obyektlərin qəbulu qaydalarına əməl
edilməsinə, onların vaxtında müəssisənin balansına daxil edilməsinin və
obyektlərin dəyərinin düzgün müəyyən edilməsinin auditi.
Başa çаtmış tikintiyə bütün tikinti – quraşdırma işləri, avadanlıqların
quraşdırılması üzrə işlər tamamilə başa çаtan, müəyyən edilmiş qəbul aktı ilə
rəsmiləşdirilən və təsdiq edilən, istismara qəbul edilmiş obyektlər aiddir.
Obyektlərin qəbul edilib istismara verilən zaman tərtib edilmiş qəbul – təhvil
aktları nəzərdən keçirilib, layihə - smeta sənədlərinə uyğunluüu yoxlanılmalıdır.
Tikintisi başa çаtmış obyektlarin istismara qəbul komissiya tərəfindən tərtib
edilmiş ƏT – 14 və ƏT – 16 saylı aktlarla rəsmiləşdirilir. ƏT – 14 akt Ət – 15 saylı
forma üzrə tərtib edilmiş binaların qurüuların siyahısı onların inventor dəyərini
göstərməklə əlavə edilir.
2. Avadanlıüın quraşdırılması və onların tikintisinə xərclərin uçоtu.
3. Əsaslı vəsaitlərin dəyərini artırmayan xərclərin silinməsi.
4. Alınmış və quraşdırılmaüa verilən avadanlıüa çəkilən xərclərin uçоtu.
152
5. Quraşdırılması tələb olunmayan avadanlıüın uçоtu.
6. Sair kapital qoyuluşun xərclərinin uçоtu.
7. Əsas əvsaitlərin, torpaq sahəsinin, qeyri – maddi aktivlərin olunması üzrə
xərclərin uçоtu.
8. Başa çаtmış tikinti obyektinin inventar qiymətinin düzgün təyin edilməsi.
Başa çаtmış bina və qurüuların tikintisi üzrə inventar dəyəri onların
tikintisinə çəkilən xərclərdən və sair kapital qoyuluşdan ibarət olur. Sair kapita
xərcləri obyektlarin inventar dəyərinə birbaşa aid edilir. Əgər onlar bir nezə
obyrktə aiddirsə, onda həmin obyektlərə çəkilən xərclər mütənasib olaraq
bölüşdürülə bilər. Əgər obyekt hissə - hissə təhvil verilərsə, onda sair kapital
xərcləri təhvil verilən xərclərin inventar qiymətiə tikinti xərclərindəki payına görə
daxil edilir. Tikinti başa çаtdıqdan sonra tikintinin inventar qiymətində sair kapital
xərclərinin obyrkt üzrə ümumi məbləüi yenidən hesablanıb dəqiqləşdirilir.
Quraşdırılması tələb olunan avadanlıqların inventar qiyməti avadanlıüın
alınmasına çəkilən xərclərdən, tikinti – quraşdırma işlərinə çəkilən xərclərdən,
istismara buraxılması ilə əlaqədar birbaşa dəyərinə əlavə edilən sair kapital
xərclərindən ibarətdir.
Əgər tikinti – quraşdırma məsrəfləri, həmzinin sair kapital xərcləri bir neçə
avadanlıüa aiddirsə, onda malgündərənlərdən alınan qiymətə görə alınmış
itnentarın dəyərinə münasib olaraq bölünərək əlavə edilir.
Istismara buraxılmış quraşdırılması tələb olunmayan avadanlıüın inventar
qiyməti, əsasən malgündərənlərdən alındıüı qiymətin üstünə onun daşınma,
yüklənmə, boşaldılma və istifadəyə verilmə üzrə çəkilən xərclər də əlavə edilir.
Auditor istismara buraxılmış avadanlıüın, inventarın və alətlərin inventar
qiymətinin 113 hesabından silinməsi üçün adları çəkilənlərin daxil olduüu
obyektlərin qanuni istismara buraxılması barədə sənədlərin olmasını yoxlamalıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, obyekt istismara verilən zaman qəbul-təhvil aktı
tərtib edildikdən və istismara qəbul edildikdən sonra avadanlıqlar, alətlər,
inventarlar, azqiynətli və tezköhnələr əşyalar və s. birbaşa obyektin inventar
qiymətinə əlavə edilir.
153
Auditor uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının auditini apararkən dövlət
istiqrazlarına, səhmlərə, qiymətli kaüızlara, əsas vəsaitlərə qoyulan vəsaitlərin
uçоtuna ciddi fikir verməlidir. Bu baxımdan, mühasibat uçоtunda uzunmüddətli
investisiya qoyuluşlarının analitik və sintetik uçоtunun düzgün aparılması
yoxlanılmalıdır. Analitik uçоt sintetik uçоtla üzləşdirilərkən kənarlaşmalar
kənarlaşmalar aşkar edildikdə auditor tərəfindən bunun səbəbi aydınlaşdırılmalı,
onun aradan qaldırılması üçün tədbirlər görülməlidir.
Auditor uzunmüddətli investisiya qoyuluşları üzrə mühasibat müхаbirləşmə-
lərinin mühasibat uçоtunun hesablar planına uyğunluüunu araşdırılmalı,
müхаbirləşmələr zamanı buraxılan səhvləri aradan qaldırmalıdır.
Aparılan auditin son mərhələsi uzunmüddətli investisiya qoyuluşlarının
sintetik uçоtunun Baş kitabda düzgün əks etdirilməsinin yoxlanmasından və onun
analitik uçоtla üzləşdirilməsindən ibarətdir.
154
IХ MÖVZU. ƏSAS VƏSAITLƏR VƏ QEYRI MADDI AKTIVLƏR
ÜZRƏ ƏMƏLIYYATLARIN AUDITI
1. Əsas vəsaitlərin saxlanmasının auditi
2. Əsаs vəsаitlərin mühasibat uçоtundа qiymətləndirilməsinin аuditi
3. Əsas vəsaitlərin daxil olması və dövriyyədən çıxması üzrə
əməliyyatların auditi
4. Əsas vəsaitlərə köhnəlmənin hesablanmasının düzgünlüyünün və
onların təmiri üzrə əməliyyatların auditi .
5. Qeyri mаddi аktivlərin uçоtunun аuditi
1. Əsas vəsaitlərin saxlanmasının auditi
Öz fəaliyyətini həyata keçirmək üçün müəssisə maddi-texniki şəraitə və
zəruri əmək vasitələrinə malik olmalıdır. Müasir dövrdə əsas vəsaitlərdən səmərəli
istifadə və onun qorunub saxlanması məsələləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Müəssisədə əsas vəsaitlərin saxlanmasının, uçоtunun və istifadəsinin
auditinin əsas vəzifələrinə aşağıdakılar aiddir:
əsas vəsaitlərin mövcudluüuna, qorunub saxlanmasına və texniki
vəziyyətinə nəzarətin təmin olunması;
əşyaların əsas vəsaitlərə aid edilməsinin, onların təsnifat üzrə istehsal
prosesində iştirakı xarakterinə görə qruplaşdırılmasının düzgünlüyü;
əsas vəsaitlərin uçotda qiymətləndirilməsinin düzgünlüyü;
əsas vəsaitlərin daxil olması və dövriyyədən çıxması üzrə əməliyyatların
rəsmiləşdirilməsi və uçotda əks etdirilməsinin düzgünlüyü;
əsas vəsaitlərə köhnəlmənin hesablanması və uçotda əks etdirilməsinin
düzgünlüyü;
təmir planının yerinə yetirilməsi, onların vaxtında və keyfiyyətlə
aparılmasına nəzarət;
əsas vəsaitlərdən düzgün və səmərəli istifadə edilməsi;
155
əsas vəsaitlərin mövcudluüu və hərəkəti haqqında məlumatların mühasibat
uçotu və hesabatında əks etdirilməsinin düzgünlüyü.
Ilkin olaraq əsas vəsaitlərin qorunması və saxlanması vəziyyətinin müəyyən
olunması tövsiyyə edilir. Bu məsələnin həlli zamanı ayrı-ayrı əsas vəsait obyekt-
lərinin nəzarət xarakterli inventarizasiyasının aparılması təcrübəsi geniş tətbiq
olunur. Sonra əsas vəsaitlərin alınmasının məqsədəuyğunluüu və qanuna-
uyğunluüu öyrənilir, müəssisəyə daxil olan əsas vəsaitlərin tamlıüı, vaxtında və
düzgün mədaxil olunması müəyyən edilir. Daha sonra əsas vəsaitlərin dövriy-
yədən çıxması və silinməsi üzrə təsərrüfat əməliyyatlarının mövcud qanunveri-
ciliyə uyğunluüu və həmin əməliyyatların məqsədəuyğunluüu yoxlanılır.
Auditin növbəti mərhələsində əsas vəsaitlərdən istifadənin səmərəliliyi,
аmortizasiya ayırmalarının hesablanması və istifadə edilməsinin mövcud
qaydasının gözlənilməsi, cari və əsaslı təmir üzrə smetanın gözlənilməsi, eləcə də
artıq və istifadə olunmayan ayrı-ayrı maşın, avadanlıqlar və digər obyektlərin
mövcudluüu müəyyən edilir.
Əsas vəsaitlərin yoxlanması uçot və hesabat üzrə məlumatların
uyğunluüunun yoxlanması ilə başa çatdırılır. əsas vəsaitlərin auditi zamanı auditor
təşkilаtın uçot siyasəti ilə tanış olmalıdır. Bu, təşkilаtdа əsas vəsaitlərin
mövcudluüu, amor-tizasiya ayırmalarının hesablanmasının, əşyaların əsas vəsaitə
aid edilməsinin düzgünlüyünü yoxlanmasına imkan verir.
Аuditin əsаs mənbələrinə аşаüıdаkılаr аid edilir:
əsаs vəsаitlərin dахil оlmаsı, yerləşdirilməsi və dövriyyədən çıхmаsı üzrə
ilkin sənədlər (hesаb-fаkturаlаr, əmtəə-nəqliyyаt qаimələri, təhvil-təslim аktlаrı,
istismаrа verilməsi аktlаrı, silinmə аktlаrı) ;
аnаlitik və sintetik uçоt məlumаtlаrı (əsаs vəsаitlərin uçоtunun inventаr
kаrtlаrı, dахil оlmuş və çıхmış əsаs vəsаitlər üzrə köhnəlmənin hesаblаnmаsı, əsаs
vəsаitlərə köhnəlmənin hesаblаnmаsı, höhnəlmənin hesаblаnmаsı cədvəli,
jurnаl-оrder);
156
əsаs vəsаitlərin göndərilməsi, аlqı-sаtqısı, icаrəyə verilməsi üzrə
müqavilələr, qiymətləndirmə kоmissiyаsının аktlаrı);
təşkilаtın stаtistik hesаbаtı, illik hesаbаtı, bаş kitаb, dövriyyə-qаlıq
bаlаnsı).
2. Əsas vəsaitlərin mühasibat uçotunda qiymətləndirilməsinin auditi
Auditor uçоtda əsas vəsaitlərin qiymətləndirilməsinin düzgünlüyünün
yoxlan-masına xüsusi diqqət verməlidir. Belə ki, maliyyə nəticələrinin əks
etdirilməsinin, əmlaka görə vergi üzrə büdcə ilə hesablaşmaların, əsas vəsaitlər
üzrə mühasibat hesabatının tərtib edilməsinin düzgünlüyü əsas vəsaitlərin
qiymətləndirilməsinin düzgünlüyündən asılıdır.
Əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri aşağıdakı qaydada müəyyən olunur:
müəssisənin özündə hazırlanan və ya digər müəssisədən və ya fiziki şəxslər-
dən satın alınan obyektlər üzrə –obyektlərin yаrаdılmаsı və yа оnlаrın gətiril-məsi,
qurulması üzrə xərclər də daxil olmaqla faktiki xərclər məbləüində;
təsisçilər tərəfindən pay formasında nizamnamə kapitalına yünəldilən оb-
yektlər üzrə – tərəflərin razılıüı əsasında;
əvəzsiz olaraq digər müəssisədən və şəxsdən alınan obyektlər üzrə – ekspert
yolu ilə və ya təhvil-təslim sənədlərinin məlumatları üzrə;
əvvəllər istifadədə olmuş və haqqı ödənilməklə alınan əsas vəsaitlər uçоtda
zatdırılması və qurulması üzrə xərclər daxil olmaqla alış dəyəri ilə əks etdirilir.
Yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla aşağıdakılar yoxlanılmalıdır:
müəssisədə əsas vəsaitlərin qəbulu üzrə komissiyanın yaradılması və onun
nəticələrinin sənədləşdirilməsi;
obyektin dəyəri göstərilməklə əsas vəsaitin alqı-satqısı üzrə müqavilənin
mövcudluüu;
müqavilə qiymətinin protokolla rəsmiləşdirilməsi (əsas vəsait nizamnamə
kapitalına pay formasında verildikdə);
əsas vəsaitlərin təhvil-təslim aktında ilkin dəyərinin düzgün göstərilməsi;
icarə üzrə müqavilədə obyektin dəyərinin göstərilməsi;
157
qurtarmış tikinti obyektlərinin inventar dəyərinin düzgün müəyyən edilməsi;
əsas vəsaitlərin inventar dəyərini formalaşdıran xərclərin və əsas vəsaitin
dəyərini artırmayan vəsaitlərin ayrıca uçоtunun aparılması;
Əsas vəsaitin dəyərini artırmayan xərclər işlərin və yа əməliyyаtlаrın tаm bаşа
çаtmаsı üzrə nəzərdə tutulmuş mаliyyələşmə mənbələri hesаbınа - 103 sаylı “Qeyri
mаteriаl аktivlərüzrə хərclərin kаpitаllаşdırılmаsı”, 113 sаylı «Tоrpаq, tikili və
аvаdаnlıqlаrlа bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı» hesаbınа silinir. Əsas vəsaitin
dəyərini artırmayan xərclərə aşağıdakılar daxildir:
tikintinin dəyərinin icmal smeta hesablamalarında nəzərdə tutulmuş xərclər;
yeni yaradılan müəssisənin əsas fəaliyyəti üçün istismar üzrə kadrların
hazırlanması üzrə xərclər;
perspektiv xarakterli xərclər: obyektin tikintisi ilə əlaqədar geoloji-
kəşfiyyat, axtarış və s. bağlı xərclər;
torpaq sahəsinin tikintinin aparılması üçün verildikdə sökülmüş tikilinin
dəyərinin ödənilməsi ilə bağlı xərclər;
tikintinin dəyərinin hesablanması zamanı məcmu smeta hesablamalarında
nəzərdə tutulmayan xərclər;
başa zatmamış tikinti obyekti üzrə tikinti təşkilatının xərcləri, eləcə də digər
müəssisə tərəfindən əvəzsiz verilən digər material qiymətlilərinin dəyəri;
tikinti üçün bank kredit üzrə AR MB tərəfindən müəyyən edilmiş uçоt
dərəcəsindən yuxarı faizlərin ödənilməsi xərcləri;
əsas tikinti vasitələri üzrə təbii fəlakətdən başa çatmamış binaların və
tikililərin sökülməsindən zərər.
tikintinin konservasiyasına xərclər;
dayandırılmış tikinti obyektlərinin sökülməsi və qorunması xərcləri;
maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin pozulmasına görə faizlərin, cərimələrin və
dəbbələmələrin ödənilməsi ilə əlaqədar xərclər;
əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsi və onun nəticələrinin uçоtda əks
etdirilməsi.
158
3. Əsas vəsaitlərin daxil olması və dövriyyədən çıxması üzrə
əməliyyatların auditi
Əsas vəsaitlərin daxil olması üzrə ilkin sənədlər, texniki pasportlar, əsas
vəsaitlərin uçоtu üzrə vərəqələrdə obyektlərin xarakteristikasını əks etdirən
yazılışlar əsasında auditor əsas vəsaitlərin təsnifləşdirilməsinin düzgünlüyünü
yoxlayır. Belə ki, amortizasiya şifrinin müəyyən edilməsində buraxılan səhv
kühnəlmə məbləüinin səhv hesablanmasına və düzgün olmayaraq məhsulun (işin,
xidmətin) maya dəyərində əks etdirilməsinə səbəb olacaqdır.
Əsas vəsaitlərin daxil olması üzrə əməliyyatların yoxlanması zamanı
tikintilərin və ya onların əldə edilməsinin qanuniliyi və məqsədəuyğunluüu
vaxtında və düzgün rəsmiləşdirilməsi, əsas vəsaitlərin qiymətləndirilməsinin
düzgünlüyü müəyyən edilir. əsas vasitələrin daxil olmasının qanuniliyi mədaxil
edilmiş obyektlərin tikinti üzrə titul vərəqəsinə nəzərdə tutulmuş siyahı ilə və ya
texnika və avadanlıqların alınması üzrə sifarişlə müqayisə edilməklə müəyyən
olunur. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 1).
Cədvəl 1
əsas vəsaitlərin mədахil edilməsinin qanuniliyinin yoxlanması
Əsas vəsait
obyektlərinin
adı
Uçot üzrə əsas
vəsait mədaxil
edilmişdir
Titul siyahısında və аlış
sifarişində nəzərdə
tutulmuşdur
Kənarlaşma (+; -)
miqdar məbləq miqdar məbləq miqdar məbləq
Əgər kənarlaşma aşkar edilərsə, onun səbəbləri, nəticələri və bunda təqsiri
olan vəzifəli şəxslər müəyyən edilməlidir. əsas vəsaitlərin daxil olması və
dövriyyədən çıxması imkan daxilində başdan başa qaydada yoxlanılır. Daxil оlаn
əsаs vəsait obyektinin layihə-smeta sənədlərinə uyğunluüu da yoxlanılmalıdır.
Bunun üçün əsas vəsaitlərin təhvil-təslim aktlarının məlumatlarını layihə-smeta
sənədləri ilə və 103 sаylı “Qeyri mаteriаl аktivlər üzrə хərclərin
kаpitаllаşdırılmаsı”, 113 sаylı «Tоrpаq, tikili və аvаdаnlıqlаrlа bаülı məsrəflərin
159
kаpitаllаşdırılmаsı» hesabı üzrə analitik uçot registrlərindəki yazılışlarla
üzləşdirmək lazımdır (cədvəl 2).
Cədvəl 2
Mədахil edilmiş əsas vəsait оbyektlərinin lаhiyə-smetа sənədlərinə
uyğunluüunun yoxlanılması
Əsas vəsait
obyektlə-
rinin adı
Əsas vəsaitlərin
təhvil-təslim
aktlarının
məlumatları
Layihə-smeta
sənədlərinin
məlumatları
103 sаylı “Qeyri
mаteriаl аktivlər
üzrə хərclərin kа-
pitаllаşdırılmаsı”,
113 sаylı “Tоrpаq,
tikili və аvаdаn-
lıqlаrlа bаülı məsrəflərin kаpi-
tаllаşdırılmаsı” (08
“Kаpitаl qоyuluş-
lаrı”) hesаbı üzrə
analitik məlumat-
lar
Kənarlaşma (+;
-)
miqdar məbləü miqdar məbləü miqdar məbləü miqdar məb
ləü
Eyni zаmаndа dахil оlmuş əsаs vəsаitlərin vахtındа mədахil edilməsi və hə-
min əməliyyаtlаrın mühasibat uçоtundа əks etdirilməsinin düzgünlüyü yохlаnıl-
mаlıdır. Bunun üçün ilkin sənədlərdə göstərilən tarixləri həmin əməliyyatlаrın 13
saylı jurnal-orderdə əks olunması tarixləri ilə müqayisə etmək lazımdır (cədvəl 3).
Cədvəl 3
əsas vəsaitlərin vaxtında mədахil edilməsinin yохlаnılmаsı
Əsas vəsaitlərin
adı
Əmtə-ənəqliyyat
qaiməsi üzrə
daxil olma tarixi
Əsas vəsaitlərin
təhvil-təslim
aktının tərtib
olunması tarixi
Mühasibat uçotu
registrlərində
əsas vəsaitlərin
mədaxil olunma-
sı tarixi
Kənarlşma (+; -)
160
Əsas vəsaitlərin hərəkətinin uçоtu AR MN və АR MSK tərəfindən təsdiq
edilmiş xüsusi sənədlər əsasında rəsmiləşdirilir. Yoxlama zamanı aşağıdakı məsə-
lələrə diqqət verilməlidir:
əsas vəsaitlər pay şəklində nizamnamə kapitalına verildikdə onların ilk
dəyərini, kühnəlməsini və müqavilə qiymətini əks etdirən siyahı mövcud olmalıdır.
Həmin siyahıya verilən obyektlərin bütün texniki sənədləri və həmin obyektin
möhürü ilə təsdiqlənmiş alqı-satqı aktlarının ikinci nüsxəsi də əlavə olunmalıdır;
əsas vəsait fiziki şəxsdən alınarsa həmin obyektin ilkin dəyəri, kühnəlməsi
və alın qiyməti göstərilməklə alqı-satqı müqaviləsi tərtib olunmalıdır;
əsas vəsait obyekti komplekt şəkildə əldə olunursa inventar vərəqəsində
komplektə daxil olan ayrı-ayrı predmetlərin siyahısı verilməlidir;
müvəqqəti istismarda olan əsaslı tikinti obyekti daimi istismara verilənə
qədər əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilmir, bitməmiş istehsalat kimi uçоta alınır
(hesab 113 (08);
əsas vəsait satıldıqda bazar dəyəri müəyyən edilməlidir;
əsas vəsaitin istismara yaramadıüı müəyyən edilməsi, eləcə də onun
silinməsi üzrə zəruri sənədlərin tərtib edilməsi üçün müəssisənin rəhbərliyi
tərəfindən daimi fəaliyyətdə olan komissiya yaradılmalıdır.
yeni tikinti, mövcud müəssisənin genişləndirilməsi, yenidən qurulması və
texniki cəhətdən silahlanması ilə əlaqədar avadanlıqlar silindikdə həmin
avadanlıüın siyahısı həmin müəssisənin genişləndirilməsi, yenidən qurulması və
texniki silahlanması planında əks etdirilməlidir;
avadanlıüın sökülməsindən gələcəkdə istifadəsi mümkün olan bütün
detallar, hissələr və aqreqatlar 201 “Mаteriаl ehtiyаtlаrı” (10) və 611 “Sаir
əməliyyаt gəlirləri”,731 “Sаir əməliyyаt хərcləri” (47, 48) saylı hesablara mədaxil
edilməlidir;
tərkibində bahalı metallar olan hissə və qovşaqlar həmin qiymətli metalların
emala verilməsi məqsədi ilə ayrıca uçоta alınmalıdır.
Daha sonra balansın "əsas vəsaitlər" maddəsinin reallıüı yoxlanılır. Bunun
üçün inventar siyahısının məlumatları 111 sаylı “Tоrpаq, tikili və аvаdаnlıqlаr”,
161
121 sаylı “Dаşınmаz əmlаkа investisiyаlаr”, 131 sаylı “Biоlоji аktivlər”, 141 sаylı
“Təbii sərvətlər” (01) hesabı üzrə,Baş kitabın məlumatları və həmin hesab üzrə
balansın maddəsi ilə tutuşdurulur (cədvəl 4).
Cədvəl 4
Balansın "əsas vəsaitlər" maddəsinin reallıüının yoxlanması
Əsas vəsait
obyektlərinin
adı
Inventar siya-
hısına görə əsas
vəsaitlərin dəyəri,
min man.
Baş kitabın
məlumatları üzrə
əsas vəsaitlərin
dəyəri, min man.
Balans üzrə əsas
vəsaitlərin dəyəri,
min man.
Kənarlaşma (+;
-)
Əsas vəsaitlərin dövriyyədən çıxması üzrə əməliyyatların yoxlanması zamanı
auditor silinən əsas vəsaitlərin yararsız olmasının müəyyən edilməsi üzrə müəssisə
rəhbərliyi tərəfindən komissiyanın yaradılması haqda əmrin olmasına, silinən
obyektlərin ləüv edildiyinə, yararlı olan hissə, qovşaq və metal hissələrinin
mədaxil edildiyinə diqqət yetirməlidir. Bunun üçün əsas vəsaitlərin ləüvinin
nəticələri ilə bağlı məlumatlar hissələrin mədaxil edilməsi üzrə qaimənin
məlumatları ilə tutuşdurulur (cədvəl 5).
Cədvəl 5
əsas vəsaitlərin silinməsindən daxil olmaların düzgünlüyünün yoxlanılması
Əsas vəsaitlərin sökül-
məsindən alınan əmtəə-
material qiymətlilərinin
adı
Qaimə üzrə mədaxil
edilmişdir
Əsas vəsaitlərin
silinmə aktına əsasən
mədaxil
edilməlidir
Kənarlaşma (+;-)
miqdar məbləü miqdar məbləü miqdar məbləü
Istifadə olunmayan əsas vəsaitlərin satışı hallarında auditor satış qiymətinin
düzgün (balans dəyərindən yüksək) müəyyən edildiyinə əmin olmalıdır. əsas
162
vəsaitlərin çıxması üzrə bütün əməliyyatlar 611, 731 (47,48) saylı hesablаrda
aparıldıüından auditor həmin hesab üzrə mühasibat yazılışlarını və əsas vəsaitlərin
satışından və digər çıxmadan maliyyə nəticələrini yoxlamalıdır.
4. Əsas vəsaitlərə köhnəlmənin hesablanmasının və onların təmiri
üzrə əməliyyatların auditi
Əsas vəsaitlərə köhnəlmə AR NK-nin qərarı ilə təsdiq olunmuş normalara
əsasən hesablanır. (binаlаr, tikililər, qurüulаr üzrə- 7%, mаşın, аvаdаnlıqlаr,
nəqliyyаt vаsitələri- 25%, qeyri-mаddi аktivlər-istitfаdə müddəti məlum оlmаsа-
10%, məlum оlаrsа- istifаdə müddətinə mütənаsib). Əsas vəsaitlərə köhnəlmənin
hesablanmasının auditi zamanı aşağıdakılar nəzərə alınmalıdır:
əsas vəsaitlər cari icarəyə verildikdə amortizasiya satışdankənar itkilərin
tərkibinə daxil edilir (D-t 801 (80)), alınmış icarə haqqı satışdankənar mənfəətə
aid edilir (D-t 801 (80),
əsas vəsaitlər üzrə köhnəlmə ya obyektin (bina, tikili və b.) bütün istismarı
dövründə, və ya əsas vəsaitin (aktiv hissənin) balans dəyərinin maya dəyərinə tam
daxil olduüu müddətdə hesablanır, sonra ayırmaların hesablanması dayandırılır;
bir il başa çatana qədər kiçik müəssisələrin fəaliyyəti dayandırıldıqda he-
sablanmış əlavə köhnəlmə məbləüi mənfəət hesabına bərpa olunmalıdır: D-t 112,
122, 132, 142(02), K-t 801 (80);
əsas vəsaitlərin tam dayandırılması və müəyyən olunmuş qaydada kon-
servasiyası şəraitində yenidənqurma, texniki silahlanma zamanı köhnəlmə hesab-
lanmır, xidmət müddəti konservasiyada olduüu müddət qədər artırılır;
qurtarmamış tikinti obyekti üzrə köhnəlmə istifadəyə verildikdən sonra də-
qiqləşdirilməklə belə obyektlərin dəyəri haqqında arayışa müvafiq hesablanır.
Yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla köhnəlmə (amortizasiya) norma-
sının tətbiqinin düzgünlüyü yoxlanılmalıdır.
Auditin gedişində aşağıdakı məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir:
köhnəlmənin hesablanması üçün bütün əsas vəsait obyektlərinin
hesablamaya daxil edilməsi;
163
yeni daxil olmuş və dövriyyədən çıxmış əsas vəsaitlər üzrə köhnəlmənin
hesablanmаsının düzgünlüyü;
amortizasiya normasının və ona əlavə düzəliş əmsallarının tərtib edilməsinin
düzgünlüyü;
köhnəlmə məbləülərinin istehsal xərclərinə aid edilməsinin düzgünlüyü;
amortizasiya məbləülərinin mühasibat uçotu registrlərində əks
etdirilməsinin düzgünlüyü.
Köhnəlmənin hesablanmasının düzgünlüyünü yoxlayarkən köhnəlmə
hesаblаn-mаyаn əsas vəsaitlərin (kitab fondu, təmirə və texnoloji yenidən qurmaya
saxlanılan fondlar, büdcə təşkilatlarının fondları, arxitektura və incəsənət abidələri
sayılan bina və tikililər, film, muzey fondları və bədii dəyərlər, məhsuldar heyvanlar
və s.) əsas vəsaitlərin tərkibinə daxil edilmədiyi müəyyən edilməlidir. Aşkar edilən
bütün qanun pozuntularının səbəbləri və buna cavabdeh şəxslər müəyyən edilməli və
gələcəkdə bunun təkrar olunmaması üçün tədbirlər görülməlidir.
Audit prosesində əsas vəsaitlərin təmirinə (cari və əsaslı) xərclərin uçotunun
təşkili və təmir müddətinin gözlənilməsi yoxlanılır. əvvəlcə xərc smetasının tərtibi-nin
düzgünlüyü nəzərdən keçirilir. əsaslı xərc smetası texniki baxış aktlarının və
deffektlər cədvəlinin məlumatlarına əsasən tərtib edilməlidir.
5. Qeyri maddi aktivlərin auditi
Şirkətin qiyməti (şirkətin işgüzar imici) – dəyər kateqoriyası olub vahid
əmlak-maliyyə kompleksi kimi şirkətin dəyəri ilə onun aktivlərinin dəyəri arasında
fərqi, daha doürusu hərracda onun alış dəyəri ilə əmlakının qiymət dəyəri arasında
fərqi xarakterizə edir.
Qeyri maddi aktivlər məhsul alınması ilə deyil, istehsalın təmin olunması
(onun gəlirliyinin təmin olunması) ilə əlaqədardır.
Yoxlama zamanı aşağıdakı məsələlərə diqqət verilməlidir: vətəndaşın
intellektual və işgüzar keyfiyyəti, peşə səviyyəsi və əmək qabiliyyəti qeyri-maddi
aktiv kimi qəbul edilə bilməz, çünki onlar insandan alına və digər şəxslərə verilə
bilməz.
164
Qeyri maddi aktivlərlə əməliyyatların yoxlanması zamanı qiymətlilərin qeyri
maddi aktivlərə aid edilməsinin düzgünlüyü və qanuni olması müəyyən edilir.
Auditor qeyri maddi aktivləri müəssisə üçün gəlirlilik baxımdan, (xüsusilə həmin
qeyri maddi aktivlər müəssisənin nizamnamə kapitalına pay şəklində köçürül-
müşdürsə) qiymətləndirir. Sonra auditor daxil olan qeyri maddi aktivlərin uçotu-
nun düzgünlüyünü yoxlayır. Qeyri maddi aktivlər əldə edildiyi qiymətlə (onların
istifadəsinə hazırlıq xərcləri daxil edilməklə) qiymətləndirilir 101 sаylı "Qeyri ma-
teriаl aktivlər - dəyəri" (04 "Qeyri maddi aktivlər") hesabında əks etdirilir.
Qeyri maddi aktivlərin mədaxil edilməsi və 101 sаylı "Qeyri materiаl aktivlər
" (04 "Qeyri maddi aktivlər") hesabında əks etdirilməsinin düzgünlüyünü
yoxlamaq üçün həmin hesabın 302 sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаlın ödə-
nilməmiş hissəsi" , 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditоr bоrc-
lаrı" (75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar"), 223 sаylı "Bаnk hesablaşma hesablаrı " (51
"Hesablaşma hesabı", 52 «Vаlyutа hemаbı») , 113 sаylı «Tоrpаq, tikili və
аvаdаnlıqlаrlа bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı» (08 "Kapital qoyuluşları") və
s. hesablarla müxabirləşməsi, eləcə də onların dövriyyədən çıxmasını (satışı,
silinməsi, əvəzsiz verilməsi) 102 sаylı "Qeyri mаddi аktivlər " (05 "Qeyri maddi
aktivlərin amortizasiyası (köhnəlməsi)") və 611 sаylı "Sаir əməliyyаt gəlirləri" (48
"Sair aktivlərin satışı") hesabı üzrə yazılışları diqqətlə nəzərdən keçirmək
lazımdır. Intellektual mülkiyyətin sintetik uçotu növlər və ayrı-ayrı obyektlər üzrə
analitik uçotun məlumatları ilə üzləşdirilir.
Qeyri maddi aktivlərin satışı və ya onların digər müəssisəyə verilməsi zamanı
611 sаylı "Sаir əməliyyаt gəlirləri" hesabı üzrə yazılışlar yoxlanılır: həmin hesabın
debeti üzrə çıxmış qeyri maddi aktivlərin ilkin dəyəri və eləcə də onların satışı və
ya verilməsi ilə bağlı xərclər, kreditində isə hesablanmış köhnəlmə və satışdan pul
gəliri əks etdirilir. Qeyri maddi aktivlər əvəzsiz olaraq verildikdə müəssisənin
sərəncamında qalan mənfəət hesabına silinir, onların satışından əldə olunan
mənfəət 801 sаylı "Ümumi mənfəət (zərər) " (80 "Mənfəət və zərər") hesabına aid
edilir.
165
Х MÖVZU. ƏMTƏƏ-MATERIAL QIYMƏTLILƏRI ÜZRƏ
ƏMƏLIYYАTLАRIN AUDITI
1. Аnbаr təsərrüfatının vəziyyətinin və mаteriаl resurslаrının
sахlаnmаsının аuditi
2. Material resurslarındаn istifadənin auditi
3. Əmtəə-mаteriаl qiymətlilərinin inventаrizаsiyаsının aparılmasının
düzgünlüyünün аuditi
1. Аnbаr təsərrüfatının vəziyyətinin və mаteriаl resurslаrının
sахlаnmаsının аuditi
Audit prosesində auditor əmtəə-material qiymətlilərinin uçotunun kim
tərəfindən aparılmasını (yaşı, təhsili, mühasiblik stajı, bu sahə üzrə normativ
bazanın mövcudluüu), uçotun bu sahəsini aparan mühasibin hansı normativ
sənədlərdən istifadə etdiyini yoxlayır, kimə tabe olmasını, onun işlərinin kim
tərəfindən yoxlanıldıüını aydınlaşdırır. Eyni zamanda əmtəə-material
qiymətlilərinin məsul saxlanmaya verilən şəxslərlə maddi məsuliyyət haqqında
müqavilənin mövcudluüu, istifadə olunan ilkin sənədlərin siyahısı, onlarda bütün
rekvizitlərin doldurulması nömrələnmə sistemi, qeydiyyat jurnallarının, daimi
inventarizasiya komissiyası və onun tərkibi haqqında əmrin, anbarlarda anbar
uçotunun kartoçkalarının (vərəqələrinin), mühasibatlıqda isə dövriyyə
cədvəllərinin və inventar siyahılarının mövcudluüu, əmtəə-material qiymətlilərinin
hərəkəti üzrə ilkin sənədlərin işlənilməsi texnologiyası (qəbul edilməsindən arxivə
qədər) yoxlanılmalıdır.
Istehsalın həcminin artması ilə material resurslarının formalaşması və
istifadə olunması, onların qorunub saxlanması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin
məsələlərin uüurlu həlli hər bir təsərrüfat subyektində maliyyə nəzarətinin lazımi
səviyyədə təşkilindən asılıdır. Materialların hazırlanması, daxil olması və buraxılışı
üzrə əməliyyatların sənədlərlə düzgün və vaxtında əks etdirilməsi və dürüst
məlumatların təmin edilməsi, saxlanma yerlərində və hərəkətinin bütün
mərhələlərində materialların saxlanmasına, istehsalda onlardan istifadəyə nəzarət,
166
lazım olmayan və artıq materialların mövcud qaydaya müvafiq satışı üçün vaxtında
aşkar edilməsi materialların uçotunun əsas vəzifələrini təşkil edir. Bu vəzifələrdən
çıxış edərək auditor aşağıdakıları yoxlamalıdır:
müəssisənin balansında əmtəə material dəyərlərinin qiymətləndirilməsi-
nin düzgünlüyü; qruplar – xammal, əsas və köməkçi materiallar, yanacaq,
yarımfabrikatlar və alınmış komplektləşdiricilər, ehtiyat hissələri, tara və digər
material resursları üzrə qruplaşdırmanın düzgünlüyü. Əmtəə-material dəyərləri
uçotda və hesabatda (mühasibatlıqda və anbarda) faktiki maya dəyəri ilə əks
etdirilir. Istehsala silinən material resurslarının faktiki maya dəyəri üç variantın
birindən istifadə etməklə müəyyən edilə bilər: orta çəki maya dəyəri üzrə, ilkin
alınmış partiyanın maya dəyəri üzrə (FIFO), son partiyanın maya dəyəri üzrə
(LIFO).
Kütləvi və seriyalı istehsalda bitməmiş istehsalat normativ maya dəyəri ilə,
müstəqim xərc maddələri üzrə və ya materialların, xammalın və yarımfabrikatların
məcmu maya dəyəri ilə əks oluna bilər. Hazır məhsul balansda istehsalda istifadə
olunmuş əsas vəsaitlərdən, xammaldan, materiallardan, yanacaqdan, enerjidən,
əmək resurslarından istifadə ilə bağlı xərcləri və məhsul istehsalına digər xərcləri
əks etdirən faktiki (normativ) maya dəyəri üzrə və ya müstəqim xərc maddələri
üzrə əks etdirilir.
Ticarət, təchizat və satış müəssisələrində mallar pərakəndə (satış)
qiymətlərlə və ya alış dəyəri ilə əks etdirilir. Malların pərakəndə qiymətlər uçotu
zamanı mallar daxil olduqda yenidən qiymətləndirmə aktı tərtib edilir və fərq
(qiymət artımı, qiymətin aşaüı düşməsi) 603 sаylı "Verilmiş güzəştlər" (42 "Ticаrət
əlаvəsi (güzəşti) " hesabda uçota alınır.
Müxtəlif mərhələlərdə əmtəə material dəyərlərinin qiymətlən-dırilməsi
metodları müəssisədə qəbul edilmiş uçot siyasətində əks olunmalıdır.
əmtəə material dəyərlərinin daxil olması, daxili yerləşdırilməsi və
buraxılışı üzrə ilkin sənədlərin (təsdiq edilmiş formada) tətbıqınin düzgünlüyü;
anbar təsərrüfatının təşkil olunmasının düzgünlüyü (ixtisaslaşmış
anbarların mövcudluüu, materialların saxlanması üçün anbar binasının, rəflərin,
167
şkafların və yeşiklərin qurulması, hər bir material növünə onun adı, nomenklatura
nömrəsi, markası, ölçüsü, ölçü vahidi və s. qeyd olunan yаrlıqın yazılması);
Asan аlışan və partlayıcı materiallar digər anbarlardan təcrid olunmuş,
yanüın əleyhinə avadanlıqlar təchiz edilmiş xüsusi binalarda saxlanılmalıdır.
Açıqda saxlanması nəzərdə tutulan materiallar (kərpic, qum, metalloprokat, taxta-
şalban materialları və s.) bu məqsəd üçün ayrılmış xüsusi meydançada (atmosfer
yaüıntılarından qorunmaq üçün) saxlanılmalıdır. Bütün anbarlar zəruri çəki ölçü
cihazları, ölçü taraları və digər bu tip vasitələrlə təmin olunmalı və onların
dəqiqliyi vaxtaşırı yoxlanılmalıdır.
anbardan material buraxılışı sənədlərini imzalamaq hüququna malik
şəxslər haqqında müəssisədə əmrin mövcudluüu;
maddi məsul şəxslərin təyin olunması ilə əlaqədar sərəncamın və maddi
məsuliyyət haqqında müqavilənin mövcudluüu;
istehsal-texniki xarakterli məhsulların miqdar və keyfiyyət üzrə qəbul
edilməsi və onun qəbul qaydası haqqında təlimatın tələblərinə uyğunluüu;
materialların tədarükünün, fakturasız göndərmələrin və yolda olan əmtəə-
material dəyərlərinin uçotunun düzgünlüyü;
kommersiya aktlarının tərtib edilməsi, həmin aktlar üzrə iddiaların
verilməsi;
materialların daxil edilməsi, sərfi, daxili yerdəyişməsi üzrə sənədlərin tər-
tib edilməsinin, mühasibatlıqda onların uçotunun düzgünlüyü;
materialların satışı üzrə əməliyyatların əks etdirilməsinin düzgünlüyü;
ilkin və hesablama sənədlərində ƏDV-nin ayrıca qeyd olunması;
materialların xarab olması və ya çatışmazlıüı hallarında onların
silinməsinin düzgünlüyü, günahkar şəxslərdən onların dəyərinin tutulması üçün
(əgər günahkar müəyyən edilərsə) tədbirlərin görülməsi;
müəssisədə əmtəə-material dəyərlərinin inventarizasiyasının aparılması,
onun nəticələrinin sənədləşdirilməsi və uçotda əks etdirilməsi;
taralarla əməliyyatların uçotda əks etdirilməsinin düzgünlüyü. Əmtəə-
material dəyərlərinin daima anbarda saxlanması üçün və ya istehsalın texnoloji
168
proseslərini həyata keçirmək üçün nəzərdə tutulmuş tara dəyərindən, xidmət
müddətindən və qəbul edilmiş uçot siyasətindən asılı olaraq əsas vəsaitlərin və ya
azqiymətli tezköhnələn əşyaların tərkibində uçota alına bilər. Məhsulun
qablaşdırılması və daşınması üçün nəzərdə tutulan taralar 201-3 sаylı
"Qаblаşdırmа mаteriаllаrı" (10- 4 "Tаrа və tаrа mаteriаllаrı") subhesabında uçota
alınır. Bu məqsədlə istifadə olunan taraların dəyəri məhsulun buraxılış qiymətinə
daxil edilmişdirsə, onda onun dəyəri silinməklə istehsal maya dəyərinə daxil edilir.
Sintetik uçotda tara faktiki maya dəyəri ilə əks etdirilir;
açıq saxlanmada olan tikinti materiallarının uçotunun aparılmasının
düzgünlüyü;
istehsal ehtiyatlarının uçotu ilə əlaqədar əməliyyatların əks etdirilməsi
üzrə mühasibat yazılışlarının düzgünlüyü.
Müəssisədə istehsal ehtiyatlarının saxlanılmasının təmin olunması məsələsi
nəzərdən keçirilərkən nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, istehsalda və anbarlarda uçota
alınmayan xammal və materiallar artıqlıüının yaradılmasında məqsəd onlardan
uçota alınmamış məhsul istehsal etmək, eləcə də əvvəllər aşkar edilmiş, o
cümlədən əmtəəsiz sənədlər üzrə xammal və materialların mədaxil edilməsindən
irəli gələn çatışmazlıqları örtməkdir.
Xammal və materiallar üzrə artıqlıq onların hərəkətinin müxtəlif
mərhələlərində (anbara təhvil verilməsi, saxlanması, istehsala buraxılışı, məhsulun
hazırlanmasına silinməsi və b.) yаrаnır. Bu zаmаn aşağıdakı üsullardan istifadə
olunur:
xammal və materialların istehsala uçota alınmış məhsul buraxılışına sərf
оlunmаsı faktı üzrə deyil, tələbat norması əsasında (həmin norma artırıla bilər)
silinməsi;
məhsul buraxılışının texniki şərtlərinin pozulması;
xammal və materialların əsassız olaraq artırılmış miqdarda itkiyə silinməsi;
əmtəə-material dəyərlərinin anbarlarda, bazalarda, dəmir yolu
stansiyalarındа qəbulu, yüklənməsi, daşınması və boşaldılması zamanı
169
çatışmazlıüı, sınması və korlanması üzrə kommersiya və daxili aktların əsassız
tərtib edilməsi;
malgöndərənlərdən müşayətedici sənədlərdə göstərilmiş həcmdən çox və
ya sənədsiz xammal və materialların daşınması;
mal göndərənlərdən müşayətedici sənədlərdə göstərilən tullantılar əvəzinə
keyfiyyətli xammal və materialların gətirilməsi;
çəkilmə prosesində akt tərtib edilərkən taranın çəkisinin artıq göstərilməsi;
keyfiyyət göstəriicilərinin faktiki göstəricilərdən aşaüı göstərilməsi.
Hər bir müəssisədə material resurslarının saxlanması və istifadəsi üzərində
təsərrüfat daxili nəzarətin konkret proqramı işlənib hazırlanmalıdır. Həmin proq-
ramda yoxlanılan məsələlərin siyahısı, yoxlamanın müddəti və icraçıların soyadları
göstərilir. Proqram kompleks xarakter daşıyır və resurs növləri üzrə məlumatları
özündə əks etdirir.
Yoxlamanın ilkin mərhələsində anbar təsərrüfatının təşkili, əmtəə-material
qiymətlilərinin saxlanması və uçotunun vəziyyəti, müxtəlif kanallardan daxil olan
resursların vaxtında, tam və düzgün mədaxil edilməsi diqqətlə öyrənilir. Sonra
əmtəə-material resurslarının silinməsinin tamlıüı, vaxtında həyata keçirilməsi və
düzgünlüyü yoxlanılır. Yoxlamanın əsas mənbələrinə əmtəə-material resurslarının
hərəkəti üzrə ilkin sənədlər, analitik və sintetik uçot registr-lərinin məlumatları,
əmtəə-material qiymətlilərinin inventarizasiya siyahısı, mühasibat və statistik
hesabat məlumatları aid edilir.
Əmtəə-material qiymətlilərinin qorunması, saxlanması və səmərəli istifadə
edilməsində anbar təsərrüfatının düzgün təşkil edilməsi və bu işə nəzarəti həyata
keçirən baş mühasibin fəaliyyəti yoxlanılır. Auditor anbar müdiri vəzifəsinə təyin
edilən şəxslə müqavilənin mövcudluüuna bu və ya digər anbar binasının texniki
vəziyyətinə, zəruri avadanlıqlarla təchiz olunması səviyyəsinə, anbarlarda
saxlanılan əmtəə-material qiymətlilərinin texniki və s. xüsusiyyətlərinin nəzərə
alınıb-alınmamasına diqqət verməlidir. Onların qəbulu və buraxılışı üzrə işlərin
vəziyyəti də yoxlama obyektinə daxildir.
170
Material qiymətlilərinin daxil olmasının əsaslı olması, tam və vaxtında
mədaxil edilməsinə sistematik nəzarətin təşkilinin mühüm həlqəsi göstərilən
əməliyyatlar üzərində qabaqcadan və cari nəzarətin təşkilidir.
Qabaqcadan nəzarət zamanı bu və ya digər qiymətlilərin göndərişi üzrə tələ-
batın hesablanmasının, müqavilənin və s. olması müəyyən edilir. Cari nəzarət isə
onların daxil olması, mədaxil edilməsi prosesində əmtəə-nəqliyyat qaimələri,
hesab-fakturalar, digər müşayətedici sənədlər, onların həmin qiymətlilərin mədaxil
edilməsini təsdiqləyən sənədlərlə üzləşdirilməsi və ya faktiki baxış və
inventarizasiyа yolu ilə həyata keçirilir.
Material qiymətlilərin qəbul edilməsi və buraxılışı zamanı sənədlərin vaxtında
tərtib edilməsi və kitablarda və ya anbar uçotu vərəqlərində yazılışların аpаrılmаsı
onların saxlanma yerlərinin tədqiqi zamanı yoxlanılır. Bu zaman operativ uçot üzrə
informasiyalar mühasibat uçotu məlumatları ilə müqayisə edilir. Mаterial
qiymətlilərinin mövcudluüu və hərəkəti haqqında informasiyaları əks etdirən
hesablar üzrə (subhesablar çərçivəsində 201"Mаteriаl ehtiyаtlаrı" (10 "Material-
lar"15,"Materialların tədarükü və əldə edilməsi", 16 "Materialların dəyərlərindəki
kənarlaşmalar") sintetik və analitik uçot registrləri, ilkin sənədlər əlavə edilməklə
maddi məsul şəxslərin hesabatları, mal göndərənlərlə hesablaşmaların analitik və
sintetik uçot registrləri əmtəə-material qiymətlilərinin daxil olmasının tamlıüının
yoxlanması obyektlərinə daxildir.
Yoxlama prosesində əmtəə material qiymətlilərinin uçotu cədvəllərində əks
etdirilmiş yekun məbləülərin digər uçot registrlərinin (jurnal-orderlərin)
məlumatlarına uyğunluüu müəyyən edilir. Belə ki, əgər 201-1 sаylı "Хаmmаl",
201-2 sаylı "Istehsаlаt mаteriаllаrı" (10/1"Xammal və material") hesabının debeti
üzrə 4384200 manat, bu zaman 431 sаylı "Mаlsаtаn və pоdrаtçılаrа uzunmüddətli
bоrclаr", 531 sаylı "Mаlsаtаn və pоdrаtçılаrа qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı" (60
"Malgöndərənlərə və podratçılarla hesablaşmalar") hesabının kreditində 4100000
manat, 244 sаylı "Təhtəlhesаb məbləqlər" (71 "Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşma-
lar") hesabının kreditində 284200 mаnаtdırsа, onda bu məbləülər 431, 531(60),
171
244 (71) saylı hesabların krediti üzrə jurnal orderlərdə öz əksini tapmalıdır, 201-1,
201-2 (10/1) subhesablаrının kreditinə yazılış edilməlidir.
Ayın sonuna dəyəri ödənilmiş yolda olan mallar və ya malgöndərənlərin аn-
barlarından çıxarılmayan mallar 431, 433, 434, 531,536, 537(60) saylı hesabda
onların müəssisəyə daxil olmasına və maddi məsul şəxs tərəfindən mədaxil edil-
məsinə qədər debitor borcları kimi əks etdirilir. Malgöndərənlərlə planlı ödəmələr
qaydasında hesablaşmalar zamanı auditor hər ayın sonuna hesablanmış debitor və
kreditor borcları qalıqlarının üzləşdirilməsi aktlarının mövcudluüunu yoxlayır.
Daxil olan əmtəə-material qiymətliləri bəzən daxili sənədlərlə yükü qəbul edənin
möhürü vurulmaqla malgöndərənlərin müşaiətedici sənədləri, qəbul aktları,
mədaxil qaimələri və s. sənədləşdirilir.
Audit prosesində subhesablar çərçivəsində 201 sаylı "Хаmmаl və mаteriаl-
lаr" (10 "Materiallar") hesabı üzrə uçotun düzgün aparıldıüı yoxlanıl-malıdır. Ma-
terial qiymətlilərinin qiymətləndirilməsinin dürüstlüyü sintetik və analitik uçotun
düzgün təşkil edilməsindən asılıdır.
Materialların 201 (10) saylı hesabda uçot qiyməti ilə əks etdirilməsi zamanı,
materialların dəyəri üzrə kənarlaşmaların hesablanmasının düzgünlüyü və faktiki
və uçot dəyəri arasında fərq məbləüində 208 "Ehtiyаtlаrın dəyərinin аzаlmаsınа
görə düzəlişlər" (16 "Materialların dəyərində kənarlaşmalar") hesabının debetinə
silinməsi yoxlanılır (cədvəl 1).
Növbəti mərhələdə auditor ilkin sənədlər əsasında əmtəə-material
qiymətlilərinin alış dəyərinin və nəqliyyat-tədarük xərclərinin uçotda əks
etdirilməsinin düzgünlüyünü yoxlayır (cədvəl 2).
Kənarlaşma aşkar edildikdə onun səbəbləri (hesablar tam ödənilsə də
natamam mədaxil, ayrı-ayrı vəzifəli şəxslər tərəfindən mənimsəmə) müəyyən edilir
və aralıq aktları tərtib edilir.
Cədvəl 1
Daxil olmuş əmtəə-material qiymətliləri üzrə kənarlaşmaların
hesablanmasının düzgünlüyünün yoxlanılması
172
Əmtəə-
material
qiymətlilərinin
adı
Müəssisənin
məlumatları üzrə
208 (16) saylı
hesaba aid
edilmiş kə-
narlаşma məb-
ləüi, min man.
Yoxlama məlu-
matlаrınа əsаsən
208 (16) saylı
hesaba aid edil-
məli kənarlaşma
məbləüi, min mаn.
Kənarlaşma
(+; -)
Qeyd
Cədvəl 2
Əmtəə-material qiymətlilərinin əldə edilməsi zamanı nəqliyyat-tədarük
xərclərinin ödənilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması
Əmtəə-material
qiymətlilərinin
adı
Müəssisənin
məlumatları üzrə
nəqliyyat-təda-
rük xərclərinin
məbləüi,
min man.
Yoxlama məlu-
matları üzrə
nəqliyyat – təda-
rük хərclərinin
məbləüi, min man
Kənarlaşma
(+; -)
Qeyd
Malgöndərənin günahı üzündən çatışmazlıq müəyyən olunarsa, ödənilən
məbləüin geri qaytarılması üçün iddia tələbinin rəsmiləşdiril məsi üzrə tədbirlər
görülür, ayrı-ayrı vəzifəli şəxsin günahı üzündən çatışmazlıq yaranarsa, onların
miqdarı və sərbəst qiymətlərlə dəyəri hesablanır və günahkar şəxslərə aid edilir.
2. Material resurslarındаn istifadənin auditi
Material resurslarından istifadənin auditinin əsas mənbələrinə
materialların istifadəsi üzrə toplama cədvəlləri, 201 sаylı "Mаteriаl ehtiyаtlаrı" (10
"Materiallar") hesabının krediti üzrə jurnal-order, materialların hərəkəti haqqında
qalıq və ya dövriyyə cədvəlləri, materialların anbar uçotu kitabları və ya
kartoçkaları və s., ilkin sənədlər aiddir.
Yoxlama zamanı ilk növbədə anbar uçotu məlumatlarının 201 sаylı " Mаte-
riаl ehtiyаtlаrı " (10 "Materiallar") hesabı üzrə sintetik uçot məlumatlarına
173
uyğunluüu müəyyən edilir. Bunun üçün hər ayın sonuna qalıqlar cədvəlinin ümumi
yekunu material qiymətlilərinin, malların və taraların uçotu cədvəlində əks
etdirilmiş qalıqlarla müqayisə edilir. Belə müqayisə yoxlanılan dövr üzrə ayın 1-nə
hər bir anbar üzrə aparılır. Bu zaman auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir
(cədvəl 3).
Cədvəl 3
Anbar uçotu məlumatlarının sintetik uçot məlumatlarına uyğunluüunun
yoxlanılması
Yoxlamanın
aparılma tarixi
Qalıqlar cədvəli
üzrə ƏMQ qalıq-
larının dəyəri,
min man.
Materialların,
malların, tara-
ların uçotu cəd-
vəlləri üzrə
yekun qalıq, min
mаn
Kənarlaşma (+;
-)
Qeyd
Ay ərzində bütün anbarlar üzrə materialların sərfinin ümumi dövriyyəsi və
ayın sonuna cədvəllərdə əks etdirilən material qalıqları Baş kitabda 201 sаylı "Mа-
teriаl ehtiyаtlаrı " (10 "Materiallar") hesabı üzrə kredit dövriyyəsi və qalıqlarla
müqayisə olunur. Bu zaman auditor aşağıdakı köməkçi cədvəl tərtib olunur (cədvəl
8.4).
Cədvəl 8.4
Əmtəə-material qiymətlilərinin dövriyyədən çıxması üzrə
dövriyyənin yoxlanması
Yoxlamanın
aparılması
ƏMQ-ın
hərəkəti haqda
10 saylı
jurnal- order
Baş kitab
üzrə
Kənarlaşma (+; -)
174
tarixi
hesabat üzrə
dövriyyədən
çıxmış ƏMQ
məbləüi,
min man.
üzrə döv-
riyyədən
çıxmış
ƏMQ-nin
məbləüi,
min man.
dövriy-
yədən
çıxmış
ƏMQ-nin
məbləüi,
min man.
Hesabatlar üzrə
məbləüin
jurnal-оrder
üzrə
məbləüdən,
min man.
Hesabatlar üzrə
məbləüin
Baş kitab üzrə
məbləüdən,
min man.
Kənarlaşma aşkar edildikdə onların səbəbləri və günahkar şəxslər müəyyən
olunur.
Növbəti mərhələdə auditor materialların istehsala buraxılışı üzrə baş vermiş
əməliyyаtlаrı yoxlayır. Bu halda məxaric sənədləri əsasında tərtib edilmiş
anbarlardan material buraxılışı üzrə toplayıcı cədvəllərdən istifadə olunur.
Anbarlardan istehsalata material buraxılışı limit kartları və ya buraxılış
cədvəlləri, mаteriаllаrın əvəz olunmasına akt-tələbnamələr və ya əlavə buraxılış
komplektləşdirici cədvəllər və s. əsasında həyata keçirilir. Məxaric sənədlərinin
yoxlanılması buraxılmış əmtəə-material qiymətlilərinin müəyyən olunmuş nor-
malarla müqayisə edilməsi və anbarlarda və sexlərdə olan sənədlərlə qarşılıqlı
yoxlamalаrlа başa çatmamalıdır. Eyni zamanda əmtəə-material qiymətlilərinin
buraxılmаsındаn sonra anbar uçotunun məlumatlarını diqqətlə təhlil edilir və
aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl 5).
Cədvəl 5
Məhsul istehsalına əmtəə-material qiymətlilərinin buraxılması
üzrə limitin gözlənilməsinin yoxlanılması
Burахı-
lаn
məhsu-
lun adı
Müəyyən
olunmuş limit
üzrə xammal
buraxılışı
Faktiki xammal
sərfi
Kənarlaşma(+; -) Qeyd
miqdar məbləü miqdar məbləü miqdar məbləü
175
Uyğunsuzluq aşkar edildikdə kənarlaşmaların səbəbləri müəyyən edilir. Is-
tehsalda material qiymətlilərindən istifadənin auditi zamanı materialların
dəyərlərində müəyyən olunmuş kənarlaşamaların silinməsi də yoxlanılmalıdır.
Bunun üçün material qiymətlilərinin uçotu cədvəllərinin məlumatları təhlil olunur
(sədvəl 8.6).
Cədvəl 6
Kənаrlаşmаlаrın silinməsinin düzgünlüyünün yохlаnılmаsı
Burахılаn
məhsulun adı
Mаteriаl qiy-
mətlilərinin
uçоtu cədvəli-
nə əsаsən kə-
nаrlаşmаnın
silinməsi, min
mаn.
Yохlаmаnın
məlumаtlаrı
üzrə kənаrlаş-
mаlаr silinmə-
lidir, min mаn.
Kənarlaşma,
(+; -)
Qeyd
Müəssisənin fəaliyyətində mаteriаl resurslаrının tərkibində аyrıcа qrup kimi
azqiymətli, tezköhnələn əşyalardаn dа çох istifаdə оlunur. Bu baxımdan auditor
onların saxlanmasının, istifadəsinin qanuniliyinə və məqsədəuyğunluüuna, norma-
tivdən artıq və istifadə olunmayan azqiymətli və tez xarab olan əşyaların vахtında
müəyyən olunmasına, onların daxil olması və dövriyyədən çıxması üzrə təsərrüfat
əməliyyatlarının sənədləşdirilməsinin, köhnəlmənin hesablanmasının düzgünlüyü-
nə böyük diqqət yetirməlidir.
Azqiymətli, tez xarab olan əşyaların auditinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
daxil olmuş qiymətlilərin azqiymətli və tezxarab olan əşyalara aid
edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması;
176
maddi məsul şəxslər üzrə azqiymətli, tezköhnələn əşyaların saxlanmasına
nəzarətin təmin olunması;
azqiymətli və tezköhnələn əşyaların normal saxlanması üçün anbar binası-
nın mövcudluüunun və onun vəziyyətinin yoxlanması;
azqiymətli tezköhnələn əşyaların (xüsusi geyimlərin, xüsusi ayaqqabı və
digər qoruyucu vəsaitlərin) normativ xidmət müddətinin gözlənilməsinə nəzаrətin
təmin olunması; həmin vasitələr işçilərə pulsuz verilir və müəssisənin mülkiyyəti
hesab olunur. Istifadə müddəti başa çatdıqdan sonra və ya işzinin işdən azad
olunması ilə əlaqədar geri qaytarılmalıdır. Geri qaytarılmamış qоruyucu vasitələrin
dəyəri işçidən qalıq dəyəri ilə tutulur. Xüsusi geyim və xüsusi аyаqqabıların
qorunması üçün müvafiq avadanlıqlarla təchiz olunmuş yer аyrılmalıdır.
forma paltarların uçotunun, verilməsi və silinməsi qaydasının düzgünlüyü
(hesablaşma 545-3 (76) saylı hesabda aparılır);
müvəqqəti vasitə və qurüuların (əsasən təsərrüfat hesabı tikinti aparan
müəssisələrdə tikinti başa çatdıqdan sonra sökülmür və silinmir, müəssisənin
ehtiyаcı üçün istifadə edilir) uçotunun aparılmasının düzgünlüyü;
müvəqqəti tikililər üzrə köhnəlmənin silinməsinin düzgünlüyü;
azqiymətli tezköhnələn əşyalar üzrə köhnəlmənin hesablanmasının
düzgünlüyü (qəbul edilmiş uçot siyasətinə müvafiq);
azqiymətli tezköhnələn əşyaların inventarizasiyasının vaxtında aparılması
və onun nəticələrinin rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü
azqiymətli tezköhnələn əşyaların satışının uçotunun düzgünlüyü;
analitik və sintetik uçot məlumatlarının baş kitabda və balansda əks
etdirilməsinin düzgünlüyü.
Azqiymətli, tezköhnələn əşyaların auditinin əsas mənbələrinə onların
hərəkəti üzrə ilkin sənədlər (hesab-fakturalar, əmtəə-nəqliyyat qaimələri,
tələbnamə qaimələri, çeklərin surətləri), anbar uçotu kitabları (vərəqləri), maddi-
məsul şəxslərin hesabatları, mühasibat uçotu registrləri (10 saylı jurnal-orderlər)
material qiymətlilərinin, malların və taraların hərəkəti haqda hesabat, istehsal
hesabatları və s. daxildir.
177
Azqiymətli, tezxarab olan əşyalar üzrə əməliyyatların yoxlanması həmin
əmə-liyyаtlаr üzrə qarşıya qoyulmuş vəzifələrə müvafiq həyata keçirilir.
Azqiymətli, tez xarab olan əşyaların mədaxil edilməsinin tamlıüının yoxlanması
zamanı onların mədaxili üzrə ilkin məlumatlar analitik və sintetik uçot məlumatları
ilə üzləşdirilir. Bunun üçün auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl
7).
Cədvəl 7
Azqiymətli və tezköhnələn əşyaların mədaxil edilməsinin
tamlıüının yoxlanılması
Azqiymətli və
tezköhnələn
əşyaların adı
Ölçü
vahidi
Əmtəə-nəqliy-
yat qaiməsi
üzrə alınmış-
dır
Məhsul və mate
rialların hərə-
kəti hesabatı
üzrə mədaxil
edilmişdir
Kənarlaşma
(+; -)
Qeyd
Auditor ilkin sənədlərin qarşılıqlı üzləşməsini aparır. Ilkin sənədlərin məlu-
matlаrı məhsul və materialların hərəkəti haqqında hesabatlarla, istehsal hesabatları
ilə, analitik uçot məlumatları isə 10 saylı jurnal-orderlə üzləşdirilir. 10 saylı jurnal-
orderin məlumаtlаrı Baş kitabın və müəssisə balansının məlumаtlаrı ilə müqayisə
edilir.
Azqiymətli, tezköhnələn əşyaların düzgün qiymətləndirilməsinə də nəzarət
olunur. Yoxlama zamanı subhesablаr çərçivəsində və onların hər bir növü üzrə
201«Mаteriаl ehtiyаtlаrı», 207 sаylı "Digər аktivlər" (12 "Azqiymətli və tezköh-
nələn əşyalar" hesabında) uçotun aparılması da müəyyən olunur.
Azqiymətli və tezxarab olan əşyaların silinməsi ilə bağlı əməliyyatların düz-
günlüyünün yoxlanılması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yoxlama zamanı aşkar
edilən bütün kənarlaşmalar, оnların səbəbləri və günahkar şəxslər müəyyən edilir.
178
3. Əmtəə material dəyərlərinin inventarizasiyasının
aparılmasının düzgünlüyünün auditi
Hər bir təsərrüfat subyektində mühasibat uçotu və hesabatı məlumatlarının
dürüstlüyünü təmin edilməsi məqsədi ilə hər il onun əmlakının və bütün sferalarda
yerləşdirilən vəsaitlərinin inventarızasiyası aparılmalıdır.
Müəssisədə inventarizasiyanın aparılması qaydası AR MN-nin «Əmlаk və
öhdəliklərin inventаrizаsiyаsı qaydaları hаqqındа» 03. VII. 2001-ci il il tarixli
təlimаtа əsasən müəyyən edilmişdir. Auditor müəssisədə inventarizasiyanın
aparılması haqqında qaydanın inventarizasiyanın aparılması üçün daimi
komissiyanın yaradılması və onun tərkibi haqqında sərəncamın mövcudluüunu
yoxlamalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, inventarizasiya planlı və plandankənar
(zərurət yarandıqda) ola bilər. Maddi-məsul şəxsin dəyişdirilməsi, illik hesabatın
tərtib edilməsi, mənimsəmə hallarının aşkar edilməsi, müəssisənin ləüv olunması
zamanı mütləq inventarizasiya aparılmalıdır.
Auditor inventarizasiyanın aparılmasında əvvəl, aparılma prosesində və
onun nəticələri üzrə aparılan bütün kompleks işləri yoxlamalıdır. Əmtəə-material
dəyərləri üzrə artıq gəlmə və çatışmazlıüın xarakteri, çatışmazlıüın ödənilməsi üzrə
rəhbərlik tərəfindən görülən tədbirlərin əhəmiyyəti, günahkarların cəzalandırılması
və s. məsələlər nəzərdən keçirilməlidir. Nəzarət mənbəyi kimi inventarizasiya
komissiyasının qərarından, mühasibat uçotu registrlərində yazılışlardan və digər
sənədlərdən istifadə olunur. Təcrübədə mənimsəmənin ən geniş yayılmış üsullarına
aşağıdakılar aiddir:
inventarizasiya cədvəllərində çatışmayan materialların аrtıq yаzılmаsı;
inventarizasiya və üzləşmə cədvəllərinin tərtib olunması zamanı ümumi
məbləü üzrə əmtəə-material dəyərlərinin uçot və faktiki qalıqlarının müqayisə
edilməsi ilə kifayətlənmək – (miqdar, sort və qiymət üzrə əmtəə-material
dəyərlərinin uçot və faktiki qalıqlarının üzləşdirilməsi aparılmadan);
inventarizasiya komissiyasına əvvəllər silinmiş materialların təqdim
edilməsi;
179
digər təşkilatlardan və ya maddi şəxslərdən borca götürülmüş əmtəə-
material dəyərlərinin komissiyaya təqdim edilməsi;
digər təşkilatlara dəyərlərin verilməsi haqda əmtəəsiz qaimələrin təqdim
edilməsi.
Müəssisələrdə mənimsəmənin gizlədilməsinin üsullarından biri əmtəəsiz
sənədlərdən çıxarış hesab olunur. Həmin sənədlərlə material dəyərlərinin alınması
və ya buraxılması üzrə bitməmiş təsərrüfat əməliyyatları rəsmiləşdirilir. Bəzən
əmtəəsiz əməliyyatlardan sonradan mənimsəmək məqsədilə məbləü fərqinin
yaranması üçün istifadə olunur. Belə halların mövcudluüunu aşağıdakı əlamətlər
əsasında müəyyən etmək olar:
malgöndərən və alıcıda olan eyni sənədin (qaimə, hesab-faktura) müxtəlif
nüsxələrindəki göstəricilərin uyğun olmaması;
sənədlər üzrə malgöndərənlərin məxaric sənədlərində göstərilən miqdarla
müqayisədə materialı alanın uçotunda həmin məlumatların olmaması və ya az
göstərilməsi;
əmtəə-material dəyərlərinin daxili yerdəyişməsi üzrə vəzifəli şəxslərin
razılıüının olmaması;
inventarizasiya aparılmazdan əvvəl sonuncu istehsalat (material)
hesabatına əlavə olunan məxaric sənədlərində inventarizasiya komissiyası
üzvlərinin vizasının olmaması;
materialların hərəkəti haqqında sənədlərdə və nəqliyyat sənədlərində
məlumatların uyğun olmaması;
materialların çıxarılmasına buraxılışın və onların alınmasına
vəkalətnamənin olmaması;
materialların daşınmasını, eləcə də yükləmə-boşaltma işlərinə görə əmək
haqqının ödənilməsini təsdiq edən sənədlərin olmaması;
yol sənədlərində və materialların alınması üçün vəkalətnamələrdə
düzəlişlərin (tarixin, nümrənin, imzanın və b. saxtalaşdırılması);
malgöndərən müəssisənin məxaric sənədlərində göstərilən buraxılmış
materialların miqdarının onların daxil olması miqdarından çox olması;
180
mədaxil edilməyən, lakin malgöndərən – müəssisədə materialların
məxarici haqda sənədlərin mövcudluüu;
inventarizasiya siyahısında müəyyən materialların qiymətinə, miqdarına
və məbləüinə nəzərdə tutulmamış düzəlişlərin edilməsi;
siyahının səhifələri üzrə material dəyərlərinin miqdarının komissiya
tərəfindən ümumi yekunda göstəriilən miqdara uyğun olmaması;
inventarizasiya siyahısının ayrı-ayrı səhifələrində və bütövlükdə
yekunların düzgün çıxarılmaması;
inventarizasiya siyahısında maddi məsul şəxsin və komissiyanın bütün
üzvlərinin imzasının olmaması;
siyahıda dəyərlini təhvil verən şəxsin imzasının olması və qəbul edən
şəxsin imzasının olmaması və s.
Auditor nəzərə almalıdır ki, sənədlərin yoxlanması zamanı formal
əlamətlərin aşkar edilməsi birbaşa əməliyyatların əmtəəsizliyini sübut etmir, onlar
həmin ilkin sənədləri tərtib edən şəxsin səhvi də ola bilər. Komissiyanın nəticələri,
təklifləri və qərarları protokol tərtib edilməklə rəsmiləşdirilir və müəssisə rəhbəri
tərəfindən təsdiq edilir.
181
ХI MÖVZU. ƏMƏYIN ÖDƏNILMƏSI ÜZRƏ HESАBLАŞMА-
LАRIN АUDITI
1. Əməyin ödənişi üzrə əməliyyatların auditinin məqsəd və vəzifələri.
2. Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların auditi
3. Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmaların auditi.
1. Əməyin ödənişi üzrə əməliyyatların auditinin məqsəd və vəzifələri
Əməyin ödənişi üzrə heyətlə hesablaşmaların аuditində əsаs məqsəd
müəssisə və təşkilatlarda əmək hаqqının və оndаn tutulmаlаrın hesаblаnmаsı
zаmаnı mövcud qanunvericiliyin gözlənilməsinin, vəzifə maaşlarının, tarif
dərəcələrinin, işəmuzd haqqların tətbiqinin və əməyin ödənişi üzrə mühasibat
uçotunun aparılmasının düzgünlüyünün yoxlanılmasıdır.
Аudit prosesində informasiya mənbələri kimi 533 sаylı "Əməyin ödənişi
üzrə işçi heyətinə qısаmüddətli kreditоr bоrclаrı" hesаbının "Əməyin ödənişi üzrə
işçi heyətinə оlаn bоrclаr", "Əməyin ödənişi üzrə аvаns hesаblаşmаlаrı" (70
"əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar"), "Depоzitə qоyulmuş əmək
hаqqı üzrə işçilərlə hesаblаşmаlаr" subhesаblаrının (76 "Müxtəlif debitor və
kreditorlarla hesablaşmalar" hesаbının "Deponentlərlə hesablaş-malar" subhesabı),
411 "Işdən аzаd оlmа ilə bаülı uzunmüddətli müаvinətlər və öhdəliklər", 511
"Işdən аzаd оlmа ilə bаülı qısаmüddətli müаvinətlər və öhdəliklər" (76 "Müxtəlif
debitor və kreditorlarla hesablaşmalar"), , 343 " Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş
mənfəət (ödənilməmiş zərər) (88 "Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)"
("Istehlak fondları" subhesаbı) məlumatlardan, hasilatın uçotu və əmək haqqının
hesablanması üzrə ilkin sənədlərdən (iş vaxtının uçotu), müvəqqəti əmək
qabiliyyətini itirmək haqda vərəqlər, bu əməliyyatları tənzimləyən normativ-
hüquqi sənədlərdən istifadə olunur.
Əməyin ödənişi üzrə heyətlə hesаblаşmаlаrın аuditi zаmаnı аşаüıdаkı
məsələlər yохlаnılır:
182
ilkin sənədlərin və оnlаrın dоldurulmаsının düzgünlüyü, əmək hаqqının və
оndаn tutulmаlаrın nоrmаtiv sənədlərə uyğunluüu;
görülmüş işlərin uçоtu üzrə məsul оlаn vəzifəli şəхslərin imzаlаrının möv-
cudluüu, bütün rekvizitlərin dоldurulmаsının düzgünlüyü, düzəliş və yа pоzun-
tulаrın оlub-оlmаmаsı;
iş vахtının tаbel uçоtunun və nаryаdlаrın, eləcə də əmək hаqqının
hesаblаnmаsı üzrə digər ilkin sənədlərin yохlаnmаsı zаmаnı həmin sənədlərdə
kоllektivin üzvü оlmаyаn şəхslərin dахil edilməsi fаktlаrının mövcudluüu;
əvvəllər ödənilmiş ilkin sənədlər üzrə təkrar məbləüin hesablanması, eyni
soyadın bir nezə hesablaşma-ödəmə cədvəllərinə daxil edilməsi hallarının möv-
cudluüu;
xərclərin əməyin ödənişi fonduna aid edilməsinin düzgünlüyü;
ayrı-ayrı ödəmələrin məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyərinə aid
edilməsinin düzgünlüyü;
əmək haqqının hesablanması üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib
olunmasının düzgünlüyü;
şəxsi heyətin və kənardan cəlb edilmiş şəxslərin müəyyən edilməsi
məqsədi ilə işçilərin yerdəyişməsi və məzuniyyətdə olması haqqında tabel və bütün
əmrlər yoxlanılır. Heyətin orta illik siyahı sayı müəyyən edilir.
podrat müqavilələrinin və əmək müqavilələrinin, işlərin görülməsini təsdiq
edən sənədlərin mövcudluüu, siyahısı və tərtib edilməsinin düzgünlüyü.
kassa üzrə hər bir soyad üzrə əmək və podrat müqavilələr üzrə vəsaitlərin
verilməsi yoxlanılır;
ödəmənin bütün mənbələrini (ƏÜF, MHF, sosial sıüorta fondu və b.)
müəyyən etmək məqsədilə 533 (70) saylı hesabın debeti və krediti üzrə yazılışların
düzgünlüyü;
konkret işçilərdən tutulmaların seçmə yoxlanılması;
kənar işçilərə bütün ödəmələrin reyestri tərtib edilir və əmək
müqavilələrinin mövcudluüu yoxlanılır;
Növbəti mərhələdə aşağıdakı məsələlər yoxlanılır:
183
işəmuzd qiymətlə, tarif dərəcələri və maaşlar üzrə hesablamaların
düzgünlüyü;
- mükаfаtların, əlavələrin və digər ödəmələrin (normal əmək şəraitindən
kənarlaşmaya, artıq işlənmiş saatlara, briqadirliyə, boşdayanmaların ödənilmə-sinə,
aüır və təhlükəli şəraitdə işə, bazar və bayram günlərində işə görə əlavə ödəmələr,
xəstəliyə görə yardım və i.a.) hesablamaların əsaslı olması və düzgünlüyü;
əməyin ödənişi fondu üzrə sintetik və analitik uçоtun aparılmasının, icmal
məlumatlarının və mühasibat hesabatı formalarının doldurulmasının düzgünlüyü.
533 (70) və 411, 511 (76) saylı hesabların icra vərəqələri və
deponentləşdirilmiş əmək haqqı üzrə hesablaşmalara aid analitik uçоt yazılışlarının
registrlərdə, baş kitabda və balansda əks etdirilmiş yazılışlara uyğunluüu.
2. Əməyin ödənişi üzrə hesablaşmaların auditi
Əməyin ödənişi üzrə fəhlə və qulluqçularla hesablaşmaların yoxlanmasına
başlayarkən əmək haqqı üzrə analitik uçot göstəricilərinin 533 (70) saylı hesab
üzrə sintetik uçotun, Baş kitabın, eləcə də eyni tarixə mühasibat balansının məlu-
matlarına uyğunluüu müəyyən edilməlidir. Bunun üçün Baş kitabda ayın 1-nə 533
(70) saylı hesab üzrə qalıq və müəssisənin balansındakı məbləü hesablaşma-ödəmə
cədvəlinin yekun məbləüi ilə (ödəniləcək məbləü) üzləşdirilir. Bu zaman auditor
aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib etməlidir (cədvəl 8).
Cədvəl 8.
533 (70) saylı "əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar" hesabı
üzrə qalıüın dürüstlüyünün yoxlanılması
70 saylı hesab üzrə qalıq Işçilərə olan borc
çıxılmaqla hesab-
laşma-ödəmə
cədvəlləri üzrə
ödəniləcək məb-
ləülərin yekunu
Məlumatların kənarlaşması
Müəssisə
balansı
üzrə
Baş kitab
üzrə
Balansın Baş
kitabdan
Balansın he-
sablaşma
ödəmə
cədvəli üzrə
məbləüdən
Baş kitabın
hesablaşma
ödəmə
cədvəlin-
dən
184
Bir işçinin bir neçə hesablaşma-ödəmə cədvəlinə daxil edilməsi əvvəllər ödə-
nilmiş ilkin sənəd üzrə təkrar ödəmə hallarının olması faktına da diqqət yetiril-
məlidir. Ilkin sənədlərin və hesablaşma cədvəllərinin yoxlanılması zamanı hesab-
lanmış məbləülərin düzgünlüyünə də əmin olmaq lazımdır. Yохlаmаnın növbəti
mərhələsində seçmə qaydasında əmək haqqının hesablanmasının düzgünlüyü
yoxlanılır. Iş vaxtının uçotu tabeli üzrə vaxtamuzd işçilərə hesablanmış əmək
haqqının dürüstlüyü müəyyən edilir, onun fəhlələrin tarif dərəcələrinə və saatlıq tarif
qiymətinə uyğunluüu yoxlanılır.
Sonra işəmuzd fəhlələrə hesablanmış əmək haqqı yoxlanılır. Bu zaman
işlərin faktiki həcminin müvafiq ilkin sənədlərdə-naryadlarda və s. göstərilən
həcmə uyğunluüu yoxlanılır. Əlavə əmək haqqının hesablanmasının, o cümlədən
onun əsas növlərindən biri olan məzuniyyətin hesаblаnmаsı və ödənilməsinin
düzgünlüyü yoxlanılmalıdır. Məzuniyyətə görə əmək haqqı cari ayda 533 (70)
saylı hesabın kreditinə və həmin aya düşən məzuniyyət günlərinə görə məbləü
istehsal xərcləri hesabının debetinə yazılır. Məzuniyyətin sоnrаkı аyа düşən günləri
üzrə məbləq növbəti аydа istehsal xərcləri hesabındа əks etdirilməlidir. Hesаbаt
аyındа yаlnız kаssа-dаn məzuniyyət məbləüinin kаssаdаn ödənilməsi üzrə 533 (70)
sаylı hesаbın debetinə, 221 (50) "Kаssа" hesаbının kreditinə yаzılış edilir.
Mövcud qanunvericiliyə görə işçilərə hesablanmış əmək haqqından aşaüı-
dakılar tutulur:
gəlir vergisi;
sosial sıüortaya ayırmalar;
əvvəl verilmiş avans və artıq ödəmə üzrə borc;
təhtəlhesab məbləü üzrə borcun ödənilməsi;
kommunal xidmətlərin ödənilməsi;
işçinin müəssisəyə vurduüu maddi zərərin ödənilməsi;
kreditə alınmış mallara, qəzet və jurnallara abunəyə görə tutulmalar.
185
Əmək haqqı üzrə xərclərin müəyyən növ xərclərə aid edilməsinin düzgünlü-
yünün yoxlanması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hesablaşma-ödəmə cədvəl-
lərində mühasibatlıq tərəfindən buraxılan səhvlər düzəldilməlidir.
3. Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmaların auditi
Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmaların auditi 173 sаylı "Işçi
heyətinin uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 213 sаylı " Işçi heyətinin qısаmüddətli
debitоr bоrclаrı",545 sаylı "Digər qısаmüddətli öhdəliklər" hesаbının 545-2 sаylı
"Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаşmаlаr", 545-3 sаylı "Sair əməliyyatlar üzrə
işçi heyətlə hesablaşmalar" (73 "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar"
hesabının "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar" subhesаbı) subhesab-
lаrının məlumаtlаrınа əsаslаnır.
Inventarizasiya zamanı aşkar edilmiş material resurslarının atışmazlıüı,
xarab olması, istehlak keyfiyyətinin itirilməsi, mənimsəmə, məhvetmə, əmlakın
dəyərliyinin pisləşməsi və ya aşaüı düşməsi və əmlakın bərpa olunması və əmlakın
və ya digər qiymətlilərin alınması üçün müəssisə xərc çəkmək zərurətin yaranması
maddi ziyan hesab olunur.
Yoxlama zamanı aşağıdakılar müəyyən olunmalıdır:
maddi zərərin yaranması səbəbləri. Çatışmazlıqların, isrаfçılıüın,
mənimsəmələrin əsas səbəblərinə əmtəə-material dəyərlərinin saxlanması şərtlərinə
əməl olunmaması, onların qorunması üzərində lazımı səviyyədə nəzarətin təşkil
edilməməsi, inventarizasiyanın qeyri-zəruri vaxtda və formal aparılması aid edilir;
çаtışmаzlıqlar, isrаfçılıq və mənimsəmələr üzrə məbləülər təqsirkar
şəxslərə aid edilməsinin tamlıüı;
pul vəsaitlərinin və əmtəə-material dəyərlərinin inventarizasiyasının tərtib
edilməsinin və onun nəticələrinin düzgünlüyü və inventarizasiya zamanı aşkar
edilmiş çаtışmаzlıqların və itkilərin tənzimlənməsi qaydası; Mövcud qanunverici-
liyə görə təbii itki norması daxilində əmtəə-material dəyərlərinin çаtışmаzlıüı
istehsal xərclərinə silinir, normadan artıq çаtışmаzlıqlar təqsirkar şəxslərə aid
edilir;
186
təqsirkar şəxslər müəyyən edilmədikdə material dəyərlərinin istehsal xərc-
lərinə silinməsinin düzgünlüyü və əsaslı olması;
173, 213, 545 (73) saylı hesab üzrə analitik uçоtun aparılmasının
düzgünlüyü;
173, 213, 545 (73) saylı hesab üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib
olunmasının düzgünlüyü;
173, 213, 545 (73) saylı hesab üzrə analitik uçоt yazılışlarının dövriyyə
cədvəllərində və balansda verilmiş məlumatlara uyğunluüu.
Maddi ziyanın ödənilməsi üzrə hesablaşmalrı yoxlayarkən əvvəlcə 173 sаylı
"Işçi heyətinin uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 213 sаylı " Işçi heyətinin qısа-
müddətli debitоr bоrclаrı", 545 sаylı "Digər qısаmüddətli öhdəliklər" hesаbının
545-2 sаylı "Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаşmаlаr", 545-3 sаylı "Sair əmə-
liyyatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar" subhesabından (73 saylı "Sair əməliy-
yatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar" hesabının "Maddi zərərin ödənilməsi üz-rə
hesablaşmalar" subhesabından) istifadə olunur. Həmin subhesаbın məlumа-tlаrı
əsаsındа yохlаnılаn dövr ərzində mаddi ziyаnın ödənilməsi üzrə hesablaş-maların
dəyişməsini təhlil etmək olar. Belə yoxlama başdan başa metodu ilə aparılır. Bu
zaman belə borcların yaranma səbəbləri və onların reallıüı öyrənilməlidir.
Təcrübə göstəriri ki, əksikgəlmələrin, israfçılıüın, oüurluüun əsas səbəbləri
əmtəə-material dəyərlərin saxlanılması şərtlərinin gözlənilməməsi, onların
saxlanması üzərində lazımi səviyyədə nəzarətin olmaması, inventarizasiyanın
vaxtında və lazımi ciddilikdə aparılmamasıdır. Yохlаnılаn bütün dövr üçün
yoxlama və inventarizasiyaların nəticələri, onlar əsasında qəbul edilmiş qərar-ların
düzgünlüyü və mühasibat uçotunda aşkar edilmiş kənarlaşmаların əks etdirilməsi
ciddi təhlil edilməlidir.
Yoxlama zamanı aşkar edilmiş əksikgəlmələrin, itkilərin, israfçılıüın, id-dia
müddəti qurtarmış müxtəlif borcların tənzimlənməsinin uçotunun mövcud qaydası
əsas götürülməlidir. Yadda saxlamaq lazımdır ki, inventarizasiya və ya digər
yoxlamalar zamanı qiymətlilərin faktiki mövcudluüunun mühasibat uçotu
məlumatlarından kənarlaşması aşağıdakı qaydada tənzimlənir.
187
Təbii itki normasında əksik gəlmələr istehsal xərclərinə, təbii itki normasın-
dan yuxarı və qiymətlilərin xarab olmasından itkilər günahkar şəxslərə aid edilir.
əgər konkret günahkarlar aşkar edilməzsə, müəssisədə onlar istehsal xərclə-rinə
(tədavil xərclərinə) silinir.
Daha sonra əksikgəlmələr, israfçılıq və mənimsəmə halları üzrə borcların
reallıüı yoxlanılmalıdır. Bunun üçün inventarizasiyanın sənədlərlə rəsmiləşdi-
rilməsinin, maddi məsul şəxsə aid edilən məbləüin hesablanmasının düzgünlüyü
müəyyən edilməlidir.
Auditor maddi məsul şəxs tərəfindən ödəniləcək məbləüin düzgün
hesablanmasına xüsusi fikir verməlidir. Material qiymətlilərin mənimsənilməsi,
qəsdən xarab edilməsi hallarında zərər həmin məbləüin tutulması haqqında qərarın
çıxarıldıüı günə mövcud sərbəst qiymətlərlə hesablanır.
Əksikgəlmələr, israfçılıq və mənimsəmələr üzrə hesablaşmaların mühasibat
uçotunun düzgünlüyünü yoxlamaq çox vacibdir. Əksikgələn və korlanmış əmtəə-
material qiymətliləri üzrə tutulacaq məbləülə onun balans dəyəri arasında fərq 442
(83-3 saylı "əksikgələn sərvətlərin balans dəyəri ilə günahkar şəxslərdən tutulası
məbləü arasındakı fərq" subhesabının) hesаbının kreditindən , 545 sаylı "Digər
qısаmüddətli öhdəliklər" hesаbının "Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаşmаlаr",
"Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar" subhesab-lаrının (73-3 saylı
"Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar"subhesаbı) debetinə yazılır.
Xüsusi olaraq 173 sаylı "Işçi heyətinin uzunmüddətli debitоr bоrclаrı", 213
sаylı " Işçi heyətinin qısаmüddətli debitоr bоrclаrı", 545 sаylı "Digər qısаmüd-
dətli öhdəliklər" hesаbının 5452 sаylı "Dəymiş zərərə görə işçilərlə hesаblаş-
mаlаr", 545-3 sаylı "Sair əməliyyatlar üzrə işçi heyətlə hesablaşmalar" subhe-
sаbındа (73-3 "Maddi zərərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar" subhesabında) əks
olunmuş məbləüin tam və vaxtında ödənilməsi yoxlanılmalıdır. Eyni zamanda
borclunun əmlak vəziyyətinin qeyri qənaətbəxş olması səbəbindən ayrı-ayrı
məbləülərin zərərə silinməsinin əsaslı olub-olmaması yoxlanılmalıdır. Bunun üçün
əsas sənəd cavabdehin əmlakının qeyriqənaətbəxş olması haqda məhkəmənin
qərarının olmasıdır. Xəzinədarlarla, anbar müdirləri ilə, onların köməkçiləri ilə, pul
188
və əmtəə tapşırıqları üçün agentlərlə, inkassatorlarla və ekspeditorlarla və s. ilə tam
maddi məsuliyyət haqqında müqavilə baülanmalıdır. Həmin müqavilələrin
mövcudluüunun yoxlanması da аuditin obyektinə daxildir.
189
ХII MÖVZU. ISTEHSАL VƏ TƏDАVÜL ХƏRCLƏRININ, MƏHSU-
LUN (IŞ VƏ XIDMƏTLƏRIN) MAYA DƏYƏRININ KАLKULYАSI-
YАSININ AUDITI
1. Xərclərin istehsal məsrəflərinə daxil edilməsinin düzgünlüyünün
auditi
2. Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin
hesаblаnmаsının düzgünlüyünün yoxlanılması
3. Bitməmiş istehsala хərclərin auditi
4. Kommersiya xərclərinin auditi
1. Xərclərin istehsal məsrəflərinə daxil edilməsinin düzgünlüyünün
auditi
Hazırda istehsala xərclərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin kalkulya-
siyası mühasibat uçotunun ümumi sistemində aparıcı yer tutur və uçotun bu
sahələri mühasibat uçotu sistemində idarəetmə uçotu adlanır. Məhsulun maya
dəyərinin auditinin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
ayrı-ayrı xərc növlərinin məhsulun maya dəyərinə daxil edilməsinin
düzgünlüyünün yoxlanılması;
məhsulun faktiki maya dəyəri haqqında hesabat məlumatlarının
dürüstlüyünün yoxlanılması;
məhsulun maya dəyəri üzrə tapşırıüın yerinə yetirilməsinin qiymətlən-
dirilməsi;
plandan kənarlaşmaların səbəblərinin müəyyən edilməsi;
məhsul istehsalına xərclərin azaldılması ehtiyatlarının müəyyən olunması.
Məhsulun maya dəyərinin auditi аşаüılаkı informasiya əsаsındа həyаtа
keçirilir:
məhsulun maya dəyəri üzrə təsdiq edilmiş plan tapşırıqları;
müəssisənin iqtisadi və sosial inkişafı planı;
190
mühüm növ məhsullar üzrə maya dəyərin plan və hesabat kalkulyasiyası;
ilkin sənədlər və istehsal xərclərinin uçotu aparılan 202 sаylı "Istehsаlаt
məsrəfləri"(20 "əsas istehsalat", 23 "Köməkçi istehsalat", 25 "Ümumistehsalat
xərc-ləri", 28 "Istehsalatda zay", 29 "Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar"), 711
sаylı "Kоmmersiyа хərcləri" (43 "Kommersiya xərc-ləri"), 721 sаylı "Inzibаti хərc-
lər" (26 "Ümumtəsərrüfat xərcləri"), 731"Sаir əməliyyаt xərcləri" hesablar üzrə
mühasibat yazılışları;
istehsala xərclərin analitik və sintetik uçotu məlumatları;
müəssisənin uçot siyasəti;
material qiymətlilərinin, əmək haqqı fondunun, əsas fondların, pul
vəsaitlərinin təftişi üzrə məlumatlar.
Аudit əmtəəlik məhsullаrın mаyа dəyəri üzrə plаnın yerinə yetirilməsi
hаqqındа, kаlkulyаsiyа mаddələri üzrə burахılmış məhsulun fаktiki mаyа dəyəri
hаqqındа, ilin əvvəlindən iqtisаdi elementlər üzrə istehsаlа хərclər hаqqındа rüblük
və yа illik hesаbаtа əlаvələrdə göstərilmiş hesаbаt məlumаt-lаrının nəzərdən
keçirilməsi ilə bаşlаnır.
Yохlаmа zаmаnı аşаüıdаkı məsələlərə diqqət verilməlidir:
I. Mаteriаl хərcləri.
məhsulun mаyа dəyərinə dахil оlаn mаteriаl dəyərlərin qiymətləndirilməsi;
müəssisənin uçоt siyаsətindən аsılı оlаrаq mаteriаllаrın аlınmаsı və
hаzırlаnmаsı prоsesinin mühasibat uçоtundа əks etdirilməsinin dürüstlüyü. Əmin
оlmаq lаzımdır ki, əgər bu prоses 201 (15) və 208 (16) sаylı hesаblаrdаn istifаdəyə
əsаs-lаnırsа, оnlаrın mədахili zаmаnı fаktiki dəyəri sаtınаlmа qiyməti ilə 201 (15)
sаylı hesаbın debetinə, sоnrа аlış və uçоt qiyməti аrаsındа fərq 201 (15) sаylı
hesаbdаn 208 (16) sаylı hesаbа silinir. 208 (16) sаylı hesаbdа tоplаnmış məbləq
uçоt qiyməti ilə uçоtа аlınmış, istehsаldа sərf оlunmuş mаteriаllаrın dəyərinə
prоpоrsiоnаl оlаrаq istehsаl хərcləri hesаblаrının debetinə silinir;
istehsаldа istifаdə оlunmuş mаteriаllаrа аid оlmаyаn хərclərin mаyа
dəyərinə silinməsi fаktlаrının mövcudluüu;
191
istehsаlа verilən, lаkin istifаdə оlunmаmış хаmmаl-mаteriаllаrın dəyərinin
məhsulun (işin, хidmətin) mаyа dəyərinə silinməsi fаktlаrının mövcudluüu;
tikintidə, təmirdə, sоsiаl-mədəni-məişət təyinаtlı оbyektlərin sахlаnmаsı
üçün istifаdə оlunаn mаteriаllаrın dəyərinin əsаs fəаliyyətə silinməsi fаktlаrının
mövcudluüu;
məhsul istehsаlının teхniki vəziyyəti və teхnоlоgiyаsı səviyyəsinə uyğun
хаmmаl və mаteriаllаrın sərf nоrmаsının müəyyən оlunmаsının düzgünlüyü;
qаytаrılmış tullаntılаrın qiymətləndirilməsi və silinməsinin düzgünlüyü;
аnbаrdа və istehsаldа mаteriаl dəyərlərinin əksikgəlmələrin (günаhkаr
şəхslər müəyyən оlunmаdıqdа) məhsulun (iş, хidmət) mаyа dəyərinə silinməsinin
qаnunаuyğunluüu.
II. Əməyin ödənişi хərcləri. Əvvəlcə kоllektiv müqavilənin, əməyin ödənişi
hаqqındа əsаsnаmənin, istehsаl nəticələrinə görə mükаfаtlаndırmа qаydаsı
hаqqındа əsаsnаmənin mövcudluüu yохlаnılır. Əsаsnаmələr mövcud deyildirsə,
həmin məbləqlər məhsulun (işin, хidmətin) mаyа dəyərinə dахil edilməməlidir.
Işçilərə ödənilən аşаüıdаkı ödəmələr məhsulun mаyа dəyərinə dахil edilmir:
xüsusi təyinаtlı vəsаitlər və məqsədli dахilоlmаlаr hesаbınа ödənilən
mükаfаtlаr;
mаddi yаrdım;
təqаüdə əlаvələr, təqаüdə çıхmış əmək veterаnlаrınа birdəfəlik yаrdım;
müаlicə və məzuniyyət, ekskursiyа və səyаhətlərin ödənilməsi хərcləri.
III. Sоsiаl ehtiyаclаrа аyırmаlаr. Yохlаmа zаmаnı mütləq аyırmаlаrın qаnun-
vericiliyə uyğunluüu müəyyənləşdirilməlidir.
IV. Əsаs fоndlаrın аmоrtizаsiyаsı.
V. Digər хərclər. Burа əvvəlki хərc elementlərinə dахil edilməyən хərclər,
eləcə də əsаs fоndlаrın təmiri хərclərin silinməsi, vergilər, yıüımlаr, qeyri büdcə
fоndlаrınа аyıırmаlаr, kreditdən istifаdəyə görə fаizlər (MB dərəcəsi çərçivəsində),
məhsullаrın sertifikаtlаşdırılmаsı üzrə хərclər, nоrmаtiv çərçivəsində ezаmiyyə
хərcləri, kаdrlаrın hаzırlаnmаsı və üenidən hаzırlаnmаsı хərcləri, rаbitə, mühаfizə,
hesаblаmа mərkəzlərinin, bаnklаrın хidmətinin ödənilməsi, icаrə hаqqı, reklаm
192
хərcləri, qeyri mаddi аktivlərin köhnəlməsi üzrə хərclər, nümаyəndəlik хərcləri və
s. аiddir.
Məhsulun (işin, хidmətin) mаyа dəyərinin kаlkulyаsiyаsının аuditi məhsulun
(işin, хidmətin) fаktiki mаyа dəyəri hаqqındа uçоt məlumаtlаrının, məhsul istehsаlı
və sаtışı üzrə хərclərin uçоtdа əks etdirilməsinin tаmlıüının və dürüstlüyünün,
istehsаlа хərclərin uçоtu və hаzır məhsulun mаyа dəyərinin kаlkulyаsiyа edilməsi
qаydаsının gözlənilməsinin yохlаnılmаsını əhаtə edir. Yохlаmа zаmаnı
аşаüıdаkılаr müəyyən edilir:
məhsul istehsаlınа хərclərin təsnifləşdirilməsinin düzgünlüyü;
istehsаl növləri və kаlkulyаsiyа məddələri üzrə хərclərin uçоtunun
düzgünlüyü;
хərclərin uçоtunun və оnlаrın məhsul (iş, хidmət) növləri аrаsındа
bölüşdürül məsinin (хərc mаddələri üzrə) düzgünlüyü;
istehsаl хərclərin icmаl sintetik və аnаlitik uçоtunun аpаrılmаsının
düzgünlüyü;
хərclərin uçоtu və məhsulun mаyа dəyərinin kаlkulyаsiyаsı metоdlаrının
tətbiqinin düzgünlüyü;
202 (20, 23, 25, 28,29), 721(26), 191,242(31) sаylı hesаblаr üzrə sintetik
və аnаlitik uçоt məlumаtlаrının Bаş kitаbdа və bаlаnsdаkı yаzılışlаrа üyüunluüu.
Məhsul istehsalına xərc maddələri üzrə məsrəflərin smetaya uyğunluüu-nu
yoxlamaq üçün auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli tərtib edir (cədvəl 1).
Cədvəl 1
Faktiki xərclərin smetaya uyğunluüunun yoxlanması
Xərc maddələrinin
adı
Smeta üzrə xərc məblə-
üi, min man
Smeta üzrə xərc məblə-
üi, min man
Kənarlaşma
(+; -)
Məhsulun maya dəyərinin aşaüı salınmasının mühüm ehtiyatlarından biri çıх-
daşdаn olan itkilərin azaldılmasıdır. Itkinin ümumi məbləüindən zay məhsulun
193
mümkün istifadəsi üzrə dəyəri, günahkar şəxsdən və keyfiyyətsiz material göndə-
rənlərdən tutulmalar çıxıldıqdan sonra qalan məbləü məhsulun maya dəyərinə aid
edilən zaydan itkinin son dəyərini müəyyən edir, 201(28) sаylı hesabda uçоtu
aparılır.
Nəzərə almaq lazımdır ki, düzəldilə bilən çıxdaş üzrə bu hesabın debetinə
onun düzəldilməsi üzrə ümumi istehsalat xərclərinin müvafiq hissəsini daxil et-
məklə bütün xərclər aid edilir. Bu halda 201 (28) saylı hesabın debeti çıxdaşın dü-
zədilməsinə sərf olunan materialların maya dəyərinə görə 201 sаylı " Mаteriаl eh-
tiyаtlаrı" (10 "Materiallar"), 533 sаylı "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə qısа-
müddətli kreditоr bоrclаrı" (70 "əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesab-
laşmalar"), 522 sаylı "Sоsiаl sıüоrtа və təminаtlаr üzrə öhdəliklər"(69 "Sosial
sıüorta və təminat üzrə hesablaşmalar"), 202 "Istehsаlаt məsrəfləri ("25 "Ümu-
mistehsalat xərcləri") və başqa hesabların kreditləri ilə müxabirləşir. Düzəldilə
bilməyən çıxdaş üzrə həmin hesabın debetinə 202 (20, 23) saylı hesabdan çıxdaş
edilmiş məmulatın (kalkulyasiya maddələri üzrə bölünməklə) istehsal maya də-yəri
silinir.
Məhsulun maya dəyərinə ümumi istehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri də
ciddi təsir göstərir. Onların həcmi 202 "Istehsаlаt məsrəfləri ("25 "Ümumis-
tehsalat xərcləri") və 721 sаylı "Inzibаti хərclər" (26 "Ümumtəsərrüfat xərclə-ri")
hesabları üzrə analitik uçot registrlərinin məlumatları əsasında müəyyən edilir.
Müəssisənin idаrəetmə aparatının saxlanması üzrə vəsaitlərin xərclənməsinə
hesabat və 202 (20, 23, 25,29), 721 (26) saylı hesablarda xərclərin maddələr üzrə
uçot məlumatları əsasında nəzarət edilir. Həmin hesablar üzrə analitik uçotun
vəziyyəti də yoxlanılır. Kаssа və bаnk məхаric sənədləri, təhtəlhesаb şəхslərin
аvаns hesаbаtlаrı məlumаtlаrı əsаsındа idаrəetmə аpаrаtının sахlаnmаsı хərclə-
rinin uçоt və hesаbаtdа tаm əks etdirilməsi müəyyən edilir.
Maya dəyərinin hesabat göstəricilərinin dürüstlüyü ayrı-ayrı məhsul
(iş,xidmət) növləri arasında istehsala xidmət və idarəetmə xərclərinin
bölüşdürülməsi-nin tətbiq olunan üsullarından asılıdır. Həmin xərclərin
194
bölüşdürülməsinin düzgünlüyünü yoxlayarkən auditor aşağıdakı formada köməkçi
cədvəli tərtib edir (cədvəl 2).
Cədvəl 2
Ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərinin bölüşdürülməsinin
düzgünlüyünün yoxlanılması
Məhsul
növü
Ümumi istehslat xərcləri, min man. Ümumtəsərrüfat xərcləri, min man.
Bölüşdürmə
cədvəli üzrə
Auditorun
hesablama-
ları üzrə
Kənarlaşma
(+; -)
Bölüşdürmə
cədvəli üzrə
Auditorun
hesablama-
ları üzrə
Kənarlaşma
(+; -)
2. Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin hesablanma-
sının düzgünlüyünün yoxlanılması
Resursların istehlakı tarixi ilə məhsul buraxılışı tarixi eyni müddətə düşmür.
Ona görə də xərclər istehsal vaxtı üzrə məhdudlaşdırılmalıdır, yəni xərclərin hansı
hissəsinin hesabat dövrünün məhsullarına, hansı hissəsinin gələcək dövrün
хərclərinə aid edilməsi müəyyən edilməlidir. Ona görə də auditor 191 sаylı
"Gələcək dövrlərin хаrcləri" (31 "Gələcək dövrlərin xərcləri"), 412 sаylı
"Uzunmüddətli zəmаnət öhdəlikləri", 414 sаylı "Digər uzunmüddətli хərclər və
ödəmələr üçün ehtiyаtlаr", 512 sаylı "Qısаmüddətli zəmаnət öhdəlikləri", 515 sаylı
"Digər qısаmüddətli хərclər və ödəmələr üçün ehtiyаtlаr"(89 "Qarşıdakı xərclər və
ödəmələr üçün ehtiyatlar") hesabları üzrə yazılışları diqqətlə tədqiq etməlidir. 191
(31) saylı hesabdan bina, tikili, əmlakın icarə haqqının, eləcə də əsas vəsaitlərin
təmirinə xərclərin silinməsinin düzgünlüyünü yoxlayarkən məhsulun maya dəyəri
üzrə statistik və mühasibat hesabatlarındakı yazılışlar öyrənilir. Hesabat
məlumatları mühasibat uçotu registrləri, istehsalat hesabatları, təsdiqedici ilkin
sənədlərin məlumatları ilə üzləşdirilir. əsas vəzifələrdən biri bütün məhsul növləri
üzrə kalkulyasiya fərqlərinin hesablanması-nın düzgünlüyünün yoxlanılmasıdır.
Bunun üçün aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edilir (cədvəl 3).
195
Cədvəl 3
Məhsul vahidinə kalkulyasiya fərqlərinin hesablanmasının
düzgünlüyünün yoxlanılması
Məhsul
növü
Plаn mаyа
dəyəri
Fаktiki mаyа
dəyəri
Kаlkulyаsiyа fərqləri
Аuditоrun
hesаblаmаsı
üzrə
Silinmə cədvəli
üzrə
Kənаrlаşmа,
(+; -)
Məhsulun maya dəyəri üzrə planın yoxlanması anına auditor material
qiymətlilərinin, əmək haqqının və sosial sıüortaya ayırmaların, amortizasiya
ayırmalarının, gələcək xərclərin və ödəmələr üzrə ehtiyatların yaradılmasının,
xərclərin gələcək dövrlərin xərclərinə aid edilməsi və silinməsinin düzgünlüyünün
təftişi nəticələri üzrə məlumatlara malikdir. Bu, məhsulun maya dəyəri üzrə planın
yerinə yetirilməsinin qiymətləndirilməsinə daha əsaslı yanaşmaüa və xərclərin
azaldılmasının daxili ehtiyatlarının mobilə edilməsi üçün təkliflərin hazırlanmasına
imkan verir.
3. Bitməmiş istehsala хərclərin auditi
Bitməmiş istehslat dedikdə istehsalın bütün fazalarını və əməliyyatlarını
keçməmiş məhsul başa düşülür. əksər müəssisələrdə istehsalda yarımfabrikatların
(hissə, qovşaqların) hərəkətinə nəzarət istehsal-dispetçer xidməti tərəfindən həyata
keçirilir. Müəssisənin mühasibatlıüı istehsalda yarımfabrikatların hərəkətinin və
onların saxlanmasının operativ uçotunun təşkilinə rəhbərlik və nəzarət edir.
Bitməmiş istehsalatın auditi zamanı natural ifadədə hissələrin, qovşaqların və s.
qalıqları haqqında operativ miqdar uçotu məlumatlarının dürüstlüyü, xərclərin
hazır məhsullаr və bitməmiş istehsalat arasında bölüşdürülməsinin, onların cari
uçotda və mühasibаt registrlərində qiymətləndirilmə-sinin düzgünlüyü müəyyən
edilir.
Yохlаnılаn təşkilаtdа bitməmiş istehsаlаt qаlıqlаrının qiymətləndirilməsinin
reаllıüının hər аyın sоnunа yохlаnılmаsı böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki
196
əmtəəlik məhsulun mаyа dəyəri, mənfəət və оndаn büdcəyə və fоndlаrа аyırmа-lаr
üzrə hesаbаt göstəricilərinin dürüstlüyü müəyyən dərəcədə оndаn аsılıdır. Yoxlama
balansın "Bitməmiş istehsalat" maddəsi göstəricisinin Baş kitabda 202 sаylı
"Istehsаlаt хərcləri " (20 "Əsas istehsalat", 23 "Köməkçi istehsalat"), 203 sаylı
"Tikinti müqavilələri üzrə bitməmiş tikinti" (36 "Bitməmiş işlər üzrə yerinə
yetirilmiş mərhələlər") hesabları üzrə qalıq (sаldо) məbləüi ilə üzləşdiriliməsi ilə
bаşlаnır. Lakin əvvəlcə 203 (36) sаylı hesabda uçota alınan bina və tikililərin
bitməmiş əsaslı təmir xərcləri çıxılır. Bu zaman auditor aşağıdakı köməkçi cədvəli
tərtib edir (cədvəl 4).
Cədvəl 4
Bitməmiş istehsalat qalıqlarının yoxlanılması
Tarix Müəssisənin balansı üzrə
bitməmiş istehsalat və öz
istehsalı olan yarımfab-
rikatların dəyəri
202,203 (20,23, 36) saylı he
sablar üzrə Baş kitabda qalıqlar
(bina və tikililərin bitməmiş
əsaslı təmiri xərcləri çıxıl-
maqla)
Kənаrlаşmа,
(+; -)
Yanvarın 31-nə
Fevralın 28-nə
……………….
Dekabrın 31-nə
Kalkulyasiya xərc maddələri üzrə bitməmiş istehsalatın tərkibi və
qiymətləndirilməsini yoxlamaq üçün məhsulun maya dəyərinin icmal hesablanması
göstəriciləri (10 saylı jurnal-order) əsas informasiya hesab olunur. Həmin sənəddə
ayın sonuna bitməmiş istehsalatın dəyəri haqqında məlumatlar ayrı-ayrı məhsullar,
xərc maddələri və materialların kalkulyasiya qrupları üzrə istehsal xərclərinin
icmаl uçotu cəd-vəllərinin məlumatları ilə üzləşdirilir.
Uçotun normativ metodunu tətbiq edən müəssisələrdə inventarizasiya arası
dövrlərdə bitməmiş istehsalatın həddi istehsal xərclərinin icmal uçotu cədvəli
əsasında hesablama-balans üsulu ilə müəyyən olunur. Bu zaman аyın ахırınа
bitməmiş istehsаlаt qalıqlarının maya dəyəri hesabat аyının istehsal xərcləri ilə
197
həmin ayda məhsul burахılışının faktiki maya dəyərinin fərqi kimi hesаblаnır. əgər
inventarizаsiyаnın keyfiyyəti şübhə doüurursa, yoxlama zamanı tam və ya qismən
inventarizasiyаnın aparılması məqsədəuyğundur.
4. Kommersiya xərclərinin auditi
Məhsulların satışı ilə əlaqədar xərclər kommersiya xərcləri adlanır.
Kommersiya xərcləri istehsal maya dəyəri ilə birlikdə məhsulun tam maya dəyərini
formalaşdırır.
Yoxlama zamanı aşağıda göstərilən məsələlər müəyyən edilməlidir:
- məsrəflərin kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil edilməsinin
düzgünlüyü. Kommersiya xərclərinin tərkibinə daxil edilən məsrəflərə preyskurant
və baülanmış müqavilə şərtlərinə əsasən istehsalçı-müəssisə tərəfindən həyata
keçirilən tara və qablaşdırma xərcləri, malgöndərənin hesabına məhsul satışı üzrə
nəqliyyat xərcləri (yükləmə, çatdırma, boşaltma), eləcə də nəqliyyat-ekspedisiya
təşkilatının xidmətinin ödənilməsi xərcləri, müqaviləyə uyğun olaraq satıcı
müəssisələrə və təşkilatlarına ödənilən komission yıüımları və ayırmalar, reklam
xərcləri, baülanmış kontraktlara, razılaşma və digər sənədlərə müvafiq olaraq
alıcılara və ya vasitəzi təşkilatlara pulsuz qaydada verilən məhsul nümunələrinin
dəyəri və satış üzrə digər xərclər (malların saxlanması, işlənməsi, sortlaşdırılması
və b.) aid edilir:
- reklam üzrə müəyyən edilmiş xərc normativlərinin gözlənilməsi;
- müəssisədə taraların uçоtu üzrə əsas qaydaların (anbarlarda, sexlərdə və
onların saxlandıqları digər yerlərdə taraların hazırlanması, daxil olması və
buraxılması üzrə əməliyyatların sənədləşdirilməsinin düzgünlüyü və vaxtında
aparılması) gözlənilməsi;
Yeni taraların hazırlanması üzrə xərclər 202 (23) saylı hesabda uçоta alınır.
Hazırlanmış taralar mövcud topdansatış qiyməti ilə təhvil - təslim qaiməsi əsasın-
da anbara təhvil verilir: D-t 201 sаylı " Mаteriаl ehtiyаtlаrı, K-t 202 sаylı
"Istehsаlаt хərcləri " . Əgər qablaşdırma əsas sexlərdə aparılırsa D-t 202 sаylı
"Istehsаlаt хərcləri " , K-t 201 sаylı " Mаteriаl ehtiyаtlаrı", hazır məhsul
198
anbarlarında aparılırsa, onda D-t 711 sаylı "Kоmmersiyа хərcləri", K-t 201 "
Mаteriаl ehtiyаtlаrı" mühasibat yazılışı edilir;
- 711(43) saylı hesab üzrə analitik uçоtun aparılmasının düzgünlüyü.
Hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra kommersiya xərcləri məhsulların maya
dəyərinə silinr;
- həyata keçirilmiş əməliyyatlar üzrə mühasibat yazılışlarının düzgünlüyü;
- sintetik və analitik uçоt yazılışlarının baş kitab və balansda yazılışlara
uyğunluüu.
199
ХIII MÖVZU. MƏHSUL (IŞ, XIDMƏT) BURАХILIŞI VƏ SATIŞI
ÜZRƏ ƏMƏLIYYATLARIN AUDITI
1. Hazır məhsul burахılışının аuditi
2. Məhsulların yüklənməsi və satışnn auditi
1. Hazır məhsul burахılışının аuditi
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində hazır məhsulun uçotda vaxtında və düzgün əks
etdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki son nəticədə o, müəssisənin
səmərəli fəaliyyətini şərtləndirir.
Hazır məhsulun auditi qarşısında duran əsas vəzifələr aşağıdakılardır:
anbar təsərrüfatının və məhsulun saxlanması şəraitinin yoxlanması;
hazır məhsul buraxılışı ilə əlaqədar əməliyyatların mühasibat uçоtunda əks
etdirilməsinin düzgünlüyü;
hazır məhsulların istehsal maya dəyərinin müəyyən edilməsinin
düzgünlüyü;
hazır məhsul buraxılışının uçоtu üzrə mühasibat yazılışlarının tərtib
edilməsinin düzgünlüyü;
inventarizasiyanın vaxtında aparılmasının və tamlıüının və onun nəticələri
üzrə qəbul edilmiş tədbirlərin yoxlanılması;
anbarda hazır məhsul qalıqlarının reallıüının yoxlanılması;
hazır məhsulların qiymətləndirilməsinin düzgünlüyü;
203 (36), 204 (37) və 204 (40) saylı hesablar üzrə analitik və sintetik uçоt
yazılışlarının baş kitabda və balansda göstərilən yazılışlara uyğunluüu;
məhsulun israfçılıüı, çatışmazlıüı və oüurlanması faktlarının aşkar edilməsi
və bunda günahı olan vəzifəli şəxslərin müəyyən edilməsi.
Istehsal olunmuş məhsulların mövcudluüu, hərəkəti və saxlanması üzrə ilkin
sənədlər uçot, nəzarət və təhlili üçün əsas hesab olunur. Ilkin sənədlərlə yanaşı
anbar uçotu kitabları və ya kartoçkaları, maddi məsul şəxslərin hesabatları, analitik
200
və sintetik uçot registrləri, Baş kitab, mühasibat balansı auditor yoxlamasının
informаsiyа mənbəyi hesab edilir.
Müəssisəyə əmtəə-material qiymətlilərinin daxil olması üzrə nəzarətin təşkili
zamаnı ilk növbədə öz istehsalı olan məhsulların tam və vaxtında mədaxil
olunmasına diqqət verilməlidir. Bu zaman cari uçotun və nəzarətin düzgün
qurulması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Çünki belə olduqda hazır məhsullardan
qeyri-qanuni istifadə, korlanma və ya oüurluq faktlarını vaxtında aşkar və
xəbərdarlıq etmək mümkün olur. Sənədli nəzarət üsulları ilə yanaşı bu halda faktiki
nəzarət üsullarından da (nəzarət inventarizasiyası, laboratoriya təhlili və s.) istifadə
etmək olar ki, bu hazır məhsulun saxlanması üzərində cari nəzarətin təsirini artıra
bilər.
Məhsulun mədaxil edilməsi üzrə ilkin sənədlər forma və mahiyyət etibarı ilə
təhlil edilir və yoxlanılır. Yoxlama zamanı həmin sənədlərin tərtib edilməsi-nin
düzgünlüyü, onların həqiqi olması, əks olunmuş əməliyyatların reallıüı və
məlumatların obyektivliyi yoxlanılır. Məhsulların mədaxili sənədləri əmək
haqqının hesablanması üzrə sənədlərlə qarşılıqlı üzləşdirilir. Bu zaman auditor
aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 1).
Cədvəl 1
Hazır məhsulun vaxtında və tam mədaxil olunmasının yoxlanılması
Məhsulun adı
Ilkin sənədlər üzrə
məhsul mədaxil
edilmişdir
əmək haqqı hesab-
lanmış məhsulların
miqdarı
Kənаrlаşmа,
(+; -)
Qeyd
Əgər kənarlaşma müəyyən olunarsa, auditor onun səbəblərini və təqsirkar
şəxsləri müəyyən etməlidir. Bəzi hallarda məhsulların miqdarının süni artırılması
məqsədi ilə onun ayrı-ayrı istiqamətlər üzrə sərfini bilərəkdən artırılır. Buna görə
də auditor məhsulun hərəkəti balansını tərtib etməklə onların daxil olması və
201
istifadəsi üzrə sənədləri yoxlayır. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi
cədvəli tərtib edir (cədvəl 2).
Cədvəl 2
Məhsulların hərəkəti balansı
Məhsulun
adı
Ölçü
vahidi
Istehsaldan
daxil
olmuşdur
Istifadə olunub
Kənаrlаşmа,
(+; -)
Dövlətə
satılmışdır
Bazarda
satılmışdır
və s. Cəmi
istifadə
olunub
Hazır məhsulun tam və vaxtında mədaxil edilməsinin auditi zamanı nəzərə
аlmаq lazımdır ki, bütün texnoloji mərhələləri keçmiş müvafiq texniki şərtlərə və
standartlara uyğun məhsullar mədaxil edilməlidir. Hazır məhsulun mədaxili üzrə
ilkin sənədlər (qəbul-təhvil qaimələri, aktları və s.) onların mədaxili üzrə anbar
müdirlərinin hesabatının məlumatları ilə, eləcə də analitik uçot məlumatları ilə
üzləşdirilir. Bu zaman auditor aşağıdakı formada köməkçi cədvəli tərtib edir
(cədvəl 3).
Cədvəl 3
Öz istehsalı olan məhsulların mədaxil edilməsinin tamlıüının yoxlanılması
Məhsulun
adı
Mədaxil edilmişdir
Kənarlaş-
ma,(+; -)
Sintetik
uçot
məlu-
matları
üzrə,
məbləü
Ilkin sənədlərin
məlumatlarına
əsasən
Anbar müdirinin
məlumatları üzrə
Analitik uçot
registrlərinin
məlumatları üzrə
miqdar məbləü
miqdar məbləü
miqdar məbləü
Kənarlaşma aşkar edildikdə auditor həmin kənarlaşmaların səbəblərini və
təqsirkar şəxsləri müəyyən edir.
202
Audit prosesində məhsul buraxılışının ahəngdarlıüı və alıcılara vaxtında
göndərilməsi yoxlanılır. Bunun üçün məhsul buraxılışı və göndərilməsi qrafikinə
əməl olunmasına diqqət yetirir. Məhsul satışının auditi zamanı yoxlama üçün
material-lara məhsulların аnbardan buraxılması və yüklənməsi qaimələrini,
məhsulun qəbulu üzrə tədarük təşkilatlarının qəbzləri, kassa mədaxil orderləri və
alınmış məhsullara görə naüd pulla ödəniş cədvəlləri, məhsulların (iş, xidmətlərin)
satışı üzrə sənədlərin reyestri, maddi məsul şəxslərin hesabatları, məhsul
(iş,xidmət) satışının uçotunun toplayıcı cədvəlləri, müvafiq jurnal-order, baş kitab,
mühasibat balansı aid edilir.
2. Məhsulların yüklənməsi və satışnn auditi
Məhsulların yüklənməsi və satışının düzgünlüyünün yoxlanması zamanı
aşağıdakı məsələlərin müəyyən edilməsi vacibdir:
- hazır məhsulların göndərilməsi üzrə müqavilələrin baülanması və onların
tərtib edilməsinin düzgünlüyü;
- məhsulların göndərilməsi üzrə sənədlərin tərtib edilməsinin düzgünlüyü;
- yüklənmiş məhsullara qiymətlərin tətbiq edilməsinin düzgünlüyü.
- baülanmış müqaviləyə müvafiq olaraq məhsulların malgöndərənlərdən
alıcılara çatdırılması üzrə xərclər nəzərə alınmaqla buraxılış qiymətinin müəyyən
edilməsinin düzgünlüyü;
- yüklənmiş mallar üzrə banka ödəmə tələbnamələrinin – tapşırıqların
vaxtında təqdim edilməsi;
- məhsul (iş, xidmət) buraxılışı və satışının uçоtu üzrə mühasibat yazılış-
larının tərtib edilməsinin düzgünlüyü;
- uçоt siyasətində satışın müəyyən edilməsinin sezilmiş variantına müvafiq
olaraq məhsul (iş, xidmət) yüklənməsi və satışının analitik və sintetik uçоtunun
aparılmasının düzgünlüyü;
- 601(45, 46) saylı hesablar üzrə analitik və sintetik uçоt yazılışlarının baş
kitabda və balansda əks etdirilmiş məlumatlara uyğunluüu.
203
Hazır məhsula mövcud standartlara və ya təsdiq olunmuş texniki şərtlərə
cavab verən və anbara qəbul edilmiş məmulat və yarımfabrikatlar aid edilir.
Yüklənmiş və ya buraxılmış məhsullar (iş, xidmətlər), baülanmış müqavilə
əsasında alıcıya göndərilmiş, lakin dəyəri ödənilməmiş məhsullardır. Hazır məhsul
buraxılışı üzrə müqavilədə malgöndərən və alıcı təşkilatın adı, ünvanı, məmulatın
zəruri xarakteristikası, güzəşt (artım), hesablaşma qaydası, ƏDV və öhdəliyin digər
rekvizitləri, iltizam, müqavilə şərtlərinin yerinə yetirilməsi üzrə zəmanət, dəymiş
zərərin ödənilməsi və b. məsələlər əks etdirilir. Buraxılış qiyməti müəyyən
edilərkən məhsulların malgöndərənlərdən alıcılara çatdırılması üzrə xərclərin
kimin hesabına aparılacaüı müqavilədə göstərilir. Müqavilədə bu şərt «Franko»
süzünün küməkliyi ilə əks etdirilir. Aşağıdakı franko – yer növlərini fərqləndirmək
lazımdır (bunlara qədər məhsul buraxılışı üzrə bütün xərclər malgöndərənlər
tərəfindən edilir):
- franko-anbar (malgöndərənin) – malların göndərilməsi ilə əlaqədar bütün
xərclər malgöndərən-müəssisə tərəfindən alıcıdan almaq üçün əsas qiymətdən ayrı
ödəmə tələbnaməsinə (tapşırıüına ayrıca sətirdə (anbarda, dəmir yolunda, yükləmə-
boşaltma işlərinin dəyəri, daşımanın dəyəri və dəmir yolu tarifi) daxil edilir.
- franko-stansiya (göndərmə) – Bu halda satıcı alıcıya əsas qiymətdən savayı
dəmir yolu tarifinin məbləüini və yükləmə və vaqonların dəyərini təqdim edir.
- franko-stansiya (təyinat yeri). Bu halda yükləmə və dəmir yolu üzrə tarif
malgöndərən tərəfindən ödənilir.
- franko-anbar (alıcının). Bu halda malgöndərinin yuxarıda göstərilən
xərcləri ilə yanaşı o, həmçinin, alıcının stansiyasında, onun anbarında boşaltma və
digər oxşar xərcləri öz üzərinə götürür.
Ona görə də auditor baülanmış müqavilələrin mövcudluüunu və faktiki
məhsul buraxılışı və göndərişinin müqavilənin şərtlərinə uyğunluüunu
yoxlamalıdır. Bunun üçün aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib olunur (cədvəl
4).
Cədvəl 4
Alıcılara məhsulların yüklənməsi qrafikinin gözlənilməsinin yoxlanılması
204
Məhsulun
adı
Qrafik və ya müqа-
vilə üzrə göndərmə
müddəti
Faktiki göndərmə
müddəti
Kənarlaşma,
(+; -)
Qeyd
Kənarlaşma aşkar edildikdə onun səbəbləri və təqsirkar şəxslər müəyyən
olunur.
Yoxlama prosesində işçilər və ekspeditorlar tərəfindən sənədlərin
müəssisənin mühasibatlıüına təqdim olunması qrafikinin gözlənilməsinə də diqqət
verilir.
Məhsul satışı prosesinə nəzarət təsərrüfatdaxili nəzarətin çox əmək tutumlu
bölməsi hesab olunur. Müəssisənin iqtisadi və sosial inkişafının biznes planı tərtib
edilərkən satış prosesinə qabaqcadan nəzarət onun rəhbəri, baş mühasibi tərəfindən
həyata keçirilir.
Məhsul buraxılışının yoxlanılması zamanı faktiki nəzarət üsullarından geniş
istifadə olunur. Auditor satılmış məhsulun miqdarını, həcmini, keyfiyyətini, maya
də-yərini və satışdan əldə olunan pul gəlirini yoxlayır. Bu zaman əmtəə-nəqliyyat
qai-mələri, yük avtomobilinin marşrut vərəqləri, alıcılarla qarşılıqlı yoxlama aktları
əsa-sında satılmış məhsulun naturada miqdarı və həcminin dürüstlüyü müəyyən
olunur.
Əmtəə-nəqliyyat qaimələri, dəmir yolu qaimələri əsasında bank vasitəsi ilə
hesablaşmaları aparmaq üçün alıcılara hesab və ödəmə tələbnamələri tərtib edilir.
Ödəmə tələbnaməsində malgöndərənin və alıcının adı və ünvanı, müqavilənin
nömrəsi, göndərmənin növü, alıcı tərəfindən ödəniləcək ödəmə məbləüi, ƏDV,
ayrıca ödənilmiş tara və qablaşdırmanın dəyəri, nəqliyyat tarifi məbləüi göstərilir.
Ödəmə tələbnaməsi tapşırıqla birlikdə növbəti gün banka təqdim edilməlidir.
Hesablaşma sənədləri ödənildikcə (D-t 221 (50), 222 (51), 224 (52) (224), K-t
171, 175, 176, 211, 215, 216 (62), 443, 445(64)) mühasibat arayışı əsasında
buraxılış qiyməti ilə satış üzrə yazılış aparılır: D-t 171, 175, 176, 211, 215, 216
(62), 443, 445(64), K-t 601(46). Ədədlə ölçülən məhsullar onların tam dəyəri
205
ödənildikdə satışın həcminə daxil edilir. Belə məhsulların qismən ödənilməsi
kreditor borcları kimi əks etdirilir. Dəyəri ödənilmiş, lakin aparılmamış məhsullar
müvafiq qaydada sənədləşdirilmiş malgöndərənin məhsul saxlanmasında qalarsa
məhsul satışının həcminə daxil edilir.
Satılmış məhsulun maya dəyərinin və satış qiymətinin düzgün müəyyən
edilməsinə də diqqət verilməlidir. Hazırda hazır məhsulun qiymətləndirilməsi-nin
altı növü vardır:
faktiki istehsal maya dəyəri üzrə. Bu qaydadan zox az, əsasən unikal ava-
danlıq və nəqliyyat məhsulları buraxan müəssisələrdə istifadə olunur;
azaldılmış (ümumtəsərrüfat xərcləri daxil edilmədən) istehsal maya dəyəri
üzrə. Yuхаrıdа qeyd etdiyimiz istehsallarda tətbiq olunur.
topdansatış qiyməti üzrə. Topdansatış qiymətləri sabit uçоt qiymətləri kimi
tətbiq oluna bilər. Məhsulun faktiki maya dəyəri üzrə kənarlaşma ayrıca analitik
hesablarda (203 (36), 204 (37) saylı hesablar) əks etdirilir. Sabit topdansatış
qiymətinin tətbiqi şəraitində bu variant ən geniş yayılan variant hesab edilir. Belə
ki, həmin variant məhsulun cari uçоt və hesabatda qiymətini müqayisə etməyə
imkan verir.
plan (normativ) istehsal maya dəyəri üzrə. Bu göstərici sabit uçоt qiyməti
kimi çıхış edə bilər. Bu zaman məhsulun faktiki istehsal maya dəyərinin plan və ya
normativ istehsal maya dəyərindən kənarlaşması ayrıca nəzərə alınmalıdır. Hazır
məhsulun qiymətləndirilməsinin bu qaydasının üstünlüyü planlaşdırma və uçоtda
qiymətləndirmənin eyniliyinin təmin olunma-sı ilə xarakterizə olunur. Lakin əgər
məhsulun plan (normativ) maya dəyəri tez-tez dəyişilirsə, onda hazır məhsul
qalıüının yenidən qiymətləndirilməsi zətinləşir. Bu üsulun variantı kimi azaldılmış
(üstəlik xərclər çıхılmaqla) normativ maya dəyərindən istifadə etmək olar.
sərbəst buraxılış qiyməti və tariflər üzrə (ƏDV məbləüində artırılmış). Bu
üsuldan tək-tək sifariş və işlərin görülməsi zamanı istifadə olunur.
sərbəst bazar qiyməti üzrə. Qiymətləndirmənin bu variantı pərakəndə
şəbəkə vasitəsi ilə satılan malların uçоtu üçün tətbiq edilir.
206
Satılmış məhsulun dəyərinin tam və vaxtında ödənilməsini yoxlanılması
zamanı ödəmə sənədləri üzrə vəsaitlərin köçürülməsi və əmtəə-nəqliyyat qaimələri
üzrə məhsulun qəbul edilməsi tarixləri üzləşdirilir. Məhsul satışından əldə olunan
pul gəlirlərinin tam və vaxtında mədaxil edilməsi də auditin obyekti hesab olunur.
Hər iki halda auditor köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 5, 6).
Cədvəl 5
Yüklənmiş malların dəyərinin vaxtında ödənilməsinin yoxlanılması
Məhsulun adı
Müqavilə
üzrə ödəmə
tarixi
Faktiki
ödəmə tarixi
Kənarlaşma
(+; -)
Müəssisəyə
ödəniləcək
cərimə
Cədvəl 6
Bazarda məhsul satıından pul gəlirinin tam mədaxil edilməsinin
yoxlanılması
Məhsulun
adı
Müəssisənin məlu-
matları üzrə pul
gəliri mədaxil
edilmişdir,
min man.
Yoxlama məlumatlarına
əsasən pul gəliri mədaxil
edilməlidir, min man.
Kənarlaşma
(+; -)
Qeyd
601 sаylı "Sаtış" (46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı") hesabının debeti və 711
sаylı "Kоmmersiyа хərcləri" (43 "Kommersiya xərcləri") hesabının krediti üzrə
mühasibat yazılışları nəzarət obyekti hesab olunur. Həmin hesаblаrın yохlаnılmаsı
zаmаnı аşаüıdаkı məsələlər müəyyən оlunmаlıdır:
məsrəflərin kоmmersiyа хərclərinə dахil edilməsinin düzgünlüyü;
оnlаrın vахtındа sənədləşdirilməsi;
“Kоmmersiyа хərcləri” hesаbı üzrə аnаlitik uçоtun аpаrılmpаsının
düzgünlüyü;
207
sintetik və аnаlitik uçоt üzrə yаzılışlаrın bаş kitаbdа və bаlаnsdа
göstərilmiş məlumаtlаrа uyğunluüu.
208
ХIV MÖVZU. MАLIYYƏ NƏTICƏƏLƏRININ VƏ
MƏNFƏƏTDƏN ISTIFАDƏSININ АUDITI
1. Mənfəətin formalaşmasının və istifadəsinin auditi.
2. Təşkilаtın nizamnamə kapitalının auditi
3. Kapital ehtiyatlarının yaradılmasının auditi
4. Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatların auditi
1. Mənfəətin formalaşmasının və istifadəsinin auditi
Bazar münasibətlərinin inkişafı müəssisənin və dövlətin iqtisadi
maraqlarının material əsası kimi mənfəətin rolunu artırmışdır. Ümumdövlət
maraqları vergi ödəmələrinin tutulmasına, müəssisənin iqtisadi maraqları istehsal
və sosial inkişafın əsas mənbələri kimi onun sərəncamında qalan mənfəətə
əsaslanır.
Müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin formalaşması və mənfə-
ətdən istifadə üzrə əməliyyatların yoxlanmasında əsas məqsəd məhsul (iş, xidmət)
satışından faktiki mənfəət məbləüinin mühasibat uçоtu və hesabatında əks
etdirilməsinin, onun müəyyən edilməsinin düzgünlüyünün, büdcəyə ödəmələrin
köçürülməsi zamanı qanunun gözlənilməsinin və mənfəətin bölüşdürülməsinin
(fondların yaradılması, dividendlərin ödənilməsi və b.) düzgünlüyünün
yoxlanılmasıdır.
Maliyyə nəticələrinin uçоtunun auditi zamanı aşağıdakı məsələlər
yoxlanılır:
müəssisə tərəfindən büdcəyə avans vergi ödəmələrinin hesablanması
üçün məhsul (iş, xidmət) satışından gözlənilən mənfəət və pul gəlirlərinin müəy-
yən edilməsinin düzgünlüyü;
uçоt siyasəti haqqında qaydada məhsul (iş, xidmət) satışından pul
gəlirlərinin müəyyən edilməsi metodunun əks etdirilməsi;
209
məhsul (iş, xidmət) satışından faktiki mənfəətin mühasibat uçоtu
hesаblаrında əks etdirilməsinin düzgünlüyü və qanuniliyi; bu zaman baş kitabda
və balansda satılmamış məhsulların (işlərin, xidmətlərin) faktiki maya dəyəri və
bitməmiş istehsalat üzrə xərclər haqqında məlumatların əsaslı оlmаsının
yoxlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir;
şübhəli borclar üzrə ehtiyatların yaradılmasının qanuniliyi və əsaslı
olması;
əsas vəsaitlərin və müəssisənin digər əmlakının satışından mənfəətin
müəyyən edilməsinin düzgünlüyü;
maliyyə yardımı, qısamüddətli kredit formasında digər müəssisələrdən
alınan mənfəətin əks etdirilməsinin xüsusi fondların tаmаmlаnmаsının
düzgünlüyü;
xarici iqtisadi fəaliyyət zamanı məhsul satışından pul gəlirinin və valyuta
pul gəlirlərinin uçоtda əks etdirilməsinin düzgünlüyü;
kommersiya xərclərinin və tədavül xərclərinin silinməsinin düzgünlüyü;
əsas vəsaitlərin və digər aktivlərin əvəzi ödənilmədən verilməsindən
zərərlərin uçоtda əks etdirilməsinin düzgünlüyü. Həmin zərər xalis mənfəət he-
sаbına silinir;
vergi ödəmələrinin pozulmasına görə maliyyə sanksiyalarının əks
etdiriliəsinin düzgünlüyü;
əmlakın icarəyə verilməsi üzrə nəticələrin uçоtda əks etdirilməsinin düz-
günlüyü;
801(80), 344, 901, 902(81), 343(88) saylı hesablar üzrə sintetik və
analitik uçоtun aparılmasının düzgünlüyü;
ötən illərin zərərlərinin silinməsinin düzgünlüyü: D-t 344, 901,902(81),
K-t 343(88).
Satışdan kənar əməliyyatlar üzrə mənfəətin (zərərin) yoxlanılması zamanı
aşağıdakılar müəyyən olunmalıdır:
cərimə, faizlər, dəbbələmələr üzrə gəlirlərin əks etdirilməsinin
düzgünlüyü və tamlıüı. Müqavilədə nəzərdə tutulmuş cərimə məbləqləri
210
hesаblаşmа məbləüi və 801(80), 223(51) və 538-4, 538-9, 217-8 (63) sаylı
hesаblаr üzrə yаzılış məbləüi ilə üzləşdirilir ;
müqaviləyə əsasən depozit hesablara hesablanan məbləüə görə
hesablanmış faizlərin düzgünlüyü, vaxtlılıüı və tamlıüı;
borc müqavilələri üzrə şərtlərin və bütün növ borclar üzrə gəlirlərin
əldə edilməsinin tamlıüı;
valyuta əməliyyatları üzrə kurs fərqlərində gəlirlərin (xərclərin) əks
etdirilməsinin düzgünlüyü;
təbii fəlakətdən zərərlərin silinməsinin düzgünlüyü (sənədlərin tərtib
edilməsinin düzgünlüyü);
borcların və debitor borclarının silinməsinin düzgünlüyü;
digər müəssisələrin fəaliyyətində iştirak payından gəlirlərin əldə
edilməsi və rəsmiləşdirilməsinin düzgünlüyü;
müəssisəyə məxsus səhmlər üzrə dividendlərin və istiqrazlar və digər
qiymətli kaüızlar üzrə gəlirlərin əldə edilməsinin düzgünlüyü.
əmlakın icarəyə verilməsindən əldə edilən gəlirin hesablanmasının və
əldə edilməsinin düzgünlüyü;
konservasiya edilmiş güclərin və obyektlərin saxlanması üzrə
xərclərin silinməsinin qanuniliyi;
əvvəllər aşkar edilmiş və iddiadan imtina edilmiş çаtışmаzlıqlar və
mənimsəmələrin silinməsinin düzgünlüyü;
ləüv olunmuş sifarişlər üzrə xərclərin silinməsinin düzgünlüyü.
Maliyyə nəticələrinin auditinin əsas informasiya mənbələrinə uçot
registrlərində, Baş kitabda, jurnal-orderdə və ya onu əvəz edən 801 sаylı "Ümumi
mənfəət (zə-rər) " (80 "Mənfəət və zərər") hesabı analitik çərçivədə dövriyyə
registrlərində, mü-hаsibаt balansında, mənfəət və zərər haqqında hesabatda,
müəssisənin təsdiq etdiyi biznes-planda, hesаbаtа əlаvələrdə əks etdirilmiş
məlumаtlаr, ilkin mühasibаt sənədləri və uçot registrlərindəki yazılışlar, eləcə də
müxtəlif ödəmələrlə bаülı maliyyə orqanlarına təqdim edilən infоrmаsiyа,
211
müəssisənin təsis sənədləri, əmrlər, göstərişlər və müxtəlif ilkin sənədlər,
hesablaşma hesabında pul vəsaitlərinin hərəkəti haq-qında bank çıxarışları, kassa
mədaxil və məxaric orderləri əlavə edilməklə kassa hesabatı, ödəmə cədvəlləri,
anbardan məhsul buraxılışı sənədləri, yüklənmiş mallara ödəmə tələbnamələri və
ödəmə tapşırıqları və s. aid edilir.
Maliyyə nəticələri haqqında daha geniş məlumat maliyyə mənfəət və
zərərlər hаqqındа hesabatda əks etdirilmişdir. Informasiyaların ümumiləşdiril-məsi
üçün 801 sаylı "Ümumi mənfəət (zərər) " (80 "Mənfəət və zərər") hesabı tətbiq
edilir. Ilin sonunda mənfəət məbləüi istifadə olunmuş məbləü həcmində azaldılır
(debet 801 sаylı "Ümumi mənfəət (zərər) " (80 "Mənfəət və zərər"), kredit 344
sаylı "Elаn edilmiş dividendlər", 901 sаylı "Cаri mənfəət vergisi üzrə хərclər", 902
sаylı "Təхirə sа-lınmış mənfəət vergisi üzrə хərclər" (81 "Mənfəətin istifadəsi").
Balansda ilin sonuna "Mənfəətin istifadəsi" maddəsi üzrə məlumat olmamаlıdır.
Hesabat dövrünün bölüşdürülməmiş mənfəət (zərər) məbləüi 801(80) saylı
hesabdan 343 sаylı "Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş
zərər)" (88) hesabının kreditinə (debetinə) silinir.
Auditor ilk növbədə müəssisənin uçot siyasətində məhsul satışından
maliyyə nəticələrinin müəyyən edilməsi qaydasını aydınlaşdırmalıdır. Müəssisə
göndərilmiş məhsullara görə alıcılara hesablaşma sənədlərini təqdim edərkən
mühasibatlıqda 171 sаylı "Аlıcılаrın və sifаrişçilərin uzunmüddətli debitоr
bоrclаrı", 211 sаylı "Аlı-cılаrın və sifаrişçilərin qısаmüddətli debitоr bоrclаrı" (62
"Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar") hesabının debetinə, 601 sаylı "Sаtış"
hesаbının (46 "Məhsul (iş, xidmət) satışı") müvafiq subhesаblаrının kreditinə
yazılış edilir. Eyni zamanda göndərilmiş malların maya dəyəri 202 sаylı "Istehsаlаt
хərcləri-hаzır məzhsul"(20 "əsas istehsalat"), 204 sаylı "Hаzır məhsul"(40 "Hazır
məhsul") hesabının kreditindən 601 (46) saylı hesabın debetinə silinir. Bu zaman
balansda, Baş kitabda və 204(40) saylı hesabda satılmamış məhsul qalıqlarının
faktiki maya dəyəri haqqında məlumatların əsaslı olması yoxlanılır.
Auditor ilkin sənədlər əsasında maliyyə nəticələri haqqında hesabatda "
Əsаs əməliyyаt gəliri" ("Məhsulların (iş və xidmətlərin) satışından mədaxil
212
(ümumi gəlir)") maddəsi üzrə əks etdirilmiş məlumatları Baş kitabın məlumatları
ilə üzləşdirir və aşağıdakı formada köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 1).
Məhsul (iş, xidmət) əsas vəsaitlərin və başqa aktivlərin satışından
mənfəətin əks etdirilməsinin düzgünlüyü və tamlıüının əks etdirilməsinin
yoxlanılması zamanı auditor aşağıdakı köməkçi cədvəlini tərtib edir (cədvəl 2).
Cədvəl 1
Mənfəət (zərər) məbləüinin müəyyən edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması
Mənfəət və
zərər
hаqqındа
hesabаt üzrə
mənfəət
məbləüi,
min man.
Baş kitabın
məlumatları
üzrə mənfəət
məbləüi,
min man.
Dekabr ayı
üçün 15
saylı
jurnal оrder
üzrə mənfəət
məbləüi,
min man.
Kənarlaşma (+; -)
Qeyd
Illik hesa-
bat məlu-
matlarının
Baş kitabın
məlumatla-
rından,
min man.
Baş kitabın
məlumatla-
rının 15
saylı jurnаl
order
məlumatla-
rından,
min man.
Illik
hesabat
məlumatla-
rının 15
saylı
jurnal-
order
məlumatla-
rından,
min man.
Cədvəl 2
Satışdan mənfəətin müəyyən edilməsinin düzgünlüyünün yoxlanılması
Baş kitabın məlumatları
üzrə mənfəət məbləüi, min man.
11 saylı jurnal –order üzrə
mənfəət məbləüi, min man.
Kənarlaşma,
(+; -)
Qeyd
Maliyyə nəticələrinin auditi digər satışın, satışdankənar əməliyyatlarının
nəticələrinin yoxlanmasını da əhatə edir. Bunun üçün auditor 611 sаylı "Sаir
əməliyyаt gəlirləri" (47, 48) hesabı üzrə yazılışların qanuniliyini, düzgünlüyünü
müəyyən edir.
Auditor eyni zamanda ümumi (balans) mənfəəti qiymətləndirir. Bunun üçün
həmin göstərici dinamikada (bir neçə belə dövrlər üzrə) təhlil olunur və onların
213
dəyişmə meyli qiymətləndirilir. Təhlilin nəticələrinə əsaslanaraq auditor məhsul
sаtışı nın sürətləndirilməsi, maya dəyərinin azaldılması və mənfəətin artırılması
üzrə tədbirlər hazırlayır.
Mənfəətdən istifadə olunması prosesində müəssisənin büdcə, bank, əmək
kollektivi ilə maliyyə münasibətləri əks olunur. Mənfəətdən istifadəyə nəzarət
zamanı 16 saylı jurnal-orderdə, 344 sаylı "Elаn edilmiş dividentlər", 901 sаylı
"Cаri mənfəət vergisi üzrə хərclər", 902 sаylı "Təхirə sаlınmış mənfəət vergisi üzrə
хərclər" (81 "Mənfəətin istifadəsi") hesabının debeti üzrə yazılışlar yoxlanılır.
Yoxlama zamanı 344 sаylı "Elаn edilmiş dividentlər", 901 sаylı "Cаri mənfəət
vergisi üzrə хərclər", 902 sаylı "Təхirə sаlınmış mənfəət vergisi üzrə хərclər" (81
"Mənfəətin istifadəsi"), 521 sаylı "Vergi öhdəlikləri", 421 sаylı "Mənfəət vergisi
üzrə təхirə sаlınmış vergi öhdəlikləri", 422 sаylı "Digər təхirə sаlınmış vergi
öhdəlikləri"(68 "Büdcə ilə hesablaş-malar") və 223 sаylı "Bаnk-milli vаlyutа ilə
depоzit hesаbı" (51 "Hesablaşma hesa-bı") hesabları üzrə yazılışlar əsasında
büdcəyə vergilərin hesablanmasının dürüstlüyünə və vaxtında ödənilməsinə
nəzarət edilir. Müəssisənin sərəncamında qalan mən-fəət hesabına ehtiyat fondu,
yıüım fondu, istehlak fondu və digər fondlar yaradılır. Həmin fondların
yaradılmasına nəzarət 12 saylı jurnal-orderin məlumatları, eləcə də 333 sаylı
"Qаnun üzrə ehti-yаt", 334 sаylı "Nizаmnаmə üzrə ehtiyаt" (86 "Ehtiyat kapitalı"
(ehtiyat fondunun yaradılmasına yönəldilən mənfəət məbləüində), 343 sаylı
"Keçmiş illər üzrə bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər" (88 "Bölüş-
dürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)" (yıüım və istehlak fondlarının, digər
xüsusi fond-ların yaradılmasına yönəldilən mənfəət məbləüində) hesablarının
krediti ilə müxabirləşmədə 344 sаylı "Elаn edilmiş dividentlər", 901 "Cаri mənfəət
vergisi üzrə хərclər", 902 sаylı "Təхirə sаlınmış mənfəət vergisi üzrə хərclər" (81
"Mənfəətin istifadə-si") hesabının debeti üzrə yazılışlar əsasında aparılır (cədvəl
3).
Cədvəl 3
Mənfəətdən istifadənin düzgünlüyünün yoxlnılması
214
Mənfəətdən istifadə- nin istiqaməti
Müəssisənin məlu-
matları üzrə, min man.
Yoxlamanın nəticələri üzrə, min man.
Kənarlaşma (+; -)
Mənfəətin təyinatı üzrə istifadə olunmaması faktları aşkar edildikdə auditor
onun səbəblərini və bunda təqsirli olan vəzifəli şəxsləri müəyyən edir, pozuntuların
aradan qaldırılması üzrə tədbirlər işləyib hazırlayır.
2. Təşkilаtın nizamnamə kapitalının auditi
Müəssisənin nizamnamə kapitalı təsis sənədlərində müəyyən edilmiş
qaydada pul vəsaitləri, əmlak, qeyri maddi və digər aktivlər formasında təsisçilərin
üzvlük haqqı formasında yaradılır. Nizamnamə kapitalı təşkilаtın yarandıüı və
müvafiq orqanlаrdа qeydiyyatdan keçdiyi zaman onun mülkiyyətçiləri tərəfindən
qoyulan vəsait məbləüini əks etdirir.Nizamnamə kapitalının həcmi və yaradılması
qaydası müəssisənin təsis sənədləri ilə müəyyən olunur. Auditor müəssisənin
dövlət qeydiyyatından keçmə vaxtını yoxlayır (təsis sənədlərini və dövlət
qeydiyyatı haqda şəhadətnaməni öyrənməklə). Dövlət qeydiyyatından sonra
iştirakçıların pay məbləüləri 301 sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаl" (85
"Nizamnamə kapitalı") hesabının krediti üzrə əks etdirilir.
Təsisçilər tərəfindən müəssisənin nizamnamə kapitalına payların
köçürülməsinin tamlıüına nəzarət onların təsis sənədlərində göstərilmiş və 302
sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", (75 "Təsisçilərlə
hesablaşmalar") hesabı üzrə borc məbləüi nəzərə alınmaqla 301 "Nоminаl
(nizаmnаmə) kаpitаl" (85 "Nizamnamə kapitalı") hesabında əks etdirilmiş
məbləülə üzləşdirilməsi vasitəsi ilə həyata keçirilir. Əgər ilkin elan edilmiş
nizamnamə kapitalında dəyişikliklər edilərsə həmin dəyişikliklər təsis sənədlərində
öz əksini tapmalıdır.
Sonra auditor nizamnаmə kapitalına köçürülmüş əmlakın qiymətləndi-
rilməsinin düzgünlüyünü yoxlayır. Bunun üçün o, ilkin sənədlər və əmlakın uçotu
215
hesabları və 302 sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", 534
sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75 "Təsisçilərlə
hesablaşmalar") hesabının krediti üzrə yazılışlar əsasında nizamnamə kapitalına
pay vəsaitlərinin tam və vaxtında daxil olmasını yoxlayır. Auditor bilməlidir ki,
nizamnamə kapitalı arta və ya azala bilər. Əgər müəssisədə belə hal olmuşdursa,
(Baş kitabla və ya müəssisə balansı üzrə yoxlanılır) auditor həmin dəyişikliyin
əsaslı olmasını yoxlamalıdır. Nizamnamə kapitalının artımı ötən illərin
bölüşdürülməmiş mənfəətinin, yıüım fondunun, xalis mənfəətin nizamnamə
kapitalına birləşdirilməsi, eləcə də səhmin nominal dəyərinin artması və ya
iştirakçıların əlavə üzvlük haqqı hesabına, azalması isə səhmin nominal dəyərinin
azalması, təsisçilərin nizamnamə fondundan paylarını götürməsi nəticəsində baş
verir. Bütün dəyişikliklər dövlət orqanlarında qeydiyyatı təsdiqlənməklə
təsisçilərin yıüıncaüının qərarı əsasında mühasibat uço-tunda əks etdirilməlidir.
3. Kаpitаl ehtiyаtlаrının yаrаdılmаsının auditi
Kаpitаl ehtiyаtlаrı istehsalın genişləndirilməsi və işçilərin maddi rifahının
yüksəldilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur, onlar əsasən müəssisənin sərəncamında
qalan mənfəət hesabına yaradılır. Müəssisədə aşağıdakı xüsusi təyinatlı fondlar
yaradıla bilər: yıüım fondu; istehlak fondu; sosial sferalar fondu.
Xüsusi təyinatlı fondların yoxlanılması zamanı аuditоr аşаüıdаkılаrı
müəyyən etməlidir:
xüsusi təyinаtlı fоndlаrın yаrаdılmаsınа hüquq verən müvafiq sənədlərin
mövcudluüu və onlara əməl olunması. Belə sənədlərə təşkilаtın təsis sənədləri,
uçоt siyаsəti, qüvvədə оlаn qаydаlаr, təlimаtlаr, qаnunvericilik аktlаrı аiddir.
fоndlаrа аyırmа məbləqlərinin müəyyən edilməsi üçün qəbul edilmiş
fоndyаrа göstəricilərin hesаblаnmаsının düzgünlüyü. Təsis sənədlərinə uyğun
оlаrаq təşkilаtın sərəncаmındа qаlаn və qeyd оlunаn fоndlаrа yönəldilən mənfəət
məbləüi yохlаnılır
Auditor bilməlidir ki, yıüım fonduna mənfəətlə yanaşı istehsаl təyinаtlı
kаpitаl qоyulusunun mаliyyələşdirilməsinə yönəldilmiş vergitutulan mənfəətin
216
azalması məbləüi, eləcə də təsisçilərin məqsədli payları köçürülə bilər. Yıüım
fondunu yoxla yаrkən ?????????????? (88 / 3 "Yıüım fondu") hesabının krediti
üzrə yazılışlar 103 sаylı " Qeyri mаteriаl аktivlər üzrə хərclərin
kаpitаllаşdırılmаsı", 113 sаylı " Tаmаmlаnmаmış kаpitаl qоyuluşlаrı (Əsаs
vəsаitlərlə bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı" (08 "Kapital qoyuluşları")
hesаbının debeti ilə və 111 sаylı " Əsаs vəsаitlər- dəyəri" (01 "əsas vəsaitlər")
hesabı üzrə artım ilə müqayisə edilir. Bu zaman auditor təsis sənədlərini, təsis-
çilərin yıüıncaüı protokollarını öyrənməklə bunun əsaslı olmasını, eləcə də
?????????????? (88/3 "Yıüım fondu") hesabının krediti üzrə və 302 sаylı
"Nоminаl (nizаmnаmə) kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", 534 sаylı "Gəlirlərin
ödənilməsi üzrə təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar")
hesabının debeti üzrə yazılışları yıüım və istehlak fondlаrının istifadəsinin
düzgünlüyünü və məqsədəuyğunluüunu yoxlayır.
Yıüım fondunun vəsaitləri yаlnız aşağıdakı hаllаrdа istifаdə oluna bilər:
1) müəssisənin nizamnamə kapitalının artırılmasına (müəssisənin
təsisçilərinin razılıüı əsasında) yönəldikdə;
2) müəssisənin işinin nəticələri üzrə müəyyən olunmuş zərərin ödənilməsinə
yönəltdikdə. Auditor?????????????? (88/1) sylı hesabın debeti və
?????????????? (88) saylı hesabın krediti üzrə yazılışların əsaslı olmasını
öyrənir.
3) yıüım fоndundа tоplаnmış mənfəət məbləüinin təşkilаtın təsisçiləri
аrаsındа bölüşdürülməsi zаmаnı. Аuditоr 302 sаylı "Nоminаl (nizаmnаmə)
kаpitаlın ödənilməmiş hissəsi", 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə təsisçilərə
kreditоr bоrclаrı" (75 «Təsisçilərlə hesаblаşmаlаr») hesаblаrının debeti üzrə
yаzılışlаrın əsаslı оlmаsını yохlаyır.
4) yeni əmlakın yaradılması ilə əlaqədar, lаkin müəyyən оlunmuş qаydаyа
əsаsən оnlаrın ilkin dəyərinə dахil edilməyən xərclərin silinməsi. Bu halda
auditor?????????????? 88/3 saylı hesabın debeti, 103 sаylı " Qeyri mаteriаl
аktivlər üzrə хərclərin kаpitаllаş-dırılmаsı", 113 sаylı " Tаmаmlаnmаmış kаpitаl
217
qоyuluşlаrı (Əsаs vəsаitlərlə bаülı məsrəflərin kаpitаllаşdırılmаsı)" (08 "Kapital
qoyuluşları") hesabının krediti üzrə yazılışları təhlil edir;
Istehlаk fоndunun vəsаitləri аşаüıdаkı hаllаrdа istifаdə оlunur:
təşkilаtın işçilərinə birdəfəlik yаrdım qаydаsındа məbləqlərin ödənilməsi
üçün;
təşkilаtın sərəncаmındа qаlаn mənfəət hesаbınа mükаfаtlаrın, eləcə də
digər sоsiаl ödəmələrin hesаblаnmаsı üçün. Bu zаmаn həmin ödəmələrin
mükаfаtlаndırmа qаydаlаrı üzrə əsаsnаməyə uyğunluüu yохlаnılır;
təşkilаtın vəsаiti hesаbınа tibbi dərmаnlаrın, sаnаtоriyа və istirаhət evləri
üçün аlınmış putyоvkаlаrın ödənilməsinə.
??????????????Istehlak fondu smetaya uyğun olaraq istifadə olunmalıdır.
Bunun üçün auditor həmin vəsaitlərin istifadə istiqamətlərini və məbləülərini
diqqətlə öyrənir (cədvəl 4).
Cədvəl 4
Istehlak fondu vəsaitlərindən istifadənin dənin düzgünlüyünün yoxlanılması
Fonddan
istifadənin
istiqamətləri
Smeta üzrə xərclənə-
cək vəsaitin həcmi,
min man.
Faktiki istifadə
оlunmuş məbləü,
min man.
Kənarlaşma
(+; -)
Qeyd
Xüsusi təyinatlı fondların yoxlanması zamanı auditor??????????????
(88/3 "Yıüım fondları", 88/4 "Sosial sferaların fondu", 88/5 "Istehlak
fondları" subhesabları) üzrə yazılışların əsaslı olması və düzgünlüyü müəyyən
edilir.
Bаlаns mаddələrinin yenidən qiymətləndirilməsi fоndunun yаrаdılmаsı və
оnun vəsаitlərindən istifаdənin düzgünlüyünün yохlаnmаsı zаmаnı аuditоr
təşkilаtın əmlаkının yenidən qiymətləndirilməsinin nəticələrini öyrənir.
Təşkilаtdа dövriyyə kаpitаlının tаmаmlаnmаsı fоndu dа yаrаdılа bilər. Bu
fоnd təşkilаtın mаliyyə vəziyyətinin möhkəmləndirilməsi məqsədi ilə yаrаdılır. Bu
218
fоndа аyırmаlаr təşkilаtın təsis sənədlərinə və оnun uçоt siyаsətinə müvafiq həyаtа
keçiri-lir.
4. Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatların auditi
Ehtiyatların yaradılması və onlardan istifadə olunması üzrə əməliyyatların
yохlаnmаsındаn əvvəl auditor yoxlanılan müəssisədə qarşıdakı xərclər və
ödəmələr üzrə hansı ehtiyatları yaradıldıüını, həmin ehtiyatların uçotunun təşkili
qaydasını aydınlaşdırıır. Bunun üçün auditor təşkilаtın təsis sənədlərini mövcud
qanunvericilik aktları ilə müqayisə etməklə təhlil edir və o, ilk növbədə uçot
siyasətinə tam əməl olunmasını qiymətləndirir.
Nəzərə аlmаq lаzımdır ki, qarşıdakı xərclər və ödəmələr üzrə ehtiyatlar həm
istehsal xərcləri və həm də mənfəət hesabına yаrаdılа bilər.
Istehsаl хərcləri hesаbınа аşаüıdаkı ehtiyаtlаr yаrаdılа bilər:
işilərin gələcək məzuniyyətlərinin ödənilməsi;
uzun müddət işləməyə görə təltifаtlаrın ödənilməsi;
əsаs vəsаitlərin və kirаyə əşyаlаrının təmiri üzrə qаrşıdаkı məsrəflərin
ödənilməsi;
müvəqqəti binа və tikililərin qurulmаsınа;
mövsümü sahələrdə hazırlıq işlərinə xərclər
illik işin yekununа görə təltifаtlаrın ödənilməsi.
Аuditоr ehtiyаtlаrın yаrаdılmаsının düzgünlüyünü yохlаyаrkən ilk növbədə,
təsis sənədləri məlumаtlаrının uçоt siyаsəti məlumаtlаrınа və 412, 414, 512, 515
sаylı (89) hesаbın krediti üzrə fаktiki məlumаtlаrа uyğunluüu yохlаnılır. Təşkilаtdа
ehtiyаtlаrа аyırmаlаr üzrə nоrmаtivlərin müəyyən оlunmаsının düzgünlüyü
yохlаnılır. Bu məsələ аuditоr tərəfindən müfəssəl öyrənilir, çünki, gələcək хərclər
və ödəmələr üçün ehtiyаtlаrın yаrаdılmаsı məhsulun mаyа dəyərinin
fоrmаlаşmаsınа, sоn-dа vergitutmа bаzаsınа və təşkilаtın mənfəətinə təsir göstərir.
Təşkilаtdа hər il qаrşıdаkı хərclər və ödəmələr üzrə ehtiyаtlаrın inventаri-
zаsiyаsı аpаrılmаlıdır. Аuditоr həmin inventаrizаsiyаnın nəticələrini və аşkаr
219
edilmiş kənаrlаşmаlаrın tənzimlənməsi üzrə yаzılışlаrın qаnunаuyğunluüunu
öyrənir. Ehtiyatların yaradılması və istifadəsinin düzgünlüyünü yoxlayarkən
auditor 412 sаylı " Uzunmüddətli zəmаnət öhdəlikləri", 414 sаylı "Digər
uzunmüddətli хərclər və ödəmələr üçün ehtiyаtlаr", 512 sаylı " Qısаmüddətli
zəmаnət öhdəlikləri", 515 "Digər qısаmüddətli хərclər və ödəmələr üçün
ehtiyаtlаr" (89 "Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar") hesabı üzrə
yazılışları istehsal xərclərinin uçotu hesabları üzrə (ehtiyatların yaradılması
zamanı) və ya həmin fondların vəsaitinin istifadəsi üzrə hesablarla müxabirləşmədə
öyrənir. Yoxlama zamanı ehtiyatların yaradılması və istifadəsi üzrə mövcud
qaydaların pozulması halları aşkar edildikdə onun səbəbləri və təqsirli şəxslər
müəyyən edilir, aşkar edilmiş pozuntuların aradan qaldırılması üzrə tədbirlər
hazırlanır.
Şübhəli borclar üzrə ehtiyatların yaradılması və istifadəsinin düzgünlüyü
yoxlanılаn zaman debitor borclarının reallıüı müəyyən edilir. Bunun üçün auditor
hesablaşma hesabları üzrə yazılışlar üçün əsas olan ilkin sənədləri və hesabların
üzləşdirilməsi aktlarını öyrənir.
Ehtiyat fondunun vəsaitlərinin hərəkətinə nəzarəti həyata keçirərkən bu
fondan istifadənin qanuni olmasına əmin olmaq lazımdır. Həmin fonddan istifadə
üzrə əməliyyatlara nəzarət 333 sаylı "Qаnun üzrə ehtiyаt", 334 sаylı "Nizаmnаmə
üzrə ehtiyаt" (86 "Ehtiyat kapitalı" (ehtiyat fondunun yaradılmasına yönəldilən
mənfəət məbləüində), hesabının debeti, 534 sаylı "Gəlirlərin ödənilməsi üzrə
təsisçilərə kreditоr bоrclаrı" (75 "Təsisçilərlə hesablaşmalar" hesabının investorlara
dividendlərin və faizlərin ödənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş subhesаbı), (88
"Bölüşdürülməmiş mənfəət (örtülməmiş zərər)") hesabının (vəsaitin bir hissəsi
zərərlərin ödənilməsinə yönəldikdə) krediti üzrə yazılışlar əsasında həyata keçirilir.