Kader.anlayışının Kur’an bağlamında sosyo-psikolojik tahlili-136s-Halil İbrahim COŞAR

7/31/2019 Kader.anlaynn Kuran balamnda sosyo-psikolojik tahlili-136s-Halil brahim COAR

1/136

T.C.

SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLER ANABLM DALIDN PSKOLOJS BLM DALI

KADER ANLAYIININ KURAN BALAMINDASOSYO-PSKOLOJK TAHLL

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN

Yrd. Do. Dr. Abdulkadir ETZ

HAZIRLAYAN

Halil brahim COAR

KONYA- 2010


2/136


3/136

i

T. C.

SELUK NVERSTES

Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

BLMSEL ETK SAYFASI

Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel

etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik

davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm

kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden

yararlanlmas durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.

rencinin Ad Soyad

(mza)

Halil brahim COAR


4/136

ii

T. C.

SELUK NVERSTES


YKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU

Halil brahim COAR tarafndan hazrlanan Kader Anlaynn Kuran

Balamnda Sosyo-Psikolojik Tahlili balkl bu alma 04/08/2010 tarihinde yaplan

savunma snav sonucunda oybirlii/oyokluu ile baarl bulunarak, jrimiz tarafndan

yksek lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Yrd. Do. Dr. Abdlkadir ETZ Danman mza

Do. Dr. Fethi Ahmet POLAT ye mza

Do. Dr. Hidayet IIK ye mza


5/136

iii

NSZ

Yeryznn halifesi olarak yaratlan insan, uzuvlarnn muvzene ve dengesi

bakmndan canllarn en gzeli kvamda yaratlmtr. nsan yaratl gayesine uygun

bir hayat yaad takdirde varln en hayrls ve kendisine verilen rol terketmesi

hlinde de en alak bir konuma decek ekilde dizayn edilmitir. Yeryznde,

insandan baka zgr, istiklal ve istibdat sahibi (Allah adna hkmeden baka bir halife)

ynetici yoktur. Yeryzne hkmeden insan, yetkili olduu kadar Allaha kar

sorumludur. Kurn ifdesiyle Halifetlarz olan insann iki dnya saadeti, Allahaitaat ve ibdete balanmtr. Peygamberler bunun iin gnderilmitir. Ama insan, tarih

boyunca kendi yetki ve sorumluluuna verilen dnya ve iindekiler iin adaletin tesisi

ve hakkn ikamesi gibi insan insan yapan deerlerden uzaklaarak kendi zne

zulmetmitir. ou chil olan insanlar, kintn ynetim plan ve bir srr ilh olan

kader ilmini anlamamlar, balarna gelen musibetlerden kaderi sorumlu tutarken gzel

nasipleri ise kendi irdelerine havle etmilerdir.

lahi takdiri anlamak, yaratl hikmet ve gyesini bilmek anlamna gelir. Bata

kendimizi tanmakla, bize endeksli olarak var edilen gklerin ve yerin srlarn da

anlam oluruz. nsanlk, fenn keiflerden ve felsef tefekkrden nce, kendini kefetme

adna vahiy ve risletle tanm. Ben kimim? Nerden gelip nereye gidiyorum? Beni

yaratan shibim, efendim ve rabbim kim? gibi sorularnn cevabn renmitir. Uzun

yllar getike insanlk cehaletle kfre der. Ayn sorularn cevabn, hak yerinebtldan renmee kalknca iler sarpa sarar. Biz bu almamzda dallette olanlarla

hidyette olanlarn kadere bak alarna bir nebze aklk getirmee altk. Bir

bakma Kendini bilen, rabbini de bilir szne itimat ederek lh Kitab Kurn bu

bak asyla okuduk. Onda Kdirin kudretini, kaderin hikmetini, evrenin bir ecele

gre idresini grdk. Kadir gecesiyle balayan Kurn nuzlnn bir kadere ynelik

ak

n

izledik. Onda, bir plan, program olduunu anlad

k. Ve mmknse, biz de budurumu erh etmeye altk. Cemiyet iinde ferdin kadere gre yaamna temas ettik.


6/136

iv

Allahn Kurnda bildirdii kadar, kaderi anlamaya altk. Toplum ve kader

ilikisi zerine bizi motive eden almamz elimizden geldii kadar anlamaa ve

anlatmaa altk.

Kaderi Rabbimizin bildirdii kadaryla anlayamazsak onu gerei gibi takdir

edemeyiz. Onu gerei gibi takdir edemeyen elbette kendini de tanmayacak,

sorumluluklarn, snrllklarn bilemeyecek ve amacna motive olamayacaktr. Ya

kendini snrsz grp ilahlk taslayacak ya da sorumsuz grp hayata lakayt bakacaktr.

Bu almamzda, kiinin kader anlaynn, hayatta karlat olaylar annda

verdii tepki ile ortaya ktn tesbit ettik. Kiilerin iman derecelerinin, bir bakma

kadere iman rknyle e deerde olduu kanaatine vardk.

almamzda ncelikle kaderin tanm, szlk ve terim anlamyla giri

yaplm, sonra tarihsel srete, srasyla konunun chiliye dnemi ve sonrasnda

alglan biimi zerinde, Kurn ve Snnette ilenii, Peygamber ve Ashabnn bak

as, ifrat ve tefrite kayn sreleri ilenmi, daha sonra nasl anlalmas gerektiine

temas edilmitir.

Bu almann oluumunda ihtiyacm olan yardmlar esirgemeyen danman

hocam Yrd. Do. Dr. Abdulkadir ETZe teekkr ederim. Ayrca almamn her

aamasnda desteini yanmda bulduum sevgili eim Nee COARa, her konuda

yardmn esirgemeyen deerli arkadam Ahmet ELK ve fikir ve manevi desteklerini

aldm tm dostlarm ve arkadalarma teekkr bir bor bilirim.

Halil brahim COAR

Konya 2010


7/136

v

T. C.

SELUK NVERSTES


Ad Soyad Halil brahim COARNumaras:

044245051005

Ana Bilim/Bilim Dal Felsefe ve Din Bilimleri / Din Psikolojisirencinin

Danman Yrd. Do. Dr. Abdlkadir ETZ

Tezin AdKader Anlaynn Kuran BalamndaSosyo-Psikolojik Tahlili

ZET

Bu almada kader anlaynn Kuran balamnda (dinin btnl

erevesinde) sosyo-psikolojik tahlili yaplmaya allmtr. ncelikle kader

kavram

n

n tan

m

yap

lm

, tarihsel srete, konunun, Cahiliyede alg

lan

, yanl

yorumlarn Kuranda gndeme getirilip eletirilmesi, Peygamber ve Ashabn anlay,

Kuran ve Snnette ilenii, ifrat ve tefrite kayn sreleri, bu konuda oluan ekoller

incelenmi, daha sonra Allahn kudretiyle, insann (irde-i cz) zgrln

badatrarak Kuran ve Snnet erevesinde konuyu netletiren Ehl-i Snnet ekolnn

grleri dorultusunda ele alnmtr. Kader inancyla ilgili kavramlar, yklenen

anlamlara gre incelenmi ve Kuran balamnda tahlili yaplmaya allmtr.

Sonuta Allaha ait bir sr ve kintn ynetim pln olan kaderin bizim gibi

ciz insanlar tarafndan tam anlalmasnn mmkn olmad, ancak bizi ve

sorumluluumuzu ilgilendiren boyutunun anlalmas iin, insann kendisini ve evreni

Allah eksenli olarak tanmas gerektii zerinde durulmutur.


8/136

vi

T. C.

SELUK NVERSTES


Name Surname Halil brahim COARID:044245051005

Department/FieldPhilosophy and Religious Studies / Psychology ofReligion

Students

Advisor Assoc. Assist Dr. Abdlkadir ETZ

Research TitleSocio-Psychological Analysis of the Koran in theContext of Understanding The Fate

ABSTRACT

In this study, it has been trying to make socio-psychological analysis the

understanding of the fate in context of Quran. Firstly, the concept of the fate has been

defined and the perception of the issue in Cahiliye, criticising the wrong comments in

Quran, perception of the Prophet and Ashab, to function to the Quran and Sunnah

period of to moving to the ifrat and tefrit (extremism), schools which and coming into

existence of this issue were examined then human freedom to reconciling Gods

competence in the framework of the subject by clarifying the Quran and Sunnah the

opinion of the Ahl al-Sunnah school was put forward. Fate by believing that examined

the meaning of concepts that are installed is tried to be analyzed in the context of theQuran.

As a result, a divine mystery of fate that we are limited by the presence of full

understanding is not possible, but our responsibility to us and the size of interest to

understand oneself and the universe Allah axis and its plan according to the recognition

and responsibility to put issues can be clarified to express worked.


9/136

vii

NDEKLER

BLMSEL ETK SAYFASI............................................................................................. iYKSEK LSANS TEZ KABUL FORMU ................................................................... ii

NSZ............................................................................................................................iii

ZET................................................................................................................................ v

ABSTRACT .................................................................................................................... vi

NDEKLER............................................................................................................... vii

KISALTMALAR ............................................................................................................ xi

GR................................................................................................................................ 1

1. Konu ..................................................................................................................... 1

2. Ama ve nem ..................................................................................................... 2

3. Yntem ve Snrllklar ......................................................................................... 3

4. Tanmlar................................................................................................................ 3

BRNC BLM

NSAN DAVRANII VE KADER PROBLEM

1.1. PSKOLOJ VE SOSYAL PSKOLOJ AISINDAN NSAN DAVRANII ........ 4

1.2. KADER PROBLEM ................................................................................................ 71.2.1. Kader .............................................................................................................. 9

1.2.2. Kaza .............................................................................................................. 12

KNC BLM

TARHSEL SRE

2.1. SLAMDAN NCE KADER ANLAYII (RK KOANLARIN KADER

ANLAYII)............................................................................................................. 15

2.2. PEYGAMBER DNEM ....................................................................................... 17

2.2.1.Kadere man ...................................................................................................... 18


10/136

viii

2.3. KURAN-I KERMDE KADERLE LGL AYETLERE GENEL BAKI .......... 20

2.3.1. Herey Kadere Gre Yaratlmtr.................................................................... 20

2.3.2. Allahn Bilgisi Yazg ve Kader....................................................................... 22

2.3.3. Ecel (Snav in Sre Tanma) ve Kader.......................................................... 27

2.3.4. Dileme (Meiet) Ayetleri ve Kader .................................................................. 29

2.4. HADSLERDE KADER ......................................................................................... 31

2.4.1. Kadere man ..................................................................................................... 31

2.4.2. Kaderle Amel ................................................................................................... 33

2.4.3. Kadere R

za ...................................................................................................... 372.4.4. Kaderiyenin Zemmi ........................................................................................ 38

2.5. SAHABE DNEM ................................................................................................ 41

2.5.1. Hrszlk Olay .................................................................................................. 41

2.5.2. Veba Olay........................................................................................................ 42

2.5.3. Hz. Ali ve htiyar.............................................................................................. 42

2.6. EMEVLER (CEBR MERULATIRMA) .......................................................... 45

2.6.1. lk Emevi Halifesinin Sylemlerinde Cebr Anlay .................................... 45

2.6.2. Kfelilere Hitabnda.................................................................................... 46

2.6.3. Olu Yezide Biat Alrken............................................................................ 46

NC BLMMEZHEPLER (EKOLLER)

3.1. CEBRYE................................................................................................................ 49

3.2. KADERYYE.......................................................................................................... 50

3.3. MUTEZLE MEZHEB ......................................................................................... 52

3.3.1. Mutezilenin Metodu ve Grleri.............................................................. 55

3.4. EHL- SNNET...................................................................................................... 57


11/136

ix

DRDNC BLM

KADERLE BALANTILI KAVRAMLAR VE DEERLENDRME

4.1. RADE..................................................................................................................... 62

4.1.1. Mutezilenin rade Anlay ........................................................................... 62

4.1.2. Cebriyenin rade Anlay............................................................................. 64

4.1.3. Ehli Snnetin rade Anlay......................................................................... 65

4.2. STTAAT............................................................................................................... 68

4.3. HALK VE KESB (YARATMA VE KAZANMA)................................................. 70

4.4. RIZIK ...................................................................................................................... 744.5. HAYIR VE ER...................................................................................................... 77

4.6. ECEL ....................................................................................................................... 80

4.7. HDAYET-DALALET............................................................................................ 83

4.8. TEVEKKL-TEDBR ............................................................................................ 88

4.8.1. Tevekkl Tedbir Takdirlikisi.................................................................... 90

4.8.2. Takdirin ekillenmesinde Tedbirin Rol Var Mdr?................................... 91

4.9. DUA ........................................................................................................................ 91

4.9.1. Duann Konusu............................................................................................. 92

4.9.2. Duann Tesirleri............................................................................................ 93

4.9.3. Kuranda Dua .............................................................................................. 94

BENC BLM

KADER ANLAYIININ ALLAH, NSAN VE EVRENLE LKS

5.1. KADER ANLAYIININ ALLAH LE LKL BOYUTU................................. 96

5.1.1. Allahn Bilmesi (Zaman, nceden Bilme).................................................. 96

5.1.2. Allahn Sfatlaryla Beerin radesinin Kesitii Zann .............................. 98

5.2. KADER ANLAYIININ NSAN (SORUMLULUK ALANI) VE EVRENLE

LKL BOYUTU................................................................................................ 99


12/136

x

5.2.1. Evrene Konan Yasalar Karsnda nsanlarn Tutumlar Balamnda

Gerekircilik (determinizm) .......................................................................... 99

5.2.2. nsan Davrannn Karmakl ................................................................ 102

5.2.3. nsan Kaderini Oluturan Olgular............................................................... 103

5.2.3.1. Bilgi-nan-Dnce-Niyet ve Davran ................................................. 103

5.2.4. Toplumlarn Kaderi .................................................................................... 104

5.2.5. Toplumumuzun Kader Anlayyla lgili Sylemleri................................. 108

5.2.6. Yok Olmay Hak Etmiken man Etmeleri Sonucu Azabn Kaldrld

Topluluk..................................................................................................... 111

SONU......................................................................................................................... 113

KAYNAKA ............................................................................................................... 117

ZGEM.................................................................................................................. 123


13/136


14/136

1

GR

1. Konu

Kader konusu insanlk tarihini en ok megul eden, yorumlan tarzna gre

ayrmalarn ortaya kt; fert ve toplumun davranlarn ekillendiren en nemli

faktrlerden biridir.

Kader szc, l, miktar, plan, program, hedef, gye ve bir kudretle i

yapma gibi anlamlara gelir. slam toplumunda da ok fazla tartlm ve inanekollerin olumasna sebep olmutur.

Vahyin indii Asr- Saadetde Peygamberimizin yetitirdii sekin sahabeler

arasnda kader inanc, snnette olduu gibi doru alglanmtr. Sonraki dnemlerde,

zellikle Emevi ynetiminin dini kayglardan ok politik manevralar, iktidar hrsyla

asabiyete (kavmiyetilie) dayal yap adna yorumlanm, iktidarlarn salama almak

iin, yaptklar zulmleri bile Allahn byle takdir ettii eklinde aklamlardr. Kar

kanlarn, kadere isyan ettikleri imaj verilmitir.

Bu dnemde iktidarn karlar dorultusunda, zulmne kalkan olarak

kulland kaderin fail olduu cebr grne kar, bir tepki olarak ortaya kan (Kul

fiilinin hlkdr diyen Mtezile inanc) kaderiye anlay ortaya kmtr. Bu iki

anlay; mutlak cebr ve mutlak hrriyet fikirleriyle insanlar ifrat ve tefrit noktasndan

ikiye ayrmlardr. Bunlara kar Ehli Snnet denen byk bir cemaat, orta bir yol

izleyip cebr ve ihtiyr (irdeyi) badatrarak vasat ve doru yolu gstermilerdir.

tikd boyutta ele alnd zaman, kelam ilminin bir konusu olan kader inanc;

kiinin davranlarna yansmas bakmndan tamamen psikolojinin konusu iine

girmektedir. Bir inan olay olmas bakmndan da Din Psikolojisini ilgilendirmektedir.

Bu ynyle kiinin kader anlay, hayat boyunca iinde rol alaca olaylara

kar verecei tepki ve toplumsal davran belirlemede etkili olmas bakmndan temel

bir inan konudur.


15/136

2

Aratrmamzda Kuran balamnda tarihsel sreten gnmze yansyan

ynyle kader anlay incelenecek ve kaderle ilgili kavramlara yklenen anlama gre

oluan davran deiikliklerinin tahlili yaplacaktr.

2. Ama ve nem

Aratrmamz inan esaslarmzdan biri olan kader ve ilgili kavramlarn

davranlara etkisi, dinin btnl erevesinde Kurana gre incelenmesi ve sosyo-

psikolojik adan deerlendirilmesi eklinde olacaktr.

slma gre kader ilmi, mukarreb meleklere ve mrsel nebilere bile

bildirilmemi ve verilmemitir. Kader ilmi, sadece Allaha ait bir sr olup kinatn(kymete kadar) ynetim ve idre plndr. tikd mezhebler ynnden, kader konusu,

Kelam ilminin en etin bir konusudur. Biz o konuya girmeden, kiinin psikolojik

ynne etki etmesi bakmndan ele alacaz.

Ancak; slam toplumlarnda zamanla grlen zillete, ezilmilie, zulme ve

hakszla boyun emeye rza gstermeyi kader sayan yanl anlaya, kar durmann

kadere aykr olmadn da vurgulamak isteriz. nsanlarn -yanl kader anlayna gre-kiisel ve toplumsal hatalar, sorumluluu bir kenara atarak kadere yklemelerinin

kolayclk olduunu gryoruz. Bu durum, cebr ve ihtiyar arasndaki gelgitler, konuyu

bir btn olarak kavrayamama gibi sorunlar ve davranlardaki byk farkllklarn

sebebini oluturmaktadr.

Ayrca; teoriyle pratiin elimesi, insan sorumluluk alan ile ilahi alann

birbirine kartrlmas da doru deildir. Kaderin sadece irademiz dndaki alanlailikilendirilmesi, kaderle ilgili kavramlarn yanl anlalmas ve yorumlanmas,

kavramlarn birbirinden ayr deerlendirilmesi ve aralarndaki balantnn yeterince

kurulamamas gibi yanl anlaylarn davranlara yansmas da hataldr. Yerinde ve

doru olarak kullanlmas halinde, sosyal problemlerin zm konusunda, kader

inancnn sosyo-psikolojik adan tahlilini gerekli klmaktadr.

Aratrmamz kader inancna yklenen anlamlar dorultusunda davranlarnne ynde deiecei, anlay ve pratikteki elikilerin ortaya konmas ve sorunlarn

zmne katk salamas bakmndan kk bir adm olmak zere nem arz

etmektedir.


16/136

3

3. Yntem ve Snrllklar

nsanmzn kader inancyla hayat alglayn, bu konudaki sylemlerini ve

pratie yanstmalarn ele almaa altk. Tarihi arka plan gz nnde tutarak birlikte

inceleneceinden; ou zaman teorik boyutun pratikle yzde yz uyumadn grdk.

almamzda, karlatrma, semantik tahlil, dini metin analizi ve yorumlama

yntemlerini kullandk.

almamzda kader inancnn kelami boyutundan ziyade inan ynyle

hayatmza etkisini ve sosyo-psikolojik yansmasn ele aldk.

4. Tanmlar

Konumuzla ilgili, zellikle Allahn dilemesi (Meiet-i lh), cebr-ihtiyar,

irade, hayr-er, hidayet-dalalet, tevekkl-tedbir, rzk, ecel ve dua gibi kavramlarn

tanmlar ve konu btnl iinde tahlil edilmitir.


17/136

BRNC BLM

NSAN DAVRANII VE KADER PROBLEM

1.1. PSKOLOJ VE SOSYAL PSKOLOJ AISINDAN NSAN

DAVRANII

Kader inancn incelerken psikolojiyi ilgilendiren ynyle davranlar

asndan iki tip insan fiili vardr.

I. Kiinin kendi irade ve ihtiyaryla yapt fiiller.

II. Kiinin irade ve ihtiyarnn dnda meydana gelen fiiller.

Biz bunlardan birincisine htiyr (ird) fiiller; ikincisine de Izdrr

(zorunlu) fiiller adn veriyoruz.1

Zaten kelam ilminde kader denince zellikle bu fiiller akla gelir. radi fiiller

(kullarn fiilleri, efal-i ibad), kendi arzu ve isteklerimizle yaptmz iler, gayri ird

fiiller, i organlarmzn almas, ihmalimiz olmadan hastalanmamz gibi hususlar

dnda hayatmz dolduran btn sz ve davranlardr.2

Genel olarak ikiye ayrdmz insan davranlarna psikolojik bak as,

kompleks bir yapya sahip olan insanda davrann meydana gelmesi, uyarc-tepki

forml ile aklanr. Bu da determinizm ilkesine (her olayn kendi cinsinden ve ondan

nce gelen bir takm sebeblerin sonucu olarak meydana geldii prensibine) dayanr.

nsan davrannda dardan olduu kadar organizmann iinden gelen birok

etmenlerin rol vardr. nsan davrann daha iyi anlayabilmek iin onun i durumunu

yani organizma iinden gelen etkileri de bilmek gerekir. Bu bakmdan ruhsal olaylar U-

T forml deil, U-O-T forml daha iyi aklar.

1 Klavuz, A. Saim, Anahatlaryla slam Akaidi Ve Kelama Giri, stanbul, 1987, s. 992 Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 145


18/136

5

Bylece ( veya d) bir uyarc eitli tepkilere sebep olaca gibi bir tepkinin

de eitli uyarclar bulunabilir.

Herhangi bir uyarc karsnda bireyin nasl davranacann kestirebilmek iin

onun hakknda baz bilgilere sahip olmak gerekir. Bu etmenleri yle sralayabiliriz.

1. Kiinin biyolojik zellikleri dikkate alnmaldr.

2. Gemi yaam nemlidir. (renim, eitim, bilgi ve alkanlklar gibi...)

3. O andaki dern (isel) durum.

4. inde bulunduu fiziksel ya da sosyal evre koullar.3

Doada nedeni olmayan hibir sonu yoktur. Ayn biimde insann

kiiliindeki sreler de kendiliinden olumaz. Deiik nedenlerle, duygu, dnce,

tutum, davran ve kiilik yaplarnda da deiiklie yol aar. nsan durup dururken

kzp fkelenmez, barp armaz, glp alamaz, korkup endielenmez. En nemsiz

bir szden, mimikten, jestten, hareketten, en karmak duygu ve dnceye dek insann

kiiliinden kaynaklanan her davrann bir nedeni vardr.4

nsan uurunu dolduran duygu ve dnceler, istek ve dilekler, fiil ve hareket

tarzlareklinde kendi dnda bir varlk sebebiyle kiiliini etkileyip ekillendirir. Aksi

takdirde sadece sbjektif keyfiyetler olarak yaanan ekilsiz ve belirsiz oluumlar kalr.5

nsan davranlaryla, kendi i dnyasnda olan bir dileini, kendi varlnn bir

yanks olarak d dnyaya aksettirir. steyerek bir fiilde bulunur. Bu onun var oluunuispatlar. Ayrca bu fiil onun iinde bulunduu bir imknn fiil haline geiidir. O bu fiili

iradesini kullanarak meydana getirir. Bylece iradi fiil oluur.6

Davranlarn arkasndaki esas saiklerin aratrlmas bakmndan Gazlnin

hyasnda, Kitabun-Niyeti nemlidir; bu kitapta niyet ve irade kavramlar incelenmi,

Gazaliye gre Niyet, irade ve kasd ayn manaya gelir. Bu da kalbin bir durumu ve

3 Baymur, Feriha, Genel Psikoloji, stanbul 1984 s.26-274 Kknel, zcan (1982). Kaygdan Mutlulua Kiilik: 129-1305 Hkelekli, Hayati, Din Psikolojisi Ankara, 2001, s. 211, 2126 Glckerafettin, Kelam Andan nsan Ve Fiilleri, stanbul, 1979 s. 207


19/136

6

vasfdr. Bunu iki husus sarmaktadr: lim ve amel. lim bunun ncsdr. nk ilim,

onun asl ve artdr. Amel ise ona tabidir. Her ihtiyari amel (hareket ve skun) eyle

tamamlanr: lim, irade ve kudret. Zira insan bilmediini irade edemez; mutlaka bilmesi

laz

m. rade etmediini de ileyemez radenin manas

: Kalbin ya imdi ya dagelecekteki bir isteine uygun grdne ynelmesidir. Allah, insan, baz eylerin

kendine uygun, bazeylerin de eliecei ekilde yaratt. 7

Sosyal psikolojinin deiik tariflerine baktmzda; bir gre gre, sosyal

psikoloji, sosyal ve kltrel ortamdaki birey davrannn zelliklerinin ve nedenlerinin

bilimsel incelemesidir. Bir baka gre gre sosyal psikoloji, kiinin baka kiilere

ilikin davrann inceler. u tanm ise bugn artk klasik olmutur: Bireylerin dnce,duygu ve davranlarnn, bakalarnn gerek, hayal edilen ya da zmni (altk)

varlndan etkileni tarzn anlama ve aklama abas; dolaysyla sosyal psikoloji

toplum iindeki bireyin davran bilimidir. Btn bu tanmlarda, bireyin davrannn n

plana alndn gryoruz.8

Sosyal psikolojinin ana konusunu tekil eden ve onu btnyle karakterize

eden ey, insanlarn mevcdiyetidir. Sosyal ilimler arasnda sadece sosyal psikoloji

ferdi btn ile mevz edinmitir.

Davranlar etkileyen, ferdin ahsiyet kazanmasna yardmc olan, kltr

mnasebetleri ve kltrn tevrs sosyal evrenin etkisi ile oluur ve geliir. Sosyal

psikoloji, toplum iindeki ferdin rf, det, gelenek ve sosyo-ekonomik seviye iinde

ald tavr ve eitimi inceler. Btn bunlar o toplumun kltr deerlerini ortaya koyar.9

Sosyal psikoloji, toplum iinde ferdin btn ile konu edilmesidir. Siyset,

hukuk, iktisat ve din gibi sosyal disiplinlerin messeseleri iinde, ferdin davran, yeri

ve deeri incelenir. Fouriere gre, insanolunu tanmak iin toplum iindeki tutkularn

ve czibelerini incelemek gerekir.10

7 amdibi, Hasan Mahmud (1983). ahsiyet Terbiyesi ve Gazali: 164; bkz. hya, IV/353, 3548 Katba, idem (2004), Yeni nsan ve nsanlar: 199 Etz, Abdlkadir. (1988) Kuranda Sosyal psikoloji: 510 Etz, a.g.e., s. 4


20/136

7

David Krech ve arkadalarna gre sosyal psikoloji, cemiyet iindeki ferdin

davranlarnn her yn ile urar. u halde, sosyal psikoloji, cemiyet iindeki ferdin

davranlarnn ilmi olarak trif edilebilir. ki insan arasndaki fark, at ile aslan

aras

ndaki fark gibidir. Her insan, kendine zg davran

lar

ile toplum iinde bir yerigl eder.11

nsann tutumu, sosyal davrannn pek ok nemli ve dramatik rneklerinin

arkasnda bulunur. Bu yzden birok psikolog tutumlarn incelenmesini sosyal

psikolojinin asl problemi olarak grrler. Tutumlar, inanlarla ortak olarak, temel

psikolojik sreler ile davran arasnda arac entegrasyonlar halinde bulunurlar. Daha

belirli bir manada sylersek, bir tutum, motivasyon, heyecan ve idrak sreleriylerenme srecinin, ferdin dnyasnn bir ynne gre devaml bir organizasyondur.

nanlarn meydana gelmesi kanlmaz bir hadise olmakla beraber, fert kendi istei ile

bu sreci kolaylatrabilir. Bir ok psikolog insann mana arama gayretlerine iaret

etmitir. nsan daha iyi bir anlaya doru sevk eden gerginlikler, uur d olduklar

kadaruurluda olabilirler. Bu yzden, bir insan, ancak mphem bir ekilde yaplanm

olan psikolojik dnyas

na ait sahalardaki inanlar

n

n gelimesi iin, aktif bir ekildemana arayabilir. Belli bir sahaya ait inanlarn bile bile deitirmeye almas da

mmkndr. Fakat inanlar iin byle faal, uurlu bir mana arama ancak baz fertlerde

ve belli baz hal ve artlarda grlen derin bir dnce alametidir.12

1.2. KADER PROBLEM

Kader ve kaza inancslam mmetinin ilk asrdan beri; herkes tarafndan genel

kabul grecek bir tarzda, zlememi bir mesele olarak nmzde durmaktadr. Bunun

sebebi, drt bilinmezin iinde yer almas. Bu drt bilinmez: Tanrnn, rhun, kaderin

ve zamann mahiyetinin bilinememesinden kaynaklanyor olmasndandr.

Aslnda bu problem yalnzca slam dncesini ilgilendirmiyor, belki, dnce

tarihi boyunca btn bilgeleri ve dinleri ilgilendirmektedir. nsann hrriyeti meselesi

11 Etz, a.g.e., s. 412 Krech, David and Crutchfld, Richard S. (1980). Sosyal Psikoloji: 229-232


21/136

8

btn dnrlerin en ok tartt konularn banda gelmektedir. lk adan itibaren

filozoflarn ve teologlarn insann yapp etmelerinin bir n yazsnn var olup olmad

ve bu yapp etmelerin meydana gelmeden nce belirlenip belirlenemedii hususlarnda

tart

t

klar

n

grmekteyiz.

13

Kader problemi, filozoflar tarafndan insann zgrl erevesinde ele

alnrken, kelamclar, daha ok insann fiilleri noktasnda konuya yaklamlar, bu

balamda insann fiillerinin kendi ihtiyar ve kudretiyle mi yoksa Allahn nceden

takdiri ve belirlemesiyle mi olutuunu tartmlardr.

slam dncesi tarihinde, kaza ve kader meselesinde temel yaklamn

varl gze arpmaktadr. yaklamdan ikisi, iki u noktay temsil ederken, nc

yaklam eklektik denilebilecek uzlatrmac bir zm tarzn benimser. ki u

noktadan birincisi, insann zgrln ve kendi eylemlerinin var edicisi (yatcs)

olduunu kabul eden ve genel olarak Mutezilenin ve baz slam filozoflarnn

yaklamdr. kinci u noktada ise, Cebriyenin benimsedii yaklam yer alr. Cebriye

inancna gre insan tamamyla kendisine hricen ve dardan takdir edilmi bir hayat

eceline kadar yaar. nc yaklam ise Cebriye grne daha yakn olan Eariler

ile, Mutezili gre yakn olan Maturidiler tarafndan temsil edilen uzlatrmac Snni

yaklamdr.14

Kader ve kaza konusunda iddetli tartmalarn ve yeni fikirlerin slam mmeti

ierisinde ortaya kmas ve yaylmas zamannn son sahabeler devri olduunu

Badadinin u ifadelerinden anlyoruz: Son sahabeler dneminde Mabed el-Cheni

(.h.80) kader ve istitaat konularnda Kaderiye bidasn kard.15

slamiyetin ilk devirlerinde meydana gelmi olan baz messif hadiselerslam

dnce tarihine damgasn vurmu olan birok tartmay da ortaya koymutur. Bu i

kargaalar baz d tesirler ile desteklenerek hem siyasi ve hem de fikri bir kargaa

meydana getirmitir. Ancak bu fikri kargaa Mslmanlarn kendilerine has ve

dinleriyle uyum iinde olan dnce sistemlerini kurmalar

n

da salam

t

r denilebilir.

13 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 1514 al, amil (2000). Kemal Paazadenin Felsefi ve Kelami grleri: 323, 32515 Keskin, a.g.e., s. 41


22/136

9

Bu adan ilk devir karklklar bir mmetin kendini bulmasn, ya da peygambersiz

yaamasn retmitir denilebilir.16

1.2.1. Kader

Kader kelimesi Arapada ka-de-ra slasisinden masdar kipinde bir lafzdr.

Bu kelimenin kk anlam hakknda bir ok deiik gr olmakla beraber en

mehurlarn yle zikredebiliriz: bir eyi lme, tahmin etme, lerek takdir etme,

tayin etme17 yine l, miktar, bir eyi belirli bir lye gre yapmak, onu tayin

etmek ve belirlemek18 Dier bir tarifte kader (veya kadr) gc yetmek, bir eyin

hacmini ve eklini belirlemek, bir nesneyi biimlendirmek, bir eyi baka bir eyle

mukayese etmek gibi manalara gelir. Terim olarak kader veya takdir, Cenab- Hakkn

btn nesne ve olaylaryla kainat ezelde planlamasndan ibarettir.19

zerinde btn mezhepler tarafndan ok ey sylenmi olmasna ramen

alimler, sonu itibariyle onu Allahn srr (Srrullah)olarak nitelemilerdir. Kuranda

ise: Allahn her eyi bir lye gre, sebep-sonu ilikis iinde, dzenli, snrl,

kimlikli, muayyen ve kurall

yaratmas

anlam

nda kullan

l

r.

20

rnein:

Allah herey iin bir l (kader) koymutur.21

Geceyi ve gndz Allah takdir etmektedir.22

O (her eyin) biimini, zelliini ve sresini belirleyip (kaddera) hedefini

gsterdi.23

Ragb el-sfahani Allahn varlklara ilikin takdirinin iki anlama geldiini

syler. Bunlardan biri yaratt nesnelere g vermek, dieri de ilahi hikmetin

16 Keskin, a.g.e., s. 19817 Keskin, a.g.e., s. 5918 Klavuz A. Saim, 1987, s.10619 Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 143; Firuzabadi, Kamus, Rap el sfahani, el-Mfredat;

Crcani, et-Tarifat; Ebul-Beka, el-Klliyyat, kader md.20 Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 94, 9521 Talak 65/322 Mzzemmil 73/2023 Ala 87/3


23/136

10

gerektirdii tarzda nihai zellik ve ekillerine kavuturmaktr. Allah gk aleminde

olduu gibi tam nesneleri ilk merhalede yaratp son eklini vermitir. Bazlarnn da

balangtan temel maddesini fiilen yaratm, gelimesini ise belli ller erevesinde

zamana b

rakm

t

r.

24

Bilimsel veriler nda doann (kainatn) tarihini gz nnde tutarsak, her

trl varln mukadder bir hareket, dinamizm, deiim ve evrim iinde olduunu

syleyebiliriz:25

O ki, hereyi yaratt, dzene koydu ve hedefini gsterdi.26

Maturidlere gre kader; Allah Telnn, ezelden ebede kadar olmu veolacakeylerin zamann, meknn, sfatlarn ve her trl zelliklerini bilmesi, ezelde o

mahiyet ve ekilde takdir ve tahdid etmesidir. Bu tarife gre kader, Hak Telnn

lim ve rade sfatlarna bal olup, bu ilahi sfatlara ve taalluklarna iman, kadere

iman da gerektirmektedir.

mam Maturidi kaza ve kader meselesini Allahn ilim sfatna balamakla bir

yandan insann hrriyetini kurtaryor, dier yandan bu ince nazik meseleye psikolojik

bir istikamet vererek, problemi kmaza sokmuyor.27

Ebu Mansur Maturidi, kader kelimesinin, terim olarak iki anlama geldiine

iaret eder. Birinci anlam itibaryla kader, ilahi bir dzen (el-hadd)dr. yi-kt, gzel-

irkin, hikmet-cehalet gibi deerler bu dzene uygun olarak varlk alanna kmlardr.

Her ey, kendisi iin uygun olan bir dzen ierisinde hikmetle yaratlmtr. Kader

teriminin ikinci anlam, bir tr manifesto (beyan) dur. Bu ikinci anlam, Maturidinin

kendi ifadeleriyle:

kinci anlam itibaryla kader her eyin, zaman-mekan, hak-batl, ceza-

mkafaata gre zerinde bulunduu durumun beyandr.28

24 Yavuz, Yunus evki Kader Maddesi, TDV slam Ansiklopedisi; Ragb el-sfehani, el-Mfredat, K-d-r Maddesi; s. 58

25 Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 9526 Ala 87/2, 327 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam, 25128 al, amil (2000). Kemal Paazadenin Felsefi ve Kelami grleri: 335, 336


24/136

11

Earilere gre ise kader: Allahn hereyi, vakit gelince, ezeli ilmine uygun

olarak ve irade ettii (diledii) ekilde yaratmasdr.29 Her eye ait zel karardr,

hkmdr. Varlklarn birer birer yokluktan varla gelmeleridir. Bu da ilm-i ilahinin

zaman iinde onlar

n her birinin l ve s

n

r

n

tespit ederek onlar

teferruat

yla ortayakoymasdr.30

Eari kelamclarnn ounluuyla slam filozoflar sz edilen tanmlar

tersine evirerek kazaya kader, kadere de kaza anlamn yklemilerdir.31

Genel tariflere baktmzda kainattaki deiikliklerin tamamnn kader iinde,

yani Allahn bilgisi dahilinde gerekletii muhakkaktr. Esas problem bu ezeli bilginin

insan, belirli eyler yapmaya zorlayp zorlamad noktasndadr. Ayet ve hadislere

baktmzda Allahn ezeli ilminin insan bir eyler yapmaya zorlamad

anlalmaktadr.32

Bu bakmdan Ehl-i Snnet kaderi Kader-i Muallak ve Kader-i Mbrem

olarak iki ksma ayrmlardr: lm-i ilahi ile ezelde tespit edilen kaderin vakti gelince

kaza olarak meydana gelmesi bak

m

ndan, kaza ve kader iki k

s

md

r. Biri, insaniradesine taalluk eder ki, buna muallak, dieri ise insan iradesine bal olmayan, yani

kainattaki tabii hadiselerle, canl cansz varlklar ve hayatlarnn idamesi ile ilgili olandr

ki, buna da mbrem denir.

Muallak ad verilen birinci ksm kaza ve kader, ezelde, insan irade ve

ihtiyarn kullan tarzna gre Levh-i Mahfuza yazlm olup, ona gre vuku bulur. Kul

iradesini hangi tarafa yneltir, onu elde etmek iin ihtiyarn ve kudretini sarf ederse,Allah onu yaratr. O halde bu tr kaza ve kader, kulun ezelde bilinen iradesini kullan

tarzna gre yaratlmtr. Kuranda Allah, dilediini imha ve dilediini tesbit eder.

29 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 44130 Glck, erafeddin ve Toprak, Sleyman (1991) Kelam: 24731 et-tarifat, kdr md.TDV slam Ansiklopedisi s.5832 Mert, Muhit (1997). Hz. Peygamber ve Sahabe Dneminde Kader Konusunda Yap lan Baz Diyaloglar.

Diyanet lmi Dergi, 33(say: 4), 62.


25/136

12

Onun (yce) katnda (mukadderatn yazl olduu bir) mml-Kitap, (yani Ana

Kitap Levh-i Mahfuz) vardr.33 buyrulmutur.

Mbrem ad verilen ikinci ksm ise; insan irade ve kudretinin dnda kalan

hadiselerle ilgili olan kaza ve kaderdir ki, bunlar mutlaka aynen tahakkuk eder. Mesela,

hayat ve lm, frtna, sel ve deprem gibi tabii afetlerin vukuu, kainattaki gne ve ay

gibi varlklarn devam, kyametin kopmas gibi. nsan iradesi dnda cereyan eden

hadiselere kar insan ancak korunma tedbiri alabilir. Esasen Allahn ilmine nisbetle

herey mbrem, yani mutlaka vuku bulur.34

1.2.2. Kaza

Kaza, lgatta, yaratmak,35 emretmek, ifa etmek,36 bireyi sz veya hareketle

tamamlamak, ilan, beyan manalarna gelir.37

Kaza, kadere bal bir mana da ifade eder. Her ikisi de birinin dierinden

ayrlmas mmkn olmayan mtelazim manalardr. nk bunlardan biri olan kader

temel mertebesinde dieri de (kaza) bina mesabesindedir. Kim ikisini ayrmaya kalkarsa

binay ykm olur.38Bu durumda ise kaderden maksat bireyin nceden takdir ve tayin

edilmesi, belirlenmesi, kazadan kast ise, daha nceden belirlenen tayin edilen surette

eyay yaratmaktr. Kaza bu anlamda hikmet ile yapmak, takdir ile yaratmak anlamna

gelir.39

Maturidilere gre kaza: Cenab- Hakkn ezelde irade ve takdir buyurmu

olduu eyleri zaman gelince ezeli ilim, irade ve takdirlerine uygun olarak yaratmas

demektir. Bu bakmdan kaza, Tekvin sfatna racidir.

33 Rad 14/3934 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 452, 45335 Klavuz A. Saim, 1987, s.107) hkmetmek, muhkem ve salam yapmak, (et-tarifat, kdr md.TDV

slam Ansiklopedisi s.5836 Topalolu vd. slamda nan Esaslar, 2002: 14337 Aydn, a.g.e., s. 44138 Abdulhamid, rfan (1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar. (ev.: M. Saim Yeprem): 26839 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 113, 114


26/136

13

Earilere gre kaza ise: Hkm manasna olup, Allahn bu kainattaki vaki

olacakeylerin hepsini, nasl, ne vakit ve ne ekilde olacaklarsa, ezelde ylece bilmi ve

ezeli ilmine uygun olarak dilemi olmasdr. Kaza, kaderden daha mull ve genel

olup, ilim ve irade sfatlarna racidir. Maturidilere gre ise durum aksine olup, kaderkazadan daha mull ve geneldir.40

Kuranda Kullanl

Ona ahdini kaza etti, ona tavsiye etti, onu infaz etti, ona vasiyet etti anlamnda

kullanlmtr: srail oullarna kitapta dorusu yeryznde iki defa bozgunculuk

yapacak ve kibirlendike kibirleneceksiniz diye kaza ettik. (Bildirdik, tavsiye ettik).41

Bildirmek, haber vermek (kada ileyhi) : Bu manada Kuranda: Bylece Luta

bunlarn sonlarnn kesilmi olarak sabahlayacaklarn kaza ettik. (Bildirdik, tebli

ettik).42 buyrulmutur.43

Allahn yaratmas anlamnda: Bunun zerine Allah iki gnde yedi kat gk

yaratt44

Bireye hkmetmek, hkm vermek anlamnda: Sihirbazlar dediler ki, bize

gelen apak mucizelere ve bizi yaratana kar asla seni tercih edemeyiz. Artk neye

hkmn geiyorsa hkmn ver. Sen ancak bu dnya hayatna hkmedersin.45

Allah ve Resul bireye hkm verdi zaman, mmin erkek ve mmin kadna

kendi ilerinde Allahn ve Peygamberin hkm karsnda bir seme hakk yoktur. Kim

Allah ve Resulne isyan ederse apak bir dalalet iindedir.46

40 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 44241sra, 442 Hicr, 6643 Abdulhamid, rfan.(1983). slamda tikadi Mezhepler ve Akaid Esaslar. (ev.: M. Saim Yeprem): 26844 Fussilet 41/1245 Taha 20/7246 Ahzab 33/36


27/136

14

Bir iin olmasn dilemek anlamnda: Allah bir iin olmasna karar verirse,

olmasn dilerse, ona sadece ol der o da oluverir.47

Bir ii tamamlamak, bitirmek, bir sreyi doldurmak gibi anlamlarda: Musa

vakti tamamlayp, ailesiyle yola knca48

Kaza kelimesi en ok da emretmek anlamnda kullanlmtr: Rabbin

kendisinden bakasna ibadet etmemenizi emretti49

Grld gibi bu kelime Kuranda bazen bir ii yerine getirmek, bir eyi

tamamlamak ve bazen de bir ey hakknda hkm vermek, onunla ilgili bir eyi

kararlatrmak anlamnda kullanlmtr.50

47 Bakara 2/117; Al-i mran 3/4748 Kasas 28/2949sra 17/2350 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 115, 116


28/136

KNC BLM

TARHSEL SRE

2.1. SLAMDAN NCE KADER ANLAYII (RK KOANLARIN

KADER ANLAYII)

Kader meselesi, slamiyetten nce Araplar arasnda mnakaa konusu olduu

gibi, dier din mensuplarnn, filozof ve mtefekkirlerin de zihinlerini megul etmi,

zaman zaman insan iradesinin hr olduunu iddia eden fikirler yannda, bu hrriyeti

tamamen selbeden ve insan, btn hareketlerinde ku tyne benzeten sesler de

ykselmitir. Kuran- Kerim bu inanca saplanm ve irklerinin mesuliyetini kader

adna zerlerinden atmaya alan Arap mriklerine iaretle yle demektedir:51

Mrik olanlar diyecekler ki: Allah dileseydi biz de babalar

m

z da Allahairk komaz, Onun haricinde, kendimize hibir eyi haram klmazdk. Onlardan

evvelkiler de byle yalan sylemilerdir de azabmz tatmlardr. De ki: Sizin meydana

kararak bize gstereceiniz bir bilginiz varsa getirin, siz zandan baka bir eye

uymuyorsunuz, zan ve tahminle yalan sylyorsunuz.52

Mrikler bu sz iledikleri sutan dolay zr dilemek maksadyla

sylemediler. nk onlar fiillerinin irkin olduuna inanmyorlard, tam tersine onlarKuranda da belirtildii gibi yaptklarnn gzel olduuna ve taptklarnn onlar

Allaha yaklatracana inanyorlard. Ayrca, Haram saydklar eylerin Allah

tarafndan haram klndn iddia ediyorlard. ddialar -zetle- u olmaktadr: Allaha

ortak komak, kendiliinden bir takm eyleri haram saymak ve benzeri davranlar,

Allahn dilemesiyle gereklemektedir. Allahn dilemesiyle olan her ey meru ve

r

zaya uygundur.

53

51 Koyiit, Talat Mnakaalar TDV Yaynlar s.5352 Enam /14853 Ebu Zehra, Muhammed Mezhepler Tarihi Anka yay. s.102


29/136

16

irklerini Allahn kendileri iin yazd kadere balayan mriklerin bu sapk

kader inancna Allahn cevab;

De ki stn delil Allahndr. Allah dileseydi elbette hepinizi doru yola

iletirdi.54

Bata Yahudiler olmak zere tm irk koanlarn ileri srebilecei bu mazeret

grnte Allahn takdirine iman gibi grnse de aslnda Allahn takdirini (kaderi)

inkar edip irk ve kfrlerini (keyfi davranlarn) Allahn takdirine fatura etmektir.

Allahn takdiri, hepinizi kudretiyle hidayete erdirmek biiminde deil de

seme hakkn size vermek, size irade hrriyeti tanmak biiminde gerekleti.

De ki hak rabbinizdendir. Artk dileyen inansn, dileyen inkar etsin. 55

Allahn bu durumdaki dilei semek tir.56

Yine Kuran- Kerimde mriklerin Allahn dilei dorultusunda hareket

ettikleri zannna kar eletiri olaraku ayetlerde zikredilmektedir:

irk koanlar: Allah dileseydi ne biz ne de atalarmz Ondan baka hibir

eye tapmazdk ve Onsuz hibireyi haram klmazdk dediler. Onlar da ncekiler de

byle yapmt. Elilere den yalnz aka tebli etmek deil mi?57

Ayrca Araplar, insan hayatnn -zellikle lm ve musibetlerin- dehrin

(zaman) kontrolnde olduuna inanyorlard. Dikkat edilmesi gereken, dehrin tanrsal

olmayan, gayri ahsi, mcerret bir g olduudur. Araplar putlarn yannda akn birTanr inancna sahip olmalarna ramen, insann kkenini ve lmden sonraki hayat

zerine pek fazla dnmemiler ve bunlar Tanryla ilikilendirmemilerdir. Bir

Kuran ayetine yansd gibi, onlarn yaamla birlikte kader ve zaman (dehr)

54 Enam 6/14955 Kehf 18/2956slamolu, Mustafa, man Risalesi, stanbul, 1993, s.19257 Nahl 16/35


30/136

17

hakkndaki dnceleri zetle yledir: Dediler ki: Bu dnya hayatmzdan baka bir

ey yoktur; yaarz ve lrz, bizi helak eden dehrden (zaman) bakas deildir58/59

Ve dediler ki; Rahman dileseydi biz onlara tapmazdk. Onlarn bu hususta bir

bilgileri yoktur. Onlar sadece yalan sylyorlar60

Yaratcnn bu tr ilme dayanmayan delilsiz bilgiye cevab hemen devamndaki

ayette yledir:

Yoksa bundan nce onlara bir kitap verdikte ona m sarlyorlar. Hayr sadece

biz babalarmz bir din zerinde bulduk, biz de onlarn izlerinde gidiyoruz dediler.61

Onlara Allahn size verdii rzktan verin dendii zaman, nankrler

inananlara: Allahn diledii takdir de yedirecei kimseye biz mi yedirelim? Dorusu

siz apak bir sapklk iindesiniz derler.62

2.2. PEYGAMBER DNEM

Hz. Peygamber zamannda, sahabe arasnda kader konusunda tartma

yapld, fakat Hz. Peygamberin bunu yasakladna dair haberler nakledilmitir.63

Ancak btn bunlara ramen bu konuda soru soranlar da kendisi cevapsz

brakmamtr. Zira yeni Mslman olanlarn her konuda olduu gibi bu konuda da eski

inan veya kltrlerinden kalan baz yanl dnceleri slama tamalar, ya da

konuyla ilgili ayet ve hadisleri yanl yorumlayp ifrat veya tefrite dmelerimmknd.64

58 Casiye 45/2459 Gler, lhami (1998). Allahn Ahlakilii Sorunu: 7760 Zuhruf 43/2061 Zuhruf 43 /21, 2262 Yasin 36/4763 Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri: 30764 Mert, Muhit (1997). Hz. Peygamber ve Sahabe Dneminde Kader Konusunda Yap lan Baz Diyaloglar.

Diyanet lmi Dergi, 33 (say: 4), 60.


31/136

18

Kader ve kaza tartmalar muhtelif vesilelerle farkl hadislerce menedilmitir.

Mesela; Kaza ve kader bahis konusu edildii zaman dilinizi tutunuz.

Ehl-i kader ile birlikte bulunmaynz ve onlar muhatap almaynz.

Bu tr tartmalar yeni Mslman olacak insanlarn zihinlerini bulandracak ve

onlar fikri kmazlara srkleyecekti, bunlar ne dinin hedefledii ahlakl toplum iin

gerekliydi ne de insanlara pratik bir faydas vard.65

Kader meselesi, insan aklnn aciz kald, tamamen kavrayamad ve

halledemedii ok zor bir meseledir. bu sebeple ilahi bir sr olarak kyamete kadar

kalacaktr. te bu bakmdan, Sevgili Peygamberimiz, kaza ve kadere, hayr ve erriAllahn yarattna iman etmekle yetinmemizi emretmi, bu meseleyi fazla inceleyip

tartmaktan bizi men etmilerdir.66

2.2.1. Kadere man

Hz. merden rivayet edilmitir: Ben Hz. Peygamberin (s.a.s.) yannda

oturuyordum. Derken elbisesi bembeyaz, salar

simsiyah bir adam yan

m

za

kageldi.zerinde, yolculua delalet eder hibir belirti yoktu. stelik iimizden kimse onu

tanmyordu da. Gelip Hz. Peygamberin (s.a.s.) nne oturup dizlerini dizlerine

dayad. Ellerini bacaklarnn stne hrmetle koyduktan sonra sormaya balad:

Ey Muhammed! Bana slam hakknda bilgi ver! Hz. Peygamber (s.a.s.)

aklad: slam, Allahtan baka ilh olmadna, Muhammedin Onun kulu ve elisi

olduuna ehadet etmen, namaz klman, zekt vermen, Ramazan orucu tutman, gcnyettii takdirde Beytullaha haccetmendir. Yabanc: Doru syledin diye tasdk etti.

Biz hem sorup hem de syleneni tasdik etmesine hayret ettik.

Sonra tekrar sordu:Bana iman hakknda bilgi ver? Hz. Peygamber

(s.a.s.) aklad: Allaha, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne

inanmandr. Kadere yani hayr ve errin Allahtan olduuna da inanmandr.

Yabanc yine: Doru syledin! diye tasdik etti.

65 Keskin, Halife (1997). slam Dncesinde Kader ve Kaza: 4166 Aydn, Ali Arslan (1995). slamda man ve Esaslar: 447


32/136

19

Sonra tekrar sordu: Bana ihsan hakknda bilgi ver? Hz. Peygamber

(s.a.s) aklad: hsan Allah sanki gzlerinle gryormusun gibi Allaha ibadet

etmendir. Sen Onu grmesen de O seni gryor.

Adam tekrar sordu: Bana kyamet(in ne zaman kopaca) hakknda bilgi

ver? Hz. Peygamber (s.a.s.) bu sefer: Kyamet hakknda kendisinden sorulan,

sorandan daha fazla bir ey bilmiyor! karln verdi. Yabanc: yleyse kyametin

almetinden haber ver! dedi. Hz. Peygamber (s.a.s.) u aklamay yapt: Kle

kadnlarn efendilerini dourmalar, yaln ayak, st plak, fakir davar obanlarnn

yksek binalar yapmada yartklarn grmendir. Bu sz zerine yabanc kt gitti.

Ben epeyce bir mddet kaldm. Hz. Peygamber (s.a.s.), Ey mer, sual soran bu zatnkim olduunu biliyor musun? dedi. Ben: Allah ve Resl daha iyi bilir deyince u

aklamay yapt: Bu Cebrail (a.s.)di. Size dininizi retmeye geldi.67

Kadere iman, kozmolojik adan hereyin Allah tarafndan bir tertip ve lye

balandna iman mnsna geldiinden, insan zihninde, kinatta tesadflere yer

olmad uurunu ve bir nizam fikrini yerletirip insan devaml ve programl bir

almaya sevk eden bir esas olmaktadr.68

Peygamber dnemini daha iyi kavrayabilmek iin konuyla ilgili ayet ve

hadisleri genel itibariyle incelememiz yerinde olacaktr.

67Buhar, Ebu Abdillah Muhammed b. smail, Sahih, (Ter: Mehmed Sofuolu), stanbul 1989, man, c.I,s: 20

68 ztrk, Yener (Ekim-Kasm-Aralk 2007; http: //www.yeniumit.com.tr/konular.php?sayi_id=78&konu_id=1033&yumit=bolum2, Eriim Tarihi: 27.04.2010Bkz.: Tabbara, Ruhud-Dinil-slm, s. 153


33/136

20

2.3. KURAN-I KERMDE KADERLE LGL AYETLERE GENEL

BAKI

2.3.1. Herey Kadere Gre Yarat

lm

t

r

Hi phesiz, biz hereyi kader ile yarattk.69

O halde (ey Peygamber ve Peygambere uyanlar) yzn samimiyetle ve

tamamen bu dine evir, Allahn ftratna evir ki O insanlar bu ftrat zerine

yaratmtr. Allahn yaratmas deitirilemez. te doru din (budur) fakat insanlarn

ou bilmezler.70

Ey insan, stn kerem sahibi olan Rabbine kar seni aldatp-yanltan nedir?

Ki O, seni yaratt, sana bir dzen iinde biim verdi ve seni itidal zere kld.Diledii

bir surette seni tertib etti.71

Ki O, yaratt, bir dzen iinde biim verdi, takdir etti, bylece yol gsterdi72

Yani hereyin daha yarat

lmadan fonksiyonu tayin edilmi ve o fonksiyonunagre ekil almtr. Kendisine uygun zellikler verilmi, yaayaca yer belirlenmi,

hayatn srdrebilmesi iin ne gibi imkanlar gerekiyorsa temin edilmi ve nihayet onun

sonu da kararlatrlmtr. te tm bu plan kaderdir ve bu kader umumi olarak

kainattaki her varlk iin sz konusudur. Aka anlalmaktadr ki, bu kainat plansz,

programsz bir oluum deildir. Bilakis Hakim ve Habir olan Allah (c.c.) tarafndan

yaratlm ve planlanmtr.73

Ne mbarektir Furkan alemler iin uyarc-korkutucu olsun diye kuluna

para para indiren. Gklerin ve yerin mlk Onundur; ocuk edinmemitir, Ona

69 Kamer, 4970 Rum 30/3071nfitar 82/6, 7, 872 Ala 87/2, 373 Mevdd, Ebul-Ala (1996) Tefhimul-Kuran, Kurann Anlam ve Tefsiri, (ev: Muhammed Han

Kayan, Yusuf Karaca, vd.), C. 7, s. 98, 3. a.n.


34/136

21

mlknde ortak yoktur, hereyi yaratm, ona bir dzen vermi, belli bir lyle takdir

etmitir.74

Allah kinattaki hereyi yaratmakla kalmam, ayn zamanda hereye biim,

ekil, potansiyel, g, nitelik, sre, gelime, snr ve miktar ve daha pek ok eyler

vermitir. Sonra, kendine ayrlan alanda fonksiyonunu yerine getirebilmesi iin de rzk

ve aralar yaratmtr.75

O sabah da yarp karandr. Geceyi bir skn (dinlenme), gne ve ay bir

hesap kld. Bu, stn ve gl olan, bilen Allahn takdiridir.76

Bylelikle onlar iki gn iinde yedi gk olarak tamamlad ve her bir geemrini vahyetti. Biz dnya gn de kandillerle ssleyip-donattk ve bir koruma

(altna aldk). te bu stn ve gl olan, bilen (Allah)in takdiridir.77

Gnei bir aydnlk, ay da bir nur klan ve yllarn saysn ve hesab bilmeniz

iin ona duraklar tesbit eden Odur. Allah, bunlar ancak hak ile yaratmtr. O, bir

topluluk iin ayetleri byle birer birer aklamaktadr.78

Allah en genel anlamda yaratmadan gezegenlerin dzenlenmesine, yamurun

bir l ve program dahilinde yadrlp rzkn ayarlanmasna varncaya kadar olaylar

kendisinin kontroll birekilde yaratp idare etmesine kader ve takdir demektedir.79

Hi bir ey yoktur ki, hazineleri bizim katmzda olmasn; ancak biz onu

belirlenmi bir miktar olarak indiririz. Ve alayclar olarak rzgrlar gnderdik,

bylece gkten su indirdik de sizleri suladk. Oysa siz onun hazine-koruyuculardeilsiniz. phesiz Biz, gerekten Biz yaatr ve ldrrz ve varis olanlar Biziz.

Andolsun, sizden ne (veya nceden) geenleri bilmiizdir; ve (yine) andolsun, geride

kalanlar da bilmiizdir.80

74 Furkan 25/1, 275 Mevdudi, a.g.e., s. C. 3, s. 572, 8. a.n.76 Enam 6/9677 Fussilet 41/1278 Yunus 10/579 Naml, Tuncer (2001). Ahlaki Kavramlarda Anlam Aray: 3480 Hicr 15/21-24


35/136

22

Eer Allah, kullar iin rzk (snrszca) geni tutup-yaysayd, gerekten

yeryznde azarlard. Ancak O, diledii l (kader) ile indirir. nk O, kullarndan

haberi olandr, grendir.81

Hereye bir l, plan (kader) belirleyen Allahn (Talak 65/3), insan lsz

yaratmas dnlemezdi. nsan nutfeden yarattn ve programla donattn (takdir)

hatta lm de belirlediini (takdir) tekrar dirilteceini bildiren Allah82 bu makro

planlarn mikro leklerinden de bahsetmektedir. Bir takm kavimlerden bahsederken

onlarn yakn kasabalar arasndaki seyahatlerini de dzenlediinden sz etmektedir.83

Allah nceki toplumlar iin geerli olan snnetinin (yasalarnn) Muhammed (as)iin de

geerli olduunu Zeynep (ra) ile evlilii balamnda ortaya koyduktan sonra yledemektedir. Allahn ii, kaderin (plan) tecellisidir.84

nsan hayatnn ilahi plan ve program erevesinde ve de tabiat ve toplum

yasalar balamnda ilediini ortaya koymas asndan Kurann Hz. Musa ile ilgili

verdii bilgiler son derece ilgintir. Buradan Musa (as) nn hayatnn grlmeyen bir

plan (kader) gerei yrdn anlyoruz.85

Hani kz kardein gezinip: Onu(n bakmn) stlenecek birini size haber

vereyim mi? demekteydi. Bylece, seni annene geri evirmi olduk ki, gz aydn

olsun ve hzne kaplmasn. Sen bir insan ldrmtn de, biz seni tasadan kurtarm ve

seni esasl bir denemeden geirip-denemitik. Medyen halk arasnda da yllarca

kalmtn, sonra bir kader zerine (buraya) geldin ey Musa.86

2.3.2. Allahn Bilgisi Yazg ve Kader

Yaratan bilmez mi?87

81ura 42/2782 Abese 80/17-22; Vaka 56/59-62; Mrselat 77/20-2383 Sebe 34/1884 Ahzap 33/3885 Naml, Tuncer (2001). Ahlaki Kavramlarda Anlam Aray: 3586 Taha 20/4087 Mlk 67/14


36/136

23

Senin iinde olduun herhangi bir durum, onun hakknda Kurandan

okuduun herhangi bir ey ve sizin ilediiniz herhangi bir i yoktur ki, ona (iyice)

daldnzda, biz sizin zerinizde ahitler durmu olmayalm. Yerde ve gkte zerre

a

rl

nca hi birey Rabbinden uzakta (sakl

) kalmaz. Bunun daha k de, dahaby de yoktur ki, apak bir kitapta (kaytl) olmasn.88

Yeryznde olan ve sizin nefislerinizde meydana gelen herhangi bir musibet

yoktur ki, biz onu yaratmadan nce, bir kitapta (yazlm) olmasn. phesiz bu, Allaha

gre pek kolaydr.

yle ki, elinizden kana kar znt duymayasnz ve size (Allahn)

verdikleri dolaysyla sevinip-marmayasnz. Allah, byklk taslayp bbrleneni

sevmez. 89

De ki: Allahn bizim iin yazdklar dnda, bize kesinlikle hi bir ey

isabet etmez. O bizim Mevlamzdr. Ve mminler yalnzca Allaha tevekkl

etmelidirler.

De ki: Siz bizim iin iki gzellikten (ehidlik veya zaferden) birinin dnda

bakasn m beklemektesiniz? Oysa biz de, Allahn ya kendi katndan veya bizim

elimizle size bir azab dokunduracan beklemekteyiz. yleyse siz bekleyedurun,

kukusuz biz de sizlerle birlikte bekleyenleriz.90

Andolsun, biz sizi bir para korku, alk ve bir para mallardan, canlardan ve

rnlerden eksiltmekle imtihan edeceiz. Sabr gsterenleri mjdele.

Onlara bir musibet isabet ettiinde, derler ki; Biz Allaha ait (kullar)z ve

phesiz Ona dncleriz.91

Aralarnda Allahn indirdiiyle hkmet ve onlarn hevalarna uyma, Allahn

sana indirdiklerinin bir ksmndan seni artmasnlar diye onlardan sakn. ayet yz

88 Yunus 10/6189 Hadid 57/22, 2390 Tevbe 9/51, 5291 Bakara 2/155, 156


37/136

24

evirirlerse, bil ki, Allah bir ksm gnahlar nedeniyle onlara bir musibeti tattrmak

istemektedir. phesiz, insanlarn ou fasklardr.92

Kazanmakta olduklar ktlkler, kendileri iin aa kmtr ve alay konusu

edindikleri ey de kendilerini epeevre kuatmtr.93

Size isabet eden her musibet, (ancak) ellerinizin kazanmakta olduu

dolaysyladr. (Allah,) ounu da affeder.94

Biz insanlara bir rahmet taddrdmz zaman, onunla sevinirler; kendi

ellerinin takdim ettii dolaysyla onlara bir ktlk isabet ettiinde de, hemen

umutsuzlua kaplverirler.95

nsanlarn kendi ellerinin kazand dolaysyla, karada ve denizde fesad

ortaya kt. Umulur ki, dnerler diye (Allah) onlara yapmakta olduklarnn bir ksmn

kendilerine taddrmaktadr 96

Yeryznde hi bir canl ve iki kanadyla uan hi bir ku yoktur ki, sizin gibi

mmetler olmas

n. Biz Kitapta hi bir eyi noksan b

rakmad

k, sonra onlar Rablerinetoplanacaklardr.97

Bu ayetlerden anlaldna gre, insann bana kendi fiilinin neticesi musibet

geldii gibi, kendi kusuru olmad halde de musibet gelebileceini, hatta, Allahn

denemek iin dahi musibet verebilecei, ortaya kmaktadr. Allah musibetleri

yaratmadan nce, musibetleri insanlara verirken, hangi kurallara gre vereceini bir

kitapta toplamtr.98

Sonra kederin ardndan zerinize bir gvenlik (duygusu) indirdi, bir uyuklama

ki, iinizden bir grubu sarveriyordu. Bir grup da, canlar derdine dmt; Alaha

kar haksz yere cahiliye zannyla zanlara kaplarak: Bu iten bize ne var ki?

92 Maide 5/4993 Zmer 39/4894ura 42/3095 Rum 30/3696 Rum 30/4197 Enam 6/3898 Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri: 326


38/136

25

diyorlard. De ki: phesiz iin tm Allahndr. Onlar, sana aklamadklar eyi

ilerinde gizli tutuyorlar, Bu iten bize bir ey olsayd, biz burada ldrlmezdik

diyorlar. De ki: Evlerinizde olsaydnz da zerlerine ldrlmesi yazlm olanlar, yine

devrilecekleri yerlere gidecekti. (Bunu) Allah, sinelerinizdekini denemek vekalplerinizde olan arndrmak iin (yapt). Allah, sinelerin znde sakl duran

bilendir.99

Allahn izni olmakszn hi bir nefis iin lmek yoktur. O, sresi belirtilmi

bir yazdr. Kim dnyann yararn (sevabn) isterse ona ondan veririz, kim ahiret

sevabn isterse ona da ondan veririz. Biz kredenleri pek yaknda dllendireceiz.100

O, gklerde ve yerde tek Allahtr. Gizlinizi, anz bilir. (Hayr ve erden)

ne kazanacanz da bilir.101

Eer Allah seni bir zarara uratrsa, onu kendisinden baka giderecek yoktur.

Ve eer sana bir hayr verirse, (bunu da geri alacak yoktur). phesiz O her eye

kadirdir.102

O, kullarnn stnde her trl tasarrufa sahiptir. O, hkm ve hikmet

sahibidir, hereyden haberdardr.103

Ben gerekten, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allaha tevekkl

ettim. Onun, alnndan yakalayp-denetlemedii hibir canl yoktur. Muhakkak benim

Rabbim, dosdoru bir yol zerinedir (dosdoru yolda olan korumaktadr.)104

Bilmez misin ki, Allah, yerde ve gkte ne varsa bilir? Bu, bir kitapta (levh-imahfuzda) mevcuttur. Bu (eya ve olaylarn bilgisine sahip olmak), Allah iin ok

kolaydr.105

99 Al-i mran, 3/154100 Al-i mran, 145101 Enam 6/3102 Enam 6/17103 Enam 6/18104 Hud 11/56105 Hacc 22/70


39/136


40/136

27

elde etmeye ynelmesinin bir sonucu olmas gibi... Kuranda Allahn mkafatna ve

cezasna yaplan atflar bu ekilde anlalmaldr.112

2.3.3. Ecel (Snav in Sre Tanma) ve Kader

Sizi amurdan yaratan, sonra bir ecel belirleyen Odur. Ad konulmu ecel,

Onun katndadr. Sonra siz (yine) kukuya kaplyorsunuz.113

Her mmet iin bir ecel vardr. Onlarn ecelleri gelince, ne bir saat

ertelenebilirler ne de ne alnabilirler (tam zamannda kerler.)114

Hi bir mmet, kendi ecelini ne ne alabilir, ne de onlar ertelenebilirler.115

mmetlerden hibiri, kendisine tesbit edilmi eceli ne ne alabilir, ne

erteleyebilir.116

Allahn izni olmakszn hibir nefis iin lmek yoktur. O sresi belirtilmi bir

yazdr. Kim dnyann yararn (sevabn) isterse ona ondan veririz kim ahiret sevabn

isterse ona da ondan veririz. Biz kredenleri pek yaknda dllendireceiz.117

Eer Allahn gemite bir yazmas (sz vermesi) olmasayd aldklarnza

karlk size gerekten byk bir azab dokunurdu.118

Andolsun, onlardan azab sayl bir toplulua (veya belirli bir sreye) kadar

ertelesek, mutlaka: Onu alkoyan nedir? derler. Haberiniz olsun; onlara bunun

gelecei gn, onlardan geri evrilecek deildir ve alaya almakta olduklar ey de

kendilerini epeevre kuatacaktr.119

112 Esed, Muhammed, (1996) Kuran Mesaj, (ev.: Cahit Koytak, Ahmet Ertrk), C. 1, s. 5-6113 Enam 6/2114 Araf/34115 Hicr 15/5116 Mminun 23/43117 Al-i mran 3/145118 Enfal 8/68119 Hud 11/8


41/136

28

Andolsun Musaya kitab verdik onda anlamazla dld. Eer Rabbinden

bir sz gemi (verilmi) olmasayd mutlaka aralarnda hkm verilmi olacakt.

Gerekten onlar bundan (Kurandan) yana kuku verici bir tereddt iindedirler.120

Eer Allah, insanlar zulmleri nedeniyle sorguya ekecek olsayd, onun

stnde (yeryznde) canllardan hibirey brakmazd; ancak onlar ad konulmu bir

sreye kadar ertelemektedir. Onlarn ecelleri gelince ne bir saat ertelenebilirler, ne de

ne alnabilirler.121

Eer Rabbinden gemi bir sz ve ad konulmu (belirlenmi) bir sre (ecel)

olmasayd muhakkak (ykm azab) kanlmaz olurdu.122

Azab konusunda senden acele (davranman) istiyorlar. Eer ad konulmu bir

ecel (tayin edilmi bir vakit) olmasayd, herhalde onlara azab gelmi olurdu. Fakat

kendileri uurunda olmadan, onlara kukusuz apansz geliverecektir.123

Eer Allah, kazandklar dolaysyla insanlar (azab ile) yakalayverecek

olsayd, (yerin) srt zerinde hibir canly brakmazd, ancak onlar, ad konulmu bir

sreye kadar ertelemektedir. Sonunda ecelleri geldii zaman, artkphesiz Allah kendi

kullarn grendir.124

Onlar kendilerine ilim geldikten sonra yalnzca aralarndaki tecavz ve

hakszlk dolaysyla ayrla dtler. Eer Rabbinden ad konulmu bir ecele kadar

gemi (verilmi) bir sz olmasayd muhakkak aralarnda hkm verilmi (i

bitirilmi)ti. phesiz onlarn ardndan Kitaba miras olanlar ise her halde ona kar

kuku verici bir tereddt iindedirler.125

Ki gnahlarnz balasn ve sizi ad konulmu bir ecele kadar ertelesin.

Elbette Allahn eceli geldii zaman o ertelenmez. Bir bilmi olsaydnz.126

120 Hud 11/110121 Nah 16/61122 Taha 20/129123 Ankebut 28/53124 Fatr 35/45125ura 42/14126 Nuh 71/4


42/136

29

De ki: Bilmiyorum size vadedilen (kyamet ve azab) yakn m yoksa Rabbim

onun iin uzun bir sre mi koymutur?127

Andolsun, senden nce de biz peygamberler gnderdik, onlara eler ve

ocuklar verdik. Allahn izni olmakszn (hi) bir peygambere herhangi bir ayeti

(mucizeyi) getirmek olacak i deildi. Her ecel (tesbit edilmi sre) iin bir kitab (yaz,

hkm, son) vardr.128

Allah, dilediini ortadan kaldrr ve brakr. Kitabn anas Onun

katndadr.129

Allah, bazan bir kimsenin rzkn arttrr, bazan azaltr, ecelini ve mrnuzatr, ksaltr saadetini ekavete, ekavetini saadete dntrr. Tevbe edenin

gnahlarn, amel defterinden siler, yok eder, onun yerine, sevap yazar, ilh... yle ki,

btnyle kinat, bir taraftan harfleri ve satrlar silinip, dier taraftan yazlan bir kitap

gibidir. Byle iken kinatn sayfa dzeninde, hikmetli aknda ne bir silinti, ne de bir

kazntdan eser bulunmaz, kusursuz olarak iler.130

Allah, sizi topraktan yaratt, sonra bir damla sudan. Sonra da sizi ift ift kld.

Onun bilgisi olmakszn, hi bir dii gebe kalmaz ve dourmaz da. mr srene, mr

verilmesi ve onun mrnden ksaltlmas da mutlaka bir kitapta (yazl)dr. Gerekten

bu, Allaha gre kolaydr.131

2.3.4. Dileme (Meiet) Ayetleri ve Kader

phesiz, bu bir ttr. Artk dileyen Rabbine bir yol bulabilir.

Allah dilemedike siz dileyemezsiniz. Gerekten Allah, bilendir, hkm ve

hikmet sahibi olandr.132

127 Cin 72/25128 Rad 13/38129 Rad 13/39130 Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, (2008), Hak Dini, Kuran Dili, (Sadeletiren: Stk Glle), C: 5, s:

324131 Fatr 35/11132nsan 76/29, 30


43/136

30

O (Kuran), alemler iin yalnzca bir zikirdir;

Sizden dosdoru bir yn (istikamet) tutturmak isteyenler iin de.

lemlerin Rabbi olan Allah, dilemedike siz dileyemezsiniz

133

Allah dileseydi, iitmelerini de grmelerini de gideriverirdi. Hi phe yok

Allah, hereye g yetirendir.134

Bunun bariz anlam udur: Ama O, bunu dilemez. Yani Allah, hidayete

karlk sapkl satn alanlarn gnn birinde hakikati anlayp yollarn

dzeltebilecekleri ihtimalini dlamaz. itme ve grme (kabiliyet)leri ifadesi, insann

ftr olarak iyi ile kty ayrt etme yeteneini ve dolaysyla, ahlak sorumluluunu

ifade eden bir mecazdr.135

Eer Allah dileseydi, onlar herhalde tek bir mmet klm olurdu. Ancak O,

dilediini kendi rahmetine sokar. Zalimlere gelince; onlar iin ne bir veli vardr, ne de

bir yardmc.136

Allahn insanlara seme serbestisi vermesi kendi takdiriyledir. Dileyen

hidayeti, dileyen de dalleti seer. ayet, Allah byle dilememi olsayd, Kitab ve

Peygamber gndermesi gerekmeyecekti.137

Eer onlarn yz evirmeleri sana ar geldiyse onlara bir ayet getirmek iin

yerde bir tnel amaya veya ge bir merdiven dayamaya gcn yetiyorsa (yap). Eer

Allah dileseydi onlarn tmn hidayet zere toplard. yleyse sakn cahillerden

olma.138

Eer kendisiyle dalarn yrtld, yerin paraland veya llerin

konuturulduu bir Kuran olsayd (yine bu Kuran olurdu). Hayr, emrin tm

133 Tekvir 81/27, 29134 Bakara 2/20135 Esed, Muhammed, (1996) Kuran Mesaj, (ev.: Cahit Koytak, Ahmet Ertrk), C. 1, s. 7, 12. a.n.136ura 42/8137 Mevdd, Ebul-Ala (1996) Tefhimul-Kuran, Kurann Anlam ve Tefsiri, (ev: Muhammed Han

Kayan, Yusuf Karaca, vd.), C. 5, s. 217, 11. a.n.138 Enam 6/35


44/136

31

Allahndr. man edenler hl anlamadlar m ki, eer Allah dilemi olsayd, insanlarn

tmn hidayete erdirmi olurdu. nkr edenler, Allahn vadi gelinceye kadar,

yaptklar dolaysyla ya balarna etin bir bela atacak veya yurtlarnn yaknna

inecek. phesiz Allah, verdii szden dnmez. (Veya miad

n

a

rmaz.) Andolsun,senden nceki elilerle de alay edildi, bunun zerine Ben de o inkra sapanlara bir sre

tandm, sonra onlar (kskvrak) yakalayverdim. te nasld sonulandrma?139

Gklerde ve yerde olan ne varsa Ondan ister. O, her gn bir itedir.140

Hak Rabbinizdendir; artk dileyen iman etsin, dileyen kfre sapsn.141

Sizden dileyen ne geer veya geri kalr.142

phesiz, bu bir ttr. Artk dileyen Rabbine bir yol bulabilir.143

te bu, hak olan gndr. u halde dileyen Rabbine bir dn-yolu edinsin.144

2.4. HADSLERDE KADER

Hadis kaynaklarnda kaderle ilgili tespit edebildiimiz baz hadisler kadere

iman, kaderle amel, kadere rza, bulu andan nce len mslman olmayan kiilerin

ocuklaryla ilgili hkmler ve kaderiyenin ktlenmesi balklar altnda toplanmtr.

Bu hadislerden bazlarunlardr;

2.4.1. Kadere man

1. Cabir (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

139 Rad 13/31, 32140 Rahman 55/29141 Kehf 18/29142 Mddessir 74/37143nsan 76/29144 Nebe 78/39


45/136

32

Kul, hayryla, erriyle kadere inanmadka, kendine (hayr ve erden) isabet

edecek eyi atlatamayacan, (hayr ve erden) kaacak olan eyi de

yakalayamayacan bilmedike iman etmi olmaz.145

2. Ubde b. Smit (ra) oluna lm srasnda demitir ki: Oulcuum, bana

gelecek olan eyin asla atlatlamayacan, kardklarn da yakalayamayacan

bilmedike sen, imann hakikatinin tadn asla bulamazsn. Zira ben, Reslullah (sav)n

yle sylediini iittim:

Allahn ilk yarattey kalemdir. Kalemi yaratt ve: Kyamete kadar olacak

eylerin miktarlarn yaz! dedi.

Oulcuum, Reslullah (sav)dan unu da iittim:

Kim bu inan dnda olarak lrse benden deildir.146

Kadere imann insan zerindeki bir etkisi, onun iradesini glendirmesidir.

nk kadere inanan bir kul, hadis-i erifin de ifadesiyle bana gelecek bir musibetin

mutlaka geleceine, gelmeyecek olan

n da asla gelmeyeceine (Tirmizi, Kader 10.)inand iin cesaretlidir. Bu akide, insan canl ve hareketli kalmaya sevk edeceinden

byle bir imana sahip bir kii, zorluklar karsnda ylmaz, tembellik ve geveklik

gstermez. Gemite byk muvaffakiyetlere imza atm insanlarn, bu akidenin

temsilcileri olmas, bunun en ak delilidir. Kaza ve kadere iman eden, Allaha

dayanm olacandan hayatta her ie giriir ve mr boyunca cesaret ve gcn

kaybetmeden baardan baarya yrr. Baarszla urad zamanlar olsa da, bunda

bir hikmet olacak diyerek, ayn eyi deiik yollardan denemeye alacak, bunu da

yapamazsa, takdir bu kadarm deyip, azmini ve iradesini kaybetmeden yoluna devam

edecektir.147

145 Tirmizi, Kader 10, 2145.146 Ebu Davud, Snnet 17; Tirmizi, Kader 17147 ztrk, Yener (Ekim-Kasm-Aralk 2007). Kader nancnn nemi. http://www.yeniumit.com.tr/

konular.php?sayi_id=78&konu_id=1033&yumit=bolum2


46/136

33

2.4.2. Kaderle Amel

3. Abdullah b. Amr b. As (ra) anlatyor: Reslullah (sav), elinde iki kitap

olduu halde yanmza geldi ve:

Bu iki kitap nedir biliyor musunuz? buyurdular. Cevaben:

Hayr, ey Allahn Resl! bilmiyoruz. Ancak bildirmenizi istiyoruz! dedik.

Bunun zerine sa elindekini gstererek:

Bu Rabblleminden (gelmi) bir kitaptr. erisinde cennet ehlinin isimleri

mevcuttur. Hatta onlarn babalarnn ve kabilelerinin isimler de mevcuttur ve sonunda

da icmal yapmtr. Bunlara asla ne ilave yaplr, ne de onlardan eksiltmeye yer verilir.

Hi deimeden ebedi olarak sabit kalr buyurdular. Sonra sol elindekini gstererek:

Bu da Rabblleminden bir kitaptr. Bunun iinde de ate ehlinin isimleri,

onlarn atalarnn isimleri ve kabilelerinin isimleri vardr. En sonda da icmllerini

yapmtr. Bunlara asla ne ziyade yaplr, ne de eksiltmeye yer verilir! buyurdular.

Ashab

sordu:

yleyse ey Allahn Resl, niye amel ediliyor? Madem ki herey nceden

olmu bitmi, yazlm ve artk yazma iinden fari olunmu (bir daha yapma gayreti de

niye)?

Reslullah u cevab verdi:

Siz amelinizle doruyu ve istikameti arayn! tidali koruyun, Zira, cennetlikolan kimsenin ameli, cennet ehlinin ameliyle sonlanr; (daha nce) ne eit amel yapm

olursa olsun. Keza cehennemlik olann ameli de cehennem ehlinin ameliyle sonlanr,

hangi eit amel ile amel etmi olursa olsun!

Reslullah (sav), sonra elindeki kitaplar atp, elleriyle iaret ederek dedi ki:

Rabbiniz kullardan artk fari oldu, bir ksm cennetlik, bir ksm da

cehennemliktir.148

148 Tirmizi, Kader 8


47/136

34

4. Hz. Ali (ra) anlatyor: Biz bir cenaze vesilesiyle Bakiul-arkadda idik.

Derken yanmza Reslullah (sav) kageldi ve oturdu. Biz de etrafnda (halka yapp)

oturduk. Elinde bir ubuk vard. ubuuyla yere bireyler izmeye balad. Sonra:

Sizden kimse yok ki, u anda cennet veya cehennemdeki yeri yazlmam

olsun! buyurdular. Cemaat:

Ey Allahn Resl, dedi. yleyse hakkmzda yazlana itimad edip ona

dayanmayalm m?

aln, buyurdular. Herkes kendisi iin yaratlm olana erecektir. Cennetlik

olanlar, saadet(e gtren) amelde (muvaffak) olacaktr. ekvet ehli olanlar daekvet(e gtren) amelde (muvaffak) olacaktr!

Sonra u ayeti okudu: Kim bata bulunur, gnahtan kanr ve dinin en

gzelini tasdik ederse, biz de ona hayr ve kolaylk yolunu kolaylatrrz ama cimrilik

eden, kendini Allahtan mstani sayan ve en gzeli (slam) yalanlayan kimsenin de

gle uramasn kolaylatrrz. (Leyl 92/ 5-10).149

Hz. Peygamber bu hadisinde kaderi, nce Allahn ilmi asndan ele

almaktadr. Buna gre Allah, ezeli ilmiyle kullarn ne yapacan bilip; onlarn said mi

aki mi, cennetlik mi cehennemlik mi olduklarn yazmtr. Hz. Peygamberin bu

aklamas karsnda kendisine yneltilen soruyu cevaplarken meseleyi kul asndan

da deerlendirerek bu yazgnn kulu etkileyecek bir yazg olmadn vurgulad,

insann almas gerektii, yapaca her i iin kendisine Allah tarafndan imkan

(istitaat) verildiini belirttii grlmektedir. Buna gre, hi kimse kadere snarak

oturup ne olacan beklememelidir.150

5. Cabir (ra) anlatyor: Sraka b. Malik b. Cuem (ra) gelerek sordu:

149 Buhari, Tefsir, Leyl, Cenaiz 83, Edeb 120, Kader 4, Tevhid 54; Mslim, Kader 6; Ebu Davud, Snnet17; Tirmizi, Kader 3, Tefsir, Leyl, (3341).

150 Mert, Muhit (1997). Hz. Peygamber ve Sahabe Dneminde Kader Konusunda Yaplan BazDiyaloglar. Diyanet lmi Dergi, 33 (say: 4), 61


48/136

35

Ey Allahn Resl! Bize dinimizi akla. Sanki yeni yaratlm gibiyiz. imdi

amel ne husustadr: Kalemlerin kuruduu, miktarlarn kesinletii eylerde mi, yoksa

istikbale ait eylerde mi alacaz?

Hayr (istikbale ait eylerde deil). Bilakis kalemlerin kuruduu, miktarlarn

cereyan ettii (kesinletii) hususta! buyurdular. Srka tekrar:

yleyse niye amel edelim (boa zahmet ekelim)? diye sordu. (sav):

aln! Herkes yaratld eye erecektir! Herkes, (yazld) ameliyle amil

olacaktr! buyurdular.151

6. bnu Mesud (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Sizden birinin yaratl, annesinin karnnda krk gnde cem olur. Sonra bu

kadar mddetle alaka olur. Sonra bu kadar mddette mudga olur. Sonra Allah bir

melei drt kelimeyle gnderir: (Bu melek) rzkn, ecelini, amelini, aki veya said

olacan yazar, sonra ona ruh flenir. Kendinden baka ilah olmayan zta yemin olsun,

sizden biri, (hayat

boyunca) cennet ehlinin ameliyle amel eder. yle ki, kendisiylecennet arasnda bir zirlk mesafe kald zaman ona yazs galebe alar ve cehennem

ehlinin ameliyle amel ederek cehenneme girer. Ayn ekilde sizden biri (hayat

boyunca) cehennem ehlinin amelini iler. Kendisiyle cehennem arasnda bir ziralk

mesafe kalnca yazs ona galebe alar ve cennet ehlinin amelini ileyerek cennete

girer.152

7. mr b. Vasla anlatyor: Abdullah bnu Mesd radyallahu anh dinledim.Demiti ki: ak, annesinin karnnda iken aki olandr. Said de bakasndan ibret

alandr. (Bunu iittikten sonra) Reslullah (sav)n ashabndan Huzeyfe denen zata

urad ve bnu Mesudun sylediini anlatt ve sordu:

Kii amelsiz nasl ak olur? Huzeyfe radyallahu anh:

Buna hayret mi ediyorsun? Ben Reslullah (sav)

n yle sylediini iittim:

151 Mslim, Kader 8, (2648).152 Buhari, Kader 1, Bedl-Halk 6, Enbiya 1, Tevhid 28; Mslim, Kader 1, (2643); Ebu Davud, Snnet

17; Tirmizi, Kader 4


49/136

36

Nutfenin (rahme dmesinden sonra) krkiki gece geti mi, Allah ona bir

melek gnderir (ve onun vastasyla) nutfeyi ekillendirir; iitmesini, grmesini,

derisini, etini, kemiini yaratr. Sonra melek sorar:

Ey Rabbim! Bu erkek mi, dii mi? Rabbin dilediini hkmeder, melek de

yazar. Sonra sorar:

Ey Rabbim! Eceli nedir? Rabbin dilediini hkmeder, melek de yazar.

Tekrar sorar:

Ey Rabbim! Rzk nedir? Rabbin dilediini hkmeder, melek de yazar. Sonra

melek elinde sahife olduu halde kar. Artk buna ne birey ilave eder ne de eksilir.153

8. bnu Mesud (ra) anlatyor: Reslullah (sav) (bir gn) aramzda dorulup:

(Hastalk nevinden) hibirey hibireye sirayet etmez! buyurmulard ki

bir bedevi:

Ey Allahn Resl! Nasl olur? Bir deve srsne, kuyruu ile haefesini

uyuzlam bir deve gelince hepsini uyuzlu yapar! dedi. Aleyhissalatu vesselm:

Pekal, birincisini kim uyuzlad? Ne sirayet, ne safer (inancnzda hakikat)

vardr. uras muhakkak ki, Allah her nefsi yaratm, onun hayatn, lmn, rzkn ve

urayaca musibetlerini yazmtr.154

9. Enes (ra) anlatyor: Reslullah (sav) (bir gn):

Allah Tela bir kulun hayrn diledi mi onu istimal eder! buyurmutu.

Kendisine: Onu nasl istimal eder? diye soruldu.

lmden nce salih amel ilemede muvaffak klar! buyurdu.155

10. Ebu Hureyre (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

153 Mslim, Kader 3, (2645).154 Tirmizi, Kader 9, (2144).155 Tirmizi, Kader 8, (2134).


50/136

37

Kii vardr, uzun mddet cennet ehlinin amelini iler, sonra da ameli

cehennem ehlinin ameliyle hitam bulur. Yine kii vardr, uzun mddet cehennem

ehlinin ameliyle amel eder de sonunda cennet ehlinin ameliyle hitam bulur.156

11. bnu Amrbnil-s (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Allah (cin ve ins dahil) mahlukatn bir karanlk iinde yaratt. Sonra

zerlerine kendi nurundan serpti. Bu nur, kimlere isabet ettiyse hidayeti buldular,

kimlere de isabet etmediyse sapttlar. Bu sebeple diyorum ki: Kalem, Allah Telann

ilmi hususunda kurumutur.157

2.4.3. Kadere Rza

12. Sad b. Eb Vakks (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Ademolunun saadet (sebepleri)nden biri de Allah Telann hkmettiine

rza gstermesidir. ekvet (sebepleri)nden biri de Allah Telaya istihareyi

terketmesidir. Keza ekvet (sebepleri) nden bir dieri de Allahn hkmettiine raz

olmamas

d

r.

158


Kuvvetli mmin, Allah nazarnda zayf mminden daha sevgili ve daha

hayrldr. Aslnda her ikisinde de bir hayr vardr. Sana faydal olan eye kar gayret

gster. Allahtan yardm dile, acz izhar etme. Bir musibet bana gelirse: Eeryle

yapsaydm bu bama gelmezdi! deme. Allah takdir etmitir. Onun diledii olur! de!

Zira eer kelimesi eytan iine kap aar.159


Hz. Adem ve Musa aleyhimsselam mnakaa ettiler. Musa, Ademe:

156 Mslim, Kader 11, (2651).157 Tirmizi, man 18, (2644).158 Tirmizi, Kader 15, (2152).159 Mslim, Kader 34, (2664).


51/136

38

lediin gnahla insanlar cennetten karan ve onlarekvete (bedbahtla)

atan sensin deil mi! dedi. Adem de Musaya:

Sen, Allahn risalet vermek suretiyle setii ve hususi kelamna mazhar

kld kimse ol da, daha yaratlmamdan (krk yl) nce Allahn bana yazd bir iten

dolay beni ayplamaya kalk (bu olacak ey deil)! diye cevap verdi. Reslullah

devamla dedi ki:

Hz. Adem Musay ilzam etti!160

2.4.4. Kaderiyenin Zemmi

18. Huzeyfe (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Her mmetin mecusileri vardr. Bu mmetin mecusileri kader yoktur!

diyenlerdir. Bunlardan kim lrse cenazelerinde hazr bulunmayn. Onlardan kim

hastalanrsa ona ziyarette bulunmayn. Onlar Deccal bldr. Onlar Deccale ilhak

etmek Allah zerine bir haktr.161

19. Ebu Davudun bnu merden gelen merfu bir rivayetinde ylebuyrulmutur:

Kaderiye frkas, bu mmetin mecusileridir. Eer hastalanrlarsa ziyaret

etmeyin, lrlerse cenazelerine katlmayn.162

20. Yine Ebu Dvudda bnu mer (ra) dan gelen merfu bir rivayette:

Kader ehli ile dp kalkmayn, onlara dava amayn buyurulmutur...163

21. bnu Abbas (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

mmetimde iki snf vardr ki, onlarn slmdan nasipleri yoktur: Mrcie ve

Kaderiye.164

160 Buhari, Kader 11, Enbiya 31, Tefsir, T-ha 1, 3, Tevhid 37; Mslim, Kader 13; Muvatta, Kader 1; EbuDvud, Snnet 17, (4701); Tirmizi, Kader 2

161 Ebu Davud, Snnet 17162 Ebu Davud, Snnet 17,163 Ebu Davud, Snnet 17,164 Tirmizi, Kader 13.


52/136

39

22. Nafi (r.aleyh) anlatyor: Bir adam bnu mer (ra) ya gelerek:

Falan kimse sana selam ediyor! diyerek, aml birisinden selam getirdi. bnu

mer (ra) : Bana ulatna gre, o kimse kaderi inkr ediyormu. Eer o byle bir

bida fikre sapland ise, sakn ona benden selam syleme! Zira ben, Reslullah (sav)

iittim:

Bu mmette hasf (yere batrma), mesh (suret deimesi) (ve kazf (ta

yamas) olacak. Bu musibetler kaderi inkr edenlere gelecek.165

23. bnu Amrbnil-s (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Allah mahlukatn miktarlarn, semvt ve Arz yaratmazdan ellibin sene

evvel, Ar da su zerinde iken yazd.166

24. Ebu Azze anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Allah bir kulunun bir

memlekette lmesini takdir etti mi, onu oraya -veya orada bulunan bir eye dedi-

muhta klar.167

25. mam Mlike ulatna gre, ys b. Muviyeye,

Kader hakknda fikrin nedir? diye sorulmu da o u cevab vermitir:

(Benim fikrim) kzmn fikridir! Bu szle, onun srrn ancak Allahn

bildiini sylemek istemitir. yas, anlayta darb- mesel olmutu. (Bir gn) bir adam

ona kader hakknda sordu:

Kadere inanmyor musun? dedi. Adam:

Elbette inanyorum! deyince:

Bu kadar sana yeter! (Fazlas senin iin mlyndir). Zira Ali b. Hseyin,

babas (Hz. Ali b. Ebi Talib) (ra) dan bana nakletti ki, Reslullah (sav) yle

buyurmulardr:

Kiinin mlyn eyleri terketmesi, onun mslmanlnn gzelliindendir!

165 Ebu Davud, Snnet 7, (4613); Tirmizi, Kader 7166 Mslim, Kader 16, (2653); Tirmizi, Kader 18167 Tirmizi, Kader 11


53/136

40

Yine ona ulatna gre Lokmna: Sende grdmz (bu fazilet)in sebebi

nedir? diye sorulunca u cevab vermitir:

Emaneti eda, doru sz ve beni ilgilendirmeyen eyleri terketmem! 168

26. Peygamber efendimiz bir gn yats namazndan sonra (Geceye yakn) Hz.

Alinin yanna girdi, onu uykuya hazrlanrken buldu ve yle dedi; -Geceleyin tehecct

namaz klmyor musun? Hz. Ali u cevab verdi;

-Ey Allahn Elisi Hayatmz Allahn elindedir, dilerse verir, dilerse teslim

alr.(Allah bizi uyandrmak isterse uyandrr.) Bunun zerine Rasul-i Ekrem mbarek

elini dizine vurarak,

-Genellikle insan ne ok mcadeleci oluyor.169 buyurdu.

Hz. Alinin verdii cevaptan memnun olmad ve odadan kt.

Kaza-kader konular hadis kaynaklarnda, Kader, man, Snne gibi

blmler ad altnda tesbit edilmitir. Kaderle ilgili hadisleri incelediimizde Efendimiz

(sav) kati ve ak ifadelerle kaderi ispat etmi, Mslmanlarn ona inanmalargerektiini ortaya koymutur.170

Kader probleminin insan zihnini megul eden esas yn, insann iradi (ihtiyari)

fiillerinin takdiri konusudur. Acaba iradi fiillerin takdiri ne anlama gelmektedir? nsann

bu tr fiillerinde bir cebr sz konusu mudur? Kader insan baz ileri yapmaya

srklemekte midir? Yoksa bu fiiller hr olarak m icra edilmektedir? Konuyla ilgili

Kuran ayetleriyle Hz. Peygamberin hadisleri incelendii takdirde hem cebir hem de

irade hrriyetini gsteren ifadelerin bulunduu grlecektir. Bu durumda sadece cebri

veya sadece irade hrriyetini ifade eden nasslar mihver kabul edip, dierlerini

grmezden gelmek veya yoruma tabi tutmak suretiyle bir neticeye ulamak istenirse

Kader.anlayışının Kur’an bağlamında sosyo-psikolojik tahlili-136s-Halil İbrahim COŞAR

Documents