ka3akctah- - 2050

Астана2014

ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЙ С П Р А В О Ч Н И К

ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ А Н Ы Қ Т А М А Л Ы Қ

KA3AKCTAH-2050

Данный терминологический справочник имеет своей целью разъяснение основных понятий и терминов, используемых в Послании Президента страны Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства».

В общей сложности в справочнике представлено около 100 понятий, которые разделены по пяти блокам: системные понятия; экономика; социальная политика и государственное управление; религия, история, современность; геополитика и безопасность.

В подготовке издания приняли участие ученые-обществоведы, представители экспертного сообщества Казахстана, депутаты Парламента РК, сотрудники Администрации Президента РК, Канцелярии Премьер-Министра РК, Казахстанского института стратегических исследова-ний при Президенте РК, Института философии, политологии и религиоведения Министерства образования и науки РК, представители партии «Нұр Отан», Ассамблеи народа Казахстана.

Авторский коллектив:

Главный редактор – Касымбеков М.Б., доктор политических наук, профессор

Назарбаева Д.Н. – доктор политических наукБайбек Б.К. – кандидат политических наукТугжанов Е.Л. – доктор политических наукСултанов Б.Т.Абдымомунов А.К.Темирболат Б.Б. – кандидат политических наукБабакумаров Е.Ж. – кандидат политических наукШаукенова З.К. – доктор социологических наук, профессорМузапарова Л.М. – кандидат экономических наукШайкемелев М.С. – доктор философских наукКадыржанов Р.К. – доктор философских наук, профессорКолчигин С.Ю. – доктор философских наук, профессорИзотов М.З. – доктор философских наук, профессорСейтахметова Н.Л. – доктор философских наук, профессорСоловьева Г.Г. – доктор философских наук, профессорСырлыбаева Б.Р. – кандидат экономических наукМухамеджанова Д.Ш. – кандидат экономических наукМожарова В.В. – кандидат экономических наукАуелбаев Б.А.Бухарбаев Б.С.Нурмуратов С.Е. – доктор философских наук, профессорСатершинов Б.М. – доктор философских наук, доцентСагикызы А. – доктор философских наук, доцентНазарбетова А.К.

Научный консультант – Тажин М.М., доктор социологических наук, профессор

Технические редакторы – Дремкова Е.Н., Ошакбаева Ж.Б.

Дизайн, верстка – Бозтай Б., Нусипова Г.И.

ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ АНЫҚТАМАЛЫҚ

llllllllllll

3

ҚАЗАҚСТАН 2050

ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЙ СПРАВОЧНИК

14 декабря 2012 года. Президент Казахстана Н.А. Назарбаев обнародовал свое Послание народу страны «Стратегия «Казах-стан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства».Выдвижение долгосрочной национальной стратегии стало возмож-

ным благодаря укреплению государственности, росту экономики, ста-бильному общественно-политическому развитию. Взятый с начала не-зависимости курс на консолидацию общества создал условия для эконо-мического расцвета Казахстана. Был успешно преодолен транзитный пе-риод становления страны. Казахстан общепризнанно утвердился в мире как состоявшееся государство с последовательной внешней политикой.

Кроме того, страна досрочно достигла целей, поставленных в пре-дыдущей Стратегии развития до 2030 года. Республика вошла в число 50-ти наиболее конкурентоспособных стран мира.

Все эти успехи обеспечили Казахстану переход на новый истори-ческий этап и определили его стремление поднять еще выше планку будущих свершений.

2012 жылдың 14 желтоқсаны. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан

халқына өзінің Жолдауын жариялады.Ұзақ мерзімді ұлттық стратегияны ұсыну мемлекеттілікті

нығайтудың, экономиканың өсуінің, тұрақты қоғамдық-саяси дамудың арқасында мүмкін болды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап енгізілген қоғамның топтасуына бағытталған қадамдар Қазақстанның экономикалық өркендеуіне жағдай жасады. Мемлекет қалыптасуының транзиттік кезеңі табысты өтті. Қазақстан әлемде жүйеленген сыртқы саясаты бар қалыптасқан мемлекет ретінде бекітілді.

Сонымен бірге, мемлекет алдыңғы 2030 жылға дейінгі даму Стра-тегиясында қойылған мақсаттарға мезгілінен бұрын жетті. Республи-ка әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енді.

КІРІСПЕ

ВВЕДЕНИЕ

4

llllllllllllllllllllllllllllll

Бұл жетістіктер Қазақстанның жаңа тарихи кезеңге өтуін қамтамасыз етіп, оның жоғары деңгейге көтерілуін анықтады.

«Қазақстан-2050» Стратегиясын тұжырымдау мен ұсыну жаңа уақытты есептеу мен мемлекеттің дамуына үлкен пәрмен берді.

Өткен онжылдықтарда қаланған іргетасқа сүйеніп, қазақстандық ұлт алда күтіп тұрған жаңа сын-қатерлер мен жаңа мүмкіндіктерді күте отырып, өз болашағына сеніммен қарайды. Ұлт Көшбасшысының Стратегиялық жолдауы көбіне жауап береді.

Стратегияда жарты ғасырға жуық кезеңге арналған жаңа саяси бағыттың өлшемдері енгізілген. Бұл уақытта әлем түбегейлі өзгереді деп күтілуде.

36 жылдан кейін болашақ қандай болады деген сауалға әлемнің барлық ғалымдары жауап беруге тырысуда. Бірақ бұл уақытта Қазақстан дамудың жаңа, жоғары кезеңіне өтетіні анық. Оның үстіне біз ең күрделі мәселелерді шеше алатын қабілетімізді бірнеше рет паш еттік.

Формулирование и выдвижение Стратегии «Казахстан-2050» ста-ли началом отсчета нового времени и придали мощный импульс раз-витию государства.

Опираясь на фундамент, заложенный в предыдущие десятилетия, казахстанская нация уверенно смотрит в свое будущее, где нашу стра-ну будут ждать новые вызовы и угрозы, но также новые шансы и возможности. Стратегическое послание Лидера нации дает ответы на многие из них.

В Стратегии заложены параметры нового политического курса, рассчитанного почти на полвека вперед. К этому времени мир, как ожидается, кардинально изменится.

Каким будет будущее через 36 лет, сейчас пытаются ответить уче-ные и аналитики всего мира. Но очевидно одно: к этому времени Казахстан должен перейти на новые, более высокие рубежи развития. Тем более, что мы уже не раз демонстрировали нашу способность к решению самых амбициозных задач.

Последовательный ряд стратегий Первого Президента страны – Лидера нации не только дополнил «модель Назарбаева» четкими

Кір

іспе


llllllllllll

5



Елдің Бірініші Президенті – Ұлт көшбасшысының стратегиялары-ның бірізді қатары «Назарбаев үлгісін» нақты даму векторларымен, басымдылықтардың реттілігімен және ұзақмерзімді болашақты көруімен толықтырып қана қойған жоқ. «Қазақстан-2030» Страте-гиясында өз кезегінде Қазақстанда мемлекеттік басқарудың жаңа зияткерлік негізін құрды. Айналымға жаңа терминдер, ұғымдар мен концептілер енді, олар басқару саласын байытып, жаңа саяси ойлаудың нығаю факторына айналды.

«Қазақстан-2050» Стратегиясы жаһандану сипатында туындаған қауіп-қатерлер мен тәуекелдерді ескере отырып елдің дамуына жаңа деңгей берді. Мемлекет басшысы көрсетіп кеткендей, Қазақстанның әлемнің дамыған 30 елінің қатарына енуде өте қиын жол күтіп тұр. Бұл барлық ұлттардың жұмыла күш салуын талап етеді. Болашақта дамуға қоғамның барлық топтарының түсінігінің және ат салысуының негізінде барлық аймақтар тартылса экономикалық өсуге қол жеткізетініміз сөзсіз.

векторами развития, последовательностью приоритетов и видением долгосрочного будущего. В свое время Стратегия «Казахстан-2030» сформировала новый интеллектуальный контекст государственного управления в Казахстане. В обиход вошли новые термины, понятия и концепты, которые, обогатив управленческую отрасль, стали факто-ром кристаллизации нового политического мышления.

Стратегией «Казахстан-2050» задан новый уровень развития страны с учетом возникающих угроз и рисков глобального характера. Как было отмечено главой государства, Казахстану предстоит непро-стой путь в число 30-ти самых развитых стран мира. Это потребует консолидации усилий всей нации. Будущее заключается в том, что будет достигнут инклюзивный экономический рост, когда в развитие будут вовлекаться все сферы на основе понимания и встречного дви-жения всех слоев общества.

Этот прогрессивный для современной мировой политической практики документ, основанный на инновационной парадигме стра-тегического планирования и прогнозирования, ставит перед нацией целый комплекс качественно новых задач.

6


«Қазақстан-2050» Стратегиясы көптеген кең көлемде қолданылатын терминдерге қазақстандық ерекшеліктері бар жаңа тұжырымды талдау жасайды.

Сонымен бірге, «Қазақстан-2050» Стратегиясының мәтінінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев енгізген бірқатар жаңа саяси түсініктер қолданылған. Оларға, мәселен, «жалпыға ортақ еңбек қоғамы», «жаңа қазақстандық патриотизм», «экономикалық прагматизм», «бүкілқазақстандық бірегейлік», «қалыптасқан мемлекет» және т.б. ұғымдар жатады.

Стратегияда Елбасының ірі идеялық-саяси ұсыныстары бейнеленген:- Жалпыға ортақ еңбек қоғамы жалпыға берекелі мемлекетті

құрудың қазақстандық формуласы ретінде;- «жасыл жол» бастамасымен және болашақтың энергиясы

концептісімен біріктірілген жаңа өнеркәсіптік революция ұғымы;- ұлттық интеллигенцияның жаңа рөлі мен міндеттерін көрсететін

идеологиялық парадигмалар: прогрессивті идеалдар қоғамы, біздің заманымыздың жаңа қаһармандары, тарихи сананың қалыптасуы;

Неслучайно Стратегия «Казахстан-2050» дает новую концепту-альную интерпретацию многих широко распространенных терминов, исходя из казахстанской специфики.

Кроме того, в тексте Стратегии «Казахстан-2050» используется и ряд новых понятий, введенных Президентом Республики Казахстан Н.А. Назарбаевым. К ним относятся, например: «общество всеобщего труда», «новый казахстанский патриотизм», «экономический праг-матизм», «всеказахстанская идентичность», «состоявшееся государ-ство» и др.

В Стратегии отражены такие идейно-политические представления Лидера нации, как:

- Общество всеобщего труда как казахстанская формула государ-ства всеобщего благоденствия;

- понятие новой промышленной революции, объединенное с ини-циативой зеленый путь и с концептом энергия будущего;

- идеологические парадигмы, выражающие новую роль и задачи национальной интеллигенции: общество прогрессивных идеалов, но-вые герои нашего времени, формирование исторического сознания;

Кір

іспе


llllllllllll

7



- ұлттың күйреуіне қарсы тұратын және оның ішкі бірлігін нығайтатын ұлттың мәдени коды түсінігі;

- тәртіпсіздікке мүлде төзбеушілік қағидасы. Осыған байланысты «Қазақстан-2050» жаңа Стратегиясын жүзеге

асырудың бастамасы жаңа Жолдауда қолданылған категориялық ап-паратты жүйелеу мен мақсатын түсінуді қамтамасыз етті. Оның үстіне мұндай қоғамдық-гуманитарлық ғылымдардың негізгі ұғымдарына түсіндірме берілген бұрынғы басылымдар 1989 жылдардың еншісінде.

Осыларды ескере отырып басылым авторларының қатысуымен терминологиялық анықтамалық жылдамдата әзірлеу қолға алынды.

Жалпы алғанда анықтамалықта бес блокқа бөлінген жүзге жуық түсініктер қамтылып отыр: жүйелік түсініктер, экономика, әлеуметтік саясат және мемлекеттік басқару, дін, тарих, қазіргі заман, геосаясат және қауіпсіздік.

- понятие культурного кода нации, противостоящего угрозам ее разрушения и способствующего укреплению ее единства;

- принцип нулевой терпимости к беспорядку.Таким образом, начало реализации Стратегии «Казахстан-2050»

обусловило целесообразность осмысления и систематизации катего-риального аппарата, использованного в новом Послании. Тем более, что предыдущее издание подобного рода, в котором были даны и разъяснены основные понятия общественно-гуманитарных наук, от-носится к 1998 году.

В целом следует говорить о необходимости толкования как новых, так и имеющихся категорий, явлений, процессов сквозь призму на-циональных интересов и целей развития Казахстана.

С учетом этого авторами данного издания была предпринята по-пытка разработать соответствующий терминологический справочник.

В общей сложности в справочнике представлено около сотни по-нятий, которые разделены по пяти блокам: системные понятия; эко-номика; социальная политика и государственное управление; рели-гия, история, современность; геополитика и безопасность.

8


Маз

мұн

ы

КіріспеВведение

3

I. ЖҮЙЕЛІК ТҮСІНІКТЕР СИСТЕМНЫЕ ПОНЯТИЯ

14

1 Алдымен – экономика, содан соң – саясат Сначала – экономика, потом – политика

16

2 Басқарылатын болжам Управляемое прогнозирование

19

3 Дүниетанымдық серпіліс Мировоззренческий прорыв

24

4 Елбасы Лидер нации

29

5 Жалпыға ортақ берекелі қоғам (мемлекет) Общество (государство) всеобщего блага

34

6 Жаһандық дағдарыс Глобальный кризис

38

7 Қазақстандық жол Казахстанский путь

42

8 «Қазақстан-2050» Стратегиясы Стратегия «Казахстан-2050»

46

9 Қалыптасқан мемлекет Состоявшееся государство

50

10 Құндылықтар дағдарысы Кризис ценностей

53

11 Мемлекет болашағының үлгісі Модель будущего страны

57

12 Тарихи уақытты жеделдету Ускорение исторического времени

61

13 Үш бірдей жаңғырту Тройная модернизация

66

II. ЭКОНОМИКА ЭКОНОМИКА

70

14 Аутсорсинг Аутсорсинг

72


llllllllllll

9



15 Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру Вхождение в 30-ку конкурентоспособных стран мира

76

16 Болашақ энергиясы Энергия будущего

82

17 Дағдарысқа қарсы басқару және әрекет ету Антикризисное управление и реагирование

86

18 Жаңа технологиялық толқын (тәртіп) Новая технологическая волна (уклад)

89

19 Жаңа жібек жолы Новый шелковый путь

93

20 «Жасыл» экономика «Зеленая» экономика

95

21 Жаһандық инфрақұрылымдық интеграция Глобальная инфраструктурная интеграция

100

22 Инновациялық технологиялар паркі Парк инновационных технологий

102

23 Көмірсутекті экономика дәуірі Эпоха углеводородной экономики

105

24 Қазақстанда инновациялардың даму сценариі Сценарии развития инноваций в Казахстане

108

25 Мемлекеттік-жеке серіктестік Государственно-частное партнерство

113

26 Су ресурстары саласындағы жаңа корпоративті саясат Новая корпоративная политика в области водных ресурсов

116

27 «Green 4» жобасы Проект «Green 4»

120

28 Ұлттық экономиканы әртараптандыру Диверсификация национальной экономики

123

29 Ұлттық қор Национальный фонд

127

30 Үдемелі индустрияландыру Форсированная индустриализация

129

10


Маз

мұн

ы

31 Үшінші индустриалды төңкеріс Третья индустриальная революция

134

32 Экономикалық прагматизм Экономический прагматизм

137

33 ЭКСПО-2017 ЭКСПО-2017

140

34 «Халықтық IPO» бағдарламасы Программа «Народное IPO»

145

35 2020 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының инновациялық даму тұжырымдамасы Концепция инновационного развития Республики Казахстан до 2020 года

150

III. ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ СОЦИАЛЬНАЯ ПОЛИТИКА И ГОСУДАРСТВЕННОЕ УПРАВЛЕНИЕ

154

36 «А» корпусы Корпус «А»

156

37 Аймақтардың әлеуметтік теңгерімсіздігі Социальные дисбалансы регионов

159

38 Әкімшілік реформа Административная реформа

162

39 Әкімдер сайлауы Выборы акимов

166

40 Әлеуметтік қауіпсіздік Социальная безопасность

169

41 Баланы қорғау Защита детства

173

42 «Болашақ» бағдарламасы Программа «Болашак»

177

43 Ең төменгі әлеуметтік стандарт Минимальный социальный стандарт

181

44 Жергілікті өзін-өзі басқару Местное самоуправление

183

45 Зерттеу университеті Исследовательский университет

187


llllllllllll

11



46 Зияткерлік мектептер Интеллектуальные школы

189

47 Құқықтық жүйенің бәсекеге қабілеттілігіКонкурентоспособность правовой системы

192

48 Медициналық кластер Медицинский кластер

196

49 Мемлекеттік қызметтер Государственные услуги

199

50 Моноқалалар Моногорода

203

51 Назарбаев УниверситетіНазарбаев Университет

206

52 Оқушылардың функционалдық сауаттылығы Функциональная грамотность школьников

210

53 Смарт-медицина Смарт-медицина

214

54 Тәртіпсіздікке мүлде төзбеушілік Нулевая терпимость к беспорядку

217

55 Ұлт денсаулығы Здоровье нации

222

56 Электрондық үкімет Электронное правительство

225

IV. ДІН, ТАРИХ, ҚАЗІРГІ ЗАМАН РЕЛИГИЯ, ИСТОРИЯ, СОВРЕМЕННОСТЬ

228

57 Бүкілқазақстандық бірегейлік Всеказахстанская идентичность

230

58 «Бір ел – Бір халық»«Одна страна – один народ»

233

59 Біздің заманымыздың қаһармандары Герои нашего времени

239

60 Жаңа қазақстандық патриотизм Новый казахстанский патриотизм

243

61 Жалпыға ортақ еңбек қоғамы Общество всеобщего труда

247

12


Маз

мұн

ы

62 Жат ықпалға қарсы тұру иммунитеті Иммунитет к чуждому влиянию

251

63 Зайырлы мемлекет Светское государство

255

64 Қазақстан халқы Ассамблеясы Ассамблея народа Казахстана

259

65 Қазақтардың бірлігі Единство казахов

262

66 Қазақ тілінің жаңғыртылуы Модернизация казахского языка

265

67 Қазақстандық жаңа ұрпақтарНовое поколение казахстанцев

269

68 Қазақстандық толеранттылық Казахстанская толерантность

274

69 Мұсұлмандық үмбет Мусульманская умма

279

70 Прогрессивті идеалдар қоғамы Общество прогрессивных идеалов

282

71 Тарихи әділеттілікті қалпына келтіру Восстановление исторической справедливости

286

72 Тең мүмкіндіктер қоғамы Общество равных возможностей

291

73 Терминологиялық консенсус Терминологический консенсус

298

74 Тілдердің үштұғырлылығы Триединство языков

302

75 Ұлттың генетикалық коды Генетический код нации

306

76 Ұлттық интеллигенция Национальная интеллигенция

309

77 Ұлттың біріктіруші өзегі Объединяющее ядро нации

313

78 Ханафи мазхабы Ханафитский мазхаб

320


llllllllllll

13



79 Шежіре Шежире

324

80 Этносаралық және дінаралық келісімнің қазақстандық үлгісі Казахстанская модель межэтнического и межрелигиозного согласия

326

V. ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК ГЕОПОЛИТИКА И БЕЗОПАСНОСТЬ

334

81 Азиядағы өзара әрекеттестік пен сенім шаралары жөніндегі кеңес Совещание по взаимодействию и мерам доверия в Азии

336

82 Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі Съезд лидеров мировых и традиционных религий

342

83 Бірыңғай экономикалық кеңістік Единое экономическое пространство

347

84 Еуразиялық экономикалық одақ Евразийский экономический союз

350

85 G-глобал Джи-глобал (G-global)

353

86 Кедендік одақ Таможенный союз

356

87 Қазақстанның ЕҚЫҰ төрағалық етуі О председательстве Казахстана в ОБСЕ

359

88 Қазақстанның ИЫҰ СІМК төрағалық етуі О председательстве Казахстана в СМИД ОИС

364

89 Қазақстандық дипломатияның экономикалық негіздері Экономические аспекты казахстанской дипломатии

370

90 Қарусыздандыру және ядролық қаруды таратпау Разоружение и ядерное нераспространение

373

91 Мемлекеттік шекараны делимитациялау және демаркациялау Делимитация и демаркация государственной границы

381

92 Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы Организация Договора о коллективной безопасности

390

ҚАЗАҚСТАН-2050Жүйелік түсініктер

Системные понятия

ҚАЗАҚСТАН-2050

1 Алдымен – экономика, содан соң – саясат Сначала – экономика, потом – политика

2 Басқарылатын болжам Управляемое прогнозирование

3 Дүниетанымдық серпіліс Мировоззренческий прорыв

4 Елбасы Лидер нации

5 Жалпыға ортақ берекелі қоғам (мемлекет) Общество (государство) всеобщего блага

6 Жаһандық дағдарыс Глобальный кризис

7 Қазақстандық жол Казахстанский путь

8 «Қазақстан-2050» Стратегиясы Стратегия «Казахстан-2050»

9 Қалыптасқан мемлекет Состоявшееся государство

10 Құндылықтар дағдарысы Кризис ценностей

11 Мемлекет болашағының үлгісі Модель будущего страны

12 Тарихи уақытты жеделдету Ускорение исторического времени

13 Үш бірдей жаңғырту Тройная модернизация

16


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Крылатое изречение Президента Респуб-лики Казахстан Н.А. Назарбаева, исполь-зованное в десятом Послании от 18 фев-

раля 2005 г. – «Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации» – для характеристики казах-станской модели реформ и развития. Означа-ет укрепление экономики, как надежной базы для социальной и политической модерниза-ции.

Данное изречение предваряло 4-й блок послания, в котором раскрывалась суть но-вого этапа политической модернизации. В по-слании было отмечено, что, «как показывает опыт других стран, демократия, которой все слои общества должны учиться, – достаточно длительный процесс. Многие страны сотни лет имеют либеральные традиции, однако не до-стигли совершенства. Мы же начинали с нуля и надо помнить, что демократия – это культу-ра мысли и поведения человека».

В целом, следует сказать, что Послание 2005 г. носило программный характер и вы-ступало фактически предвыборной платфор-мой Президента РК, поскольку в указанный год в декабре, т. е. спустя 10 месяцев после его обнародования, должны были состояться очередные президентские выборы. Послание в содержательном плане усиливалось пред-

Президент Н.Ә. Назарбаевтың рефор-малар мен дамудың қазақстандық үлгісін сипаттау үшін қолданған қанатты

сөзі 2005 ж. 18 ақпанындағы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси же-дел жаңғыру жолында» атты оныншы Жол-дауында келтірілген. Әлеуметтік және саяси жаңғырудың сенімді негізі ретіндегі экономи-каны нығайту дегенді білдіреді.

Бұл қанатты сөз саяси жаңғырудың жаңа кезеңінің мәнін ашатын жолдаудың 4-блогін ашты. Жолдауда «басқа елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, демократия дегеніміз қоғамның барлық топтары үйренуге тиіс – барынша ұзақ процесс. Көптеген елдердің ғасырлар бойы қалыптасқан либералдық дәстүрлері бар, алайда олар шырқау биігіне әлі де жете қойған жоқ. Біз бәрін жоқтан бастаған едік және демократияның өзі – адамның ой-санасы мен мінез-құлық мәдениеті екенін ұмытпағанымыз жөн» деп атап өткен.

Жалпы алғанда, 2005 ж. Жолдау бағдарламалық сипат алды және ол Прези-денттің сайлау алды платформасы болды, өйткені осы жылдың желтоқсан айында, яғни жолдау жарияланғаннан кейін он ай өткен соң кезекті президент сайлауы өтуі тиіс еді. Жолдау мазмұны жағынан 2004 жылғы Президенттің жолдауымен күшейтілді, онда

АЛДЫМЕН – ЭКОНОМИКА, СОДАН СОҢ – САЯСАТ

СНАЧАЛА – ЭКОНОМИКА, ПОТОМ – ПОЛИТИКА


llllllllllll

17



алғаш рет бәсекеге қабілеттілік туралы айтыл-ды, ол кейіннен әлемнің 50 дамыған бәсекеге қабілетті елдерінің қатарына кіру мақсаты қойылған 2006 жылғы Жолдауда ары қарай дамытылды.

Аймақтағы жағдай бұл кезде бірқатар посткеңестік елдерде саяси режимнің «түрлі түсті революциялардың» әсерінен күйреуіне байланысты шиеленісте еді. Революциялық процестер, Украина, Грузиямен қоса, Қырғызстанды да жайлады, онда А. Ақаев «қызғалдақтар революциясының» нәтижесінде отставкаға кетті.

2005 ж. бастап Қазақстанда еліміздің одан әрі қарай саяси жаңғыруының ұлттық сұхбаттарының 2 жылдық кезеңі басталды. 2006 ж. осы уақытқа дейін жұмыс істеп жатқан

шествовавшим Посланием Президента РК от 2004 г., в котором впервые говорилось о кон-курентоспособности, и затем получило разви-тие в рамках Послания 2006 г., когда была поставлена задача по вхождению в число 50-ти самых конкурентоспособных стран мира.

Ситуация в регионе в этот период была напряженной – в связи с процессом крушения политических режимов в ряде постсоветских стран в рамках так называемых «оранжевых революций». Помимо Украины и Грузии, ре-волюционные процессы затронули и Кыргыз-стан, где А. Акаев в результате «тюльпановой революции» ушел в отставку.

С 2005 г. в Казахстане начинается 2-лет-няя фаза национального диалога по пово-ду дальнейшей политической модернизации

18


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Азаматтық қоғам мен демократия мәселелері бойынша ұлттық комиссия негізінде Саяси реформалардың бағдарламаларын қайта құру және нақтылау бойынша мемлекеттік комиссия құрылған болатын. Оның 6 пленарлық отырысын, 21 жұмыс тобының отырысын, бірқатар халықаралық конференциялар мен дөңгелек үстелдер (барлығы 35 ұйымдастырушы-тәжірибелік шаралар) өткізу нәтижесінде Конституцияға 60-тан аса түзетулер енгізілді, соның ішінде бестен бір бөлігі концептуалды сипатта болды.

Комиссия қызметінің айқын нәтижелері: өлім жазасына кесудің іс жүзінде жойылуы; 72 сағаттан аса қамауға алу санкциясын сотқа ауыстыру; Мәжіліс пен Сенаттың қызметін бөлу (атап айтқанда, төменгі палатаға премьер-министрдің кандидатурасын қарастыруға өкілеттік беру арқылы); президенттік тізім бойынша сенаторлардың санын 7-ден 15-ке дейін, мәжілісмендер санын 77-ден 107-ге дейін көбейту, оның ішінде 9 депутат Қазақстан халқы Ассамблеясынан кіргізілді. Пропор-ционалды сайлау жүйесіне көшу жүргізілді. Жергілікті өкілетті органдардың құзыреті күшейтілді, себебі әкімдерді тағайындау мәслихатпен келісілгеннен кейін іске асыры-латын болды. Түзетулер президенттік билікке де қатысты болды. Президенттің өкілеттілігі 7 жылдан 5 жылға дейін қысқартылды.

2007 ж. реформаларды ескере отырып, кезектен тыс парламенттік сайлау өткізілді, онда Парламентке 88,41% нәтижемен тек қана «Нұр Отан» партиясы өткен. 2012 ж. сайлау қорытындылары бойынша Парламент 3 партиялық болды, оған «Ақ жол» және ҚКХП кірді. Оларға тиісті 7% сайлау межесінен өтпесе де, Парламентке жеңген партиядан кейінгі кез келген екінші партия өтетіндігі жай-лы сайлау заңнамасына ертеректе енгізілген түзетулер қажет болмады.

страны. В 2006 г. на базе функционировав-шей до этого Национальной комиссии по во-просам демократии и гражданского обще-ства была создана Государственная комис-сия по разработке и конкретизации програм-мы политических реформ. В результате про-ведения 6-ти ее пленарных заседаний, 21-го заседания рабочих групп, ряда международ-ных конференций и круглых столов (всего – 35 организационно-практических мероприятий) было принято свыше 60 поправок в Конститу-цию, пятая часть из которых носили концепту-альный характер.

Наглядные результаты деятельности ко-миссии: фактическая отмена смертной казни; перевод санкционирования ареста свыше 72 часов в суды; разделение функций Мажилиса и Сената (в частности, путем наделения ниж-ней палаты правом рассматривать кандида-туру премьер-министра); увеличение числа сенаторов по президентскому списку с 7 до 15, мажилисменов – с 77 до 107 с введени-ем 9 депутатов от Ассамблеи народа Казах-стана. Состоялся переход к пропорциональной системе выборности. Усилились полномочия местных представительных органов, посколь-ку назначения акимов стали происходить по-сле согласования в маслихатах. Поправки за-тронули и президентскую власть. Сократился срок полномочий Президента – с 7 до 5 лет.

С учетом реформ в 2007 г. были прове-дены досрочные парламентские выборы, на которых в Парламент прошла только партия «Нұр Отан» с результатом 88,41%. По итогам выборов 2012 г. Парламент стал уже 3-пар-тийным, в Парламент попали партии «Ак жол» и КНПК, которым не понадобились принятые ранее поправки в выборное законодательство о том, что в Парламент может попасть любая вторая партия после победившей, если даже она не наберет положенные 7% избиратель-ного порога.


llllllllllll

19



Қабылданатын шешімдерді оптими-зациялау мақсатындағы объектінің мүмкін болатын жай-күйін бағалауға

басқарылатын құбылыстарды болжаудың методологиялық бағдары (көп жағдайда әлеуметтік). Сәйкесінше ізденістік және нормативтік болжаулар жасалынады.

Көп жағдайда (әсіресе, қоғамдық ғылымдарда) кері байланыс соңғысын ескеру жолымен болжамның өзін-өзі іске асыруы-на немесе өзін-өзі жоюына әкеледі. Сөйтіп, жетістікті болжау күштерді мобилизацияла-уы, ырықтандыруы мүмкін, ал апатты болжау үрей туғызып, жағдайды шиеленістіруі мүмкін, бірақ дер кезінде араласуды және қауіптің ал-дын алуды қамтамасыз ете алады.

Әлдебір үдерістердің мүмкін болатын сценарийлерін анықтаумен байланысты іс-әрекет түрі және соның негізінде олар үшін тиімді болжау субъектісінің алдында тұрған мақсаттар мен міндеттерді ескере отырып табу (KPI).

Жаһандану жағдайында болашақты бол-жау мен елестету геосаясаттың маңызды құралы болуда, өйткені технологиялардың инструментарийлері өзгеріске ұшырады. Ин-дустрия саласынан бүгінгі күні технология-лар гуманитарлық салада да түбегейлі ор-нын алып отыр. Осы тұрғыда 1984 жылы

Методологическая ориентация прогнози-рования управляемых (большей частью, социальных) явлений на оценку вероят-

ного состояния объекта с целью оптимизации принимаемых решений. Соответственно, раз-рабатываются поисковый и нормативный про-гнозы.

Нередко (особенно в общественных нау-ках) обратная связь приводит к самоосущест-влению или саморазрушению прогноза путем действий с учетом последнего. Так, предска-зание успеха может вызвать мобилизацию сил, воодушевление, а предсказание ката-строфы способно вызвать панику и обострить ситуацию, но может обеспечить своевремен-ное вмешательство и ликвидацию угрозы.

Вид деятельности, связанный с определе-нием вероятных сценариев прохождения тех или иных процессов и на этой основе – нахож-дение оптимального из них с учетом целей и задач (KPI), которые имеются перед субъек-том прогнозирования.

В условиях глобализации предсказание или предвидение будущего становится важ-ным инструментом геополитики, поскольку изменился инструментарий технологий. Вы-шедшие из сферы индустрии технологии се-годня занимают свое основательное положе-ние и в гуманитарной сфере. В этом плане

БАСҚАРЫЛАТЫН БОЛЖАМ

УПРАВЛЯЕМОЕ ПРОГНОЗИРОВАНИЕ

20


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

американдық зерттеуші Дж. Несбит адамзат трансформациясының 10 ірі трендін көрсетті, солардың ішінде қысқамерзімді үдерістердің ұзақмерзімдіге айналуын белгілеген болатын.

Осы автордың пікірі бойынша, XXI ғасыр «желілік қоғамның» жаңа құбылысын тудырды, ол кез-де идеологиялық та, өркениеттік те, территориялық та, саяси кедергілер де үлкен рөл атқармайды. Бар-лық қалатыны – мүмкіндіктер, яғни, бақылауды игеру, меңгеру мен ұстап тұру үшін стратегиялардың, интеллектінің, адам әлеуеті және техникалық тетіктердің болуы.

Сондықтан ықпал етудің жаңа әдістері ту-ындайды:

1) интеграцияның орнына – конверген-ция;

2) бейімделудің орнына – диффузия және кірігу;

3) насихаттың орнына – лингвистикалық бағдарламалау;

4) инвестицияның орнына – гуманитарлық басқыншылық;

5) иерархияның орнына – көлденең желілер;6) үстемдіктің орнына – қашықтықтан

басқару;7) бұқаралық мәдениеттің орнына – сана-

ны жекелей кеңейту технологиясы.Бұл қатарға болжамдау мен басқару техно-

логиялары жатады. Дамыған елдерде сыртқы саясатты, сондай-ақ имиджді қалыптастыруда басты рөлді Think Tank (ақыл трестілері) атқарады.

Әлемде 5 мыңнан аса «ақыл орталықтары» бар. Олардың көпшілік саны Солтүстік Амери-

еще в 1984 г. американский исследователь Дж. Несбит обозначил 10 крупных трендов трансформации человечества, среди которых был отмечен переход от краткосрочных про-цессов к долгосрочным.

Согласно мне-нию данного автора, ХХI в. приносит но-вый феномен «се-тевого общества», когда ни идеоло-гические, ни циви-лизационные, ни территориальные, ни политические ба-рьеры уже не играют большой роли. Все,

что остается, – это возможности, т. е. наличие стратегий, интеллекта, человеческого потенци-ала и технических механизмов, чтобы владеть, овладевать и удерживать контроль.

Поэтому приходят новые способы влияния: 1) вместо интеграции – конвергенция;2) вместо адаптации – диффузия и про-

никновение;3) вместо пропаганды – лингвистическое

программирование;4) вместо инвестиций – гуманитарная ин-

тервенция;5) вместо иерархии – горизонтальные

сети;6) вместо гегемонии – дистанционное

правление;7) вместо массовой культуры – технологии

индивидуального расширения сознания.В этом же ряду стоят технологии прогно-

зирования и управления. В развитых странах ведущую роль в формировании как внешней политики, так и имиджевой, играют так назы-ваемые Think Tank (мозговые тресты).

В мире насчитывается более 5 тыс. «мозго-вых центров». Наибольшее их число концентри-


llllllllllll

21



када – 1,9 мың (37,9%) және Батыс Еуропада – 1,2 мың (23,6%). Азияда мұндай орталықтар аздау – 601 (11,8%), Шығыс Еуропада – 483 (9,5%), Латын Америкасында – 408 (8,0%), Африкада – 274 (5,4%) және Таяу Шығыста – 192 (3,8%).

Талдау көрсеткендей, күшті сараптамалық инфрақұрылымдардың болуы саяси күн тәртібін ел ішінде ғана емес, сонымен қатар халықаралық ауқымда құруға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда жетекші орын АҚШ-қа беріледі.

Сонымен қатар, сарапшылар атап өткендей, «сараптау орталықтары» қызметінің эволюция-сы бірінші толқындағы орталықтардың басты нысаны ретінде қойылған тәуелсіз, объективті талдаулар тәжірибесінен мақсатталған және тіптен саяси бағдарланған сараптамалық өнімдерге өткенін көрсетеді. Оның мыса-лы «Халықаралық бейбітшілік үшін» Кар-неги Қоры (1910 ж.), Соғыс, төңкеріс және бейбітшілік мәселелері бойынша Гуверов инсти-туты (1919 ж.), Брукинг институты (1927 ж.), Мемлекеттік саясатты зерттеулер саласындағы американдық кәсіпкерлік институты (1943 ж.) болып табылады.

Бұл орталықтар саясаткерлерге ұсыныстар бергенімен өздерінің жеке зияткерлік тәуелсіздігін сақтауға және тікелей саяси шешімдер қабылдауға қатыспауға ұмтылды.

Әлемдік мәселелерге тәуелсіз және белгілі мүдде көздемеген көзқарас Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін екі түрлі қоғамдық-саяси жүйелердің қарсыластығы кезеңінде ерекше мағынаға ие болды. «Ақыл орталықтарын» құру осы кезеңге жатады: 1948 ж. қауіпсіздік саласындағы американдық мүдделерді қорғау мен зерттеу жүргізу үшін РЭНД корпорациясы құрылды, 1961 ж. үкімет қаржыландыратын Гудзонов институты, ал 1968 ж. Қалалар мәселесі институты құрылды.

руется в Северной Америке – 1,9 тыс. (37,9%) и Западной Европе – 1,2 тыс. (23,6%). Зна-чительно меньше таких центров функциони-рует в Азии – 601 (11,8%), Восточной Евро-пе – 483 (9,5%), Латинской Америке – 408 (8,0%), Африке – 274 (5,4%) и на Ближнем Востоке – 192 (3,8%).

Как показывает анализ, наличие мощной аналитической инфраструктуры позволяет формировать политическую повестку дня не только внутри страны, но и в международном масштабе. В этом плане лидирующее положе-ние отводится США.

Между тем, как отмечают эксперты, эво-люция деятельности «экспертных центров» показывает переход от практик независимого, объективного анализа, который ставился во главу угла в центрах первой волны, до более мотивированного и даже политикоориенти-рованного экспертного продукта. Примерами этого являются Фонд Карнеги «За междуна-родный мир» (1910 г.), Гуверовский институт проблем войны, революции и мира (1919 г.), Брукингский институт (1927 г.), Американ-ский институт пред принимательства в обла-сти исследований государственной политики (1943 г.).

Данные центры, хотя и представляли ре-комендации политикам, однако стремились сохранить свою интеллектуальную незави-симость и не участвовать непосредственно в принятии политических решений.

Независимый и неангажированный взгляд на мировые проблемы приобрёл особое зна-чение после Второй мировой войны, в период противостояния двух различных общественно-политических систем. К этому периоду отно-сится создание «мозговых центров»: в 1948 г. для проведения исследования и защиты аме-риканских интересов в об ласти безопасности была создана корпорация РЭНД, в 1961 г. уч-реждён также финансируемый правительством

22


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

1970 жылдардың басы «ақыл орталықтарын» дамытудың жаңа кезеңімен, белгілі тұғырнамасы бар және «бейтарап» зерттеулерге ұмтылмайтын идеологиялық бағыттағы зерттеу институттарының пайда болуымен сипатталады. Бұл қатарға 1962 ж. адмирал А. Берк пен Д. Эбшайр негізін салған Стратегиялық және халықаралық зерттеулер орталығы, 1973 ж. құрылған консервативтік «Мұра» Қоры және 1977 ж. Э. Крейн негізін салған КАТО Институты жатады. 1982 ж. АҚШ-тың бұрынғы Президенті Дж. Картер Атланта қаласында Картер орталығын ашты, ал бұрынғы Президент Р. Никсон Вашингтон-да орналасқан өз атымен аталатын орталық құрды.

Осылайша «ақыл орталықтарының» инфрақұрылымдары біртіндеп стратегиялық және саяси модельдеудің белгілі бір жүйелеріне енгізілді.

Осыған байланысты болжау мәселелері, оның ішінде ұзақмерзімді мәселелер, көптеген зерттеу орталықтарының басты тақырыптарына айналды. Экономикада ерек-ше әдіснамаға негізделген қандай да бір елдердің тұрақтылығы жайында көзқарастар қалыптастыратын рейтингтік агенттіктер пай-да болды. Қоғам дамуының жеке салаларын, бөлімдерін немесе блоктарын бағалайтын халықаралық жүйелер кең түрде тарала бас-тады. Олардың ішінде бәсекеге қабілеттілік, экономикалық еркіндік, адам дамуы, сы-байлас жемқорлықты қабылдау, бизнесті жүргізудің жеңілдіктері индекстері бар.

Ерекше бағыт ретінде ұзақмерзімді бол-жамдар бөлініп шықты. Оның аумағына үдерістерді ұзақмерзімге болжамдаудың қиындығына байланысты тек шектеулі сараптамалық орталықтар кірді. Мұндай болжамдар жасайтын орталықтардың ішінен Goldman Sachs (GS), Centre d'Etudes Perspectives et d'Informations Internationales

Гудзоновский институт, а в 1968 г. – Институт проблем городов.

Начало 70-х гг. характеризуется новым этапом в развитии «мозговых центров» – по-явились идеологически ориен тированные ис-следовательские институты, имеющие вполне определённую платформу и не претендующие на «беспристрастные» исследования. В этом ряду стоят Центр стратегических и между-народных исследований, основанный адми-ралом А. Берком и Д. Эбшайром в 1962 г., консервативный Фонд «Наследие», учреждён-ный в 1973 г., и Институт КАТО, основанный Э. Крейном в 1977 г. В 1982 г. бывшим пре-зидентом США Дж. Картером в г. Атланте был создан Центр Картера, а бывший президент Р. Никсон основал центр своего имени, нахо-дящийся в Вашингтоне.

Таким образом, инфраструктура «мозго-вых центров» поступательно была включена в определенные системы стратегического и по-литического моделирования.

При этом вопросы прогнозирования, включая долгосрочное, стали центральной те-мой большинства исследовательских центров. В экономике возникли рейтинговые агент-ства, формирующие представления об устой-чивости тех или иных стран на основе особых методологий. Широкое распространение полу-чили международные системы оценки отдель-ных сфер, отраслей или блоков развития об-щества. Среди них – индексы конкурентоспо-собности, экономических свобод, человече-ского развития, восприятия коррупции, легко-сти ведения бизнеса.

Наконец, в качестве особого направле-ния выделилось долгосрочное прогнозирова-ние. В эту область пришел достаточно ограни-ченный круг экспертных центров, что связано со сложностью долгосрочного прогнозирова-ния процессов. Среди центров, которые дела-ют такие прогнозы, можно выделить Goldman


llllllllllll

23



(СЕРП), The Economist Intelligence Unit (EIU) The Economist журналының зерттеу орталықтарын атауға болады.

Бұл орталықтар жай ғана сараптамалық материалдар жасап қоймай, сонымен бірге KPI жүйелерін, яғни мақсаттық индикаторлар мен стратегиялық жоспарлау көрсеткіштерін құратындығын атап өткен маңызды. Бұл осын-дай орталықтардың корпоративті беделінің және олардың өнімдеріне деген сұраныстың негізі болып табылады. Яғни, әңгіме өзгеше бір лоббистік орталықтар жөнінде болып отыр. Көбінесе сараптамалық орталықтар нақты бір идеологиялардың қозғаушысы болып келеді, мысал ретінде АҚШ-тың екі партиясының өкілдері болып табылатын Халықаралық демократиялық институт пен Республикалық институтты қарастыруға болады.

Ұзақмерзімді болжауға өту мәселесіне келетін болсақ, онда былай деп белгілейміз:

2013 ж. Халықаралық валюта қорымен бірге жұмыс істейтін ПрайсуотерхаусКуперс әлемдік экономиканың дамуы жайлы өзінің 2030 жылдан 2050 жылға дейінгі болжамда-рын халыққа жария етті;

БҰҰ-ның Әлемдік азық-түлік ұйымы (ФАО) 2010 ж. өзінде әлемдегі аграрлық өндірістің 2050 ж. дейінгі дамуы жайында жариялаған болатын.

HSBC 2012 ж. «2050 жылдағы әлем» атты тақырыпта баяндама жариялады.

2050 ж. дейінгі адам дамуы туралы бол-жау деректері 2013 ж. ПРООН-ның Баянда-масында мазмұндалған.

Осыған орай, Қазақстан жаңа стратегияның арқасында жалпыәлемдік трендтерге сәйкес келіп отыр. Қазақстан өзінің осындай болашағын, елге тиімді бола-тын және шетелдік орталықтардың сарапшы-лары пайымдауынан ерекшеленетін мұндай үлгіні қалыптастыруға мүмкіндігі бар екені маңызды.

Sachs (GS), Centre d’Etudes Perspectives et d’Informations Internationales (СЕРП), The Economist Intelligence Unit (EIU), Центр иссле-дований журнала The Economist.

Однако важно отметить, что зачастую данные центры не просто формируют анали-тические материалы, но и создают системы KPI, т. е. целевых индикаторов и показателей стратегического планирования. Это – основа корпоративной репутации и спроса на про-дукцию таких центров. То есть, фактически речь идет о своеобразных лоббистских цен-трах. Зачастую экспертные центры выступают в качестве двигателей конкретных идеологий, в качестве примера можно рассмотреть дея-тельность Международного демократическо-го института и Республиканского института, представляющих две партии США.

Что касается перехода на более долго-срочное планирование, то следует отметить:

В 2013 г. свои прогнозы с 2030 до 2050 г. в части развития мировой экономики обна-родовал ПрайсуотерхаусКуперс, работающий совместно с Международным валютным фон-дом;

Перспективы развития аграрного произ-водства в мире до 2050 г. еще в 2010 г. обна-родовала Всемирная продовольственная орга-низация ООН (ФАО).

В 2012 г. доклад на тему «Мир в 2050 году» выпустил HSBC.

Прогнозные данные до 2050 г. содержат-ся в Докладе ПРООН о человеческом разви-тии 2013 г.

В этой связи, Казахстан, благодаря новой стратегии, соответствует общемировым трен-дам. Важно, что Казахстан имеет возмож-ность формировать такое свое будущее, такую модель, которая является более приемлемой для страны, в отличие от прогнозируемой экс-пертами зарубежных центров.

24


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Бұл түсінік философиялық мағынада қоршаған ортаны түсінудің радикалды трансформациясын және ескі мәселелерге

жаңадан қарап, жаңа мәселелердің орынды шешімін табуға мүмкіндік беретін сана мен рух өрістерінің кеңеюін білдіреді.

Оған қоса, қазіргі таңда қолданбалы мағынадағы дүниетанымдық серпіліс қазіргі тарихи кезеңге сай келетін әрекет ету түрі мен әлеуметтік психологияны қабылдау ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда сәттілік психо-логиясы меңзеліп тұр.

Мұндай түрдегі психологияны зерттеу әлеуметтану классигі Макс Вебердің 1905 ж. шыққан «Протенстанттық этика және капи-тализм рухы» атты танымал еңбегінен бас-тау алған болатын. Неміс ғалымы кәсіпкерлік феноменінің пайда болуын протестантизмнің ерекше рухымен, оның құнттылығымен, ұқыптылығымен, еңбекқорлығымен және адалдығымен байланыстырды.

Макс Вебердің концепциясы ұзақ уақыт бойы, әсіресе марксистік әлеуметтану тұрғысынан сынға ілініп келді.

Пікірталастар мен зерттеулердің нәтижесі ретінде тарих пен адамзаттың болашағын оптимистік түрде қабылдаудан бастау алатын «прогресстің жалпы мәдениеті» атты жаңа тұжырымдама пайда болды.

В философском смысле – радикальная трансформация понимания окружающей реальности, расширение горизонтов со-

знания и духа, позволяющее по-новому взгля-нуть на старые проблемы и адекватно решать новые.

Между тем, в прикладном значении миро-воззренческий прорыв в настоящее время рас-сматривается как принятие такого рода соци-альной психологии и типа поведения, которые наиболее адекватны текущему историческому периоду. Речь идет о психологии успеха.

Изучение такого рода психологии было начато с известного труда классика социоло-гии Макса Вебера «Протестантская этика и дух капитализма» (1905 г.). Немецкий ученый связал возникновение феномена предприни-мательства с особым духом протестантизма, с его бережливостью, расчетливостью, трудолю-бием и честностью.

На протяжении длительного периода кон-цепция М. Вебера подвергалась критике. Пре-имущественно, с точки зрения марксистской социологии.

Итогом дискуссий и исследований стало возникновение нового концепта «всеобщей культуры прогресса», исходящего из оптими-стического восприятия истории и будущего че-ловечества.

ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ СЕРПІЛІС

МИРОВОЗЗРЕНЧЕСКИЙ ПРОРЫВ


llllllllllll

25



2002 жылдан 2005 жылға дейін Тафт университетінің (АҚШ) жанындағы Флетчер атындағы институтта С. Хан-тингтонның қатысуымен Лоурэнс Э. Харрисон жүргізген «Мәдениеттің маңызы бар» деген жоба жүзеге асырылды.

Л. Харрисонның ойынша, мәдени құрамдастың экономи-калық теорияға енгізілуі ка-толицизм мен басқа діндерге қарағанда экономика үшін ең қолайлы болып табылған протестанттық этикадан бастал-ды. Дегенмен мұндай түйінді ой-лар үшін объективті жағдайлар да болды. Сол кездегі солтүстік Еуропа елдерінде алға өрлеу үрдістері байқалған болатын.

Алайда, протестантизмнің ерекшелікті артықшылықтары ұлттардың ерекше психотиптерінің пайда болуының негізіне айналған және Оңтүстік Шығыс Азияның мемлекеттерінде – Жапония, Сингапур, Қытай, Тайвань және Оңтүстік Кореяда экономикалық ғажайып тудырған конфуцишілдік фило-софиямен біртіндеп ығыстырыла бастады. Олардың маңызды психологиялық қасиеттері ретінде халықтың игіліктерді тұтынудағы қанағаттылығы, еңбекқорлығы, ұжымдылығы, биліктің қасиеттілігі, қор жинауға бейімділігі, жалпы айтқанда, әрдайым өзін-өзі жетілдірудің негізінде жатқан заттар немесе кайдзен қарастырылады.

Бүгінгі күні сарапшылар 2040–2050 жж. қарай әлемдік сахнада индуизм мен буддизм-ге негізделген Үндістанның бірінші орынды иеленетінін болжайды.

Нәтижесінде Э. Харрисон «кез кел-ген жағдайда жоғарыда айтылғанның бәрі «прогрестің жалпы мәдениетінің» болаты-

С 2002 по 2005 г. в Институте имени Флетчера при Университете Тафтс (США) осу-ществлялся проект «Культура имеет значе-ние», который проводил Лоуренс Э. Харрисон с участием С. Хантингтона.

По утверждению Л. Харрисона, включе-ние культурного компонента в экономическую теорию началось с протестантской этики, ко-торая считалась более благоприятной для эко-номики, чем католицизм и другие религии. Однако для таких выводов были объективные условия – пассионарный толчок стран север-ной Европы того времени.

Однако постепенно эксклюзивные пре-имущества протестантизма стали преодоле-ваться конфуцианской философией, ставшей основой возникновения особого психотипа наций, создавших экономическое чудо стран Юго-Восточной Азии – Японии, Сингапура, Китая, Тайваня, Южной Кореи. Важными их психологическими характеристиками стали умеренность в потреблении благ, трудолюбие, коллективизм, сакрализация власти, склон-

26


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

ны туралы айтуға мүмкіндік береді»: шығу тегіне қарамастан экономикалық әрекет ету саласындағы құндылықтар географиялық, климаттық, саяси, институционалды және мәдени шарттары әр түрлі мемлекеттерде берекелі қоғам орнатады деген қорытындыға келді.

Қарастырылып отырған тақырып аясын-да исламдық мәдениеттің экономикалық прогреске қарсылық көрсететіні туралы стереотипті жоятын Малайзия мен Индо-незия мұсылмандық технократтарының идеяларын алға жылжыту мәселесі орынды қойылып отыр. «Алтын динар» идеясы, ис-лам банкингінің өсуі, ислам мемлекеттерінің табысты жаңғыртылуының мысалдары мұсылмандық қоғам жағдайында прогреске қол жеткізу мүмкін екенін көрсетеді.

Исламдық әлемнің бір бөлшегі бола тұрып, Қазақстан да өзінің даму арнасын тапты. Пре-зидент Н.Ә. Назарбаев Ислам конференция-сы ұйымы елдерінің сыртқы істер министрлері кеңесінің 38-шы отырысының шеңберінде атап өткендей, исламдық аймақтың тарихи тұрғыдан ғылым мен прогрестің қайнар көзі болған. Әлемде әлі күнге дейін пайдаланып келе жатқан ғылым мен ұлы ашылулардың жемістері осы жерлерден бастау алған.

Сонымен қатар, исламдық әлем үшін діни фундаментализмді саяси идеология ретінде көріп, оған қарсылық таныту маңызды екені және Мұсылмандық әлем мен Ба-тыс арасындағы ашық та, адал сұхбат орна-ту керек екені айтылған болатын. «Исламдық қауымдастыққа бейбітшілік, жаңғыртушылық, ғылыми-техникалық даму мен ағартушылық ауадай қажет». Қазақстан конфессияаралық келісім саясаты арқасында ислам әлемі көшбасшыларының біріне айналды. Зама-науи әлемде бейімделу үшін біздің мемлекет мұндай саясаттың мүмкіндіктерін басқа да мұсылман елдеріне ұсынып жатыр.

ность к накоплению, т. е. все то, что лежит в русле постоянного самосовершенствования, или кайдзен.

Сегодня эксперты говорят о том, что к 2040–2050 гг. лидирующее положение на ми-ровой арене может занять и Индия, которая основывается на индуизме и буддизме.

В итоге Э. Харрисон пришел к выводу, что «в любом случае все вышесказанное позво-ляет говорить о наличии «всеобщей культу-ры прогресса»: одни и те же ценности в сфе-ре экономического поведения, независимо от происхождения, обеспечивают благосостояние в странах с весьма различными географиче-скими, климатическими, политическими, ин-ституциональными, да и, собственно, культур-ными условиями.

В этот контекст хорошо вписывается про-движение идей мусульманских технократов в Малайзии и Индонезии, которые ломают усто-явшиеся стереотипы о якобы имеющем место сопротивлении исламской культуры экономи-ческому прогрессу. Идея «золотого динара», рост исламского банкинга, примеры успешной модернизации исламских государств говорят о том, что прогресс вполне достижим и в усло-виях мусульманских обществ.

Свой фарватер прогресса нашел и Казах-стан, являющийся частью исламского мира. Как было отмечено Президентом РК Н.А. На-зарбаевым в рамках 38-го заседания совета министров иностранных дел стран Организа-ции Исламская Конференция, исламский ре-гион исторически являлся источником науки и прогресса. Здесь возникли великие открытия и науки, плодами которых до сих пор пользу-ются в мире.

В то же время, было обозначено, что для исламского мира важно противостоять ре-лигиозному фундаментализму как политиче-ской идеологии и наладить открытый и чест-ный диалог между Мусульманским миром и


llllllllllll

27



Дағдарыстың мәселелеріне байланып қалу мен өткен кезді сағынып, аңсауға негізделіп қалған сана-сезімді өзгертудің факторы ретінде әлемнің дамыған мемлекеттеріндегі идеологиялық ұстанымдар мен стратегияларға ұқсас «Қазақстан-2030» стратегиясы қалып-тасқан болатын.

Мәселен, «синганхук» атағын алған Ко-рея Республикасының бірінші азаматтық президенті Ким Енсамның жаңа Корея-ны қалыптастыру және ескі кәрістік сырқаттардан, әсіресе, жемқорлық пен әскери қызметкерлердің шамадан тыс асып кеткен рөлін жойып, олардан айырылу аталмыш саясаттың негізіне айналған саяси бағыты.

Үндістанның тереңінен сезілген және ба-сынан көп қайғы кешірген ұлттық филосо-фиясы осы мемлекет жетістіктерінің кепіліне айналды. Оның, яғни Сатьяграха («ақиқатқа ұмтылу») идеологиясының негізін Махатма Ганди қалаған болатын.

Малайзияда 1970 ж. қабылданған «ру-кунегара» («мемлекеттің негіздері») жетекші стратегиялық рөл ойнады. Оның қағидалары: Құдайға сенім білдіру; монарх пен мемлекетке берілу; Конституцияны құрметтеу; заңдарды және Конституция нормаларын орындау; лайықты әрекет ету. Оны дамыту үшін «Келе-шек-2020» платформасы қабылданған бола-тын. Аталмыш бағдарлама бойынша Малай-зия экономикалары дамыған мемлекеттер қатарына кіруі керек болды.

Индонезияда бұл 5 негізгі қағидадан тұратын Панчашила – бір Құдайға, Индонезияның бірлігіне, ізгілікке, демократия мен әділеттілікке сену.

Қытай Халық Республикасында Дэн Сяопиннің қанатты сөзі болып табылатын «қытайлық ерекшелігі бар социализм» атты идеология қабылданды. Бұл - саяси жүйенің консервациясы жағдайында экономиканың жаңғыртылуы. Қытайда бес рақымшылдық:

Западом. «Исламскому сообществу как воз-дух необходимы мир, модернизация, научно-техническое развитие и просвещение». Казах-стан, благодаря политике межконфессиональ-ного согласия, стал одним из лидеров ислам-ского мира. Возможности такой политики для адаптации в современном мире наша страна предлагает и другим мусульманским государ-ствам.

Фактором перелома сознания с зациклен-ности на кризисе и ностальгии по утраченному прошлому стала Стратегия «Казахстан-2030» – как подобные стратегии и идеологические установки в успешных странах мира.

Например, политический курс первого гражданского президента Республики Корея Ким Енсама, «синганхук», стержнем которого стало построение новой Кореи и избавление от старых корейских болезней, в первую оче-редь, коррупции и гипертрофированной роли военных.

Залогом успехов Индии стала глубоко прочувствованная и где-то даже выстраданная национальная философия, основы которой за-ложил Махатма Ганди. Речь идет об идеологии Сатьяграха («стремление к истине»).

В Малайзии ведущую стратегическую роль сыграла «рукунегара» («основы государ-ства»), принятая в 1970 г. Ее принципами яв-ляются: вера в Бога; преданность монарху и государству: уважение Конституции, соблюде-ние законов и норм Конституции; достойное поведение. В ее развитие была принята плат-форма «Перспектива 2020», в соответствии с которой Малайзия должна войти в число го-сударств, обладающих развитой экономикой.

В Индонезии – это Панчашила, включа-ющая 5 основных принципов: веру в едино-го Бога, в единство Индонезии, в гуманность, демократию и совершенную справедливость.

В КНР была принята идеология «социа-лизм с китайской спецификой» – крылатое

28


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

адамгершілік, әділеттілік, игіліктік, өзін-өзі жетілдірушілік және берілгендік қабылданды. Ешкім өзіне қаламаған нәрсені басқаға да істемеуі керек. Бұл билеушіге де қатысты постулат. Оның ең басты міндеті – қол астындағыларына қамқорлық көрсету, бұлай болмаған жағдайда олардың өз билеушілерін алып тастауға толық құқықтары бар. Конфуций ілімінің негіздерін білу қазіргі күннің өзінде де қытай менталитетін түсіну үшін маңызды.

Түрік қоғамында басым дамушылық алған бірқатар нақты құндылықтар «Кемал Ата Түріктің» алты «садағында» көрсетілген: республикашылдық, ұлтшылдық, халықтық, реформизм, этатизм және атеизм.

Сонымен, барлық жетістікке жеткен ұлттар халықты еліктіріп, ұлт жетістіктерінің негізіне айналған өз ұлттық идеясын тұжырымдай алғандықтан осындай жағдайға жетіп отыр.

«Қазақстан-2050» Стратегиясы деп аталатын Жолдауда жаңа стратегия «Қазақстан-2030» стратегиясы сияқты дүниетанымдық серпіліске әкелуі керек екені айтылған. Оның мәні біздің қуып жетуші емес, тұрақты даму деңгейіне жеткенімізге негізделеді. Ол өз кезегінде дамудың индустриалдылыққа дейінгі және индустриал-ды түрінен постиндустриалды түріне өзгеруіне негізделеді.

выражение Дэн Сяопина. Это – модернизация экономики при консервации политической си-стемы. В Китае приняты пять добродетелей: человечность, справедливость, благородство, самоусовершенствование и верность. Никто не должен поступать с другими так, как не хо-тел бы, чтобы поступали с ним, – постулат, ко-торый относится и к правителю. Главная его обязанность – забота о подданных, иначе они вправе его свергнуть. Знание основ конфуци-анства важно для понимания китайского мен-талитета и сегодня.

Конкретный ряд ценностей, получающих приоритетное развитие в турецком обществе, обозначен в шести «стрелах» Кемаля Ататюр-ка: республиканство, национализм, народни-чество, реформизм, этатизм и атеизм.

Таким образом, все успешные нации до-бились лучшего положения именно пото-му, что сумели сформулировать свою нацио-нальную идею, которая увлекла народ и стала основой достижений наций.

В Стратегии «Казахстан-2050» говорится, что новая стратегия должна совершить такой же мировоззренческий прорыв, как и Страте-гия «Казахстан-2030». Его суть заключается в том, что мы вышли на уровень устойчивого, а не догоняющего развития, т. е. произошло из-менение типа развития от доиндустриального и индустриального на постиндустриальный.


llllllllllll

29



Более часто употребляемый термин – «национальный лидер». Означает по-литическую фигуру, вышедшую за рам-

ки избираемого или назначаемого должност-ного лица и воспринимаемую в качестве при-знанного руководителя страны, вносящего особый вклад в ее историю, политическое и социально-экономическое развитие.

Лидер в переводе с англ. – первый, ве-дущий, идущий впереди. В казахском языке обычно применяется көшбасшы – возглавля-ющий кочевку. В целом же, словосочетание Лидер нации переводится как Елбасы – Гла-ва народа, т. е. возглавляющий государство-общество (журттың басы).

Нация в данном случае интерпретиру-ется во французском понимании как нация-государство (конструктивизм), в отличие от немецкого представления нации-этноса (при-мордиализм).

В международной практике нация пред-ставляется как синоним национального госу-дарства.

Лидер нации не обязательно может закре-пляться формальным статусом. Это есть опре-деленное общенациональное восприятие фи-гуры руководителя страны. Из международно-го опыта: Лидер нации может сохранять свой статус, покинув должность главы государства,

Көп жағдайда – «ұлт көшбасшысы» термині қолданылады. Сайланатын не-месе тағайындалатын лауазымды тұлға

шеңберінен шыққан және мемлекеттің тарихы-на, оның саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуына ерекше үлес қосатын жетекші ретінде танылған саяси фигураны білдіреді.

«Лидер» ағылшын тілінен аударғанда – бірінші, жетекші, алда жүруші дегенді білдіреді. Қазақ тілінде көбінесе көшті бастай-тын көшбасшы деген сөз қолданылады. Жал-пы алғанда, Ұлт көшбасшысы сөз тіркесі Ел-басы, яғни мемлекет-қоғамды (жұрттың басы) басқаратын Халық басшысы деп аударылады.

Ұлт түсінігі француздың ұлт-мемлекет түсінігін (конструктивизм) білдіреді, неміс түсінігіндегідей ұлт-этнос (примордализм) емес.

Халықаралық тәжірибеде ұлт ұлттық мемлекеттің синонимі ретінде қарастырылады.

Елбасы ресми статуспен бекітілуі міндетті емес. Бұл жалпыхалықтың мем-лекет жетекшісінің фигурасын белгілі бір қабылдау түрі болып табылады. Халықаралық тәжірибе бойынша: Елбасы мемлекет басшы-сы қызметінен босатылып, ешқандай ресми қызметтерге тағайындалмаған жағдайда да, өз мәртебесін сақтай алады. Мұның айқын мысалы ретінде Оңтүстік Африка Республи-

ЕЛБАСЫ ЛИДЕР НАЦИИ

30


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

касында бір мерзім президент болып, кейін қызметінен бас тартқанымен, халықтың құрметіне бөленіп, қалауы болып қала берген Нельсон Манделаны айтуға болады.

Елбасы – басқа синонимдік, бірақ мағынасы бір емес сөз тіркестерге қарағанда заманауи тұжырымды ой. Мысалы, Дэн Ся-опин «қытай реформаларының атасы», тәуелсіз Сингапурдың бірінші премьер-министрі Ли Куан Ю «негізін қалаушы-әке» деп есептелінеді. Сонымен қатар «халық ата-сы», көсем деген түсініктер қолданылады.

Оған қоса бұл статусты заңды түрде бекітудің мысалдары да бар. Мәселен, Түркияның бірінші президенті Мұстафа Кемалға Ата Түрік деген есім Жоғары халық жиналасының шешімі бойынша берілген бола-тын.

либо вообще не занимать каких-либо фор-мальных постов. Яркий пример этого – Нель-сон Мандела, занимавший должность прези-дента ЮАР в течение лишь одного срока и за-тем отказавшийся от нее. Тем не менее, он об-ладает громадным влиянием и авторитетом у населения.

Лидер нации – современная формули-ровка, в отличие от других синонимичных, но не тождественных определений. Напри-мер, Дэн Сяопин называется «отцом китай-ских реформ», первый премьер-министр не-зависимого Сингапура Ли Куан Ю считается «отцом-основателем». Также используются та-кие определения, как «отец народа», вождь.

В то же время, имеются примеры зако-нодательного закрепления статуса. Так, имя Ататюрк Первому Президенту Турции Муста-


llllllllllll

31



Елбасының ең басты қасиеті – мемлекеттің дамуына үлес қосу. Көптеген қайраткерлердің, атап өткенде еуропа қайреткерлерінің мемлекетті қиын-қыстау және өзгермелі кезеңде басқаруы бұл тұлғалардың ерекше мәртебесін көрсетеді.

Мемлекет тәуелсіздігінің тарихында тұңғыш мәртебесін иеленген жетекшілер ерек-ше құрметке бөленеді. Мысал ретінде Мұстафа Кемал Ата Түрік, Ли Куан Ю, Малайзияның экс-премьер-министрі Махатхир Мохаммадты келтіруге болады.

Еуропалық тәжірибеден де алғашқы жетекшілердің өзге жоғары саяси лауазым-ды тұлғаға қарағанда жоғарғы статусқа иелене алатындарын көруге болады. Мысалы, Амери-каны Ұлы депрессиядан аман алып шыққан АҚШ-тың 31-ші Президенті Франклин Де-лано Рузвельт, Ұлыбританияны әскери қиын кезеңде басқарған Уинстон Черчилль.

А.Дж. Тойнбидің айтуынша, кез-келген қоғамда белсенді азшылықтың басына тұрып, қоғамды стагнациядан алып шыға алатын мықты тұлға туыла алады. Ұлттың көшбасшылары тек болашақты көріп қана қоймай, сонымен қатар халқын соған жете-лей алатын жағдайда ғана жоғары дәрежеде бағаланады.

Көшбасшылардың ерекше феномені –саясаткер, шешен, реформатор ретінде ғана емес, сонымен қатар ұлт психологиясын қалыптастырудың факторы ретінде алға шыға алуы.

Бұған мысал «сингапурлық ғажайыпты» құрушы Ли Куан Ю. 1959 ж. мемлекеттің премьер-министрі бола сала алдына екі міндет қойған болатын: мемлекеттің қорғанысын ұйымдастыру және ұлтты күн көруге тәрбиелеп, үйрету. Оның түйінді сөзі: «Әлем бізді асырауға міндетті емес». Ол сингапурлықтарды оқыған әйелдерге үйленуді, ал оқыған әйелдерді көп балалы

фе Кемалю было дано по решению Верховного народного собрания.

Главное в Лидере нации – это вклад в раз-витие страны. Примеры ряда деятелей, вклю-чая европейских, демонстрируют особый ста-тус личностей руководителей страны, которые стояли у руля в переломные для нации момен-ты.

Особо почитаются руководители, имею-щие статус первых в истории независимости государства. Например, такие, как Мустафа Кемаль Ататюрк, Ли Куан Ю, экс-премьер-министр Малайзии Махатхир Мохаммад.

Из европейского опыта также можно уви-деть, что первые руководители могут обрести некоторый более возвышенный статус, чем тот, что может предоставлять высшая полити-ческая должность. Например, 31-й президент США Франклин Делано Рузвельт, выведший Америку из Великой депрессии, Уинстон Чер-чилль, возглавлявший правительство Велико-британии в сложный военный период.

А. Дж. Тойнби отмечал, что в любом обще-стве может родиться сильная личность, спо-собная встать во главе активного меньшин-ства и вывести общество из стагнации. Ли-деры нации высоко оцениваются тогда, ког-да они не только могут увидеть будущее, но и способны увлечь население именно в нужном направлении.

Особый феномен лидеров – это харизма, позволяющая им выступать не только в ка-честве политика, оратора, реформатора, но и фактора формирования психологии нации. Данный феномен называется социальной ин-женерией.

Пример этому – творец «сингапурско-го чуда» Ли Куан Ю. Став в 1959 г. премьер-министром страны, он первым делом поста-вил две задачи: организовать оборону госу-дарства и научить нацию зарабатывать на жизнь. Его ключевой фразой стало: «Мир не

32


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

болуға (біреуден артық) көндіретін. Оның бұл ойының негізінде ұлттың зияткерлік әлеуетін нығайту ұмтылысы жатты.

Еуропаның тәжірибесін қарастыратын болсақ, Шарль де Голльдің мемлекеттік құрылым үлгісі ерекше қызығушылық туды-рады. Ол өз кезегінде үш қарапайым нәрсеге негізделетін: ішкі саясаттағы күшті атқарушы билік, сыртқы саясаттағы «ұлттық ұлылық» және әлеуметтік-экономикалық саладағы – «дирижизм». Осы үштік концептіге сүйене отырып, Шарль де Голль француздық идея-ны ескі либерализм немесе барлығын басып-жаншитын коммунизмге қарағанда өзге нәрсе – «...қарапайым, лайықты және қолданбалы: ассоциация» деп анықтаған болатын.

Мұстафа Кемал Ата Түрік тұлғасы туралы айтқанда, бір ғасыр өткен соң Қазақстанда Елбасы феноменінің қалыптасу жолдарына ұқсас бірқатар жағдайларды белгілеп өтуге болады.

1. Ол тәуелсіз мемлекеттің негізін қалап, республика құрып, индустрияланды-ру бағдарламасын жүзеге асыру арқылы оны экономикалық дамудың жоғары деңгейіне шығару;

2. Жаңа мемлекеттілік үшін орынды наци-онал-патриотизм мен әйелдерге тең құқықты беретін зайырлы мемлекет басымдығының негізінде базис құру;

3. «Алты садақ» идеологиясына негізделген ұзақ мерзімді ұлттық стратегияның авторлығы;

4. Орынды саяси реформалар. 5. Күнтізбе мен өлшемдер жүйесін бір

тәртіпке келтіру, жаңа түрік әліпбиін енгізу. Қазақстандағы зерттеулердің көрсетуінше,

2005 ж. желтоқсан айындағы сайлауда үлкен жеңіске жеткеннен кейін Н.Ә. Назарбаевтың президенттігі 2005–2006 жж. аралығында ұлттық лидерлікке трансформацияланды.

обязан нас кормить». Он убеждал сингапур-цев жениться на образованных женщинах, а образованных женщин – иметь больше детей (хотя бы больше одного), что лежало в русле его стремления укреплять интеллектуальный капитал нации.

Если рассматривать опыт Европы, то ин-терес представляет модель государственного строительства по Шарлю де Голлю. Он основы-вался на трех простых вещах: сильная испол-нительная власть – во внутренней политике, идея «национального величия» – во внешней и «дирижизм» – в социально-экономической сфере. Исходя из такого тройного концепта, Ш. де Голль отмечал, что французская идея – нечто иное, чем старый либерализм или пода-вляющий все коммунизм – «…что-то простое, достойное и практическое: ассоциация».

Говоря о фигуре Мустафы Кемаля Ататюр-ка, можно выделить ряд моментов, схожих с тем путем, каким, спустя почти столетие, воз-ник феномен Лидера нации в Казахстане.

1. Основание независимого государства, построение республики и вывод ее на высо-кий уровень экономического развития, в том числе, через реализацию программы инду-стриализации;

2. Создание базиса для новой государ-ственности на основе умеренного национал-патриотизма и приоритета светского государ-ства с предоставлением равных прав для жен-щин;

3. Авторство долгосрочной национальной стратегии, основанной на идеологии «Шести стрел»;

4. Умеренные политические реформы;5. Унификация календаря и системы мер,

введение нового турецкого алфавита.Исследования, проведенные в Казахста-

не, показали, что президентство Н.А. Назар-баева трансформировалось в национальное лидерство в пределах 2005–2006 гг., после


llllllllllll

33



2006 ж. 1 тоқсанында өткізілген сай-лаудан кейінгі зерттеу Н.Ә. Назарбаевтың имиджін қабылдаудағы өзгерістерді көрсеткен болатын. Егер сайлау алды сауалнамаларда Н.Ә. Назарбаевты Елбасы ретінде 30% шама-сында адам көрсе, онда сайлаудан кейін бұл көрсеткіш 60% дейін өсіп кетті.

91% шамасында қалыптасқан электораль-ды нәтиже 2005 ж. кейін 3 жыл бойы 2008–2009 ж. дағдарысқа дейін бірқалыпты болып, кейін қайта өсті. Оған дәлел 2011 ж. кезектен тыс президент сайлауы, онда 89,9% қатысқан сайлаушылардың 95,5% дауыс берді.

Н.Ә. Назарбаевтың Елбасы ретіндегі ста-тусы оның ірі жалпыұлттық институттардағы көшбасшылығымен расталынады.

Президент Н.Ә.Назарбаев этносаралық және конфессияаралық келісім үлгісін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Ол елдің көпұлтты халқын біріктіретін қоғамдық институттың, яғни Қазақстан халқы Ассамблеясының төрағасы болып табылады.

Сонымен қатар, Президент халықтың басым көпшілігі қолдайтын «Нұр Отан» пар-тиясын басқарады. 2012 ж. парламенттік сайлауда ол сайлаушылардың 80,99% дауы-сын иеленген болатын.

Қоғамдық санада Тұңғыш Президент рөлін ерекше қабылдауын ескере отырып, Парламенттің бастамасымен Конституцияға оның мәртебесін бекіту бойынша өзгертулер енгізілді. Тұңғыш Президенттің Елбасы ретіндегі орны жеке конституциялық заңмен бекітілді. 2012 ж. бастап 1 желтоқсан Тұңғыш Президент күні ретінде тойланады. Ол Н.Ә. Назарбаев бірінші рет президент бо-лып сайланған 1991 ж. жалпыұлттық сайлау күнінің құрметіне қойылған.

его феноменальной победы на выборах в де-кабре 2005 г.

Поствыборное исследование 1 квартала 2006 г. выявило важное изменение в воспри-ятии имиджа Н.А. Назарбаева. Если в пред-выборных опросах Н.А. Назарбаева в каче-стве Лидера нации видели около 30%, то по-сле выборов – 60%.

Установленный электоральный результат в 91% после 2005 г. держался на протяжении 3-х лет, вплоть до кризиса 2008–2009 гг., и затем вновь поднялся, о чем свидетельству-ет уже результат внеочередных президентских выборов 2011 г. – 95,5% при явке в 89,9%.

Статус Н.А. Назарбаева как Лидера нации подтверждается его лидерством в крупных об-щенациональных институтах.

Важная роль отводится Президенту Н.А. Назарбаеву в формировании модели межэтнического и межконфессионального со-гласия. Он является председателем Ассамблеи народа Казахстана – общественного институ-та, объединяющего многонациональное насе-ление страны.

Также Президент РК возглавляет партию «Нұр Отан», являющуюся в стране доминиру-ющей. На парламентских выборах 2012 г. она получила поддержку 80,99% избирателей.

С учетом особого восприятия в обще-ственном сознании роли Первого Президен-та, по инициативе Парламента были приняты поправки в Конституцию в части закрепления его статуса. Отдельным конституционным за-коном закреплена позиция Первого Прези-дента как Лидера нации. С 2012 г. 1 декабря празднуется как День Первого Президента – дата установлена в честь дня первых все-народных выборов, прошедших в 1991 г., на которых впервые был избран президентом Н.А. Назарбаев.

34


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

(Немісше Sozialstaat; ағылшынша Welfare state) – әрбір азаматтың берекелі өмір сүру деңгейіне жетуі үшін, әлеуметтік

теңсіздікті азайтып, қажет ететін азаматтарға көмек көрсету үшін әлеуметтік әділеттілік принципіне сай материалдық игілікті бөлетін саяси жүйе.

Жалпыға ортақ берекелі қоғам құруға де-ген талпыныс социал-демократтардың саяси бағдарламаларының негізгі қағидаттарының бірі. Әлеуметтік мемлекет туралы көптеген елдердің конституциялары мен басқа да заң актілерінде айтылады. Жалпыға ортақ берекелі қоғам теориясы әлеуметтік кепілдемелер экономиканы (ең алдымен ірі бизнесті) мемлекеттік тұрғыдан және салық саясаты арқылы реттеу жолдары арқылы қамтылатындығын білдіреді. Дәл осы идея-ларды жүзеге асыру қазіргі еуропалық мемлекеттердің берекелі болуына мүмкіндік берді деп есептеледі.

Халықтың көптеген категорияларына ауқымды әлеуметтік көмек беретін мемле-кет түрі (немесе әлеуметтік қамсыздандыруға негізделген мемлекет) ХХ ғасырдың екінші жартысында шет елдердегі жұмысшы табы арасында коммунистік идеялардың тара-уы қаупіне реакция ретінде, әсіресе, Екінші дүниежүзілік соғыста жеңіске ие болған

(Нем. Sozialstaat; англ. Welfare state) – политическая система, перераспределяю-щая материальные блага в соответствии с

принципом социальной справедливости ради достижения каждым гражданином достойного уровня жизни, сглаживания социальных раз-личий и помощи нуждающимся.

Стремление к обществу всеобщего бла-годенствия является одним из ключевых по-ложений политических программ социал-демократов. Упоминания о социальном госу-дарстве содержатся в конституциях и других высших законодательных актах многих стран. Теория государства всеобщего блага предпо-лагает, что социальные гарантии обеспечива-ются путём государственного регулирования экономики (прежде всего, крупного бизнеса) и налоговой политикой. Считается, что именно реализация этих идей создала благосостояние современных европейских государств.

Тип государства, предоставляющего мас-штабную социальную помощь многим катего-риям населения (иначе – государство социаль-ного обеспечения) возник во второй половине ХХ века как реакция на угрозу распростране-ния коммунистических идей среди рабочего класса зарубежных стран, особенно на волне расширения советского влияния после победы во Второй мировой войне.

ЖАЛПЫҒА ОРТАҚ БЕРЕКЕЛІ ҚОҒАМ (МЕМЛЕКЕТ)

ОБЩЕСТВО (ГОСУДАРСТВО) ВСЕОБЩЕГО БЛАГА


llllllllllll

35



кеңестік ықпалдың күшеюі себебінен пайда болған.

Батыстық мемлекеттер кең ауқымды әлеуметтік кепілдіктер беруге мәжбүр бол-ды, зейнеткерлерден бастап иммигранттарға дейін, тіпті барлық мұқтажды тұрғындарға зейнеткерлерден бастап иммигранттарға дейін әлеуметтік жәрдемақы тағайындайды. Онымен қоса, әлеуметтік пакетпен қатар мұқтаждығы мол тұрғындарға кәсіподақтар мен солшыл саяси партиялар қатаң белгілеген саяси және заңды құқықтары берілді.

Соғыстан кейінгі кезеңде бір топ батыстық елдер, соның ішінде Германия, Франция және Ұлыбритания сияқты елдер,

Западные государства были вынуждены пойти на предоставление широких социаль-ных гарантий, а то и прямых социальных по-собий для практически всех уязвимых слоев населения, начиная от пенсионеров и закан-чивая иммигрантами. Более того, вкупе с со-циальными пакетами уязвимым категориям населения были предоставлены жестко ого-воренные профсоюзами и левыми политиче-скими партиями политические и юридические права.

В послевоенный период целый ряд запад-ных стран, в т. ч. Германия, Франция и Ве-ликобритания, использовали Welfare State в качестве своей социальной основы.

36


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

өзінің әлеуметтік негізі ретінде Welfare State үлгісін қолданды.

Классикалық Welfare State негізгі тұжырымдамасы – «әлеуметтік құқық ретінде әрбір азаматқа қамтамасыз етілетін, мем-лекетпен қорғалған кірістің, тамақтанудың, денсаулықтың, қауіпсіздіктің, білім беру мен тұрғын үй-жайдың минималды стандарттары».

Скандинавиялық елдер, оның ішінде Швеция, «Welfare State» отрядының аван-гарды болды, онда Социал-демократиялық партияның позициясы аса күшті болды (соци-ал-демократтар билікте 40 жылдай отырды).

Ұлыбритания өзінің «Үлкен бестігімен» әлеуметтік саясаттың үлгісімен, яғни, Денсаулық, Білім беру, Тұрғын үймен қамтамасыз ету, Еңбекпен қамтамасыз ету және Әлеуметтік қызмет көрсетулер кіретін тұжырымдамасымен белгілі болды. Кейбір әлеуметтанушы ғалымдар мұндай үлгіні «welfarecapitalism», яғни әлеуметтік қамтылған капитализм деп атайды.

70–80 жж. әлемдік дағдарыстарға бай-ланысты мемлекеттік саясаттың бұрынғы үлгісінен алшақтаудың алғашқы амалда-ры көрініс берді. Бұл бағыттағы ірі бастама Ұлыбританияда Маргарет Тэтчердің премьер-министрлігі кезінде жасалды.

«Беруші мемлекет» үлгісінің 70–80 жж. дағдарысы нео-либералдық экономикалық идеологиялардың пайда болуына себеп болды. Мұның барлығы соғыстан кейінгі кейнсиандық идеологияның аяқталуының белгісі болды. Оның үстіне, әлеуметтік қамтамасыз ету сай-лау саясатының және мемлекеттік араласудың басымдылығы болудан қалды. Оның орнына, әлеуметтік қамтамасыз етудің жаңа концепци-ялары жеке сектордың рөлін, еңбек нарығының күшеюін, артықшылықтарға жетуге бағытталған жаңа мақсаттарға зейін қоюды негіздейді.

Жаңа парадигма жаңа идеялар іздеуден көрініс тапты (соның ішінде «үшінші жол»

Основной концепт классического Welfare State – «защищаемые государством мини-мальные стандарты доходов, питания, здоро-вья, безопасности, образования и домовладе-ния, обеспечиваемые каждому гражданину в качестве социального права».

Авангардом отряда Welfare State стали скандинавские страны, в частности, Швеция, где позиции Социал-демократической пар-тии всегда были особенно сильны (социал-демократы находилась у власти порядка 40 лет).

Великобритания стала известна «Большой пятеркой» – моделью социальной политики, в которую входили: Здоровье, Образование, До-мовладение, Трудоустройство и Социальные услуги. Ряд ученых-социологов называют та-кую модель «welfarecapitalism», т. е. капита-лизм социального обеспечения.

В 70–80 гг. в связи с мировыми кризи-сами наметились первые попытки отхода от прежней модели государственной политики. Крупный шаг в этом направлении был сде-лан в Великобритании в период нахождения на посту премьер-министра Маргарет Тэтчер.

Кризис модели «Государства дающего» в 70–80 гг. стал причиной появления неолибе-ральных экономических идеологий. Все это стало сигналом конца послевоенной кейнси-анской идеологии. Более того, социальное обеспечение перестало быть приоритетом выборной политики и государственного вме-шательства. Вместо этого, новые концепции соцобеспечения подчеркивают роль частного сектора, усиления рынка труда, и упор на но-вые цели, направленные на достижение пре-имуществ.

Новая парадигма нашла свое отражение в поисках новых идей (в т. ч. в рамках «третье-го пути»: «государство-гарант», «мотивирую-щее государство»). Эти идеи включают в себя концепции «социальной включенности» вме-


llllllllllll

37



аясында: «мемлекет-кепіл», «ынталанды-рушы мемлекет»). Бұл идеялар «әлеуметтік теңдіктің» орнына «әлеуметтік іске қосылу» тұжырымдамаларын қамтиды. «Әлеуметтік іске қосылу» ұраны, мысалы, Тони Блэрдің Ұлыбританияның премьер-министрі болған кезінде қолданылды.

Әлеуметтік қамтамасыз ету мен жалпы мемлекеттік саясаттың бұл ұстанымдарында жалпы құқықтар тілі міндеттер мен мүмкіндіктердің теңдігі тіліне ауыстырылды.

Тұжырымдамалар адамның әл-ауқатының жақсаруына жету бойынша мақсаттар мен құралдардың реконфигурациясына, халықтың, коммерциялық емес сектор мен үкіметтік емес ұйымдардың белсенді бөлігінің үлкен рөліне бағытталады.

Жаңа тұжырымдамалар бәріне ортақ бір белгіге ие: олардың барлығы туғаннан берілетін құқықтарды әлеуметтік ынтымақтастық құқықтардан ажыратады, бұрын олар біртұтас болып қабылданған. Азаматтықтың орны-на әртүрлі әлеуметтік топтарда және еркін ұйымдарда қоғамдық міндеттерді орындаумен байланысты және жалпы құндылықтармен біріккен басқа әлеуметтік біріктіруші концепт ұсынылады. Гилберттің EnablingState деп атаған (яғни, ынталандырушы мемлекет) жаңа парадигмасының жасалуы бұл өзгерістердің маңызды нәтижесі болып табылады.

Қазақстанда да халық арасында масылдық көңіл-күйдің дамуынан аулақ болу-ды көздейді. Оның фактісі ретінде интенсивті экономикалық өсу мен ресурстарды сатудан кірістің өсуі көрініс берген 2000 жж. басында Ұлттық қордың құрылғанын көрсетуге болады.

сто «социального равенства». Лозунг «соци-альной включенности» был использован, на-пример, Тони Блэром в бытность его премьер-министром Великобритании.

В данных подходах к социальному обеспе-чению и государственной политике в целом, язык всеобщих прав был заменен на язык обязанностей и равенства возможностей.

Концепции ориентированы на реконфигу-рацию целей и средств по достижению благо-состояния человека, большую роль активной части населения, некоммерческого сектора и НПО.

Новые концепты имеют одну общую черту: все они отделяют социальные права, положен-ные по рождению, от социальной солидарно-сти, в то время как ранее и то, и другое вос-принимались как одно целое. Вместо граж-данства предлагается иной социально скре-пляющий концепт в виде членства в различ-ных социальных группах и добровольных ор-ганизациях, связанных с исполнением обще-ственных обязанностей и объединяемых об-щими ценностями. Важным результатом этих изменений стало создание новой парадигмы, названной Гилбертом Enabling State (т. е. – го-сударство мотивирующее).

В Казахстане также избегали развития иждивенческих настроений среди населения. На это указывает факт создания Националь-ного фонда в начале 2000-х гг., когда начался интенсивный экономический рост и увеличи-лись доходы от продажи ресурсов.

38


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Кризис мирового масштаба в различных областях развития человеческой циви-лизации: политике, идеологии, мировой

экономике, мировых финансах, науке и техни-ке, экологии.

Характеристика ситуации, возникшей в мировой экономике и политике после прова-ла фондового, ипотечного и рынка капиталов в 2008 г. в США. Первые симптомы кризи-са проявились в 2007 г., после банкротства двух ведущих американских ипотечных ком-паний: Freddie Mac и Fannie Mae. В сентябре 2008 г. началось банкротство ведущих бан-ков, составляющих ядро WallStreet – Merrill Lynch, Citigroup, Lehman Brothers, Goldman Sachs, а затем – снижение котировок компа-ний на 40%. Объем убытков держателей ак-ций корпораций достиг 8 трлн. долл. Причины кризиса называются различные, в том числе, перегрузка мировой экономики производны-ми ценными бумагами (деривативы), расту-щие дисбалансы между странами из-за роста потребления в группе «золотого миллиарда» (страны ОЭСР), госдолг, избыточное строи-тельство и вложения в сервисные отрасли, де-индустриализация. Произошла чрезвычайная деформация мировой экономики, когда про-изводный капитал оказался 10-кратно боль-шим, чем реально произведенный продукт.

Адамзат өркениеті дамуының әр түрлі салаларындағы әлемдік деңгейдегі дағдарыс: саясатта, идеологияда, әлемдік

экономикада, әлемдік қаржы жүйесінде, ғылым мен техникада, экологияда.

2008 ж. АҚШ-та ипотекалық, жинақтаушы қор мен капитал нарығының құлдырауынан кейін әлемдік экономика мен саясат-та пайда болған жағдайдың сипаттамасы. Дағдарыстың бірінші белгілері 2007 ж. Freddie Mac и Fannie Mae сияқты екі жетекші американдық ипотекалық компаниялардың банкротқа ұшырауынан кейін байқала бастады. 2008 ж. қыркүйегінде «WallStreet» қаржылық орталығының негізін құрайтын ірі банктердің: MerrillLynch, Citigroup, LehmanBrothers, GoldmanSachs банкротқа ұшырауынан кейін компаниялар котировкаларының 40 пайызға төмендеуі басталды. Корпорация акцияла-рын иемденген адамдардың шығын көлемі 8 трлн. долларды құрады. Дағдарыстың себептері әр түрлі, оның ішінде әлемдік эко-номиканы туынды құнды қағаздардың (де-ривативтер) басып алуы, «алтын миллиард» тобында тұтынушылықтың көбеюі есебінен мемлекеттер арасында дисбаланстардың өсуі, мемлекеттік қарыз, артық құрылыстардың жүргізілуі мен қызмет көрсету салаларына салымдардың шамадан көп салынуы, деиндус-

ЖАҺАНДЫҚ ДАҒДАРЫС

ГЛОБАЛЬНЫЙ КРИЗИС


llllllllllll

39



Однако точного диагноза никто дать не сумел, на что указал Давосский форум, про-шедший 29 января – 1 февраля 2009 г., тема которого: «Формирование посткризисного мира» – привлекла рекордное число участни-ков (2,6 тыс. чел. из 96 стран мира).

15 ноября 2008 г. в Вашингтоне впервые состоялся саммит «Большой двадцатки» (20 крупнейших экономик мира), посвященный мировому финансовому кризису, что показало расширение мирового диалога с ранее прак-тиковавшейся более узкой диалоговой пло-щадки G-8. Однако точного диагностирования

проблемы и выработки общих решений не со-стоялось.

Кризис оказал влияние на развивающие-ся страны, в том числе, и на Казахстан. В этой связи в стране был принят свой антикризис-ный план. Реагировать пришлось на беспре-цедентные вызовы, с которыми не приходи-лось сталкиваться ранее, поскольку экономи-ка страны стала более открытой и интегриро-ванной в мировые процессы.

Основой состоятельности антикризисного плана стал национальный фонд, из которого было выделено порядка 18-ти млрд. долл., или 14% ВВП. Основой антикризисных мер, как в свое время это было в США в период Ве-ликой депрессии, стало направление средств

трияландыру. Әлемдік экономика шамадан тыс деформацияға ұшырады. Бұл жағдайда өндірістік капитал шынайы өндірілген өнімнен 10 есе асып түсті.

Бұған ешкім нақты түсініктеме бере ал-мады, алайда 2009 ж. 29 қаңтары мен 1 ақпан аралығында «Постдағдарысты әлемнің қалыптасуы» тақырыбы бойынша өткізілген Давостық форум әлемнің 96 мемлекетінен 2,6 мың қатысушыларын жинап, дағдарыстың пайда болу себептеріне түсініктеме беруге ты-рысты.

2008 ж. 15 қарашасында Вашингтон қаласында алғаш рет әлемдік дағдарысқа арналған G-20 саммиті (әлемнің 20 ірі эко-номикалары) өткізілді. Бұл шара бұрындары қолданыста болған G-8 пікірталас алаңының одан әрі кеңейіп, әлемдік сұхбатқа айналуының белгісі болды. Дегенмен, мәселенің нақты диагностикасы мен ортақ шешімдері жасалы-нып, көрсетілмеді.

Дағдарыс дамушы мемлекеттерге, оның ішінде Қазақстанға да ықпалын тигізді. Осыған орай, елімізде дағдарысқа қарсы жеке жоспар қабылданды. Болып көрмеген сын-қатерлерге қарсы іс-шаралар қолдану керек болды, өйткені, еліміздің экономикасы одан әрі ашық болып, әлемдік үрдістерге кірісті.

Ұлттық қор дағдарысқа қарсы жоспар тиімділігінің негізіне айналды. Одан 18 млрд. доллар немесе ЖІӨ 14 пайызы бөлінген бола-тын. Дағдарыспен күресу шараларының негізі қаржының инфрақұрылымдық жобаларға бағытталуы болды. Кезінде мұндай шараны АҚШ Ұлы дағдарыс кезінде қолданған бола-тын. Бұдан басқа маңызды бағыт сұранысты қолдау болды. Жүйені құраушы банктердің банкротқа ұшырап тұрғанына қарамастан, олардың құлдырауына жол берілмеді.

Депозиттер бойынша кепілдемелер 5 млн теңгеге дейін ұлғайды. Дағдарысқа қарсы бағдарламаның басты операторы ретінде ҰӘҚ

40


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

на инфраструктурные проекты. Важным на-правлением стало поддержание спроса. Не было допущено крушения системообразующих банков, несмотря на то, что они находились на грани банкротства.

Были увеличены гарантии по депозитам – до 5 млн. тенге. Произведено увеличение ка-питализации ФНБ «Самрук-Казына» – с 5 до 40 млрд. долл. – как центрального оператора антикризисной программы.

В результате принятых мер удалось сохра-нить рост ВВП, а также промышленного про-изводства – на уровне 3%.

В феврале 2009 г. выходит статья Прези-дента РК Н.А. Назарбаева «Ключи от кризи-са», в которой была изложена позиция, что но-вый кризис имеет совершенно иную природу – в отличие от тех, которые были ранее. Что го-сударства занимаются только гашением след-ствий, но не устраняют самих причин, природы кризиса. Главным посылом стало предложе-ние менять терминологию и измерение миро-вого процесса. Суть всех проблем указывалась в Обществе потребления. Статья была дополне-на в сентябре 2009 г. новым материалом «Пя-тый путь», в котором были изложены сценарии дальнейшего развития международной валют-ной системы и в качестве необходимого шага говорилось о создании валют нового класса.

Антикризис стал центральным вопросом проводимого в Казахстане ежегодного Аста-нинского экономического форума. В очеред-ном форуме в мае 2013 г. приняли участие около 12 тыс. человек, что в 13 раз превысило число участников первого АЭФ, прошедшего в 2008 г. При АЭФ был создан Клуб Нобелев-ских лауреатов.

Отличием этого форума стало его про-ведение в рамках аутрич-стратегии самми-та «Большой двадцатки» в сентябре 2013 г. в Санкт-Петербурге. Казахстан был впервые приглашен на этот саммит Российской Феде-

«Самрұқ Қазынаның» капиталы 5 млрд.-тан 40 млрд. долларға дейін көбейді.

Қабылданған шаралардың нәтижесінде ЖІӨ өсімі мен өнеркәсіптік өндірістің деңгейі 3% шамасында сақталынып қалды.

2009 ж. ақпанында Президент Н.Ә. Назар-баевтың «Дағдарыстың кілті» атты мақаласы шығып, онда жаңа дағдарыстың бұрынғыларға қарағанда табиғаты мүлдем өзгеше болатыны келтірілді. Сонымен қатар, мемлекеттердің дағдарыс себептері мен табиғатын емес, тек нәтижесін ғана жоятыны туралы айтылады. Әлемдік үрдісті өлшеу мен терминология-ны ауыстыру ұсынысы ойдың басты негізіне айналды. Барлық мәселелердің шығу тегі Тұтыну қоғамына меңзелді. Мақала 2009 ж. қыркүйегінде «Бесінші жол» жаңа матери-алымен толықтырылды. Онда халықаралық валюталық жүйенің құрылу бағдарламасы мен жаңа класстағы валюталарды қалыптастыру туралы айтылды.

Дағдарысқа қарсы бағдарлама Қазақстанда жыл сайын өткізілетін Астана экономикалық форумының басты мәселесіне айналды. 2013 ж. мамырында өткізілген кезекті форумға 12 мыңға жуық адам қатысты, ол өз кезегінде 2008 ж. бірінші рет болған АЭФ-ның қатысушылар санынан 13 есе асып түсті. АЭФ жанынан Нобель лауреаттарының Клубы құрылды.

Бұл форумның ерекшелігі оның 2013 ж. қыркүйегінде Санкт-Петербург қаласындағы G-20 саммитінің аутрич-стратегиясының шеңберінде өткізілуі болды. Қазақстан алғаш рет форум төрағасының міндетін атқарған Ре-сей Федерациясымен шақырылған болатын. Сонымен қатар 6-шы АЭФ-мен қатар БҰҰ қолдауымен Бүкіләлемдік дағдарысқа қарсы конференция өткізілді.

Жүріп жатқан үдерістердің мәні жаһандық дағдарыстың әлі де жалғасып жатқанына негізделеді. Әлемдік экономи-


llllllllllll

41



рацией, выполняющей обязанности председа-теля форума. Также параллельно с 6-м АЭФ впервые была проведена Всемирная антикри-зисная конференция под эгидой ООН.

Суть текущих тенденций – в том, что гло-бальный кризис продолжается. Мировая эко-номика сползает к длительной рецессии, чему способствует рост протекционизма – как об-ратной стороны антикризисных мер нацио-нальных правительств.

Упали объёмы трансграничного кредито-вания и инвестиций – сейчас они составляют лишь 60% докризисного уровня. Растёт гло-бальная безработица. По прогнозу Междуна-родной организации труда, уже в этом году в мире будет свыше 200 млн. безработных. В начале 2013 г. в Европе насчитывалось более 26 млн. безработных, что в полтора раза боль-ше, чем пять лет назад. Многие государства сокращают расходы на образование, медици-ну, развитие человеческого потенциала. По подсчётам оксфордских экспертов, половина всех малообеспеченных людей планеты живёт в странах G-20. 250 млн. человек вынуждены мигрировать в поисках лучшей доли, что так-же порождает массу социальных проблем.

На этом фоне ситуация в Греции, на Кипре, в Испании и Италии показала проблему финан-сового регулирования в еврозоне. Значитель-ный вопрос – это теневые капиталы. По неко-торым данным, объёмы средств, выведенных в офшорные зоны из национальных экономик, насчитывают до 3-х десятков трлн. долл. США.

В США в октябре 2013 г. на фоне острого бюджетного дефицита и противоречий между демократами и республиканцами более 700 тыс. госслужащих были отправлены в неопла-чиваемые отпуска.

В этой связи, Казахстан продолжает свою линию по развитию диалога на базе G-глобал как коммуникативной, так и идеологической платформы.

ка ұзақ рецессияға түсіп жатыр, оған ұлттық үкіметтердің дағдарысқа қарсы шараларының кері жағы ретінде протекционизм әсер етуде.

Трансшекаралық несиелеу мен инвести-циялардың көлемдері төмендеді – қазіргі таңда олар дағдарысқа дейінгі деңгейдің 60 пайызын құрайды. Жаһандық жұмыссыздық өсіп жатыр. Халықаралық еңбек ұйымының болжамы бойынша осы жылдың өзінде әлемде жұмыссыздар саны 200 млн. адам-нан асып кетеді. 2013 ж. басында Еуропада 26 млн. жұмыссыз адам есептелінді. Ол бес жылдан бері 1,5 есе көбейген. Көптеген мем-лекеттер білім беру, медицина мен адамның әлеуетін дамытуға жұмсалатын шығындарын қысқартып жатыр. Оксфорд сарапшыларының есептеулері бойынша ғаламның барлық жеткілікті қамтамасыз етілмеген адамдардың тең жартысы G-20 мемлекеттерінде тұрады. 250 млн. адам өмірлік игіліктерін қамтамасыз ету үшін миграциялауға мәжбүр, ол өз кезегінде жаппай әлеуметтік мәселелерді ту-дырып отыр.

Мұндай жағдайлардың аясында Гре-кия, Кипр, Испания мен Италиядағы жағдай еуроаймақтағы қаржылық реттеу мәселесін айқындайды. Көлеңкелі капиталдар маңызды мәселе болып табылады. Кейбір деректер бо-йынша, ұлттық экономикалардан оффшорлық аймақтарға шығарылған қаржының көлемі 30 триллион долларды құрайды.

АҚШ-та 2013 ж. қазан айында бюд-жет дефициті және демократтар мен республикашылдардың позицияларының қайшылықтары салдарынан 700 мыңнан астам мемлекет қызметкерлері төленбейтін демалысқа жіберілді.

Осы айтылғандарға байланысты Қазақстан G-глобал негізінде коммуникативті және идеологиялық платформада сұхбатты дамыту бойынша өз бағытын жалғастырып жатыр.

42


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Қазақстан дамуының ерекше үлгісін си-паттайтын анықтама.

Жаңа тәуелсіз мемлекеттің басына түскен мәселелеріне қатысты ешкім дайын нұсқау бермегендіктен, Қазақстан өз жолы мен ерекше даму үлгісін өздігінен іздеп табуға мәжбүр болды.

«Шокты терапия» деп аталатын 90-шы жылдардың радикалды реформаларының шеңберіндегі бұқаралық емес шараларға бару керек болды. Яғни, мемлекет көшбасшысына ұлттың мүддесін әлемдік үдерістермен үйлестіруге тура келді. Екеуінің тоғысу нүктесін орнату үшін бір мезеттік, тактикалық жеңістерден қол үзіп, болашақтағы стратегиялық жеңістерді ойластыру керек бол-ды.

Бұл жағдай Елбасының 1992 ж. ұсынған Қазақстанның егеменді және тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу стратегиясының шеңберінде расталынды. Бұл стратегия Қазақстанның ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүріп, нәтижеге қол жеткізгісі келгендердің соңынан ермегенін көрсетті. Мұндай көңіл-күйлер бір жағынан, жеделдетілген демократияландыруға қызығудан, екінші жағынан, ұлтшылдық көңіл-күйлердің кенеттен көтеріліп кетуіне соқтыратын тәуелсіздікке қол жеткізу эйфо-риясынан байқалды.

Определение, характеризующее особую модель развития Казахстана.

Казахстану пришлось находить свой путь, особую модель развития, поскольку не существовало готовых рецептов по поводу того, с чем пришлось столкнуться новому не-зависимому государству.

Приходилось идти на непопулярные меры – такие, какие в свое время были приняты в рамках радикальных реформ 90-х гг., называ-емых еще «шоковой терапией». То есть лидеру страны пришлось осуществлять стыковку же-ланий нации с мировыми тенденциями. Чтобы их гармонично совместить, иногда необходи-мо было жертвовать сиюминутными, тактиче-скими выигрышами ради более отдаленных стратегических побед.

Данное положение подтвердилось в рам-ках Стратегии становления Казахстана как суверенного и независимого государства, ко-торую глава государства выдвинул в 1992 г. Она обозначила, что Казахстан не пошел на поводу у тех, кто хотел скорее получить ре-зультат без излишнего напряжения сил. Такие настроения выражались, с одной стороны, в соблазнах форсированной демократизации, с другой – в эйфории обретения независимости, грозившей резким развертыванием национа-листических настроений.

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖОЛ

КАЗАХСТАНСКИЙ ПУТЬ


llllllllllll

43



Сол кезде консервативті күштердің негізі болған, Жоғары Кеңеспен қарсыластықта президентті қолдаушы күштердің жеңіске жетуі нәтижесінде пайда болған мемлекет дамуының саяси үлгісі маңызды мәселе бол-ды. 1995 ж. Конституция республиканың мемлекеттік құрылымын түбегейлі өзгертті және Қазақстанның нарықтық дамуының құқықтық базасын қалыптастырудың соңғы кезеңіне айналды.

Жоғарғы шыңы Президент және оның негізін құрайтын атқарушы, заң шығарушы және сот билігі түріндегі вертикалды билікке сенім артылған болатын. Вертикаль бойынша президент биліктің үш тармағынан жоғары тұрады. Ортақ мемлекеттік еркіндікке бағынған билік тоталитарлық жүйенің ыдырауына, әлеуметтік-экономикалық реформалардың жылдам жүргізілуіне, демократияның ин-ституционалды негіздерін қалыптастыруға шешуші үлесін қосты. Таңдалған үлгінің

Важным вопросом была политическая мо-дель развития, которая оформилась в резуль-тате победы пропрезидентских сил в противо-стоянии с Верховным Советом, являвшимся в то время оплотом консервативных сил. Кон-ституция 1995 года коренным образом изме-нила государственное устройство республики и стала завершающим этапом формирования правовой базы рыночного развития Казахста-на.

Ставка была сделана на четкую вертикаль власти, в которой Президент является верши-ной, а исполнительная, законодательная и су-дебная власти представляют собой ее осно-вание. Президент вертикально дистанциро-ван и возвышается над тремя ветвями власти. Подчиненная единой государственной воле, власть внесла решающий вклад в демонтаж тоталитарной системы, ускоренное проведе-ние социально-экономических реформ, фор-мирование институциональных основ демо-

44


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

дұрыстығы бірнеше рет, нақтығырақ айтқанда, 2005 ж. посткеңестік кеңістікте «түрлі-түсті революциялардың» толқыны жүріп өткенде, 2008 ж. экономиканың құлдырауына жол бермеу үшін дағдарыстық жағдайдың аясында барлық жүйені «қолмен реттеу» қалпына ау-ыстыру кезінде дәлелденген болатын.

«Қазақстан-2030» Стратегиясы Қазақ-станның ерекше даму үлгісінің факторы-на айналды. Әлемдік дағдарыс жағдайын-да қоғамға жетістікке қол жеткізудің мүмкіндіктері көрсетілген болатын. Аталмыш стратегияны жариялаудан кейін 2 жыл өткен соң экономикалық өсім қарыштай түсті. Ол өз кезегінде ұлттың қиыншылықтарға қарамастан өз күшіне, шынайылықты өзгертіп, жетістікке қол жеткізе алу мүмкіндігіне сенуінің арқасында жүзеге асқан болатын.

«Қазақстан-2030» Стратегиясы нағыз серпіліске айналды. Қоғамның бейімдеушілік қасиеттері күшейе бастады. 2004 жылы Парламенттің VI сессиясының ашылуында Президент әлеуметтік және экономикалық өсімнің халық арасында бейімдеушілік стратегиялардың өзгеруіне септігін тигізетінін атап кетті. Адамдардың іс-әрекеттерінің үлгілері өзгеріп жатыр. «Олар жағымды өзгерістерді күтіп қана қоймай, өмірдің барлық қырларын игеріп, жаңа әлеуметтік ор-тада нық қалыптасып, өз-өздерін жетілдіріп, әл-ауқаттарын жақсартуға тырысады».

2004 ж. Президенттің Қазақстан халқына жолдауында бәсекеге қабілеттілік категория-ларын ұсынуы да осы кезеңге жатқызылады. Сол кездері алғаш рет қазақстандық үлгінің, яғни экономикадан саясатқа өту қағидаты ту-ралы айтылған болатын.

1998 жыл Қазақстан үшін түбегейлі өзгерістерге толы болды, әсіресе, өңірлік сая-сат саласында үлкен өзгерістер орнады. Ол өз кезегінде астананың ауысуымен байланысты болды. Астана барлық ұлттық экономиканың

кратии. Верность избранной модели была подтверждена неоднократно, в том числе, в 2005 г. – в период, когда по постсоветскому пространству прокатились волны «оранжевых революций», в 2008 г., когда на фоне кризиса потребовалось перевести всю систему в «руч-ной» режим, чтобы не допустить провала эко-номики.

Фактором особой модели развития Ка-захстана стала Стратегия «Казахстан-2030». В условиях мирового кризиса обществу были показаны возможности достижения успеха. Благодаря этому, был ускорен экономический рост, который последовал спустя 2 года после объявления данной стратегии. Он произошел вследствие того, что нация поверила в свои силы, возможность менять реальность, дви-гаться к успеху, невзирая на препятствия и барьеры.

Стратегия «Казахстан-2030» стала на-стоящим прорывом. Произошло усиление адаптивных свойств общества. В 2004 г. на открытии VI сессии Парламента второго со-зыва Президент отметил, что социальный и экономический рост способствуют изменению адаптационных стратегий среди населения. Меняются модели поведения граждан. «Они не просто выжидают положительных измене-ний, но и стремятся осваиваться в жизни, за-крепляться и самоутверждаться в новой соци-альной среде, самостоятельно улучшать свое благосостояние».

И именно к этому периоду относится вы-движение Президентом РК в 2004 г. катего-рии конкурентоспособности в Послании наро-ду Казахстана. Тогда же было впервые сказа-но о принципе казахстанской модели: от эко-номики к политике.

1998 год стал переломным для Казахста-на и в части кардинального изменения регио-нальной политики, что было связано с перено-сом столицы. Астана стала крупнейшим инно-


llllllllllll

45



дамуына септігін тигізген ірі инновациялық жоба болды.

2000 жж. қазақстандық даму үлгілерінің ірі құрамдастарының құрылуы іске асырылды.

Қазақстанда әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съездері өткізіле бастады. Қазақстан қатысатын аймақтық интеграциялық бірлестіктердің тобы (БЭК, Кедендік одақ, ҰҚКҰ, ШЫҰ) нығая түсті. Президент Н.Ә. Назарбаевтың АӨСШК шақыру бойынша бастамасы іске асырылды. Қазақстанның ЕҚЫҰ төрағалық етуі, 2010 ж. желтоқсанында ЕҚЫҰ саммитін өткізуі және Астана декларациясының қабылдануы мемле-кет жетістіктерінің жоғарғы шегі болып табы-лады.

2008 ж. бастап халықаралық қаржылық-экономикалық дағдарыстың пайда болуының әсері ретінде Астана экономикалық фору-мын өткізу тәжірибесі қалыптасты. Прези-дент Н.Ә. Назарбаев жаһандық дағдарыстан бұрын 2003 ж. шыққан «Сындарлы он жыл» атты кітабында қиын кезеңнің туатыны жай-лы ескерткен болатын. Кейіннен Қазақстан көшбасшысының дағдарысқа қарсы әрекеттері жайлы нақты ойлары оның «Дағдарыстың кілті» және «Бесінші жол» мақалаларында баяндалған болатын.

Қолданылған әрекеттер мен мемлекеттің даму барысына қатысты жасалынып тұратын мониторинг, соның ішінде стратегиялық жоспарлау әдістерін енгізу арқылы да, Қазақстанның қарқынды дамуына септігін тигізді. Нәтижесінде, 2013 ж. 2050 жылға дейін жоспарлаудың жаңа көкжиегі ұсынылды.

вационным проектом, который способствовал развитию всей национальной экономики.

В 2000-х гг. произошло оформление круп-ных компонентов казахстанской модели раз-вития.

В Казахстане стали проводиться съезды лидеров мировых и традиционных религий. Укрепилась группа региональных интегра-ционных объединений, в которых участвует Казахстан – ЕЭП, Таможенный союз, ОДКБ, ШОС. Реализована инициатива Президента Н.А. Назарбаева о созыве СВМДА. Апогеем стала реализация Казахстаном миссии пред-седательства в ОБСЕ, проведение Саммита ОБСЕ в декабре 2010 г. и принятие Астанин-ской декларации.

С 2008 г. вошло в практику проведение Астанинского экономического форума, кото-рый стал реакцией на возникновение между-народного финансово-экономического кризи-са. Следует сказать, что о наступлении слож-ных времен Президент РК Н.А. Назарбаев предупреждал задолго до глобального кри-зиса – в книге «Критическое десятилетие», в 2003 г. В дальнейшем детализированные мысли Лидера Казахстана о противодействии кризису были изложены в статьях «Ключи от кризиса» и «Пятый путь».

Предпринятые усилия и постоянный мо-ниторинг хода развития страны, в том числе, через внедрение методов стратегического пла-нирования, способствовали ускоренному раз-витию Казахстана. В итоге, в 2013 г. выдвига-ется новый горизонт планирования – до 2050 года.

46


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына он сегізінші жолдауы, Елбасының 2012 ж. 14 желтоқсанында Тәуелсіздік

күнінің 21 жылдығын тойлау қарсаңына екі күн қалғанда сөйлеген сөзі.

Президенттің Жолдау мен үндеу тәжірибесі осы лауазым жарияланғаннан бері бастау алды. Бірінші Жолдау 1990 ж. мамырына белгіленгенмен, 1995 ж. дейін ол Жоғарғы Кеңеске бағытталған болатын. Президент халыққа тікелей үндеуін тек қана төтенше жағдайда МКТЖ-мен байланысты 1991 ж. тамызда, содан кейін 1992 ж. қаңтарда тәуелсіздік алғаннан кейін ғана жолдады.

Президенттің Халыққа жолдауының жыл сайынғы тәжірибесі 1995 ж. бастап жаңа Кон-ституциямен мемлекет басшысының міндетіне жүктелгеннен кейін енгізілді. Президенттің осындай алғашқы Жолдауы «1997 жылғы ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары мен еліміздің жағдайлары туралы» деген дәстүрлі атпен 1996 ж. қазан айында жарияланған еді.

Алайда, көбірек есте сақталғаны ҚР Президенті Жолдауының саны бойын-ша екіншісі: 1997 ж. қазанда жарияланған «Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы».

2001 ж. Жолдау алғаш рет күзде емес, көктемде оқылды, ол бюджет үдерістеріне

Восемнадцатое Послание Президента Н.А. Назарбаева народу Казахстана, с которым Лидер нации выступил 14 дека-

бря 2012 г., за два дня до празднования 21-й годовщины Дня независимости.

Практика обращений Президента с По-сланием берет свое начало с момента, как был учрежден этот пост. Первое Послание датиру-ется маем 1990 г., но до 1995 г. оно адресова-лось Верховному Совету. Напрямую к народу Президент обращался только по экстренному случаю в связи с ГКЧП в августе 1991 г. и за-тем – уже после обретения независимости в январе 1992 г.

Сквозная практика ежегодных Посланий Президента к народу вводится с 1995 г., ког-да новой Конституцией это было вменено в обязанность главы государства. Первое такое Послание Президента относится к октябрю 1996 г. Оно имело традиционное название «О положении страны и основных направлениях внутренней и внешней политики на 1997 год».

Однако наиболее запоминающимся ста-ло второе по счету Послание Президента РК: «Стратегия развития Казахстана до 2030 г.», озвученное в октябре 1997 г.

В 2001 г. Послание впервые читалось весной, а не осенью, что существенно повыси-ло его влияние на бюджетный процесс. В этом

«ҚАЗАҚСТАН-2050» СТРАТЕГИЯСЫ

СТРАТЕГИЯ «КАЗАХСТАН-2050»


llllllllllll

47



едәуір ықпал етті. Осы жылы «Қазақстан-2030» Стратегиясын жүзеге асырудың 10 жылдық жобасы қабылданды. 2004 ж. бастап осы жыл мен өткен жылдардағы Жолдауларда айтылған Президенттің тапсырмалары көрініс табатын жалпыұлттық жоспарларды қабылдау тәжірибесі жолға қойылған. 2002 ж. ба-стап жыл сайын белгілі бір саяси бағыттағы тақырыпты жариялау тәжірибесі тоқтатылды. «Ауылдың үш жылы» жарияланған болатын.

«Қазақстан-2030» Стратегиясынан бастап әр Жолдау іргелі бөліктен басқа тәжірибелік бөлікті де құрайды. Онда мемлекеттік орган-дар үшін нақты тапсырмалар көрініс тапқан. Бұл 2006 жылғы Жолдаудан анық көрінеді. Онда практикалық шаралар әрбір тараудан соң жеке блок ретінде көрсетілген.

же году был принят 10-летний план реализа-ции Стратегии «Казахстан-2030». С 2004 г. практикуется принятие общенационального плана, в котором отражаются поручения Пре-зидента РК, высказанные в Послании теку-щего года и предыдущих лет. С 2002 г. пре-кращается практика объявления каждый год определенной тематики политического курса. Было объявлено «Трехлетие аулов».

Каждое послание, начиная со Стратегии «Казахстан-2030», помимо фундаментальной части, содержит практический блок. В нем от-ражаются предельно конкретные поручения для госорганов. Наиболее выразительно это видно в Послании 2006 г. В нем практические меры отдельно выделялись в качества блока после каждого раздела.

48


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

ҚР Президенті Жолдаудың барлығын дерлік толық көлемде Парламентте оқыды. 1998 ж. Жолдауға қосымша ретінде «Қазақстан-2030» Стратегиясының жүзеге асырылуы жайында баяндама таратылды, 2007 ж. Жолдау екі бөлімнен тұрды, біріншісі оқылды, ал екіншісі тек қана жазбаша түрде көрініс берді.

«Қазақстан-2050» Стратегиясы» Жолдауы алғаш рет Парламентте оқылған жоқ, ал жиынға Парламент депутаттары мен Үкімет мүшелері ғана қатысып қойған жоқ. Мемлекет басшысы Жолдауын сол кезде салынып жатқан Астанадағы Опера театрында оқыды. Жиынға қоғамдық ұйымдардың, жетекші конфессиялардың өкілдері, елшілер, Қазақстанның марапатталған азаматтары қатысты.

«Қазақстан-2050» Стратегиясы «Қазақ-стан-2030» Стратегиясынан өзінің көлемі жағынан 1,5 мың сөздей артық екенін айта кеткен жөн. Жаңа стратегия Қазақстан тари-хында Президенттің ең көлемді Жолдауы бо-лып табылады.

Құрылымы жағынан Жолдау 3 бөлімнен тұрады:

- бірінші бөлімде «Қазақстан-2030» Стратегиясының жүзеге асырылу қорытындыларымен қатар, Қазақстаннның негізгі жетістіктері көрсетілген;

- екінші бөлімде еліміздің халықаралық қауымдастықтың бөлігі ретінде ескеруге тиіс 10 сын-қатерлер мазмұндалған;

- үшінші бөлімде жаңа саяси бағытымыздың 7 бағдары көрсетілген.

Ең бастысы жаңа Стратегия бұрын жарияланған «Қазақстан-2030» Стратегиясы-ның орындалуына дейін кезектен тыс қойылып отыр. Бұған үш ірі дәлел ықпал етті:

1. «Қазақстан-2030» Стратегиясының жылдамдатылып орындалғанын түйінді әлемдік рейтингілердегі Қазақстанның пози-циясы айқындап отыр;

Послания в большинстве своем зачиты-вались в полном объеме Президентом РК в Парламенте. В 1998 г. в дополнение к Посла-нию раздавался доклад о реализации Страте-гии «Казахстан-2030», в 2007 г. имелись две части Послания, первая из которых зачиты-валась, а вторая была только в письменном виде.

Между тем, Послание «Стратегия «Казах-стан-2050» впервые зачитывалось не в Пар-ламенте, и на мероприятии присутствовали не только депутаты Парламента и члены Прави-тельства. Глава государства выступил с Посла-нием в строившемся на тот момент здании но-вого Оперного театра в Астане. В мероприятии приняли участие представители общественных организаций, ведущих конфессий, послы, на-гражденные граждане Казахстана.

Следует сказать, что Послание «Стратегия «Казахстан-2050» по своему объему превы-шает Стратегию «Казахстан-2030» на поряд-ка 1,5 тыс. слов. Таким образом, новая стра-тегия является самым объемным Посланием Президента за всю историю Казахстана.

Структурно Послание состоит из 3-х раз-делов:

- в первом разделе раскрываются основ-ные достижения Казахстана, включая итоги реализации Стратегии «Казахстан-2030»;

- во втором разделе содержатся 10 вызо-вов, с которыми стране, как части междуна-родного сообщества, приходится иметь дело;

- в третьем разделе представлены 7 на-правлений нового политического курса.

Главным моментом является то, что новая Стратегия была выдвинута досрочно, т. е. до исполнения заявленной ранее Стратегии «Ка-захстан-2030». В пользу этого послужили три крупных аргумента:

1. Стратегия «Казахстан-2030» была до-срочно исполнена, на что указывают позиции Казахстана в ключевых мировых рейтингах;


llllllllllll

49



2. Болжамдау мен жоспарлаудың па-радигмалары өзгерді. Болжамдау көкжиегі кеңеюде. Жетекші агенттіктер мен сарапшы құрылымдар болжамдардың ақырғы нүктесін 20 жыл алға қойды. Сондықтан да болжамдар 2050 ж. дейінгі кезеңді қамтиды;

3. Қазіргі әлемде болжамдар ғылымға ғана емес, басқарылатын модельдеудің құралы есебіндегі саясатқа да тиісті болып отыр.

«Қазақстан-2030» Стратегиясынан бас-тап, әрбір жолдаудағыдай, «Қазақстан-2050» Стратегиясында да жаңа саяси терминология қойылып отыр. Бұл дискурс-парадигманың әрбір он жыл немесе одан да жиірек өзгеріп отыруының жалпыәлемдік үдерісі болып та-былады. Ол әсіресе, халықаралық қаржы-экономикалық жүйедегі алғашқы жаһандық дағдарыс ретінде сипатталған 2008–2009 жылдардағы оқиғалардан кейін айқын болды.

Жалпы, сарапшылар тарапынан «Қазақстан-2050» Стратегиясы ұзақ мерзім-ді өтпелі кезеңнен қалыптасқан мемле-кет санатындағы тұрақты даму сатысына өтуді бастан кешумен байланысты еліміздің дамуындағы маңызды межесі деп бағаланады.

2. Изменилась парадигма прогнозиро-вания и планирования. Увеличился горизонт прогнозирования. Ведущие агентства и экс-пертные структуры перенесли конечные точки прогнозов на 20 лет вперед. Тем самым про-гнозы охватывают период до 2050 г.;

3. В современном мире прогнозы стали принадлежностью не только науки, но и по-литики – как средство управляемого модели-рования.

Стратегией «Казахстан-2050» поставлена новая политическая терминология, как это де-лалось каждым из посланий, начиная со Стра-тегии «2030». Это является общемировой тен-денцией, когда каждое десятилетие или еще чаще меняется дискурс-парадигма. Особен-но отчетливо это проявилось после событий 2008–2009 гг. в международной финансово-экономической системе, охарактеризованных как первый глобальный кризис.

В целом, Стратегия «Казахстан-2050» оценивается экспертами как важный рубеж в развитии страны, связанный с преодолением длительного этапа транзита в фазу устойчиво-го развития в качестве состоявшегося государ-ства.

50


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Ф. Фукуяма өзінің жұмыстарында күшті мемлекеттер жайында жазды. Бұл дис-курс оның барлық әлемдегі либерализмнің

таратылуының әсерінен туған тарихтың соңы жайлы жазған мақаласын қызу талқылау кезінде күшейді. Ф. Фукуяма бойынша, күшті мемлекет – кедейшілік пен бұқаралық ауру-лардан қорғанушылықтың негізі.

Бұрынырақ мемлекет рөлі мәселелерін Энтони Гидденс жаһандану негізінде қарастырған. Оның пікірінше, мемлекет өз ықпалын сақтау үшін өзіне ұқсас және ұқсамайтын үшінші жаһандану – әлемдік азаматтық қоғамды құрайтын мемлекеттік емес жергілікті, аймақтық және халықаралық ұйымдар мен қауымдастықтар, топтар-мен сұхбат жасауға ашықтығын және тал-пынысын көрсетуі қажет. Мұндай басқару тұжырымдамасы тек мемлекетпен байланыс-ты болмай орталықтанған әкімшілік және реттеуші тетік ретінде іске асырылады.

«Қалыптаспаған мемлекет» немесе Failedstate (ағыл.) анықтамасының жағымды мағынасында жасалған термин болып табыла-ды.

«Қалыптаспаған мемлекет» термині өз территориясының көлемді бөлігін бақылауға қабілетсіз, орталық үкіметі әлсіз немесе тиімсіз мемлекетті сипаттау үшін қолданылады.

О сильных государствах писал в своих ра-ботах Ф. Фукуяма. Этот дискурс поднялся на волне обсуждений его статьи о конце

истории под влиянием распространения либе-рализма во всем мире. Сильное государство по Ф. Фукуяме – это основа защищенности от бедности и массовых болезней.

Ранее проблемы роли государства рас-сматривал Энтони Гидденс в контексте глоба-лизации. По его мнению, государству для со-хранения своего влияния необходимо прояв-лять большую открытость и расположенность к диалогу, как с себе подобными, так и с негосу-дарственными – локальными, региональными и международными организациями, ассоциа-циями и группами, из которых складывается третья составляющая глобализации – мировое гражданское общество. Именно в ходе такого взаимодействия концепция управления, пере-ставая быть связанной исключительно с госу-дарством, реализуется на базе более широких и децентрализованных административных и регулятивных механизмов.

Имеется также терминология «несостояв-шегося государства» или Failed state (англ.).

Термин «несостоявшееся государство» применяется для обозначения государства, в котором центральное правительство так сла-бо или неэффективно, что оно фактически не контролирует большую часть его территории.

ҚАЛЫПТАСҚАН МЕМЛЕКЕТ

СОСТОЯВШЕЕСЯ ГОСУДАРСТВО


llllllllllll

51



52


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

«Қалыптаспаған мемлекет» түсінігін алғаш рет 1990-жылдары американдық зерттеушілер Джеральд Хельман мен Стивен Ратнер қолданысқа енгізді. «Қалыптаспаған мемлекеттер» 2006 ж. АҚШ-тың Ұлттық қауіпсіздігінің стратегиясында жаңа қауіптердің бірі ретінде аталып көрсетілген бо-латын.

Қалыптаспаған мемлекеттердің келесі өлшемдері ерекшеленген:

- азаматтық соғыс жағдайында болу;- мемлекеттік қарыздың сын көтермес

деңгейі;- шектен тыс инфляция;- жаппай жұмыссыздық;- ұдайы күштеу, этникалық тазалау;- құқық қорғау органдарының әлсіз

бақылануы;- балалар мен сәбилер өлімінің

жоғарылығы;- сыбайлас жемқорлық;- нақты және мойындалған шекараның

жоқтығы;- көпшіліктің ұдайы қарсылық көрсету

толқулары;- режимдердің жиі ауысуы мен

тұрақсыздығы;- қарулануды қадағалаудың нашарлығы; - халықаралық деңгейде мойындалмау;- ұлттық кәсіпорындар деңгейінің ең аз

мөлшерде болуы.Осыған сәйкес, қалыптасқан мемлекет-

те қарама-қарсы сипаттамалар болуға тиіс. «Қазақстан-2050» Жолдауында қалыптасқан мемлекеттің басты мағынасы екі бағыттағы қөзқарас тұрғысынан көрсетілген:

- стратегиялық мақсаттар қойып және оны мерзімінен бұрын шеше білу;

- үш кезеңдік транзитті немесе қоғамның өтпелі кезеңін игеру.

Понятие «несостоявшееся государство» было впервые использовано в начале 1990-х гг. аме-риканскими исследователями Джеральдом Хельманом и Стивеном Ратнером. «Несосто-явшиеся государства» упомянуты в качестве одной из новых угроз в Стратегии националь-ной безопасности США 2006 года. Выделяют-ся следующие критерии несостоявшихся госу-дарств:

- находящиеся в состоянии гражданской войны;

- критический уровень государственного долга;

- гиперинфляция;- тотальная безработица;- перманентное насилие, этнические чист-

ки;- слабый контроль за правоохранительны-

ми органами;- высокая детская и младенческая смерт-

ность;- коррупция;- отсутствие четкой и признанной грани-

цы;- регулярные массовые протестные волне-

ния;- неустойчивость и частая смена режимов;- слабый контроль за вооружениями;- отсутствие международного признания;- минимизированный уровень националь-

ного производства.Соответственно, у состоявшегося государ-

ства должны быть противоположные характе-ристики. В Послании «Казахстан-2050» глав-ный смысл состоявшегося государства пред-ставлен, главным образом, с точки зрения двух позиций:

- способность ставить стратегические за-дачи и их выполнять, в том числе досрочно;

- преодоление этапа тройного транзита, т. е. переходного состояния общества.


llllllllllll

53



Определение, которое характеризует пе-риод переосмысления принципов жиз-ни определенных обществ или сообществ. В прикладном значении – это проблема

столкновения между собой глобального и на-ционального, возникновения встречных про-цессов глобализации, глолокализации, гло-балномики и протекционизма местных эконо-мик.

Теоретические вопросы кризиса ценно-стей начали глубоко рассматриваться после ряда резонансных научных публикаций. В их числе:

Френсис Фукуяма «Конец истории и по-следний человек» (1993 г.). В ней излагалась концепция победы либерализма и окончатель-ного оформления на его основе наиболее со-вершенной формы правления. Статья получи-ла широкую известность в силу совпадения ее выхода с периодом крушения Советского Со-юза.

Самюэль Хантингтон «Столкновение ци-вилизаций и преобразование мирового по-рядка» (1996 г.). В труде доказывается неиз-бежность конфликта между цивилизациями, т. е. конгломератами государств, объединяе-мых определенным религиозно-культурным психотипом. Дифференциация цивилизаций близка к подходам О. Шпенглера (Закат Ев-ропы) и А.Дж. Тойнби (Постижение истории). Резонанс, вызванный работой С. Хантингто-

Белігілі бір қоғамдар мен бірлестіктердің өздерінің өмірлік қағидаттары мен ұстанымдарын сана елегінен өткізіп, қайта ұйғару кезеңін сипаттайды. Қолданбалы

мағынада бұл мәселе жаһанды және ұлттық факторлардың қақтығысуын, жаһанданудың, глолокализацияның, жаһанды экономика мен жергілікті экономиканың протекционизмінің қарама-қайшы үрдістерінің пайда болуын білдіреді.

Құндылықтар дағдарысының теориялық мәселелері бірқатар резонансты ғылыми жа-рияланымдардан кейін тереңінен қарастырыла бастады. Олардың ішінде:

Фрэнсис Фукуяманың «Тарих аяғы және соңғы адам» еңбегі (1993 ж.). Онда либе-рализм жеңісінің концепциясы мен соның негізінде қалыптасқан басқарудың мінсіз фор-масы баяндалған болатын. Мақаланың шығуы Кеңес Одағының құлдырау кезеңіне тура келді, сол себептен ол кең танымал болды.

Самюэль Хантингтонның «Өркениеттер қақтығысы мен әлемдік тәртіптің өзгеруі» еңбегі (1996 ж.). Аталмыш еңбекте өркениеттер, яғни белгілі бір діни және мәдени психотиппен біріктірілген мемлекеттер конгломераттары-ның арасында қақтығыстың міндетті түрде болуы дәлелденеді. Өркениеттердің диффе-ренциациясы О. Шпенглердің (Батыстың құлдырауы) және А.Дж. Тойнбидің (Тарихты ұғыну) теориялық ұстындарына жақын болып

ҚҰНДЫЛЫҚТАР ДАҒДАРЫСЫ

КРИЗИС ЦЕННОСТЕЙ

54


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

келеді. С. Хантингтон шығармасының резо-нансы ислам әлеміндегі мемлекеттерде, ең алдымен Иракта әрекет ету белсенділігі үшін идеологиялық базаны дайындаумен байла-нысты болып келді.

Құндылықтар дағдарысының басты фак-торы батыс қоғамдарының экономикалық гүлденуінің негізіне айналған Тұтыну қоғамы тұжырымдамасының мән-маңызын сана елегі-нен өткізіп, қайта ұйғару болып табылады.

ХХ ғасырдың әлеуметтік күйзелістері мен көтерілістері капитализмнің батыс үлгінің қайта жаңғыртылуына әкеліп соқтырды. Оған өз кезегінде жоғары деңгейдегі әлеуметтік шығындар мен мемлекеттік кепілдемелердің белгілері тән болды.

Коммунизмнің көлеңкесімен күресуге беріліп кеткен саяси режимдер әлеуметтік үміттердің тұрақсыз өсіміне жол берді. Олар ба-тыс экономикалары сияқты өз қоғамдарының күн сайын өсіп жатқан қажеттіліктерін қамтамасыз ету мүмкіндіктерінің шеңберінен шығып кеткен болатын. Оған қоса масылдық көңіл-күйлер күшейе бастады.

Ішкі тұтыну үшін өмірдің мінсіз және таза бейнесін қалыптастырудың мүмкіндігі «кобра эффектісіне» әкеліп соқты. Деиндустриялан-дыру жағдайында қосымша секторлардың «са-бын көпіршігі» көпіріп кетті. Ол өз кезегінде дамыған және дамушы мемлекеттердің арасындағы үйлеспеушілік нәтижесінде пайда болған миграцияға жол берді.

Қоғам – күрделі әлеуметтік жүйе. Егер бір отбасылар аштықтан көз жұмуға душар болса, онда ғаламшардың басқа бұрышында адамдар молшылықта өмір сүріп жатады. Бұл жағдайда өзін-өзі реттеу механизмі қосылады. Берекелі әлем адамдардың орасан зор ағымдарын қызықтырып, тартты. Миграцияға түскен халықтың саны 250 миллион адамға жетті.

Адамдар өмірлерін құрбандыққа ша-лып, көші-қонға беріледі, өз балаларының бақыты үшін үйреншікті өмір салттарынан бас тартады. Егер бай әлем өсіп келе жатқан қарама-қайшылықтарға жылдамырақ жауап

на, был связан с подготовкой идеологической базы для активизации действий в странах ис-ламского мира, в первую очередь, в Ираке.

Ведущим фактором кризиса ценностей яв-ляется переосмысление концепции Общества потребления, ставшей основой экономическо-го расцвета западных обществ.

Социальные потрясения и революции ХХ века привели к перерождению западной мо-дели капитализма. Ему стали присущи не-свойственные черты высоких социальных рас-ходов и государственных гарантий.

Увлекшись борьбой с призраками комму-низма, политические режимы допустили не-сбалансированный рост социальных ожида-ний. Они вышли за рамки способностей за-падных экономик покрывать растущие по-требности своих обществ. Возросли иждивен-ческие настроения.

Попытка сформировать идеальный и чи-стый образ жизни для внутреннего пользова-ния обернулась «эффектом кобры». В услови-ях деиндустриализации раздулся «мыльный пузырь» вспомогательных секторов. Он на-полнился волнами мигрирующего населения,

возникшими из-за дисбалансов между разви-тыми и развивающимися странами.

Общество – это сложная социальная систе-ма. Если семьи балансируют на грани голод-ной смерти, а на другом конце света – избы-точное потребление, – включается механизм саморегуляции. Благополучный мир привлек


llllllllllll

55



қайтарып, шара қолданғанда, жағдай мүлдем басқаша болар еді.

Алайда, тұрғылықты жерді ауысты-ру өмірдің бірден жақсарып кетуіне әкеліп соқтырмайды. Ол үшін бейімделу мен «әлеуметтік лифттердің» жүйесін ауысты-ру керек. Ол болмаған жағдайда кедейшілік тұрғылықты жерін ауыстырып жүре береді. Аш адамдарға көмек көрсету бойынша жұмыс істейтін Оксфордық комитеттің айтуынша, «G-20» мемлекеттерінде ғаламның жеткілікті қамтамасыз етілмеген адамдарының тең жар-тысы тұрады.

Ұзақ дағдарыс пен жұмыссыздықтың өсу жағдайында қоғамның жіктелуі одан сайын күшейді. Дамыған мемлекеттер экономикаларының тұрақтылығының негізі болып табылатын орта тап наразылық қозғалыстарының қозғаушы күшіне айналды.

Дағдарыс әлеуметтік негізге тереңінен еніп, оның жаңа салаларын - әлеуметтік қорғау, зейнеткерлік жүйе мен көші-қон саясатын зақымдай бастады. Сарапшылар мультимәдениет концепциясының күйреуін жариялады.

Исламофобияға түрткі болған этникалық және конфессиялық негіздегі жанжалдар пай-да болды. Оның айқын мысалдары Норвегия елінде Мұхаммед пайғамбардың карикатура-ларын жариялаудан бастау алып, әрі қарай жалғасады.

Оған қоса, әлемнің энергетикалық ресурстарының 70 пайызын иеленіп отырған ислам мемлекеттерінде 30 млн. адам кедейліктің шегінде тұрғаны, 50 млн. адам са-палы білім мен денсаулық сақтауға қол жеткізе алмай жүргені мүлдем қарастырылмайды. Со-нымен қатар, ИКҰ құрамындағы 22 мемлекет әлемнің ең кедей елдерінің тізіміне кіреді.

Жаһандық ақпараттық-коммуникативті эффект өмір сапасының стандарттары мен нормаларының басқа континенттер мен ма-териктерге қоныс аударуына әкелді. Адам-дар ақпаратпен қатар, идеалдар мен құндылықтарды да игереді.

громадные человеческие потоки. Число ми-грантов достигло четверти миллиарда.

Люди мигрируют даже ценою жизни, пре-небрегают привычным образом жизни во имя счастья своих детей. Все могло бы быть ина-че, если бы богатый мир быстрее реагировал на растущие контрасты.

Однако смена места жительства не ве-дет автоматически к улучшению самой жиз-ни. Необходимо менять систему адапта-ции и «социальных лифтов». Без этого бед-ность попросту меняет прописку. Как отме-чает Оксфордский комитет помощи голодаю-щим (ОКСФЭМ), сегодня в странах «Большой двадцатки» живет половина малообеспечен-ных людей планеты.

В условиях долгового кризиса и роста без-работицы расслоение обществ только обостри-лось. Оплот стабильности экономик развитых стран – средний класс – стал движущей силой протестных движений.

Кризис стал глубоко проникать в социаль-ную ткань, поражая все новые области – соци-альную защиту, пенсионные системы, мигра-ционные политики. Эксперты заявили о крахе концепции мультикультурализма.

Возникли конфликты на этноконфессио-нальной основе, спровоцировавшие виток ис-ламофобии. Примеры можно приводить, на-чиная с опубликования карикатур на пророка Мухаммеда в Норвегии.

Между тем, не рассматриваются вопросы о том, как могло случиться, что в странах ис-ламского мира, обладающих 70% всех энер-гетических ресурсов мира, 30 млн. человек живут за чертой бедности, 50 млн. – не име-ют доступа к качественному образованию и здравоохранению; 22 государства – участни-ка ОИС входят в список наибеднейших стран мира.

Глобальный информационно-коммуни-кативный эффект ведет к тому, что нормы и стандарты качества жизни кочуют на другие континенты и материки. Вместе с информаци-ей люди потребляют идеалы и ценности.

56


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Батыс білімін бойына сіңірген өмірлік армандардың жүзеге аспау факторы араб әлемінің мемлекеттерінде саяси дағдарысты дамытуда маңызды рөл атқарды. «Араб көктемінің» «нан бүлікшілігінен» басталғанын еске түсірсек болғаны.

Осы жағдайлармен қатар, әлемде ғаламшардың экологиялық баланстарын на-шарлататын тұтынушылық революция жүріп жатыр. Бүкіләлемдік азық-түлік ұйымы 2050 жылға дейін азық-түлікті тұтыну үрдістерінің екі есе өсіп кететіні туралы айтып отыр.

Ғаламшардың жер ресурстарының таусы-луын, астық өнімділігінің қысқаруын, құнды жерлер мен жайылымдардың құлдырауын басынан кешіріп отырған экологиялық жүйеге үлкен жүк артылып, күн сайын өсіп келеді. Су ресурстарының жетіспеушілігі ушығып бара жатыр. БҰҰ болжамдары бойынша «су стрессінің» көрсеткіші алдымыздағы 10 жыл ішінде 7 есе, яғни 3,5 миллиард адамға дейін өспек.

Жаһанды энергетикалық және экология-лық тұрақсыздықтар өсіп бара жатыр. Алдымыздағы екі он жылдықта ғаламшардың энергетикалық қажеттіліктері кем дегенде жарты есе өседі. Қазірдің өзінде көмірсутегіні пайдалану ірі табиғи келеңсіздіктер, құрғақшылық пен өрттердің пайда болуына ықпалын тигізбей қоймады.

Әлем ресурстар үшін күрес пен жанжал-дардың өсуінің негізіне айналып бара жатқан көмірсутегі экономикасының мүмкіндіктерін тауысуда.

Сөйтіп, қазіргі күні құндылықтарды қайтадан қарау, басқаша ойлау мәселесі ту-ындап отыр. Басты идея – әлемдік экономи-каны барынша теңгерімді ету. Тек сол кезде ғана мемлекеттер арасындағы қатынастарды үйлесімді етуге болады. ХХ ғ. және ХХІ ғ. басындағы тәжірибесі аймақтар арасындағы қайшылықты күшпен шешу мүмкін еместігін көрсетті. Дамыған елдер мен дамып келе жатқан елдер арасында бірлескен шешім қажет.

Фактор того, что впитанные с западным образованием жизненные мечты не были ре-ализованы, сыграл ключевую роль в развитии политического кризиса в странах арабского мира. Достаточно вспомнить, что «арабская весна» началась с «хлебных бунтов».

Одновременно в мире происходит потре-бительская революция, ухудшающая эколо-гические балансы планеты. Всемирная про-довольственная организация говорит о пред-стоящем до 2050 г. удвоении потребления продуктов.

Возрастает нагрузка на экосистему плане-ты, переживающую истощение земельных ре-сурсов, сокращение урожайности зерновых, деградацию плодородных земель и пастбищ. Все более острым становится дефицит водных ресурсов. По прогнозам ООН, в ближайшие 10 лет показатель «водного стресса» возрас-тет в 7 раз, до 3,5 млрд. человек.

Растут глобальные энерго-экологические дисбалансы. В ближайшие 2 десятилетия энергетические потребности планеты выра-стут, как минимум, наполовину. Уже сегод-ня эксплуатация углеводородов сказывается на экологии в виде крупных природных ката-клизмов, засух и пожаров.

Мир исчерпывает возможности углеводо-родной экономики, которая становится осно-вой для нарастания конфликтов и борьбы за ресурсы.

Таким образом, в настоящее время про-исходит переосмысление ценностей. Главная задача – сделать мировую экономику более сбалансированной. Только в этом случае можно будет добиться гармонизации отноше-ний между странами. Опыт ХХ – начала XXI в. показал, что разрешить противоречия между регионами силовыми способами – невозмож-но. Нужны совместные усилия развитых и развивающихся стран.


llllllllllll

57



Аналитически и математически доказуе-мый концепт (представление) об основных параметрах состояния конкретно взятой страны во множестве ее взаимосвязей в

определенном временном отдалении. В отли-чие от прогнозирования, при формировании модели должны быть определенные целост-ность и завершенность. Модель будущего пред-полагает, как может выглядеть объект, какими будут его внутренняя структура, состав, какого рода взаимосвязи будут у него с подобными объектами и сохранится ли он вообще. В на-стоящее время в управленческой практике ис-пользуются различные методы моделирования будущего.

Форсайт представляет собой систему пред-видения, каким будет объект (т. е. модель бу-дущего). Система предполагает вовлечение максимально широкого круга экспертов в про-фильном направлении, а также, если необхо-димо, использование различного рода методов общественного опроса. В отличие от прогнози-рования, форсайт предполагает, помимо рабо-ты над определением вариантов будущей мо-дели, также определение методов достижения данных вариантов.

Наиболее широкое распространение фор-сайтные исследования получили в науке и тех-нологиях. Например, в Казахстане в 2010 г. был впервые апробирован форсайт для опре-деления критических технологий, что важно для реализации программы форсированного индустриально-инновационного развития.

Белгілі бір уақыт қашықтығында алынған көптеген өзара байланыстары бар нақты мемлекеттің жағдайының негізгі көрсеткіштері туралы сараптамалық

және математикалық тұрғыдан дәлелденетін тұжырымдама (түсінік). Болжамдаумен салыстырғанда үлгіні қалыптастыру кезінде белгілі бір тұтастық пен аяқталғандық бо-луы қажет. Болашақтың үлгісі объектінің, оның ішкі құрылымы мен құрамы, оның өзі іспетті объектілерімен өзара байланы-сы қандай болатынын және оның сақталыну мүмкіндігін ұйғарады. Қазіргі уақытта басқару тәжірибесінде болашақ үлгісін қалыптастырудың түрлі әдістері қолданылады.

Форсайт объектінің (яғни болашақ моделінің) қандай болатынын болжай ала-тын жүйе болып табылады. Аталмыш жүйе профильдік бағыттағы сарапшылардың кең қатарын барынша қатыстыруды және де қажет болған жағдайда қоғамдық сауалнама әдістерінің алуан түрін қолдануды ұйғарады. Болжамдауға қарағанда форсайт болашақ үлгісінің нұсқаларын анықтаудан бөлек, осы нұсқалардың іске асырылу әдістерін анықтауды да қарастырады.

Форсайттық зерттеулер ғылым мен тех-нологиялар саласында кең қолданысқа ие болды. Мысалға, Қазақстанда 2010 ж. үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын іске асыруда маңызды болып

МЕМЛЕКЕТ БОЛАШАҒЫНЫҢ ҮЛГІСІ

МОДЕЛЬ БУДУЩЕГО СТРАНЫ

58


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

табылатын сыни технология-ларды анықтау үшін алғаш рет форсайт сынақтан өткен болатын.

Форсайттық әдістің мықты тұсы – болжау зерттеуінің әрбір кезеңі өткен кезеңнің жұмысын сүзгіден өткізіп отыратын жүйелілігі мен көпсатылылығына негізделуінде. Мәселен, мемлекеттің ғылыми-тех-нологиялық дамуының қа-лыптасып болған болжам-дарына, мақсаттары мен міндеттеріне сай сарапшы топтармен жүргізілген SWOT-талдау нәтижелері бойынша Қазақстанның 2020 жылға дейін қол жеткізгісі келетін даму деңгейі үшін өнімдер мен қызмет көрсетулердің тізімі анықталды.

Негізгі өнімдер мен қызмет көрсетулердің тізімі Дельфи-сауалнамаға (кері байланысты қамтамасыз ету арқылы бірқатар сарапшыларға онлайн сұрақ қою, яғни сауалнамаға қатысқан респонденттерге қорытынды нәтижелерді жіберу және сауалнаманың қорытынды нәтижелерін ескере отырып, жауаптарды түзету мүмкіндігін ұсыну мақсатымен сауалнаманың екінші кезеңін өткізу) шығарылды.

Сценарлық модельдеу – ықтимал болашақ үлгісін қалыптастыру бойынша кең таралған тәжірибе. Әдетте, үш сценарий дайындалады.

Біріншісі статус-квоны сақтауға жата-ды және жетілдіру жағына қарай өзгерістер ескерілмейді.

Екінші сценарий нашарлауды немесе жағымсыз оқиғалар ағымын іске асыруды ұйғарады.

Үшінші сценарий үдерісті тиімді бағалау мен жағымды дамуын қарастырады.

Үш сценарийді талдау қорытындысы бой-ынша мүмкіндіктер мен күш салудың есебінде соңғы параметрлеріне жетуі ықтимал ұтымды сценарий дайындалады.

Сильная сторона форсайтного метода – в последовательности и многоступенчатости прог-нозного исследования, в котором каждый этап фильтрует предыдущий. Например, по резуль-татам проведенного SWOT-анализа, в соответ-ствии с установленными видением, целями и задачами научно-технологического развития страны, экспертными группами был определен список продуктов и услуг, которые необходимы Казахстану для достижения желаемого варианта развития до 2020 года.

Список ключевых продуктов и услуг вынесен на Дельфи-опрос (онлайн-анкетирование значи-тельного количества экспертов, с обеспечением обратной связи – т. е. рассылка общих результатов респондентам, принявшим участие в анкетирова-нии, и проведение второго раунда опроса, с целью предоставления возможности корректировки отве-тов, с учетом общих результатов анкетирования).

Сценарное моделирование – распростра-ненная практика построения моделей вероятно-го будущего. Разрабатываются, как правило, три сценария.

Первый относится к сохранению статус-кво и не предполагает изменений к улучшению.

Второй сценарий обычно предполагает ухуд-шение или реализацию неблагоприятного хода событий.


llllllllllll

59



Сценарийлер құрылымы мына пара- метрлерден тұрады: мәні (сюжетті сипаттау); ықтималды бағалау; сценарийді іске асыруға әсер етуші факторлар; тиімділікті бағалау.

Сценарлы тәсіл бүгінде қаржылық нарықты дамыту, саяси үдеріс, электоралды кампания болжамы экономикада кең қолданылады.

Футурология да болжамдау әдістерінің бірі болып табылады. Дегенмен, мұнда зерттеулердің нәтижесі болып табыла-тын объективті фактор мен жеке шабытқа негізделген футурологтың өзіндік бір болжамын білдіретін субъективті фактор үйлесіп келеді.

Футурология әдісін адамзаттың көзін су асты қайықтың, батискафтың пайда болуына жеткізген Жюль Верн жұмысының мысалынан көруге болады. Заманауи футурологтардың ішінен ең танымал болып адамзаттың Марс ғаламшарын игеретінін болжаған Рэй Брэдбе-ри танылады.

Бүгінгі күні Элвин Тоффлердің жұмыстары кең қызығушылыққа ие. Оның болжамдары бойынша үшінші өндірістік төңкерістің тара-луы ХХ ғ. соңғы үшінші ширегінде пайда болып, 2025 жылға қарай нақты қалыптасып болады. Қоғамдық-экономикалық форматтың индустри-алдыдан постиндустриалды түрге ауысуының мерзімдерінің қысқаруы ғылыми-техникалық төңкерістің қарқынды дамуы және кең таралу-ымен байланысты болып келеді.

Э. Тоффлер тақырыбына экономист фу-туролог Джереми Риффкиннің жұмыстары жақын болып келеді. Оның ойынша, әлем энергетикалық тұтынудың шыңына жетіп қойды және жаһандану көмірсутегі экономикасының ақырғы кезеңі болып табылады. 2020 жылға дейін қажетті жағдай қалыптасып, автомобильдердің сутегі отынына жаппай көшуі бойынша технологиялық мәселелер шешіледі.

Келешекте компьютерлік және телекоммуникациялық революциялар жаңа сутегі-энергетикалық төңкеріспен үйлесіп, соның нәтижесінде адамдар қатынастарының құрылымы мен инновацияларға қойылатын та-лаптар түбегейлі өзгереді. Сутегі энергетикалық

Третий сценарий предусматривает оценку желательного или максимально благоприятно-го развития процесса.

По итогам анализа трех сценариев разра-батывается оптимальный сценарий, при кото-ром вероятность достижения конечных пара-метров будет наиболее высокой, с учетом име-ющихся возможностей и предпринимаемых усилий.

Структуру сценариев составляют обычно следующие параметры: суть (описание сюже-та); оценка вероятности; факторы, способству-ющие и препятствующие реализации сценария; оценка приемлемости.

Сценарный метод сегодня широко исполь-зуют в экономике, при прогнозировании раз-вития финансовых рынков, политических про-цессов, электоральных кампаний.

Футурология является одним из методов прогнозирования. Однако в этом случае со-четаются объективный фактор, т. е. результаты исследований, и субъективный, или опреде-ленный момент собственного видения футуро-лога, основанный на личном вдохновении.

Проиллюстрировать действие футурологии можно на примере работ Ж. Верна, который фактически подвел человечество к возникно-вению подводной лодки, батискафа. Из со-временных футурологов наиболее известным является Р. Брэдбери, который предсказывал освоение человечеством планеты Марс.

Весьма широким интересом пользуются работы Э. Тоффлера. Согласно его прогнозам, распространение третьей промышленной рево-люции началось в последней трети ХХ в. и окон-чательно оформится к 2025 году. Сжатие сроков изменения общественного-экономического фор-мата с индустриального на постиндустриальный связано со стремительным развитием и распро-странением научно-технической революции.

Близки к тематике Э. Тоффлера работы Дж. Риффкина, являющегося футурологом-эко-номистом. Согласно его мнению, мир достиг пика энергетического потребления, и глоба-лизация есть последняя фаза углеводородной экономики. Ожидается, что до 2020 г. сформи-руются необходимые условия и будут решены

60


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

желісінің пайда болуы да мүмкін және соның шеңберінде тең субъектілер тек ақпаратпен ғана емес, сонымен қатар энергиямен де ал-маса алады.

Әдетте ғылыми фантастардың ойлары мен идеялары инновациялар болып табылады және олар кейіннен іске асырылатын қолданбалы механизмдерге айналады.

Мысалы, қазіргі күннің өзінде сутегі отынының элементтері орнатылған автомо-бильдерді Форд, Тойота, Фольксваген, Хонда және Хьюндай сияқты ірі автоөндіруші кон-церндер сынақтан өткізіп, шығарып жатыр.

Грид Крауд жүйесі қашықта орналасқан зоналар үшін тек ақпараттық ағымдарды ғана емес, сонымен қатар қуат көздерін де бағыттауға мүмкіндік береді. Ол өз кезегінде мұнай мен газға негізделген энергетикалық компаниялардың күйреуіне алып келеді.

Жаңа энергетикалық тәртіп сапалы жаңа технологияларды талап ететін болады. Сол се-бептен бүгінгі күні шетел мемлекеттері арзан күн және жел энергиялары, желісіз байланыс, генетикалық тұрғыдан модификацияланған өсімдіктер, тірі ағзалардың жасанды талшықтары саласындағы зерттеулермен айна-лысып жатыр.

Сонымен, Қазақстан Президентінің жаңа Жолдауы мемлекет үшін ең қолайлы болашақ үлгісін қалыптастыруға бағыттайды. Жоғарғы технологиялар, инновациялар, экономиканың технологиялық тұрғыдан толықтай жаңаруы соның негізіне айналуы тиіс. Мұндағы ең басымдылық танытатын бағдар - әлемдегі үрдістерге сай болу. Егер де айтқанымыз орындалатын болса, онда мемлекетімізді жарқын болашақ күтіп тұр. «Қазақстан-2050» Жолдауының тұжырымдары, «ЭКСПО-2017», үдемелі индустриалды-инновациялық даму бойынша Мемлекеттік бағдарламасының жаңа бесжылдығын қабылдау жағымды сценарийді іске асыруға бағытталған.

технологические задачи по массовому перехо-ду автомобилей на водородное топливо.

В перспективе компьютерная и телеком-муникационная революции сольются с новой водородно-энергетической революцией, в ре-зультате чего в корне поменяется структура человеческих отношений и, соответственно, требования к инновациям. Возможно появле-ние водородной энергетической сети, в рамках которой равные субъекты могут обмениваться не только информацией, но и энергией.

Следует сказать, что зачастую мысли и идеи научных фантастов являются инновация-ми, которые затем приобретают вполне прак-тические механизмы реализации.

Например, уже в настоящее время автомо-били с силовыми установками на водородных топливных элементах производят и испытывают крупнейшие автомобильные концерны, включая Форд, Тойоту, Фольксваген, Хонда и Хьюндай.

Система Грид Клауд позволит перенаправ-лять не только информационные потоки, но и мощности для удаленных зон. Это будет озна-чать крушение действующих на нефти и газе энергетических компаний.

Новый энергетический порядок потребует качественно новых технологий. Поэтому сегод-ня зарубежные страны занимаются разработ-ками в области дешевой солнечной и ветровой энергии, беспроводной связи, генетически мо-дифицированных растений, искусственных тка-ней живых организмов.

Таким образом, новое Послание Прези-дента Казахстана настраивает на формиро-вание наиболее благоприятной для страны модели будущего. Ее основой должны стать высокие технологии, инновации, полное техно-логическое обновление экономики. Приорите-том становится соответствие тем тенденциям, которые происходят в мире. Если это будет так, то страну ждут оптимистичные перспективы. На реализацию позитивного сценария нацеле-ны положения Стратегии «Казахстан-2050» – о проведении Международной выставки «ЭКС-ПО-2017», принятии новой пятилетки Государ-ственной программы форсированного инду-стриально-инновационного развития и др.


llllllllllll

61



Бұл ұғым ұзындықтың физикалық мәндегі сипаттамасы болып табылады. Кеңістік пен уақыт континуумның үлгісі.

ХХ ғасырға дейін кеңістік пен уақыт туралы екі көзқарас басымдық танытты.

Біріншісі – И. Ньютонның кеңістік пен уақыттың субстанционалдығы туралы па-йымдауы. Екіншісі – Г. Лейбництің кеңістік пен уақыттың тек қана жеке адамдар қатынасында болатындығы туралы пайым. Осы қатынастардан тыс бұл түсінік те болмай-ды.

Кеңістік пен уақыт мәселесін түсінуде, авторы А. Эйнштейн болып табылатын салыстырмалық теориясының ашылуымен үлкен өзгерістер болды. Бұл теория бойынша уақыт абсолютті және біркелкі емес.

Салыстырмалықтың жалпы теория-сы аумағында, басқа да өлшемдер теория-сында гравитациялық эффектілер кеңістік пен жазықтықтағы дене мен жазықтықтың бір-бірімен күшпен әсерлесу себебінен емес, масса мен энергияға байланысты кеңістік пен уақыттың өзінің өзгеруімен байыпта-лады. Жалпы салыстырмалылық теориясы басқа өлшемдер теориясынан кеңістік пен жазықтықты ондағы материямен байланысты-ру үшін Эйнштейннің теңестіруін пайдалануы-мен өзгешеленеді.

Данное понятие связано с физическим представлением о протяженности. Так называемой моделью пространственно-

временного континуума. До ХХ в. преоблада-ли две точки зрения на пространство и время.

Первая – представляемая И. Ньютоном о субстанциональности времени и простран-ства. Вторая – Г. Лейбница о существовании времени и пространства только в отношениях между индивидами. Вне этих отношений дан-ных понятий не существует.

Большие изменения в понимании вопро-сов пространства и времени произошли с от-крытием так называемой теории относитель-ности, автором которой является А. Эйнштейн. Согласно данной теории, время не представ-лено абсолютным и равномерным.

В рамках общей теории относительности, как и в других метрических теориях, постули-руется, что гравитационные эффекты обуслов-лены не силовым взаимодействием тел и по-лей, находящихся в пространстве-времени, а деформацией самого́ пространства-времени, которая связана, в частности, с присутствием массы-энергии. Общая теория относительно-сти отличается от других метрических теорий тяготения использованием уравнений Эйн-штейна для связи кривизны пространства-времени с присутствующей в нём материей.

ТАРИХИ УАҚЫТТЫ ЖЕДЕЛДЕТУ

УСКОРЕНИЕ ИСТОРИЧЕСКОГО ВРЕМЕНИ

62


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Физикадағы жетістіктерді ескере отырып, кеңістік пен уақыт мәселесі гуманитарлық ғылымдарда да көрініс тапты. Мысалы, П. Сорокиннің, П. Бурдьенің, К. Маркстің, М. Веберддің, П. Штомпктің теорияларында.

Сонымен, қоғамның әлеуметтік құрылымын қарастыру әлеуметтік кеңістікті, әртүрлі капиталды иеленудегі бедел мен биліктің жалпы жүйесіндегі адамдардың ойлау кеңістігінің диспозициясын зерттеумен тығыз байланысты. Сонымен қатар, әлеуметтік құрылымдағы ұстанымдар жеке тұлғалардың іштей және сырттай бірдейленуіне қызмет ететін өзінің нақты фактілерде көрінісін та-бады. Яғни, әлеуметтік кеңістік физикалық кеңістік емес, бірақ онда анық және дәл жүзеге асырылуға ұмтылады.

С учетом достижений физики вопросы пространства и времени нашли отражение и в гуманитарных науках, например, у П. Со-рокина, П. Бурдье, К. Маркса, М. Вебера и П. Штомпки.

Так, рассмотрение социальной структу-ры общества тесно связано с изучением так называемого социального пространства, т. е. умозрительного поля диспозиций людей в об-щей системе престижа и власти, во владении различного рода капиталами. Между тем, по-зиции в социальной структуре имеют свои проявления в конкретных фактах, что служит внешней и внутренней идентификацией инди-видов. То есть, социальное пространство не является физическим, но стремится реализо-ваться в нем как можно более точно и четко.


llllllllllll

63



Әлеуметтік уақытты өлшеу мәселесі эконо-микалық ғылымдарда кең түрде қолданылады (Кондратьевтің циклі деп аталады).

Тарих ғылымында маркстік социология бойынша формациялық деп аталатын тәсіл қолданылды. Ол тарихи дамуды спираль түрінде қарастыруға негіз болды.

Этностардың пассионарлық кезеңдерін қарастырған Л.Н. Гумилевтің этногенез тео-риясы кеңінен тарады.

Жаһандану теориясының пайда болуы-мен бірге (Э. Гидденс, Дж. Несбит) жаңа коммуникациялардың пайда болуына байла-нысты уақыт пен кеңістіктің қысылуы тура-лы түсінік пайда болды, соның нәтижесінде бүкіл әлем жаһандық ауыл дәрежесіне дейін қысылды.

1984 ж. американдық зерттеуші Дж. Несбит «Мегатренд – біздің өмірімізді трансформациялаудың он жаңа бағыты» атты жұмысында жаңа технологиялар өте тез қарқынмен дамитындығын, кімде-кім жаһандық экономикада орын иеленгесі келсе, технологиялық жаңаруларға аса жоғары көңіл бөлуі қажет деп анықтайды.

Э. Гидденс әлем жаһандану дәуірінде, бұрынғыға қарағанда, азырақ басқарылатын болды деп көрсетеді. Ол әлдебір қолдан шығып бара жатқандай.

Белгілі академик С.П. Капицаның пайым-даулары физика мен гуманитарлық ғылымдар арасын байланыстыруда көрнектілікке ие болды. Тарихи уақыттың қысылуы жайлы ол: «Адамзат тарихының әрбір жаңа кезеңі алдыңғысынан 2,5–3 есеге қысқа ... Адамзат қоғамының пайда болған уақытынан бастап та-рихи кезең ұзақтығы қысқарып отырды және 35–40 жылға жетті, бұл ұрпақтар алмасуының уақыты немесе адамның жұмыс істеуге қабілеттілігінің орташа уақыты... Уақыттың қысылуы адамдар өмірінің ауқымының өзгеруіне алып келеді... Бұл бір ұрпақтың өмір

Вопросы измерения социального времени широко применяются в экономической науке (так называемые циклы Кондратьева).

В исторической науке был применен так называемый формационный подход по марк-систской социологии. Она же стала основой рассмотрения спиралевидного развития исто-рии.

Широкое распространение получила те-ория этногенеза по Л.Н. Гумилеву, в которой рассмотрены фазы пассионарности этносов.

Вместе с возникновением теории глобали-зации (Э. Гидденс, Дж. Несбит) пришло пони-мание сжатия времени и пространства в силу возникновения новых коммуникаций, в ре-зультате чего весь мир сжался до уровня гло-бальной деревни.

В 1984 г. американский исследователь Дж. Несбит в своей работе «Мегатренд – де-сять новых направлений трансформации на-шей жизни» обозначил, что новые технологии развиваются такими быстрыми темпами, что для тех, кто желает занять место в глобаль-ной экономике, становится жизненно необхо-димым уделять повышенное внимание скоро-сти технологического обновления.

Э. Гидденс отмечал, что мир в эпоху глоба-лизации стал еще менее управляемым. Он как бы ускользает из рук.

Весьма показательной и обеспечивающей связку между физикой и гуманитарными на-уками стала формулировка известного ака-демика С.П. Капицы. О сжатии историческо-го времени он сказал следующим образом: «Каждый новый период в истории человече-ства короче предыдущего в 2,5–3 раза... Со времен зарождения человеческого общества длительность исторических периодов сокра-щалась и достигла периода 35–40 лет – вре-мя смены поколений, или среднее время ак-тивной работоспособности человека... Сжатие времени ведет к изменению масштаба време-

64


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

сүру жағдайының күрт өзгеруіне соқтырады. Адамдар бір тарихи кезеңнен екіншісіне ауысқандай болады», – деп тұжырымдайды. Адам табиғаты мұндай кездерде шегіне жете зорығады. Өзгерістердің қарқынды болғаны сондай, адам санасы барлығын қорытып үлгере алмайды.

Осыған орай уақыттың әркелкілігі жайындағы Эйнштейннің тұжырымдамасын, кеңістік пен уақыттың қисықтығын бұрмалауды қоса алғанда, Қазақстан тарихи уақыттың же-делдеу феноменін толық түрде өзінің басынан өткерді. Ұлыбританияда алғашқы өндірістік төңкерістер болып жатқан кезде (XVIII ғ. соңғы үшінші ширегі) қазақ хандығы ұзақ уақыт жоңғарлармен болған соғыстан енді ғана есін жия бастаған еді. Одан кейін екі ғасыр, алғашында ресейлік, одан соң кеңестік им-периялар құрамында бодандық күй кешті. ХХ ғасырдың 30-шы жылдары Америкада дағдарыспен күресу үшін инфрақұрылымдық өзгерістер болып жатқан кезде Қазақстанда аштық пен қуғындалу жүріп жатты.

Тарихи уақытты өткізіп алған кездер бол-ды. Алайда, узақ уақытқа басылып жататын, белгілі бір бағыттар бойынша мазаланатын жеке адамның немесе ұлттың психологиясын-да «серіппе» құбылысы болады. Осы қысылу ұзақтығының қаншалықты мықтылығына сәйкес «серіппенің» физикалық пайдалы әсері де күшті болады.

Осы ретте Президент Н.Ә. Назарбаевтың 2007 ж. қазанында өткен Қазақстанның 2030 ж. дейінгі даму стратегиясының 10 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда сөйлеген сөзіне назар ау-даратын болсақ, онда: «Әлем үшін 20-шы жүзжылдықтың аяғы көптеген өзгерістер кезеңі болды. Бұл кезеңге тән белгі тарихи уақытты сапалы «сығымдалу» болды. Бұрын жүздеген жылдар бойы жүретін үдерістер қазір ондаған жылдарға сығымдалды. Уақытты көбейтуге,

ни жизни людей... Это ведет к резкой смене условий жизни в течение одного поколения. Люди из одной исторической эпохи как бы пе-ремещаются в другую». Человеческая приро-да в этих условиях напряжена до предела. Из-менения настолько интенсивны, что подчас человеческое сознание не все успевает «пе-реварить».

В этой связи, феномен ускорения исто-рического времени в полной мере испытал на себе Казахстан, включая эйнштейновский вывод о неравномерности времени, искаже-нии, кривизне пространства и времени. В то время, когда в Великобритании происходила первая промышленная революция (последняя треть XVIII в.), казахское ханство только вос-станавливалось после длительной борьбы с джунгарами. Затем было два века зависимого состояния в составе империи: сначала – рос-сийской, затем – советской. Когда в Америке в 30-х гг. ХХ в. совершили инфраструктурный прорыв для борьбы с кризисом, в Казахстане царили голод и репрессии.

Было упущено историческое время. Одна-ко, как в личной, так и национальной психоло-гии есть феномен «пружины», которая может в определенное время сдавливаться, нагнета-ется определенный ориентир, нацеленность. И чем длительнее процесс такого сжатия, тем сильнее физика отдачи «пружины».

В этой связи, характерно высказывание Президента РК Н.А. Назарбаева на между-народной научно-практической конферен-ции, посвященной 10-летию стратегии разви-тия Казахстана до 2030 г., прошедшей в октя-бре 2007 г. Он отметил: «Конец 20-го столе-тия стал для мира временем огромных изме-нений... Характерной чертой этого периода стало качественное «сжатие» исторического времени. Процессы, которые ранее занимали столетия, сегодня как бы сжимаются в десяти-летия. Время нельзя накопить, умножить. Его


llllllllllll

65



жинақтауға болмайды. Оны қайтадан кері қайтара алмайсың. Егерде дамудың мақсаты айқын анықталған болса, уақытты дұрыс пайдаланануға болады», – делінеді.

Яғни, Қазақстан жағдайында «серіппені» босатуға дейін ұзақ уақыт өтті, ол тарихи шындық ретіндегі қазақтардың ұлттық әлеуетін шыңдады және жаһандық әлемде кеңістік пен уақыт континуумының қысылуына әкелді. Нәтижесінде кумулятивтік әсер пайда болды, сөйтіп кеңес республикаларының ішінде соңғы орындарында тұрған республика дәрежесінен Қытай мен Кувейт сынды әлемнің экономи-калары өсіп келе жатқан үш елінің қатарына кіруге дейін көтерілген Қазақстан 20 жылдық кезеңде күшті жаңғырту секірістерін жасады.

нельзя повернуть вспять. Но временем можно умело распорядиться, если определены ясные цели развития».

То есть в случае с Казахстаном произошло наложение развертывания «пружины» нагне-таемого длительное время национального по-тенциала казахов как исторической реально-сти и сжатия пространственно-временного континуума глобализирующегося мира. В ре-зультате возник кумулятивный эффект, когда Казахстан за чуть более чем 20-летний период совершил мощный модернизационный скачок из республики, занимавшей среди советских республик предпоследнее место – до страны, входящей в тройку растущих экономик мира, наряду с Китаем и Кувейтом.

66


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

Заманауи нарықтық экономиканы қалыптастырудың, демократиялық реформаларды жүргізудің және

адамдардың сана-сезімін өзгертудің негізінде жатқан жаһандық инновациялық өзгерістер дәуіріндегі дамудық жаңа ұлттық үлгісі.

Қазақстанда қоғамдық сана түбегейлі өзгеріске ұшырады, оған нарықтық қатынастар мен жаңа саяси жүйені енгізу ықпал етті:

1) тұрақты орта тап қалыптасты;2) азаматтық қоғам құрылды;3) тарихқа, тілге және мәдениетке деген

қатынас өзгерді.Кеңестік кезеңнен кейінгі Қазақстанның,

сонымен қатар ТМД кеңістігіндегі басқа да көптеген елдердің өтпелі кезеңі өтпелі кезең және жаңғырту теорияларын ескере отырып жүзеге асырылуда.

С. Хантингтонның пікірі бойынша, жаң-ғыртуларсыз батыстандыру үлгісі (Египет, Фи-липпин) өзінің жарамсыздығын көрсетті; батыс-тандырусыз жаңғырту үлгісі (Оңтүстік-Шығыс Азия) өзінің ұзаққа бармайтындығын көрсетті, қуып-жетуші үлгісі (Ресей, Түркия, Мексика) бүгінгі күні жаңа ақпараттық кеңістікке секіре отырып Батыстан одан әрі алыстағандығымен қиындауда. Бір ғана үлгі қалып отыр, ол адам әлеуетінің жедел дамуының жаңа деңгейінде жүзеге асуы мүмкін ұлттық жаңғырту.

Это – новая национальная модель разви-тия в эпоху глобальных инновационных изменений, основанная на построении

современной рыночной экономики, проведе-нии демократических реформ и изменении со-знания людей.

В Казахстане произошел перелом обще-ственного сознания, чему способствовало вне-дрение рыночных отношений и новой полити-ческой системы:

1) создан устойчивый средний класс;2) сформировано гражданское общество;3) изменилось отношение к истории, язы-

ку и культуре.Постсоветский транзит Казахстана, а так-

же большинства других стран на пространстве СНГ осуществляется с учетом теорий транзита и модернизации.

Так, по мнению С. Хантингтона, модель вестернизации без модернизации (Египет, Филиппины) показала свою несостоятель-ность; модель модернизации без вестерниза-ции (Юго-Восточная Азия) показала свою не-долговременность; догоняющая модель (Рос-сия, Турция, Мексика) сегодня осложнена тем, что Запад удаляется все дальше, пере-шагнув в новый информационный мир. Оста-ется одна модель – национальных модерниза-ций, которые могут быть осуществлены на но-

ҮШ БІРДЕЙ ЖАҢҒЫРТУ

ТРОЙНАЯ МОДЕРНИЗАЦИЯ


llllllllllll

67



Жаңғыртулардың белгілі теоретигі Ш. Айзенштадт осыған ұқсас ойлар-ды айтады. Ол жаңғыртулардың көптеген тұжырымдамаларын, тағы да ұлттық үлгідегі жаңғыртуларды ұсынады. Бұл дамудың ішкі міндеттерінің әртүрлілігі жайлы және жаһандық экономикаға батыстық емес елдердің шығу мәселесі туралы айтуға мүмкіндік туғызады.

Осы мағынада Қазақстан озық даму үшін батыстың кейбір үлгілерін пайдалана отырып, ең бастысы өзінің ішкі мәселелерін жүйелі түрде шеше отырып әлемдік тәжірибені қолдану мүмкіндігін жүзеге асыруда.

Қазақстан дамуының қиындықтары бір уақыт ішінде жаңа, заманауи, нарықтық эко-номиканы құрып, демократиялық рефор-

вом уровне – ускоренном развитии человече-ского потенциала.

Сходную мысль отстаивает известный те-оретик модернизации Ш. Айзенштадт. Он вы-двигает концепцию множества модернизмов, т. е. опять же национальных моделей модер-низации. Это позволяет говорить о различии внутренних задач развития и проблем выхо-да в глобальную экономику для незападных стран.

В этом смысле Казахстан реализует шанс использовать мировой опыт для опережающе-го развития, заимствуя некоторые западные модели и, главное, системно решая свои вну-тренние проблемы.

Трудность развития Казахстана заклю-чалась в одновременном построении новой,

68


Жүй

елі т

үсін

ікте

р

малар мен адам санасына өзгерістер енгізу болды. Негізгі сын-қатерлер осындай үш өтпелі кезеңде еді. Бұл жағдайларда осы үш құрамдас бөліктердің диахрондық түрде да-муы орын алды. Бәрінен де демократиялық және нарықтық қайта-құрулар бір-бірімен тайталасқа түсті.

Дегенмен өтпелі кезеңнің үйлесімділігі мәселесі 2004 ж. Президент өзінің Жолдауын-да реформаның үлгісін экономикадан саясатқа деп белгілегеннен кейін алынып тасталды.

Қазақстанда нарықтық қатынастар мен жаңа саяси жүйені енгізу сана өзгерісіне мүмкіндік туғызған болды.

Біріншіден, 1991 ж. өздерін КСРО-дан бөлек көре алмаған тұрғындардың 86%-ның бірегейленуі, ҚР азаматтығын өздерінің бірегейленуінің маңызды белгісі деп есептеген 83,5% қазақстандықтарға түбегейлі өзгерді.

Екіншіден, қазақ тілі мен мәдениетіне де-ген қатынас өзгерді.

Үшіншіден, Қазақстанда исламның доминанттығы басқа конфессиялардың қызмет етуіне және рухани өмірін ұйымдастыруға бөгет етпейтін бірегей конфессионалдық үлгі жүзеге асырылды.

Төртіншіден, өздерін өтпелі кезеңді жемісті игердік деп есептеп, бейімделгендер 75-76% құрайды, яғни бұл Қазақстанды посттранзиттік жағдайда дейтін көпшілік.

Бесіншіден, тұрақты орташа тап құрылды.Бұны кәсіпкерлік белсенділігінің деңгейін

(ШОБ кәсіпорындарының саны 245 мыңды құрайды, бұл секторда халықтың экономикалық белсенді бөлігінің үштен бірі жұмыспен қамтылғын, олардың ЖІӨ-дегі үлесі 31%) көрсетті.

Автомобильдік сұраныстың артуы. Іс жүзінде 1997 ж. елімізде автомобильдер саны 1,3 тен 3,9 млн. бірлікке шейін үш еселенді.

Құрылыстағы серпіліс. 2005 ж. ҚР-да алғашқы мемлекеттік тұрғын үй құрылысы

современной рыночной экономики, проведе-нии демократических реформ и изменении сознания людей. В таком тройном транзите и лежал основной вызов. При этом имела место диахронность развития трех этих компонентов. Прежде всего, конфронтировали между собой демократические и рыночные преобразования.

Однако вопросы гармонизации транзита были сняты, когда в Послании 2004 г. Прези-дент РК обозначил модель реформ от эконо-мики к политике.

В Казахстане совершен перелом сознания, чему способствовало внедрение рыночных от-ношений и новой политической системы.

Во-первых, кардинально изменилась идентификация населения – с показателя 86% людей, которые в 1991 г. не видели себя вне СССР, на 83,5% казахстанцев, которые счита-ют гражданство РК важным критерием своей идентичности.

Во-вторых, поменялось отношение к ка-захскому языку и культуре.

В-третьих, в Казахстане реализована уни-кальная конфессиональная модель, при кото-рой доминанта ислама никак не препятству-ет нормальному функционированию и отведе-нию своей духовной жизни иных конфессий.

В-четвертых, доля адаптировавшихся, т. е. относящих себя к тем, кто успешно преодолел переходный период, составляет 75–76%, т. е. это – подавляющее большинство, говорящее о посттранзитном состоянии Казахстана.

В-пятых, создан устойчивый средний класс.

На это указывает уровень предпринима-тельской активности (число предприятий МСБ составляет 245 тыс., в секторе занята треть экономически активного населения, их доля в ВВП – 31%).

Автомобильный бум. С 1997 г. количество автомобилей в стране практически утроилось – с 1,3 до 3,9 млн. единиц.


llllllllllll

69



бағдарламасын жүзеге асыруға кіріскен кезеңдерде 334,6 мың пәтер салынды. 15 жылдың ішінде халықты тұрғын үймен қамту адам басына 15,6-ден 18,9 шаршы метрге ұлғайтылды. Жылжымайтын мүлік саласында қызмет атқаратын компаниялар саны тұрғын үй құрылысының шарықтау шегінде кей жыл-дары 45 мыңға жетті.

Білім берудегі серпіліс. Халық арасын-да білім алуға салым жасау қажеттігі туралы түсінік қалыптасты, өйткені бұл шығындар инвестициялық сипатта. Ол салымдар өзін бірнеше есе толықтырып қайтарылады. Қарапайым мысал. Мектепке дейінгі меке-мелер саны 1999 ж. 1,1 мыңнан 2012 ж. 7 222 мыңға дейін өсті. Оларда оқитын бала-лар саны 124 мыңнан 587 мыңға дейін өсті.

Халық спортқа бет бұрды. Оның нәтижесін біз 2012 жылғы Лондон олимпиадасындағы олимпиадашыларымыздан көреміз. Алғаш рет Қазақстан әлемнің 204 елінің ішінде 12-орынға ие болды. Біздің командалық есебімізде 7 алтын, 1 күміс және 5 қола ме-даль болды. Сонымен қатар резервтер бар болатын. Елімізде спортпен айналысатындар саны 15 жыл ішінде шамамен 2,5 есе көбейді. Әрбір бесінші адам дене шынықтырумен не-месе спортпен айналысады.

Сонымен «Қазақстан-2030» Стратегиясы-ның жүзеге асуының нәтижесі қоғамдық санадағы өзгеріс және оның белсенді бейімделу арнасына қарай бағыт алуында. Қоғам эко-номикасымен қатар саяси реформалары-мен бірге өзгерді. Осы аталған үдерістердің барлығы дерлік бір мезетте жүріп жатты. Нәтижесінде стратегияның 15 жылдығында жалпы өтпелі кезеңнің аяқталғандығы жайлы айтуға болады. Кеңестік кезеңнен кейінгі тран-зит аяқталды. Қазақстан жаңа мақсаттары мен стратегиясы бар қалыптасқан мемлекет ретінде жаңа мәртебеге ие болды .

Строительный бум. За период, когда в 2005 г. в РК запустили первую государствен-ную программу жилищного строительства, было построено 334,6 тыс. квартир. Средняя обеспеченность жильем населения за 15 лет увеличилась с 15,6 до 18,9 квадратных ме-тров на человека. Число компаний, действо-вавших в сфере операций с недвижимым иму-ществом, на пике жилищного строительства достигало в отдельные годы 45 тысяч.

Образовательный бум. Среди населения пришло понимание, что в образование нуж-но вкладывать, поскольку эти затраты носят характер инвестиций. Они возвращаются, многократно окупая все то, что вложено. Про-стой пример. Количество дошкольных органи-заций возросло с 1,1 тыс. в 1999 г. до 7 222 в 2012 г. Численность обучающихся в них – со 124 до 587 тыс. детей.

Население потянулось к спорту. Эффект от этого мы видим на наших олимпийцах на Лон-донской олимпиаде 2012 г. Впервые Казах-стан занял 12-е место среди 204 стран мира. В копилке национальной сборной – 7 золотых, 1 серебряная и 5 бронзовых медалей. И еще имелись резервы. Число занимающихся спор-том в стране за 15 лет увеличилось примерно в 2,5 раза. Каждый пятый вовлечен в физиче-скую культуру или спорт.

Таким образом, результатом реализации Стратегии «Казахстан-2030» является пере-лом общественного сознания и направление его в активное адаптационное русло. Обще-ство изменилось вместе с экономикой и поли-тическими реформами. Все данные процессы были синхронизированы между собой. В ре-зультате к 15-летию стратегии в целом следу-ет говорить о завершении переходного перио-да. Постсоветский транзит завершен. Казах-стан обрел новый статус – как состоявшееся государство, с новыми целями и стратегией.

ҚАЗАҚСТАН-2050Экономика


14 Аутсорсинг Аутсорсинг

15 Әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру Вхождение в 30-ку конкурентоспособных стран мира

16 Болашақ энергиясы Энергия будущего

17 Дағдарысқа қарсы басқару және әрекет ету Антикризисное управление и реагирование

18 Жаңа технологиялық толқын (тәртіп) Новая технологическая волна (уклад)

19 Жаңа жібек жолы Новый шелковый путь

20 «Жасыл» экономика «Зеленая» экономика

21 Жаһандық инфрақұрылымдық интеграция Глобальная инфраструктурная интеграция

22 Инновациялық технологиялар паркі Парк инновационных технологий

23 Көмірсутекті экономика дәуірі Эпоха углеводородной экономики

24 Қазақстанда инновациялардың даму сценариі Сценарии развития инноваций в Казахстане

25 Мемлекеттік-жеке серіктестік Государственно-частное партнерство

26 Су ресурстары саласындағы жаңа корпоративті саясат Новая корпоративная политика в области водных ресурсов

27 «Green 4» жобасы Проект «Green 4»

28 Ұлттық экономиканы әртараптандыру Диверсификация национальной экономики

29 Ұлттық қор Национальный фонд

30 Үдемелі индустрияландыру Форсированная индустриализация

31 Үшінші индустриалды төңкеріс Третья индустриальная революция

32 Экономикалық прагматизм Экономический прагматизм

33 ЭКСПО-2017 ЭКСПО-2017

34 «Халықтық IPO» бағдарламасы Программа «Народное IPO»

35 2020 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының инновациялық даму тұжырымдамасы Концепция инновационного развития Республики Казахстан до 2020 года

72


Эко

ном

ика

«Аутсорсинг» термині ағылшын тілінің үш сөзінен тұрады: outer – сыртқы, source – қайнар көз, using – қолдану. Оның мәні қаражаттарды үнемдеуде,

яғни белгілі бір ұйым жаңа құрылымдық бөлімшелерді қолдау, кеңейту немесе құрудың орнына, өзінің жеке инфрақұрылымы мен штатын ұстауға қарағанда төлемақысы төмен болып келетін арнайы фирмаларға жүгінуі. Мұндай стратегия, қызмет көрсету нарығында өзінің клиенттеріне негізінен интеллектуалды өнімді жеткізуші компаниялардың арасында жоғары бәсекелестік болған жағдайда тиімді болып келеді.

Аутсорсинг стратегиясын тиімді пайдала-нудың бір мысалы болып АҚШ-тың екі ірі автокөліктік Ford және General Motors компанияларының бәсекелестігі табылады. Біріншісі – өз басқаруында автокөлік жасау-мен байланысты барлық үрдістерді: шикізатты өндіруден бастап транспорттық және сау-да желілерін біріктіруге тырысты. Екіншісі тек машиналарды өндіруге шоғырланды, барлық қалған операциялар тар шеңберде мамандандырылған басқа кәсіпорындармен бірлесе жүргізілді. Нәтижесінде, алты жыл ішінде General Motors автокөлік нарығын бақылау бойынша өзінің басты бәсекелесінен анағұрлым озып кетті.

Термин «аутсорсинг» состоит из трех ан-глийских слов: outer – внешний, source – источник, using – использование. Его смысл заключается в экономии

средств, когда та или иная организация нуждается в поддержании, расширении или создании новых структурных подразделе-ний, но вместо этого она обращается к спе-циализированным фирмам, размер оплаты которым меньше, нежели содержание соб-ственной инфраструктуры и штата специа-листов. Эта стратегия становится эффектив-ной при наличии высокой конкуренции на рынке услуг среди компаний, в основном поставляющих своим клиентам интеллекту-альный продукт.

Одним из примеров эффективности при-менения стратегии аутсорсинга является кон-куренция двух крупных автомобильных компа-ний США – Ford и General Motors. Первая стре-милась объединить под своим руководством буквально все процессы, связанные с автомо-билестроением: от добычи сырья до транспорт-ных и торговых сетей. Вторая сосредоточилась лишь на производстве машин, все остальные операции производились совместно с другими узкоспециализированными предприятиями. В итоге General Motors за шесть лет значитель-но опередила своего главного конкурента по

АУТСОРСИНГ АУТСОРСИНГ


llllllllllll

73



ХХ ғ. екінші жартысы электронды есептеуіш техниканың пайда болуымен аталып өтілді және сонымен бірге, тез дамып келе жатқан IT-технологиялар саласында қызметтерді ұсынушы көптеген шағын фирмалар кеңінен тарай бастады. 60–70 жылдары дәл осы фир-малар аутсорсинг қызметтерінің кең пайда-лануына бастау салды. Осылайша, 1962 ж. Electronic Data System (EDS) корпорация-сы негізін қалаған, кейін ол корпорацияның бүкіл ақпараттық ағымдарын қолдау бойын-ша General Motors-пен келісім шарт жасайды. Аталған серіктестіктің нәтижесі қызмет көрсету сапасының жақсаруы және General Motors-тың жылдық қаражаттарының айтарлықтай үнемделуі болды.

Қазіргі уақытта, аутсорсинг саласында әлемдік көшбасшы болып Үндістан саналады. Бизнес-үрдістердің және IT-дің әлемдік аут-сорсинг нарығында елдің үлес салмағы 50%-дан жоғары, ал осы әрекеттен жыл сайынғы табыс – 47 млрд. АҚШ долларын құрайды. Клиенттердің 60%-нан астамы қаржы, хай-тек және телекоминдустриясында, өндіріс

контролю над автомо-бильным рынком.

Вторая половина XX в. ознаменовалась появлением электрон-ной вычислительной техники, и, вместе с этим, широкое рас-пространение получи-ли множество неболь-ших фирм, предлагав-ших услуги в области быстро развивающих-ся IT-технологий. При-мерно в 60–70-х гг. именно они положи-ли начало широкому использованию услуг

аутсорсинга. Так, например, в 1962 г. была основана корпорация Electronic Data System (EDS), впоследствии заключившая контракт с General Motors на сопровождение всех инфор-мационных потоков корпорации. Результатом данного сотрудничества стало улучшение ка-чества обслуживания и значительная годовая экономия средств General Motors.

В настоящее время мировым лидером в области аутсорсинга считается Индия. Доля страны на мировом рынке аутсорсинга биз-нес-процессов (BPO) и IT превышает 50%, а ежегодный доход от этой деятельности – 47 млрд. долл. США. Более 60% клиентов – американские компании, около 30% – ев-ропейские, работающие в сфере финансов, хай-тек и телекоминдустрии, производства и ритейла. В оказании услуг аутсорсинга заня-ты около 2,5 млн. индусов.

Европейские и американские компании выбирают Индию как поставщика аутсорсин-говых услуг, поскольку в стране сформировано уникальное предложение в части трудовых ре-сурсов, способное компенсировать существен-

74


Эко

ном

ика

және ритейл салаларында жұмыс істейтін американдық компаниялар, 30%-ға жуығы еуропалықтар. Аутсорсинг қызметін көрсетуде 2,5 млн. жуық үндістер жұмыспен қамтылуда.

Еуропалық және американдық компания-лар Үндістанды аутсорсингтік қызметтердің жеткізушісі ретінде таңдайды, себебі елде елеулі салықтық ауртпалықтың орнын баса алатын, еңбек ресурстары саласында ерек-ше ұсыныс қалыптасқан: IT саласында ағылшын тілінде сөйлейтін білікті мамандарға қанық үлкен еңбек нарығы, сонымен бірге, еңбекақының айтарлықтай төмен деңгейі.

Жоғары технологиялар секторында мамандардың жеткілікті көлеміне ие бола отырып, Үндістан – IT және бағдарламалық қамсыздандыру саласында қызметтердің экс-порты бойынша абсолютты көшбасшы және ол осы салада жылына 50 млрд. доллар табады – АҚШ-қа қарағанда төрт есе көп. Басқа бизнес-үрдістердің аутсорсингі саласында да мемлекет әрдайым көшбасшы үштіктің арасында.

Аутсорсинг 2010–2014 жылдарға арналған ҚР Үдемелі индустриалды-инновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасында өз көрісін тапты, онда аутсорсинг көмегімен шағын және орта кәсіпорындардың қосалқы, қызмет көрсету және өңдеу блоктарын құрастыру арқылы мұнайгаз өндірістерін дамытуды ын-таландыру және ірі жобаларда жергілікті құрамдас бөліктерді күшейту қарастырылған.

Аутсорсингтің Қазақстанда қолданылатын тәсілдерінің бірі – маңызды шешімдерді әзірлеу және жүзеге асырудың жеке үкіметтік емес секторын белсенді тарту мен серіктестіктің халықаралық тәжірибесіне сәйкес келетін, ғылыми, консалтингтік және сараптамалық зерттеулерге мемлекеттік тапсырыс болып келеді.

Аутсорсинг түсінігімен қатар краудсор-синг түсінігі де қолданылады, яғни белгілі бір өндірістік функцияларды анықталмаған адам-

ное налоговое бремя: большой рынок труда, насыщенный достаточно компетентными в об-ласти IT англоговорящими специалистами, а также относительно низкий уровень зарплат.

Имея достаточное число специалистов в секторе высоких технологий, Индия – абсо-лютный лидер по экспорту услуг в области IT и программного обеспечения. Страна зарабаты-вает на этом 50 млрд. долл. ежегодно – вчет-веро больше, чем США. В сфере аутсорсинга иных бизнес-процессов страна также всегда в тройке лидеров.

Аутсорсинг нашел свое отражение в Го-сударственной программе по форсированно-му индустриально-инновационному развитию РК на 2010–2014 гг., в которой предусматри-вается стимулирование развития нефтегазо-вых производств посредством формирования вспомогательного, обслуживающего и перера-батывающего блоков малых и средних пред-приятий через аутсорсинг и усиление местной составляющей в крупных проектах.

Одним из используемых методов аутсор-синга в Казахстане является государственный заказ на научные, консалтинговые и аналити-ческие исследования, что соответствует меж-дународной практике сотрудничества и актив-ного привлечения частного неправительствен-ного сектора к выработке и реализации важ-ных решений.

Наряду с аутсорсингом, применение нахо-дит также краудсорсинг, т. е. передача опреде-ленных производственных функций неопреде-ленному кругу лиц. Это – мобилизация чело-веческих ресурсов посредством информаци-онных технологий с целью решения поставлен-ных задач. Каждый свободный пользователь, доброволец, используя информационные тех-нологии, может принимать участие в различ-ных проектах.

В рамках парадигмы краудсорсинга ре-шение задачи передается распределенной и


llllllllllll

75



очень многочисленной группе людей, за счет чего стоимость и время достижения результа-та радикально снижаются.

В настоящее время краудсорсинг активно развивается в качестве модели для решения любого вида проблем и задач, стоящих как пе-ред бизнесом, так и перед государством и об-ществом в целом. Силами множества добро-вольцев, которые тратят свое время и силы за незначительную плату или даже без опла-ты, можно добиваться решения различных об-щественно значимых задач. Передача различ-ных знаний профессионалами на доброволь-ной основе с помощью новых информацион-ных технологий позволяет повышать эффек-тивность принимаемых решений.

Одним из первых примеров краудсорсин-га было составление Оксфордского Англий-ского Словаря (Oxford English Dictionary). Тог-да издание обратилось к общественности с просьбой прислать варианты терминов с их потенциальными вариантами использования. В результате за период в 70 лет было получе-но более 6 млн. писем.

дар тобына беру. Бұл қойылған міндеттерді шешу мақсатында ақпараттық технология-лар арқылы адами ресурстарды жұмылдыру. Әрбір еркін қолданушы, өз еркімен келгендер ақпараттық технологияларды қолдану арқылы әртүрлі жобаларға қатыса алады.

Краудсорсинг парадигмасының аясында міндетті шешу таратылған және саны жағынан көп құрамды топтарға беріледі, осының арқасында нәтижеге қол жеткізу құны мен уақыты түбегейлі өзгереді.

Қазіргі уақытта краудсорсинг бизнестің алдында, сонымен бірге мемлекеттің және жалпы қоғамның алдында тұрған мәселелер мен міндеттердің кез-келген түрін шешу үлгісі ретінде белсенді дамып келеді. Өз күштерін кішігірім төлем немесе тіпті төлемақысыз өз еріктерімен кетіретін көпшілік күшінің көмегімен түрлі қоғамдық маңыздылығы бар міндеттерді шешуге болады. Жаңа ақпараттық технологиялардың көмегімен ерікті негізде мамандардың өз білімдерін беруі қабылданатын шешімдердің тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік жасайды.

Краудсорсингтің алғашқы мысалдарының бірі Оксфордтық Ағылшын Сөздігін (Oxford English Dictionary) құрастыру болған. Сөздікті құрастыруда баспа қоғамға терминдерді қолданудың мүмкін варианттарымен жіберу өтінішімен үндеу жасады. Нәтижесінде 70 жылдық кезеңде 6 млн.-нан астам хат алынған болатын.

76


Эко

ном

ика

«Бәсекеге қабілеттілік» санаты «бәсе-келестік» түсінігінің туындысы болып та-былады. Политэкономияның классиктері

А Смит, Д. Рикардоның анықтамалары бой-ынша, бәсекелестіктің мәні оның табыс үшін жарыс болып келетіндігінде.

Елдің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату тақырыбы ХХ ғ. 80-жылдарында, әлемдік нарықта жапондық экономиканың табыс-тылығының себептері мен американдық экономиканың «деиндустриализациясы» қаупін жеңу туралы сұрақтарға жауап іздеу үрдісі ба-рысында АҚШ-та пайда болды. 1985 ж. АҚШ-та АҚШ Президентінің жанында Бәсекелестік мәселелері бойынша комиссия, кейін 1986 ж. негізгі мақсаты ұлттық бәсекеге қабілеттілікті жоғарылатудың мемлекеттік саясатын жүзеге асыру болып табылатын Бәсекеге қабілеттілік саясаты бойынша кеңес құрылды.

Бәсекеге қабілеттілік түсінігінің замана-уи көрінісін негізінен американдық ғалым М. Портердің әзірлемелері айқындады. Ол елдің бәсекеге қабілеттілігі түсінігін өндіріспен байланыстырады. Осы іспеттес ойды әйгілі американдық ғалымдар Д. Доллар және Э. Вульф ұстанады, олардың тұжырымы бойын-ша бәсекеге қабілетті ел болып жоғары тех-нологиялар базасында халықаралық саудада табыстылықты және еңбекақылары мен та-

Категория «конкурентоспособность» яв-ляется производной от понятия «конку-ренция». Суть конкуренции, по опреде-

лению классиков политэкономии А. Смита и Д. Рикардо, проявляется в том, что она явля-ется состязанием, в основном, ради прибыли.

Тема повышения конкурентоспособно-сти страны возникла в начале 80-х гг. XX в. в США, в процессе поиска ответов на вопросы о причинах успехов японской экономики на мировых рынках и преодоления угрозы «деин-дустриализации» американской экономики. Так, в 1985 г. в США была создана Комиссия по вопросам конкуренции при Президенте США, а затем, в 1986 г. – Совет по политике конкурентоспособности, основной целью ко-торого была реализация государственной по-литики повышения национальной конкуренто-способности.

Современное видение понятия конкурен-тоспособности во многом предопределили разработки американского ученого М. Порте-ра. Он связывает понятие конкурентоспособ-ности страны с производительностью. Анало-гичного мнения придерживаются и известные американские ученые Д. Доллар и Э. Вульф, утверждающие, что конкурентоспособной яв-ляется страна, сочетающая преуспевание в международной торговле на базе высоких тех-

ӘЛЕМДЕГІ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ 30 ЕЛДІҢ ҚАТАРЫНА КІРУ

ВХОЖДЕНИЕ В 30-КУ КОНКУРЕНТОСПОСОБНЫХ СТРАН МИРА


llllllllllll

77



быстары жоғары өндірісті үйлестіретін ел са-налады.

Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елінің қатарына кіру «Қазақстан-2050» Стратегиясын жүзеге асырудың жалпы интегративті мақсаты ретінде белгіленген.

Осындай мақсатты индикаторды Елбасы бірінші рет 2006 ж. «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру Стратегиясы. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында» Жолдауын-да қолданды.

Көп жылдар барысында әлемнің түрлі елдерінің бәсекеге қабілеттілігін бағалаумен Дүниежүзілік экономикалық фо-рум (WIF/ДЭФ), Менеджментті дамытудың халықаралық институты (IMD), Дүниежүзілік

нологий и производительности с высокими доходами и заработной платой.

Вхождение Казахстана в 30-ку конкурен-тоспособных стран мира обозначено как об-щая интегративная цель реализации Страте-гии «Казахстан-2050».

Впервые подобный целевой индика-тор глава государства применил в Послании 2006 г. «Стратегия вхождения Казахстана в число 50-ти самых конкурентоспособных стран мира. Казахстан на пороге нового рыв-ка вперед в своем развитии».

Оценкой конкурентоспособности разных стран мира на протяжении многих лет зани-маются такие организации, как Всемирный экономический форум (WIF/ВЭФ), Между-народный институт развития менеджмента

78


Эко

ном

ика

банк айналысады. Әлем елдерінің бәсекеге қабілеттілігінің жетекші әлемдік рейтингі болып ДЭФ-тің жылсайынғы «Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі» (GCI/ЖБҚИ) ба-яндамасы табылады. 1979 ж. бастап бәсекеге қабілеттіліктің жылсайынғы жаһанды баянда-маларында ұлттық экономикаларға тұрақты экономикалық өсуге және ұзақ мерзімді ауқаттылыққа қол жеткізуге мүмкіндік беретін факторлар зерттеледі. Басқа сөзбен айтқанда, баяндамалардағы мәліметтер белгілі бір елдің даму деңгейінің көрінісі болып келеді.

2013 ж. қыркүйекте (2012 ж. қорытын-дысы бойынша) шыққан, ДЭФ Жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы есеп нәтижесі бой-ынша Қазақстан, 2011 жылмен салыстырғанда өз позициясын 22 тармаққа (2011-2012 жж. рейтингте – 72 орын) және 2012 жыл-мен салыстырғанда 1 тармаққа (51 орын) жақсартып, орташа 4,41 балмен 50-ші орынды иеленген. Бұл ретте, Қазақстан даму деңгейі едәуір жоғары елдер қатарына өтті, бұл елдердің дамуында тиімділік пен инновациялық даму факторлары маңызды рөл атқарады.

Дүниежүзілік банктің бағалауы бойынша «Doing Business» (бизнесті жүргізу жеңілділігі) көрсеткіштері бойынша Қазақстан 2012 ж. ең дамыған 50 ел деңгейінен өтті. Жыл сай-ын өзгеріп отыратын есептеу әдістемесіне сәйкес 2012 ж. Қазақстан «Doing Business 2013» рейтингінде өз позициясын 7 тармаққа жақсартып 49-шы орынға ие болды (2013 ж. есептеу әдістемесіне сәйкес Қазақстан 2011 ж. 56-шы орында болған).

Посткеңестік елдер арасында іскерлік ортаның жайлылығы бойынша Қазақстан көшбасшылардың бестігіне кірді. Ең жоғары позицияны, алдыңғы жылы секілді, 16-шы орыннан 9-шы орынға көтерілген Грузия алды. Одан кейін Эстония (21-шы орын), Лат-вия (25-ші орын), Армения (32-ші орын) және Қазақстан (49-шы орын) орналасқан.

(IMD), Всемирный банк (World Bank). Веду-щим мировым рейтингом конкурентоспособ-ности стран мира является ежегодный доклад ВЭФ «Индекс глобальной конкурентоспособ-ности» (GCI/ГИК). Начиная с 1979 г., в ежегод-ных глобальных отчетах конкурентоспособно-сти исследуются факторы, которые позволяют национальным экономикам достигать устой-чивого экономического роста и долгосрочного благополучия. Другими словами, данные отче-тов отражают уровень развития той или иной страны.

По результатам Отчета о глобальной конкурентоспособности ВЭФ, вышедшего в сентябре 2013 г. (по итогам 2012 г.), Казах-стан занял 50-е место со средним баллом 4.41, улучшив свои позиции по сравнению с 2011 г. на 22 пункта (в рейтинге 2011–2012 гг. – 72-е место) и на 1 пункт – с 2012 г. (51-е место). При этом Казахстан пере-местился в группу стран с более высоким уровнем развития, в которых большую роль играют факторы эффективности и инноваци-онного развития.

По оценкам Всемирного банка, по пока-зателям рейтинга «Doing Business» (легкость ведения бизнеса) Казахстан в 2012 г. пере-ступил пороговое значение 50-ти самых раз-витых стран. Согласно ежегодно меняющейся методике расчета, Казахстан в 2012 г. улуч-шил свои позиции в рейтинге «Doing Business 2013» на 7 пунктов и занял 49-е место (в 2011 г. по методике расчета 2013 г. Казахстан занимал 56-е место).

Казахстан вошел в пятерку лидеров по благоприятности деловой среды среди постсо-ветских стран. Самую высокую позицию, как и в прошлом году, заняла Грузия, поднявшись с 16-го на 9-е место. Следом за ней распола-гаются Эстония (21-е место), Латвия (25-е ме-сто), Армения (32-е место) и Казахстан (49-е место).


llllllllllll

79



Менеджментті дамытудың Халықаралық институтының Әлемдік бәсекеге қабілеттілік ту-ралы жыл сайынғы баяндамасының бағалауы бойынша Қазақстан барынша дамыған 30 ел қатарына кіруге жақын. 2013 жылғы IMD рейтингінің нәтижелері бойынша Қазақстан Республикасы 34 орынға ие. Қазақстан Чех Республикасы (35 орын), Үндістан (40 орын), Түркия (37 орын), Италия (44 орын) және Пор-тугалия (46 орын) секілді елдердің алдында орналасқан. ТМД елдері арасында Қазақстан Ресейді 8 тармақ бойынша (42 орын) және Украинаны 15 тармақ бойынша (49 орын) озып көшбасшы позицияны алды.

Қойылған міндеттердің күрделілігі және кезеңділігімен байланысты, Қазақстанда бәсеке қабілетті елдердің 30-на кіру тұжырымдамасы әзірленуде. Соңғы 50 жыл ішінде бірнеше мем-лекет дамуда осындай ілгерілеуді және әлемнің көшбасшы 30 еліне кірігуді жүзеге асырды. Ең озық мысалдар болып «азиялық жолбарыстар» деп аталатын – Оңтүстік Корея және Сингапур, сонымен қатар, Адами әлеуеттің даму индексі бойынша ең дамыған 30 елдің қатарына кіре алған, Шығыс Еуропаның кейбір елдері – Чехия және Словения табылады.

2050 жылға қарай Қазақстан келесідей жетістіктерге қол жеткізеді деп ұйғарылады:

1) экономиканың орташа жылдық өсуі 4,3% жағдайында жан басына шаққандағы ЖІӨ-нің 60 мың доллардан кем емес көлеміне қол жеткізу;

2) ЖІӨ-де мұнайгазды емес сектордың үлесінің 32%-дан 70%-ға дейін өсуіне жету;

3) ұзақ мерзімді өсудің негізгі қозғаушы факторы ретінде еңбек өнімділігі ағымдағы деңгейден 5 есеге ұлғаюы, яғни жұмыс істейтін адамға шаққанда 24,5 мың доллардан 126,5 мың долларға дейін өсуі керек;

4) ғылыми зерттеулер мен инновациялық әзірлемелерге шығындардың көлемі ЖІӨ-нің 0,2%-нан 3%-на дейін өсуі қажет;

По оценкам Ежегодного доклада о миро-вой конкурентоспособности Международного института развития менеджмента, Казахстан уже близок к числу 30-ти наиболее развитых стран. По результатам рейтинга IMD 2013 года, Республика Казахстан занимает 34-е место. Казахстан находится впереди таких стран, как Чешская Республика (35-е место), Индия (40-е), Турция (37-е), Италия (44-е) и Порту-галия (46-е). Среди стран СНГ Казахстан за-нял лидирующие позиции, Россию опередив на 8 пунктов (42-е место) и на 15 пунктов – Украину (49-е место).

В связи со сложностью и поэтапностью задачи, в Казахстане разрабатывается кон-цепция вхождения страны в 30-ку конкурен-тоспособных стран мира. За прошедшие 50 лет лишь несколько государств смогли осу-ществить подобный прорыв в развитии и во-йти в 30 ведущих стран мира. Самыми впе-чатляющими примерами являются так назы-ваемые «азиатские тигры» – Южная Корея и Сингапур, а также некоторые страны Вос-точной Европы – Чехия и Словения, сумев-шие войти в 30 самых развитых государств по Индексу развития человеческого потен-циала.

Предполагается, что к 2050 г. Казахстан добьется следующих результатов:

1) ВВП на душу населения достигнет не менее 60 тыс. долл. при среднегодовом росте экономики на уровне 4,3%;

2) доля ненефтегазового сектора в ВВП вырастет с 32 до 70%;

3) производительность труда, как основ-ной движущий фактор долгосрочного роста, должна увеличиться в 5 раз – с текущего уров-ня в 24,5 тыс. долл до 126,5 тыс. долл. на ра-ботающего человека;

4) объем расходов на научные исследова-ния и инновационные разработки должен воз-расти с 0,2 до 3% от ВВП;

80


Эко

ном

ика

5) мемлекеттік қызметтердің сапасын жоғарлатуды қосқанда, мемлекеттік басқару жүйесінің тиімділігін қазіргі 116 орыннан 30-ға жуық орынға дейін жақсарту қажет;

6) Қазақстан Бизнесті жүргізу жеңілдігінің индексінде 49 орыннан 30-ға көтерілуі және 2050 жылға қарай жиырмалыққа кіру керек;

7) жемқорлықтың Transparency Interna-tional индексінде ағымдағы 133-ші орыннан ең кемінде отызыншы тармаққа көтерілуге мүмкіндік беретін масштабты жұмысты жүргізу қажет;

8) 2050 ж. қарай энергияның қайта қалпына келетін және балама түрлерінен ге-нерацияны 50%-на қол жеткізу;

9) ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын екі есе төмендету, яғни ЖІӨ-нің 1 мың доллары-на шартты отынды 0,4 тоннадан 0,2 тоннаға дейін азайту;

10) 2050 ж. қарай 20 млрд. м3 инерциялық сценарийі жағдайында су тапшылығын болдырмау;

11) халықтың орташа жасын 35 жасқа жеткізуді қамтамасыз ету барысында демогра-фиялық өсуді 17 млн.-нан 21 (25) млн-ға дейін өсіруді қамтамасыз ету;

12) туу коэффициентінің 2,1–2,2 промил-ле және одан да жоғары деңгейде сақталуына қол жеткізу;

13) елдегі орташа өмір сүру ұзақтылығын 69,6 жастан (әлемде 128-ші орын, әлемдегі көшбесшы 30-шы елден 10 жылға артта қалу) 84 жасқа дейін жоғарлату, бұл 2050 ж. қарай 30-шы елдің болжамдалатын мәні болып та-былады;

14) 3 жастан үлкен балалардың барлығын жоғары сапалы мектепке дейінгі мекемелер-мен қамсыздандыру;

15) оқушылардың білім алудағы жетістіктерін бағалау бойынша Халықаралық бағдарламадағы рейтингті (PISA) 398-ден

5) эффективность системы госуправления улучшится и с нынешнего 116-го места подни-мется до близкой к 30-ти, включая повыше-ние качества госуслуг;

6) Казахстан должен подняться с 49-го места в Индексе легкости ведения бизнеса до 30-ти и к 2050 г. – войти в двадцатку;

7) необходимо провести масштабную ра-боту, которая позволит подняться с теку-щего 133-го места, как минимум, на трид-цатую строчку в индексе коррупционности Transparency International;

8) достигнет 50% генерации до 2050 г. от возобновляемых и альтернативных видов энергии;

9) снизит энергоемкость ВВП в два раза – с 0,4 до 0,2 тонн условного топлива на 1 тыс. долл. ВВП;

10) не допустит дефицита воды при инерционном сценарии в 20 млрд. куб.м к 2050 г.;

11) достигнет демографического роста с 17 до 21 (25) млн. чел. при обеспечении сред-него возраста населения 35 лет;

12) добьется сохранения коэффициента рождаемости в пределах 2,1–2,2 промилле и более;

13) увеличит среднюю продолжитель-ность жизни в стране с 69,6 лет (128-е место в мире, отставание на 10 лет от 30-й ведущей страны мира) до 84 лет, что является прогноз-ным значением 30-й страны в мире к 2050 г.;

14) обеспечит полный охват детей стар-ше 3 лет высококачественными дошкольными учреждениями;

15) улучшит рейтинг Международной про-граммы по оценке образовательных достиже-ний учащихся (PISA) с 398 до 500 баллов и войдет в 30-ку уже к 2030 г. и займет 20-е место к 2059 г.

16) снизит уровень преступности в части тяжких преступлений на 90%;


llllllllllll

81



500 баллға дейін жақсарту және 2030 жылға қарай 30-шы қатарға кіру, 2059 ж. 20-шы орынды иелену;

16) ауыр қылмыстар бөлігінде қылмыстық деңгейін 90%-ға төмендету;

17) 2050 ж. қарай ортаазиялық аймақтағы елдер арасындағы сауда көлемін 12–14 млрд. доллардан 40–45 млрд. АҚШ долларына (2005 ж. нақты бағалары бойынша) дейін ұлғайту;

18) қазақстандық жоғарғы оқу орында-рында шетелдік студенттерді дайындау үлесін 1-ден 15%-ға жоғарылату;

19) қазақстандық экспортты алушылар үлесін (негізгі екі алушылардан басқа) 35%-дан 70%-ға дейін немесе одан да жоғары деңгейге өсіру.

17) увеличит объем торговли с 12–14 млрд. долл. до 40–45 млрд. долл. США (в ре-альных ценах 2005 г.) к 2050 г. между стра-нами среднеазиатского региона;

18) увеличит долю подготовки в казахстан-ских вузах иностранных студентов с 1 до 15%;

19) увеличит долю получателей казахстан-ского экспорта (помимо двух основных полу-чателей) с 35 до 70%, или выше.

82


Эко

ном

ика

Болашақ энергиясы – жалпы мағынада, Үшінші индустриалды төңкерістің негізін құрайтын, энергетикалық жүйенің ди-

зайнын, сипаттамасын білдіретін термин. Болашақ энергиясы өзінде келесі негізгі компоненттерді үйлестіреді:

1) қайта қалпына келетін энергия көздерін (ҚКЭК) күн, жел энергиясын, су ағымдарын, геотермальді жылуды, биомас-саларды, сонымен бірге екінші ретті қалпына келетін көздерді – ілеспе газ, өнеркәсіптік және тұрмыстық ағызулардың энергиясын және болашақта – сутекті отынды және энер-гияны сақтау бойынша технологияларды пай-далану;

2) энергия өндірісінің орталықсыздан-дырылуы – жергілікті және жеке көздерден (күн панельдері, шағын-жел генераторлары, жылу насостары және т. б.) коммерциялық энергияны алу, олардың көмегімен автономды энергосақтауға ғана қол жеткізіп қана қоймай, артық энергияны жалпы желіге беруді жүзеге асыруға мүмкіндік береді;

3) энергияны және ресурстарды сақтау – энергияны, жылуды, суды сақтау және тиімді пайдалану бойынша шараларды, электр энергиясын, өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтардың, будың, судың, кез келген жылудың және т.б. қалдықтардың ағымдары

Энергия будущего – термин, в общем смысле обозначающий дизайн, характе-ристики энергетической системы, состав-

ляющей основу Третьей индустриальной рево-люции. Энергия будущего сочетает в себе сле-дующие основные компоненты:

1) использование возобновляемых источ-ников энергии (ВИЭ) солнца, ветра, водных потоков, геотермального тепла, биомассы, а также вторичных возобновляемых источников – попутного газа, тепла промышленных и бы-товых стоков, твердых бытовых и прочих отхо-дов, и, в перспективе – водородного топлива и энергосберегающих технологий;

2) децентрализацию производства энер-гии – получение коммерческой энергии из локальных и индивидуальных источников (солнечных панелей, мини-ветрогенераторов, теплонасосов и т. п.), посредством которых можно добиться не только автономного энер-госнабжения, но и передачи излишков в об-щую сеть;

3) внедрение технологий энерго- и ресур-сосбережения – мер по сохранению и эффек-тивному использованию энергии, тепла, воды, полной утилизации (рециклированию) оста-точных потоков и потерь электроэнергии, про-мышленных и бытовых отходов, пара, воды, любого тепла и др.;

БОЛАШАҚ ЭНЕРГИЯСЫ

ЭНЕРГИЯ БУДУЩЕГО


llllllllllll

83



мен ысырап болуын толықтай жою (рецикл-деу) технологияларын енгізу;

4) транспортты отын мен электр қуатының көмірсутекті емес түріне өткізу, сонымен бірге, транспорттың жаңа үнемді түрлерін дамыту;

5) энергетикалық құрал-жабдықтар мен ақпараттық технологиялардың функционал-ды үйлесімділігін стандарттау қағидалары мен әдістеріне негізделген Smart Grid (ақылды желі) технологияларын пайдалану.

«Болашақ энергиясы» анықтамасының пайда болуы қазып алынатын отын ресурста-рын (көмір, мұнай, газ, уран) пайдалануға негізделген дәстүрлі энергетикалық үлгінің өршіп келе жатқан дағдарысымен байланысты. Дәстүрлі энергоресурстарды өндіру және тасы-малдау шығындарының өсуі, олардың жеңіл

4) перевод транспорта на неуглеводород-ные топлива и электричество, а также разви-тие новых экономичных видов транспорта;

5) использование технологий Smart Grid (умная сеть), основанных на принципах и ме-тодах стандартизации функциональной совме-стимости энергетического оборудования и ин-формационных технологий.

Появление дефиниции «энергия будуще-го» во многом связано с нарастающим кри-зисом традиционной энергетической модели, основанной на использовании ископаемых то-пливных ресурсов (угля, нефти, газа, урана). Рост издержек добычи и транспортировки тра-диционных энергоресурсов, исчерпаемость их легкодоступных запасов, значительные эко-логические загрязнения обусловливают поиск

84


Эко

ном

ика

қол жетімді қорларының сарқылмалылығы, көптеген экологиялық ластанулар болашақтың энергетикалық үлгісін құрастыруға, жаңа ба-лама шешімдер мен тәсілдерді іздеуге шарт-тастырады.

Болашақ энергетикасының түрлі элемент-тері әлемнің көптеген елдерінде тиімді енгізіліп жатыр. 2012 ж. ақпанында Еурокомиссия еуропалық экономикада «жасыл» энергети-каны пайдалануды кеңейтуге бағытталған стратегияны бекітті. Қуатты инвестициялық қаржыландыру және мемлекеттік қолдау «жа-сыл» технологиялардың анағұрлым дамуына алып келді және олар халықтың кең ауқымына қол жетімді болды. Атап айтқанда, Еуропа-да элементтерін дамыған елдерде байқауға болатын «энергетикалық интернет» кең та-ралуда. Осылайша, Австрия мен Германияда ауа жылуын қайта пайдаланатын 15 мыңнан астам супержекеленген үйлер құрылған, олар жайлылықтың төмендеуінсіз сыртқы көздерсіз жылытылады. Озық технологиялар-ды пайдалану нәтижесінде энергияны тұтыну шығындары нөлдік көрсеткіштерге келеді, зи-янды әсерлер минималданады, әрбір үй артық электр немесе жылу энергиясын жалпы желіге сата алатын, энергетикалық жеткілікті жүйе болады.

ЕО көптеген мемлекеттері қазірдің өзінде болашақтың энергетикалық жүйесіне көшу үшін алғышарттарға қол жеткізді. Испания мен Данияның қалыптастырушы күштерінің құрылымының 20%-дан астамын жел негізіндегі энергетика құрайды. Германияда қалыптастырушы күштерінің құрылымында ҚҚЭК 25% алып жатыр және неміс үкіметі бұл көрсеткішті 2020 ж. қарай 40% және 2050 ж. қарай 80%-ға жеткізуді көздеп отыр.

«Болашақ энергиясы» технологияларының Қазақстанда дамуының түрлі аспектілері 2010–2014 жж. арналған Үдемелі индустриалды-инновациялық даму бойынша мемлекеттік

новых альтернативных решений и подходов к формированию энергетической модели буду-щего.

Различные элементы энергетики будущего успешно внедряются во многих странах мира. Так, в феврале 2012 г. Еврокомиссия утвер-дила стратегию, направленную на расширение использования «зеленой» энергетики в евро-пейской экономике. Мощное инвестиционное финансирование и государственная поддерж-ка привели к тому, что «зеленые» технологии получили значительное развитие и стали более доступными для широких слоев населения. В частности, все более распространенным в Ев-ропе становится «энергетический интернет», элементы которого можно наблюдать в разви-тых странах. Так, в Австрии и Германии уже построено более 15 тыс. суперизолированных домов с повторным использованием тепла воздуха, которые без снижения комфортно-сти отапливаются без внешних источников. В результате использования передовых техно-логий издержки энергопотребления сводятся практически к нулевым показателям, мини-мизируются вредные воздействия, каждый дом становится энергетически самодостаточ-ной системой, способной продавать излишки электро- или теплоэнергии в общую сеть.

Многим государствам ЕС уже сегодня уда-лось создать предпосылки для перехода к энергетической системе будущего. Так, энер-гетика на основе ветра занимает уже более 20% в структуре генерирующих мощностей Испании и Дании. В Германии в структуре ге-нерирующих мощностей ВИЭ сейчас занима-ют порядка 25%, и немецкое правительство хочет довести эту цифру до 40% – к 2020 г. и до 80% – к 2050 г.

Различные аспекты развития в Казах-стане технологий «энергии будущего» наш-ли свое отражение в Государственной про-грамме по форсированному индустриально-


llllllllllll

85



бағдарламада өз көрінісін тапты, онда ба-лама энергетиканы дамыту бойынша шара-лар қарастырылған, елдің энергобалансында ҚҚЭК үлесінің ұлғаюы міндеті қойылған, со-нымен қатар, қайтақалпына келетін көздерден электр қуатын шығару бойынша мақсатты индикаторлар бекітілген. Берілген құжатта, сонымен бірге, ҚР ұлттық экономикасының энерготиімділігін жоғарылату мәселесіне ерек-ше көңіл бөлінген. ҮИИДМБ жүзеге асыру аясында Қазақстанда 2012 ж. шілдеде энер-гияны сақтау саласында толыққанды құқықтық базаны құруға, сонымен қатар, экономиканың энерготиімді дамуына өтуді қамтамасыз ету үшін энергияны сақтау саласында ұлттық инфрақұрылымды қалыптастыру мақсатында «Энергияны жинақтау және энерготиімділікті арттыру туралы» Заң күшіне енді.

Болашақ энергиясының келешегі бар бағыттарының бірі болып сутекті энергетика табылады. Бұл энергетиканың дамып келе жатқан саласы, адамдармен, транспорттық инфрақұрылыммен және түрлі өндірістік бағыттармен энергияны шоғырландыру, тасы-малдау және тұтыну үшін құрал ретінде сутегін пайдалануға негізделген, адамзатпен энерги-яны шығару және тұтыну бағыты. Сутегі жер бетіндегі және ғарыштағы ең таралған эле-мент ретінде таңдалған, сутегінің жану жылуы анағұрлым жоғары, ал оттегіде жану өнімі болып су табылады (ол сутекті энергетиканың айналымына қайта енгізіледі). Сутекті энерге-тика энергетиканың дәстүрлі емес түрлеріне жатады.

инновационному развитию на 2010–2014 гг., в которой, в частности, предусматриваются меры по развитию альтернативной энергети-ки, ставится задача увеличения доли ВИЭ в энергобалансе страны, а также устанавлива-ются целевые индикаторы по выработке элек-троэнергии из возобновляемых источников. Также в данном документе большое внимание уделяется вопросам повышения энергоэффек-тивности национальной экономики РК. В рам-ках реализации ГПФИИР в июле 2012 г. в Ка-захстане вступил в силу Закон «Об энергосбе-режении и повышении энергоэффективности», направленный на создание целостной право-вой базы в сфере энергосбережения, а также формирование национальной инфраструкту-ры в сфере энергосбережения для обеспече-ния перехода экономики на энергоэффектив-ное развитие.

Одним из перспективных направлений энергии будущего является водородная энер-гетика. Это – развивающаяся отрасль энер-гетики, направление выработки и потребле-ния энергии человечеством, основанное на использовании водорода в качестве средства для аккумулирования, транспортировки и по-требления энергии людьми, транспортной ин-фраструктурой и различными производствен-ными направлениями. Водород выбран как наиболее распространенный элемент на по-верхности земли и в космосе, теплота сгора-ния водорода наиболее высока, а продуктом сгорания в кислороде является вода (которая вновь вводится в оборот водородной энерге-тики). Водородная энергетика относится к не-традиционным видам энергетики.

86


Эко

ном

ика

Дағдарыс кезеңінде теңгерімсіздік және үйлесімсіздік жағдайында экономикалық жүйелерді басқару жағымсыз құбылыс-

тардың кері салдарларының алдын алу және оларды жоюдың тәжірибелік дағдыларын меңгеруді талап етеді. Дағдарысқа қарсы басқарудың ерекшелігі шектелген қаржылық қаражат, белгісіздік пен қатердің жоғары деңгейі жағдайында күрделі басқару шешімдерін қабылдау қажеттілігімен байланысты. Ол дағда-рыстарды айқындауға, олардың алдын-алуға, кері салдарларын жеңуге, дағдарыс ағымын деңгейлестіруге мүмкіндік беретін әдістердің, тәсілдердің жиынтығы болып табылады.

Экономикалық теорияда дағдарыс кезең-ділік негізі ретінде қарастырылады. Дағдарыс-ты зерттеуші Н. Кондратьев («кондратьевтік кезең» деп аталған) теориялық негіздеген. Ол 19 ғасырдан бастап 40-60 жыл көлеміндегі экономикалық даму кезеңін дәлелдеген. Со-нымен бірге француз зерттеушісі К. Жюгляр 7–11 жылдық орташа кезеңді белгілеген. Өте ұсақ кезеңдер де көрсетілген.

Шетелдік әдебиеттерде «дағдарыс-менеджмент» ұғымы кеңінен қолданылады. Кең мағынада дағдарыс-менеджмент төтенше жағдайлардағы басқару деп түсіндіріледі.

«Дағдарыс-менеджмент» термині 1962 ж. КСРО мен АҚШ арасындағы әскери-саяси жанжалдан («Кариб дағдарысы» деп атала-

В период кризиса управление эконо-мическими системами в состоянии не-равновесия и дисбаланса требует навы-

ков предвидения и действий по устранению отрицательных последствий возникающих негативных явлений. Специфика антикризис-ного управления связана с необходимостью принятия сложных управленческих решений в условиях ограниченных финансовых средств, большой степени неопределенности и риска. Оно представляет собой совокупность мето-дов, приемов, позволяющих распознавать кризисы, осуществлять их профилактику, пре-одолевать их негативные последствия, сглажи-вать течение кризиса.

В экономической теории кризис рассма-тривается как природа цикличности. Суще-ствует кризис перепроизводства. Теорети-чески кризисы обоснованы исследователем Н. Кондратьевым (так называемые «кондрать-евские циклы»). Ученый обосновал длинные циклы экономического развития в пределах 40–60 лет, начиная с XIX в. Также были вы-делены средние циклы французского исследо-вателя К. Жюгляра – 7–11 лет. Выделялись и более мелкие циклы.

В зарубежной литературе широко ис-пользуется понятие «кризис-менеджмент». В широком смысле под кризис-менеджментом понимается управление в чрезвычайных си-

ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ӘРЕКЕТ ЕТУ

АНТИКРИЗИСНОЕ УПРАВЛЕНИЕ И РЕАГИРОВАНИЕ


llllllllllll

87



тын) кейін бірінші рет американдық баспада пайда болғаны белгілі.

Кәсіпорындардағы дағдарыстарға қатысты «дағдарыс-менеджмент» термині тұжырымдама, теория және әдістеме ретінде, 1980-жылдардың екінші жартысында пай-даланыла бастады. Стив Финктің «Дағдарыс-менеджмент. Шарасыздықты жоспарлау» деп аталған бірінші монографиясы 1986 ж. АҚШ-та жарық көрді және кәсіпорындарға қатысты дағдарысқа қарсы басқаруға арналды. Сол уақыттан бастап, бұл термин журналистік клишеден ғылыми түсінікке айналып кетті және осы мағынада қазіргі уақытқа дейін қолданылады.

Сонымен қатар, 2007–2008 жж. жаһандық қаржылық дағдарыс салдарла-ры анағұрлым теңдессіз болғаны белгілі. Оның себептері Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Дағдарыс кілті» және «Бесінші жол» атты еңбектерінде түпкілікті талданған болатын. Қазақстан басшысы 2003 ж. «Сындарлы он жыл» кітабында жаһандық дағдарыстың болашағын қарастырғанын атап өткен жөн, кітапта әлемдік экономика мәселелерінің күрделеніп келе жатқандығы көрсетілген.

туациях. Как известно, термин «кризис-ме-неджмент» впервые появился в американской печати после военно-политического конфликта СССР и США в 1962 г. (так называемый «Ка-рибский кризис»).

Применительно к кризисам на предпри-ятиях термин «кризис-менеджмент», как кон-цепция, теория и методология, начал исполь-зоваться во второй половине 1980-х гг. Пер-вая монография «Кризис-менеджмент. Плани-рование неизбежного» С. Финка появилась в США в 1986 г. и была посвящена антикризис-ному управлению в отношении предприятий. С тех пор этот термин из журналистского кли-ше превратился в научное понятие и именно в этом качестве он и существует до сих пор.

Между тем, последствия глобального фи-нансового кризиса 2007–2009 гг. стали во многом беспрецедентными. Его причины были основательно проанализированы в работах Президента Республики Казахстан Н.А. На-зарбаева «Ключи от кризиса» и «Пятый путь». Следует отметить, что лидер Казахстана рас-сматривал перспективы глобального кризиса в 2003 г. в книге «Критическое десятилетие», в которой указывал нарастание проблем в ми-ровой экономике.

88


Эко

ном

ика

Қазақстан тұтынушы қоғам жүйесінің кемістіліктілігі мәселесін біртіндеп айқын-дауда. Ол бүкіл әлемді, соның ішінде едәуір дамыған елдерді де шарпыған жаһандық наразылық толқынын туғызып, қоғамдық игіліктерді әділ бөлісу қағидасына қарама-қайшы келді. Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс дамушы мемлекеттермен қатар көптеген дамыған елдерді де қамтитын әлемдік әлеуметтік дағдарысқа айналып кетті. Еңбектің халықаралық ұйымы дамыған елдер-де қалыптасқан жаһандық еңбек нарығы мен әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне төнген қауіп туралы қорытынды жасады.

Еуропаның жетекші елдерінде 2012 ж. жұмыссыздық деңгейі өткен ғасыр соңының көрсеткіштерінен анағұрлым асып түсті: Испа-нияда бұл көрсеткіш рекордты 25,8% құрады, Ирландияда – 15,1%, Португалияда – 15,7%, Италияда – 10,8%, Францияда – 10,8%, Поль-шада – 10,1%, Германияда – 5,4% және т.б. Салыстырмалы түрде алсақ, соңғы 14 жыл-да ҚР жұмыссыздық көрсеткіші төмендеуде (1999 ж. 13,5%-тен 2013 ж. 5,2% -ге дейін).

Астана экономикалық форумы аясын-да Қазақстан әлемдік дағдарысты жеңу бой-ынша нақты ұсыныстарды қалыптастырды, олар Санкт-Петербург қаласында 2013 ж. қыркүйегінде өткен «Үлкен жиырмалықтың» саммитінде қатысушыларға жеткізілді.

АЭФ алаңының негізінде G-global ақпараттық-коммуникациялық жобасы ұйым-дастырылған. 2014 жылдың мамырында Астанада БҰҰ қамқорлығымен VII Астана экономикалық форумы мен II Дағдарысқа қарсы конференция болып өтті. Мемлекет басшысы өз сөзінде аймақтар дамуының теңгерімсіздігі мен кедейліктің негізінде жатқан әлемдік экономикадағы дағдарыс себептерін нақты көрсетіп берді. Кедейлікпен күресетін ғаламдық жол картасын қабылдау ұсынылды.

Казахстан последовательно выделяет во-прос порочности системы общества потребле-ния. Она вошла в противоречие с принципом справедливого распределения общественных благ, вызвав глобальную протестную волну, захлестнувшую практически весь мир, в том числе и наиболее развитые страны. Мировой финансово-экономический кризис перерос в мировой социальный кризис, охватив, наряду с развивающимися, и многие развитые госу-дарства. Международная организация труда делает вывод об угрозе глобальному рынку труда и системе социального обеспечения, сложившимся в развитых странах.

В ведущих странах Европы в 2012 г. уро-вень безработицы существенно превысил по-казатели конца прошлого века: в Испании он составил рекордные 25,8%, Ирландии – 15,1%, Португалии – 15,7%, Италии – 10,8%, Франции – 10,8%, Польше – 10,1%, Германии – 5,4%, и т. д. Для сравнения: в РК показатель безработицы последние 14 лет неуклонно сни-жается (с 13,5% в 1999 г. до 5,2% в 2013 г.).

В рамках Астанинского экономического форума (АЭФ) Казахстан сформировал кон-кретные предложения по преодолению ми-рового кризиса, которые были доведены до сведения участников прошедшего в сентябре 2013 г. в г. Санкт-Петербурге саммита «Боль-шой двадцатки».

На базе площадки АЭФ сформирован информативно-коммуникационный проект G-Global. В мае 2014 г. в г. Астане состоял-ся VII Астанинский экономический форум и II Антикризисная конференция под эгидой ООН. В своем выступлении глава государства вновь представил свое четкое видение причин кризиса в мировой экономике, которые лежат в несбалансированности развития регионов и бедности. Было предложено принятие гло-бальной дорожной карты борьбы с бедностью.


llllllllllll

89



Бұл экономиканың технологиялық бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын экономиканың ғылыми сыйымдылықты

салаларына өту. Қазақстанның мақсаты – жаңа техноло-

гиялық толқынның серпілісінде болу. Бүгінгі таңда Қазақстанда технопарктерден, биз-нес-инкубаторлардан, коммерцияландыру кеңселерінен және технологиялардың транс-ферті орталықтарынан тұратын иннова-циялық инфрақұрылым қалыптасқан. Дегенмен, ин-новацияларды өмірлік іс-әрекеттің барлық салаларына ендіру қажет, ол кезең-кезеңмен жүзеге асырылуы тиіс.

Инновациялық дамудың бірінші кезеңі еліктеме модельді құруды ұйғарады, яғни экономиканың жаңғыруын қамтамасыз ететін шетелдік технологияларды енгізу және иге-ру. Берілген кезеңде институционалдық база-ны нығайту және инновациялық жүйенің жеке элементтерін кірістіру ұйғарылады. Екінші кезең – шетелдік технологиялардың бейімделуі және жетілдірілуі. Сонымен бірге, толыққанды және жұмысқа қабілетті ұлттық инновациялық жүйе толығымен құрастырылуы керек, ол өзіне мемлекеттің, бизнестің, ғылым мен білім берудің өзараәрекеттесуінің механизмін, технологиялар мен білімнің, құзіреттіліктің ұлттық жүйесінің трансфертін қосуы қажет.

Это – переход к наукоемким отраслям экономики, определяющим технологиче-скую конкурентоспособность экономики. Цель Казахстана – быть на гребне новой

технологической волны. Сегодня в Казахстане сформирована инновационная инфраструкту-ра, которая состоит из технопарков, бизнес-инкубаторов, офисов коммерциализации и центров трансферта технологий. Но необходи-мо внедрение инноваций во всех сферах жиз-недеятельности, что должно осуществляться поэтапно.

Первый этап инновационного развития предполагает создание имитационной моде-ли, т. е. внедрение и освоение зарубежных технологий, которые должны обеспечить мо-дернизацию экономики. На данном этапе предполагается укрепление институциональ-ной базы и встраивание отдельных элемен-тов инновационной системы. Второй этап – адаптация и совершенствование зарубежных технологий. Более того, должна быть полно-стью сформирована целостная и работоспо-собная национальная инновационная систе-ма, включающая в себя механизмы взаимо-действия государства, бизнеса, науки и обра-зования, трансферта технологий и знаний, национальной системы компетенций. Третий этап – создание собственных новых техноло-

ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ ТОЛҚЫН (ТӘРТІП)

НОВАЯ ТЕХНОЛОГИЧЕСКАЯ ВОЛНА (УКЛАД)

90


Эко

ном

ика

Үшінші кезең – өзіндік жеке жаңа технологи-яларды және ғылыми сыйымдылығы жоғары деңгейдегі өндірісті құру.

Заманауи «технологиялық тәртіп» термині ғылымға ресейлік экономист-ғалымдар Д.С. Львов және С.Ю. Глазьевпен енгізілген, олар технологиялық төңкерістен кейінгі жүзеге асырылған бес тәртіпті ерекшеледі. Технологиялық тәртіп тұжырымдамасы Н. Кондратьевтің ұзын толқындар теориясының және Й. Шумпетердің инновациялық даму теориясының жалғасы болып табылады.

Берілген тұжырым-дамаға сәйкес, замана-уи әлем, негізгі фактор-лары электронды өспелі және атомды-күштік микроскоптарды, сәй-кес метрологиялық жүйелерді пайдалануға негізделетін нанотех-нологиялар, жасушалы технологиялар мен гендік инженерия әдістері болып келетін, жаңа – алтыншы технологиялық тәртіптің пайда болуы межесінде орналасқан. Алтыншы технологиялық тәртіптің түйіні: на-ноэлектроника, молекулярлы және нанофото-ника, наноматериалдар мен наноқұрылымдық жабындылар, оптикалық наноматериалдар, наногетерогенді жүйелер, нанобиотехнология-лар, наножүйелі техника, наноқұрылғылар. Тірек салалар: электронды, атомдық және электротехникалық өнеркәсіп, ақпаратты-коммуникациялық сектор, станок, кеме, көлік және құрал-жабдықтар құрылысы, фармацевтикалық өнеркәсіп, күн энерге-тикасы, зымырандық-ғарыштық кешен,

гий и производств с высоким уровнем науко-емкости.

Современный термин «технологиче-ский уклад» был введен в науку российски-ми учеными-экономистами Д.С. Львовым и С.Ю. Глазьевым, которые выделили пять уже реализованных укладов, следующих за соот-

ветствующими технологическими революция-ми. Концепция технологических укладов яв-ляется продолжением теории длинных волн Н. Кондратьева и теории инновационного развития Й. Шумпетера.

Согласно данной концепции, современ-ный мир находится на рубеже зарождения нового – шестого технологического уклада, ключевыми факторами которого являются: на-нотехнологии, клеточные технологии и методы генной инженерии, опирающиеся на исполь-зование электронных растровых и атомно-си-ловых микроскопов, соответствующих метро-логических систем. Ядро шестого технологиче-ского уклада: наноэлектроника, молекулярная


llllllllllll

91



и нанофотоника, наноматериалы и нанострук-турированные покрытия, оптические нанома-териалы, наногетерогенные системы, нано-биотехнологии, наносистемная техника, нано-оборудование. Несущие отрасли: электронная, атомная и электротехническая промышлен-ность, информационно-коммуникационный сектор, станко-, судо-, авто- и приборостро-ение, фармацевтическая промышленность, солнечная энергетика, ракетно-космическая промышленность, авиастроение, клеточная медицина, семеноводство, строительство, хи-мико-металлургический комплекс.

Среди примеров качественно новых тех-нологий можно отметить.

Грид-технологии (Grid).Географически распределенные вычис-

лительные инфраструктуры, которые объ-единяют разнородные ресурсы и реализуют возможность коллективного доступа к этим ресурсам. Принципиальной новизной этих технологий является объединение ресурсов путем создания компьютерной инфраструкту-ры нового типа, обеспечивающей глобальную интеграцию информационных и вычислитель-ных ресурсов на основе сетевых технологий и специального программного обеспечения про-межуточного уровня (middleware).

Технология Cloud Computing.Модель обеспечения повсеместного и

удобного сетевого доступа по требованию к общему пулу (англ. – pool) конфигурируемых вычислительных ресурсов (например, сетям передачи данных, серверам, устройствам хра-нения данных, приложениям и сервисам – как вместе, так и по отдельности), которые могут быть оперативно предоставлены и освобожде-ны с минимальными эксплуатационными за-тратами и/или обращениями к провайдеру.

Потребители облачных вычислений мо-гут значительно уменьшить расходы на ин-фраструктуру информационных технологий

авиақұрылысы, жасушалы медицина, тұқым шаруашылығы, құрылыс саласы, химия-ме-таллургия кешені.

Сапалы жаңа технологиялардың мысал-дарының ішінде келесілерді атауға болады.

Грид-технологиялары (Grid)Әркелкі ресурстарды біріктіретін және

осы ресурстарға ұжымдық қол жетімділікті жүзеге асыратын географиялық тұрғыда таратылған есептеу инфрақұрылымдары. Бұл технологиялардың түбегейлі жаңалығы болып жаңа типтегі компьютерлік инрфақұрылымды құру арқылы ресурстар-ды біріктіру табылады, олар желілік техноло-гиялар және аралық деңгейдегі (middleware) арнайы бағдарламалық қамсыздандыру негізінде ақпараттық және есептеу ресурстарының жаһандық интеграциясын қамтамасыз етеді.

Cloud Computing технологиясыҮйлесімді есептеу ресурстарының (мы-

салы, мәліметтерді беру желілеріне, сервер-лерге, мәліметтерді сақтау құрылғыларына, қосымшалар мен қызметтерге – барлығына ортақ, немесе жекеше) жалпы пулына (ағылшын тілінен pool) талаптар бойын-ша жаппай және ыңғайлы қол жетімділікті қамтамасыз ету моделі, олар жедел ұсынылуы және минималды пайдалану шығындарымен және/немесе провайдерге жүгінулермен боса-тылуы мүмкін.

Бұлттық есептеудің тұтынушылары ақпараттық технологиялардың инфрақұры-лымына шығындарын (қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жоспарларында) анағұрлым азайту мүмкіндігіне ие болады және бұлттық қызметтердің есептеуіш икемділігінің сипатта-маларын (ағылшын тілінен elastic computing) қолдана отырып есептеуіш қажеттіліктерінің өзгерісіне икемді түрде әсер ете алады.

Қазақстанның алдағы 8–10 жылға негізгі мақсаты жаңа технологиялық тәртіпке өту

92


Эко

ном

ика

болуы қажет. Сарапшылардың бағалауына сәйкес, отандық экономика негізін технологиялық күрделіліктің 3–4 деңгейі (электр қуаты мен көмірсутектердің энерги-ясын пайдалану) құрайды. Ал, АҚШ болса қазіргі уақытта 5-ші технологиялық тәртіптің (электроника, атом энергетикасы, ғарышты игеру, биотехнологиялар) енгізілуінің 60%-на және алтыншы технологиялық тәрітіптің (нано-технологиялар) 5%-на қол жеткізді.

ҮИИДМБ-сын жүзеге асыру және ғылым саласындағы реформалар жаңа технология-лар мен инновациялардың дамуының өсуіне септігін тигізді, ол өз кезегінде, бәсекеге қабілеттілік рейтингтерінде көрініс тапты. Осылайша, 2013 ж. ДЭФ баяндамасында Қазақстан технологиялық деңгей бойынша 87-ші орыннан 57-ші орынға, ал инновациялық әлеует бойынша 116-шы орыннан 84-ші орынға көтерілді.

(в краткосрочном и среднесрочном планах) и гибко реагировать на изменения вычисли-тельных потребностей, используя свойства вычислительной эластичности (англ. – elastic computing) облачных услуг.

Основной целью Казахстана на ближай-шие 8–10 лет должен стать переход к ново-му технологическому укладу. Согласно экс-пертным оценкам, основу отечественной эко-номики составляют 3–4 уровня технологиче-ской сложности (использование электриче-ства и энергии углеводородов). В то же время, США достигли 60% внедрения 5-го технологи-ческого уклада (электроника, атомная энерге-тика, освоение космоса, биотехнологии) и 5% шестого технологического уклада (нанотехно-логии).

Реализация ГПФИИР и реформы в сфере науки способствовали росту развития новых технологий и инноваций, что отразилось на рейтингах конкурентоспособности. Так, в от-чете ВЭФ в 2013 г. по технологическому уров-ню Казахстан переместился с 87-го на 57-е место, по инновационному потенциалу – со 116-го на 84-е.


llllllllllll

93



Бұл Еуропа мен Азия елдерінің эконо-микалық интеграциясының негізі болып келетін инновациялық транспорттық

инфрақұрылымның үлгісі. Халықаралық деңгейдегі «Жаңа жібек жолы» жобасын жүзеге асыру «5С қағидасына» – жылдамдық, қызмет көрсету, құн, сақтау және тұрақтылық қағидаларына негізделген.

2012 ж. 22 мамырында Шетелдік инвесторлардың кеңесінің 25-ші отырысын-да ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев ұсынған. Берілген жобаны жүзеге асыру нәтижесінде Қазақстан арқылы транзитті жүк ағымының көлемі 2020 ж. қарай 2 есе артуы тиіс, одан әрі бұл көрсеткішті 50 млн. тоннаға дейін жеткізу көзделіп отыр.

Жоба келесілерден тұратын болады:- «Қазақстан Темір Жолы» ұлттық

компаниясының негізінде әлемдік деңгейдегі мультимодальді транспорттық-логистикалық компаниясынан;

- «Қорғас» шекара маңы ынтымақтастық-тың халықаралық орталығынан («Шығыс қақпа»), Ақтау кеңейтілген теңіз портынан және Ақтөбе қаласындағы логистикалық орталықтан («Батыс қақпа»);

- құрылысы жүріп жатқан «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» трансконтинентальді дәлізден;

Это – модель инновационной транспорт-ной инфраструктуры, являющаяся осно-вой экономической интеграции стран

Европы и Азии. Реализация проекта между-народного уровня «Новый шелковый путь» основывается на принципе «5С» – скорость, сервис, стоимость, сохранность и стабиль-ность.

Предложен Президентом РК Н.А. Назар-баевым на 25-м заседании Совета иностран-ных инвесторов 22 мая 2012 г. В результате реализации данного проекта к 2020 г. объём транзитного грузопотока через Казахстан дол-жен возрасти почти в 2 раза, с дальнейшим доведением его, как минимум, до 50 млн. тонн.

Проект будет состоять из: - мультимодальной транспортно-

логистической компании мирового уровня на базе национальной компании «Казахстан Те-мир Жолы»;

- Международного центра пригранично-го сотрудничества «Хоргос» («Восточные воро-та»), расширенных морского порта Актау и ло-гистического центра в городе Актобе («Запад-ные ворота»);

- строящегося трансконтинентального ко-ридора «Западная Европа – Западный Китай»;

ЖАҢА ЖІБЕК ЖОЛЫ

НОВЫЙ ШЕЛКОВЫЙ ПУТЬ

94


Эко

ном

ика

- ұзындығы 1200 шақырым болып келетін «Жезқазған – Бейнеу» және «Арқалық –Шұбаркөл» темір жолдарынан;

- Алматы, Ақтау және Ақтөбе қалала-рындағы «А» санатындағы көпқызметті логистикалық орталықтардан.

«Жаңа жібек жолы» іспеттес болуы қажет, халықаралық деңгейдегі транзиттік тораптардың мысалы Гонконгтың, Дубай мен Сингапурдың транзиттік тораптары бола ала-ды. Дубайдың жоғары дамыған транспорттық инфрақұрылымы 220 бағытта 242 кеме жүзу жолдарын және 130 авиакомпанияларды біріктіреді. Дубайдың Халықаралық қаржылық орталығы (DIFC) батыстағы Нью-Йорк пен Лон-дон және шығыстағы Гонконгтың негізгі капитал нарықтары арасында уақыт айырмашылығы мен географиялық қашықтықты меңгере оты-рып, әлемдегі қарқынды дамып келе жатқан орталық болып келеді.

- железных дорог «Жезказган – Бейнеу» и «Аркалык – Шубарколь» протяженностью 1200 км;

- многофункциональных логистических центров класса «А» в городах Алматы, Актау и Актобе.

Примерами транзитных хабов междуна-родного уровня, аналогом которых должен стать «Новый шелковый путь», выступают транзитные хабы Гонконга, Дубаи и Синга-пура. Так, высокоразвитая транспортная инфраструктура Дубаи соединяет порядка 242 судоходных линий и 130 авиакомпаний, работающих по 220 направлениям. Междуна-родный финансовый центр Дубаи (DIFC) яв-ляется наиболее динамично развивающимся в мире, позволяя преодолевать временную разницу и географическое расстояние между основными рынками капитала Нью-Йорка и Лондона – на Западе и Гонконга – на Востоке.


llllllllllll

95



Қоршаған орта бойынша БҰҰ Бағдар-ламасының (UNEP) анықтамасына сәйкес – бұл бір уақытта экологиялық

ресурстардың тапшылығы мен қоршаған орта үшін тәуекелдерді төмендетіп, адамдардың ауқаттылығын жақсартатын және әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ететін экономика.

Бұл көміртекті қоспалардың шашыранды-лары төмен, ресурстарды тиімді пайдаланушы және бүкіл қоғам мүдделеріне жауап беретін экономика. «Жасыл экономикада» табыс-тар мен жұмысбастылықтың артуы көміртек шашырандылары мен ластануды азайта-тын, энергия мен ресурстарды пайдалану тиімділігін жоғарылататын және биотүрлілік пен экожүйелік қызметтерді жоғалтудың ал-дын алатын мемлекеттік инвестициялардың және жеке инвестициялардың көмегімен қамтамасыз етіледі.

Осылайша, «жасыл экономика» – бұл табиғи капиталды арттыратын және экологиялық қауіптер мен тәуекелдерді азайтатын сала-лар. Deutche Bank сарапшыларының ойынша: «Дәстүрлі экономика соңғы тұтыну тауарлары мен қалдықтарды өндіру үшін еңбекті, техно-логиялар мен ресурстарды біріктіретін болса, онда «жасыл экономика» табиғатқа минимал-ды залал келтіріп, қалдықтарды өндірістік циклға қайта қайтаруы қажет».

Согласно определению Программы ООН по окружающей среде (UNEP), это – эко-номика, которая повышает благосостоя-

ние людей и обеспечивает социальную спра-ведливость при одновременном снижении де-фицита экологических ресурсов и рисков для окружающей среды.

Это – экономика с низкими выброса-ми углеродных соединений, эффективно ис-пользующая ресурсы и отвечающая интере-сам всего общества. В «зеленой экономике» рост доходов и занятости обеспечивается го-сударственными и частными инвестициями, уменьшающими выбросы углерода и загряз-нения, повышающими эффективность исполь-зования энергии и ресурсов, и предотвраща-ющими утрату биоразнообразия и экосистем-ных услуг.

Таким образом, «зеленая экономика» – это отрасли, которые создают и увеличивают природный капитал и уменьшают экологиче-ские угрозы и риски. По мнению аналитиков Deutche Bank: «Если традиционная экономика совмещает труд, технологии и ресурсы, чтобы производить товары конечного пользования и отходы, то «зеленая экономика» должна воз-вращать отходы обратно в производственный цикл, нанося минимальный вред природе».

ЖАСЫЛ ЭКОНОМИКА

ЗЕЛЕНАЯ ЭКОНОМИКА

96


Эко

ном

ика

«Жасыл экономика» түсінігі көп жағдайларда, кеңінен қолданылатын «орнықты даму» түсінігімен қарым-қатынаста болады, орнықты дамудың негізгі мәні заманауи даму қазіргі уақыттың қажеттіліктерін қанағаттандырып қана қоймай, болашақ ұрпақтың өз қажеттіліктерін қанағат-тандыруға қабілеттерін қауіпке салмау тезисіне негізделеді. Энергияның қайта қалпына келетін көздерін, ресурстарды үнемдейтін технология-ларды және қалдықтарды қайта өңдеуді кеңінен қолдануға негізделген «жасыл экономика» орнықты дамудың қажетті элементі болып табылатындығы сөзсіз.

«Жасыл экономика» саясаты 2012 ж. маусымда өткен БҰҰ «Рио+20» конферен-циясынан кейін даму үшін үлкен импульс алғандығын атап өткен жөн.

Бүгінгі таңда жасыл экономиканың дамуы ерекше мәнге ие болды. Еуроодақта «жасыл экономика» секторы 2 трлн. евроға жуық іскерлік айналымға ие және 22 млн. астам адамды немесе ЕО-тың еңбекке жарамды халқының 9% жұмыспен қамтуда.

Аталған нарықта Германия мен Оңтүстік Корея кәсіпорындары көшбасшылар болып та-былады, бұл негізінен, осы елдерде «жасыл» секторға көрсетілетін ауқымды мемлекеттік қолдаумен шарттастырылған.

«Жасыл» технологиялар нарығындағы әлемдік көшбасшылардың бірі болып Гер-мания табылады – қазіргі кезде, әлем бой-ынша патенттелетін бүкіл технологиялардың экология саласындағы 23%-ы және күн мен

Понятие «зеленая экономика» во многом коррелирует с широко употребляемым поня-тием «устойчивое развитие», основной смысл которого сводится к тезису, что современное развитие должно не только удовлетворять по-требности настоящего времени, но и не ста-вить под угрозу способность будущих поко-лений удовлетворять свои потребности. «Зе-леная экономика», опирающаяся на широкое использование возобновляемых источников энергии, ресурсосберегающих технологий и переработку отходов, безусловно, является не-обходимым элементом устойчивого развития.

Следует отметить, что политика «зеленой экономики» получила большой импульс для развития после Конференции ООН «Рио+20» в июне 2012 г.

Развитие «зеленой экономики» сегодня обретает особое значение. Сектор «зеленой экономики» в Евросоюзе имеет деловой обо-рот около 2 трлн. евро и обеспечивает заня-тость более 22 млн. человек, или примерно 9% трудоспособного населения ЕС.


llllllllllll

97



жел энергетикасы саласындағы 30%-дан астамы неміс компанияларына тиесілі болып келеді. «Жасыл» сектор кәсіпорындарында 2 млн-ға жуық адам немесе Германияның экономикалық белсенді бүкіл халқының 4,5%-ы жұмыс істейді және берілген көрсеткіш тұрақты өсу тенденциясына ие. Соңғы жылдар ішінде, тек қайта қалпына келетін энергетика саласында ғана 370 мыңға жуық жаңа жұмыс орындары құрылған.

Корея Республикасы ұлттық стратегия ретінде «жасыл өсу» тұжырымдамасын жүзеге асыруды жария еткен бірінші мемлекет бол-ды, тұжырымдама аясында бесжылдық жос-пар (2009–2013 жж.) қабылданды және президенттік арнайы комиссия құрылды.

Бесжылдық жоспарға сәйкес, үкімет «жа-сыл» бағдарламалар мен жобаларға жылдық ЖІӨ-нің 2%-ға жуығын бөледі. Негізгі көңіл «жасыл» өнеркәсіп, энергетика, таза техно-логиялар мен инвестициялар салаларының дамуына, сонымен қатар, транспорттың «жасыл» түрлерінің, тұщы судың балама көздерінің ауқымды енгізілуіне, қоқысөңдеу кешендерінің құрылысына, қала шегіндегі саябақтар мен өзендердің жайластырылуы-на бөлінеді. Стратегия 2020 ж. қарай Корея Республикасы «жасыл» экономикасы аса дамыған жеті елдің қатарына, ал 2050 ж. қарай бес елдің қатарына кіруді қарастыруда. Бұл ретте, тұрақты «жасыл» өсудің негізі бо-лып технологиялық салаларға да, институцио-налды салаларға да инновацияларды енгізудің үздіксіз үрдісі табылады.

2013 ж. 30 мамырда ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан Республикасының «жасыл экономикаға» өту тұжырымдамасы ту-ралы» Жарлығына қол қойылды. ҚР «жасыл экономикаға» өтуі бойынша тұжырымдамасы қоршаған ортаға ауыртпалықты және табиғат ресурстарының азғындаушылығын ми-нималдау арқылы Қазақстан халқының

Лидерами на данном рынке являются предприятия Германии и Южной Кореи, что во многом обусловлено широкой государствен-ной поддержкой, оказываемой «зеленому» сектору в этих странах.

Одним из мировых лидеров на рынке «зе-леных» технологий является Германия – 23% всех патентуемых в мире технологий в сфере экологии и свыше 30% – в сфере солнечной и ветроэнергетики в настоящее время при-ходится на немецкие компании. На предпри-ятиях «зеленого» сектора работают порядка 2 млн. человек, или 4,5% всего экономиче-ски активного населения Германии, и данный показатель имеет тенденцию к постоянно-му росту. Только в отрасли возобновляемой энергетики за последние годы создано около 370 тыс. новых рабочих мест.

Республика Корея стала первой страной, объявившей реализацию концепции «зелено-го роста» в качестве национальной стратегии, в рамках которой был принят пятилетний план (2009–2013 гг.) и создана специальная пре-зидентская комиссия.

Согласно пятилетнему плану, правитель-ство выделяет около 2% годового ВВП на «зеленые» программы и проекты. Основное внимание уделяется развитию отраслей «зе-леной» промышленности, энергетики, чистым технологиям и инвестициям, а также широко-му внедрению «зеленых» видов транспорта, альтернативных источников пресной воды, строительству мусороперерабатывающих ком-плексов, обустройству парков и рек в город-ской черте. Стратегия предусматривает, что к 2020 г. Республика Корея войдет в семерку стран с наиболее развитой «зеленой» эконо-микой, а к 2050 г. – в пятерку. При этом ос-новой стабильного «зеленого» роста является непрерывный процесс внедрения инноваций как в технологической, так и в институцио-нальной сферах.

98


Эко

ном

ика

ауқаттылығын арттыру, өмір сапасын жоғарылату және елдің барынша дамыған әлемнің 30 елінің қатарына кіруі негізінде жаңа формациядағы экономикаға өту мақсатында жүйелік терең қайтақұрылымдау үшін негіз қалайды.

Аталған тұжырымдама мен 2050-Страте-гиясының негізгі мақсатты көрсеткіштері:

- су және жер ресурстарын қайта қалпына келтіру, табиғат капиталын пайдалану тиімділігі бойынша ЭЫДҰ елдерімен тең келу;

- 2030 ж. қарай атмосфераға шығарындылар бойынша стандарттарды еуропалық деңгейге жеткізу;

- 2050 ж. қарай ЖІӨ-нің энергия сыйым-дылығын 50%-ға төмендеуіне қол жеткізу;

- 2050 ж. қарай энергияның балама және қайта қалпына келетін көздерінің жиынтық өнімділігінің үлесін 50%-ға дейін жеткізу;

- тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды кәдеге жарату бойынша индус-трияны құрастыру;

- тиімді инфрақұрылымы бар газ саласын құруды қамтамасыз ету.

Тұжырымдама 2050 ж. дейін үш кезеңде жүзеге асырылатын болады, осы жылдар ішінде ҚР экономикасының табиғат ресурста-рын қайта қалпына келуі және тұрақтылығы шарттарында пайдалануға негізделген Үшінші өнеркәсіптік төңкеріс қағидаларына өтуі қамтамасыз етілуі тиіс.

Бағалаулар бойынша, 2050 ж. қарай «жа-сыл экономика» шегіндегі өзгерістер ЖІӨ-ді қосымша 3%-ға арттыруға, 500 мыңнан астам жаңа жұмыс орындарын құруға, өнеркәсіп пен қызмет көрсетудің жаңа салаларын құрастыруға, халық үшін өмір сүру сапасының жоғары стандарттарын жаппай қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

ҚР «жасыл экономиканың» дамуына Астанада ЭКСПО-2017 «Болашақ энергиясы» әлемдік көрмесін өткізу әсер етеді.

30 мая 2013 г. Президентом РК Н.А. На-зарбаевым подписан Указ «О Концепции по переходу Республики Казахстан к «зеленой экономике». Концепция по переходу РК к «зеленой экономике» закладывает основы для глубоких системных преобразований с це-лью перехода к экономике новой формации посредством повышения благосостояния, ка-чества жизни населения Казахстана и вхож-дения страны в число 30-ти наиболее разви-тых стран мира при минимизации нагрузки на окружающую среду и деградации природ-ных ресурсов.

Основные целевые показатели, обо-значенные в данной Концепции и Страте-гии-2050:

- восстановить водные и земельные ресур-сы, сравняться по эффективности использова-ния природного капитала со странами ОЭСР;

- привести стандарты по выбросам в ат-мосферу к европейскому уровню к 2030 г.;

- добиться снижения энергоемкости ВВП на 50% к 2050 г.;

- довести долю суммарной выработки аль-тернативных и возобновляемых источников энергии до 50% к 2050 г.;

- создать индустрию по утилизации быто-вых и промышленных отходов;

- обеспечить построение газовой отрасли с эффективной инфраструктурой.

Концепция будет реализована в три этапа – до 2050 г., в течение которых должен быть обеспечен переход экономики РК на принци-пы Третьей промышленной революции, осно-ванной на использовании природных ресур-сов при условии их возобновляемости и устой-чивости.

По оценкам, к 2050 г. преобразования в рамках «зеленой экономики» позволят допол-нительно увеличить ВВП на 3%, создать более 500 тыс. новых рабочих мест, сформировать новые отрасли промышленности и сферы ус-


llllllllllll

99



«Жасыл экономика» саласындағы анықтамалар ішінде «жасыл ұлттық есеп» термині де қолданыс табады.

Ол жалпы ішкі өнім немесе табиғат ортасының сапасын сақтауға және ресурстардың сарқылуына жинақтар секілді параметрлерді үйлестіреді.

Түзетілген таза жинақтар өзіне білім бе-руге шығындарды және энергияның, пай-далы қазбалардың, ормандардың азуы-на шегерулер мен көміртегі диоксидінің және ластанулардың шығарылуларына за-лалдарды қосады. Бұл экономикадағы бүкіл капиталдың – қаржылық, физикалық, ада-ми, экологиялық – жиынтық шамасы. Ол капиталдың алуан түрлері идеалды субсти-тут болып табылатындығын ұйғарады, яғни қаржылық жинақтар табиғат ресурстарының шығындарының орнын толтыруға қабілетті.

луг, повсеместно обеспечить высокие стандар-ты качества жизни для населения.

Развитию «зеленой экономики» в РК бу-дет способствовать проведение в Астане все-мирной выставки ЭКСПО-2017 «Энергия бу-дущего».

Среди определений в области «зеленой экономики» находит применение также тер-мин «зеленый национальный счет».

Он согласовывает такие параметры, как валовой внутренний продукт или накопления на нужды сохранения качества природной среды и истощения ресурсов.

Скорректированные чистые накопления включают расходы на образование и вычеты на истощение энергии, полезных ископаемых, лесов и ущерб от выбросов диоксида углеро-да и загрязнения. Это – совокупная мера все-го капитала, находящегося в экономике, – фи-нансового, физического, человеческого, эко-логического. Она подразумевает, что разные виды капитала являются идеальными субсти-тутами – т. е., что финансовые накопления способны компенсировать, например, потерю природных ресурсов.

100


Эко

ном

ика

Қазақстандық өнімдер мен қызметтерге ұзақмерзімді сұраныс болатын әлемдік нарықтарға экспортты жоғарылату

мақсатында, ҚР шекарасынан тыс жерлер-де өндірістік транспорттық-логистикалық объектілерді құру арқылы Қазақстанның транспорттық-транзиттік дамуы бойынша Үкіметтің әзірленіп жатқан Бағдарламасы. Аталған бағдарлама аясында, бірлескен кәсіпорындарды, мысалы, көлге тікелей шығу жолы бар елдерде порттарды, әлемнің негізгі транзиттік нүктелерінде транспортты-логистикалық тораптарды, ҚР көршілес аудан-дарда ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлем бойынша – Еуропада, Азияда, Америкада құру жоспарлануда.

Жаһанды инфрақұрылымдық интеграция өз қол астында инфрақұрылымдық объектілері мен бүкіл әлем бойынша өкілеттіліктері бар, қысқа мерзім ішінде кез-келген бағытта жүк тасымалын жүзеге асыра алатын трансұлттық логистикалық корпорациялардың қызметіне іспеттес болып келеді.

Осындай корпорациялардың бірі болып қызметі жаһандық теңіз тасымалдары, авиа-тасымалдау, жерүсті тасымалдау, тасымалдау-жеткізуді басқару үшін IT-қызметтерді ұсынумен келесімшарттық логистиканы және т. б. қосатын, швейцарлық «Kuehne+Nagel»

Разрабатываемая Правительством РК Программа по развитию транспортно-транзитного потенциала Казахстана – за

счет создания производственных транспортно-логистических объектов за пределами РК, с целью продвижения экспорта на мировые рынки, где будет долгосрочный спрос на ка-захстанскую продукцию и услуги. В рамках данной программы планируется создание со-вместных предприятий не только в соседних с РК регионах, но и по всему миру – в Евро-пе, Азии, Америке, таких, как, например, пор-ты в странах, имеющих прямой выход к морю, транспортно-логистические хабы в узловых транзитных точках мира, и др.

Глобальная инфраструктурная интеграция аналогична деятельности транснациональных логистических корпораций, которые, имея ин-фраструктурные объекты и представительства по всему миру, способны произвести постав-ку грузов в кратчайшие сроки и в любом на-правлении.

Одной из таких корпораций является швейцарская компания «Kuehne+Nagel», де-ятельность которой включает в себя глобаль-ные морские перевозки, авиаперевозки, пе-ревозки по суше, контрактную логистику с предоставлением IT-услуг для управления до-ставкой и т. д. Данная корпорация имеет гло-

ЖАҺАНДЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫҚ ИНТЕГРАЦИЯ

ГЛОБАЛЬНАЯ ИНФРАСТРУКТУРНАЯ ИНТЕГРАЦИЯ


llllllllllll

101



компаниясы табылады. Аталған корпорация 1000 кеңседен, 63 000 қызметкерден, со-нымен қатар 7 млн. м2 қоймалардан тұратын жаһандық желіге ие. Басқа ірі корпорация болып, 130 елде 2000-ға жуық кеңсесі және 91 000-нан астам қызметкерлері бар, «DB Schenker Logistics» («Неміс темір жолдары» АҚ еншілес компаниясы) саналады.

Трансұлттық транспорттық корпорация-лар өздерінің жеке өкілдіктерінен басқа жергілікті логистикалық компаниялармен белсенді түрде жұмыс істейтіндігін атап өткен жөн. Осылайша, 2000 жж. басын-да «Kuehne+Nagel» компаниясы Синга-пурда орналасқан «SembCorp Logistics» ірі австралиялық логистикалық компаниямен стратегиялық альянс жасасып, Азия-Тынық мұхиты аймағында белсенді дами бастады.

Өз кезегінде, «Неміс темір жолда-ры» АҚ 2006 ж. қаңтарында 133 елде 12 000 қызметкері және 500 кеңсесі бар американдық «BAX Global» экспедиторлық компаниясын иеленді.

бальную сеть из 1000 офисов с примерно 63 тыс. сотрудников, а также 7 млн. кв. м складов. Другой крупнейшей корпорацией яв-ляется «DB Schenker Logistics» (дочерняя ком-пания АО «Немецкие железные дороги»), ко-торая насчитывает более чем 91 тыс. сотруд-ников по всему миру и около 2000 офисов в 130 странах.

Следует отметить, что, помимо собствен-ных представительств, транснациональные транспортные корпорации активно сотруд-ничают с местными логистическими компа-ниями. Так, в начале 2000-х гг. компания «Kuehne+Nagel» стала активно продвигаться в Азиатско-Тихоокеанский регион, заключив стратегический альянс с крупнейшей австра-лийской логистической компанией «Semb Corp Logistics», находящейся в Сингапуре.

В свою очередь, в январе 2006 г. АО «Не-мецкие железные дороги» приобрело аме-риканскую экспедиторскую компанию «BAX Global», которая имеет порядка 12 тыс. со-трудников и 500 офисов в 133 странах.

102


Эко

ном

ика

Бұл ақпараттық инфрақұрылымның ерекше алаңы, ол алаң территориясында жұмыс істейтін команияларға жеңілдік

және салықтық режимдерді қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру мақсатында Инновациялық технологиялардың паркі жоғарытехнологиялық және экспортқа бағытталған өндірістердің дамуына, ҚР экономикасының әлемдік шаруашылықтық байланыстар жүйесіне кіруінің белсендеуіне, жаңа технологияларды пайдалану арқылы өнімнің жаңа түрлерін шығаруға бейімделуге септігін тигізеді.

Қатысушылар саны:2006 ж. бастап 2011 ж. тамызына дейін

57 компания тіркелді.2011 ж. бастап Инновациялық технология-

лар паркінде 95 жаңа компания тіркелген. Нәтижесінде ИТП-нің қатысушыларының саны 152 компанияға жетті, осы компаниялардың жобалары 15 мың жаңа жұмыс орындарын құрады.

Маңызды нәтиже – халықаралық және шетелдік қатысушыларды (АҚШ-тан, Қытай-дан, Германия, Италия, Корея, Жапония, Гол-ландия, Ресейден) тарту.

ИТП АЭА ҚР Президентінің 2003 ж. 18-ші тамыздағы № 1166 «Ақпараттық техноло-гиялар паркі» (атауы кейін «Инновациялық

Это – уникальная площадка информа-ционной инфраструктуры, обеспечиваю-щая льготный и налоговый режим рабо-

тающим на её территории компаниям. В целях реализации государственных программ Парк инновационных технологий будет способство-вать развитию высокотехнологичных и экс-портноориентированных производств, активи-зации вхождения экономики РК в систему ми-ровых хозяйственных связей, освоения выпу-ска новых видов продукции с использованием новых технологий.

Количество участников:С 2006 г. по август 2011 г. зарегистриро-

вано 57 компаний.С 2011 г. в Парке инновационных техно-

логий зарегистрированы 95 новых компаний. В итоге количество участников ПИТ достигло 152 компаний, проекты которых создают 15 тыс. новых рабочих мест.

Важный результат – привлечение между-народных и зарубежных участников (из США, Китая, Германии, Италии, Кореи, Японии, Гол-ландии, России).

СЭЗ ПИТ создана 18 августа 2003 г. Ука-зом Президента РК №1166 «О создании Спе-циальной экономической зоны «Парк инфор-мационных технологий» (позже переимено-ванной в «Парк инновационных технологий»)

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ПАРКІ

ПАРК ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ


llllllllllll

103



технологиялар паркіне» ауыстырылды) ар-найы экономикалық аймақты құру туралы» Жарлығымен Алатау қала маңы кентінде құрылған. Парк территориясы Алматы қаласынан 25 шақырым жерде орналасқан, оның көлемі 343 гектарды құрайды. ИТП АЭА құрылысының бірінші кезегінің бірінші сатысының объектілері кешенінің ашылуы 2006 ж. 15-ші қыркүйекте іске асырылды.

Жоғары және инновациялық техноло-ги-ялар паркі бүкіл дерлік дамыған және даму-шы елдерде әрекет етеді. ТМД-да орналасқан жоғары технологиялар паркілерінің ішінде Жоғары технологиялардың Беларус паркін (өзінің бірінші миллард долларын 6 жыл жұмыс ішінде тапты), «Сколково» инновациялық орталығын («Сколково» экожүйесі Массачусетс технологиялық университетімен (MIT) бірлесе құрылған Сколтех университетінен, индустри-алды алып-компаниялардан, Nokia, Siemens, Samsung серіктестерден тұрады) ерекше атап өтуге болады.

Әлемдік деңгейдегі парктер ішінде АҚШ-ғы Кремний алқабын, Кореядағы Daedeok

в пригородном поселке Алатау. Парк находит-ся в 25 км от Алматы, его площадь составляет 343 га. Открытие комплекса объектов первой фазы первой очереди строительства СЭЗ ПИТ было осуществлено 15 сентября 2006 г.

Парки высоких и инновационных техноло-гий действуют практически во всех развитых и развивающихся странах.

Среди парков высоких технологий, распо-лагающихся в СНГ, можно выделить Белорус-ский парк высоких технологий (заработавший свой первый миллиард долларов дохода за 6 лет работы), инновационный центр «Скол-ково» (экосистема «Сколково» состоит из университета Сколтеха, созданного совместно с Массачусетским технологическим универси-тетом (MIT), индустриальных компаний-гиган-тов, партнеров – Nokia, Siemens, Samsung).

Среди парков мирового уровня: Кремние-вая (Силиконовая) долина – в США, Технопарк Daedeok Innopolis – в Корее, Sophia Antipolis – во Франции, высокотехнологичный парк Чжанцзян – в Шанхае и комплексная зона тех-нопарков – в Шеньчжене (в Китае).

104


Эко

ном

ика

Innopolis технопаркін, Sophia Antipolis – Францияда, Қытайда Шанхайдағы Чжанц-зян Жоғарытехнологиялық паркі және Шеньчжендегі технопарктердің кешенді аймағын атап өту қажет.

2010–2014 жж. арналған Үдемелі индустриалды-инновациялық даму бойын-ша мемлекеттік бағдарламаға сәйкес «Ала-тау» Ақпараттық технологиялар паркі» АЭА негізінде Алматы қаласында халықаралық компаниялардың және инновациялық ақпараттық жүйелер мен өнімдерді әзірлейтін және қолданатын компаниялардың құрал-жабдықтарын жинақтау және оларға техникалық қызмет көрсету бойынша кәсіпорындарды құру жоспарлануда. Сонымен қатар, тікелей инвестициялар үшін тартымды шарттар жасау аясында, ИТП АЭА инфрақұрылымын дамыту және қазақстандық жетекші ЖОО-ның ғылыми-зерттеу және технологиялық әлеуетін оңтайлы пайдалану үшін Алматы қаласында «Алатау» АТП» АЭА-тың зияткерлік бөлігін ұйымдастыру жоспарлануда.

2013 ж. 22 мамырында өткен Шетелдік инвесторлар кеңесінің 26-шы отырысын-да, «Инновациялық технологиялар паркі» инновациялық кластері туралы» Заң негізінде құрылатын, ИТП АЭА-тың мақсатты қорының негізгі параметрлері белгіленді. Қор ИТП-нің, Назарбаев Университетінің, аймақтық инновациялық кеңселердің және G-global ақпараттық-коммуникативті алаңының халық-аралық жобаларын қаржыландыратын бола-ды.

Согласно Государственной программе по форсированному индустриально-инновацион-ному развитию на 2010–2014 гг., на базе СЭЗ «Парк инновационных технологий «Алатау» в г. Алматы планируется создание предприятий по сборке и техническому обслуживанию обо-рудования международных компаний и ком-паний, разрабатывающих и эксплуатирующих инновационные информационные системы и продукты. Также, в рамках создания привле-кательных условий для прямых инвестиций, планируется развитие инфраструктуры СЭЗ ПИТ и организация интеллектуальной части СЭЗ «ПИТ «Алатау» в г. Алматы для оптималь-ного использования научно-исследователь-ского и технологического потенциала ведущих казахстанских вузов.

На 26-м Совете иностранных инвесторов 22 мая 2013 г. были обозначены основные параметры целевого фонда СЭЗ ПИТ, который будет создан на основании Закона «Об инно-вационном кластере «Парк инновационных технологий». Фонд будет финансировать меж-дународные проекты ПИТ, Назарбаев Универ-ситета, региональных инновационных офисов и инфо-коммуникативной площадки G-global.


llllllllllll

105



Көмірсутекті (отын) ресурстарды – мұнай, газ және конденсатты, соны-мен бірге, барлау және әзірлеу зама-

науи сыналған техникалық құрылғылар мен технологиялардың бар болуы жағдайында мүмкін, кен орындарындағы көмірді пайдалануға негізделген экономика.

Көмірсутекті экономиканың дәуірі деп отын ресурстары – мұнай, газ және көмірдің әлемдік энергия тұтынудағы басым орындарға ие болған уақыт кезеңін санайды.

Мұнай, газ және көмір дүние жүзілік энергобаланста бүкіл индустриалды дәуір ба-рысында, осы дәуірдің қозғаушы күші бола отырып, басым болып табылатындығын атап өткен жөн. Отынның дәстүрлі түрлерінің энер-гия қайтарымдылығы жеткілікті, олар са-лыстырмалы түрде қол жетімді және шалғай қашықтықтарға тасымалдана алады.

Дегенмен, отынның дәстүрлі түрлерін одан арғы пайдалану жалпы дүниежүзілік масштаб-та қорлардың сарқылатындығы мәселесіне тіреледі.

Бүгінгі таңда, бірінші ретті энергетикалық ресурстарды әлемдік тұтынуда мұнай үлесіне 34%, көмірге – 30%, газға – 24%, гидроэнер-гияны қосқанда, қайта қалпына келетін энер-гия көзедірен – 7%, атом энергиясына – 5% тиесілі болып келеді.

Экономика, основанная на использова-нии углеводородных (топливных) ресур-сов – нефти, газа и конденсата, а также

угля, заключенных в месторождениях (зале-жах), разведка и разработка которых возмож-ны при современных апробированных техни-ческих средствах и технологиях.

Эпохой углеводородной экономики приня-то считать период времени, в течение которо-го топливные ресурсы – нефть, газ и уголь за-нимают доминирующее положение в мировом энергопотреблении.

Следует отметить, что нефть, газ и уголь доминируют в мировом энергобалансе в те-чение всей индустриальной эпохи, фактиче-ски являясь ее двигателем. Традиционные виды топлива обладают достаточной энерго-отдачей, относительной доступностью и могут перевозиться на значительные расстояния.

В то же время, дальнейшее использова-ние традиционных видов топлива сталкивает-ся в общемировом масштабе с исчерпаемо-стью запасов.

На сегодняшний день на долю нефти в ми-ровом потреблении первичных энергетических ресурсов приходится около 34%, угля – 30%, газа – 24%, возобновляемых источников энергии, включая гидроэнергию – 7%, атом-ной энергии – 5%.

КӨМІРСУТЕКТІ ЭКОНОМИКА ДӘУІРІ

ЭПОХА УГЛЕВОДОРОДНОЙ ЭКОНОМИКИ

106


Эко

ном

ика

Сонымен бірге ХХІ ғ. басында әлемдік энергетиканың және экономиканың терең транформациясы, постиндустриалды түрдегі энергетикалық төңкеріс үшін алғышарттардың қалыптасуы басталды. Байқалып отырған өзгерістер, өндірілетін отынның ең жақсы кен орындарының – заманауи энергетиканың тірегінің, бүгінгі таңда, сарқылғандығы немесе таусылуымен шарттастырылған.

БҰҰ мәліметтері бойынша дүние жүзінде жыл сайын өндірілетін 80 мыңға қосымша 1,5 мың жаңа химиялық заттар пайда бола-ды. Көмір химиясы қарқынды дамып келеді. Заманауи технологиялар көмірден 130-дан астам химиялық жартылай өнімдерді алуға, ал кейін 5 мыңнан астам өнімді өндіруге мүмкіндік береді. Тек Қытайдың өзі ғана көмірден газ алудың тәжірибелік жобала-рына 14 млрд. долларды инвестициялайды. Осындай әзірлемелер АҚШ-та, Жапония-да, Ресейде жүргізіліп жатыр. Дүние жүзі мұнай ресурстарының сарқылу көкжиегі

В то же время, в начале XXI в. начались глубокая трансформация мировой энергетики и экономики, формирование предпосылок для энергетической революции постиндустриаль-ного типа. Наблюдаемые изменения вызваны тем, что на сегодняшний день уже исчерпаны или серьезно истощены наиболее доступные месторождения ископаемого топлива – фун-дамента современной энергетики.

По данным ООН, в мире ежегодно по-является более 1,5 тыс. новых химических веществ, в дополнение к производимым 80 тысячам. Интенсивно развивается углехи-мия. Современные технологии позволяют получать из угля более 130 химических по-лупродуктов, а в последующем – произво-дить более 5 тыс. наименований продукции. Только Китай инвестирует на пилотные про-екты получения газа из угля 14 млрд. долл. США. Подобные разработки ведутся в США, Японии, России. Мир стал задумываться, что горизонт исчерпания нефтяных ресур-


llllllllllll

107



жартығасырлық – ары кетсе 100-жылдық ме-жемен шектелгендігі туралы ойлана бастады.

Анағұрлым ұзақ болжамдар да бар – бұл сутекті экономиканы қалыптастыру. Американдық ғалым Джереми Рифкиннің ойынша әлем энергетикалық тұтынудың шыңына жетті және жаһандану көмерсутекті экономиканың соңғы фазасы болып табыла-ды. 2020 ж. қарай қажетті инфрақұрылым қалыптасады және автокөліктердің сутекті отынға массалық көшуінің технологиялық міндеттері шешіледі деп күтілуде. Қазіргі уақыттың өзінде, Форд, Тойота, Фольксваген, Хонда және Хьюндай секілді ірі концерндерді қосқанда, ірі автоөндірушілер күш қондырғылары сутекті отын элементтеріндегі автокөліктерді өндіреді және сынайды.

Болашақта компьютерлік және телекоммуникациялық төңкерістер жаңа сутекті-энергетикалық төңкеріспен бірігеді, нәтижесінде адами қарым-қатынастардың құрылымы және сәйкесінше инновацияларға деген талаптар да түбегейлі өзгереді. Сутекті энергетикалық желінің пайда болуы мүмкін, оның аясында теңдес субъектілер тек ақпаратпен ғана емес, сонымен бірге энергия-мен де алмаса алатын болады. Қазірдің өзінде, Grid- және Cloud-технологиялары ақпараттық ағымдарды ғана емес, шалғай аймақтарға қуаттылықты да бағыттауға мүмкіндік береді. Бұл мұнай мен газ салаларында қызмет ететін энергетикалық компаниялардың құлдырауын білдіреді.

сов ограничен полувековым – максимум, 100-летним рубежом.

Есть еще более долгосрочные прогнозы – это формирование водородной экономики. Со-гласно мнению американского ученого Джере-ми Рифкина, мир достиг пика энергетического потребления, и глобализация есть последняя фаза углеводородной экономики. Ожидается, что до 2020 г. сформируется необходимая ин-фраструктура и будут решены технологические задачи по массовому переходу автомобилей на водородное топливо. Уже в настоящее вре-мя автомобили с силовыми установками на водородных топливных элементах производят и испытывают крупнейшие автомобильные концерны, включая: Форд, Тойота, Фольксва-ген, Хонда и Хьюндай.

В перспективе компьютерная и телеком-муникационная революции сольются с новой водородно-энергетической революцией, в ре-зультате чего в корне поменяется структура человеческих отношений и, соответственно, требования к инновациям. Возможно появле-ние водородной энергетической сети, в рам-ках которой равные субъекты могут обмени-ваться не только информацией, но и энерги-ей. Уже сегодня Grid- и Cloud-технологии по-зволяют перенаправлять не только информа-ционные потоки, но и мощности для удален-ных зон. Это будет означать крушение дей-ствующих на нефти и газе энергетических ком-паний.

108


Эко

ном

ика

Сценарийлік жоспарлау болашақты жос-парлау, мемлекетті ықтимал сыртқы өзгерулерге дайындауды іске асыруға

және болып жатқан өзгерістерден қажетті тиімділіктерді алуға мүмкіндік беретін құралдар мен технологияларға жататын стратегиялық жоспарлаудың бөлігі болып табылады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 ж. 4 маусымындағы № 579 Жарлы-ғымен бекітілген Инновациялық даму тұжырымдамасына сәйкес үш негізгі сцена-рий қарастырылған.

1-ші сценарий: Эволюциялық – бүкіл дүние жүзімен бірге ағымдағы жылдамдықпен жаһанды қозғалыс. Берілген сценарий бойын-ша инновациялық даму импортталған техно-логияларды, патенттерді, жергілікті өндірістік және жинақтаушы алаңдарды сатып алу және дамыту жолы арқылы іске асырылады.

2-ші сценарий: Инновациялық белсен-ділікті арттыратын, флагмандық жобалар – мемлекет болашақта қоғам мен өнеркәсіптің ажырамас бөлігі болатын, ірі стратегиялық флангмандық жобаларды жылжытатын бола-ды.

3-ші сценарий: Еуразия жүрегінен иннова-циялар – аталған сценарий алдыңғыларынан ерекшеленеді, себебі ол Қазақстанда бұған дейін болған инновацияларға қауіпсіз түрде,

Сценарное планирование является ча-стью стратегического планирования, от-носящегося к инструментам и технологи-

ям, которые позволяют планировать будущее, осуществлять подготовку государства к веро-ятным внешним трансформациям и извлекать необходимые выгоды из происходящих изме-нений.

Согласно Концепции инновационного раз-вития, утвержденной Указом Президента Рес-публики Казахстан № 579 от 4 июня 2013 г., предусмотрены три основных сценария.

Сценарий 1: Эволюционный – глобальное течение с текущей скоростью со всем осталь-ным миром. Инновационное развитие по дан-ному сценарию осуществляется путем приоб-ретения и развития импортируемых техноло-гий, патентов, местных производственных и сборочных площадок.

Сценарий 2: Флагманские проекты, дви-жущие инновационную активность – государ-ство будет продвигать крупные стратегические флагманские проекты, которые в дальнейшем станут неотъемлемой частью общества и про-мышленности.

Сценарий 3: Инновации из сердца Евра-зии – данный сценарий отличается от преды-дущих, поскольку он представляет разрыв с предшествующим традиционным способом

ҚАЗАҚСТАНДА ИННОВАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУ СЦЕНАРИІ

СЦЕНАРИИ РАЗВИТИЯ ИННОВАЦИЙ В КАЗАХСТАНЕ


llllllllllll

109



еш тәуекелдерге бармай және бүгінгі таңда салыстырмалы шағын нәтижелер алу түрінде қатысудың дәстүрлі тәсілінен айырылуды білдіреді. Инновациялық реформалардың келісілген бағдарламаларының орнына – ашық инновациялық үдерістер, мемлекеттік барлық органдар мен мекемелерде жақсартылған инновациялық құрылымдар.

Қазіргі кезеңде қалаулы, бірақ ықтималдылығы аз сценарий ретінде 3-ші сценарий қарастырылады.

Сонымен бірге, мүмкіндігі едәуір жоғары болып 1-ші сценарий табылады, бірақ онда тым жоғары тәуекелдер бар, соның ішінде:

- шикізат сұранысы мен өндірісі, әртараптандыру мақсаттарына әсер ете

Казахстана подходить к инновациям в без-опасной манере, не принимая никаких рис-ков, и при сравнительно небольших резуль-татах на сегодняшний день. Вместо согласо-ванной программы инновационных реформ – открытые инновационные процессы, улуч-шенные инновационные структуры во всех го-сударственных органах и организациях.

В качестве желаемого, но маловероятного на данном этапе выступает третий сценарий.

Между тем, в качестве более вероятного предстает первый сценарий, однако при его реализации имеют место большие риски, в том числе:

- спрос и производство сырья будут воз-растать, влияя на цели диверсификации, с

110


Эко

ном

ика

возможным увеличением доли добывающего сектора в промышленности Казахстана;

- продолжающийся низкий спрос на ин-новации со стороны бизнеса и государства приведет к инновационной атрофии;

- глобальная рецессия постепенно снизит спрос и цены на природные ресурсы – цены на нефть упадут ниже 60–80 долл. США за баррель;

Как итог – постепенное нивелирование эффекта ГПФИИР на 2010–2014 гг., в пер-спективе – сокращение рабочих мест, локали-зация устаревших промышленных технологий с высокими экологическими издержками.

В свою очередь, и третий сценарий не за-страхован от острых рисков.

Неразвитость инфраструктуры и в силу этого – неравенство возможностей разных предприятий и территорий в реализации ин-новационных инициатив. Данный сценарий предполагает более раскрепощенную версию государственного управления, уменьшение участия государства в экономике. В этой свя-зи такой сценарий может рассматриваться синхронно с административными реформами и снижением административных барьеров для бизнеса.

В этой связи концепцией предусматрива-ется текущий акцент на втором сценарии с по-степенным переходом к реализации третьего.

В сфере инноваций также применимы следующие вспомогательные термины:

Предпринимательский офисный кластерНедорогие доступные площади с необхо-

димым офисным оборудованием, что способ-ствует концентрации предпринимательского таланта.

ФорсайтСистематические попытки оценить долго-

срочные перспективы науки, технологий, эко-номики и общества, чтобы определить страте-гические направления исследований и новые

отырып, Қазақстан өнеркәсібінде өндіруші сектордың үлесінің мүмкін ұлғаюымен артып отырады;

- бизнес пен мемлекет тарапынан инновацияларға деген төмен сұраныс инновациялық құлдырауға алып келеді;

- жаһандық рецессия – табиғат ресурста-рына сұраныс пен бағаларды төмендетеді – мұнай бағасы баррель үшін 60–80 АҚШ дол-ларынан төмен құлайды.

Нәтиже ретінде – 2010–2014 жж. арналған ҮИИДМБ эффектісінің біртіндеп біркелкіленуі, болашақта жұмыс орындарының қысқаруы, экологиялық шығындары жоғары болып келетін ескірген өнеркәсіптік технологиялардың жой-ылуы.

Өз кезегінде, 3-ші сценарийдің де өткір тәуекелдерден кепілдендірілмеген.

Инфрақұрылымның артта қалушылығы және соның әсерінен инновациялық бастама-ларды жүзеге асыруда түрлі кәсіпорындар мен территориялардың мүмкіндіктерінің теңсіздігі. Аталған сценарий мемлекеттік басқарудың еркіндеу нұсқасын, яғни экономикаға мемлекеттің қатысуының төмендеуін ұйғарады. Осыған байланысты, бұндай сце-нарий әкімшілік реформалармен және бизнес үшін әкімшілік тосқауылдардың төмендеуімен үйлесімді қарастырылуы мүмкін.

Осыған орай, Тұжырымдама 2-ші сце-нарийге ағымдағы көңіл бөлуді және 3-ші сценарийді жүзеге асыруға біртіндеп өтуді қарастырады.

Инновация саласында келесі қосымша терминдер қолданылуы мүмкін:

Кәсіпкерлік кеңселік кластерКәсіпкерлік дарынның шоғырлауына септі-

гін тигізетін, қажетті кеңселік инфрақұрылымы бар қол жетімді арзан алаңдар.

ФорсайтЕдәуір әлеуметтік-экономикалық игілік-

терді беруі мүмкін зерттеулер мен жаңа


llllllllllll

111



технологии, способные принести наибольшие социально-экономические блага.

Метод Rapid ForesightМетод прогнозирования будущего посред-

ством совместной работы группы экспертов (от 50 человек) в течение трех дней. В результате участники форсайта получают визуальный об-раз совместного будущего, включающий клю-чевые тренды, события, технологии, стратеги-ческие развилки и точки принятия решений, а также план законодательных и лоббистских мер, прогноз развития технологий и ключевых рынков.

Старт-апТолько что созданная компания, находя-

щаяся на стадии развития и строящая свой бизнес на основе либо новых инновационных идей, либо только что появившихся техноло-гий.

Бизнес-инкубаторОрганизация, занимающаяся поддержкой

стартап-проектов молодых предпринимателей на всех этапах развития: от разработки идеи до её коммерциализации.

Венчуристы (венчурный капитал)Инвесторы, вкладывающие капитал в рис-

кованное предприятие на ранних стадиях его развития.

Бизнес-ангелыЧастные инвесторы, вкладывающие день-

ги в инновационные проекты (стартапы) на этапе создания предприятия в обмен на воз-врат вложений и долю в капитале (обычно – блокирующий пакет, а не контрольный).

БенчмаркингПроцесс определения, понимания и адап-

тации имеющихся примеров эффективного функционирования компании с целью улучше-ния собственной работы.

Спин-оффФирмы-«отпрыски», выделяющиеся из

материнской компании (либо университета)

технологиялардың стратегиялық бағытын анықтау үшін ғылымның, технологиялар, эко-номика мен қоғамның ұзақ мерзімді әлеуетін бағалаудың жүйелік талпыныстары.

Rapid Foresight әдісіҮш күн ішінде мамандар тобының (50

адамнан) біріккен жұмысы арқылы болашақты болжамдау әдісі. Нәтижесінде, форсайт қатысушылары өзіне маңызды трендтерді, оқиғаларды, технологияларды, стратегиялық айрықтарды және шешім қабылдау нүктелерін, сонымен қатар заңнамалық және лоббилендіру шараларының жоспарын, технологиялардың және маңызды нарықтардың даму болжамын қосатын ортақ болашақтың визуалды бейнесін алады.

Старт-апДаму кезеңінде ораласқан және өз бизнесін

жаңа инновациялық идеялар негізінде немесе жаңа пайда болған технологиялар негізінде құрып отырған жаңадан құрылған компания.

Бизнес-инкубаторДамудың барлық кезеңдерінде: идеяны

әзірлеуден оны коммерцияландыруға дейін жаңа кәсіпкерлердің стартап-жобаларын қолдаумен айналысатын ұйым.

Венчуристер (венчурлік капитал)Тәуекелі жоғары кәсіпорындардың

дамуының бастапқы кезеңдерінде осы кәсіпорындарға капитал құюшы инвесторлар.

Бизнес-періштеСалымдарды қайтару және капитал

үлесіне ие болу (әдетте, бақылау пакетіне емес, лоббилендіруші пакетке) шарттарын-да кәсіпорындардың құрылуы сатысында инновациялық жобаларға (стартаптарға) қаражат салушы жеке инвестор.

Бенчмаркинг Жеке жұмысын жақсарту мақсатында

компанияның тиімді қызмет етуінің тәжірибедегі бар мысалдарын анықтау, түсіну және бейімдеу үдерісі.

112


Эко

ном

ика

Спин-офф Өзіндік жеке әзірлемелер үшін, нарыққа

жаңа өнімді немесе технологияны игеру және ендіру мақсатында аналық компаниядан (не-месе университеттен) бөлініп шығушы «келесі ұрпақ» фирмасы.

Co-working орталықтарыҚатысушылары тәуелсіз және еркін

бола отырып, өздерінің қызметі үшін ортақ кеңістікті пайдаланатын жұмыс үлгісі.

Екпе капиталы (seed capital)Өндірілетін өнімдері немесе қызметтері

тұжырым немесе даму сатысында орналасқан, «старт-ап» немесе ерте даму кезеңдеріндегі кәсіпорындар үшін қаржыландыру көзі.

Коммерцияландыру кеңсесіИнновациялық өнімді пайдалану

мүмкіндігі, оның құны, инновациялық өнімге құқықтардың өтуіне (немесе инновациялық өнімді нарықтық игеру) қатысты сатушы мен сатып алушының әрекеттерінің форматы сәйкес келетін орын.

Инжиниринг (ағылшын тілінен «engineering», «орна-

ту, жобалау, орналастыру, ниет қылу, ой-лап шығару, ойлап табу» дегенді білдіреді) – әрекеттің зияткерлік түрлерінің жиынтығы, олардың соңғы мақсаты түрлі ресурстарды бірлестік және өзара байланыста тиімді пай-далану және анағұрлым рационалды таңдау есебінен әртүрлі бағдарлардағы жобаларды жүзеге асырумен байланысты шығындардан оңтайлы нәтижелерді алу болып табылады.

с целью самостоятельной разработки, осво-ения и внедрения на рынок нового продук-та или технологии. Фирмы такого рода чаще всего создаются посредством преобразования подразделения компании в самостоятельную фирму.

Co-working центрыМодель работы, в которой участники,

оставаясь независимыми и свободными, ис-пользуют общее пространство для своей дея-тельности.

Посевной капитал (seed capital)Источник финансирования для предпри-

ятий, пребывающих на стадиях «старт-ап» или раннего роста, где производимый продукт или услуга находятся в фазе концепции или раз-вития.

Офис коммерциализацииМесто, где совпадают форматы поведения

покупателя и продавца инновационного про-дукта относительно возможности использова-ния, стоимости, перехода прав собственности на инновационный продукт (или рыночное ос-воение инновационного продукта).

Инжиниринг(Engineering, что означает «сооружать,

проектировать, устраивать, затевать, приду-мывать, изобретать») – совокупность интел-лектуальных видов деятельности, имеющая своей конечной целью получение оптималь-ных результатов от затрат, связанных с реа-лизацией проектов различного назначения за счет наиболее рационального подбора и эффективного использования различных ре-сурсов в их единстве и взаимосвязи, а также методов организации и управления.


llllllllllll

113



Мемлекеттік-жеке серіктестік (МЖС) – бұл мемлекеттік және жеке сектор-лар арасында, көп жағдайда, орта және

ұзақ мерзімді болашаққа келісімдер, мұнда мемлекеттік сектор жауапкершілігіндегі қызметтердің немесе жұмыстардың бөлігі қоғамдық инфрақұрылымды және/немесе қызмет көрсетулерді дамыту жобаларының мақсаттарын және жүзеге асырылуы шарт-тарын нақты белгілеу арқылы жеке секторға беріледі.

МЖС даму көздерін XV ғ. ортасындағы концессиялық келісімдерден табуға болады. За-манауи сипаттағы МЖС 1980–1990 жж. кеңінен тарады. МЖС-ті дамыту бойынша бірінші және едәуір озық елдердің бірі болып Ұлыбритания саналады, ол 1992 ж. «Жеке қаржылық бас-тама (ЖҚБ)» кешенді бағдарламасын жүзеге асыра бастады, бұнда мемлекеттік сектор кәсіпкерлермен көрсетілетін қызметтердің са-тып алушылары ретінде болды, ал соңғылары болса ол үшін қажетті барлық жағдайды жа-сады.

Анағұрлым тиімді модельдердің бірі – инфрақұрылымдық объектілердің құрылысы мен дамуы бойынша міндеттемелердің жеке кәсіпкерлерге ауысуымен немесе белгілі тәуекелдерді кәсіпкерлерге біруақытта беру-мен мемлекеттік қызметтерді ұсынумен бай-

Государственно-частное партнерство (ГЧП) – это договоренность, обычно в средне- и долгосрочной перспективе,

между государственным и частным сектора-ми, в которых часть услуг или работ, которые попадают под ответственность государствен-ного сектора, передаются частному сектору с четким соглашением целей и условий реали-зации проектов развития общественной ин-фраструктуры и /или оказания услуг.

Истоки развития ГЧП можно найти в кон-цессионных договорах середины XV в. В со-временном виде ГЧП получило свое распро-странение в 1980–1990 гг. Одной из первых и наиболее передовых стран по развитию ГЧП стала Великобритания, которая в 1992 г. при-ступила к реализации комплексной програм-мы «Частная финансовая инициатива (ЧФИ)», при которой государственный сектор выступал покупателем услуг, оказываемых предприни-мателями, а последние создавали необходи-мые для этого условия.

Одной из наиболее успешных моделей стали договоры, связанные с переходом в частные руки обязательств по строительству и развитию инфраструктурных объектов или предоставлению государственных услуг с од-новременной передачей определенных рисков предпринимателю. В свою очередь, инвестор

МЕМЛЕКЕТТІК-ЖЕКЕ СЕРІКТЕСТІК

ГОСУДАРСТВЕННО-ЧАСТНОЕ ПАРТНЕРСТВО

114


Эко

ном

ика

ланысты келісімдер болды. Өз кезегінде, ин-вестор қолданушылардан төлемақы алу не-месе мемлекеттік мекемелердің бюджетінен төлемдер алу мүмкіндігімен объектіні неме-се қызметті пайдалануға уақытша (әдетте 15-30 жыл) құқыққа ие болады. Берілген жүйе бойынша жүзеге асырылған ірі жоба болып Еуроүңгіжолы (Ла-Манш астындағы үңгіжол) табылады.

Жолдауда анықталған, ҚР жаңа экономикалық саясатының негізгі мақсаттарының бірі, бірінші кезекте, құқықтық базаны анықтау, бүгінгі таңда ең озық құралдар мен механизмдерді енгізу арқылы мемлекеттік-жеке серіктестікті дамы-ту болып келеді.

Ерекше әлеуетті бағыттар болып жоғары және орта білім беру, сонымен бірге медициналық қызмет көрсету саласы та-былады. «Қазақстан-2050» Стратегиясын-да медициналық ЖОО-дың жұмысының тәжірибелік ғылыми-зерттеушілік құрамдас бөлігіне ерекше көңіл бөлу қажеттілігі

получает временное (обычно – 15–30 лет) право на использование объекта или услуги с возможностью взимания платы с пользова-телей или получения выплат из бюджета го-сударственных учреждений. Крупнейшим про-ектом, осуществленным по данной схеме, стал Евротоннель (тоннель под Ла-Маншем).

Одной из основных целей новой эконо-мической политики РК, определенной в По-слании, является развитие государственно-частного партнерства, в первую очередь, за счет определения правовой базы, внедрения самых передовых на сегодняшний день ин-струментов и механизмов.

Особо перспективными направлениями являются сфера высшего и среднего образова-ния, а также сфера медицинского обслужива-ния. В Стратегии «Казахстан-2050» отмечает-ся необходимость акцентирования внимания на практической научно-исследовательской составляющей работы медицинских вузов. В качестве примера используются университет-ские госпитали США, которые являются круп-


llllllllllll

115



белгіленген. Мысал ретінде, ірі және тиімділігі жоғары медициналық орталықтар болып келетін, көп жағдайда, МЖС қағидаларында қызмет ететін, АҚШ-тың университеттік ауру-ханалары қолданылады.

Бүгінгі таңда, мемлекеттік-жеке серіктестік механизмдерін қолдану арқылы инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін заңнамалық және институционалды негіздерді құру мақсатында Қазақстанда 2011–2015 жж. арналған ҚР-да мемлекеттік-жеке серіктестікті дамыту бойынша Бағдарлама қызмет етеді. МЖС дамыту Үдемелі индустриалды-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасының міндеттерінің бірі болып келеді, ол 2015 жылға қарай жылына жал-пы сомасы 900 млрд. теңгеден асатын 15-тен кем емес МЖС жобаларын жүзеге асыруды қарастырады.

Сонымен бірге, МЖС механизмдерін пайдалану 2011–2020 жж. арналған ҚР Білім беруді дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламасында, ҚР-ның 2020 ж. дейінгі транспорттық стратегиясында, 2011–2015 жж. арналған ҚР Денсаулық сақтау сала-сын дамытудың «Саламатты Қазақстан» мемлекеттiк бағдарламасында қарастырылған.

Республикалық деңгейде МЖС мәселесі бойынша «Қазақстандық мемлекеттiк-жеке серіктестік орталығы» АҚ қызмет етеді.

нейшими и высокоэффективными медицин-скими центрами, зачастую функционирующи-ми на принципах ГЧП.

Сегодня с целью создания законодатель-ной и институциональной основы для реали-зации инвестиционных проектов с использо-ванием механизмов государственно-частного партнерства в Казахстане функциониру-ет Программа по развитию государственно-частного партнерства в РК на 2011–2015 гг. Развитие ГЧП также является одной из задач Государственной программы форсированного индустриально-инновационного развития, ко-торая предусматривает реализацию не менее 15 проектов ГЧП в год на общую сумму свыше 900 млрд. тенге к 2015 г.

Также использование механизмов ГЧП предусматривается в Государственной про-грамме по развитию образования в РК на 2011–2020 гг., Транспортной стратегии РК до 2020 г., Государственной программе развития здравоохранения РК «Саламатты Қазақстан» на 2011–2015 гг.

На республиканском уровне по принци-пам ГЧП функционирует АО «Казахстанский центр государственно-частного партнерства».

116


Эко

ном

ика

Су ресурстары саласында жаңа саясаттың маңызды элементі болып су әлеуетін үйлестірілген білікті және тиімді басқару

табылады. Саяси, әлеуметтік, экономикалық және әкімшілік әрекеттердің жиынтығы ретінде суды басқару, заманауи жағдайда, суды қолданушылардың келесі негізгі топтардың тұрақты қамсыздандырылуын кепілдеу қажет: коммуналды-тұрмыстық секторды, ауыл шаруашылығын, өнеркәсіп, энергетиканы, қоршаған ортаны және берілген секторлар арасында гидроресурстарды тарату әділ және қазіргі уақытта да, болашақта да тұрақты бо-луы тиіс.

Сумен берік қамсыздандыру замана-уи әлемнің ең өткір мәселелерінің бірі болып келеді.

Соңғы 60 жыл ішінде ауыз суды тұтыну 8 есе артты. Ғасырдың ортасына қарай көптеген елдер суды импорттауға мәжбүр болады. Су ресурстары үшін күрес ғаламшардағы шиеленісушілік пен жанжалдардың себептерінің бірі болады. Осыған орай, ауыл шаруышылығында да, тұрмыстық-коммуналдық шаруашылықта да суды сақтау технологияларын, сонымен бірге жалпы тұтынушылық мәдениетті дамыту қажет.

БҰҰ мәліметтері бойынша, Жер бетінде қалалық тұрғындардың 23%-ы және ауылдық

Важным элементом новой политики в области водных ресурсов является интегрированное грамотное и эффек-

тивное управление водным потенциалом. Управление водой, как совокупность поли-тических, социальных, экономических и ад-министративных действий, в современных условиях должно гарантировать стабильную обеспеченность следующих основных групп водопользователей: коммунально-бытового сектора, сельского хозяйства, промышленно-сти, энергетики, природной среды. При этом распределение гидроресурсов между данны-ми секторами должно быть справедливым и устойчивым – как в настоящем, так и в буду-щем.

Надежное обеспечение водой является од-ной из самых острых проблем современного мира.

За последние 60 лет потребление питье-вой воды выросло в 8 раз. К середине столе-тия многие страны будут вынуждены импорти-ровать воду. Борьба за водные ресурсы станет одной из причин напряженности и конфликтов на планете. В этой связи, необходимо разви-тие технологий водосбережения – как в сель-ском, так и жилищно-коммунальном хозяй-стве, а также развитие потребительской куль-туры в целом.

СУ РЕСУРСТАРЫ САЛАСЫНДАҒЫ ЖАҢА КОРПОРАТИВТІК САЯСАТ

НОВАЯ КОРПОРАТИВНАЯ ПОЛИТИКА В ОБЛАСТИ ВОДНЫХ РЕСУРСОВ


llllllllllll

117



тұрғындардың 80%-ы қанағаттанарлық сападағы ауыз сумен қамтамасыз етілмейді. Тұщы су тұтынысы тіпті рационалды емес болып келеді. Су ресурстарының жарты-сынан көбі (63%-ға жуығы) қайтарымсыз шығындалады, әсіресе ауыл шаруашылығында. Өнеркәсіптік су тұтынылуына жалпы көлемнің 27%, коммуналды-тұрмыстық секторға – 6%, су қоймаларын құруға – бар болғаны 4% кетеді. Бұл жағдай жаһанды масштабта тұщы су тапшылығының туындауының нақты қауіптерін құрайды. Қазірдің өзінде, сапалы сумен Дүние жүзі тұрғындарының 1/3 ғана пайдалана алады.

Қазіргі уақытта, су шаруашылықтарын басқарудың ең үздік тәжірибесі болып су ре-сурстарын біріктіріп басқару (СРББ) жүйесі саналады.

По данным ООН, 23% городских и 80% сельских жителей на Земле не обеспечиваются питьевой водой удовлетворительного качества. В то же время, пресная вода потребляется край-не нерационально. Больше половины водных ресурсов (примерно 63%) расходуется без-возвратно, особенно в сельском хозяйстве. На промышленное водопотребление идет 27% от общего объема, на коммунально-бытовое – 6%, а на создание водохранилищ – всего 4%. Такое положение создает реальную угрозу возник-новения дефицита пресной воды в глобальном масштабе. Уже сейчас доброкачественной водой может пользоваться лишь 1/3 населения Земли.

Лучшей практикой в управлении водным хозяйством в настоящее время считается си-стема интегрированного управления водными ресурсами (ИУВР).

118


Эко

ном

ика

Мысалы, су ресурстарын сақтау бойынша саясатты «Сен-Гобен» тобы енгізген.

Осы саясат аясында топтың кәсіпорын-дарында суды пайдаланудың тиімділігін басқару және ақпараттандыруды бағалаудың ішкі корпоративтік жүйесі енгізілген. Бұл са-ясат – топтың іс-әрекетінің әлемдік су ре-сурстарына және қоршаған ортаға әсерін минималдауға ұмтылысының дәлелдерінің бірі. («Сен-Гобен» тобы» (Saint-Gobain) құрылыс өнімдерін өндіру және сату бойынша әлемдік көшбасшы болып табылады. Бүгінгі таңда оған әлемнің 64 еліндегі 1400 компаниялар кіреді, ал компанияның акцияларының бағасы Париж, Лондон, Брюссель, Цюрих, Амстердам және Франкфурттың қор биржаларында белгіленеді. Компанияның тұрақты штаты 190 мыңға жуық қызметкерлерді есептейді).

ҚР «жасыл экономикаға» өтуі бойынша Тұжырымдамаға сәйкес шараларды қабыл-дамау жағдайында республикада 2030 ж. қарай су ресурстарының тапшылығы 14 млрд. м3 жетеді, ал 2050 ж. қарай 20 млрд. м3 құрайды (су ресурстарына қажеттіліктің 70%). 2030 ж. қарай экономикалық залал 6–7 млрд. АҚШ доллары көлемінде бағалануда. Су ресурстары тапшы экономикадан су ресурстарын тиімді пайдаланушы экономикаға өту шығындары, керісінше, зор емес (жылына 0,5–1 млрд АҚШ доллары). 2030 жылға дейін капитал шығындары 10 млрд. АҚШ долларына жуық соманы құрайды. Қосымша 1–2 млрд. АҚШ доллары тазартушы құрылғылардың орнаты-луы мен жаңартылуы үшін қажет.

Жаңа су саясатын жүзеге асыру үшін келесілер қажет болады:

1. Төмендегілер арқылы ауыл шаруа-шылығында суды үнемдеу (2030 ж. қарай 6,5–7 млрд. м3):

1) жер суғарудың заманауи әдістерін және басқа да суды үнемдеуші заманауи технологи-яларды енгізу;

Например, группа «Сен-Гобен» внедрила политику сохранения водных ресурсов.

В рамках этой политики вводятся вну-тренние корпоративные системы оценки информированности и управления эффек-тивностью использования воды на пред-приятиях группы. Эта политика – одно из доказательств стремления группы миними-зировать влияние ее деятельности на миро-вые водные ресурсы и окружающую среду. («Группа «Сен-Гобен» (Saint-Gobain) явля-ется мировым лидером по производству и продаже строительной продукции. В насто-ящее время в нее входят 1400 компаний из 64 стран мира, а ее акции котируются на фондовых биржах Парижа, Лондона, Брюс-селя, Цюриха, Амстердама и Франкфурта. Постоянный штат насчитывает около 190 тыс. сотрудников).

Согласно Концепции по переходу РК к «зеленой экономике», в республике, в случае непринятия мер, к 2030 г. дефицит водных ресурсов достигнет 14 млрд. куб. м, к 2050 г. составит 20 млрд. куб. м (70% от потребности в водных ресурсах). Экономические убытки оцениваются в сумму около 6–7 млрд. долл. США в год к 2030 г. При этом затраты на переход от вододефицитной экономики к эко-номике, эффективно использующей водные ресурсы, напротив, невелики (0,5–1 млрд. долл. США в год). Капитальные затраты до 2030 г. составят до 10 млрд. долл. США. До-полнительные 1–2 млрд. долл. США потребу-ются на установку и модернизацию очистных сооружений.

Для реализации новой водной политики потребуются:

1. Экономия воды в сельском хозяйстве (6,5–7 млрд. куб. м к 2030 г.) через:

1) внедрение современных методов оро-шения и других современных водосберегаю-щих технологий;


llllllllllll

119



2) қосылған құны анағұрлым жоғары және су өнімділігі жоғары дақылдарға өту;

3) тасымалдауда суды ысыратуды үш есе төмендету.

2. Өнеркәсіпте суды пайдалану тиімділігін 25%-ға жоғарылату (бұл 2030 ж. қарай 1,5– 2 млрд. м3 суды үнемдеуге мүмкіндік береді).

3. Коммуналды шаруашылықта суды пайда-лану тиімділігін 10%-ға арттыру (0,1 млрд. м3 суды үнемдеуге мүмкіндік береді).

4. Су ресурстарының қол жетімділігі мен кепілділігін жоғарылату (4,5–5 млрд. м3).

2) переход к культурам с более высокой добавленной стоимостью и менее водоинтен-сивным;

3) снижение потерь воды при транспорти-ровке в три раза.

2. Повышение эффективности водополь-зования в промышленности на 25% (позволит сэкономить 1,5–2 млрд. куб. м к 2030 г.).

3. Повышение эффективности водополь-зования в коммунальном хозяйстве на 10% (позволит сэкономить до 0,1 млрд. куб. м).

4. Повышение доступности и надежности водных ресурсов (4,5–5 млрд. куб. м).

120


Эко

ном

ика

Алматы маңында төрт жолсерік қалалар негізінде Алматы қаласы мен Алматы об-лысын дамыту бойынша ұсыныс. «Green 4» жобасын жүзеге асыру бойын-

ша ұсыныс ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жылсайынғы Жолдауы ая-сында 2012 ж. 14 желтоқсанда тұжырымдалған.

«G4 City» жобалық фирмасы («Caspian Group» АҚ құрамындағы инвестициялық ком-пания) «Kann Finch Grouр» австралиялық ком-паниямен бірлесе отырып «G4 City» деп ата-латын, Алматы – Қапшағай трассасы бойында төрт қаланың құрылысы бойынша ұсынысты 2009-2010 жж. әзірлеген болатын.

«G4 City» қала құрылысының жобасы Ал-маты маңында төрт жолсерік қалалардың құрылысын ұйғарған, жолсерік қалалардың әрқайсысы Алматы аймағын дамытуға септігін тигізетін құрамдас бөліктердің бірі болуы тиіс еді. Қалалардың Алматы – Қапшағай трас-сасы бойында орналасуы бүкіл жобаны бір қуатты жоғары технологиялық және зама-науи конгломератқа біріктіруі керек еді. Әрбір қала өзіндік жеке арналуына ие болуы жоспарланған: қаржы орталығы – Gate City, білім беру мен мәдениет орталығы – Golden City, транспорттық-логистикалық орталық –

Предложение по развитию города Алма-ты и Алматинской области на базе четы-рех городов-спутников вокруг Алматы. Предложение по реализации проекта

«Green 4» было сформулировано Президен-том РК Н.А. Назарбаевым в рамках ежегод-ного Послания народу Казахстана от 14 дека-бря 2012 г. «Стратегия «Казахстан-2050»: но-вый политический курс состоявшегося госу-дарства».

В 2009–2010 гг. проектной фирмой «G4 City» (инвестиционная компания в составе АО «Caspian Group») совместно с австралийской компанией «Kann Finch Grouр» уже было раз-работано проектное предложение по строи-тельству четырех городов вдоль трассы Алма-ты – Капшагай, названное «G4 City».

Градостроительный проект «G4 City» предполагал строительство вокруг Алматы че-тырех городов-спутников, каждый из которых должен был стать одной из составных обра-зующих частей, способствующих развитию Алматинского региона. Расположение горо-дов вдоль трассы Алматы – Капшагай долж-но было связать весь проект в один мощный высокотехнологичный и современный конгло-мерат. Планировалось, что каждый город дол-жен был иметь свое собственное назначение: финансовый центр – Gate City, центр образо-

«GREEN 4» ЖОБАСЫ

ПРОЕКТ «GREEN 4»


llllllllllll

121



Growing City және бүкіл жобаның түйіні – көңіл көтеретін курортқала – Green City.

Дегенмен, өткізілген сараптама бұрын-ғы күйінде G4 City жобасы Алматы қаласы-ның қала құрылысы, транспорттық және экологиялық мәселелерін шиеленістіруі мүмкін екендігін көрсетті, себебі өздерінің мән-мағынасына сәйкес жоспарланып отырған қалалар жолсерік қалалар емес, керісінше, халық тығыз орналасқан мегаполистен өзіне қарай миграциялық және транспорттық ағымдарды тартатын қарсы тартушы қалалар болатын еді.

Осыған байланысты, ҚР Президентінің 2012 ж. 14 желтоқсандағы Жолдауында берілген тапсырмалар аясында, сарапшы-лардың барлық ескертулерін есепке ала оты-рып, жаңа «Green 4» жобасы шегінде Алматы маңында төрт жолсерік қала негізінде Алматы қаласы мен Алматы облысын дамыту бойын-ша жұмысты жалғастыру қажет.

вания и культуры – Golden City, транспортно-логистический центр – Growing City и серд-це всего проекта – развлекательный город-курорт – Green City.

Однако проведенная экспертиза показа-ла, что в прежнем виде проект G4 City может обострить градостроительные, транспортные и экологические проблемы города Алматы, так как планируемые города не стали бы по своей сути городами-спутниками и, соответственно, городами-контрмагнитами, оттягивающими на себя миграционные и транспортные потоки от густозаселенного мегаполиса.

В этой связи, в рамках поручения, дан-ного Президентом РК в Послании от 14 дека-бря 2012 г., требуется, учитывая все эксперт-ные замечания, продолжить работу по разви-тию города Алматы и Алматинской области на базе четырех городов-спутников вокруг Алма-ты в рамках нового проекта «Green 4».

122


Эко

ном

ика

Мамандар Алматы агломерациясын туристік-рекреациялық және халықаралық деңгейдегі курортты орталық ретінде қалыптастыру және Қапшағай су қоймасының батыс жағалауы шебінде жолсерік қалалардың құрылысын жүргізуді ұсынды. Қала құрылысының негізі «жасыл» және жоғары технологиялардың кәсіпорындары болуы тиіс.

Жаңа қалаларда заманауи сапалы жұмыс орындарын құру мақсатында Қапшағай жағалауының рекреациялық ресурстарын қолдануға және сауда, спорт, шипажайлы, курорттық және көңіл көтеру объектілерінің дамыған заманауи желісі бар халықаралық деңгейдегі «Қапшағай» туристік кластерін құрастыруға болады.

Сонымен бірге, Қапшағай қ. маңында халықаралық әуежай құрылысының мақсаттылығын зерттеу ұсынылады. Бұл әуежай «Қапшағай» туристік кластеріне ше-телден келуші туристерді қабылдай алады, со-нымен қатар, бұл әуежай ауа райы қолайсыз күндері Алматыға келіп қонушы ұшақтар үшін қосымша сақтандырушы аэродром болады.

Шетелдік тәжірибеде осындай жобалар-ды жүзеге асырудың баламалары бар. Атап айтқанда, бұл Францияда «Үлкен Париж» агломерациясын құру. Қайта өзгеріс жоспары кезең-кезеңмен 20, 30, 40 жылға есептелінген, бұл жобаның негізінде үш өзекті қағида жа-тыр: атмосфераға зиянды тастандыларды қысқарту туралы Киот хаттамасына сәйкестік, қала маңының интеграциясы, транспорттық инфрақұрылымды құру және қайта құрастыру.

Сонымен қатар, ГФР-да Рейн-Рур агломерациясының үш қалаларының – Ахе-на, Хамма және Херне – территориясын-да жақын уақытта, еуропалық заманауи қаланың экологиялық қайтақұрылысының үлгісін көрсетуге арналған, «Болашақтың экологиялық қаласы» жобасы жүзеге асыры-латын болады.

Специалистами предлагается сформиро-вать алматинскую агломерацию как туристско-рекреационный и курортный центр междуна-родного уровня и построить города-спутники вдоль западного побережья водохранилища Капшагай. Их градообразующей базой долж-ны стать предприятия «зеленых» и высоких технологий.

В целях создания современных качествен-ных рабочих мест в новых городах, можно ис-пользовать рекреационные ресурсы Капша-гайского побережья и сформировать турист-ский кластер международного уровня «Кап-шагай» с развитой сетью современных тор-говых, спортивных, санаторных, курортных и развлекательных объектов.

Также рекомендуется изучить целесооб-разность строительства международного аэ-ропорта в районе г. Капшагай. Этот аэропорт сможет принимать туристов из зарубежья, прибывающих в туристический кластер «Кап-шагай», а также в неблагоприятные по погод-ным условиям дни служить страховочным за-пасным аэродромом для посадки самолетов, прибывающих в Алматы.

В зарубежной практике имеются аналоги реализации подобных проектов. В частности, примером может послужить создание агломе-рации «Большой Париж» во Франции. План преобразования рассчитан поэтапно на 20, 30, 40 лет, а в основе проекта лежат три ключевых принципа: соответствие Киотскому протоколу о сокращении вредных выбросов в атмосферу, интеграция пригородов, создание и перефор-мирование транспортной инфраструктуры.

Также на территории трех городов Рейнско-Рурской агломерации в ФРГ – Ахена, Хамма и Херне – в ближайшее время будет ре-ализован проект «Экологический город буду-щего», призванный продемонстрировать мо-дель экологической перестройки современно-го европейского города.


llllllllllll

123



Бір немесе бірнеше секторлардың басымдылығынан өтуді және жан-жақты дамыған, экономикалық дағдарыстарға

салыстырмалы түрде тұрақты көпсалалы шаруашылыққа қол жеткізу мақсатында экономиканың жаңа бәсекеге қабілетті сек-торларын құруды білдіреді.

Әлемдік тәжірибеде термин бірінші рет ХХ ғ. 50-жылдарында қолданылған және дамыған елдердің экономикасында шаруашылық жүйелерінің құрылымдық қайтақұрылуымен байланысты жаңа құбылыстарды білдірген: қызмет ету саласын өндірістегі өнім мен қызметтердің сұрыптамасын ұлғайту есебінен кеңейту, белгілі бір тауарлар мен қызметтерді өндіруде тар маманданудан бас тарту, тиімділікті жоғарылату мақсатында шаруашылық қызметті жан-жақты дамыту.

Ресурстық базаны әртараптандыру – эко-номика ресурстарының жиынтығының жан-жақты дамуы. Оның құрылымында табиғи, еңбек, салалық, қаржылық, кәсіпкерлік, ғылыми ресурстар секілді ресурстардың түрлерін бөлік көрсетуге болады.

Тауарлар мен қызметтер өндірісін әртараптандыру – бір-бірімен байланыс-ты емес өндірістердің көптеген түрлерін біруақытта дамыту, өндірілетін құралдар мен қызметтердің сұрыптамасын кеңейту.

Означает переход от доминирования одного или нескольких секторов и созда-ние новых конкурентных секторов эконо-

мики с целью достижения всесторонне разви-того, относительно устойчивого к экономиче-ским кризисам многоотраслевого хозяйства.

В мировой практике термин был впервые использован в середине 50-х г. XX в. и обо-значал новое явление в экономике развитых стран, связанное со структурной перестрой-кой хозяйственных систем: расширением сфе-ры деятельности в производстве продукции и услуг за счет увеличения их ассортимента, от-казом от узкой специализации в производстве каких-либо товаров и услуг, разносторонним развитием хозяйственной деятельности с це-лью повышения её эффективности.

Диверсификация ресурсной базы – воз-можно более широкое развитие совокупности ресурсов экономики – природных, трудовых, отраслевых, финансовых, предприниматель-ских, научных.

Диверсификация производства товаров и услуг – одновременное развитие многих не связанных друг с другом видов производства, расширение ассортимента производимых из-делий и услуг.

Диверсификация торговых партнеров – расширение деловых связей с государствами

ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫ ӘРТАРАПТАНДЫРУ

ДИВЕРСИФИКАЦИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ

124


Эко

ном

ика

Сауда серіктестерін әртараптандыру – екіжақты және көпжақты келісімдердің қатысушылары болып келетін, мемлекеттер және халықаралық құқық субъектілерімен іскерлік байланыстарды кеңейту.

Қазақстанда термин 2002 ж. «Инно-вациялық қызмет туралы» бірінші заң қабылданғаннан бастап қолданыла бастады. Басым болып келген импортты алмастыру тәсілі, өз кезегінде, 2003 ж. қабылданған Индустриалды-инновациялық даму стратегия-сына трансформацияланды.

Жүргізіліп жатқан саясаттың арқасында республика кен өндіру және ауыр өнеркәсіп салаларында өндіріс көлемін айтарлықтай ұлғайтты. Осылайша, мұнай өндіру көлемі 3,5 есе артып жылына 80 мың тоннаға дейін; темір мен хром өндірісі – 2 есе; мыс өндірісі – 1,6 есеге артты. Ферроқорытпа мен алюми-ний өндірісі 2 есе; электр қуатының өндірісі 1,3 есе өсті.

и другими субъектами международного пра-ва, которые являются участниками многосто-ронних и двусторонних соглашений.

В Казахстане термин стал широко приме-няться с 2002 г., когда был принят первый Закон «Об инновационной деятельности». До-минировавший подход импортозамещения, в свою очередь, трансформировался в Страте-гию индустриально-инновационного развития, которая была принята в 2003 г.

Благодаря проводимой политике, респуб-лика существенно увеличила объемы произ-водства в добывающих отраслях и в отраслях тяжелой промышленности. Так, объемы добы-чи нефти выросли в 3,5 раза, до 80 млн. тонн в год; железа и хрома – в 2 раза; меди – в 1,6 раза. Производство ферросплавов и алю-миния увеличилось в 2 раза; электроэнергии – в 1,3 раза.

В то же время, используя свои сырьевые преимущества, Казахстан развивает и обра-


llllllllllll

125



Сонымен қатар, Қазақстан өзінің шикізаттық артықшылықтарын пайдалана отырып, өңдеуші секторларды да дамытуда. Автомобиль құрылысы, вагон құрылысы, авиатехниканы жинақтау салалары пайда болды. Елдің инновациялық деңгейге өтуі үшін босалқы дайындамалар құрылуда.

2009 жылдан бастап инновациялық белсенділік екі есе – 2009 ж. 4%-дан 2012 ж. 7,6%-ға дейін ұлғайды.

Кәсіпорындардың технологиялық иннова-цияларға шығындары 325,6 млрд. теңгеге жетті, бұл көрсеткіш 2011 ж. деңгейінен 67% жоғары және 2009 ж. деңгейінен 10 есе артық.

Шығарылатын инновациялық өнім көлемі 379 млрд. теңгені құрады, бұл деңгей 2011 ж. 60,6%-ға және 2009 ж. көрсеткіштен 2,5 есе жоғары.

Осылайша, ЖІӨ-де инновациялық өнімнің үлес салмағы 0,85%-дан 1,3%-ға дейін ұлғайды.

Экономиканы әртараптандыру үрдісі – күрделі және кешенді міндет. Өз экономика-ларының қайта құрылымдалуын және әртараптандыруын түрлі кезеңдерде Жапония, Финляндия, Ирландия, Қытай, Оңтүстік Корея, Үндістан тиімді жүзеге асырған болатын. Эко-номиканы тиімді әртараптандырудың көрнекі мысалы болып Норвегия тәжірибесі табыла-ды. Көмірсутекті ресурстардың айтарлықтай қорына ие бола отырып, Норвегия өндірілетін мұнай мен газдың 90% экспортқа жіберіп және алынатын табыстарды инновациялық қызмет пен әлеуметтік салаға инвестици-ялау арқылы өндіруші өнеркәсіп үлесінің төмендеуіне қол жеткізді.

Бүгінгі таңда Қазақстан да осы сценарий бойынша келе жатыр. 2013 ж. 22 мамырда өткен Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің 26-шы бірлескен отырысының қорытындысы

батывающие производства. Появились такие отрасли, как автомобилестроение, вагоностро-ение, сборка авиатехники. Формируются за-делы для перехода страны на инновационный уровень.

Инновационная активность за период с 2009 г. возросла почти вдвое – с 4% в 2009 г. до 7,6% в 2012 г.

Затраты на технологические инновации предприятий достигли 325,6 млрд. тенге, что выше уровня 2011 г. на 67%, и более чем в 10 раз – уровня 2009 г.

Объем выпускаемой инновационной продукции составил 379 млрд. тенге, что на 60,6% выше, чем в 2011 г., и в 2,5 раза – в 2009 г.

Доля инновационной продукции в ВВП, таким образом, возросла с 0,85 до 1,3%.

Между тем, процесс диверсификации эко-номики – сложная и комплексная задача. Ре-структуризацию и диверсификацию своих эко-номик в разные периоды успешно осуществи-ли Япония, Финляндия, Ирландия, Китай, Южная Корея, Индия. Показательным при-мером эффективной диверсификации эконо-мики является опыт Норвегии. Обладая зна-чительными запасами углеводородных ресур-сов, Норвегия добилась снижения доли добы-вающей промышленности, экспортируя 90% добываемых объемов нефти и газа, и инвести-руя получаемые доходы в инновационную де-ятельность и социальную сферу.

По такому же сценарию сегодня пошел и Казахстан. По итогам 26-го пленарного за-седания Совета иностранных инвесторов при Президенте Республики Казахстан от 22 мая 2013 г., планируется:

- привлечь в Казахстан 7 ученых с ми-ровыми именами для руководства научными группами;

- обеспечить 7 казахстанских компаний высокотехнологичными заказами;

126


Эко

ном

ика

- создать 7 инновационных венчурных компаний.

В то же время, согласно Стратегии «Ка-захстан-2050», инновации не являются само-целью. Они должны служить задаче повыше-ния доли несырьевого экспорта в общем объ-еме экспорта: в два раза – к 2025 г., и в три раза – к 2040 г. Данные цели будут достигать-ся посредством реализации второй пятилетки индустриализации, расширения применения «зеленых» технологий, научно-инновационно-го развития, развития ведущих инновацион-ных кластеров.

В целом, диверсификация национальной экономики должна способствовать росту ее производительности или эффективности.

Производительность может рассчитывать-ся на единицу отдельного фактора производ-ства, как, например, наемный труд, или на единицу земли в сельском хозяйстве, или ее можно соотнести с совокупной производи-тельностью, предполагающей агрегирование различных видов производственных факто-ров. Производительность для одного занято-го может расти за счет увеличения рабочего времени, усиления интенсивности труда, воз-растания мастерства со стороны рабочей силы или же за счет внедрения капитального обору-дования, усовершенствованной технологии и лучшего управления. На производительность влияет также уровень объема производства, если эффект от масштаба (returns to scale) не является постоянным.

бойынша келесілерді жүзеге асыру жоспарла-нып отыр:

- ғылыми топтарды басқару үшін Қазақстанға әлемдік атағы бар 7 ғалымды тарту;

- 7 қазақстандық компанияны жоғары технологиялық тапсырыстармен қамтамасыз ету;

- 7 инновациялық тәуекелшіл (венчурлік) компанияларды құру.

Сонымен қатар, «Қазақстан-2050» Стра-тегиясына сәйкес, инновациялар – аясы тар мақсат емес. Олар экспорттың жалпы көлемінде шикізаттық емес экспорт үлесінің 2025 ж. қарай екі есе және 2040 ж. үш есе артуының жалпы мақсатына қызмет етуі қажет. Берілген мақсаттар индустриаландырудың екінші бесжылдығын жүзеге асыру, жасыл технологияларды қолдануды кеңейту, ғылыми-инновациялық даму, жетекші инновациялық кластерлерді дамыту арқылы іске асатын бо-лады.

Жалпы, ұлттық экономиканы әртарап-тандыру оның өнімділігінің немесе тиімділігінің өсуіне септігін тигізуі қажет.

Өнімділік өндірістің жалдамалы еңбек секілді жеке факторларының бірлігіне неме-се ауыл шаруашылығындағы жер бірлігіне есептеліне алады немесе оны әртүрлі өндіріс факторларының біріктірілуін ұйғаратын жиынтық өнімділікпен салыстыруға болады. Жұмысбасты бір жұмысшыға шаққандағы өнімділік жұмыс уақытының ұлғаюы, еңбек қарқындылығының күшеюі, жұмыс күші та-рапынан шеберліктің өсуі есебінен немесе капиталды құрал-жабдықтарды енгізу, техно-логияларды жетілдіру және анағұрлым жақсы басқару есебінен өсуі мүмкін. Масштаб әсері тұрақты емес болған жағдайда (return to scale), өнімділікке, сонымен қатар, өндіріс көлемінің деңгейі әсер етеді.


llllllllllll

127



Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры ҚР Ұлттық банкіндегі ҚР Үкіметінің шотында шоғырланған қаржы активтері

түрінде, сонымен бірге, материалдық емес активтерді ескермегенде, басқа мүлік түріндегі мемлекет активтерін білдіреді.

ҚР Президентінің 2000 ж. 23 тамыздағы № 402 «Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры туралы» Жарлығына сәйкес құрылған. Ұлттық қордың мақсаттары мен міндеттері ҚР Президентінің 2001 ж. 29 қаң-тардағы «Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының кейбір мәселелері туралы» Жарлығында белгіленген болатын.

Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының негізгі сұрақтарының тұжырымдамалық шешілуі ҚР Бюджет кодексімен аяқталды. 2010 ж. сәуірінде орта мерзімді болашаққа ҚР Ұлттық қорының қаражаттарын құру және пайдаланудың Тұжырымдамасы бекітілген бо-латын.

ҚР Ұлттық қорының негізгі мақсаты болашақ ұрпақтар үшін жинақтарды құрастыру арқылы қаржы ресурстарын сақтау және республикалық бюджеттің әлемдік шикізаттық нарықтардан тәуелділігін төмендету. Сәйкесінше, Ұлттық қордың қызметі болып жинақтау және тұрақтандыру қызметтері та-былады.

Национальный фонд Республики Казах-стан представляет собой активы государ-ства в виде финансовых активов, аккуму-

лируемых на счете Правительства РК в На-циональном банке РК, а также в виде иного имущества, за исключением нематериальных активов.

Создан в соответствии с Указом Прези-дента РК № 402 от 23 августа 2000 г. «О На-циональном фонде Республики Казахстан». Цели и задачи Национального фонда были определены в Указе Президента РК от 29 ян-варя 2001 г. «О некоторых вопросах Нацио-нального фонда Республики Казахстан».

Концептуальное решение основных во-просов Национального фонда Республики Ка-захстан было завершено Бюджетным кодек-сом РК, а в апреле 2010 г. была утверждена Концепция формирования и использования средств Национального фонда РК на средне-срочную перспективу.

Основной целью Национального фонда РК является сбережение финансовых ресур-сов посредством формирования накоплений для будущих поколений и снижения зависи-мости республиканского бюджета от ситуации на мировых сырьевых рынках. Соответствен-но, функциями Национального фонда являют-ся сберегательная и стабилизационная.

ҰЛТТЫҚ ҚОР

НАЦИОНАЛЬНЫЙ ФОНД

128


Эко

ном

ика

2013 ж. 3-ші тоқсанындағы жағдай бо-йынша Ұлттық қордың активтері 66,7 млрд. долларды құрады.

2008–2009 жж. халықаралық қаржы-экономикалық дағдарыс жағдайында қазақстандық экономиканы тұрақтандыруда Ұлттық қор жетекші рөл атқарды. Сонымен қатар, қор қаражаттары нақты индустриалды-инновациялық жобаларға бөлінеді. Мысалы, 2013 ж. Астана – Алматы және Астана – Пав-лодар автомобиль жолдарының құрылысына 25,5 млрд. теңге бөлінді. Осылайша, Ұлттық қор қаражаттарының рационалды пайдалану-ына ерекше көңіл бөлінеді.

Мұндай қорлар Венесуэлада, Колумбия-да, Кувейтте, Нигерия, Норвегия, Чили, Оман, Папуа-Жаңа Гвинея, Гонконг, Сингапур, Эсто-ния, ОАР, Аляска (АҚШ) және Альберта (Ка-нада) штаттарында, Ресейде, Әзірбайжанда құрылған.

Ең тиімді болып 1990 ж. негізделген, мұнай бағасына тербелістерден жылсайынғы бюджетті қорғау мақсатында құрылған Норвегияның Мемлекеттік Мұнай Қорының тәжірибесі саналады. Аталған қорда 760 млрд. долларға жуық қаражат жинақталған. Бұл ретте, қор Қазақстан экономикасына 33 млн. долл. инвестициялады.

По состоянию на 3 квартал 2013 г. активы Национального фонда составили 66,7 млрд. долл. США.

Национальный фонд сыграл ведущую роль в стабилизации казахстанской экономи-ки в условиях международного финансово-экономического кризиса 2008–2009 гг. Так-же средства фонда выделяются на конкретные индустриально-инновационные проекты. Так, в 2013 г. выделено 25,5 млрд. тенге на строи-тельство автодорог: Астана – Алматы и Астана – Павлодар. Таким образом, основной упор делается на рациональное использование средств Национального фонда.

Подобные фонды созданы в Норвегии, Ве-несуэле, Колумбии, Кувейте, Нигерии, Чили, Омане, Папуа-Новой Гвинее, Гонконге, Синга-пуре, Эстонии, ЮАР, штатах Аляска (США) и Альберта (Канада), России, Азербайджане.

Одним из самых успешных считается опыт Государственного Нефтяного Фонда Норвегии, который был основан в 1990 г. с целью защи-ты ежегодного бюджета от колебаний цен на нефть. В данном фонде аккумулировано по-рядка 760 млрд. долл. США. При этом фонд инвестировал в экономику Казахстана поряд-ка 33 млн. долл.


llllllllllll

129



Бұл жаңа салаларды құру үрдісі, со-нымен қатар экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын жоғары тех-

нологияларды енгізу және инновациялардың негізінде дәстүрлі салаларды дамыту.

Қазақстандағы үдемелі индустрия-ландырудың басты мақсаты – бұл экономиканы әртараптандыру арқылы оның тұрақтылығын және баланстылығын қамтамасыз ету.

Үдемелі индустриаландырудың міндеттері экономиканың басым секторларын дамыту, индустрияландыру үшін жағымды ортаны құру, экономикалық әлеуетті рационалды террито-риялды ұйымдастыру негізінде экономикалық өсу орталықтарын қалыптастыру, сонымен бірге экономиканың басым секторларын да-мыту үрдісінде мемлекет пен бизнестің тиімді өзараәрекеттесуін қамтамасыз ету болып та-былады.

2010-2014 жж. арналған Үдемелі индус-триалды-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы (бірінші бесжылдық, ҮИИДМБ) аясында Қазақстанда индустрияландырудың республикалық және аймақтық картала-ры іске асырылуда. Индустриаландырудың республикалық картасы бойынша 872 жоба қабылданды, оның 330 жобасы пайдалануға берілді. Жалпы, Карта бойынша енгізілген жо-балар есебінен 1,7 трлн. теңге өнім өндірілді.

Это – процесс создания новых отраслей, а также развития традиционных на осно-ве инноваций и внедрения высоких тех-

нологий, определяющих конкурентоспособ-ность экономики.

Главная цель форсированной индустриа-лизации в Казахстане – это обеспечение устой-чивого и сбалансированного роста экономики через ее диверсификацию.

Задачами форсированной индустриали-зации являются: развитие приоритетных сек-торов экономики; создание благоприятной среды для индустриализации; формирование центров экономического роста на основе ра-циональной территориальной организации экономического потенциала, а также обеспе-чение эффективного взаимодействия государ-ства и бизнеса в процессе развития приори-тетных секторов экономики.

В рамках Государственной программы индустриально-инновационного развития на 2010–2014 гг. (первая пятилетка, ГПФИИР) реализуются республиканская и региональ-ные Карты индустриализации. По республи-канской Карте индустриализации приняты 872 проекта, из которых 330 проектов введе-ны в эксплуатацию. В целом, за счет введен-ных проектов Карты произведено продукции на 1,7 трлн. тенге.

ҮДЕМЕЛІ ИНДУСТРИЯЛАНДЫРУ

ФОРСИРОВАННАЯ ИНДУСТРИАЛИЗАЦИЯ

130


Эко

ном

ика

ҮИИДМБ нәтижесі бойынша өңдеу өнеркәсібінің 19,4% өсіміне қол жеткізілді (2012 ж. ЖІӨ-нің 2008 ж. жалпы нақты өсіміне қатысты 22,6%). 2012 ж. өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігінің нақты өсімі 2008 ж. қатысты 53,5%-ды құрады. 2012 ж. өнеркәсіпте жұмысбасты халықтың саны 1 млн. адамды құрады, 5 жыл ішіндегі өсім – 85,3 мың адам, соның ішінде Индустриа-ландыру картасы жобасының есебінен – 40,9 мың адам (47,9%).

Үдемелі индустриаландырудың неме-се ҮИИДМБ негізгі мақсаты – бұл инно-вация мен өндіріске жоғары технология-ларды енгізуге негізделетін экономикалық өсудің жаңа моделіне өту арқылы Қазақстан экономикасының технологиялық жаңаруы. Осы негізге Қазақстанның постиндустриалды қоғамға шығуы ұйғарылады.

По результатам ГПФИИР достигнут при-рост в обрабатывающей промышленности – 19,4% (при общем реальном приросте ВВП в 2012 г. к 2008 г. в 22,6%). Реальный прирост производительности труда в обрабатывающей промышленности в 2012 г. к 2008 г. соста-вил 53,5%. Численность занятых в промыш-ленности в 2012 г. составила 1 млн. человек, прирост за 5 лет – 85,3 тыс. человек, из ко-торых за счет проектов Карты индустриализа-ции – 40,9 тыс. человек (47,9%).

Главная цель форсированной индустриа-лизации, или ГПФИИР – это технологическое обновление экономики Казахстана с дальней-шим переходом на новую модель экономиче-ского роста с опорой на инновации и внедре-ние в производство высоких технологий. На этой основе предполагается выход Казахстана к постиндустриальному обществу.


llllllllllll

131



Экономика білімін және постиндустриалды қоғамды құрастыру қазіргі уақыттағы елдердің дамуының маңызды тенденциясы болуда. «Үшінші толқын» еңбегінде мазмұндалатын, Э. Тоффлердің болжамына сәйкес Үшінші өнеркәсіптік төңкерістің тарауы ХХ ғ. соңғы үш онжылдығында басталды және 2025 ж. қарай толығымен қалыптасады. Қоғамдық-экономикалық форматтың индустриалдыдан постиндустриалдыға өзгеруі мерзімінің тығыз болуы ғылыми-техникалық инновациялардың қарқынды дамуы және таралуымен байла-нысты. Бұл өз кезегінде, Қазақстанға үшінші өнеркәсіптік төңкеріс форматы бойынша эко-номиканы дамытуға уақыттық шектемелерді қояды.

Бүгінгі таңда, ғылыми және жоғары технологиялық өнімдер әлемнің ірі экономи-каларының – АҚШ, Қытай, ЕО, Оңтүстік Ко-рея, Малайзия және т. б. – табыстары мен экспорттарының жартысын құрайды. Білімді талап ететін секторлар қарқынды дамып келе жатыр – бұл АҚШ және Ұлыбритания секілді елдер үшін табыстың ірі қайнар көзі болып келетін білім беру саласы; және телеком-муникация, нано- және биотехнологиялар. Калифорниядағы Силикон жазығы (АҚШ), Бангалор (Үндістан) білімді коммерциялаудың және даму мен өсу үшін елдің құрамдас бөлігін құрастырудың тиімді түптұлғасы бол-ды. Әлемнің жетекші елдері орташа есеппен ҒЗТКЖ-ға ЖІӨ-нің 2–3% жұмсайды, соның ішінде Жапония, Швеция, Израиль – 3,5–4,5%, АҚШ – 2,7%, Үндістан – 2%, Қытай – 1,7%. Қазақстанда ҒЗТКЖ-ның шығындары ЖІӨ-ден 0,3 % аз. Бірақ зерттеулер мен жа-салымдар шығыны 2012 ж. 4,4 есеге өсті, ал 2013 ж. 51,3 млрд. теңгені құрайды.

Индустрия түсінігінің өзі өзгеріске ұшы-рауда. Бұған дейін күш-қуаттылық өнеркәсіптің үлкендігі мен ауырлығын білдірсе, онда қазір күш-қуаттылық шекті ықшамдалған өнімдерді

Построение экономики знаний и постин-дустриального общества становится ключе-вой тенденцией развития современных стран. Согласно прогнозам Э. Тоффлера, изложен-ным в работе «Третья волна», распростране-ние третьей промышленной революции нача-лось в последней трети ХХ в. и окончательно оформится к 2025 г. Сжатие сроков измене-ния общественного-экономического форма-та с индустриального на постиндустриальный связано со стремительным развитием и рас-пространением научно-технических иннова-ций. Это, в свою очередь, накладывает на Ка-захстан временные ограничения на развитие экономики по формату третьей промышлен-ной революции.

На сегодня наукоемкая и высокотехноло-гичная продукция составляет половину дохо-дов от экспорта крупнейших экономик мира: США, Китая, ЕС, Южной Кореи, Малайзии и др. Секторы, требующие знаний, усиленно растут – это и сфера образования, ставшая одним из крупнейших источников дохода для таких стран, как США и Великобритания; и телекоммуникации, нано- и биотехнологии. Силиконовая долина в Калифорнии (США), Бангалор (Индия) стали прототипами успеха коммерциализации знаний и построения эко-номической составляющей страны для разви-тия и роста. Ведущие страны мира тратят на НИОКР в среднем 2–3% от ВВП, в том числе Япония, Швеция, Израиль – 3,5–4,5%, США – 2,7%, Индия – 2%, Китай – 1,7%. В Казахста-не расходы на НИОКР составляют менее 0,3% от ВВП. Однако следует отметить, что затраты на исследования и разработки в абсолютном выражении возросли в 4,4 раза в 2012 г. по отношению к 2013 г. и составили порядка 51,3 млрд. тенге.

Меняется само понимание индустрии. Если ранее мощь означала громоздкость и тя-жесть промышленности, то сегодня мощность

132


Эко

ном

ика

білдіруі мүмкін. Заманауи технологиялардың мүмкіндігі туралы келесі дәйек көрнекі бола алады: металл түйірінің көлемінің 10 ми-кроннан 10 нанометрге дейін кішіреюі оның беріктілігін 30 есе арттырады. Мамандардың бағалауы бойынша, келесі онжылдықтарда материалдардың 90% түбегейлі жаңа мате-риалдармен алмастырылатын болады, бұл техниканың түрлі салаларындағы төңкеріске алып келеді. Жаңа материалдар бойын-ша жұмыстардың әлеуеттілігі туралы мына дәйек куәландырады: бүгінгі таңда әлемдік патенттердің 22% осы саладағы жаңалықтарға беріледі.

ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақ-стан-2050» Стратегиясында индустриалды-инновациялық дамудың жаңа бесжылды-ғының тұжырымдамасын әзірлеуге кірісуді тапсырды. ҚР Президенті атап өткендей, 2014 ж. Үдемелі инновациялық инду-стриаландыру Бағдарламасын іске асыру-дың бірінші бесжылдығы аяқталады. Қазақстанды индустриаландырудың келесі жаңа сатысы әлемдік индустрия, ғы-лым мен техниканы дамытудың әлеуетті технологиялық бағыттарын ескере отырып, ҚР экономикасының теңдестірілген өсуі үшін бірінші бесжылдықта құрастырылғандардың негізінде қалыптастырылатын болады.

Үкімет 2013 ж. соңына дейін ұсынылатын индустриаландырудың 2-ші бесжылдық тұжырымдамасын дайындауда. 2014 ж. көктемінде 2015–2019 жж. Индустриаланды-ру бағдарламасы қабылданады.

Индустриаландырудың жаңа сатысының нәтижесі 2025 ж. қарай ҚР экспортының жал-пы көлемінде шикізаттық емес экспорт үлесінің екі есе, ал 2040 ж. қарай үш есе жоғарылауы болуы тиіс. Берілген көрсеткіштерге қол жеткізу үшін ең озық технологиялық стандарттарға сәйкес өндірістік активтерді 2050 ж. қарай толығымен жаңарту қажет. Бұл ретте, деиндус-

может заключаться в предельно сжатых про-дуктах. О возможностях современных техноло-гий может говорить хотя бы такой факт: умень-шение размера зерна металла с 10 микрон до 10 нанометров дает повышение прочности в 30 раз. По экспертным оценкам, в ближай-шие десятилетия 90% материалов будут заме-нены принципиально новыми, что приведет к революции в различных областях техники. О перспективности работ по новым материалам свидетельствует и тот факт, что в настоящее время 22% мировых патентов выдаются на изобретения в этой области.

В Стратегии «Казахстан-2050» Президент Н.А. Назарбаев поручил приступить к разра-ботке концепции новой пятилетки индустри-ально-инновационного развития. Как отметил Президент РК, в 2014 г. завершится первая пятилетка реализации Программы форсиро-ванной инновационной индустриализации. Последующая новая фаза индустриализации Казахстана будет выстраиваться на основе заложенного в первой пятилетке фундамента для сбалансированного роста экономики РК с учетом перспективных технологических на-правлений развития мировой индустрии, на-уки и техники.

Правительством разрабатывается концеп-ция 2-й пятилетки индустриализации, которая будет представлена до конца 2013 г. Весной 2014 г. будет утверждена Программа инду-стриализации на 2015–2019 гг.

Результатом новой фазы индустриализа-ции должно стать увеличение доли несырьево-го экспорта в общем объеме экспорта РК: в два раза – к 2025 г., и в три раза – к 2040 г. Для достижения данных показателей необходимо к 2050 г. полностью обновить производствен-ные активы в соответствии с самыми новей-шими технологическими стандартами. При этом отмечается актуальность данного вопро-са в общемировом контексте, когда процес-


llllllllllll

133



триаландыру үрдістері индустриаландырудың жаңа сатысына алмасқан кезде, аталған мәселенің жалпыәлемдік контекстегі өзектілігі ескеріледі.

«Жаңа индустриаландыру» термині бірінші рет өткен ғасырдың екінші жартысын-да, қысқа мерзім ішінде (бірнеше онжылдық) индустриалды және әлеуметтік-экономикалық дамудың сапалы серпілісі болған, дамыған елдерге қатысты пайда болды. Бұл жаңа ин-дустриалды елдер (ЖИЕ), олардың қатарына екі аймақты – Латын Америкасы мемлекеттері мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерін жатқызады.

Дегенмен, аталған серпіліс экологиялық зиянды өндірістерді дамыған елдерден Үшінші әлем елдеріне шығаруы нәтижесінде мүмкін болды. Осылайша, батыстық экономикалардың деиндустриаландыру үрдісі жүргізілді. Ішкі тұтыну үшін кіршіксіз және таза өмір сүру сал-тын құрастыру әрекеті «әбжылан әсерімен» айналып келді. Деиндустриаландыру шарт-тарында қосалқы секторлардың «сабын-ды көпіршігі» өрши түсті. Ол дамыған және дамушы елдер арасындағы теңгерімсіздік нәтижесінде пайда болған халықтың көші-қон толқындарымен толықтырылды.

сы деиндустриализации сменились на новую фазу индустриализации.

Впервые термин «новая индустриали-зация» появился во второй половине про-шлого века применительно к развивающим-ся странам, в которых за относительно ко-роткий срок (несколько десятилетий) произо-шел качественный скачок индустриального и социально-экономического развития. Это так называемые новые индустриальные страны (НИС), к числу которых принято относить два региона – страны Латинской Америки и Юго-Восточной Азии.

Однако данный скачок во многом стал воз-можным в силу вынесения экологически вред-ных производств из развитых стран в страны третьего мира. Таким образом, произошел процесс деиндустриализации западных эко-номик. Попытка сформировать идеальный и чистый образ жизни для внутреннего пользо-вания обернулась «эффектом кобры». В усло-виях деиндустриализации раздулся «мыльный пузырь» вспомогательных секторов. Он на-полнился волнами мигрирующего населения, возникшими из-за дисбалансов между разви-тыми и развивающимися странами.

134


Эко

ном

ика

Әлем XVIII ғ. соңында және XX ғ. басын-да екі өнеркәсіптік төңкерістерді ба-сынан кешіріп, қазіргі уақытта үшінші

төңкерістің қарсаңында тұр.Үшінші индустриалды революция (ҮИР)

тұжырымдамасының авторы, америка ғалымы Джереми Рифкин мынадай негізгі мәселелерді ашып көрсетеді:

1) энергияның қайта қалпына келетін көздеріне көшу;

2) ғимараттарды энергия өндіретін минизаводтарға айналдыру;

3) энергия ресурстарды жинақтау техно-логиясын енгізу және дамыту;

4) сутекті энергетика негізінде электрлік тарту күшіне транспортты ауыстыру, соны-мен бірге жерасты пневмотранспорты сияқты жаңа экономикалық транспорт түрін дамыту;

5) өнеркәсіптік өндірістен көптеген тұрмыстық тауарлар арқылы 3D-принтер тех-нологиясы негізінде жергілікті, тіпті үйдегі өнеркәсіпке ауысу;

6) металлургиядан көміртегі негізіндегі композиттік материалға, сонымен бірге іріктемелі лазерлі қорытпа негізінде метал-лургияны 3D-басылымды технологиясына ау-ыстыру;

7) мал шаруашылығынан бас тартып, 3D-биопринтерді пайдаланып, мал жасуша-сынан «жасанды ет» өндіру өндірісіне ауысу;

Мир, пережив в конце XVIII и начале ХХ вв. две промышленные революции, теперь стоит на пороге третьей. Автор концепции Третьей индустриальной

революции (ТИР), американский ученый Дже-реми Рифкин выделяет следующие основные ее аспекты:

1) переход на возобновляемые источники энергии;

2) превращение зданий в мини-заводы по производству энергии;

3) развитие и внедрение технологий энер-го-ресурсосбережения;

4) перевод транспорта на электротягу на основе водородной энергетики, а также раз-витие новых экономичных видов транспор-та, таких, как подземный пневмотранспорт и др.;

5) переход от промышленного к локально-му и даже «домашнему» производству боль-шинства бытовых товаров посредством разви-тия технологии 3D-принтеров;

6) переход от металлургии к композитным материалам на основе углерода, а также заме-на металлургии на технологию 3D-печати на основе селективной лазерной плавки;

7) отказ от животноводства, переход к про-изводству «искусственного мяса» из животных клеток с использованием 3D-биопринтеров;

ҮШІНШІ ИНДУСТРИАЛДЫ ТӨҢКЕРІС

ТРЕТЬЯ ИНДУСТРИАЛЬНАЯ РЕВОЛЮЦИЯ


llllllllllll

135



8) Ауылшаруашылығының бір бөлігін қаладағы «сатылы фермалар» технология-сының қорына ауыстыру.

Берілген тұжырымдаманың авторы – американдық ғалым, экономист және эколог Джереми Рифкин.

Алдыңғы индустриалды төңкерістердің сипаты энергияның жаңа қайнар көздеріне байланысты жаңа технологиялардың өзара әрекеттесуімен анықталған болатын. ХІХ ғ. болған бірінші өнеркәсіптік төңкеріс көпшілік баспа техникасы және көмір мен бу негізіндегі экономикаға сүйенді.

ХХ ғ. екінші төңкеріс – электр қуатының, байланыстың электронды құралдарының, те-лефоннан радио мен теледидарға дейін, іштен тұтанатын қозғалтқышқа және конвейерлік құрастырудың таралуына негізделді. Осы кезеңнің нышан-тауары – автокөлік болды. Автокөлік құрылысы энергия ресурстары-на сұранысты күрт ұлғайтты. Автокөліктер адамдардың өмір сүру орны мен салтын

8) перевод части сельского хозяйства в города на базе технологии «вертикальных ферм».

Характер предшествующих индустриаль-ных революций определялся взаимодействи-ем новых технологий связи с новыми источ-никами энергии. Первая промышленная ре-волюция, произошедшая в XIX в., опиралась на технику массовой печати и экономику на основе угля и пара.

Вторая, в XX в. – на распространение электричества, электрических инструментов связи, от телефона до радио и телевидения, на двигатель внутреннего сгорания и на кон-вейерную сборку. Товаром-символом этого пе-риода стал автомобиль. Развитие автомобиле-строения резко увеличило спрос на энергоре-сурсы. Автомобили изменили место и способ жизни людей, а телефон, радио и ТВ осуще-ствили радикальную перезагрузку социальной жизни.

136


Эко

ном

ика

өзгертті, ал телефон, радио және теле-дидар әлеуметтік өмірдің түбегейлі қайта қарастырылуын жүзеге асырды.

Үшінші төңкеріс сандық байланыс технологияларының пайда болуымен қатар басталды. Интернет дүние жүзін, адамдар күтуін, ақпараттың орын алмасу қарқыны мен масштабын өзгертті. Бірақ, энергия көздері өзгермеді. Ол, бұрынғысынша, көмір, газ, мұнай болып келеді. Дамып келе жатқан әлем өмір сүрудің батыстық салтын көшірмелеуде, ал, энергияның дәстүрлі көмірсутекті көздерінің баршаға жетпейтіндігі анық. Тұтынудың қарқынды өсіп жатуы жаһанды масштабтағы экологиялық апат қаупін ту-дырады. Бүгінгі дағдарыстың мәні – дүние жүзінде энергияның қысылшаң жетіспеуі. Біздің көзіміздің алдында екінші төңкеріс па-радигмалары құруда және ол құрған барлық тәртіптер жойылуда.

Осыған орай, Дж. Рифкин ойынша, Бірінші төңкеріс әлемді темір жолдардың инфрақұрылымымен, ал Екіншісі – тас жол-дар және кабельдердің желісімен шырмала-ды және осылайша, Үшінші төңкеріс интер-нетке ұқсайтын және қайтақалпына келетін энергияның миллиондаған шағын көздерін өзара байланыстыратын желіні құрауы тиіс.

Әлемнің одан арғы дамуының гипотеза-сы ретінде белгіленген, Үшінші өнеркәсіптік төңкеріс қазіргі уақытта жеке мәселелер бо-йынша іске асырылуда.

Осылайша, Германия үкіметі ҮИТ элементтерін енгізіп жатыр. Бағалаулар бо-йынша, 2020 ж. қарай Германия қайтақалпына келетін көздерден электр қуатына деген өзінің қажеттіліктерінің 40%-на дейін қамтамасыз етуге қабілетті болады. Мыңдаған ғимараттар шатырдан, керегелерден, қоқыстан энергия-ны шығаратын және артықшылықтарды жал-пы желіге беретін (Smart Grid технологиялары) кішігірім электр станциясы бола алатындай етіп қайта жөнделуде.

Третья революция началась вместе с по-явлением технологий цифровой связи. Интер-нет изменил мир, ожидания людей, темпы и масштабы перемещения информации. Но ис-точники энергии остались теми же самыми. Это по-прежнему уголь, газ, нефть. При этом развивающийся мир копирует западный стиль жизни, но традиционных углеводородных ис-точников энергии, по всей видимости, на всех не хватит. Стремительный рост потребления грозит экологической катастрофой глобально-го масштаба. Суть сегодняшнего кризиса тако-ва, что миру критически не хватает энергии. На наших глазах парадигма Второй револю-ции умирает, и весь тот порядок, который она создала, уходит.

В этой связи, по мнению Дж. Рифкина, как Первая революция опутала мир инфра-структурой железных дорог, а Вторая – сетью шоссе и кабелей, так и Третья должна создать сеть, напоминающую интернет и связываю-щую между собой миллионы малых источни-ков возобновляемой энергии.

Между тем, Третья промышленная рево-люция, обозначенная как гипотеза дальней-шего развития мира, в отдельных аспектах уже реализуется.

Так, правительство Германии уже внедря-ет элементы ТИР. По оценкам, к 2020 г. Гер-мания будет способна обеспечивать до 40% своих потребностей в электроэнергии из воз-обновляемых источников. Тысячи зданий пе-ределываются таким образом, чтобы каждое смогло стать маленькой электростанцией, чер-пающей энергию из крыш, стен, мусора, и от-давать излишки в общую сеть (технологии Smart Grid).


llllllllllll

137



«Прагматизм» түсінігі ХІХ ғ. позити-визмнің философиялық мектебінің ая-сында пайда болды. Ақиқаттылық

пен мәндік мағынаның факторы ретінде тәжірибенің басымдылығын ұйғарады. Американдық философ Чарльз Пирс енгізген. Прагматизмнің негізі – бұл пайдалы нәтижені алуға бағыттылық.

Жалпы, экономикалық прагматизм мемлекеттің экономикаға саналы түрде қа-тысуын ұйғарады. Экономикалық прагма-тизм қағидаларына сүйене отырып, XVIII-XX ғғ. еуропалық мемлекеттер индустриалды төңкеріске қол жеткізгенін атап өткен жөн.

Қазіргі кезеңде, «ақылды реттеу» атауы-на ие болған, экономикалық прагматизм қағидалары Еуроодақтың 2020 ж. дейінгі даму Стратегиясы аясында жүзеге асуда. «Ақылды реттеу» келесілерді ұйғарады:

- мемлекеттік-басқарушылық айналымның барлық кезеңдерінде – жаңа актілерді жоба-лаудан бастап қолданыстағы жобаларды өткен кезеңге сәйкес тазартуға дейін – реттеу әсерін бағалау;

- ЕО мүше-елдерінің атқарушы, заң шығарушы және бақылаушы органдарының кооперациясы;

- реттеуші әсерді бағалау үрдісіне мүдделер тобы мен азаматтардың қатысуы.

Понятие «прагматизм» возникло в XIX в. в рамках философской школы позитивиз-ма. Предполагает приоритет практики

как фактора истинности и смыслового значе-ния. Было введено американским философом Чарльзом Пирсом. Основание прагматизма – это ориентация на получение полезного ре-зультата.

В целом, экономический прагматизм предполагает разумное участие государства в экономике. Следует сказать, что, опираясь на принципы экономического прагматизма, в XVIII–XX вв. европейские государства совер-шили индустриальный прорыв.

В современный период принципы эко-номического прагматизма, получившие на-звание «умного регулирования», реализуют-ся в рамках Стратегии развития Евросоюза до 2020 г. «Умное регулирование» предполагает:

- оценку регулирующего воздействия на всех этапах государственно-управленческого цикла – от проектирования новых актов до ре-троспективной очистки уже существующих;

- кооперацию исполнительных, законода-тельных и контрольных органов стран – чле-нов ЕС;

- участие групп интересов и граждан в процессе оценки регулирующего воздей-ствия.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПРАГМАТИЗМ

ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ПРАГМАТИЗМ

138


Эко

ном

ика

Осылайша, экономикалық прагма-тизм сапа мен тиімділіктің жоғары талап-тарына сай келетін және субсидиарлылық пен үйлесімділік қағидаларына негізделген мемлекеттік саясаттың сапалы жаңа деңгейіне қол жеткізуді жорамалдайды.

Субсидиарлық дегеніміз – ең төмен, аз және орталықтан алыста шешілуге тиісті маңызды міндеттердің ұйымдастырушылық және құқықтық ұстанымдары.

Экономикалық прагматизм – 2012 ж. 14 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2050» Стратегия-сы» Жолдауында жарияланған жаңа саяси бағыттың экономикалық құрамасының ядро-сы.

Президент Жолдауына сәйкес, жалпы экономикалық прагматизмнің 4 компоненттері алға тартылды:

Таким образом, экономический прагма-тизм предполагает достижение качественно нового уровня государственной политики, от-вечающей высоким требованиям качества и эффективности, и основанной на принципах субсидиарности и пропорциональности.

Под субсидиарностью понимается орга-низационный и правовой принцип, согласно которому, задачи должны решаться на самом низком, малом или удаленном от центра уров-не, на котором их решение возможно и эффек-тивно.

Экономический прагматизм – ядро экономической составляющей нового по-литического курса, провозглашенного в Послании Президента Республики Казах-стан Н.А. Назарбаева «Стратегия «Казах-стан-2050» от 14 декабря 2012 г.


llllllllllll

139



1) мүдделердің экономикалық мақсатқа лайықтылығы мен ұзақ мерзімділігі;

2) экономикалық өсудің жаңа тіректері мен нүктелерін анықтау;

3) салымдардың қайтарымдылығы мен табыстылығын ұйғаратын инвестициялық ахуал;

4) мемлекеттік-жеке серіктестік қағидала-рының негізінде жеке секторды құру.

Прагматизм саясаты жаңа кадрлық саясатқа негізділеді, ол өзіне корпоративті басқару қағидаларын енгізуді, аутсор-синг механизмдерін қолдануды кеңейту, яғни белгілі бір жобалардың жүзеге асуын мемлекеттік емес сектордың субъектілеріне (толығырақ аутсорсинг түсінігінен қараңыз) жүктеу үрдістерін қосады.

Прагматизм саясаты шегінде 2050 ж. дейін макроэкономикалық саясатты жаңғырту бойынша міндеттерді тізбектеп шешу ұйғарылады. Осындай жаңғыртудың жетекші индикаторлары келесілер болуы тиіс:

- бюджет тапшылығын минимумға дейін қысқарту;

- жалпыұлттық жобаларға назар салу;- жақындағы 5 жыл ішінде электронды

салықтық есептілікке өту;- транзиттік әлеуетті дамыту;- Ұлттық қорды ұтымды пайдалану;- Үшінші өнеркәсіптік төңкеріс контекстінде

индустриаландыру үрдісін жалғастыру;- отандық тауарлар мен қызметтердің

бәсекеге қабілеттілігі;- су ресурстары саласында жаңа саясат.

Согласно президентскому Посланию, вы-двинуты 4 компонента всеобщего экономиче-ского прагматизма:

1) экономическая целесообразность и долгосрочность интересов;

2) определение новых ниш и точек эконо-мического роста;

3) инвестиционный климат, предполагаю-щий возврат и прибыльность вложений;

4) создание частного сектора на основе принципов государственно-частного партнер-ства.

Политика прагматизма основывается на новой кадровой политике, что включает вне-дрение принципов корпоративного управ-ления, расширение применения механизма аутсорсинга, т. е. делегирования реализации определенных проектов субъектам негосу-дарственного сектора (подробнее см. понятие «аутсорсинг»).

До 2050 г. в рамках политики прагматиз-ма предполагается последовательно решить задачи по модернизации макроэкономиче-ской политики. Ведущими индикаторами та-кой модернизации должны стать:

- сокращение дефицита бюджета до мини-мума;

- фокус на общенациональных проектах;- переход на электронную налоговую от-

четность в течение 5-ти ближайших лет;- развитие транзитного потенциала;- рациональное использование Нацио-

нального фонда;- продолжение процесса индустриализа-

ции в контексте Третьей промышленной рево-люции;

- конкурентоспособность отечественных товаров и услуг;

- новая политика в области водных ресур-сов.

140


Эко

ном

ика

2017 ж. Қазақстанның астанасы – Астанадағы Халықаралық мамандан-дырылған көрме. Қабылданған «Болашақ

энергиясы» тақырыбына акцентпен дүние жүзі елдерінің жетекші жетістіктерінің көрмесін өткізуді ұйғарады.

ЭКСПО-2017 Астана қаласына 2001 ж. Рим Папасы ІІ Иоанн Павелдің сапары, 2003 ж. Әлемдік және дәстүрлі діндер көш-басшыларының съезін, 2010 ж. ЕҚЫҰ Саммитін, 2011 ж. Жетінші қысқы Азия ой-ындарын өткізу секілді озық шаралармен тең тұратын, Қазақстан және оның астанасының бірегей жобасы болып саналады.

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев ЭКСПО-2017 тек астананың ғана емес, сонымен қатар бүкіл елдің, бүкіл еуразиялық аймақтың дамуына септігін тигізетін, жалпыұлттық жеңісі ретінде сипаттаған.

Қазақстан көрмені өткізу құқығына қатаң бәсекелестік таңдау нәтижесінде ие болды. Көрмелердің халықаралық бюросының 152-ші Бас ассамблеясында дауыс беру аясын-да соңғы кезеңде Астана бельгиялық Льеж қаласынан озып шықты. Қазақстан астанасы үшін Көрмелердің халықаралық бюросының

Международная специализированная выставка в столице Казахстана – Астане в 2017 г. предполагает проведение вы-

ставки ведущих достижений стран мира с ак-центом на принятую тематику «Энергия буду-щего».

ЭКСПО-2017 считается уникальным про-ектом для Казахстана и его столицы, наряду с подобными прорывными мероприятиями, такими, как визит в Астану в 2001 г. Папы Римского Иоанна Павла Второго, проведение с 2003 г. Съездов лидеров мировых и тради-ционных религий, Саммита ОБСЕ в 2010 г., Седьмых азиатских игр в 2011 г.

ЭКСПО-2017 Президентом Республики Казахстан Н.А. Назарбаевым было охаракте-ризовано как общенациональная победа, ко-торая будет способствовать развитию не толь-ко столицы, но и всей страны, а также всего евразийского региона.

Казахстан получил право на проведение выставки в результате жесткого конкурентно-го отбора. На заключительном этапе в рамках голосования на 152-й Генеральной ассамблее Международного бюро выставок Астана опе-редила бельгийский город Льеж. В пользу казахстанской столицы проголосовали 103

ЭКСПО-2017 ЭКСПО-2017


llllllllllll

141



161 мүше-мемлекеттерінің ішінен 103-і да-уыс берді.

ЭКСПО-2017 ТМД елдерінде өткізілетін бірінші көрме болмақ. Көрме тақырыбы Қазақстанның шикізаттық ел ретінде энергияның балама және қайта қалпына келетін көздерін дамытуға бағытталғандығын көрсетеді.

ЭКСПО-2017 дайындық барысында 2013 ж. 30 мамырда Қазақстанда «жа-сыл экономикаға» өту Тұжырымдамасы қабылданды және энергияның қайта қалпына келетін көздерін дамыту үрдісі жеделдетілуде.

ЭКСПО-2017 өткізу орны ретінде Астананың таңдалғанының маңызды факто-ры қазақстандық астананың даму қарқыны болды. Қазақстанның бас қаласында инновацияларға үлкен көңіл бөлінеді. Атап айтқанда, ақылды қала технологияларын енгізуді ұйғаратын SMART-Астана жобасын 2013 ж. іске асыру басталды.

из 161 страны – участницы Международного бюро выставок.

ЭКСПО-2017 станет первой выставкой, проводимой в странах СНГ. Тематика выстав-ки демонстрирует нацеленность Казахстана как сырьевой страны на развитие альтерна-тивных и возобновляемых источников энер-гии.

В русле подготовки к ЭКСПО-2017 в Ка-захстане 30 мая 2013 г. была принята Кон-цепция перехода к «зеленой экономике» и ускоряется процесс развития возобновляемых источников энергии.

Немаловажным фактором того, что ме-стом проведения ЭКСПО-2017 была выбрана Астана, является ход развития казахстанской столицы. В главном городе Казахстана боль-шое внимание уделяется инновациям. В част-ности, в 2013 г. началась реализация проекта SMART-Астана, предполагающего внедрение технологий умного города.

142


Эко

ном

ика

2010 ж. 28 маусымда Астанада ашылған үшінші ұрпақ университеті – Назарба-ев Университетінің құрылысының ерекше тәжірибесі іске асырылған. Ол шетелдік жетекші ЖОО-ның қатысуымен жаңадан құрылған және 3 компонентті үйлестіреді: білім беру – зерттеу – инновациялар.

Дүниежүзілік көрмелердің тарихы тәжірибесінен, бұндай шаралар осындай миссияны жүзеге асырушы елдердің даму қарқынын өзгертуге септігін тигізгендігін атап өтуге болады. Мысалы, 1889 ж. Дүниежүзілік көрмеге кіреберіс ретінде қызмет еткен, Париждегі 300-метрлік Эйфель мұнарасы бүкіл Францияның бас көрнекілігіне және ны-санына айналды. Осындай жағдай Астанада да «жасыл квартал» құрылысы арқылы болуы тиіс, әкімшілік-іскерлік орталық, тұрғылықты аудандар, саябақтар мен мәдени нысан-дар орналастыру жоспарланған 20 гектарға жуық аймақты құрайды. Бұл кварталдың құрылысы энергия қорының жаңа технология-сы мен экологиялық жауапкершілікке жаңаша көзқарас жасау арқылы іске асырылады. Жо-баны іске асыру «Самрұқ-Қазына Девелоп-мент» және Bl Group Холдингі мемлекеттік-жеке серіктестігі негізінде жасалады.

Дүниежүзілік көрмелер 1881 жылдан бері өткізіліп келеді және бүгінгі таңда 18 елде, негізінен Еуропа елдерінде, АҚШ, Канада, со-нымен қатар Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Қытайда өтті.

ЭКСПО-2017 дайындауға барлығы 1,6 млрд. АҚШ долларын шығындау жоспарлануда, олардың негізгі бөлігі – бұл павильондар мен қонақүйлердің құрылысына инвестициялар. Астанадағы дүниежүзілік көрме 3 айға созы-лады. Оған әлемнің 100 елі және 10-ға жуық халықаралық ұйымдар қатысады деп жоспар-

В Астане реализован уникальный опыт строительства университета третьего поколе-ния – Назарбаев Университет, который был открыт 28 июня 2010 г. Он создан с чистого листа, с участием ведущих зарубежных вузов, и сочетает 3 компонента: образование – ис-следования – инновации.

Исходя из опыта истории всемирных вы-ставок, следует сказать, что подобные ме-роприятия способствовали изменению хода развития стран, которые осуществляли такую миссию. Например, 300-метровая Эйфелева башня в Париже, служившая входом на Все-мирную выставку в 1889 г., стала главной до-стопримечательностью и визитной карточкой всей Франции. Подобное должно произойти и в Астане – посредством строительства «зе-леного квартала», площадь которого составит около 20 гектаров, где планируется разме-стить административно-деловой центр, жилые районы, парки и культурные объекты. Стро-ительство данного квартала будет осущест-вляться посредством применения новейших технологий энергосбережения и современного подхода к экологической ответственности. Ре-ализация проекта состоится при государствен-но-частном партнерстве «Самрук-Казына Де-велопмент» и холдинга Bl Group.

Всемирные выставки проводятся с 1881 г. и прошли уже в 18-ти странах, преимуществен-но в Европе, США, Канаде, а также в Японии, Южной Корее, Китае.

Всего на подготовку ЭКСПО-2017 пла-нируется затратить порядка 1,6 млрд. долл. США. Всемирная выставка в Астане продлит-ся 3 месяца. Прогнозируется, что в ней при-мут участие около 100 стран мира и порядка 10 международных организаций. Предпола-гается, что столицу Казахстана в период про-


llllllllllll

143



лануда. Дүниежүзілік көрмені өткізу кезеңінде Қазақстан астанасына 5 млн.-ға жуық адам келеді деп болжамдануда.

Мамандардың айтуынша, Астана-да көрмені өткізу бойынша салымдар мен талпыныстар нәтижесінде өзін ақтайды. Атап айтқанда, ЭКСПО-2017 көрмесінің павильондық күштері Астана қаласында На-зарбаев Университетінің маңында құрастыруға жоспарланып отырған инновациялық-интеллектуалды кластердің нығаюына септігін тигізеді, қалалық инфрақұрылым мен экономиканың «жасыл» секторларының дамуында динамикалық серпіліс болады, Қазақстанның және оның дүние жүзіндегі жетістіктерінің көпшілікке тарауы жалғасады.

ЭКСПО – «Болашақ энергиясы» тақыры-бының мәні қоғамның көңілін энергияның тұрақты қайнар көздерін басқаруды қамтамасыз ететін шешімдер мен тәсілдерге аудару болып табылады. Бұл тәсілдер кли-мат өзгерісімен және көмірқышқыл газының тасталуын азайтумен күреске; энергияның балама қайнар көздерін – соның ішінде қайтақалпына келетін энергияны пайдалануға ынталандыру және энергияның тиімділігі бой-ынша бағдарламаларды енгізуге; энергия-ны сақтаудың беріктілігін қамсыздандыруға; энергияны өндіру, сақтау және пайдалануды бақылауға; және энергияның тұрақты қайнар көздеріне жаппай қол жетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған.

«Болашақ энергиясы» тақырыбындағы халықаралық көрмені өткізу біздің өміріміз үшін іргелі мәнге ие және қауіпсіздікті қамтамасыз ету мен біздің өміріміздің сапа-сын жоғарылатуда маңызды рөл атқаратын мәселе жайлы ойлануға мәжбүр етеді. Бұл сұрақ біздің көліктерді энергиямен жарақтау,

ведения всемирной выставки посетит около 5 млн. человек.

Как отмечают эксперты, вложения и уси-лия по проведению выставки в Астане в ко-нечном итоге себя оправдают. В частности, павильонные мощности ЭКСПО-2017 будут способствовать укреплению инновационно-интеллектуального кластера, который плани-руется сформировать в Астане вокруг Назар-баев Университета; произойдет динамичный рывок в развитии городской инфраструктуры и секторов «зеленой» экономики; продолжит-ся популяризация Казахстана и его достиже-ний в мире.

Замысел тематики ЭКСПО – «Энергия будущего» – заключается в том, чтобы при-влечь внимание общественности к решениям и способам, обеспечивающим управление устойчивыми источниками энергии. Эти спо-собы направлены на: борьбу с изменением климата и снижение выбросов углекислого газа; стимулирование использования альтер-нативных источников энергии – в частности, возобновляемых источников энергии, и вне-дрение программ по энергоэффективности; обеспечение надежности энергоснабжения; контроль над производством, сохранением и использованием энергии; обеспечение все-общего доступа к устойчивым источникам энергии.

Проведение международной выставки на тему «ЭНЕРГИЯ БУДУЩЕГО» заставля-ет задуматься над вопросом, который имеет фундаментальное значение для нашего суще-ствования и играет решающую роль в обеспе-чении безопасности и повышении качества нашей жизни. Этот вопрос является особенно актуальным в то время, как более или менее традиционные источники энергии, используе-

144


Эко

ном

ика

үйлерімізді жылыту және қалаларымызды жарықтандыру үшін пайдаланылатын энергияның дәстүрлі қайнар көздері олардың өсіп келе жатқан таусылуымен, қайтақалпына келе алмау қабілетімен және оларды пайдала-ну біздің ғаламшарға, денсаулығымызға және қауіпсіздігімізге тигізетін әсерімен байланыс-ты сенімсіздік пен абыржуды тудырады.

мые для снабжения энергией наших машин, обогрева наших домов и освещения наших городов, вызывают неуверенность и озабо-ченность в связи с их прогрессирующим ис-тощением, неспособностью к восполнению и серьезным влиянием, которое оказывает их использование на планету, наше здоровье и безопасность.


llllllllllll

145



IPO (ағылш. Initial Public Offering) – са-тылым үшін әлдебір компаниялардың акцияларының алғашқы бұқаралық

ұсынысы. Бұл ретте «алғашқы» сөз тіркесі компания өз акцияларын биржаға алғаш рет шығарып отыр дегенді білдіреді.

«Халықтық» тіркесі осындай IPO бары-сында сатуға шығарылған акциялар бірінші кезекте, эмитент-компаниялар әрекет ететін, елдің халқына ұсынылатын болатындығын білдіреді. Әдетте, Халықтық IPO барысын-да сатуға мемлекет акциялардың толық не-месе басқарушы пакетіне ие кәсіпорындар қойылады.

Халықтық IPO-ны жүргізудің бірнеше себептері бар.

Біріншіден, тиімді кәсіпорындардың акцияларына иелік ету азаматтарға компаниялардың дамуы мен өсуінен пайда алуға мүмкіндік береді. Бұл акция құнының өсуі кезінде, және дивидендтерді төлеу есебінен де болады.

Екіншіден, халықтық IPO қор нарығының дамуына септігін тигізеді. Халыққа жетекші кәсіпорындардың акцияларын ие-ленуге мүмкіндік бере отырып, мемле-кет инвесторлардың шеңберін кеңейтеді. Акцияларға ұлғайып отырған сұраныс олардың өтімділігінің өсуіне алып келеді, ол

От англ. Initial Public Offering – первона-чальное публичное предложение акций той или иной компании для продажи. При

этом слово «первоначальное» предполагает, что компания выводит свои акции на биржу впервые.

Определение «народное» означает, что при таком IPO акции, выставляемые для про-дажи, предлагаются, в первую очередь, на-селению страны, где оперируют компании-эмитенты. Как правило, при народном IPO для продажи выставляются предприятия, в которых государство владеет полным или кон-трольным пакетом акций.

Существует несколько причин проведения народных IPO.

Во-первых, владение акциями успешных предприятий дает гражданам возможность получать прибыль от их развития и роста. Это происходит как при увеличении цены акции, так и за счет выплаты дивидендов.

Во-вторых, народные IPO способствуют развитию фондового рынка. Предоставляя на-селению возможность приобретать акции ве-дущих предприятий, государство расширяет круг инвесторов. Увеличивающийся спрос на акции приводит к росту их ликвидности, что, в свою очередь, положительно влияет на разви-тие фондового рынка (рынка ценных бумаг).

«ХАЛЫҚТЫҚ IPO» БАҒДАРЛАМАСЫ

ПРОГРАММА «НАРОДНОЕ IPO»

146


Эко

ном

ика

өз кезегінде қор нарығының (бағалы қағаздар нарығының) дамуына оң әсерін тигізеді.

Үшіншіден, халықтық IPO барысында тартылған қаражаттарды мемлекеттік ком-паниялар өздерінің одан арғы дамуына, активтерді сатып алуға, өндірісті жаңғыртуға және кеңейтуге инвестициялай алады.

Халықтық IPO әртүрлі экономикалық жағдайларда әлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде Ұлыбритания, Польша, Ресей, Брази-лия, Үндістан және т.б. жүргізілген. Мысалы, Ұлыбританиядағы бұндай бағдарлама 80-90 жылдар аралығында Премьер-министр Марга-рет Тэтчердің басшылығымен жүргізілген. Онда халыққа электрэнергиясы секторының, су және көмір индустриясындағы компаниялардың, «Бритиш Газ», «Бритиш Стил», «Ролс Ройс» секілді ірі ұлттық компаниялардың акциялары ұсынылған болатын.

Халықтық IPO, әдетте, оңтайлы экономи-калық жағдайда жүргізіледі. Қазақстанда халықтық IPO экономикалық өсу толқынында жүргізіліп жатыр.

В-третьих, средства, привлеченные в ходе народных IPO, госкомпании могут инвестиро-вать в свое дальнейшее развитие, приобре-тение активов, модернизацию и расширение производства.

Народные IPO проводились в разных эко-номических условиях во многих странах мира, включая Великобританию, Польшу, Россию, Бразилию, Индию и другие. Например, в Великобритании такая программа была про-ведена под руководством премьер-министра Маргарет Тэтчер на рубеже 80–90-х гг. Тог-да населению предложили акции крупнейших национальных компаний, таких, как «Бритиш Газ», «Бритиш Стил», «Ролс Ройс», компаний электроэнергетического сектора, водной и угольной индустрии.

Народные IPO обычно проводятся в бла-гоприятных экономических условиях. В Ка-захстане народное IPO проводится на волне экономического роста.

Учитывая риски волатильности, в рамках «Народного IPO» казахстанцам предлагаются


llllllllllll

147



Құбылмалылық тәуекелдерін еске-ре отырып, мемлекет «Халықтық IPO» ая-сында қазақстандықтарға тұрақты, оң қаржылық нәтижелерді көрсетіп отырған компаниялардың акцияларын ұсынуда. Бұл ретте, елдегі бейбітшілік пен келісім, қазақстандық экономиканың тұрақты дамуы ұлттық компаниялардың құнының одан арғы жоғарылауына, демек халықтық инвесторлар үшін жақсы пайдаға сенуге мүмкіндік береді.

«Халықтық IPO» құнды қағаздар тек Қазақстан азаматтарына ұсынылатын болатындығын білдіреді. «Халықтық IPO-ның» мақсаты мемлекеттік кәсіпорындардың ашықтығын жоғарылату және олардың қызметіне қоғамдық бақылауды күшейту бо-лып табылады.

Тұлғалардың шағын тобының қолында қағаздардың шоғырлануынан құтылу үшін, Бағдарлама «бір қолға» сатып алынатын акциялардың максималды көлемін шектеуді, сонымен қатар, халықты максималды қамту мақсатында «Қазпошта» АҚ желісін қолдануды ұйғарады.

Азаматтарға ірі ұлттық компаниялардың ортақ иеленушісі болуға мүмкіндік беретін Бағдарлама туралы, бірінші рет, 2011 ж. ақпанында «Нұр Отан» партиясының ХІІІ съезінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев мәлімдеді.

2011 ж. шілдесінде «Самрұқ-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ-ның директорлар кеңесі қор нарығында еншілес және тәуелді компаниялардың акцияларын орналастыру Бағдарламасын мақұлдады.

Сол жылдың қыркүйегінде Бағдарлама ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген бола-тын, сонымен бірге, 2015 жылға дейін акция-лары сатылуға кезең-кезеңімен ұсынылатын акционерлік қоғамдар тізімі анықталды.

«Халықтық IPO-ға» қатысушы-кәсіпорындар «Самрұқ-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ тобына кіреді. Бұл –

акции стабильных компаний, показывающих положительные финансовые результаты. При этом мир и согласие в стране, устойчивое раз-витие казахстанской экономики позволяют рассчитывать на дальнейшее повышение сто-имости национальных компаний, а, значит, и на хороший доход для народных инвесторов.

«Народное» IPO означает, что ценные бу-маги будут предлагаться только гражданам Казахстана. Целью «Народного IPO» являет-ся повышение прозрачности государственных предприятий и усиление общественного кон-троля за их деятельностью.

Чтобы избежать концентрации бумаг в ру-ках небольшой группы лиц, Программа пред-полагает ограничения на максимальное коли-чество приобретаемых акций в «одни руки», а также использование сети АО «Казпочта» для максимального охвата населения.

Впервые о Программе, которая позволила бы гражданам стать совладельцами крупней-ших национальных компаний, заявил глава государства Н.А. Назарбаев, выступая в фев-рале 2011 г. на XIII съезде партии «Нұр Отан».

В июле 2011 г. совет директоров АО «Фонд национального благосостояния «Самрук-Казына» одобрил Программу размещения ак-ций дочерних и зависимых компаний на фон-довом рынке.

В сентябре того же года Программа была утверждена постановлением Правительства РК, а также был определен перечень акцио-нерных обществ, акции которых будут предла-гаться на продажу поэтапно – до 2015 г.

Предприятия-участники «Народного IPO» входят в группу АО «Фонд национального благосостояния «Самрук-Казына». Это – АО «КазТрансОйл», АО «KEGOC», АО «Эйр Аста-на», АО «КазТрансГаз», АО «Самрук-Энерго», АО «НМСК «Казмортрансфлот», АО «НК «Қазақстан темір жолы», АО «Қазтеміртранс», АО «Казатомпром», АО «КазМунайГаз». Для

148


Эко

ном

ика

«ҚазТрансОйл» АҚ, «KEGOC» АҚ, «Эйр Астана» АҚ, «ҚазТрансГаз» АҚ, «Самрұқ-Энерго» АҚ, «ҚҰТК «Қазмортрансфлот» АҚ , «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ, «Қазтеміртранс» АҚ, «Қазатомпром» АҚ, «ҚазМұнайГаз» АҚ. Бағдарламаға қатысу үшін шикізатқа әлемдік бағалардың конъюнктурасына аса қатты тәуелділігі жоқ компаниялар іріктелді. Мемле-кет негізгі кәсіпорындарды бақылау құқығын өзіне қалдырып, сатылымға акциялардың шағын пакетін шығаратындығын атап өткен жөн.

«Халықтық IPO-ға» үміткер-компания-ларды дайындау үш негізгі кезеңді қамтиды:

- өзіне қаржылық есептіліктің аудитін, корпоративті басқару және тәуекелдерді басқару жүйесін, ішкі бақылау және аудит жүйесін тексеру және жетілдіруді қосатын алдын-ала дайындау;

- өзіне кешенді тексерісті («due diligence»), андеррайтинг пен қызметтер құнын соңғы анықтауды, заңдық қолдауды (эмиссия анықтамалығын және басқа да қосымша заңды құжаттарды әзірлеу), бизнесті бағалауды, маркетингтік стратегияны әзірлеуді қосатын, акцияларды орналастыруға дайындық;

- акцияларды орналастыруды жүргізу, соның ішінде инвесторларды оқыту, ақпараттық және инвестициялық меморан-думды әзірлеу, PR–қолдау, өтініштерді жинау (алдын-ала жасалған анықтамалықты жари-ялау, «roadshow» көшпелі презентациялар-ды өткізу, сұранысты талдау, бағаларды ор-нату), орналастыруды жүзеге асырғаннан кейін екінші ретті нарықтағы шаралар (ұйымдастырылған нарықта акцияларды қолдау).

Мемлекеттің қатысуы бар компания-лардың акцияларын алғаш рет орналасты-ру бойынша бағдарлама көптеген елдерде қабылданған. Аса тиімділердің ішінде Брази-лия, Қытай, Малайзия, Сингапур, Индонезия

участия в Программе отобраны компании, не имеющие значительной зависимости от конъ-юнктуры мировых цен на сырье. Важно отме-тить, что государство сохранит контроль над базовыми предприятиями, а на продажу вы-ставляются небольшие пакеты акций.

Подготовка компаний-кандидатов к «На-родному IPO» включает три главных фазы:

- предварительную подготовку, включаю-щую аудит финансовой отчетности, диагности-ку и совершенствование систем корпоратив-ного управления и управления рисками, си-стемы внутреннего контроля и аудита;

- подготовку к размещению акций, включающую комплексную проверку («due diligence»), конечное определение андеррай-тинга и стоимости услуг, юридическое сопро-вождение (подготовку проспекта эмиссии и других сопутствующих юридических докумен-тов), оценку бизнеса, разработку маркетинго-вой стратегии;

- проведение размещения акций, вклю-чая обучение инвесторов, разработку инфор-мационного и инвестиционного меморанду-ма, PR-сопровождение, сбор заявок (публи-кация предварительного проспекта, проведе-ние выездных презентаций «roadshow», ана-лиз спроса, установление цен), мероприятия на вторичном рынке после проведения разме-щения (поддержание акций на организован-ном рынке).

Программы по первичному размещению акций компаний с государственным участием принимались во многих странах. Среди наи-более успешных следует отметить опыт Брази-лии, Китая, Малайзии, Сингапура, Индонезии и Индии. Так, в Малайзии в 1970–1980-х гг. была проведена массовая приватизация ком-паний с государственным участием, в которой приняли участие порядка 8 млн. инвесторов.

В результате первого «народного IPO» в Германии в 1930 г. жители страны стали со-


llllllllllll

149



және Үндістан тәжірибелерін атап өтуге бола-ды. Малайзияда 1970–1980 жж. мемлекеттің қатысуы бар компаниялардың жаппай жекешелендірілуі жүргізілген болатын, оған 8 млн.-ға жуық инвесторлар қатысты.

Германиядағы бірінші «Халықтық IPO» нәтижесінде 1930 ж. ел тұрғындары өздері жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың еншілес иеленушілері болды. Неміс өнеркәсібіне бірнеше жыл ішінде салынған инвестиция-лар ел экономикасына үлкен қадам жасауға мүмкіндік берді. Қазіргі жүзжылдықта, 2004 ж. Германияда жүргізілген, тағы бір «Халықтық IPO» «Deutsche Postbank» мемлекеттік банкінің акцияларының бағасының екі есе көтерілуін қамтамасыз етті. Польша билігінің 2009–2011 жж. аралығында жүргізген, «Халықтық IPO» жүйесі бойынша 740-тан астам кәсіпорындардың жекешелендірілуінің ірі кампаниясы бюджет тапшылығын қысқартуға және сыртқы қарыздардың көлемін едәуір төмендетуге мүмкіндік берді.

Отандық компаниялардың акцияларын халық ішінде орналастыру бойынша іспеттес бағдарлама Ресейде 2006 ж. шілдесінен ба-стап жүзеге асырылып келе жатыр. Ауқымды жарнамалық кампаниядан кейін «Рос-нефть», «Сбербанк» және «ВТБ» өздерінің қағаздарының белсенді сатылымын бастады. Қор нарығына жарты миллионға жуық ин-весторлар тартылды. Мамандардың ойынша, ресейлік бағалы қағаздар нарығының озық да-муына дәл осы халықтық IPO серпіліс болды.

владельцами тех предприятий, на которых ра-ботали. Инвестиции, вложенные за несколь-ко лет в немецкую промышленность, позволи-ли экономике страны сделать огромный ска-чок. А еще одно «народное IPO», проведен-ное в Германии уже в нынешнем столетии – в 2004 г. – обеспечило акциям государственно-го банка «Deutsche Postbank» взлет цены поч-ти вдвое. Властям Польши масштабная прива-тизационная кампания более 740 предприя-тий по схеме «народного IPO» в 2009–2011 гг. позволила сократить дефицит бюджета и зна-чительно уменьшить объемы внешних заим-ствований.

Следует отметить, что аналогичная про-грамма по размещению акций отечественных компаний среди населения, начиная с июля 2006 г., реализуется в России. «Роснефть», «Сбербанк» и «ВТБ» после широкой реклам-ной кампании начали активную распродажу своих бумаг. Около полумиллиона инвесторов было вовлечено в фондовый рынок. Многие эксперты склонны полагать, что именно «на-родное IPO» дало толчок опережающему раз-витию российского рынка ценных бумаг.

150


Эко

ном

ика

Қазақстанда инновациялық жүйенің одан арғы дамуы бойынша жалпы ұстаным-дарды анықтайтын құжат. Тұжырымдама

Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 ж. 4 маусымдағы № 579 Жарлығымен бекітілген. Тұжырымдаманы түзету және бекіту Президенттің 2013 ж. 22-мамырда Шетелдік инвесторлар Кеңесінің 26-шы бірлескен оты-рысы аясында берілген тапсырмасын ескеру арқылы жүзеге асырылған.

Тұжырымдама негізгі қорытындыларды жасайды және Қазақстанда инновацияның дамуының үш мүмкін сценариін келтіреді. Тұжырымдаманың жалпы мақсаты – көшбасшы жобаларды жүзеге асыру арқылы жеке инновациялық бастамаларды дамытуға көшу.

Тұжырымдамада 21 нысаналы көрсеткіш қарастырылған. Соның ішінде:

- 2015 ж. қарай инновациялық белсенділіктің деңгейін 20%-ға, ал 2020 ж. қарай 50%-ға дейін;

- 2020 ж. қарай ЖІӨ-де инновациялық өнім үлесін – 2,5%-ға;

- 2020 ж. қарай ҒЗТКЖ-ға шығындар – ЖІӨ-нің 2%-ға жеткізу.

Тұжырымдаманы жүзеге асырудың негізгі нәтижесі жоғары өңдеу (технологиялық күрделіліктің 5–6 деңгейі) өнімдерінің 4 есе ұлғаюы болып табылады.

Документ, определяющий общие подходы по дальнейшему развитию инновацион-ной системы в Казахстане. Концепция

утверждена Указом Президента Республики Казахстан № 579 от 4 июня 2013 г. Доработ-ка и утверждение Концепции осуществлены с учетом поручения Президента, данного в рам-ках 26-го пленарного заседания Совета ино-странных инвесторов 22 мая 2013 г.

Концепция подводит основные итоги и выдвигает три возможных сценария разви-тия инноваций в Казахстане. Общий замысел Концепции – переход к развитию частной ин-новационной инициативы через реализацию флагманских проектов.

В Концепции предусмотрен 21 целевой показатель. В их числе:

- достижение к 2015 г. уровня инноваци-онной активности до 20%, к 2020 г. – 50%;

- доля инновационной продукции в ВВП – 2,5% к 2020 г.;

- расходы на НИОКР – 2% от ВВП к 2020 г.Главным итогом реализации Концепции

станет 4-кратное увеличение продукции высо-ких переделов (5–6 уровень технологической сложности).

При разработке Концепции учтен зару-бежный опыт построения инновационных си-стем.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 2020 ЖЫЛҒА ДЕЙІНГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

КОНЦЕПЦИЯ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ДО 2020 ГОДА


llllllllllll

151



Тұжырымдаманы әзірлеуде инновациялық жүйелерді құрастырудың шетелдік тәжірибесі ескерілген.

Үш негізгі құрамдас бөлікке негізделетін фин моделі көрнекі үлгі болып келеді.

1. Ел дамуының инновациялылық қағидаларына бағынуы. Финляндияда инновациялық дамудың барлығын қамту қағидасы қамтамасыз етілген, бұнда салалық, аймақтық, мемлекеттік әрбір бағдарлама, стратегиялық құжат инновациялармен байла-нысты. Индустриалды саясат шегінен шығатын, толыққанды инновациялық жүйе құрылған. Ол тек ғылым, білім беру және технологияны дамыту бағдарламаларын ғана емес, сонымен бірге, бәсекелестікті, кәсіпкерлікті, экология-ны, жұмысбастылық мәселелерін де қамтиды.

2. Инновациялылықтың институционалды базасын құру және оның үйлестірілуін жоғары деңгейде қамтамасыз ету. Финляндияның инновациялық жүйесінің түйіні болып Зерт-теулер мен инновациялар бойынша кеңес та-былады. Осының арқасында, инновацияның дамуы ұлттың күн тәртібінде жоғарғы

Показательной является финская модель, которая основывается на трех основных ком-понентах.

1. Подчинение развития страны прин-ципам инновационности. В Финляндии была обеспечена всеобъемлемость инно-вационного развития, когда каждая отрас-левая, региональная, государственная про-грамма, стратегический документ увязаны с инновациями. Построена целостная ин-новационная система, выходящая за рамки индустриальной политики. Она охватывает не только программы развития науки, об-разования и технологий, но и конкурен-цию, предпринимательство, экологию, за-нятость.

2. Создание институциональной базы инновационности и обеспечение ее коорди-нации на высшем уровне. Ядром инноваци-онной системы Финляндии является Совет по исследованиям и инновациям. Благодаря этому, развитие инноваций получило высшую приоритетность в национальной повестке дня, будучи согласованным на основе сотрудниче-

152


Эко

ном

ика

басымдылықты иеленді; мемлекеттік, жеке және сараптамалық секторлар арасында серіктестік негізінде келісілген болды.

3. Ғылыми орталықтар мен бизнес-құрылымдар арасында тиімді өзараәрекеттестікті қамтамасыз ету. Финляндияның тәжірибесі берілген бағыт арнайы талпынысты және механизмдерді талап ететіндігін көрсетті. Елде бес ірі ин-ститут қызмет етеді: Финляндия Академия-сы (халықаралық ғылыми байланыстар, аз зерттелген немесе жаңа мәселелерді зерт-теу); TEKES (жұмысбастылық пен экономика, ұлттық құзыретті нығайту, қызмет көрсету және өнеркәсіп салаларында инновациялық жобалардың операторы); SITRA – Финлян-дия Парламентінің жанындағы қоғамдық қор (жоғары технологиялар негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың капиталын қамтамасыз етеді); VTT (зерттеулердің коммер-циалануы және бизнестің жаңа мүмкіндіктерін құру); T&E – экономикалық даму және жұмысбастылықтың өңірлік орталықтары. Аталған институттардың жиынтық бюджеті 1,1 млрд. евродан асады.

АҚШ-та инновацияларды дамыту үшін шағын бизнес мүдделеріне дағдыланған ұлттық бағдарламалар жүзеге асырылады. Бұл, сарапшылардың ойы бойынша, шағын бизнесте инновациялық әзірлемелердің ка-питал қайтарымдылығы ірі кәсіпорындарға қарағанда 2,5 есе жоғары екендігімен шарттастырылған. Бір жұмыскерге шаққанда патенттердің көлемі түрінде келтірілген шағын бизнестің инновациялық белсенділігі ірі кәсіпорындардың іспеттес көрсеткіштерінен 15 есе жоғары болып келеді. Осыған байла-нысты, қабылданған АҚШ-тың инновациялық стратегиясы аясында 2011 ж. ақпанда стар-таптарды дамытуды қолдау бойынша баста-ма жарияланды, оған 2 млрд. долларға жуық қаражат жұмсалатын болады.

ства между государственным, частным и экс-пертным секторами.

3. Обеспечение эффективного взаимодей-ствия между научными центрами и бизнес-структурами. Опыт Финляндии показал, что данное направление требует специальных уси-лий и механизмов. В стране функционируют пять крупных институтов: Академия Финлян-дии (международные научные связи, иссле-дования слабоизученных или новых проблем); TEKES (оператор инновационных проектов в сфере занятости и экономики, укрепления на-циональной компетенции, сферы услуг и про-мышленности); SITRA – общественный фонд при Парламенте Финляндии (обеспечивает капитал предприятий, работающих на основе высоких технологий); VTT (коммерциализа-ция исследований и создание новых возмож-ностей бизнеса); T&E – региональные центры экономического развития и занятости. Сово-купный бюджет данных институтов превышает 1,1 млрд. евро.

В США для развития инноваций реали-зуются национальные программы, адаптиро-ванные под нужды малого бизнеса. Это обу-словлено тем, что, по мнению экспертов, эф-фективность капиталоотдачи инновационных разработок в малом бизнесе в 2,5 раза выше, чем у крупных предприятий. Инновационная активность малого бизнеса, выраженная в количестве патентов на одного работника, в 15 раз превышает аналогичный показатель крупных предприятий. В этой связи, в рам-ках принятой инновационной стратегии США в феврале 2011 г. объявлена инициатива по содействию развитию стартапов, на что будет потрачено порядка 2 млрд. долл.

Путем интеграции научно-технологических и бизнес-ресурсов развиваются страны ЕС. На базе панъевропейских программ («Рамоч-ная программа НИОКР ЕС», EVRIKA, BRITE, EURAM, CRAFT), «технологических плат-


llllllllllll

153



Ғылыми-технологиялық және бизнес ре-сурстарды біріктіру жолымен ЕО елдері дамып келеді. Панеуропалық бағдарламалар («ЕО ҒЗТКЖ Негіздемелік бағдарламасы», EVRIKA, BRITE, EURAM, CRAFT), «технологиялық тұғырнамалар», халықаралық бизнес «жол карталары» негізінде Іскерлік инновациялық орталықтардың Еуропалық желісі деп атала-тын, өзіне Еуропаның 30 мемлекетінде, соның ішінде ЕО-қа кірмейтін елдерде де (Исландия, Израиль, Швейцария) орналасқан 160 іскерлік инновациялық орталықтарды қосатын жаңа технологиялардың мемлекетаралық еуропалық кластері құрылды. Аталған желі аясында ин-кубаторлар, технопарктер, инновациялық және технологиялық орталықтар, зерттеу ин-ституттары, ақпараттық жүйелер, техноло-гиялар трансфертінің орталықтары өзара әрекеттеседі. Берілген орталықтар ғылыми-зерттеу ұйымдарынан инновациялық техноло-гияларды бизнеске жеткізуге септігін тигізетін технологиялық делдалдар ретінде қызмет етеді.

форм», международных бизнес-«дорожных карт» сформировался межстрановой европей-ский кластер новейших технологий – так на-зываемая Европейская сеть деловых иннова-ционных центров, которая включает 160 де-ловых инновационных центров в 30 государ-ствах Европы, в том числе в государствах, не входящих в ЕС (Исландия, Израиль, Швейца-рия). В рамках сети взаимодействуют инкуба-торы, технопарки, инновационные и техноло-гические центры, исследовательские институ-ты, информационные системы, центры транс-ферта технологий. Данные центры выступают как технологические брокеры, способствую-щие передаче бизнесу инновационных техно-логий от научно-исследовательских организа-ций.

ҚАЗАҚСТАН-2050Әлеуметтік саясат және мемлекеттік басқару

Социальная политика и государственное управление


36 «А» корпусы Корпус «А»

37 Аймақтардың әлеуметтік теңгерімсіздігі Социальные дисбалансы регионов

38 Әкімшілік реформа Административная реформа

39 Әкімдер сайлауы Выборы акимов

40 Әлеуметтік қауіпсіздік Социальная безопасность

41 Баланы қорғау Защита детства

42 «Болашақ» бағдарламасы Программа «Болашак»

43 Ең төменгі әлеуметтік стандарт Минимальный социальный стандарт

44 Жергілікті өзін-өзі басқару Местное самоуправление

45 Зерттеу университеті Исследовательский университет

46 Зияткерлік мектептер Интеллектуальные школы

47 Құқықтық жүйенің бәсекеге қабілеттілігіКонкурентоспособность правовой системы

48 Медициналық кластер Медицинский кластер

49 Мемлекеттік қызметтер Государственные услуги

50 Моноқалалар Моногорода

51 Назарбаев УниверситетіНазарбаев Университет

52 Оқушылардың функционалдық сауаттылығы Функциональная грамотность школьников

53 Смарт-медицина Смарт-медицина

54 Тәртіпсіздікке мүлде төзбеушілік Нулевая терпимость к беспорядку

55 Ұлт денсаулығы Здоровье нации

56 Электрондық үкімет Электронное правительство

156

lllllllllllllllllllllllllllllllllllll

Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

«А» корпусы – кадрлық резерв-ке тағайындау, конкурстық іріктеу, мемлекеттік қызметті атқару мен тоқтату

тәртіптері Қазақстан Республикасы Президенті тарапынан және де арнайы біліктілік та-лаптары арқылы белгіленген басқару деңгейіндегі әкімшілік мемлекеттік лауазым-дар (Қазақстан Респубикасының 1999 ж. 23 шілдесіндегі № 453 «Мемлекеттік қызмет туралы» заңы, 2012 ж. 14 желтоқсанындағы № 59-V «Мемлекеттік қызмет мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне түзетулер мен толықтырулар енгізу туралы» заңы).

«А» басқару корпусы – мемлекеттік сая-сатты жүзеге асыратын және саяси шешімдер шығару мен оны тікелей орындау арасындағы байланыстырушы буын болып саналатын мемлекеттік қызметкерлер.

Корпус құрамына министрліктердің жа-уапты хатшылары, облыстар, Алматы және Астана қаласы әкімдері аппараттарының жетекшілері, комитет төрағалары, ау-дан әкімдері, Премьер-министр Кеңсесінің құрылымдық бөлімшелерінің жетекшілері, Президент Әкімшілігінің сектор меңгерушілері кірген.

Қазақстанда меритократия принциптеріне негізделген мемлекеттік қызметтің жаңа үлгісі

Корпус «А» – это административные госу-дарственные должности управленческого уровня, для которых предусмотрены осо-

бый порядок отбора в кадровый резерв, кон-курсного отбора, прохождения и прекращения государственной службы, определяемый Пре-зидентом Республики Казахстан, а также спе-циальные квалификационные требования (За-кон «О государственной службе» от 23 июля 1999 г. № 453, Закон Республики Казахстан от 14 декабря 2012 г. № 59-V «О внесении изменений и дополнений в некоторые законо-дательные акты Республики Казахстан по во-просам государственной службы»).

Управленческий корпус «А» – государствен-ные служащие, обеспечивающие реализацию государственной политики и являющиеся связу-ющим звеном между принятием политических решений и их непосредственным исполнением.

В состав корпуса вошли ответственные секретари министерств, руководители аппара-тов акимов областей, городов Астана и Алма-ты, председатели комитетов, акимы районов, руководители структурных подразделений Канцелярии Премьер-Министра, заведующие секторами Администрации Президента.

В Казахстане идет процесс создания новой модели государственной службы, основанной на принципах меритократии, т. е. признании

«А» КОРПУСЫ КОРПУС «А»


llllllllllll

157



жасалынуда, яғни кадрларды таңдау мен өсіру барысында еңбегін ескеру, мемлекеттік қызметке алу кезеңіндегі байқаулық тәртіптің тиімділігі, әділдігі мен ашықтығын қамтамасыз ету сақталынады.

Меритократия – мемлекеттік қызметкердің жеке еңбегіне негізделген жүйе. Меритокра-тия ұстанымына келесі элементтер кіреді:

- мемлекеттік қызметке алыну және жыл-жу барысындағы міндетті байқаулық таңдау;

- мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық және әлеуметтік қамсыздандырылуы;

- біркелкі жұмыс үшін теңдей жалақы төлеу;

- өз қызметінде айтарлықтай жетістіктерге жеткен мемлекеттік қызметкерлерді марапат-тау;

- мемлекеттік қызметкерлердің қызметінің нәтижелерін жақсарту мақсатында ұдайы түрдегі білімін көтеру.

заслуг при отборе и продвижении кадров, повышении эффективности, объективности и прозрачности конкурсного порядка отбора на государственную службу.

Меритократия – система, основанная на личных заслугах государственного служащего. Принципы меритократии включают в себя та-кие элементы, как:

- обязательный конкурсный отбор при по-ступлении и продвижении по госслужбе;

- правовую и социальную защищенность государственных служащих;

- равную оплату труда за выполнение рав-нозначной работы;

- поощрение государственных служащих, достигающих эффективных результатов в сво-ей деятельности;

- постоянное обучение государственных служащих в целях улучшения результатов их деятельности.

158


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың тапсырмасы-на сәйкес 2013 ж. мемлекеттік қызметтің «А» корпусының кадрлық резервін қалыптастыру бойынша жұмыстар жүргізілді. 2013 ж. 4–21 маусымы аралығында комиссияның 14 отырысы өтті, онда тестілеуден өткен 1121 талапкердің әрқайсысымен әңгімелесу жүргізілді. Нәтижесі бойынша комиссия «А» корпусының кадрлық резервіне 940 талапкерді қабылдау туралы ұсыныс жасады. Бұл жерде тестілеудің қорытындысы, қалалар мен аудандардың даму рейтингісі, мемлекеттік органның тиімділігі және де құқық қорғау органдарының мәліметтері негізге алынды. Таңдауға қатысуға барлығы 2024 адамнан өтініш қабылданған болатын.

Осылайша, Елбасының «Қазақстан-2050: стратегиясы» Қазақстан халқына Жолдауы-на сәйкес елде қатаң түрдегі іріктеу негізінде мемлекеттік саясаттың нақты бағытын жүзеге асыруға жауапты кәсібі басқарушылардың айрықша бір жаңа тобы – «А» корпусы қалыптастырылды.

Қазіргі таңда білім беру үлгісін жетілдіру арқылы жаңа көзқарастағы басқарушыларды дайындауға бағытталған оқыту жұмыстары жүргізілуде. Ол тыңдаушыларына «А» корпусының басқарушы бейімділіктерін бе-руге негізделген: стратегиялық ойлау, ұйым-дастырушылық, қарым-қатынасқа бейімділік пен жетістікке бағытталғандық. Бұл жоғарғы буын үшін жеке мемлекеттік мекемеде менеджер-экономикалық капиталына қол жеткізу болып саналады.

В соответствии с поручением главы го-сударства Н.А. Назарбаева, в 2013 г. прове-дена работа по формированию кадрового ре-зерва корпуса «А». В период с 4 по 21 июня 2013 г. проведено 14 заседаний Националь-ной комиссии, в ходе которых проведены со-беседования с каждым из 1121 претендента, прошедшего этап тестирования.

В результате комиссия рекомендовала за-числить в кадровый резерв корпуса «А» 940 кандидатов. При этом учтены итоги тестиро-вания, рейтинги развития городов и районов, оценка эффективности госорганов, а также сведения правоохранительных органов. Всего для участия в отборе были поданы заявления от 2024 человек.

Таким образом, в соответствии с Посла-нием главы государства народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050», в стране на основе жесткого отбора сформирован прин-ципиально новый класс профессиональных управленцев – корпус «А», ответственный за реализацию конкретных направлений госу-дарственной политики.

В настоящее время осуществляется обу-чение, направленное на подготовку управлен-цев новой генерации через совершенствова-ние образовательной модели. Она сконцен-трирована на получении слушателями ком-петенции управленца корпуса «А»: стратеги-ческое мышление, организованность, комму-никабельность и ориентация на результат, что для высшего звена является приобретением менеджерско-экономического капитала в от-дельно взятом государственном учреждении.


llllllllllll

159



Өндіріс күштерін дамыту деңгейі, аймақтың табиғи ерекшеліктері, географиялық орналасу, тұрғындардың әдеттері мен

салт-дәстүрлері сияқты факторлар себепші болған елдің әр аймақтарындағы тұрғындар өмірінің кірістері мен өмір сүру деңгейлерінің ерекшеліктері.

Қазіргі уақытта Қазақстанда өңірлік саясат-ты жүзеге асыруға ерекше назар аударылған. 2013 ж. өңірлерге қатысты жалпымемлекеттік саясатты үйлестіруге бағытталған Өңірлік даму министрлігі құрылған.

ҚР өңірлерінің үйлестірілген дамуы-на кедергі келтіретін негізгі мәселелер халықты өнімділігі жоғары ұзақ мерзімді жұмысбастылықпен қамтамасыз етпеу салдарында пайда болатын және әлсіз дамыған (үйлесімсіз) аграрлы аудандар-дан экономикалық құрылымы дамыған аудандарға бақылаусыз көшіп-қонуды ту-дыратын аймақтық дамудың әлеуметтік үйлесімсіздігі болып табылады.

Экономикалық өсу орталықтарының (қалалық агломерациялардың) стихиялық қалыптасуы жағдайында елде «жалған урба-низация» форматындағы елді мекендердің пайда болуы тәуекелі бар, бұл әлеуметтік қауыртпалықтың қосымша орталықтарының пайда болуымен қолайсыз.

Различие в доходах и уровне жизни жи-телей разных регионов страны, что обу-словлено такими факторами, как уровень

развития производительных сил, природные особенности региона, географическое положе-ние, навыки и обычаи населения.

В Казахстане в настоящее время суще-ственно повысилось внимание к реализации региональной политики. В 2013 г. создано Министерство регионального развития, кото-рое призвано координировать общегосудар-ственную политику в отношении регионов.

Основной проблемой, препятствующей сбалансированному развитию регионов РК, является социальный дисбаланс в региональ-ном развитии, возникающий ввиду необеспе-чения населения долгосрочной высокопро-дуктивной занятостью и, как следствие, по-рождающий неконтролируемую миграцию из слаборазвитых (депрессивных) аграрных ре-гионов в регионы с развитой экономической инфраструктурой.

При стихийном формировании центров экономического роста (городских агломера-ций) в стране существует риск возникновения населенных пунктов в формате «ложной ур-банизации», что чревато возникновением до-полнительных очагов социальной напряжен-ности.

ӨҢІРЛЕРДІҢ ӘЛЕУМЕТТІК ТЕҢГЕРІМСІЗДІГІ

СОЦИАЛЬНЫЕ ДИСБАЛАНСЫ РЕГИОНОВ

160


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Өңірлік даму мәселелеріне, сонымен қатар, келесілерді жатқызу қажет:

1) еңбек ресурстарының төмен және тиімсіз мобильділігін, жұмыссыздық деңгейі әлеуетті жоғары болып келетін аудандарға стихиялық және жағымсыз миграциясын;

2) арзан әлеуметтік және жалдау тұрғын үйлер нарығының жоқтығы;

3) ауылдық жерлерде әлеуметтік сала мамандарының жеткіліксіз болуы.

ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» Жол-дауында өңірлік саясат келесі бағыттармен орталық орынға ие:

1. Инфрақұрылымды дамыту.Ұлттық экономиканың интеграцияның

екі бағытында қозғалуы, яғни жаһандық ортаға және ел ішіндегі қозғалыс. «Жаһандық инфрақұрылымдық интеграция» ірі бағдар-ламасының аясында транспорттық-логистикалық объектілерді, бірлескен кәсіп-орындарды құру.

Қазақстан арқылы транзиттік тасымал-дарды 2020 жылға қарай екі есе, 2050 жылы 10 есе жоғарылату мақсатында транзиттік әлеуетті пайдалану.

2. Ауыл шаруашылықтық өңдеу мен сау-дада фермерлік пен ШОБ дамыту.

К проблемам регионального развития следует также отнести:

1) низкую и неэффективную мобильность трудовых ресурсов, стихийную и нежелатель-ную миграцию в регионы с потенциально вы-соким уровнем безработицы;

2) отсутствие рынка дешевого социально-го и арендного жилья;

3) недостаток специалистов социальной сферы в сельской местности.

В Послании Президента «Казах-стан-2050» региональная политика занимает центральное положение, отдельно выделены следующие направления:

1. Развитие инфраструктуры. Движение в двух направлениях интеграции

национальной экономики в глобальную среду и движение внутри страны. Создание транспор-тно-логистических объектов, совместных пред-приятий в рамках большой программы «Гло-бальная инфраструктурная интеграция».

Использование транзитного потенциала с целью увеличения транзитных перевозок через Казахстан к 2020 г. в два раза, к 2050 г. – в 10 раз.

2. Развитие фермерства и МСБ в сельхоз-переработке и торговле.


llllllllllll

161



Егін шаруашылық мәдениетінің өзгеруі мен мал шаруашылығы дәстүрлерінің жаңғыруы. Экспорттық ірі нарықтарға азық-түліктің массалық өндірісін бағыттау. Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың жаңа бағдарламасын қабылдау.

3. Отандық тауар өндірушілерді дамыту және оларды қорғау.

Жергілікті бизнес-бастамаларды көтерме-леу және ең төменгі, бірақ қатаң реттеу арқылы ішкі нарықты дамыту.

Жаңа шындықтарды, соның ішінде БЭК-ке қатысу, ДСҰ-на кірігуді ескере отырып, отандық өндірушілерді қолдау механизмдерін жетілдіру және оларды қорғау мен олардың мүдделерін жылжыту үшін қажетті шаралар-ды қабылдау.

4. Территорияларды дамыту. Өңірлердегі әлеуметтік-экономикалық шарттарды теңдес-тірудің жаңа тиімді механизмдері. Өңірлердің салалық мамандануы жүйесін құру, ірі агло-мерацияларды қалыптастыру. Шекаралас аудандарды дамыту бойынша қосымша шаралардың кешені.

5. Миграция мәселелерін кешенді шешу бойынша шаралар. Отандық білікті мамандардың шетелдік еңбек нарықтарына шамадан тыс ағып кетуін болдырмау мақсатында олар үшін оңтайлы шарттарды құру.

6. Жергілікті өзін-өзі басқаруды (ЖӨБ) енгізу. Орталық пен өңірлер арасындағы жауапкершілік пен өкілеттілікті жіктеу бойын-ша нақты шаралар, жергілікті атқарушы ор-гандарды күшейту.

Ауылдық әкімдерге қосымша өкілеттікті беру және әкімдердің сайлануы арқылы жергілікті жерлерде қоғамдық бақылауды қатарласып кеңейту.

Изменение культуры земледелия и воз-рождение традиции животноводства. Акцент – на массовое производство продуктов на круп-ные экспортные рынки. Принятие новой про-граммы развития агропромышленного ком-плекса.

3. Развитие и защита отечественного това-ропроизводителя.

Необходимо развивать внутренний рынок за счет поощрения местных бизнес-инициатив и минимального, но жесткого регулирования.

С учетом новых реалий, в том числе уча-стия в ЕЭП, предстоящего вступления в ВТО, следует усовершенствовать механизмы под-держки отечественных производителей и при-нимать все необходимые меры для защиты и продвижения их интересов.

4. Развитие территорий. Новые эффек-тивные механизмы выравнивания социально-экономических условий в регионах. Выстраи-вание системы отраслевой специализации ре-гионов, формирование крупных агломераций. Комплекс дополнительных мер по развитию приграничных территорий.

5. Меры по комплексному решению про-блем миграции. Создание благоприятных ус-ловий для отечественных квалифицированных кадров – с тем, чтобы не допустить их чрез-мерного оттока на зарубежные рынки труда.

6. Внедрение МСУ. Конкретные меры по разграничению ответственности и полномочий между центром и регионами, усиление мест-ных исполнительных органов.

Наделение сельских акимов дополнитель-ными полномочиями и параллельное расши-рение общественного контроля на местах че-рез выборность акимов.

162


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Мемлекеттік аппаратты ірілендіруге, бюрократтық деңгейін төмендету мен шенеуніктер санын азайтуға бағытталған,

сонымен қатар әкімшілік деңгейі бойынша биліктің міндеттемелері мен жауапкершілігін бөлуге қатысты (биліктік вертикалын қалыптастыру) шаралар топтамасы.

Әкімшілік реформа — бір тұжырымдамаға жинақталған атқарушы биліктің түрлі институт-тарын жаңартуға қатысты ойлап табылған ша-ралар жиынтығы. Мақсат – заманауи қоғамның қажеттіліктеріне жауап беретін барынша тиімді мемлекеттік аппарат қалыптастыру.

Мемлекеттік менеджмент – түрлі шараларға емес, нақты нәтижелерге бағыт-талған мемлекеттің басқарулық қызметіне қатысты және кәсіпте өзінің тиімділігін танытқан жаңа басқару технологияларын жинақтайтын заманауи әдістер жүйесі.

Мемлекеттік басқару жүйесін (МБЖ) жаңғырту мәселелері Қазақстанның тәуелсіз-дік алғаннан бергі мерзімдегі маңызды сұрақтарының бірі.

МБЖ реформалау 1992 ж. Президенттің «Экономикалық реформалар жағдайындағы мемлекеттік басқару органдарын ұйымдас-тыру және қызметін жетілдіру туралы» Жарлығының қабылдануымен басталған бола-тын. Осы Жарлық аясында бұрынғы әкімшілік

Комплекс мер, направленных на оптими-зацию государственного аппарата, сни-жение уровня бюрократии и уменьшение

штата чиновников, равно как и на распреде-ление обязанностей и ответственности властей по административным уровням (построение вертикали власти).

Административная реформа – объединен-ная единой концепцией продуманная система мер модернизации различных институтов ис-полнительной власти. Цель – создание высо-коэффективного государственного аппарата, отвечающего потребностям современного об-щества.

Государственный менеджмент – это систе-ма современных подходов к управленческой деятельности государства, ориентированная на результаты, а не на процедуры и аккуму-лирующая новейшие управленческие техноло-гии, показавшие свою эффективность в биз-несе.

Вопрос модернизации системы государ-ственного управления (СГУ) является цен-тральным с момента обретения Казахстаном независимости.

Реформирование СГУ было начато в 1992 г., с принятием Указа Президента «О совершенствовании организации и деятель-ности органов государственного управления в

ӘКІМШІЛІК РЕФОРМА

АДМИНИСТРАТИВНАЯ РЕФОРМА


llllllllllll

163



жүйені бұзу мен биліктің жаңа вертикалін қалыптастыру жүрді.

МБЖ қалыптастырудың екінші кезеңі 1995 жылғы жаңа Конституцияны қабылдау және Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын жариялаумен тұстас келді. Аталынған құжаттар реформалардың табысты болу факторларының бірі ретінде мемлекеттік аппараттың кәсібилігін арттыру бағытын айқындады. 1997 жылы әкімшілік-территориялық бөлініс реформасы жүргізілді.

Үшінші кезең аясында (2000 жыл-дан бастап) мемлекеттік қызметтің жүйесі қалыптасты, ол биліктің 3 тармағы қызметін қамтамасыз етуде біркелкі ережелер мен уәждемелерге негізделді. Мемлекеттік қызметкерлердің бес категориясы енгізілді. 2002–2003 жылдарда Үкімет мемлекеттік органдар қызметін орталықсыздандыру және жүйелеу мәселелерімен белсенді түрде айна-лысты.

условиях экономической реформы». В рамках данного указа произошли демонтаж старой административной системы и выстраивание новой вертикали власти.

Вторым этапом формирования СГУ стало принятие новой Конституции от 1995 года и Стратегии развития Казахстана до 2030 года. Данные документы предопределили курс на профессионализацию государственного ап-парата как фактора успешности реформ. В 1997 г. проведена реформа административно-территориального обустройства.

В рамках третьего этапа (с 2000 г.) была выстроена система государственной службы, которая, обеспечивая деятельность 3-х вет-вей власти, основывается на единых прави-лах и мотивациях. Были внедрены 5 катего-рий госслужащих. В 2002–2003 гг. Прави-тельство активно занималось вопросами де-централизации и систематизации функций госорганов.

164


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

2007 ж. МБЖ жетілдірудің жаңа кезеңі Саяси реформа бағдарламасын жасау жөніндегі мемлекеттік комиссияның жұмысы қорытындыларымен тығыз байланысты. Бұл кезеңдегі конституциялық өзгерістер Парламенттің өкілеттері теңгерімін қайта бөлу және оның бақылаулық қызметінің артуы-на жағдай жасады, бұл үрдіс Қазақстандағы президенттік-парламенттік жүйеге қатысты эволюция ретіндегі мазмұнға ие болды.

Реформаны жүзеге асыру үшін Президенттің 2007 ж. 13 қаңтарындағы № 273 «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесін жаңартуға қатысты шаралар туралы» Жарғысы негізінде міндеттер қойылып, Әкімшілік реформа бой-ынша ведомствоаралық жұмыс тобының құрамы қалыптастырылды.

Осы кезеңнің аясында әкімшілік реформаның жаңа сатысы жүзеге асырылды. Жауапты хатшылар институты енгізілді, саяси мемлекеттік қызметкерлер саны азайтылып, территориялық және жергілікті мемлекеттік органдардың атаулары ретке келтірілді. Ведомстволардың қызметтері стратегиялық (департаменттер) және жүзеге асырушылық (комитеттер) деп бөлінді. Өкілетті орган мемлекеттік органдарға функционалдық тал-дау жасайды.

Осымен қатар соттық-құқық қорғау жүйесінде де реформа жүргізілді, дәлірек айтқанда әділет министрілігі мен ішкі істер министрлігі арасындағы қызмет теңдігіне (ми-грация, қылмыстық-орындау жүйесі), қаржы полициясын, Жоғарғы соттың қызметін шаруашылықтық қамсыздандыруға арналған сот әкімшілігі комитетін, адам құқықтары жөніндегі өкілеттілікті құруға қатысты. Алды-мен өлім жазасына мораторий енгізіліп, арты-нан террористік актілер мен соғыс уақытынан басқа кездегі өлім жазасы толығымен жо-йылды. Сонымен қатар қоғам мен бизнестің

Новый этап совершенствования СГУ в 2007 г. связан с итогами работы Государ-ственной комиссии по разработке програм-мы политической реформы. Конституционные изменения этого периода способствовали пе-рераспределению баланса полномочий и уси-лению контрольных функций Парламента, что получило характеристику как эволюция Казах-стана к президентско-парламентской системе.

Для реализации реформ Указом Прези-дента РК «О мерах по модернизации системы государственного управления Республики Ка-захстан» от 13 января 2007 г. № 273 были по-ставлены задачи и сформирован состав Меж-ведомственной рабочей группы по админи-стративной реформе.

В рамках данного этапа была осущест-влена новая фаза административной рефор-мы. Введен институт ответственных секрета-рей, оптимизировано количество политиче-ских государственных служащих, упорядоче-ны наименования территориальных и местных государственных органов. Функции ведомств разделены на стратегические (департаменты) и реализационные (комитеты). Уполномочен-ным органом проводился функциональный анализ госорганов.

Параллельно осуществлялись реформы в судебно-правоохранительной системе, в т. ч. – в части баланса функций между министер-ствами юстиции и внутренних дел (миграция, уголовно-исполнительная система), создания финансовой полиции, комитета судебного ад-министрирования для хозяйственного обеспе-чения деятельности Верховного суда, уполно-моченного по правам человека. Сначала был введен мораторий, а затем – отменена смерт-ная казнь, за исключением террористических актов и военного времени. Кроме того, боль-шое внимание уделяется формированию кад-рового потенциала для создания современной судебно-правоохранительной системы, отве-


llllllllllll

165



көңілінен шығатын заманауи соттық-құқық қорғау жүйесін құруға қажетті кадрлық әлеуетті қалыптастыруға үлкен назар аударыл-ды. 2012 ж. барлық күштік құрылымдардың қызметкерлеріне аттестация өткізілді. Оның нәтижесі бойынша 100 мыңнан астам адам аттестациядан өтпесе, 12,5 мың адам орган-нан шығарылды.

Жалпы алғанда әкімшілік жүйені жетілдіру бойынша жұмыстар үздіксіз негізде жүргізіледі. МБЖ бойынша қабылданған қаулылардың жалпы саны шамамен 36, оның ішінде МБЖ жалпы жетілдіру (мемлекеттік ор-ганды қайта құрылымдау) бойынша 12 қаулы бар. Сонымен қатар мемлекеттік органдар-ды қайта құрылымдау қарқынының өсімі байқалып отыр. Осыған сәйкес қаулылар жыл-сайын қабылданады. Бұл үрдіс дағдарыстан кейінгі кезеңде жаңа агенттіктерді құра бастауға байланысты (барлығы 3) барынша қарқынды жүрді.

2008–2009 жж. жоспарланған әкімшілік реформалардың кейбір бағыттары, оның ішінде мемлекеттік қызметті дамытуға қатысты бағыты біршама кейінірек жүзеге асырыла бастады. 2011 ж. шілдесінде Мемлекеттік қызметтің жаңа үлгісінің тұжырымдамасы қабылданды, ол мемлекеттік лауазымдардың жаңа құрылымына немесе жалпы алғанда мемлекеттік қызметтің мансаптық үлгісіне арналды. 2013 ж. «Мемлекеттік қызмет ту-ралы» заңға түзетулер енгізіліп, 2013 ж. 22 наурызындағы Президенттің № 524 қаулысы бойынша мемлекеттік саясаттың нақты бағыттарын жүзеге асыруға жауапты жаңа лауазымдық топ ретіндегі «А» корпусы енгізілді.

Сонымен бірге ауылдық әкімдерді сайлау енгізілді. Аудан әкімдері «А» корпусына ау-ыстырылды, осыған байланысты байқаулық іріктеу мен қызметін бағалау шараларына қатысады.

чающей ожиданиям общества и бизнеса. В 2012 г. была проведена аттестация сотрудни-ков всех силовых структур. По ее результатам, из более, чем 100 тыс. человек, аттестацию не прошли и были уволены из органов 12,5 тыс. человек.

В целом, работа по совершенствованию административной системы ведется на пер-манентной основе. Общее количество указов, которые были приняты по СГУ, – порядка 36, в т. ч., общих по совершенствованию СГУ (ре-организация госорганов) – 12. При этом на-блюдается рост динамики реорганизаций гос-органов. Соответствующие указы принимаются практически ежегодно. Особенно ускорился процесс в послекризисное время, когда нача-ли создаваться новые агентства (всего 3).

Ряд направлений по административной реформе, намеченных в 2008–2009 гг., в частности, по развитию госслужбы, начал ре-ализовываться позднее. В июле 2011 г. была принята Концепция новой модели государ-ственной службы, предусматривающая новую структуру государственных должностей и, в целом, переход к карьерной государственной службе. В 2013 г. были внесены поправки в Закон «О государственной службе» и принят Указ Президента РК № 524 от 22 марта 2013 г., которыми внедрен корпус «А» – как новая группа должностей, ответственная за реализацию конкретных направлений госу-дарственной политики.

Помимо этого, внедрена выборность аки-мов сельского уровня. Акимы районов пере-ведены в корпус «А», в связи с чем подлежат конкурсному отбору и оценке деятельности.

166


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Жергілікті әкімшілік жетекшілерін тікелей немесе қосымша дауыс беру арқылы сай-лау. Алғашқы рет әкімдерді сайлау әдісі 1999 ж.

мамырында Алматы облысы Қарасай ауда-ны Шамалған ауылының әкімін сайлау ба-рысында қолданылған еді. Әкімдерді сайлау бойынша сынақтар 2004 және 2005 жылда-ры да жалғасқан болатын. Әкімдерді сайлау мәселесінің 2006 ж. жаңа кезеңге аяқ басуы-на аудан және облыстық деңгейдегі қалалар әкімдерінің 30% сайлау туралы қаулының қабылдануы ықпал етті. Нәтижесінде 2006 ж. сайлаудан соң 2005 ж. сайлаудан өткендермен қоса есептегенде аудандық деңгейдегі халық сайлаған әкімдер саны 63-ке жетті, бұл олардың жалпы санының үштен бірі болатын.

2007 ж. саяси дамудың маңызды шектік кезеңі болды, онда жаңа конституциялық түзетулер енгізілді және осыған қатысты ке-зектен тыс парламенттік сайлау өткізілген бо-латын.

Өз бастауын 2000 ж. алатын ұзақ мерзімдік қоғамдық-саяси пікіралмасудың аясында Саяси реформаның бағдарламасы жасалынды. Алғашында саяси жаңғыртуға қатысты мәселелер Азаматтық қоғамды бұдан ары демократияландыру және да-мыту бойынша ұсыныстар қалыптастыру

Избрание путем прямого или косвенного голосования руководителей местных ад-министраций. Впервые выборный метод акимов был

апробирован в мае 1999 г., когда выбирали акима села Шамалган Карасайского райо-на Алматинской области. Эксперименты по выборности акимов продолжались в 2004 и 2005 гг. На новый уровень выборность аки-мов вышла в 2006 г., когда был подписан Указ о проведении выборов акимов в 30% районов и городов областного значения. В итоге после выборов 2006 г. вместе с выборами 2005 г. народом были избраны 63 акима районного уровня, или примерно треть от их общей чис-ленности.

Важным рубежным этапом политического развития стал 2007 г., когда в стране были приняты новые конституционные поправки и, в связи с этим, состоялись внеочередные пар-ламентские выборы.

В рамках длительного общественно-по-литического диалога, берущего начало еще с 2000 г., была разработана Программа поли-тических реформ. Сначала вопросы полити-ческой модернизации обсуждались в рамках Постоянно действующего совещания по выра-ботке предложений по дальнейшей демокра-тизации и развитию гражданского общества

ӘКІМДЕР САЙЛАУЫ

ВЫБОРЫ АКИМОВ


llllllllllll

167



жөніндегі тұрақты әрекет ететін кеңес ая-сында талқыланды (2002–2004 жж.). Сосын оның орнына Демократия және азаматтық қоғам мәселелері жөніндегі ұлттық комиссия құрылды (2004–2006 жж.). Келесі кезек-те Саяси реформалар бағдарламасын жасау және нақтылау жөніндегі мемлекеттік комис-сия құрылды (2006–2007 жж.).

Аталынған комиссиялардың ұсынысы бой-ынша әкімдерді жергілікті өкілетті органдардың алдын-ала келісімінен соң тағайындау норма-сы енгізілді.

Әкімдерді сайлауды енгізуге қатысты келесі қадам «Қазақстан-2050» стратегия-сы негізінде, ауыл әкімдерін сайлауды өткізу сұрақтарының көтерілуіне қатысты жасалын-ды.

ҚР Президентінің 2013 ж. 24 сәуіріндегі № 555 Қаулысында аудандық мәндегі қалалар әкімдерін, ауылдық округтердің, және де ауылдық округтерге кірмейтін қыстақтар мен ауылдар әкімдерін сайлауды өткізу тәртібі бекітілген болатын. Аймақтар бойынша талапкерлерді ұсыну 2013 жылдың 14 шілдесінде аяқталды. Барлығы 7162 та-лапкер ұсынылған болатын. Сайлау нәтижесі бойынша 2457 әкім сайланды, оның ішінде аудандық мәндегі қала әкімдері – 47 та-лапкер, ауылдық округ әкімдері – 2101, қыстақтар әкімдері – 119 және 190 ауыл әкімі бар. Сонымен бірге үш ауылдық округте алғашқы айналымда жеңімпаздарды анықтау мүмкін болмады.

Бір айта кетерлігі, Қазақстанда таңдап алынған жергілікті әкімшілік басшыларын сайлау үлгісі дамыған елдердің тәжірибесінде бар үрдіс. АҚШ-тың қалалық әкімшіліктерінің жартысынан көбінде билік органдарының жүйесі жергілікті кеңестер арқылы мэрлерді қосымша сайлау үлгісіне негізделген.

Әкімдікке барлығы 7162 талапкер ұсынылып, оның 6738-і тіркеуден өтті. Ша-

(2002–2004 гг.). На смену ему пришла На-циональная комиссия по вопросам демокра-тии и гражданского общества (2004–2006 гг.). Следующим этапом стало создание Госу-дарственной комиссии по разработке и кон-кретизации программы политических реформ (2006–2007 гг.).

По рекомендациям данных комиссий была введена норма назначения акимов по-сле предварительного согласия местных пред-ставительных органов.

Следующий шаг по внедрению выборности акимов был предпринят в рамках новой Стра-тегии «Казахстан-2050», в которой содержа-лись вопросы проведения выборов аульных акимов.

Указом Президента РК № 555 от 24 апреля 2013 г. утверждены Правила про-ведения выборов акимов городов районного значения, сельских округов, поселков и сел, не входящих в сельские округа. Выдвижение кандидатов по всем регионам закончилось 14 июля 2013 г. Всего было выдвинуто 7162 кандидата. При проведении выборов избрано 2457 акимов, из них главами городов рай-онного значения – 47 кандидатов, акимами сельского округа – 2101, акимами поселков – 119 и сел – 190. При этом в трех сельских округах в первом круге выявить победителей не удалось.

Следует сказать, что принятая в Казахста-не модель выборности глав местных админи-

168


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

мамен бір әкімнің орнына екі талапкерден болған. 37 әкімшілік-территориялық бірлікте әкімдікке талапкерлер бір дауыс артық жинау арқылы жеңіске жетті.

Алдын-ала мәліметтерге сәйкес респу-блика бойынша сайлаушылардың қатысу көрсеткіші 98,3%, Жамбыл облысында сай-лаушылар отырысына тізімге енген барлық маслихат депутаттары қатысқан.

Әкімдер сайлауы Қазақстан Респуб-ликасының 2457 ауылдық мәндегі қалаларында, ауылдық округтерінде және де ауылдық округ құрамына енбейтін қыстақтар мен ауылдарда өтті.

Сайланған әкімдер арасында 23 ұлт өкілдері бар. Әкім қызметіне 280 немесе 11,4% әйел заты сайланған, бұл бұрынғыдан 32 адамға артық. Әйел-әкімдердің саны Пав-лодар, Оңтүстік Қазақстан және Ақтөбе облы-старында шамамен 6% артқан.

Орталық сайлау комитетінің басшысы Қ. Тұрғанқұловтың мәлімдеуінше, әкімдердің орташа жасы 47 жас. Олардың ішіндегі ба-сым бөлігінің жасы 55-ке дейінгі адамдар, бұл әкімдер корпусының 80,3% қамтиды.

Жалпы алғанда, әкімдер құрамы жасарған. Сайланған әкімдердің ең жасы – Павлодар облысы Жанғара ауылдық округының әкімі 25 жаста. Бұрын бұл жастағы әкімдер саны 74,5% болатын.

Сайланған әкімдер ішінде 627 немесе 25,6% педагогтер, 501 немесе 20,4% – ауыл шаруашылық мамандары, 417 немесе 17% –инженерлер, 367 немесе 14,5% экономистер, 281 немесе 11,5% заңгерлер, 271 немесе 11% – басқа да мамандық иелері.

страций лежит в русле опыта развитых стран. Более чем в половине городских администра-ций США система органов власти построена на основе модели косвенных выборов мэров через местные советы.

Всего было выдвинуто 7162 и зарегистри-ровано 6738 кандидатов в акимы. В среднем – более двух претендентов на одну должность акима. В 37 административно-территориаль-ных единицах кандидаты в акимы одержали победу с разницей всего в один голос.

По предварительным данным, явка вы-борщиков по республике составила 98,3%, а в Жамбылской области в заседании выборщи-ков приняли участие все депутаты маслихатов, включенные в списки.

Выборы акимов проведены в 2457 горо-дах районного значения, сельских округах, поселках и селах Республики Казахстан, не входящих в состав сельского округа.

В корпусе избранных акимов представле-ны 23 национальности. На должности акимов избрано 280, или 11,4% женщин, т. е. на 32 больше, чем ранее. Почти на 6% увеличилось количество женщин-акимов в Павлодарской, Южно-Казахстанской и Актюбинской областях.

Как отметил глава Центризбиркома К. Турганкулов, средний возраст акимов со-ставил 47 лет. Наибольшее количество из них – это люди до 55 лет, что составляет 80,3% от всего корпуса акимов.

В целом, состав акимов омолодился. Са-мому молодому из избранных акимов – акиму Жангарского сельского округа Павлодарской области – 25 лет. Ранее акимов в этом возрас-те было 74,5%.

Всего среди избранных акимов 627, или 25,6% – педагогов, 501, или 20,4% – специ-алистов сельского хозяйства, 417, или 17% – инженеров, 367, или 14,5% – экономистов, 281, или 11,5% – юристов, 271, или 11% – представителей других специальностей.


llllllllllll

169



«Әлеуметтік қауіпсіздік» термині ғылыми және саяси айналымға салыстырмалы түрде жақын уақытта енді және өз даму-

ын халықаралық құжаттардың бірқатарында тапты. Олардың ішінде 1995 ж. Әлеуметтік даму бойынша дүниежүзілік конференцияда қабылданған Дүниежүзілік әлеуметтік декла-рацияны ерекше бөлу қажет. Онда былай деп айтылған: «Біз азық-түлікке құқық, дауыс беру құқығы секілді қасиетті болып келетін, бастапқы білім алуға құқық баспа еркіндігіне құқық секілді құрметті болып табылатын, дамуға деген құқық адам құқығының іргелі түрлері ретінде қарастырылатын қоғамды қалыптастыруды ұсынамыз».

Декларацияда әлеуметтік қауіпсіздікті қамтамасыз етудің минималды міндеттері тұжырымдалған:

- қыз балалар үшін де, ұл балалар үшін де жалпы бастапқы білім беру;

- ересек адамдар арасындағы сауатсыздық деңгейін екі есе қысқарту;

- балаларға вакцина егудің басымдылығы бар, барлығына арналған қарапайым медициналық көмек;

- тойып жей алмаудың өткір жағдайларын жою;

- қалағандардың барлығына отбасын жос-парлау бойынша қызметтерді көрсету;

Термин «социальная безопасность» во-шел в научный и политический оборот сравнительно недавно и нашел свое кон-

кретное развитие в ряде международных до-кументов. Среди них необходимо выделить Всемирную социальную декларацию, приня-тую в 1995 г. на Всемирной конференции по социальному развитию. В ней, в частности, говорится: «Мы предлагаем построить такое общество, где право на пищу столь же свя-щенно, как и право голоса, где право на на-чальное образование столь же уважаемо, как и право на свободу печати, и где право на раз-витие рассматривается как одно из фундамен-тальных прав человека».

В Декларации были сформулированы ми-нимальные задачи обеспечения социальной безопасности:

- всеобщее начальное образование – как для девочек, так и для мальчиков;

- сокращение вдвое уровня неграмотности среди взрослого населения;

- элементарная медицинская помощь для всех с приоритетной вакцинацией детей;

- ликвидация случаев острого недоедания;- предоставление услуг по планированию

семьи для всех желающих;- безопасная питьевая вода и санитария

для всех;

ӘЛЕУМЕТТІК ҚАУІПСІЗДІК

СОЦИАЛЬНАЯ БЕЗОПАСНОСТЬ

170


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

- барлығы үшін қауіпсіз ауыз суы және тазалық сақтау;

- өзін-өзі жұмыспен қамту мүмкіндіктерін қамтамасыз ету мақсатында барлығы үшін не-сиелер.

Әлеуметтануда «әлеуметтік қауіпсіздік» термині тұлғалардың және әлеуметтік топтардың саяси, экономикалық, рухани ба-сылуын, оларға қатысты мемлекет және (не-месе) басқа да әлеуметтік субъектілердің та-рапынан өз мақсаттарына қол жеткізуі үшін зорлық және қарулы күштерді қолдануын бол-дырмайтын әлеуметтік өзараәрекеттесу және қоғамдық қатынастардың жағдайы.

«Әлеуметтік қауіпсіздік» түсінігін анық-тауда мүмкін тәсілдердің бірі шетелде кең та-рады. Бұл тәсіл үшін «әлеуметтік қауіпсіздік» түсінігін «әлеуметтік қамсыздандырылу» түсінігімен орайластыру сипатты болып келеді. Бұл ретте, әлеуметтік қауіпсіздікті қамтамасыз ету, мұқтаж азаматтардың катего-

- кредит для всех в целях обеспечения возможностей самозанятости.

В социологии термин «социальная без-опасность» обозначает такое состояние со-циальных взаимодействий и общественных отношений, которые исключают политическое, экономическое, духовное подавление лично-сти и социальных групп, применение насилия и вооруженных сил по отношению к ним со стороны государства и (или) других социаль-ных субъектов для достижения своих целей.

Один из возможных подходов в определе-нии понятия «социальная безопасность» по-лучил распространение за рубежом. Для это-го подхода характерно ассоциировать понятие «социальная безопасность» с понятием «со-циальное обеспечение». При этом полагает-ся, что решение проблем обеспечения соци-альной безопасности, предоставления мате-риальной и иной помощи нуждающимся кате-гориям граждан является основополагающим


llllllllllll

171



рияларына материалды және басқа да көмек түрлерін көрсету мәселелерін шешу жалпы ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі аспектілерінің бірі деп ұйғарылады.

Американдық зерттеуші С. Дойлдың пай-ымдауынша мемлекет «әлеуметтік саланы, білім беруді және экономиканы дамыту бой-ынша шараларды сыртқы әсерлерсіз жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болса, өз азаматта-рын баспанамен, азық-түлікпен, жұмыспен қамтамасыз етіп, олардың азаматтық құқықтары мен жеке еркіндігін қорғай алса», онда бұл мемлекет әлеуметтік қауіпсіздік жағдайында.

Аталған тәсілге сәйкес әлеуметтік сипаттағы мәселелерді шешу бойынша тәжірибелік жұмыс іске асырылуда. Мысалы, АҚШ-та әлеуметтік қауіпсіздік мәселелерімен федералды биліктің арнайы құрылған, 1929–1933 жж. Ұлы депрессиядан кейінгі әлеуметтік жарылыстың алдын-алу үшін 1935 ж. қабылданған әлеуметтік қауіпсіздік туралы заң негізінде әрекет ететін Әлеуметтік қауіпсіздік басқармасы айналысады.

Қазақстандық тәжірибеде «әлеуметтік қауіпсіздік» түсінігі тікелей анықталатын заңнамалық құжаттар жоқ. Дегенмен, мамандардың ойынша, көптеген мемле-кеттер үшін, соның ішінде Қазақстан үшін, әлеуметтік қауіпсіздік әскери қауіпсіздіктен кем емес маңыздылыққа ие болуда. Әлеуметтік қауіпсіздік елде қазіргі кездегі және болашақта болуы мүмкін ұлттық мүдделерге жауап беретін, жеткілікті жоғары өмір стандарттарының, әлеуметтік қамсыздандырылудың, білім берудің, денсаулық сақтау саласының бар болуын, қоғамның позитивті құндылықты бағытталуын қалыптастыру және дамытуты ұйғарады.

Әлеуметтік қауіпсіздікті қамтамасыз ету инклюзивті экономикалық өсуді жүзеге асы-румен тікелей байланысты. Ол экономиканың

аспектом обеспечения национальной безопас-ности в целом.

Американский исследователь С. Дойл от-мечает, что государство на ходится в социаль-ной безопасности, если оно имеет возмож-ность «осуществлять меры по развитию со-циальной сферы, образования и экономики без внешнего воздействия, обеспечить сво-их граж дан жильем, продовольствием, рабо-той, защищать их гражданские права и лич-ные свободы».

В соответствии с данным подходом, осу-ществляется практическая работа по решению проблем социального характера. Например, в США вопросами социальной безопасности за-нимается специально созданный орган феде-ральной власти – Управление социальной без-опасности – действующий на основе закона о социальной безопасности 1935 г., принятого для предотвращения социального взрыва по-сле Великой депрессии 1929–1933 гг.

В казахстанской практике нет законо-дательных документов, в которых непосред-ственно определялось бы понятие «социаль-ная безопасность». Однако, по мнению экс-пертов, для многих государств, в том чис-ле для Казахстана, социальная безопасность приобретает не менее важное значение, чем военная. Социальная безопасность предпо-лагает наличие в стране достаточно высоких стандартов жизни, социального обеспечения, образования, здравоохранения, формирова-ние и развитие позитивных ценностных ори-ентиров общества, отвечающих настоящим и перспективным национальным интересам.

Обеспечение социальной безопасности тесно связано с реализацией так называемо-го инклюзивного экономического роста. Он основывается на справедливом распределе-нии ресурсов для каждой группы общества, устанавливая прямую связь между макро- и микроуровнем экономики. В результате

172


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

макро- және микродеңгейлері арасында тікелей байланысты орната отырып, қоғамның әрбір тобы үшін ресурстардың әділ таратылу-ына негізделеді. Микродеңгейде қоғамның құрылымдық трансформациясы нәтижесінде экономикалық, әлеуметтік және территориал-ды тұтастық пен теңдікті қамтамасыз ететін, жұмысбастылығы жоғары деңгейдегі эконо-миканы құру жүреді. Негізгі ресурстар мен қызметтерге қол жетімділікті кеңейту негізінде өмір сүру деңгейін жоғарлату мүмкіндіктері беріледі, ең бастысы – өскелең болашақ үшін негіздер құрылады.

Мұндай өсудің бөлігі халықтың барлық топтарына қол жетімді инклюзивті қаржылық жүйе болып табылады. Ол өзіне келесі құрамдас бөліктерді қосады:

- кедей және тұрмысы төмен клиенттер қаржылық жүйенің ортасында орналасқан. Қаржылық қызметтерге деген олардың сұранысы басқа барлық деңгейлердегі әрекеттерді басқарады;

- қаржылық жүйенің негізін провай-дерлердің бөлшек қаржылық қызметтері құрайды, олар кедейлер мен тұрмысы төмендерге тікелей қызмет көрсетеді;

- трансакциялық шығындарды төмендетуге, қамтуды кеңейтуге, қаржылық қызметтер арасында айқындылықты және дағдыларды дамытуға қажетті қаржылық инфрақұрылым және қызметтер спектрі құрылады;

- инклюзивті қаржылық жүйенің дамуының сәйкес заңнамалық және саяси шектеулері құрастырылады.

структурной трансформации, происходящей в обществе на микроуровне, идет формирова-ние экономики с высоким уровнем занятости, обеспечивающей экономическую, социальную и территориальную целостность и равенство. Предоставляются возможности повышения уровня жизни на основе расширения доступа к основным ресурсам и услугам, и, что самое главное – создаются основы для процветаю-щего будущего.

Частью такого роста является инклюзив-ная финансовая система, которая доступна для всех слоев населения. Она включает сле-дующие компоненты:

- бедные и малоимущие клиенты находят-ся в центре финансовой системы. Их спрос на финансовые услуги управляет действиями на всех других уровнях;

- основу финансовой системы составляют розничные финансовые услуги провайдеров, которые предоставляют услуги непосредствен-но бедным и малоимущим клиентам;

- формируется финансовая инфраструкту-ра и спектр услуг, необходимых для снижения транзакционных издержек, увеличения охва-та, развития навыков и прозрачности в сфере финансовых услуг;

- создаются соответствующие законода-тельные и политические рамки развития ин-клюзивной финансовой системы.


llllllllllll

173



Баланы қорғау әлеуметтік жүйесі негізінде қоғам мен оның ресми құрылымдары арқылы өмір сүрудың кепілдендірілген

жағдайын қамтамасыз ету, баланың тұлғалық тұтынушылығы мен қызығушылықтарын қанағаттандыру мақсатында оның тіршілігін қамтамасыз ету мен дамуының үйлесімділік жағдайларын қолдауды ұйымдастырушылық, құқықтық, қаржы-экономикалық, әлеуметтік-психологиялық және педагогикалық шарала-рын жүзеге асыру бойынша жүйені түсінеміз.

Қазақстан Республикасы балалардың мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында бала құқықтарын қорғауға бағытталған ба-рынша маңызды конвенцияларға қосылды. Бала құқықтары туралы конвенция 1994 ж. қабылданды, бұдан кейінгі кезеңде: 1999 ж. Шетелдерден алименттер қайтару туралы кон-венция, 2000 ж. Жұмысқа алудағы ең төменгі жас туралы конвенция, 2001 ж. – Бала құқықтары туралы конвенцияға қосымша хат-тама жасалынды, ол бойынша балаларды сау-далау, балалар зинақорлығы мен порнографи-ясы және балалардың қарулы қақтығыстарға қатысуына қатысты жеке қосымша хаттама, 2002 ж. – Бала еңбегінің ең нашар формала-рын жою бойынша шұғыл шаралар мен оған тиым салу туралы ХЕҰ конвенциясы (182 кон-венция) қабылданды, 2004 ж. қараша айында

Под системой социальной защиты дет-ства понимают систему осуществляемых обществом и его официальными структу-

рами организационных, правовых, финансо-во-экономических, социально-психологиче-ских и педагогических мероприятий по обе-спечению гарантированных условий жизни, поддержания жизнеобеспечения и гармони-ческих условий развития личности ребенка с целью удовлетворения его потребностей и интересов.

В целях обеспечения интересов детей, Республика Казахстан присоединилась к наи-более значимым конвенциям, целью кото-рых является защита прав ребенка: Конвен-ция о правах ребенка была ратифицирована в 1994 г., в 1999 г. ратифицирована Конвен-ция о взыскании за границей алиментов, в 2000 г. – Конвенция о минимальном возрасте для приема на работу, в 2001 г. – Факульта-тивный протокол к Конвенции о правах ре-бенка, касающийся торговли детьми, детской проституции и детской порнографии и Факуль-тативный протокол к Конвенции о правах ре-бенка, касающийся участия детей в вооружен-ных конфликтах, в 2002 г. – Конвенция МОТ о запрещении и немедленных мерах по искоре-нению наихудших форм детского труда (Кон-венция 182), в ноябре 2004 г. Казахстан под-

БАЛАНЫ ҚОРҒАУ

ЗАЩИТА ДЕТСТВА

174


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Қазақстан БҰҰ адам саудасымен күрес кон-венциясы мен оның Қорытынды хаттамасына қол қойды.

Қазақстан 1994 ж. қабылдаған Бала құқығы туралы конвенция бес «қолшатырлық құқықтарды» қамтамасыз етеді, олар: өмір сүру құқығы, күн көру және дұрыс даму, баланың жақсы қызығушылықтары, кем-сітулерден қорғау, қатысу, қолжетімді ресур-старды барынша қолданып пайдаға жарату.

Үкіметтің қаулысы бойынша 2007 ж. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жа-нынан Жасөспірімдер ісі және олардың құқықтары жөніндегі ведомствоаралық ко-миссия құрылды. Комиссияның жұмыс ор-ганы ретінде Білім және ғылым министрлігі алынып, оның құрамына КЕҰ өкілдері де кірді. 2007 ж. бастап «Қазақстан балалары»

писал Конвенцию ООН о борьбе с торговлей людьми и Заключительный протокол к ней.

Конвенция о правах ребенка, принятая Казахстаном в 1994 г., обеспечивает 5 «зон-тичных прав»: право на жизнь, выживание и здоровое развитие, лучшие интересы ребенка, защиту от дискриминации, участие, реализа-цию с максимальным использованием доступ-ных ресурсов.

Постановлением Правительства РК в 2007 г. создана Межведомственная комис-сия по делам несовершеннолетних и защите их прав при Правительстве Республики Ка-захстан. Рабочим органом МВК является Ми-нистерство образования и науки, в его состав вошли и представители НКО. С 2007 г. в рам-ках программы «Дети Казахстана» было вы-делено более 82 млн. тенге. Для определения


llllllllllll

175



бағдарламасының аясында 82 млн. теңгеден астам қаржы бөлінді. Балаларға көрсетілетін әлеуметтік қызметтердің сапасын анықтау мақсатында 20 астам әлеуметтанулық зерттеу-лер жүргізілді.

Жергілікті органдармен бірлесе отырып, жетімдерді асырап алуы және жанұялық ба-лалар үйлерін салу істерін қолдау шаралары жүргізілуде.

Маңызды бағыттардың бірі жас тұрғындардың білім алу құқығын қамтамасыз ету. Өткен кезең бойынша мектепке дейінгі білім беру саласында балаларды мектепке дейінгі біліммен қамту екі есе артқан (36%-дан 70,6%). Нәтижесінде Қазақстан ТМД елдері территориясында көшбасшылық позицияға шықты және жетекші елдердің көрсеткішіне жақындады (80–90% қамту).

«Балапан» бағдарламасын жүзеге асыру кезеңінде желінің өсім көрсеткіші 3956 жаңа мектепке дейінгі ұйымдармен толықты (1053 балабақша, 2903 мини-орталық), оның ішінде мемлекеттік және жекелік балабақшалар мен мини-орталықтар да бар.

Сонымен қатар, балалар денсаулығын қамтамасыз ету бойынша жаңа әдістер енгізілуде, балаларға медициналық қызмет көрсетудің минималды стандарттарын заңнамалық бекіту, соның ішінде:

1) жоспарлы стоматологиялық көмек, соның ішінде көпбалалы және толық емес жанұялар, жетім балаларға, мүгедек, тұрмысы төмен жанұя балаларына ортодонтикалық және ортопедикалық, препарация жасау мен светополимерлік пломба салу;

2) мұқтаж балаларға есту аппараттарын салу.

Балаларға сауықтырулық көмектер қызметі ауқымын кеңейту ойға алынып, амбулаторлық деңгейде балаларды тегін дәрі-дәрмектермен қамтамасыз ету жалғасын табу-да.

качества социальных услуг, предоставляемых детям, было проведено более 20 социологиче-ских исследований.

Ведется работа – совместно с местными исполнительными органами – о необходимо-сти поощрения усыновления сирот и строи-тельства семейных детских домов.

Важное направление – обеспечение обра-зовательных прав детского населения. В сфе-ре дошкольного образования за истекший пе-риод почти вдвое увеличен охват детей до-школьным образованием (с 36 до 70,6%). В результате, Казахстан занял лидирующую по-зицию на территории стран СНГ и приближа-ется к показателям ведущих стран (к уровню 80–90% охвата).

За время реализации программы «Ба-лапан» рост сети составил 3956 новых до-школьных организаций (1053 детсада, 2903 мини-центра), в том числе государственные и частные детские сады, а также мини-центры.

Помимо этого, внедряются новые подхо-ды в обеспечении здоровья детей, включая законодательное закрепление в минимальных стандартах жизни охвата детей спектром ме-дицинского обслуживания, в т. ч.:

1) плановой стоматологической помощью, в т. ч. ортодонтической и ортопедической, пре-парирование и наложение пломб из светопо-лимерных материалов детям из многодетных и неполных семей, детям-сиротам, инвали-дам, малоимущим;

2) слухопротезирование слуховыми аппа-ратами нуждающихся детей.

Предполагается расширение услуг реаби-литационной помощи детям, продолжится обе-спечение детей лекарственными средствами на бесплатной основе на амбулаторном уров-не.

Международная защита прав детей – срав-нительно молодое явление. Первая в мире ор-ганизация по защите прав детей появилась в

176


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Балалардың құқықтарын халықаралық қорғау – салыстырмалы түрде жаңа құбылыс. Балалар құқығын қорғау жөніндегі алғашқы ұйым 1919 ж. пайда болған, ал 1924 ж. – Ұлттар лигасының балалар құқықтары жөніндегі Женева декларациясы, 1959 ж. БҰҰ Бас ассамблеясының балалар құқығы декла-рациясы қабылданды. 1979 ж. – Халықаралық балалар жылы деп жарияланса, 1989 ж. Бала-лар құқығы конституциясы деген атпен белгілі болған Балалар құқығы туралы конвенция қабылданды.

Мысалы, АҚШ-та әрбір штатта «бала-ны қорғау жүйесі» жұмыс жасайды, бала құқығына зорлық көрсету туралы хабарлау механизмі әрекет етеді. Жыл сайын АҚШ-та «фостерлік жанұя» және кедей жанұялар бағдарламаларын қаржыландыру бойын-ша 7 млрд. доллардай шығын жұмсалады. Балаларға арналған барлық әлеуметтік бағдарламалдың жүзеге асырылуын қадағалайтын жүйе жұмыс жасайды. Балалар қор қаржыларын кәмелет жасына толғанға дейін пайдалана алады. Статистика бойын-ша мұқтаж балалардың 10–15% жаңа отбасы асырап алады. Бала асырап алған отбасыға субсидиялар беріледі. Ай сайын әлеуметтік жұмысшылар асырап алынған балалармен жеке сөйлесіп тұрады. «Фостерлік жанұядағы» бала тегін медициналық сақтандыру алады, ал оны асырап алған жағдайда асырап алған ата-анасы жанұядағы кейбір шығындарды өтейтін қаржылай көмек алады.

1919 г., в 1924 г. – была принята Женевская декларация о правах ребенка Лиги Наций, в 1959 г. – Декларация прав ребенка Генераль-ной Ассамблеи ООН. 1979 год был объявлен Международным годом ребенка, и в 1989 г. была принята Конвенция о правах ребенка, называемая Конституцией прав ребенка.

Например, в США в каждом штате суще-ствует «система защиты ребенка», действует механизм сообщения о надругательстве над правами ребенка. Ежегодно в США тратит-ся на ассигнование программ – «фостерные семьи» и бедные семьи – до 7 млрд. долл. Существует система надзора за реализацией всех социальных программ для детей. Дети могут пользоваться фондовыми средствами до совершеннолетия. По статистике, 10–15% нуждающихся детей усыновляются приемны-ми родителями. Приемным семьям выдаются субсидии. Ежемесячно социальные работники индивидуально общаются с усыновленными детьми. Ребенок в «фостерной семье» получа-ет бесплатную медицинскую страховку, а при его усыновлении приемные родители получа-ют финансовую помощь, чтобы возместить не-которые расходы в семье.


llllllllllll

177



1993 ж. ҚР Президенті «Болашақ» бағдарламасы арқылы жаңа кадрлық резервтерді қалыптастыру туралы тарихи

шешім қабылдаған болатын. «Болашақ» - ҚР Президентінің стипендиясы, оның мақсаты - Қазақстанда білім беру әлеуетін жақсарту. «Болашақ» стипендиясын тағайындай оты-рып, Президент үздік қазақстандық жастарға шетелде таңдаулы білім алуға мүмкіндік берді. Ол өз кезегінде, экономиканы жаңартуға, за-манауи білімі, тәжірибесі бар және жаңаша ойлау қабілетіне ие кадрларды талап ететін инновациялық экономиканы құруға септігін тигізеді.

1994 ж. қазақстандық студенттердің тобы шетелдік ЖОО-ға білім алуға бірінші рет жіберілді. 2005 ж. стипендиаттардың жыл сайынғы саны 3 мың адамға жетті. Мамандардың ойынша, «Болашақ» бағдар-ламасы экономика мен қоғамға нақты үлес ретінде танылды, сонымен бірге, әлемдік сах-нада Қазақстанның келбетінің жоғарылауына жұмыс істеді, мемлекет мүмкіндіктеріне қол жеткізудің белгісі болды.

Бағдарлама сапалы білім жастар үшін әлеуметтік жеделсаты болып табылатындығын дәлелдеді. Бағдарлама түлектері әлеуметтік капиталға – әлемнің үздік ЖОО-да құрбыларымен, яғни болашақ әлемдік элита-

В 1993 г. Президентом РК было принято историческое решение о формировании нового кадрового резерва через про-

грамму «Болашак». «Болашак» – стипендия Президента РК, цель которой – улучшить об-разовательный потенциал в Казахстане. Учре-див Международную стипендию «Болашак», Президент предоставил лучшей казахстанской молодежи возможность получить элитное об-разование за рубежом, что позволяло модер-низировать экономику, строить инновацион-ную экономику, для которой нужны кадры, об-ладающие самыми современными знаниями, опытом и новым мышлением.

В 1994 г. группа казахстанских студентов впервые была направлена на обучение в за-рубежные вузы. В 2005 г. ежегодное число стипендиатов увеличилось до 3 тыс. человек. По мнению экспертов, программа «Болашак» состоялась в виде реального вклада в эконо-мику и общество, а также работала на повы-шение имиджа Казахстана на мировой арене, стала символом достижений возможностей государства.

Программа доказала, что качественное образование является социальным лифтом для молодежи. Выпускники программы при-обретают социальный капитал – личностные связи со сверстниками в лучших вузах мира,

«БОЛАШАҚ» БАҒДАРЛАМАСЫ

ПРОГРАММА «БОЛАШАК»

178


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

мен жеке байланыстарға ие болады. Мұндай ресурс болашақта республика үшін жеткілікті маңыздылыққа ие болуы мүмкін.

«Болашақ» бағдарламасы елге қажетті мамандарды дайындауға бағытталған. 1994 ж. 2013 жылға дейін 9250 стипен-дия тағайындалды, түлектер саны 5714 бол-ды, 2796 стипендиат әлемнің 33 елінде 200 жетекші ЖОО-да білім алуда.

«Болашақ» түлектері мемлекеттік қызметте және ұлттық компанияларда жауапты лауазым-дарды иеленуде, Назарбаев Университетінің ғылыми-зерттеушілік кадрлары ұжымының негізін құрайды. Мемлекеттік секторда бүкіл түлектердің 20%, ұлттық компанияларда және мемлекеттік қатысуы бар компанияларда 21%, жеке компанияларда 55%, халықаралық ұйымдар мен ҮЕҰ-да – 4% жұмыс істейді.

т. е. с будущей мировой элитой. Такой ресурс в перспективе может стать достаточно значи-мым для республики.

Программа «Болашак» нацелена на под-готовку специалистов, необходимых стране. С 1994 по 2013 г. присуждено 9250 стипендий, выпуск составил 5714 человек, 2796 стипен-диатов проходят обучение в 200 ведущих ву-зах 33 стран мира.

Выпускники «Болашак» занимают ответ-ственные посты на государственной службе и в национальных компаниях, работают в биз-несе, составляют основу коллектива научно-исследовательских кадров Назарбаев Универ-ситета. В государственном секторе работают свыше 20% всех выпускников, в националь-ных компаниях и компаниях с государствен-ным участием – 21%, в частных компаниях –


llllllllllll

179



«Болашақ» бағдарламасы соңғы екі жыл-да айтарлықтай жаңартылды. 2011 ж. бас-тап бакалаврларды дайындау тоқтатылды, Бағдарлама магистрларды, PhD докторла-рын дайындауға және академиялық, ғылыми жұмылғыштық аясындағы тағылымдамаларға бағытталған. Шетелдік университеттердің тізімі қайта қарастырылған, олардың саны әлемдік рейтингтерде жоғарғы позиция-ларды алып отырған 200 университетке дейін қысқартылды. Түлектерді жұмысқа орналастыруды жетілдіру бойынша шара-лар қабылданған. Стипендиаттар бойынша толық кешенді мониторингті, қаржылық және статистикалық есептіліктерді қамтамасыз ететін «Болашақ» ақпараттық жүйесі іске қосылды. ҚР БҒМ ҰҚК-мен бірлесе оты-рып студенттердің Қазақстанға оралуын бақылайтын «Шетелдегі студент» ақпараттық жүйесін енгізді.

Жаңғырту аясында аймақтар үшін Бағдарламаның қол жетімділігі кеңейтілді. 2005-2010 жж. аралығында Алматы және Астана қалаларынан үміткерлер 75% құраса, бүгінгі таңда «Болашақ» бағдарламасы бо-йынша стипендияға құжаттарды қабылдау Мемлекеттік қызметтердің тізіміне енгізілген. Құжаттарды Электронды Үкімет Порталы және ХҚО-лар арқылы тапсыруға болады. Нәтижесінде, аймақтардан үміткерлердің саны 2011 ж. 39%-дан 2012 ж. 47%-ға дейін жоғарлады.

Қазақстандық студенттердің шетелде өзін-өзі ұйымдастыру үрдісі басталды, 60-тан астам студенттік ассоциациялар құрылған. 2012 ж. тамызда Қазақстанның шетелдік студенттік ұйымдарының Бірінші слеті өткізілді. Олар тәрбие беру және идеологиялық жұмысқа тиімді әсерін қамтамасыз етеді. Қабылданып жатқан барлық осы шаралардың нәтижесінде «Болашақ» бағдарламасы өз әлеуетін күшейтті.

55%, в международных организациях и НПО – 4%.

Программа «Болашак» существенно мо-дернизирована за последние два года. С 2011 г. прекращена подготовка бакалавров, Программа ориентирована на подготовку ма-гистров, докторов PhD и стажировки в рам-ках академической и научной мобильности. Пересмотрен список иностранных универси-тетов, занимающих высокие позиции в миро-вых рейтингах, их число сокращено до 200. Предприняты меры по совершенствованию трудоустройства выпускников. Запущена ин-формационная система «Болашак», обеспе-чивающая полный комплекс мониторинга, финансирования и статистической отчетности по стипендиатам. МОН РК совместно с КНБ внедрили информационную систему «Студент за рубежом», которая отслеживает возвраще-ние студентов в Казахстан.

В рамках модернизации расширена до-ступность Программы для регионов. Если в 2005–2010 гг. претенденты из городов Алма-ты и Астана составляли 75%, то в настоящее время прием документов на стипендию «Бо-лашак» включен в Реестр государственных услуг. Их можно подавать через Портал Элек-тронного Правительства и ЦОНы. В резуль-тате доля претендентов из регионов увеличи-лась: до 39% – в 2011 г. и 47% – в 2012 г.

Начат процесс самоорганизации казах-станских студентов за рубежом, создано свы-ше 60 студенческих ассоциаций. В августе 2012 г. проведен Первый Слет зарубежных студенческих организаций Казахстана. Они обеспечивают эффективное влияние на вос-питательную и идеологическую работу. В ре-зультате всех этих мер Программа «Болашак» усилила свой потенциал.

В соответствии с новыми задачами, по-ставленными в «Стратегии «Казахстан-2050» по обеспечению регионов квалифицирован-

180


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Аймақтарды экономика қажеттіліктеріне сәйкес білікті мамандармен қамтамасыз ету бойынша «Қазақстан-2050» Стратегиясын-да» қойылған жаңа міндеттерге сәйкес, ҚР БҒМ мониторинг мәліметтерінің негізінде Өңірлік даму министрлігінің мамандарға де-ген қажеттілігі туралы аймақтардың мақсатты өтінішін қалыптастырудың жаңа сызбасын ұсынды. ҚР БҒМ студенттердің өз аймақтарына қайтып оралуымен бағдарламалық-мақсатты дайындықтың үйлестірушісі ретінде болып отыр. 2013 ж. сәуірінен бастап ҚР БҒМ Халықаралық бағдарламаларының орталығы әрбір аймақта жергілікті жерлерде құжаттарды жинақтаумен ақпараттық кампанияларды жүргізуде.

«Болашақ» Бағдарламасының жаңалығы өзектілігі Мемлекеттік қызмет Агенттігімен қолдау тапқан, мемлекеттік органдардың мамандарының кәсіби тағылымдамалары бо-лып табылады. Ел қажеттіліктерін едәуір толық қанағаттандыру мақсатында, Бағдарламаны ұйымдастырушылар білім беру атаулары-на ғана емес, сонымен қатар, дайындық мазмұнына да бағытталады. Осыған орай, стипендиаттардың диссертациялық және ғылыми жұмыстарының тақырыптары «Қазақстан-2050» Стратегиясының» міндетте-ріне сәйкес келеді. 2013 ж. «Болашақ» бағдарламасы бойынша стипендиаттар АҚШ-тың, Канада, Ұлыбритания, Франция, Түркияның ЖОО-да білім алады. ҚР еңбек нарығының басым қажеттіліктерін ескерген-де, «Болашақ» Бағдарламасы студенттерінің білім алуы үшін өзекті мамандықтар болып инженерлік, медицина-биологиялық, сонымен бірге жаратылыс ғылымдары табылады.

ными специалистами в соответствии с потреб-ностями экономики, МОН РК предложена но-вая схема формирования целевой заявки ре-гиона о потребности в специалистах Мини-стерства регионального развития на основе данных мониторинга. МОН РК выступает ко-ординатором программно-целевой подготов-ки студентов с возращением в свой регион. С апреля 2013 г. Центр международных про-грамм МОН РК в каждом регионе проводит информационные кампании со сбором доку-ментов на местах.

Новшеством Программы «Болашак» яв-ляются профессиональные стажировки спе-циалистов государственных органов, актуаль-ность которых поддержана Агентством по де-лам государственной службы. В целях более полного удовлетворения потребностей страны организаторы Программы ориентируются не только на наименования специальностей об-учения, но и на содержание подготовки. Для этого выбор тем диссертационных и научных работ стипендиатов ориентирован на задачи Стратегии «Казахстан-2050». По программе «Болашак» в 2013 г. стипендиаты будут об-учаться в вузах США, Канады, Великобрита-нии, Франции, Турции. Учитывая приоритет-ные потребности рынка труда РК, актуальны-ми специальностями для обучения студентов Программы «Болашак» являются инженер-ные, медико-биологические специальности, а также естественные науки.


llllllllllll

181



Адамның негізгі қажеттіліктерін қана-ғаттандыруды қамтамасыз ететін, ақшалай, нақты немесе материал-

ды емес тұлғанымда өлшенетін, Қазақстан Республикасының заңнамасымен бекітілетін және кепілдендірілетін тұрмыс сапасының көрсеткіштері.

Халықаралық еңбек ұйымына сәйкес «ең төменгі әлеуметтік стандарт» не-месе «әлеуметтік қорғаудың ең төменгі деңгейі» терминдері әрбір адам қолдануы тиіс әлеуметтік құқықтар мен қызметтердің және әлеуметтік сала объектілерінің базалық жиынтығын сипаттау үшін пайдаланылады. «Ең төменгі әлеуметтік стандарт» термині, көп жағдайда, адам құқығы бойынша келісім шарттарда бекітілген құқықтардың ең төменгі қажетті деңгейлеріне қол жеткізуге бағытталған «негізгі міндеттер» түсінігіне сәйкес келеді.

2013 ж. Қазақстанда қолданылатын ең төменгі әлеуметтік стандарттарға келесілер жатады: ең төменгі жалақы 18 660 теңге, ең төменгі күнкөріс деңгейі 18 660 теңге, ең төменгі зейнетақы 19 660 теңге, балаға қарау бойынша жәрдемақы 9 520 теңге.

Ең төменгі әлеуметтік стандарт адамның материалдық игіліктерде, қол жетімді және тегін қызметтерге маңызды қажеттілігін көрсететін, берілген мақсаттарға бюджет

Показатели качества жизни, обеспечива-ющие удовлетворение основных потреб-ностей человека, измеряемые в денеж-

ном, натуральном или нематериальном выра-жении, устанавливаемые и гарантированные законодательством Республики Казахстан.

Согласно Международной организации труда, термины «минимальный социальный стандарт» или «минимальный уровень соци-альной защиты» служат для описания базово-го набора социальных прав услуг и объектов социальной сферы, которыми должен пользо-ваться каждый человек. Термин «минималь-ный социальный стандарт» во многом соот-ветствует существующему понятию «основных обязательств», направленных на достижение минимальных необходимых уровней прав, за-крепленных в договорах по правам человека.

К минимальным социальным стандартам, действующим в 2013 г. в Казахстане, отно-сятся: минимальная зарплата – 18 660 тенге, прожиточный минимум – 18 660 тенге, мини-мальная пенсия – 19 660 тенге, пособие по уходу за ребенком – 9520 тенге.

Минимальный социальный стандарт дол-жен быть выражен через социальные нормы и нормативы, отражающие важнейшие потреб-ности человека в материальных благах, обще-доступных и бесплатных услугах, гарантиру-

ЕҢ ТӨМЕНГІ ӘЛЕУМЕТТІК СТАНДАРТ

МИНИМАЛЬНЫЙ СОЦИАЛЬНЫЙ СТАНДАРТ

182


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

шығындарының міндетті минимумын анықтау үшін және қажеттіліктерді тұтынудың сәйкес деңгейін кепілдейтін әлеуметтік нормалар мен мөлшерлер арқылы көрініс табуы тиіс. Мамандардың ойынша, қазақстандық ғылыми және сараптамалқ қауымдастықта әлеуметтік стандарттау мәселесінде әдістемелік тәсілдерді талдау қажеттілігінің толғағы жетті.

Стандарттар мен кепілдемелерді қабылдау олар лезде шынайылыққа айналатындығын білдірмейді. Дегенмен, олар әлеуметтік сая-сат қоғамды кедейшілікте сүрлемей, дамытуға бағдар салады. Әлеуметтік стандарттар-ды жоғарылату – бұл экономика үшін тек шығындар мен ауыртпалықтар ғана емес. Бұл ол үшін тұтыну нарығын дамыту арқылы де-меу, адами капиталды ұлғайту арқылы еңбек өнімділігінің және ЖІӨ-нің өсуін ынталандыру.

ющих соответствующий уровень их потребле-ния и предназначенных для определения обя-зательного минимума бюджетных расходов на указанные цели. По мнению экспертов, в ка-захстанском научном и экспертном сообще-стве назрела необходимость обсудить методо-логические подходы к вопросам социальной стандартизации.

Принятие стандартов и гарантий само по себе не означает, что они тут же станут реаль-ностью. Но они задают ориентир, чтобы со-циальная политика развивала общество, а не консервировала бедность. Повышение соци-альных стандартов – это не только расходы и бремя для экономики. Это стимул для нее – через рост потребительского рынка, стимул роста производительности труда и ВВП – че-рез увеличение человеческого капитала.


llllllllllll

183



Еуропалық хартияға сәйкес жергілікті өзін-өзі басқару (local self-government) ретінде жергілікті өзін-өзі басқару

органдарының (local authorities) заң шегінде, өз жауапкершілігінде және жергілікті халық мүддесінде қоғамдық істердің маңызды бөлігін реттеуге және оларды басқаруға құқығы және нақты қабілеттері түсіндіріледі.

2012 ж. 28 қарашасында жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін екі кезеңде реттеуді қарастыратын, Қазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың Тұжырымдамасы бекітілген болатын.

Бірінші кезеңде (2013–2014 жж.) жергілікті өзін-өзі басқарудың одан арғы дамуы үшін негізгі алғышарт болатын, басқарудың және басқару мен қаржыландырудың механизмдерін тәжірибелік өңдеудің төменгі деңгейлеріндегі қазіргі кездегі жүйесінің әлеуетін кеңейту бойынша шаралар жүзеге асырылады.

Екінші кезеңде (2015–2020 жж.) жергілікті мемлекеттік басқарудың қызметтерін одан арғы жіктеу мәселелері, өзін-өзі басқару органдарының бюджеттерін және меншігін қалыптастыру, сонымен бірге, ауылдық округ-тер деңгейінде әкімшілік-территориалды бірліктерді оңтайландыру мәселелері қарастырылады.

Согласно Европейской хартии, под местным самоуправлением (local self-government) понимается право и реаль-

ная способность органов местного самоуправ-ления (local authorities) регламентировать зна-чительную часть публичных дел и управлять ею, действуя в рамках закона, под свою ответ-ственность и в интересах местного населения.

28 ноября 2012 г. была утверждена Кон-цепция развития местного самоуправления в Республике Казахстан, предусматривающая реформирование системы местного само-управления в два этапа.

На первом этапе (2013–2014 гг.) бу-дут осуществлены меры по расширению по-тенциала действующей системы на нижних уровнях управления и практической отра-ботке механизмов управления и финансиро-вания, которые станут базовой предпосыл-кой для дальнейшего развития местного са-моуправления.

На втором этапе (2015–2020 гг.) будут рассмотрены вопросы дальнейшего разгра-ничения функций местного государственно-го управления, проработаны вопросы фор-мирования бюджета и собственности орга-нов самоуправления, а также оптимизации административно-территориальных единиц на уровне сельских округов.

ЖЕРГІЛІКТІ ӨЗІН-ӨЗІ БАСҚАРУ

МЕСТНОЕ САМОУПРАВЛЕНИЕ

184


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамы-ту Тұжырымдамасы аясында басқарудың төменгі деңгейлерінің қаржылық тәуелсіздігін кеңейтуге, маслихаттың төменгі деңгейлерінің әкімдерінің сайлануын енгізуге, сонымен қатар, жергілікті маңыздылығы бар сұрақтарды шешуде халықтың рөлін жоғарылатуға бағытталған сәйкес заң қабылданған.

2013 ж. бастап пилоттық режимде «Өңірлерді дамыту» бағдарламасы шегінде жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға мақсатты ағымдағы трансферттер (2012 ж. – 1,0 млрд. теңге; 2013 ж. – 6,0 млрд. теңге) бөліне бастады, бұл ретте қаражаттарды бағыттау туралы шешім халық жиналыстарын-да қабылданатындығын айта кеткен жөн.

Ауылдарға «Жұмыспен қамту-2020» Бағдарламасы бойынша қаражаттар түседі.

В реализацию Концепции развития мест-ного самоуправления принят соответствую-щий закон, направленный на расширение фи-нансовой самостоятельности нижних уровней управления, введение выборности акимов ни-зового уровня маслихатами, а также повыше-ние роли населения в решении вопросов мест-ного значения.

Начиная с 2013 г. в пилотном режиме в рамках программы «Развитие регионов» на развитие местного самоуправления начали выделяться целевые текущие трансферты (в 2012 г. – 1,0 млрд. тенге; в 2013 г. – 6,0 млрд. тенге), причем решения о направле-нии средств принимаются на сходах населе-ния.

В село поступают средства по программе «Занятости-2020». Таким образом, финанси-


llllllllllll

185



Осылайша, ауылдарды қаржыландыру бірнеше бағыттар бойынша жүзеге асырыла-ды, яғни ауылдық әкімдер білікті маман, өз істерінің шеберлері болуы қажет.

Сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің аясында келесі түсініктер қолданылады:

Муниципалитет (Нем. munizipalität, фр. municipalité,

лат. municipium) – нақты анықталған территориясы және осы территория-да тұрғын халқы бар өзін-өзі басқарушы әкімшілік-территориалды бірлік (әдетте, елді мекендердің, қалалар, кенттер мен ауылдардың топтары).

Нақтылап келсек, әлемнің түрлі елдерінде муниципалитеттер деп әкімшілік бірліктердің екі түрін атайды:

Қалалық муниципалитеттерНегізінен қала (әдетте, ірі қалалардың)

территориясын және өзіне негізінен ауылдық аудандарды қосатын, осы деңгейдегі әкімшілік бірліктермен қатар өмір сүретін әкімшілік бірліктер. Бұндай жағдайда басқару органда-ры болып әкім және қалалық кеңес (немесе муниципалды кеңес) табылады.

Кейбір елдерде муниципалитет құрамын-дағы қалалардың бар болуы және олардың санына тәуелсіз белгілі бір деңгейдегі (әдетте, 2-ші немесе 3-ші деңгей) бірегей әкімшілік бірлік болып табылады. Осындай елдердің көбінде муниципалитет – сайлаушы орган-мен басқарылатын ең кіші әкімшілік бірлік. Бұл жағдайда муниципалитет түсінігі қауым, ұйымдастық немесе болыстық түсініктерінің синонимі болып келеді және қазақ тілінде түпнұсқа тілде балама сөз қолданылған жағдайда ғана пайдаланылады. Бұл ретте кейбір тілдерде сәйкес сөз (мысалы, ағылшын тілінде municipality) жергілікті деңгейдегі әкімшілік бірліктерді беру үшін, және «ұйымдастық» пен «қауым» сөздерін аудару

рование села идет по нескольким направле-ниям, а, значит, сельский аким должен быть достаточно компетентным специалистом, про-фессионалом своего дела.

В рамках системы местного самоуправле-ния используются также следующие понятия:

Муниципалитет (Нем. мunizipalität, фр. municipalité, от

лат. municipium) – самоуправляемая админи-стративно-территориальная единица с чётко определённой территорией и проживающим на этой территории населением (обычно – группа населённых пунктов, город, посёлок или деревня).

Фактически, в разных странах мира муни-ципалитетами называют два типа администра-тивных единиц:

Городские муниципалитетыАдминистративные единицы, включающие

в основном территорию (обычно крупного) го-рода и сосуществующие с административны-ми единицами того же уровня, включающими преимущественно сельские районы. В таком случае органами управления обычно являются мэр и городской совет (или муниципальный совет).

В некоторых странах муниципалитет яв-ляется единой административной единицей определённого уровня (обычно – 2-го или 3-го), независимо от наличия и количества в них городов. Во многих из таких стран муни-ципалитет – наименьшая административная единица, управляемая выборными органа-ми. В таком случае понятие «муниципали-тет» является синонимом понятий «община», «коммуна» и «волость» и используется в русском языке, лишь если в оригинальном языке используется аналогичное слово. При этом следует иметь в виду, что в некоторых языках соответствующее слово (например, англ. municipality) является основным словом для передачи административных единиц мест-

186


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

үшін негізгі сөз болып табылатындығын атап өткен жөн.

Муниципалды құқықМуниципалды құқықтың негізін

конституциялық құқықтың, сонымен қатар, әкімшілік құқықтың дәстүрлі нормалары құрайды. Бұл салалар жергілікті биліктің – жергілікті өзін-өзі басқарудың қызмет етуінің негізгі қағидаларын құқықтық бекітуде маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге, оның мазмұнына жергілікті өмірдің түрлі са-лаларында жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілеттілігін анықтайтын бюджеттік, қаржы-лық, экологиялық, жер және құқықтың басқа салаларының жеке нормалары кіреді. Муниципалды қарым-қатынастарды ретте-уде маңызды рөлді халықаралық құқықтың актілері атқарады, мысалы Жергілікті өзін-өзі басқарудың Еуропалық хартиясы (Страсбург, 1985 ж. 15 қазан).

ного уровня и, в частности, для перевода слов «коммуна» и «община».

Муниципальное правоОснову муниципального права состав-

ляют традиционно нормы конституционного права, а также административного права. Эти отрасли по-прежнему играют ведущую роль в правовом закреплении основных принципов функционирования местной власти – местно-го самоуправления. Кроме того, в его содер-жание входят отдельные нормы бюджетного, финансового, экологического, земельного и других отраслей права, которые также опре-деляют полномочия местного самоуправления в различных сферах местной жизни. Важную роль в регулировании муниципальных отно-шений играют акты международного права, например, Европейская хартия местного са-моуправления (Страсбург, 15 октября 1985 г.).


llllllllllll

187



Ғылыми-инновациялық әзірлемелерді тікелей жүзеге асыру үшін өндіріс орын-дарымен байланысы қамтамасыз етілген

ғылым мен білімнің жоғарғы оқу орны аясындағы интеграциясының түрі.

Қазақстанда зерттеу университеті түсінігін енгізу 2011 ж. басталды. 2012 ж. зерттеу университеті мәртебесі Назарба-ев Университетіне беріледі, ал инновациялық іс-әрекеттерге бағытталған жоғарғы оқу орны мәртебесі басқа 10 жоғарғы оқу орнына беріледі.

Зерттеу университеттері мәртебесіне жақын тұрған талапкерлер ретінде QS рейтингі бойынша әлемнің танымал 300 жоғарғы оқу орны тізіміне кірген Л.Н. Гуми-лев атындағы Еуразия ұлттық университеті мен әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті қарастырылады. Сонымен қатар Астанада С. Сейфуллин атындағы Қазақ аграрлық университеті негізінде зерттеу университетін қалыптастыру жөніндегі шара-лар жоспарланған.

Жоғарғы оқу орындарына ғылыми зерттеудің таңдаулы тәжірибелерін енгі-зу мақсатында 9 базалық оқу орны ғылыми-зерттеу іс-шараларын дамытудың бағдарламасын жасады, оның ішінде ҚазҰТУ мен ҚазҰУ негізінде зерттеу университеттерін дамыту бағдарламасы жобаланды.

Форма интеграции в рамках высшего учебного заведения науки и образования с обеспечением стыковки с промышлен-

ными предприятиями для прямой реализации научно-инновационных разработок.

В Казахстане внедрение понятия иссле-довательского университета начато с 2011 г. В 2012 г. статус исследовательского университета был присвоен Назарбаев Университету, а статус вузов, ориентированных на инновационную де-ятельность – 10 высшим учебным заведениям.

Ближайшими претендентами на статус исследовательских университетов являются Евразийский национальный университет име-ни Л.Н. Гумилева и Казахский национальный университет имени аль-Фараби, входящие в 300-ку признанных вузов мира по рейтингу QS. Также намечены меры по формирова-нию исследовательского университета на базе Казахского аграрного университета имени С. Сейфуллина в Астане.

В целях внедрения в вузах лучших прак-тик научных исследований, 9 базовыми вуза-ми разработаны программы развития науч-но-исследовательской деятельности, в т. ч. на базе КазНТУ и КазНУ – программы развития исследовательских университетов.

Намечены задачи по развитию научно-исследовательской инфраструктуры вузов, в т. ч. на базе существующих 3 национальных

ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ

ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ

188


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Жоғарғы оқу орындарының ғылыми-зерттеулік инфрақұрылымын дамыту бой-ынша міндеттер айқындалды, соның ішінде жұмыс жасап тұрған жалпы қолданыстағы 3 ұлттық және 15 инженерлік лабораториялар жобаға алынды.

Сонымен қатар, жоғарғы оқу орындарының ғылыми-зерттеулік қызметін дамыту бойын-ша жұмыстар жандана бастағандығын айта кету қажет. Белгілі бір нәтижелер байқалып келеді. 2010 ж. жоғарғы оқу орындары ғылыми-техникалық бағдарламалардың жалпы көлемінің 33% жүзеге асырса, бұл көрсеткіш 2012 ж. 67% жеткен. 2010 ж. жарияланымдардың үлесі (ҒЗИ) 55% және (ЖОО) 45 % болса, 2012 ж. сәйкесінше – 42% және 58% болған.

Елдегі 37 ЖОО-да 541 ғылыми-зерттеулік құрылымдар бар, оның ішінде 79 институт, 164 орталық, 242 лаборатория, 7 технопарк, 13 коммерциализация кеңсесі, басқа түрдегі 36 инновациялық құрылым. Жалпылама қолданыстағы 3 ұлттық және 15 инженерлік лабораториялар жұмыс жасайды.

Бұлардан басқа 2017 ж. дейін жоғарғы оқу орындарында қосымша 67 ҒЗП құру жоспарланған, оның ішінде 15 ҒЗП 9 базалық оқу орындарында құрылуы тиіс.

«Инновациялық нәтижеге бағдарланған университет ғылымының мақсаттық да-муы» ғылыми-техникалық бағдарламасын нысаналы-бағдарламалық қаржыландыру ая-сында 2013 ж. 1,012 млрд теңге бөлінді.

Ғалымдарды халықаралық зерттеу жоба-ларына қатыстыру мәселелері қарастырылуда.

и 15 инженерных лабораторий коллективного пользования.

Вместе с тем, необходимо отметить, что работа по развитию научно-исследователь-ской деятельности вузов активизирована. На-блюдаются определенные результаты. Вузами в 2010 г. были реализованы научно-техниче-ские программы – 33% от всего количества, в 2012 г. данный показатель достиг 67%. Доля публикаций в 2010 г. составила 55% (НИИ) и 45% (вузы), в 2012 г. – 42% и 58%, соот-ветственно.

В 37 вузах имеются 541 научно-исследова-тельское подразделение, в т. ч.: 79 институтов; 164 центра; 242 лаборатории; 7 технопарков; 13 офисов коммерциализации; 36 инновацион-ных подразделений в другой форме. Работают 3 национальных и 15 инженерных лабораторий коллективного пользования.

Помимо этого, в период до 2017 г. в вузах запланировано создание дополнительно 67 НИП, в т. ч. 15 НИП – при 9 базовых вузах.

В рамках программно-целевого финанси-рования научно-технической программы «Це-левое развитие университетской науки, ори-ентированной на инновационный результат» в 2013 г. выделено 1,012 млрд. тенге.

Прорабатывается вопрос вовлечения ученых в международные исследовательские проекты.


llllllllllll

189



Тұлғаның тиімді әлеуметтенуінің шар-ты ретіндегі тұлғалық-бағытталған білім беруді жүзеге асырады. Білім берудің мазмұны дамыған орта

қалыптастыру және білім алуға деген, зеректілікті айқындауға, психологиялық жайлылық пен оқушының өз елінің патриоты ретіндегі белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастыруды ынталандыруға бағытталған.

Тұңғыш Президент – Елбасының аты-мен аталған білім берудің автономдық ұйымы құқықтық мәртебесін алған, дарынды балаларға арналған арнайы мектептер желісі.

Елбасының бастамасы бойынша «Дарын-ды және талантты балаларға арналған табиғи-математикалық бағыттағы 20 зияткерлік мек-теп» жобасы аясында 2008 ж. бастап құрыла бастады.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 ж. 13 мамырындағы № 452 Қаулысы бойынша осы жобаны жүзеге асыру, зияткерлік мектеп-тер желісі қызметін құру және қамтамасыз ету мен білім беру саласына инновациялық технологияларды енгізу мақсатында «Өркен» акционерлік қоғамы құрылды.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 ж. 7 маусымындағы № 532 қаулысына сәйкес «Өркен» акционерлік қоғамы «Назарбаев

Реализуют личностно-ориентированное образование как условие успешной со-циализации личности.Содержание обучения направлено на

создание развивающей среды и стимулиро-вание положительной мотивации к обучению, выявление одаренности, психологического комфорта и воспитание активной жизненной позиции учащегося как патриота своей стра-ны.

Сеть специализированных школ для ода-ренных детей, получившая правовой статус автономной организации образования с при-своением имени Первого Президента – Лиде-ра нации. Полное наименование: автономная организация образования «Назарбаев Интел-лектуальные школы» (НИШ).

Создание началось с 2008 г. по ини-циативе главы государства в рамках проек-та «20 интеллектуальных школ естественно-математического направления для одаренных и талантливых детей».

Постановлением Правительства Республики Казахстан от 13 мая 2008 г. № 452, с целью реализации данного проекта, создания и обе-спечения деятельности сети интеллектуальных школ и внедрения инновационных технологий в образовательной сфере, создано акционер-ное общество «Өркен».

ЗИЯТКЕРЛІК МЕКТЕПТЕР

ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ШКОЛЫ

190


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Зияткерлік мектептері» акционерлік қоғамы болып өзгертілді.

Зияткерлік мектептер кезеңдер бойын-ша: бастауыш мектеп (оның ішінде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру), негізгі мектеп және ересек мектептер жағдайында замана-уи білім беру бағдарламаларын жасауға, мо-ниторингтеуге, зерттеуге, талдауға, апробация жасауға, енгізу мен жүзеге асыруға қажетті сынақ алаңы қызметін атқаруға тиіс.

Қазақстан Республикасындағы ағымдағы талаптар мен стандарттар білім беру саласын-да заманауи басқару формаларын енгізуді,

В соответствии с постановлением Пра-вительства Республики Казахстан от 7 июня 2010 г. № 532 акционерное общество «Өркен» переименовано в акционерное общество «На-зарбаев Интеллектуальные школы».

Интеллектуальные школы призваны стать экспериментальной площадкой, осуществля-ющей разработку, мониторинг, исследование, анализ, апробацию, внедрение и реализацию современных моделей образовательных про-грамм по уровням: начальная школа (в том числе дошкольное воспитание и обучение), основная школа и старшая школа.


llllllllllll

191



инновациялық білім беру бағдарламалары мен ғылыми жобаларды жүзеге асыруды қажетті деңгейде жүргізуге мүмкіндік бермеді.

Осыған байланысты білім беру саласына заманауи басқару үлгісін енгізу үшін және инновациялық білім беру бағдарламалары мен ғылыми жобаларды жүзеге асыруға қажетті академиялық еркіндік пен автономдықты да-мыту мақсатында 2011 ж. 19 қаңтарында «На-зарбаев Университеті», «Назарбаев Зияткерлік мектептері» және «Назарбаев Қоры» мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының заңдары қабылданды.

Заңның жүзеге асуын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 ж. 9 маусымындағы № 647 қаулысы бойынша «Назарбаев Зияткерлік мектептері» акционерлік қоғамы «Назарбаев Зияткерлік мектептері» білім берудің автоном-ды ұйымы болып қайта құрылды.

Бұл мәртебе білім берудің оқу бағдарламаларын өз бетінше бекітуге, қабылдау емтихандарына, үлгерімнің ағымдағы бақылауына, аралық және қорытынды аттестацияға өзіндік талаптар қоюға құқық беруді білдіреді. Академиялық еркіндік қағидасы жаңа бағдарламаларды жа-сау мен апробациядан өткізуді, орта білім беру жүйесін жаңартуды жылдамдатуға мүмкіндік жасайды.

Қазіргі уақытта елде 11 зияткерлік мек-теп жұмыс істейді. 2013 ж. соңында тағы 4 НИМ ашу жоспарлануда. 2014 ж. Алматы-да (2), Петропавлда, Қостанай мен Ақтауда 5 мектеп ашу жоспарланып отыр. НИМ жалпы саны – 20: Алматыда, Шымкент пен Астанада 2 мектептен, ШҚО-да – 2 мектеп «Семей мен Өскеменде), басқа облыстарда – бір мектеп-тен.

Существующие требования и стандарты образования в Республике Казахстан не по-зволяли на должном уровне внедрить совре-менные формы управления в сфере образова-ния, реализовать инновационные образова-тельные программы и научные проекты.

В этой связи, для внедрения современ-ной формы управления в сфере образования, развития академической свободы и автоном-ности, необходимой для реализации иннова-ционных образовательных программ и науч-ных проектов, 19 января 2011 г. принят Закон Республики Казахстан «О статусе «Назарбаев Университет», «Назарбаев Интеллектуальные школы» и «Назарбаев Фонд».

В целях реализации закона постановле-нием Правительства Республики Казахстан от 9 июня 2011 г. № 647 акционерное обще-ство «Назарбаев Интеллектуальные школы» реорганизовано в автономную организацию образования «Назарбаев Интеллектуальные школы».

Данный статус подразумевает право само-стоятельно утверждать образовательные учеб-ные программы, устанавливать требования к вступительным экзаменам, текущему контро-лю успеваемости, промежуточной и итоговой аттестации. Принцип академической свободы позволит ускорить разработку и апробацию новых программ, модернизацию системы среднего образования.

В настоящее время в стране работает 11 интеллектуальных школ. До конца 2013 г. пла-нируется открытие еще 4-х НИШ. В 2014 г. пла-нируется запуск еще 5 школ, которые будут располагаться в Алматы (2), Петропавловске, Костанае и Актау. Общее количество НИШ со-ставит 20 школ: в Алматы, Шымкенте и Аста-не – по 2 школы, в ВКО – 2 школы (в Семее и Усть-Каменогорске), во всех остальных об-ластях – по одной школе.

192


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Құқықтық саланың жағдайын кешенді көрсеткіштер айқындайды. Бұл өз кезегінде елдің бәсекелестікке қабілет-

тігін анықтайды. Мысалы, Бүкіл әлемдік экономикалық форумның Бәсекеге қабілет-тіліктің жаһандық индексінде құқықтық көрсеткіштердің салмағы шамамен 40% көрсеткішті көрсетеді.

Қазақстан үшін бәсекелестікке қабілет-тілікті арттырушы басым факторлар ретінде макроэкономикалық орта (23-орын) және еңбек нарығының тиімділігі (15) жатады. Құқықтық жүйе дамуының негізгі индика-торлары белгіленетін институттар тобын-да 55-орынды иеленеді, 2013 жылдың 114 көрсеткіші бойынша орташа көрсеткіш 68-орынға тиесілі. Алайда, Қазақстанның по-лиция қызметкерлерінің сенімділік көрсеткіші бойынша 88-орын, сот тәуелсіздігі бойынша 88-орын, зияткерлік меншік құқығын қорғау бойынша 73-орындарды алып отыр. Бұл көрсеткіштер, әрине, орташа көркеткіштен төмен.

Атап өтер жайт, мемлекеттің құқықтық жүйесін жетілдіру мақсатында қабылданған шаралары жалпы бәсекелестіктің артуы-на ықпал жасайды. 2013 ж. мынадай көрсеткіштер бойынша жақсару орын алды: жеке меншік құқығы (77-орыннан 68-орын),

Состояние правовой сферы составляет комплекс показателей, определяющих в целом конкурентоспособность страны.

Например, в Индексе глобальной конкурен-тоспособности Всемирного экономического форума вес правовых показателей составляет около 40%.

Конкурентными преимуществами Ка-захстана выступают такие факторы, как ма-кроэкономическая среда (23-е место) и эф-фективность рынка труда (15-е). В груп-пе институтов, где содержатся индикаторы развития правовой системы, позиция со-ставляет 55-е место при 68-м в среднем по 114 показателям за 2013 г. Однако по таким показателям, как надежность служ-бы полиции, Казахстан занимает 88-е ме-сто, судебная независимость – 88-е, защи-та прав интеллектуальной собственности – 73-е. Данные показатели находятся ниже среднего уровня.

Между тем, принятые государством меры по модернизации правовой системы способ-ствуют повышению общей конкурентоспособ-ности. За 2013 г. значительные улучшения произошли по показателям: права на соб-ственность (68-е место против 77-го), эффек-тивность законодательства в решении спор-ных вопросов (53-е место против 67-го) и из-

ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖҮЙЕНІҢ

БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ

КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТЬ

ПРАВОВОЙ СИСТЕМЫ


llllllllllll

193



даулы мәселелерді шешудегі заңнаманың тиімділігі (67-орыннан 53-орын), қылмыс пен зорлық-зомбылық салдарынан бизнестің жапа шегуі (63-орыннан 44-орын).

Құқықтық жүйенің халықаралық бәсекелестігінің маңызды айқындаушысы ретінде Жемқорлықты қабылдау индексі жүйесі болып табылады.

Қазақстан Республикасы 1999 ж. бастап зерттелуші елдер қатарына қосылды. 2012 ж. Қазақстан 28 белгі бойынша 176 ел ішінде 133-орынға ие болды.

Бұрынғы кеңес мемлекеттері ішінде ең жоғарғы нәтижелерді Эстония (32-орын), Латвия (48), Грузия (51), Литва (54), Мол-дова (94), Армения (105) елдері көрсетті. Ресей мен Қазақстан тең дәрежені көрсетіп отыр. Рейтинг бойынша төменгі орындар-да Әзірбайжан (139-орын), Украина (144), Қырғызстан (154), Тәжікстан (157) және де Түркменстан мен Өзбекстан (170-орынды бөліп алды).

держки бизнеса из-за преступности и насилия (44-е место против 63-го).

Важным международным показателем конкурентоспособности правовой системы яв-ляется Индекс восприятия коррупции.

Республика Казахстан включена в иссле-дование с 1999 г. В 2012 г. Казахстан занял 133-е место среди 176 стран со значением 28.

Среди бывших советских республик лучшие результаты показали: Эстония (32-е место), Лат-вия (48-е), Грузия (51-е), Литва (54-е), Молдо-ва (94-е), Армения (105-е). Россия и Казах-стан демонстрируют равные позиции. Ниже в рейтинге оказались Азербайджан (139-е место), Украина (144-е), Кыргызстан (154-е), Таджикистан (157-е), а также Туркменистан и Узбекистан (делят 170-е место).

Утверждение ценности закона очевидным образом связано с тем, насколько самостоя-тельна судебная система, насколько она ра-ботоспособна, отделена от воздействия дру-гих ветвей власти, и поэтому понятно, что мо-

194


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Заңның құндылығын бекіту сот жүйесінің қаншалықты тәуелсіз, оның қаншалықты жұмыс істей алуы, билік салаларының басқа тармақтарынан қаншалықты бөлінген екендігіне байланысты. Сондықтан экономи-каны жетілдірудің сәтті болуы биліктік және саяси және тағы басқа ресми институттардың да жетілдірілуін талап етеді.

2013 ж. Швейцарлық бизнес мектебінің менеджментті дамыту Институты сауална-ма нәтижесі бойынша мемлекеттік сектор-да шешім қабылдаудың ашықтық деңгейі өзгеріссіз қалды (32-орын), ал үкіметтің тиімділігі 5 орынға төмендеп, 23-орынға тұрақтады, бұл тұтастай алғанда институ-ционалды ортаның сапасына әсерін тигізді (39-орыннан 37-орынға түсіп, 2 позиция төмендеді).

Әділетті түрде сот орындау бойын-ша IMD респонденттерінің бағалауынша, 38-ден 43-ке түсіп, 5 сатыға нашарлаған. Бірақ «Қоғамдық құрылыс» субфакторын-да тұрақтылық байқалып (27-орын), «Биз-нес туралы заңнама» субфакторында 1 сатыға жоғарылау аңғарылады (33-орын).

Сонымен бірге Әлемдік экономикалық форумның жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі (ӘЭФ ЖБҚИ) аясындағы рейтинг бой-ынша сот процестерінің еркіндік деңгейі де жақсарған (94-орыннан 88-орынға). Мемлекеттік басқарудың тиімділігінің әлемдік көрсеткіші бойынша Бүкіл әлемдік банк «Заңның үстемдік құруы» көрсеткіші бойынша қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету дәрежесін бағалайды. Ол бойын-ша Қазақстан 0,62 ұпай (32%) жинады.

«Қазақстан-2050» стратегиясы негізінде аталғандарды ескере отырып, жаңа әкімшілік және саяси реформаларды іске асыру көзделуде. Атап айтар болсақ:

- жергілікті деңгейдегі әкімдер сайлауын өткізу;

- мемлекеттік аудиттің енгізілуі;

дернизация экономики, чтобы быть успешной, должна охватить модернизацию формальных институтов, в том числе властных, политиче-ских.

По данным опроса Института развития менеджмента Швейцарской бизнес-школы в 2013 г., уровень прозрачности принятия ре-шений в государственном секторе не изменил-ся (32-е место), а эффективность правитель-ства снизилась на 5 позиций, до 23-го места, что в целом отразилось на качестве институ-циональной среды (снижение на 2 позиции, с 37-го на 39-е место).

Справедливое исполнение правосудия, по данным IMD, ухудшилось на 5 позиций – с 38-го на 43-е место. Однако отмечается стабиль-ность позиции субфактора «Общественный строй» (27-е место) и улучшение по субфакто-ру «Законодательство о бизнесе» – на 1 пункт (33-е место).

Также в рамках рейтинга Индекса гло-бальной конкурентоспособности Всемирного экономического форума (ГИК ВЭФ) улучши-лась позиция страны по определению уровня независимости судебных процессов (с 94-го на 88-е место). Среди Всемирных индикато-ров эффективности государственного управле-ния Всемирный банк оценивает поддержание общественного правопорядка в рамках инди-катора «Верховенство закона», по которому Казахстан набрал 0,62 балла (32%).

С учетом этого на основе Стратегии «Ка-захстан-2050» реализуются новые админи-стративные и политические реформы, в том числе:

- проведение выборов акимов местного уровня;

- внедрение государственного аудита;- разграничение ответственности и полно-

мочий между центром и регионами;- развитие местного самоуправления.

Указом Президента Республики Казахстан


llllllllllll

195



- орталық пен өңірлер арасында жауапкершілік пен өкілеттіктің ажыратылуы;

- жергілікті өзін-өзі басқарудың дамыты-луы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылдың 28 қарашасындағы №438 Жарлығымен жергілікті өзін-өзі басқару тұжырымдамасы бекітіліп, соған сәйкес заң қабылданды;

- мемлекеттік қызметтің «А» корпусының енгізілуі;

- мемлекеттік қызметтер жүйесінің жетілдірілуі;

- бизнес үшін әкімшілік кедергілердің төмендетілуі.

Тағы да бір маңызды мәселе бұл – құқық қорғау органдарының реформасы. 2012 ж. құқық қорғау органдарының бүкіл жеке құрамы кезектен тыс аттестациядан өтті. 100 мыңнан астам қызметкерлерден 12,5 мың қызметкер аттестациядан өтпей, қызметтерінен кетті. Яғни қызметкерлердің 10%-ы қажетті деңгейдегі әскери және дене даярлығына және заң бойынша білім деңгейіне сай емес екенін көрсетті. Бұл өз кезегінде осы салада кадрлық ұйымдастыруды түбегейлі өзгерту қажеттілігін айқындайды.

Құқық қорғау және арнайы органдардың басқармасының президенттік резерві құры-лады.

Осы аталған барлық мақсаттық шаралар құқық қорғау органдарының кадрлық саясат тұжырымдамасы мен құқық қорғау органда-рын одан ары жетілдіру жүйесінде көрініс та-буы тиіс.

Осылайша, қазіргі күнде жай реформаға ұқсатушылық емес, нақты реформаларды бақылауға болады. Қалыптасқан мемлекеттің мәні де осында. Мұның барысындағы ең негізгі мақсат – институционалдық ортаны қоса алғанда, барлық салаларда бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізу.

от 28 ноября 2012 г. № 438 утверждена Кон-цепция развития местного самоуправления, принят соответствующий закон;

- внедрение корпуса «А» государственной службы;

- совершенствование системы госуслуг;- снижение административных барьеров

для бизнеса.Наконец, отдельный вопрос – это рефор-

ма правоохранительных органов. В 2012 г. проведена внеочередная аттестация всего личного состава правоохранительных органов. Из более чем 100 тыс. человек аттестацию не прошли и были уволены из органов 12,5 тыс. сотрудников. То есть более 10% сотрудников не имели требуемого уровня боевой и физи-ческой подготовки и знаний законодатель-ства, что предопределяет необходимость кар-динальных изменений организации кадровой работы в этой сфере.

Будет сформирован Президентский ре-зерв руководства правоохранительных и спе-циальных органов.

Все эти целевые мероприятия должны найти свое отражение в Концепции кадровой политики правоохранительных органов и Про-грамме дальнейшей модернизации правоох-ранительной системы.

Таким образом, сегодня можно наблюдать реальные реформы, а не их имитацию. В этом – суть состоявшегося государства. Главная цель при этом – достижение конкурентоспо-собности во всех проявлениях, включая инсти-туциональную среду.

196


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Ұлттық медициналық холдинг (ҰМХ) құрамына кіретін Астананың сол жағалауындағы медициналық клиника-

лар кешені, ал ҰМХ өз кезегінде Назарбаев Университетінің құрамдас бөлігі болып табы-лады. Осылайша, медициналық білім беру, әзірлемелер мен тәжірибе арасындағы өзара байланыс қамтамасыз етіледі.

ҰМХ Қазақстан Республикасы азамат-тары үшін аймақтарда денсаулық сақтаудың жоғарғы сапасын қамтамасыз етуге қажетті әлемдік деңгейдегі медициналық ұйымдар құруға қатысты Н.Ә. Назарбаевтың ойын қолдау мақсатында құрылған.

Қазіргі таңда ҰМХ құрамына алты медициналық мекеме: Республикалық нейрохирургияның ғылыми орталығы, Республикалық балаларды сауықтыру орталығы, Республикалық диагностика орталығы, Ана мен баланың ұлттық ғылыми орталығы, Республикалық жедел медициналық көмек ғылыми орталығы, Ұлттық ғылыми кардиохирургиялық орталық кіреді.

Олардың барлығы алдыңғы қатарлы халықаралық медициналық аккредитациядан өтуге тырысады, өйткені бұның базасында білім беру мен клиникалық тәжірибе жүзеге асырылатын заманауи медициналық мекеме-ге қойылатын міндетті талап саналады. 2014–

Комплекс медицинских клиник на ле-вобережье Астаны, входящих в состав Национального медицинского холдинга

(НМХ), в свою очередь, являющегося состав-ной частью «Назарбаев Университета». Тем самым, обеспечивается взаимосвязь между медицинским образованием, разработками и практикой.

НМХ был основан в целях поддержки ви-дения Президента Н.А. Назарбаева о созда-нии медицинских организаций мирового клас-са для обеспечения высокого качества здраво-охранения в регионе для граждан Республики Казахстан.

В настоящее время в состав НМХ вхо-дят шесть медицинских учреждений: Респу-бликанский научный центр нейрохирургии, Республиканский детский реабилитационный центр, Республиканский диагностический центр, Национальный научный центр мате-ринства и детства, Республиканский научный центр неотложной медицинской помощи, На-циональный научный кардиохирургический центр.

Все они стремятся к получению передовой международной медицинской аккредитации, что является обязательным условием для со-временных медицинских учреждений, на базе которых осуществляются обучение, клиниче-

МЕДИЦИНАЛЫҚ КЛАСТЕР

МЕДИЦИНСКИЙ КЛАСТЕР


llllllllllll

197



2015 жж. ҰМХ жетінші клиникасы – Ұлттық онкология орталығы құрылады.

Ауруханалық басқаруға алдыңғы қатарлы халықаралық тәжірибені енгізу мақсатында ҰМХ Питтсбург Университетінің Медициналық орталығымен тығыз ынтымақтастықта бо-лады. Бұл ынтымақтастық аясында кеңес берудің ауқымды бағыты, клиникалық және білім беру шаралары, оның ішінде қызмет көрсетудің бірыңғай стандарттарын енгізу мәселелері қаралады. Клиникалардың өндірістік қуатын тиімді пайдалануды арттыру мен клиникалардың өндірістік көрсеткіштерін әлемдік стандарттарға үйлестіру үшін ауруханалық басқарудың заманауи әдістері енгізілген.

ҰМХ даму стратегиясының 8 пунктін қабылдаған, ол емделушінің жеке тұлғасына, әлеуметтік жауапкершілігіне негізделу, халықаралық сапа стандарттарына жету, жаңа

ская практика. В 2014–2015 гг. будет создана седьмая клиника НМХ – Национальный онко-логический центр.

С целью внедрения передового между-народного опыта в больничном управлении, НМХ будет тесно сотрудничать с Медицин-ским центром Университета Питтсбурга. Дан-ное сотрудничество будет охватывать широ-кий спектр консультативных услуг, клиниче-скую и образовательную деятельность, вклю-чая установление единых стандартов оказания услуг. Для повышения эффективности исполь-зования производственных мощностей клиник и приведения производственных показателей клиник к мировым стандартам будут внедре-ны современные методы больничного управ-ления.

НМХ принял 8 пунктов стратегии разви-тия, базирующейся на личности пациента, со-циальной ответственности, достижении меж-

198


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

технологияларды енгізу, тиімді, толық және жоғарғы өнімділікке қол жеткізу, үзіліссіз білім алу, жаһандық интеграция, қолайлылық және жайлылық. ҰМХ мақсаттары:

- халықаралық аккредитацияланған жоғарғы сапалы медициналық көмекті қамтамасыз ету, сонымен қатар Қазақстанның медициналық көшбасшылығын қамтамасыз ететін медициналық мектеп қалыптастыру;

- ДИАЖ құрамдас бөлігі бола отырып, жаһандық және аймақтық деңгейде танымал болу мақсатында иннновациялық технология-лар мен ғылыми жетістіктерді клиникалық тәжірибеге енгізу арқылы тиімді және қауіпсіз медициналық көмекті ұсынатын алдыңғы қатарлы, емделушіге бағытталған жүйесін қалыптастыру.

2012 ж. ақпанында ҰМХ Ана мен бала ұлттық ғылыми орталығы JCI сертификация-сын алып, ТМД елдері ішіндегі ең бірінші кең мамандандырылған ірі медициналық көмек көрсету мекемесі деген атқа ие болды. Денсаулық сақтау клиникаларында таңдаулы халықаралық тәжірибелерді жүзеге асыру мақсатында ҰМХ басқа клиникалары 2014–2015 жж. JCI аккредитациясын алуға талпы-ныс жасауда.

дународных стандартов качества, внедрении новых технологий, достижении эффективной, полноценной и высокой производительности, непрерывном образовании, глобальной инте-грации, удобстве и комфорте. Целями НМХ являются:

- обеспечение международной аккредито-ванной медицинской помощи самого высоко-го качества, и, в то же время, создание меди-цинской школы, что обеспечит будущее казах-станское медицинское лидерство;

- построение передовой, пациентоориен-тированной системы, представляющей высо-кокачественную, эффективную и безопасную медицинскую помощь на основе перевода ин-новационных технологий и научных достиже-ний в клиническую практику с целью стать признанными на региональном и глобальном уровнях, будучи частью ИАСЗ.

В феврале 2012 г. Национальный науч-ный центр материнства и детства НМХ полу-чил JCI сертификацию и стал первым широ-ко специализированным, крупным (500 мест) учреждением медицинской помощи среди стран СНГ. В целях реализации лучших меж-дународных практик в клиниках здравоохра-нения все остальные клиники НМХ стремят-ся получить JCI аккредитацию в 2014–2015 гг.


llllllllllll

199



Алғашқы рет «мемлекеттік қызмет» түсінігі 2007 ж. Қазақстан Республикасының «Әкімшілік рәсімдер туралы» заңында

қолданылған болатын.1) Қазақстан Республикасының 2013 ж.

15 сәуірдегі № 88-V «Мемлекеттік қызметтер туралы» Заңына сәйкес мемлекеттік қызмет - көрсетілетін қызметті алушылардың өтініші бойынша жеке тәртіппен жүзеге асырыла-тын және олардың құқықтарын, еркіндіктері мен заңды мүдделерін іске асыруға, оларға тиісті материалдық немесе материалдық емес игіліктер беруге бағытталған жекеле-ген мемлекеттік функцияларды іске асыру нысандарының бірі.

2) «Мемлекеттік қызметтер» түсінігімен қатар әдебиетте басқа да – «көпшілікке қызметтер» мен «әлеуметтік қызметтер» терминдері кездеседі. Егер де көпшіліктік пен мемлекеттік көрсетілетін қызметтер өзара осы қызметтерді көрсетуші субъектісі бойын-ша ерекшеленсе («мемлекеттік қызметтер» терминінде «мемлекеттік» сөзінің болуы бұл қызметті көрсетуші субъектіні танытады), ал әлеуметтік қызметтер оларды көрсету сала-сы бойынша айқындалады. (Л.К. Терещен-ко). Әлеуметтік қызметтерді түсіндірудегі айырмашылықтарға қарамастан мемлекеттік және әлеуметтік қызметтер көпшіліктік

Впервые понятие «государственная ус-луга» было введено в 2007 г. в Законе Республики Казахстан «Об администра-

тивных процедурах». 1. Согласно Закону Республики Казахстан

от 15 апреля 2013 г. № 88-V «О государствен-ных услугах», государственная услуга – одна из форм реализации отдельных государствен-ных функций, осуществляемых в индивиду-альном порядке по обращению услугополуча-телей и направленных на реализацию их прав, свобод и законных интересов, предоставление им соответствующих материальных или нема-териальных благ.

2. Наряду с термином «государственные услуги», в литературе можно встретить и дру-гие – «публичные услуги» и «социальные услу-ги». Если публичные и государственные услу-ги отличаются между собой по субъекту оказа-ния этих услуг (наличие слова «государствен-ная» в термине «государственная услуга» ука-зывает на субъекта, оказывающего эти услу-ги), то социальные услуги выделяются по сфе-ре их оказания.

Несмотря на различия в трактовках со-циальных услуг, можно сказать одно – госу-дарственные и социальные услуги являются элементами публичных услуг, так как в ряде случаев одна и та же услуга может являть-

МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТТЕР

ГОСУДАРСТВЕННЫЕ УСЛУГИ

200


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

қызметтердің элементтері болып саналады, өйткені кейбір жағдайларда белгілі-бір қызмет мемлекеттік те, әлеуметтік те және көпшіліктік те болуы мүмкін.

Осылайша, көпшіліктік қызметтер жалпы қоғам үшін немесе оның бір бөлігі үшін (яғни пайдаланушы субъектілердің шектеусіз тобы немесе жеке азамат үшін) олардың көпшіліктік немесе жеке мүдделерін қанағаттандыруға қатысты қызметімен айқындалады деп санауға болады.

«Көпшіліктік қызмет» термині «мемлекет-тік қызметтер» түсінігінен ауқымды, өйткені оны мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдар да көрсетуі мүмкін, ең бастысы оларды біріктіретіні – бұл олардың орындалуы-на деген қоғамның қызығушылығы, қоғамдық мүдде мен әлеуметтік маңыздылығы. Ал мұндай қызметтерді кімнің көрсететіндігі көп жағдайда тұтынушы үшін маңызды емес, ол үшін қызметтің орындалуының тиімділігі негізгі критерий болып саналатын бірнеше жағдайларға қатысты болуы мүмкін.

Жеке және заңды тұлғаларға көрсетілетін ағымдағы Мемлекеттік қызмет көрсету

ся и государственной, и публичной, и соци-альной.

Таким образом, можно заключить, что публичные услуги отражают деятельность по удовлетворению публичных и частных интере-сов как для общества в целом, так и для от-дельных его слоев (т. е. как для неограничен-ного круга субъектов пользования, так и для отдельного гражданина).

Термин «публичные услуги» – гораздо шире «государственных услуг», их могут оказывать и государственные, и негосударственные струк-туры, но главное, что их объединяет, – это за-интересованность общества в их получении, об-щественный интерес, социальная значимость. Кто будет предоставлять такие услуги – вопрос зачастую для потребителя вторичный, решение которого зависит от целого ряда обстоятельств, при этом одним из основных критериев здесь является эффективность услуг.

Действующий Реестр государственных услуг, оказываемых физическим и юридиче-ским лицам, утвержден постановлением Пра-вительства Республики Казахстан от 18 сентя-бря 2013 г. № 983.


llllllllllll

201



реестрі 2013 ж. 18 қыркүйегіндегі Қазақстан Республикасының Үкіметінің № 983 қаулысымен бекітілген.

Реестрде азаматтардың өмір сүру қажеттіліктеріне қатысты кәсіпкерлік қызмет, жанұя құру, білім беру мен бос уақытты тиімді өткізу, және де мемлекеттік органдардың қызметіне қатысты көлік пен байла-ныс, тұрғындарды әлеуметтік қорғау, ауыл шаруашылығы, қоршаған ортаны қорғау және де басқадай салаларды қамтитын мемлекеттік қызметтердің 647 түрі қамтылған.

Мемлекеттік қызмет көрсету түсінігіне қатысты пікірталастар көп жағдайда өткен ғасырдың 80–90-шы жылдарында АҚШ пен Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде кең етек алған мемлекеттің белгілі-бір «қызмет көрсетулік» тұжырымдамасын түсіндіруге қатысты орын алады. Бұл тұжырымдамаға сәйкес мемлекеттің мәні мен міндеті азаматтарға қызмет ету болып саналады.

Осыған байланысты мемлекеттің аза-маттармен өзараәрекеттестігі бойынша кез-келген қызметі мемлекеттік қызмет көрсету түрі ретінде танылады.

АҚШ-та федералдық мемлекеттік ұйым-дардың қызметін сипаттау бойынша анықтама үлгісі қызметтің 4 саласын бөліп қарастырады – азаматтарға қатысты қызметтер, қызмет көрсетудің әдістері, қызмет көрсету үрдісіне қолдау көрсету, мемлекеттік ресурстарды басқару. Азаматтарға қатысты қызметтердің 19 бағыты бар: қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік, ішкі қауіпсіздік, білім беру, энергети-ка, көлік, денсаулық сақтау, әлеуметтік қызмет көрсетулер, ғылым және инновация, экономикалық даму және басқалар.

Германияда федералдық үкіметтің 400 қызмет көрсету түрлері мазмұнына қатысты 8 түрге бөлінеді, бірақ оның жалпы санының 73% олардың ішіндегі негізгі үш бағытқа қатысты: жалпы және арнайы ақпаратты

Реестр включает 647 видов государствен-ных услуг в различных областях жизнедея-тельности граждан, таких, как предпринима-тельская деятельность, создание семьи, об-разование и досуг, а также по направлениям деятельности госорганов: транспорт и комму-никации, социальная защита населения, сель-ское хозяйство, охрана окружающей среды и т. д.

Дискуссии относительно понятия «госу-дарственной услуги», как правило, связаны с тем или иным пониманием «сервисной» кон-цепции государства, получившей широкое распространение в США и ряде стран Запад-ной Европы в 80–90-х гг. прошлого века. Со-гласно этой концепции, смысл и назначение государства заключаются в служении гражда-нам.

В этой связи, практически любая деятель-ность государства по взаимодействию с граж-данами квалифицируется как государственная услуга.

В США справочная модель описания де-ятельности федеральных государственных ор-ганизаций выделяет 4 области деятельности – услуги для граждан, способы предоставления услуг, поддержка процесса предоставления услуг, управление государственными ресурса-ми. Услуги для граждан включают 19 направ-лений: оборона, национальная безопасность, внутренняя безопасность, образование, энер-гетика, транспорт, здравоохранение, социаль-ные услуги, наука и инновации, экономиче-ское развитие и другие.

В Германии около 400 услуг федерально-го правительства классифицируются по содер-жанию на 8 типов, причем 73% общего коли-чества услуг относятся к трем из них: сбору, обработке и предоставлению общей и специ-ализированной информации; обработке заяв-лений, поступающих в государственные орга-ны; оказанию помощи и содействия (предо-

202


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

жинау, өңдеу және жариялау; мемлекеттік органға түсетін өтініштерді қарастыру және көмек көрсету мен қолдау (қаржылай көмек, грант және тағы басқалар бойынша).

Мемлекеттік органдардың міндеттері мемлекеттік қызмет көрсету реестрі мен стан-дарттары негізінде қалыптасады (Ұлыбритании тәжірибесі – 1991 ж. Citizen’s Charter және 2011 ж. Open Public Services White Paper).

Мемлекеттік қызмет көрсетулердің сапа-сы айрықша маңызға ие. Осы мәселеге және мемлекеттік қызмет көрсетуді стандарттауға әлемнің барлық елдерінде айтарлықтай назар аударылады. Осыған қатысты мемлекеттік (бюджеттік) қызмет көрсетудің сапа стандар-ты бюджеттік қызмет көрсетудің қалаулы және қолжетімді деңгейі ретінде анықталады және де осы деңгей бойынша қызмет көрсетудің нақты деңгейі бағаланады.

Мемлекеттік қызмет көрсетудің сапасын қамтамасыз ету үшін Канада еліндегі секілді (федералдық есептілік туралы заң, Тұтынушыға бағытталған қызмет институты, ұлттық сауал-намалар, тұтынушының қанағаттанғандығы бағамы) қоғамдық бақылау тетіктері енгізілуде.

ставление различных форм финансовой помо-щи, грантов и тому подобное).

Функции госорганов формируются на основе реестра и стандартов государственных услуг (опыт Великобритании – Citizen’s Charter от 1991 г. и Open Public Services White Paper от 2011 г.).

Особое значение имеет качество государ-ственных услуг. Этому вопросу и стандарти-зации государственных услуг во всех странах уделяется значительное внимание. В этой свя-зи, стандарт качества государственной (бюд-жетной) услуги определяется как желаемый и достижимый уровень предоставления бюджет-ной услуги, относительно которого можно оце-нивать фактический уровень предоставления услуги.

Для обеспечения качества госуслуг об-ширно внедряются механизмы общественно-го контроля, аналогичные канадским (закон о федеральной подотчетности, Институт кли-ентоориентированных услуг, национальные опросы, оценка удовлетворенности клиентов).


llllllllllll

203



Моноқала – елді мекендер, мұнда ірі кәсіпорындардың қызмет етуі мен халықтың өмір салтының экономикалық-

әлеуметтік аспектілерінің арасындағы байла-ныс соншалықты тығыз болып келеді, яғни кәсіпорынның нарықтық әлеуеті осы мекеннің өміріне маңызды әсер етеді.

АҚШ-та моноқалалардың мәселесі (company towns) 130 жылдан бері бар. Дамыған елдерде индустриаландыру кезеңінде бір ірі өндіріс немесе бірыңғай өндіріс топтарының маңында қалалар пай-да болатын. Классикалық мысал – Детройт қаласы, автокөлік саласы. Көмір өнеркәсібі, металлургия басым болған қалалар да болған. Моноқалалар мәселесі алдыңғы ғасырдың 70-жылдарында өткір болды.

Өнеркәсіптік өндірістің кенет құлдырауы-мен шарпылған территориялар АҚШ-та «Тат белдеуі» (Rust Belt) атауына ие болды. Америка-да бұл мәселені моноқалалардың тұрғындары баспаналарын сату және жұмыс бар жерлерге көшу арқылы шешті. Яғни, мәселені шешуге халықтың жоғары жұмылғыштығы көмектесті. Еуропалықтар үшін бұл жағдай аса тән емес, олар тұрған жерлеріне анағұрлым үйірлі бо-лып келеді және оларда территорияларды сауықтырудың басқа стратегиялары басым болды.

Моногород – поселение (город, поселок), где существует настолько тесная связь между функционированием крупного

(градообразующего) предприятия и эконо-мико-социальными аспектами жизни самого поселения, что рыночные перспективы пред-приятия существенно влияют на судьбу этого поселения как такового.

В США проблема моногородов (company towns) существует уже около 130 лет. На ста-дии индустриализации в развитых странах возникали города вокруг одного крупного производства или группы однотипных произ-водств. Классический пример – Детройт, ав-томобильная отрасль. Были города с домини-рованием угольной промышленности, метал-лургии. Особенно проблема моногородов обо-стрилась в 70-х гг. прошлого века.

Территории, затронутые резким спадом промышленного производства, получили в США название «пояс ржавчины» (rust belt). В Америке эту проблему жители моногоро-дов решали путем продажи жилья и переезда в другое место, где есть работа. То есть про-блему помогала решить высокая мобильность населения. Для европейцев это гораздо менее характерно, они более привязаны к месту жи-тельства, и там доминировали другие страте-гии оздоровления территорий.

МОНОҚАЛАЛАР МОНОГОРОДА

204


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Моноқалалардың құлдырауымен күрестің американдық стратегияларын екі санатқа бөліп қарастыруға болады. Біріншісі өсуді қолдауға, екіншісі шығындарды қысқартуға бағытталған. Өсуді қолдау өзіне салықтық жеңілдіктері немесе әрбір қабылданған қызметкер үшін субсидиялары бар кәсіпкерлік аймақтарын (enterprise zones) құруды қосады. Өсуді қолдаудың басқа варианты – бұл туристік орталықтарды (казино, сауда орталықтарын, аттракциондарды) қалыптастыру.

Қазақстанда «моноқалалар» – бұл өнеркәсіптік өндірістің және жұмысқа қабілетті халықтың негізгі бөлігінің (20% және одан көп), әдетте, бір профильдегі және шикізаттық бір бағыттылықтағы бір немесе бірнеше қаланы құраушы кәсіпорындарда шоғырланатын қалалар, бұл кәсіпорындар қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік үрдістерді анықтайды. Моноқалалар санатына халқының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейінгі адамды құрайтын және келесі белгілермен си-патталатын қалалар қосылған:

1) қаланың қала құраушы кәсіпорындары-ның, негізінен өндіруші сектордағы кәсіп-орындардың өнеркәсіптік өндірісінің көлемі жалпықалалық өндіріс көлемінің 20%-дан астамын құрайды (мономамандандырылу);

2) қала құраушы кәсіпорындарда жұмыспен қамтылған халықтың жалпы көлемінің 20%-дан астамы жұмыс істейді;

3) қала құраушы кәсіпорындар жарым-жартылай жұмыс істейтін немесе өз қызметтерін тоқтатқан қалалар.

Бұл ретте, көптеген моноқалаларға осы қалалармен экономикалық тұрғыда тығыз байланысты қала маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста болып келеді.

Моноқалалардың дамуы 2012–2020 жж. арналған моноқалаларды дамыту Бағдарламасымен реттеледі.

Американские стратегии борьбы с упад-ком моногородов можно разделить на две ка-тегории. Одна направлена на поддержку роста, другая – на сокращение расходов. Поддерж-ка роста может включать в себя создание зон предпринимательства (enterprise zones), с на-логовыми льготами или субсидиями на каждого нанятого сотрудника. Другой вариант поддерж-ки роста – это создание туристических центров (казино, торговый центр, аттракционы).

В Казахстане «моногород» – это город, где основная часть (20% и более) промышленного производства и трудоспособного населения со-средоточены на одном или нескольких (немно-гих) градообразующих предприятиях, как пра-вило, одного профиля и сырьевой направлен-ности (моноспециализация), которые при этом определяют все экономические и социальные процессы, происходящие в городе. В категорию моногородов включены города с численностью населения от 10 до 200 тыс. человек, харак-теризующихся одним из следующих критериев:

1) объем промышленного производства градообразующих предприятий города, в основном, добывающего сектора составляет более 20% от общегородского объема произ-водства (моноспециализация);

2) на градообразующих предприятиях го-рода занято более 20% от общей численности занятого населения;

3) города, в которых градообразующие предприятия частично работают или приоста-новили деятельность.

При этом многим моногородам админи-стративно подчинены пригородные поселки и сельские населенные пункты, экономически тесно связанные с этими городами.

Развитие моногородов регулируется Про-граммой развития моногородов на 2012–2020 годы.

В Казахстане из 27 моногородов 16 горо-дов являются административными центрами


llllllllllll

205



Қазақстанда 27 моноқалалардың 16 қаласы сәйкес аудандардың әкімшілік орталықтары болып табылады. 11 қала аудандардың орталықтары емес – Степно-горск, Текелі, Серебрянск, Курчатов, Шах-тинск, Сарань, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Ақсу, Жаңаөзен. Олардың бір бөлігі облыстық маңызы бар қалалар (Степногорск, Текелі, Балқаш, Жезқазған, Сарань, Қаражал, Сатпа-ев, Теміртау, Шахтинск, Арқалық, Лисаковск, Рудный, Жаңаөзен, Ақсу, Екібастұз, Курчатов, Риддер, Кентау қалалары) болып келеді, ал басқа бір бөлігі аудандардың бірігуі нәтижесінде аудандар орталығы дәрежесін жоғалтты.

Қазақстанның моноқалаларының тізімін негізінен тұрғын халқы 50 мыңға дейінгі шағын қалалар, және халқының саны 100 мыңнан асып түсетін төрт орташа қала – Теміртау, Руд-ный, Жезқазған, Екібастұз қалалары құрайды.

Қазақстанның моноқалаларының типоло-гиясы:

1. Қалалар – өнеркәсіптік орталықтар:1) кен өндіруші өнеркәсіптері басым бо-

лып келетін қалалар – 20 қала:- көмір өндіру – Абай, Сарань, Шахтинск,

Екібастұз;- мұнай мен газды өндіру – Ақсай,

Құлсары, Жаңаөзен;- металл рудаларын өндіру – Арқалық,

Балқаш, Зыряновск, Қаражал, Кентау, Лиса-ковск, Риддер, Рудный, Текелі, Хромтау;

- басқа шикізат түрлерін өндіру – Жаңатас, Қаратау, Жетіқара.

2) өңдеу өнеркәсібі басым болып келетін қалалар – 6 қала:

- химия өнеркәсібі – Серебрянск;- машина жасау, металлургия өнеркәсібі

(алтын), уран өндіру – Степногорск;- металлургия өнеркәсібі – Ақсу,

Жезқазған, Сатпаев, Теміртау.2. Ғылыми-өнеркәсіптік орталық (1 қала)

– Курчатов.

соответствующих районов. 11 городов не явля-ются центрами районов – Степногорск, Теке-ли, Серебрянск, Курчатов, Шахтинск, Сарань, Каражал, Лисаковск, Аркалык, Аксу, Жана-озен. Часть из них являются городами област-ного значения (города Степногорск, Текели, Балхаш, Жезказган, Каражал, Сарань, Сатпа-ев, Темиртау, Шахтинск, Аркалык, Лисаковск, Рудный, Жанаозен, Аксу, Экибастуз, Курчатов, Риддер, Кентау), часть потеряла статус район-ных центров в результате слияния районов.

Перечень моногородов Казахстана в основном составляют малые города с числен-ностью населения до 50 тыс. человек, за ис-ключением четырех средних городов с числен-ностью населения свыше 100 тыс. человек – Темиртау, Рудный, Жанаозен, Экибастуз.

Типология моногородов Казахстана:1. Города – промышленные центры:1) города с преимущественным развитием

добывающей промышленности – 20 городов:- добыча угля – Абай, Сарань, Шахтинск,

Экибастуз;- добыча нефти и газа – Аксай, Кульсары,

Жанаозен;- добыча металлических руд – Аркалык,

Балхаш, Зыряновск, Каражал, Кентау, Лиса-ковск, Риддер, Рудный, Текели, Хромтау;

- добыча прочих видов сырьевых ресурсов – Жанатас, Каратау, Житикара;

2) города с преимущественным развити-ем обрабатывающей промышленности – 6 го-родов:

- химическая промышленность – Сере-брянск;

- машиностроение, металлургическая про-мышленность (золото), урановое производ-ство – Степногорск;

- металлургическая промышленность – Аксу, Жезказган, Сатпаев, Темиртау;

2. Научно-промышленный центр (1 город) – Курчатов.

206


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы бойынша ашылған Астанадағы жоғарғы оқу орны. Университет білім берудің ұлттық

жүйесінің артықшылықтары мен үздік әлемдік ғылыми-білім берушілік тәжірибені үйлестіре отырып, Қазақстанның жоғарғы білім беруінің ұлттық бренді болып табылады. Халықаралық академиялық стандарттарға сәйкес жұмыс істейтін және автономдылық пен академиялық еркіндік қағидаларын басшылыққа алған Қазақстандағы бірінші университет.

Назарбаев Университетінің академиялық және зерттеу бағдарламалары әлемнің үздік 30 жоғарғы оқу орындарының рейтингіндегі әлемнің жетекші университеттерімен серіктестікте әзірленген.

Университеттің басқару органдары Атқа-рушы кеңес, Қамқорлық кеңес және Жоғарғы қамқорлық кеңес болып табылады. Жоғарғы қамқорлық кеңестің төрағасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев.

ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың баста-масымен жоғары білікті мамандандырылған кадрларды дайындау бойынша, сонымен бірге отандық ғылыми зерттеулер мен әзірлемелерді дамыту мақсатында таңдаулы оқу орны ретінде 2009 ж. құрылған. 2010 ж. күзінде Назарбаев Университеті бірінші студенттерді қабылдады.

Высшее учебное заведение в Астане, от-крытое по инициативе Президента Казах-стана Н.А. Назарбаева. Университет является национальным брен-

дом высшего образования Казахстана, соеди-нившим преимущества национальной системы образования и лучшую мировую научно-обра-зовательную практику. Это – первый универ-ситет Казахстана, который работает в соот-ветствии с международными академическими стандартами и руководствуется принципами автономности и академической свободы.

Академические и исследовательские про-граммы Назарбаев Университета разработаны в сотрудничестве с ведущими университетами мира, из рейтинга 30 лучших высших учебных заведений мира.

Органами управления университета явля-ются Исполнительный совет, Попечительский совет и Высший попечительский совет. Пред-седателем Высшего попечительского сове-та является Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев.

Создан в 2009 г. по инициативе Прези-дента РК Н.А. Назарбаева в качестве элитного учебного заведения по подготовке высококва-лифицированных профессиональных кадров, а также развития отечественных научных иссле-дований и разработок. Осенью 2010 г. Назар-баев Университет принял первых студентов.

НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТІ

НАЗАРБАЕВ УНИВЕРСИТЕТ


llllllllllll

207



Назарбаев Университетінің қызметін қамтамасыз ету үшін университетке автоном-ды мәртебе беретін жеке заң қабылданды.

Назарбаев Университетінде жеті мектеп және бір орталық білім береді:

1. Университет алдындағы дайындық орталығы (халықаралық әріптес – University College London),

2. Инженерия мектебі (халықаралық әріптес – University College London),

3. Ғылым және технологиялар мектебі (халықаралық әріптес – Carnegie Mellon University),

4. Гуманитарлық және әлеуметтік ғылымдар мектебі (халықаралық әріптес –University of Wisconsin-Madison),

5. Бизнестің жоғары мектебі (халықаралық әріптес – Fuqua Business School of Duke University),

6. Жоғары мемлекеттік саясат мектебі (халықаралық әріптес – Lee Kuan Yew School of Public Policy of the National University of Singapore),

7. Жоғары білім берудің мектебі (халықаралық әріптестер – University of Pennsylvania, Cambridge University),

Для обеспечения деятельности Назарбаев Университета принят отдельный закон, наде-ляющий его автономным статусом.

В Назарбаев Университете ведут обучение семь школ и один центр:

1. Центр предуниверситетской подготовки (международный партнер – University College London);

2. Школа инженерии (международный партнер – University College London);

3. Школа наук и технологий (международ-ный партнер – Carnegie Mellon University);

4. Школа гуманитарных и социальных наук (международный партнер – University of Wisconsin-Madison);

5. Высшая школа бизнеса (международ-ный партнер – Fuqua Business School of Duke University);

6. Высшая школа государственной поли-тики (международный партнер – Lee Kuan Yew School of Public Policy of the National University of Singapore);

7. Высшая школа образования (междуна-родные партнеры – University of Pennsylvania, Cambridge University);

208


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

8. Медицина мектебі (халықаралық әріптес - University of Pittsburgh).

Назарбаев Университетінің студенттік контингенті 1456, олар Дайындық орталығының тыңдаушылары және Назарба-ев Университеті Мектептерінің бакалавриат бағдарламаларының 1–2 курс студентері.

Сонымен қатар, Университет жанын-да ғылыми орталықтар қызмет етеді: Өмір туралы ғылым орталығы, Энергетикалық зерттеулер орталығы, Салааралық инстру-менталды орталық. Университетте зерттеу университетіне тән, ғылымды басқарудың жаңа жүйесі қалыптасуда, оның аясында Университет ішкі гранттық қаржыландыру механизмдерін, ғылыми өтінімдердің тәуелсіз сыртқы сараптамасын (peer review) жүзеге асырады, сонымен қатар, ғалымдар мен олардың зерттеулерін кешенді қолдау инфрақұрылымын қалыптастырады. Универ-ситеттің ғылыми-зерттеу базасы мен ғылыми және инновациялық қолдау жүйесін (соның ішінде, инновациялық кластерді дамыту) одан әрі дамыту мақсатында 2012 ж. қыркүйекте Nazarbayev University Research and Innovation System жеке мекемесі құрылған болатын.

Университеттің Ғылыми орталықтары және мектептері 130-дан астам ғылыми жоба-ларды іске асыруда. Олардың ішінде 28 жоба мемлекеттік тапсырыс (мақсатты салым) және бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру ая-сында қаржыландырылуда; 18 жоба ҚР БҒМ гранттық қаржыландыруына ие; 70 жоба (бастапқы гранттар, ПОҚ-ның және ғылыми қызметкерлердің жаңа гранттары) Назарба-ев Университетінің Корпоративті қорының қаражаттарынан қаржыландырылады; 14 жоба «Шеврон» компаниясының грантының қаражаттарынан қаржыландырылады.

Интеллектуалды-инновациялық кластер. Кластерді қалыптастыру бойынша жұмыс 2012 ж. 27 қаңтарда Елбасының Қазақстан халқына «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» Жолдау-

8. Школа медицины (международный партнер – University of Pittsburgh).

На сегодняшний день студенческий кон-тингент Назарбаев Университета составляет 1456 слушателей Подготовительного центра и студентов 1–2 курсов программ бакалавриата Школ Назарбаев Университета.

Также при Университете функционируют научные центры: Центр наук о жизни, Центр энергетических исследований, Междисципли-нарный инструментальный центр. В Универ-ситете формируется новая система управле-ния наукой, присущая исследовательскому университету, в рамках которой Университет реализует механизмы внутреннего грантового финансирования, независимую внешнюю экс-пертизу (peer review) научных заявок, а также создает инфраструктуру комплексной под-держки ученых и их исследований. С целью дальнейшего развития научно-исследователь-ской базы Университета и системы научной и инновационной поддержки (в т. ч. развития инновационного кластера), в сентябре 2012 г. было создано частное учреждение Nazarbayev University Research and Innovation System.

Научными центрами и Школами Универ-ситета реализуются более 130 научных проек-тов. Из них 28 проектов финансируются в рам-ках госзадания (целевой вклад) и программ-но-целевого финансирования; 18 проектов получили грантовое финансирование МОН РК; 70 проектов (стартовые гранты и новые гранты ППС и научных сотрудников) финансируются из средств Корпоративного фонда Назарбаев Университета; 14 проектов финансируются из средств гранта компании «Шеврон».

Интеллектуально-инновационный кла-стер. Работа по созданию кластера осущест-вляется в соответствии с Общенациональным планом мероприятий по реализации Посла-ния главы государства народу Казахстана от 27 января 2012 г. «Социально-экономическая модернизация – главный вектор развития Ка-захстана», утвержденным Указом Президента


llllllllllll

209



ын жүзеге асыру бойынша 2012 ж. 30 қаңтарда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген Жалпыұлттық жоспар шараларына сәйкес іске асырылуда.

Кластер тұжырымдамасы мен стра-тегиясы әзірленген. 2012 ж. тамызын-да «Cambridge University Technical Services Limited» (Ұлыбритания) компаниясымен бірлесіп кластерді дамыту тұжырымдамасы мен стратегиясын әзірлеу бойынша кеңес беруші қызметтерді көрсету туралы келісім шартқа қол қойылды.

Коммерцияландыру кеңсесі, Бизнес-ин-кубатор, және Тәжірибелік-эксперименттік цех (пилотты Технопарк) құрылған және тиімді жұмыс істей бастады. Compagnie Europeenne d'Intelligence Strategique француз консалтингтік компаниясымен бірге Назар-баев Университетінің маңында құрастырылып жатқан кластер аясында Технологияларды ком-мерцияландыру орталығын (ТКО) қалыпастыру және дамытуды қолдау бойынша консалтингтік қызметтерді көрсету бойынша келісім шартқа қол қойылған. Келісім шарт шегінде құрылып жатқан ТКО-ның тұжырымдамасы, даму стратегиясы және нормативті база-сы әзірленуде, ТКО қызметкерлері үшін дәрістер және семинарлар жүргізіледі, соны-мен қатар, ТКО қызметкерлерімен бірлесіп Назарбаев Университетінің зерттеушілерінің жобаларының пилотты тобын коммерция-ландыру жолдары бойынша ұсыныстар әзірленуде.

Пилотты Технопарк негізінде өнімдердің тәжірибелік нұсқаларын әзірлеу кезеңіндегі 10–20 жобаны орналастыру бойын-ша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Инжини-ринг Орталығын дамыту стратегиясының тұжырымдамасын әзірлеу бойынша кореялық Innopolis Foundation ұйымымен келісім шарт жасасу туралы мәселе талқылануда.

Республики Казахстан № 261 от 30 января 2012 г.

Разработаны концепция и стратегия кла-стера. В августе 2012 г. подписан контракт на оказание консультационных услуг по разра-ботке концепции и стратегии развития класте-ра с компанией Cambridge University Technical Services Limited (Великобритания).

Созданы и начали эффективно функцио-нировать Офис коммерциализации, Бизнес-инкубатор и Опытно-экспериментальный цех (пилотный Технопарк). Подписан контракт об оказании консалтинговых услуг по поддерж-ке создания и развития Центра коммерци-ализации технологий (ЦКТ) в рамках созда-ваемого кластера вокруг Назарбаев Универ-ситета с французской консалтинговой ком-панией Compagnie Europeenne d'Intelligence Strategique. В рамках подписанного контракта разрабатываются концепция, стратегия раз-вития и нормативная база создаваемого ЦКТ, проводятся лекции и семинары для сотрудни-ков ЦКТ, а также разрабатываются предло-жения по путям коммерциализации пилотной группы проектов исследователей Назарбаев Университета совместно с сотрудниками ЦКТ.

Ведется работа по размещению 10–20 проектов на базе пилотного Технопарка, нахо-дящихся на стадии изготовления опытных об-разцов продукции. Прорабатывается вопрос о заключении контракта с корейской организа-цией Innopolis Foundation по разработке кон-цепции стратегии развития Центра инжини-ринга.

210


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Заманауи қарқынды дамып келе жатқан қоғамда «сауаттылық» түсінігінің мазмұны анағұрлым кеңейді. Адамның

оқу, жазу және арифметикалық есептерді шығару қабілетін сипаттайтын сауаттылықтың дәстүрлі түсіндірілуімен қатар, «функционал-ды сауаттылық» түсінігі белсенді пайдалана бастады. Ол салыстырмалы тұрғыда жаңа бо-лып келеді: өткен ғасырдың 60-жылдарының соңында ЮНЕСКО құжаттарында пайда бол-ды. Функционалды сауаттылық – алған білімді өмірлік міндеттерді шешу үшін қолдана алу қабілеті (1958 ж.). Анағұрлым кең мағынадағы функционалды сауаттылық білімнің (бірінші кезекте жалпының) көпжақты адами әрекеттілікпен байланысын ықпалдастыратын, тұлғаның әлеуметтік бағыттылығының тәсілін білдіреді.

«Баршаға бірдей білім туралы» Дүниежүзілік Декларациясының ережелеріне сәйкес білім беру ең маңызды білім беру қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс. Олар, өз кезегінде, өзіне білім берудің негізгі дағдыларын (сауаттылық, есептерді шығара алу қабілеті, өз ойын ауызша жеткізе алу, күрделі жағдайларды шеше алу қабілеті) және білім берудің негізгі мазмұнын (білімді, құндылықтар мен түсініктерді қосқанда) игеруді қосады, осының барлығы

В современном динамично развиваю-щемся обществе значительно расши-рилось содержание понятия «грамот-

ность». Наряду с традиционной интерпре-тацией грамотности, характеризующей уме-ние человека читать, писать и производить арифметические расчеты, стало активно использоваться понятие «функциональная грамотность». Оно сравнительно молодо: появилось в конце 60-х гг. прошлого века в документах ЮНЕСКО. Функциональная гра-мотность – умение использовать полученные знания для решения жизненных задач (1958 г.). Функциональная грамотность в наиболее широком определении выступает как способ социальной ориентации личности, интегриру-ющий связь образования (в первую очередь, общего) с многоплановой человеческой дея-тельностью.

В соответствии с положениями Всемир-ной Декларации «Образование для всех», об-разование должно удовлетворять важнейшие образовательные потребности. Они, в свою очередь, включают в себя усвоение базовых образовательных навыков (таких, как гра-мотность, способность производить исчис-ления, выражать свои мысли устно, решать проблемные ситуации) и базового содержа-ния образования (включая знания, ценности

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫ

ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ ГРАМОТНОСТЬ ШКОЛЬНИКОВ


llllllllllll

211



төмендегілерді іске асыруға қабілетті болу үшін қажет:

- өміршеңдік, тіршілікке қабілеттілік,- жеке қабілеттерін дамыту,- лайықты өмір салтын жүргізу,- қоғам дамуына белсенді қатысу,- жеке өмірінің жағдайын жақсарту,- ерекше шешімдерді қабылдау,- білім алуды жалғастыру.2012 ж. маусымында Қазақстанда

Оқушылардың функ ционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012–2016 жж. арналған ұлт тық іс-қимыл жоспары қабылданды. Функ-ционалды сауаттылық деңгейін бағалау үшін Қазақстан арнайы зерттеулерге қатысады.

Функционалды сауаттылық тұжырымдама-сына негізделген, ең танымал халықаралық бағалау зерттеулері Экономикалық ынтымақ-тастық және даму ұйымының (ЕЫДҰ) қолдауымен жүргізілетін, 15 жастағы оқушы-лардың білім алу жетістіктерін бағалаудың Халықаралық бағдарламасы (Program for

и представления), необходимых личности для того, чтобы:

- выживать;- развивать собственные способности;- вести достойный образ жизни;- активно участвовать в развитии обще-

ства;- улучшать условия собственной жизни;- принимать нестандартные решения;- продолжать образование.В Казахстане в июне 2012 г. принят

Национальный план действий по развитию функциональной грамотности школьников на 2012–2016 годы. Для оценки уровня функ-циональной грамотности Казахстан участвует в специальных исследованиях.

Одним из наиболее известных междуна-родных оценочных исследований, основанных на концепции функциональной грамотности, является Международная программа оцен-ки учебных достижений 15-летних учащихся (Program for International Student Assessment

212


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

International Student Assessment – PISA) болып табылады.

PISA-2012 зерттеуіне 39 білім беру ұйымдарынан 15 жастағы 1248 оқушы қатысты, олардың ішінде 332 оқушы орыс тілінде, 916 оқушы – қазақ тілінде білім алу-шылар. Қазақстанда PISA-2012 апробациялық зерттеулерді ұйымдастыру және өткізу тура-лы баяндама дайындалды және Халықаралық консорциумға жіберілді.

Нәтижелер бойынша, қазақстандық оқушыларды зерттеу келесідей көрсеткіштерді берді:

1) біршама күрделі оқу мәтіндерін ба-рабар қолдануға және олардың көмегімен күнделікті жағдайларда жөн табуға дайын оқу сауаттылығын зерттеуге қатысушылардың қатарындағы оқушылардың үлесі 5%-ды құрайды (ЕЫДҰ елдері бойынша орташа көрсеткіш – 28,6%);

2) нақты жағдайда нақты үлгілермен тиімді жұмыс істеуге, әртүрлі тапсырма-ларды дамытуға және үйлестіруге дай-ын оқушылардың үлесі, математикалық сауаттылық зерттеулерінің қатысушалырының санынан 4,2%-ды құрайды (ЕЫДҰ елдері бой-ынша орташа көрсеткіш қатысушылардың 16%-ы);

3) жаратылыстану ғылымдарының рөлі ту-ралы қорытынды жасауға, әртүрлі жаратылы-стану пәндерінің анықтамаларын таңдауға және біріктіруге және осы анықтамаларды өмірлік жағдайлардың аспектілеріне тікелей қолдануға дайын оқушылардың үлесі, жаратылыстану сауаттылығы зерттеу қатысушыларының саны-нан 3,6%-ды құрайды (ЕЫДҰ елдері бойынша орташа көрсеткіш – 20,5%).

TIMSS (Математикалық және жаратылыс-танулық білім беру сапасын халықаралық са-лыстырмалы мониторингтік зерттеу) зерттеу-лерінде қазақстандық оқушылар жоғары нәтижелерді көрсетеді.

– PISA), проводимой под эгидой Организа-ции экономического сотрудничества и разви-тия (ОЭСР).

В исследовании PISA-2012 приняли уча-стие 1248 учащихся 15-летнего возраста из 39 организаций образования, из них 332 уча-щихся с русским языком обучения, 916 – с ка-захским языком обучения. Подготовлен и на-правлен в Международный консорциум отчет об организации и проведении апробационного исследования PISA-2012 в Казахстане.

Результаты свидетельствуют, что доля ка-захстанских школьников, готовых:

1) адекватно использовать более или ме-нее сложные учебные тексты и с их помощью ориентироваться в повседневных ситуациях, составляет 5% от числа участников исследо-вания грамотности чтения (средний показа-тель по странам ОЭСР – 28,6%);

2) эффективно работать с конкретными моделями для конкретной ситуации, разви-вать и интегрировать разные задания, состав-ляет 4,2% от числа участников исследования математической грамотности (средний пока-затель по странам ОЭСР – 16%);

3) эффективно работать с ситуацией, тре-бующей сделать выводы о роли естествен-ных наук, выбрать и объединить объяснения из разных естественнонаучных дисциплин и применить эти объяснения непосредственно к аспектам жизненных ситуаций, составляет 3,6% от числа участников исследования есте-ственнонаучной грамотности (средний показа-тель по странам ОЭСР – 20,5%).

В то же время, в исследовании TIMSS (Международное сравнительное мониторинго-вое исследование качества математического и естественнонаучного образования) казахстан-ские школьники демонстрируют высокие ре-зультаты.

В 2011 г. в исследовании TIMSS участво-вали 4389 учащихся 4-х классов (с русским


llllllllllll

213



TIMSS-2011 зерттеуіне Қазақстанның бүкіл аймақтарынан 154 білім беру ұйымдарының 4-ші сыныптарының 4389 оқушысы (орыс тілінде білім алушылар саны – 1725, қазақ тілінде білім алушылар саны – 2664) және 8-ші сыныптарының 4408 оқушысы (орыс тілінде білім алушылар саны – 1692, қазақ тілінде білім алушылар саны - 2716) қатысты.

Сонымен қатар, функционалды сауатты-лық пайдасына Назарбаев Интеллектуал-ды мектептері әрекет етеді: Педагогикалық шеберлік орталығы, Педагогикалық өлшемдер орталығы құрылған, мектептердің аккредита-циядан өтуі қамтамасыз етілген.

языком обучения – 1725, с казахским языком – 2664) и 4408 учащихся 8-х классов (с рус-ским языком обучения – 1692, с казахским языком – 2716) из 154 организаций образо-вания со всех регионов Казахстана.

Между тем, в целях обеспечения функцио-нальной грамотности проводится работа в На-зарбаев Интеллектуальные школы: созданы Центр педагогического мастерства, Центр пе-дагогических измерений, обеспечивается про-хождение школами аккредитации.

214


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Жоғары технологиялық құралдарды және инновациялық емдік дәрі-дәрмектерді қолданумен алдын-ала емдеу, емдік және

басқа да медициналық үрдістердің кешені.SMART — бұл мақсаттар мен қойылған

міндеттерді анықтау үшін менеджмент пен жобалық басқаруда қолданылатын аббре-виатура. Аббревиатура ағылшын тіліндегі сөздердің бірінші әріптерінен құрылған:

- нақты (specific);- өлшенетін (measurable);- қол жетімді (attainable);- маңызды (relevant);- нақты мерзімге қатысты (time-bounded).Терминді бірінші пайдалану Пол Мэйрдің

(Paul J. Meyer) жұмысында 1965 ж. және кейін 1981 ж. қарашасында Management Review by George T. Doran. There’s a S.M.A.R.T. way to write management’s goals and objectives еңбегінде айтылады.

Смарт-медицина ақылды, интеллекту-алды медицина ретінде бағаланады. Қазіргі уақытта медицина саласында денсаулық сақтаудың компьютерлік технологияларының, ақпараттық жүйелерінің одан арғы дамуының негіздері қаланып жатыр. Денсаулық сақтауға ҚР ЖІӨ-нің 3% жұмсалады, бұл ірі жобаларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. «Электронды денсаулық сақтау» – бұл «Қазақстан-2050»

Комплекс профилактических, лечебных и иных медицинских процессов с приме-нением высокотехнологичного оборудо-

вания и инновационных лекарственных пре-паратов.

SMART – это аббревиатура, используемая в менеджменте и проектном управлении для определения целей и постановки задач. Аб-бревиатура образована первыми буквами ан-глийских слов:

- конкретный (specific);- измеримый (measurable);- достижимый (attainable);- значимый (relevant);- соотносимый с конкретным сроком (time-

bounded).Первое известное использование терми-

на – в работе Пола Мэйра (Paul J. Meyer) в 1965 г. и позже, в ноябре 1981 г. в работе Management Review by George T. Doran. There’s a S.M.A.R.T. way to write management’s goals and objectives.

Смарт-медицина расценивается как ум-ная, интеллектуальная медицина. В настоящее время в медицинской отрасли закладываются основы дальнейшего развития компьютерных технологий, информационной системы здра-воохранения. На здравоохранение выделяет-ся 3% ВВП РК, что позволяет реализовывать

СМАРТ-МЕДИЦИНА

СМАРТ-МЕДИЦИНА


llllllllllll

215



Стратегиясы» аясында денсаулық сақтауды дамыту бойынша негізгі міндеттердің бірі.

Дамыған елдердің медицинасында азаматтардың денсаулығы мен өмірін сақтау үшін ғылыми-техникалық ілгерілеу жетістік-тері кең масштабта және ұзақ уақыт бойы қолданылып келеді. Әлемге әйгілі «Филипс» компаниясы Philips Lifeline GoSafe жүйесін әзірледі, онда қолданушылар кнопкасы бар алқаны үнемі тағып жүреді. Егер пациент халі нашарласа, ол шұғыл әсер ету орталығымен байланысу үшін кнопканы басады. Егер қолданушы кенеттен құлап, көмек туралы белгі беруге шамасы келмеген жағдайда, AutoAlert функциясы құлауды автоматты түрде тіркейді және әсер ету орталығына өз бетінше шақыру жібереді, ал локациялық қызметті көрсету жүйесі пациенттің орналасу жерін дәл анықтайды.

Topol фирмасының әзірлемесі кардиопа-тологиясы бар пациенттердің маңызды, бірақ ыңғайсыз тәулік бойғы «холтер мониторингінің» жүйесін алмастыруға мүмкіндік береді.

Американдық Mobisante компаниясы MobiUS SP1 деп аталатын визуализацияның ультрадыбыстық жүйесі бар әлемдегі бірінші смартфонды құрастырды – бұл қарапайым 4-дюймдік смартфон мен УДЗ-датчигінің негізінде іске асырылған, салмағы 310 грамм болып келетін ультрадыбыстық зерттеудің қалталық шағын аппараты. Бірақ, аппаратпен жұмыс істеу үшін УДЗ-диагностика бойынша дәрігер біліктілігі қажет. «Смартфондағы УДЗ» АҚШ-та 7500 доллар тұрады.

Қазақстанда соңғы жылдары халыққа медициналық қызметтер ретінде келесідей жаңа диагностикалық және емдеу техноло-гиялары ұсынылады: магнитті-резонансты зерттеулер, ангиография және әртүрлі си-рек кездесетін жедел араласуларды жүргізу. Медициналық қызметтерді онлайн көрсету бойынша жоба енгізілуде. Медициналық

крупные проекты. «Электронное здравоохра-нение» – одна из ключевых задач по развитию здравоохранения в рамках Стратегии «Казах-стан-2050».

В медицине развитых стран достижения научно-технического прогресса используются давно и в широком масштабе – для сохране-ния здоровья и жизни граждан. Всемирно из-вестная компания «Филипс» разработала си-стему Philips Lifeline GoSafe, пользователи ко-торой постоянно носят кулон с кнопкой. Если пациенту стало плохо, он нажимает на кноп-ку, чтобы связаться с центром оперативного реагирования. Если же пользователь внезап-но упал и не в состоянии подать сигнал о по-мощи, функция AutoAlert автоматически реги-стрирует падение и самостоятельно посылает вызов в центр реагирования, а система лока-ционных сервисов точно определяет местопо-ложение пациента.

Разработка фирмы Topol позволяет за-менить собой важную, но неудобную систему круглосуточного «холтеровского мониториро-вания» пациентов с кардиопатологией.

Американская компания Mobisante созда-ла первый в мире смартфон с ультразвуковой системой визуализации MobiUS SP1 – кар-манный аппарат ультразвукового исследова-ния, реализованный на базе обычного 4-дюй-

216


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

мекемелердің емделушілер денсаулық сақтау саласындағы соңғы жаңалықтарды біле ала-тын, мамандарға сұрақ қоя алатын және ең маңыздысы, өткізілген емдеу жайлы пікірлерін қалтыра алатын сайттары қызмет етеді. Болашақта емделушілердің жеке кабинеттерін онлайн құру жоспарланып отыр, олардың көмегімен емделушілер үйден шықпай, өздерінің тексерулерінің нәтижелерін көреді және дәрігер қабылдануына жазыла алатын болады.

2013 ж. «Үлкен Еуропа: шығыс және оңтүстік көршілермен қарым-қатынастың жаңа шекарасы» атты еуропалық бизнес, ғылым және өнер көшбасшыларының Саммитінде Ұлыбританияның арнайы сыйлығының қазақстандық медициналық мекемеге берілуі қазақстандық медицина қызметінің күмәнсіз мойындалуы болып табылады. Сыйлықты алу-шы «Медицина» номинациясында «Еуропаның үздік кәсіпорыны» атағын иеленген «Ұлттық ғылыми медициналық орталық» РМК болды.

2013 ж. сәуірінде ҚР Үкіметінің оты-рысында Денсаулық сақтау министрлігі 2013–2020 жж. арналған ҚР Электрондық денсаулық сақтауды дамыту тұжырымдамасын ұсынды. Электрондық денсаулық сақтаудың тұжырымдамалық көрінісі – 2020 ж. қарай са-палы және тұрақты денсаулық сақтау жүйесін қамтамасыз ететін, өзекті ақпаратты автомат-ты түрде алуды қамтамасыз етуінде.

мового смартфона и УЗИ-датчика, весом все-го 310 грамм. Однако для работы с аппара-том необходима квалификация врача по УЗИ-диагностике.

В Казахстане за последние годы в каче-стве медицинских услуг для населения предла-гаются новейшие диагностические и лечебные технологии: магнитно-резонансные исследо-вания, ангиография и проведение различных уникальных оперативных вмешательств. Вне-дряется проект по медобслуживанию онлайн. Функционируют сайты медицинских учрежде-ний, где пациент может узнать последние но-вости в области здравоохранения, задать во-просы специалистам, и, что очень важно, оста-вить отзыв о проведенном лечении. Со време-нем планируется открыть личные кабинеты па-циентов онлайн, посредством которых можно, не выходя из дома, увидеть результаты своих обследований и записаться на прием к врачу.

Несомненным признанием заслуг казах-станской медицины стала эксклюзивная наг-рада Великобритании, которая в 2013 г. была впервые вручена казахстанскому медицинско-му учреждению на Саммите европейских ли-деров бизнеса, науки и искусства «Большая Европа: новые рамки отношений с восточными и южными соседями». Получателем награды стал РГП «Национальный научный медицин-ский центр», который признан «Лучшим пред-приятием Европы» в номинации «Медицина».

В апреле 2013 г. на заседании Правитель-ства РК Министерство здравоохранения пред-ставило Концепцию развития электронного здравоохранения РК на 2013–2020 гг. Концеп-туальное видение электронного здравоохране-ния состоит в том, что к 2020 г. будет обеспече-но автоматизированное получение актуальной информации, обеспечивающей качественную и устойчивую систему здравоохранения.


llllllllllll

217



Тәртіпсіздікке мүлде төзбеушілік қоғам мен құқық қорғау органдарының қандай да болсын құқық бұзушылық іс-әрекеттерге,

яғни құқықтардың шектелуіне немесе белгілі бір заңның шеңберінде құқықтардың тыйым салынуына қарсы қатынасын білдіреді.

Түрлі мемлекеттерде «мүлде төзбеушілік» түсінігінің өз ерекшеліктері болады. Мысалы, АҚШ полициясы бұл тактиканы ірі мегапо-листерге қоныс тепкен көше бандаларымен қарсы күресте пайдаланды. Мәселен, өткен ғасырдың 80-жылдары Нью-Йорк метросының директоры Д.Ганн жер асты теміржолындағы қылмыстық жағдайға байланысты тазалық жұмыстарын жүргізіп, тәртіп орнатқызды. Ол Д. Уилсон мен Д. Келлингтің «сынған терезелер теориясын» (Broken Windows) негізге алған болатын. Ол өз кезегінде былай түсіндіріледі: күтімсіз және қараусыз қалған ғимараттар адамдардың тәртіп сақтаудың жалпы қабылданған нормаларын орындамау-ына түрткі болады, соның нәтижесінде билікке бағынбаудың бұқаралық акцияларына ұласып кететін қылмыс деңгейі өсіп кетеді.

90-шы жылдардың басында Нью-Йорк қаласы жаппай көше қылмысынан және есірткі сатудан азап шекті. Осы кезде та-нымал американдық саясаткер Р. Джули-ани «сынған терезелер теориясын» есепке

Нулевая терпимость к беспорядку пред-ставляет собой отношение общества и правоохранительных органов к противо-

правным действиям или поступкам, даже не-значительным, направленное на максималь-но возможное их ограничение или запрет в рамках существующего законодательства.

Понятие «нулевой терпимости» в разных странах имеет свою специфику. В США полиция применила эту тактику в борьбе с уличными бандами, действующими в мегаполисах. Так, еще в 80-х гг. прошлого века директор нью-йоркского метро Д. Ганн начал борьбу с преступностью в подземке с наведения элементарной чистоты и порядка. За основу им была взята сформулированная Д. Уилсоном и Д. Келлингом так называемая «теория разбитых окон» (Broken Windows). Расшифровывалась она как то, что вид неухоженного и заброшенного здания будет провоцировать окружающих к несоблюдению общепринятых норм поведения, результатом чего станет рост преступности, перерастающий в массовые акции неповиновения властям.

В начале 90-х гг. город Нью-Йорк страдал от массовой уличной преступности и наркотор-говли. В это время известный американский политик Р. Джулиани взял на вооружение «те-орию разбитых окон». Став мэром города, он

ТӘРТІПСІЗДІККЕ МҮЛДЕ ТӨЗБЕУШІЛІК

НУЛЕВАЯ ТЕРПИМОСТЬ К БЕСПОРЯДКУ

218


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

алып, қала әкімі болғаннан кейін CompStat бағдарламасын бекітті. Бұл бағдарлама бой-ынша қаланың белгілі бір орындарында көше қылмысы қадағаланып, ал оны бұлтартпай құрықтаудың жауапкершілігі аудандық поли-ция басшыларына жүктелді. Биліктің бұл ойы бойынша полиция қылмыстың өсу үдерістерін ерте кезеңнен бастап тоқтатып, олардың ірі криминалдық толқындарға айналып кетпеуіне жол бермеуі керек.

Аталмыш бағдарламаның тәжірибелік түрде іске асырылуы Нью-Йорк полициясының комиссары У. Браттонға жүктелді, ол өз кезегінде «құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушілік» қағидасын жариялаған бола-тын. Қылмыскерлермен «әрбір көше» үшін таласуға уәде берген Браттон қылмыстың ошақтарын анықтау үшін компьютерлік тех-нологияларды жиі қолдана бастап, екі жыл ішінде ауыр қылмыстардың деңгейін үш есе, ал адам өлтіру қылмысының тең жартысын қысқартқан болатын.

«Сынған әйнектер теориясы» мен «мүлде төзбеушілік» немесе «тәртіпсіздікке мүлде шыдамсыздық» түсінігі АҚШ-та кеңінен таралған болатын. Көше қылмысымен күресудің бұл әдісі АҚШ-тың басқа қалаларында ғана емес, сонымен қатар Еу-ропа, Оңтүстік Африка, Индонезия мен басқа мемлекеттерде де қолданыла бастады.

Мәселен, 2011 ж. тамызында Лон-дон қаласында жаппай қарақшылық пен тонаушылық бірден лап еткен-де Ұлыбританияда тәртіпсіздікке мүлде төзбеушілік туралы айтыла бастады. Премьер-министр Д. Кэмерон осы жағдайға байланы-сты өз сөзінде үкіметтің «мүлдем төзбеушілік» туралы аз жариялағанын, бірақ қазіргі таңда бұл ойды міндетті түрде халыққа жеткізу ке-рек екенін айтып кеткен болатын. Оған қоса ол британдық билікке қоғамдық қауіпсіздік жөнінде кеңес беру үшін Нью-Йорк пен Лос-

утвердил программу CompStat, в соответствии с которой, в определенных точках города по-стоянно отслеживалась уличная криминальная активность, а ответственность за ее пресечение возлагалась на районных полицейских началь-ников. По замыслу властей, полиция должна была пресекать тенденции к росту преступно-сти на ранней стадии, не давая им развиться в большие криминальные волны.

Практическое воплощение данной про-граммы возложили на комиссара полиции Нью-Йорка У. Браттона, который и провозгла-

сил принцип «нулевой терпимости к правона-рушениям». Браттон, пообещавший неприми-римо бороться с преступниками «за каждую улицу», для выявления очагов преступности стал активно использовать компьютерные тех-нологии, и всего за два года сократил уровень тяжких преступлений более чем на треть, а убийств – почти наполовину.

«Теория разбитых окон» и вместе с ней – понятие «нулевая терпимость», или «нуле-вая толерантность к беспорядку», были широ-ко популяризированы в США. Такой подход в борьбе с уличной преступностью вскоре стали применять не только в других городах США, но и в Европе, Южной Африке, Индонезии и в других странах.

Так, например, о нулевой терпимости к беспорядкам стали говорить в Великобри-


llllllllllll

219



Анджелес полициясының бұрынғы бастығы Б. Братонды шақырған болатын.

Нидерландық Гронинген университеті әлеуметтанушыларының жүргізген экспери-менттері құқық бұзушылық әрекеттің өсуі шашыраған қоқыс, дуалдар мен қабырғалардағы мазмұны күдік туғызатын суреттер мен жазбаларға, шудың қатты бо-луына тікелей байланысты болып келетінін дәлелдеді. Алынған нәтижелер бойынша қоғамдық нормалардың бұзылуымен күресуді олардың алғашқы көрсеткіштерінен бастау керектігі көрсетіледі, өйткені, қоғамға қарсы әрекет көп адамдар үшін үйреншікті болып, қылмысты жүйелік құбылысқа айналдыруы мүмкін.

Қазақстанда осы іспетті ділді қабылдаудың алғашқы көрсеткіштерінің бірі 2011 ж. Сыртқы істер министрлігінің үндеуі болып табылады, онда дипломатиялық корпуста тәртіп бұзушылықтарға мүлдем төзбеушіліктің жарияланғаны туралы мәлімдеме жасалды.

Оған қоса қаржылық құқық бұзушылықтар мен қылмыстар бойынша мемлекеттік ор-гандармен әріптестік орнату мемлекеттік деңгейде мадақталынады.

Жалпы алғанда, тәртіпсіздікке мүлдем төзбеушілік саясаты сақтандыру шарала-рымен айналысатын ішкі саясат саласына жатқызылады. Ол өз кезегінде Қазақстанда 1995 ж. бастап, яғни «Бейбіт жиналыстар, митингілер, пикеттер мен демонстрациялардың өткізілу тәртібі» туралы заң қабылданғаннан бері іске асырылып келеді. Мұндағы басты ұстаным бір азаматтардың құқықтары мен еркіндіктерінің орындалуы басқалардың баламалы құқықтарының бұзылмауына негізделеді.

Бұл арада «Нұр Отан» партиясының «STOPҚылмыс» акциясын іске асыруын ай-тып кетуге болады. Онда құқықбұзушылықтар болмау үшін сақтандыру шараларын

тании, когда в августе 2011 г. в Лондоне вспыхнули массовые грабежи и мародерство. Премьер-министр Д. Кэмерон по этому поводу заявил, что правительство недостаточно громко заявляло о «нулевой толерантности», но теперь это – та мысль, которую необходимо донести. Он также пригласил бывшего главу полиции Нью-Йорка и Лос-Анджелеса Б. Браттона для консультирования британских властей по вопросам общественной безопасности.

Эксперименты, проведенные нидерланд-скими социологами из Гронингенского уни-верситета, показали прямую зависимость роста противоправного поведения от разбро-санного мусора, рисунков и надписей сомни-тельного содержания на стенах, повышенного уровня шума и т. д. Полученные результаты ясно подтвердили, что бороться с нарушения-ми общественных норм нужно уже с их самы-ми первыми проявлениями, потому что анти-общественное поведение для многих может быстро стать привычным, превращая преступ-ность в системное явление.

В Казахстане одним из первых признаков принятия подобной ментальности является заявление Министерства иностранных дел в 2011 г. о том, что объявлена нулевая терпи-мость к нарушениям дисциплины в диплома-тическом корпусе.

Помимо этого, на государственном уровне поощряется сотрудничество с госорганами по поводу финансовых нарушений и преступлений.

В целом, политика нулевой терпимости к беспорядкам лежит в русле превентивной внутренней политики, которая в Казахстане реализуется с 1995 г., когда был принят Закон «О порядке проведения мирных собраний, митингов, шествий, пикетов и демонстраций». Главный принцип здесь состоит в том, чтобы реализация прав и свобод одних граждан не подрывала аналогичные права других.

220


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

ұйымдастыруға жастар ұйымдарын тартады. Жастардың ҮЕҰ мен ішкі істер ұйымдарының арасында белсенді өзараәрекеттестік көрінеді.

Қазіргі кезде Қазақстанда әлеуметтік шиеленісудің төмендеу деңгейі байқалады. Көбінесе бұл мемлекеттік ұйымдардың, оның ішінде мемлекеттік қызмет көрсету бөлімі қызметінің тиімділігінің жоғарылауына байла-нысты биліктің күшеюіне әсер етеді.

2013 ж. 4 тоқсанында «Демократия ин-ституты» ҒЗА жүргізген қоғамдық-саяси жағдайлар мониторингісінің ақпаратына сәйкес өміріне толық риза болған қазақстандықтардың саны 19-дан 27%-ға көбейді. Өміріне риза болғандар саны 74-тен 79,2%-ға көбейді.

Бұл өзгерістер әлеуметтік ортадағы нақты жақсарулармен байланысты. Оның ең бас-тысы, азаматтардың кірісі мен жағдайының өсуі болып табылады. Бірақ азаматтардың әлеуметтік көңіл-күйіне бюрократияның біршама шектелуі мен әкімшілік кедергінің шешілуі әсер етеді. Бұл ТҚЕО қалыптастыруға, электронды Үкімет жүйесін ендіруге байланыс-ты.

Маңызды мәселелердің бірі – жұмыспен қамту. Есеп беру кезеңінде гастарбайтерлер, еңбек мигранттары мәселесі талқыланды. Қазақстанның еуразиялық кеңістікте орта-азиялық республикалардан айырмашылығы арзан жұмыс күшін қамсыздандырушы емес, қабылдаушы болып табылады.

Жұмыс орнымен қамтамасыз ету мәселесі жергілікті атқарушы билік қызметінің жетістігі мен бағасының көрсеткіші болып табыла-ды. «Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасы деңгейінде әр үшінші мұқтаж қазақстандық жұмысқа алынады.

Жоғарыда аталған факторлардан басқа әлеуметтік нысандар жүйесін кеңейту, теле-фонмен жабдықтау, телевизиялық көрсетілімді жақсарту сияқты ұзақ мерзімді факторлар да

В этом плане следует упомянуть работу партии «Нұр Отан», в частности, по реализации акции «STOPҚылмыс». Она подразумевает активное вовлечение молодежных органи-заций в упреждающие мероприятия, чтобы не допускать правонарушений. Проводится активное взаимодействие молодежных НПО с органами внутренних дел.

В настоящее время в Казахстане преоб-ладает тенденция снижения социальной на-пряженности. Во многом этому способствуют усилия власти по повышению эффективности деятельности государственных органов, в том числе, в части оказания государственных услуг.

Согласно данным мониторинга обще-ственно-политической ситуации за 4-й квар-тал 2013 г., проведенного НИА «Институт демократии», доля полностью довольных жиз-нью казахстанцев увеличилась с 19 до 27%. Сумма довольных и скорее, довольных жиз-нью увеличилась с 74 до 79,2%.

Данное изменение связано с происходя-щими реальными улучшениями в социальной сфере. Главным из них является, безуслов-но, рост доходов и благосостояния граждан. Однако больше на социальное самочувствие граждан влияет то, что в некоторой степени ограничивается бюрократия и снимаются ад-министративные барьеры. Это касается функ-ционирования ЦОН, внедрения системы элек-тронного Правительства. В настоящее время это начинает действовать и сказывается на настроениях граждан.

Один из важнейших вопросов – это за-нятость. В отчетный период часто обсуждался вопрос по поводу гастарбайтеров, трудовой миграции. Казахстан на евразийском про-странстве, в отличие от центральноазиатских республик, является не поставщиком, а при-емщиком дешевой рабочей силы.

Вопрос обеспечения рабочими местами является ведущим показателем эффектив-


llllllllllll

221



әсер етеді. Бұлардың бәрі әлеуметтік көңіл-күйдің жетекші факторлары. Үй құрылысы мәселесі де өз уақытында жүріп жатыр. Яғни, азаматтар өмірдің жақсы жаққа қарай ауы-сып бара жатқанын көруі тиіс.

ности и оценки деятельности местной испол-нительной власти. В рамках программы «За-нятость-2020» трудоустроен каждый третий нуждающийся казахстанец. Решаются вопро-сы трудоустройства инвалидов.

Помимо вышеназванных факторов, ска-зываются и долгосрочные, такие, как расши-рение сети социальных объектов, телефони-зация, улучшение качества телевизионного показа. Все это – ведущие факторы социаль-ных настроений. Своим ходом идет жилищное строительство. То есть, граждане могут ви-деть, что жизнь меняется в лучшую сторону.

222


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Тұрғындардың биологиялық, психология-лық және әлеуметтік жағдайының үйлестірілген жүйесі.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының

қорытындысына сәйкес «Денсаулық – ауру-лар мен физикалық ақаулардың болмауы ғана емес, сонымен қатар толығымен физикалық, рухани және әлеуметтік аман-саулық». Денсаулықтың негізгі көрсеткіштері:

- тұрғындардың табиғи қозғалысы;- тамақ және тамақтану;- білім алу;- еңбек етудің жағдайы мен режимі;- баспана қоры;- тұтыну және жинақтау қорлары;- көлік құралдары; - еңбекке жарамды тұрғындардың жұмыс-

пен қамтылуы;- киім-кешек;- демалысты ұйымдастыру;- әлеуметтік қамсыздандыру;- жеке тұлғаның еркіндігі.1980 жылдан бастап ДДҰ жаһандық

«XXI ғ. денсаулық баршаға» атты стратегия-ны жүзеге асыруда, ол бойынша өсіп келе жатқан ұрпақтың әлеуметтік-медициналық қажеттіліктеріне, алдын-алу шараларын арт-тыру мен осы бағыттағы бірінші буын ретінде денсаулыққа басымдық беру бағытталған.

Сбалансированная система биологиче-ских, психологических и социальных со-стояний населения.Согласно заключению Всемирной орга-

низации здравоохранения, «Здоровье – не только отсутствие заболеваний и физических дефектов, но и состояние полного физическо-го, духовного и социального благополучия». Ключевыми показателями здоровья являются:

- естественное движение населения;- еда и питание;- образование;- условия и режим труда;- жилой фонд;- фонды потребления и накопления;- средства транспорта; - занятость трудоспособного населения;- одежда;- организация отдыха;- социальное обеспечение;- свобода личности. С 1980 г. ВОЗ реализует глобальную

стратегию «Здоровье для всех в XXI в.», ко-торая ориентируется на акцентирование при-оритетного внимания на медико-социальных потребностях подрастающего поколения, уси-лении мер профилактики и роли первично-го звена здравоохранения в данном направ-лении.

ҰЛТ ДЕНСАУЛЫҒЫ

ЗДОРОВЬЕ НАЦИИ


llllllllllll

223



Қазіргі таңда Қазақстанда тұрғындардың денсаулығына арналған Қазақстан Республикасының 2011–2015 жылдарға арналған «Саламатты Қазақстан» денсаулық сақтауды дамыту мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылуда. Оның мақсаты елдің әлеуметтік-демографиялық тұрақты да-муын қамтамасыз ету үшін Қазақстан азаматтарының денсаулығын жақсарту бо-лып табылады. Сонымен қатар, 2008–2016 жылдарға арналған «Салауатты өмір салты» бағдарламасы (2007 ж. 21 желтоқсанында ҚР Үкіметінің № 1260 қаулысымен бекітілген) ұлттың денсаулығын жақсартып, Қазақстанның тұрақты дамуы мәселесіне арналған.

Денсаулық сақтау жүйесінде кепілден-дірілген тегін медициналық көмектің минимал-ды стандарттары бекітілген. Жалпы дәрігерлік тәжірибе қағидалары бойынша әрекет ететін алғашқы санитарлық-медициналық көмек қызметіне реформа жүргізілді.

В Казахстане здоровью населения посвя-щены реализуемая в настоящее время Госу-дарственная программа развития здравоох-ранения Республики Казахстан «Саламатты Қазақстан» на 2011–2015 годы, целью ко-торой является улучшение здоровья граж-дан Казахстана для обеспечения устойчивого социально-демографического развития стра-ны, а также Программа «Здоровый образ жизни» на 2008–2016 годы (утверждена по-становлением Правительства Республики Ка-захстан от 21 декабря 2007 г. № 1260), кото-рая направлена на оздоровление нации и пе-реход Казахстана к устойчивому развитию.

В системе здравоохранения установлены минимальные стандарты по гарантированно-му объему бесплатной медицинской помощи. Проведено реформирование службы первич-ной медико-санитарной помощи, действую-щей по принципу общей врачебной практики.

Смертность детей в Казахстане в возрасте до 5 лет уменьшилась на 65% – с 54,1 случа-

224


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

Қазақстандағы 5 жасқа дейінгі балалар өлімі 65%-ға азайды – 1990 ж. 1000 баланың 54,1-і, 2012 ж. 18,7 құрады, барлығы ҚР бала өлімі 2012 ж. туған балалардың 1000-ның 13,46-ын құрайды. Ана өлімінің саны 100 000-ның 13,5-ін құрады. Жалпы өлім көрсеткіші 1000 адамға шаққанда 8,68 төмендеді. Өмір сүру ұзақтығы 69 жасқа көтерілді.

Онкологиялық ауруларға қатысты өлім көрсеткішін төмендетуге қол жеткізілді. Ерте диагностика жасау көрсеткіші 49,5 пайызға дейін ұлғайтылды. Онкологиялық қызметті дамыту бағдарламасы енгізілді. Астана қаласында Назарбаев Университеті жаныннан Онкологиялық орталық ашылды.

Әлеуметтік аурулармен ауыру деңгейі төмендеді. «А» вирустық гепатитімен ауыру 4,6 есе қысқарса, туберкулез ауруымен ау-ыру азайып, бір мың адамға шаққанда 14,3 жағдай тіркелген.

2011 ж. елде диагностика жасау мен емдеудің 60-тан астам жаңа технологиялары енгізілді, олар аймақтарда да қолжетімді.

ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы» Жолдауында «ұлт денсаулығы» біздің жарқын болашағымыздың негізі ретінде қарастырылады. Ұлттық денсаулық сақтау жүйесін ұзақ мерзімдік жаңарту аясын-да бүкіл ел территориясында медициналық қызмет көрсету сапасының бірыңғай стан-дарттарын енгізу, медициналық мекемелердің материалдық-техникалық жабдықталуын же-тілдіру және бірыңғайлау шараларын жүзеге асыру қажет. Келесі маңызды басымдықтар қарастырылған:

- сапалы және қолжетімді медициналық қызмет көрсетуді қамтамсыз ету;

- аурулардың барынша ауқымды спектріне диагностика жасау мен емдеуді қамтамасыз ету;

- профилактикалық медицина аурулардың алдын алудағы негізгі құралға айналуы тиіс. Елдің тұрғындары арасындағы ақпараттық-түсіндіру жұмыстарына үлкен басымдық беру қажет.

ев на 1000 живорождений в 1990 г. до 18,7 в 2012 г. в целом, младенческая смертность в РК на 2012 г. составила 13,46 случаев на 1000 живорождений. Коэффициент материн-ской смертности за аналогичный период со-ставил 13,5 случаев на 100 000 родившихся. Общая смертность снижена до 8,36 на 1000 населения. Продолжительность жизни увели-чена до 69 лет.

Удалось добиться снижения смертности из-за онкологических заболеваний. Показа-тель ранней диагностики увеличен до 49,5%. Принята программа развития онкологической службы. В Астане на базе Назарбаев Универ-ситета создается онкологический центр.

Снижена заболеваемость социальными болезнями. Заболеваемость вирусным гепа-титом «А» снизилась в 4,6 раза, туберкуле-зом – до 14,3 случаев на 1 тысячу человек.

В 2011 г. в стране внедрено более 60 но-вых технологий диагностики и лечения, до-ступных и в регионах.

В Послании Президента РК «Стратегия «Казахстан-2050» «здоровье нации» рассма-тривается как основа нашего успешного буду-щего. В рамках долгосрочной модернизации национальной системы здравоохранения на всей территории страны предстоит внедрить единые стандарты качества медицинских ус-луг, а также усовершенствовать и унифици-ровать материально-техническое оснащение медицинских учреждений. Предусмотрены следующие ключевые приоритеты:

- обеспечить предоставление качествен-ных и доступных медицинских услуг;

- обеспечить диагностирование и лечение максимально широкого спектра болезней;

- профилактическая медицина должна стать основным инструментом в предупрежде-нии заболеваний. Необходимо сделать боль-шой упор на информационно-разъяснительной работе с населением страны.


llllllllllll

225



ЭЛЕКТРОННОЕ ПРАВИТЕЛЬСТВО

Система государственного управления, ос-нованная на автоматизации всей совокуп-ности управленческих процессов в мас-

штабах страны и служащая цели существенного повышения эффективности государственного управления и снижения издержек социальных коммуникаций для каждого члена общества. Создание электронного правительства предпо-лагает построение общегосударственной рас-пределенной системы общественного управ-ления, реализующей решение полного спектра задач, связанных с управлением документами и процессами их обработки.

Электронное правительство представляет собой единый механизм взаимодействия госу-дарства и граждан, а также государственных органов друг с другом, обеспечивающий их согласованность при помощи информацион-ных технологий. Этот механизм позволяет со-кратить очереди в государственные органы и упростить и ускорить получение справок, сви-детельств, разрешительных документов и мно-гого другого.

Идея создания электронного правитель-ства в Казахстане была озвучена в ежегодном Послании Президента Республики Казахстан 19 марта 2004 г.

10 ноября 2004 г. была утверждена «Про-грамма формирования Электронного прави-

Ел масштабындағы басқарушылық үрдістердің бүкіл жиынтығын автоматтан-дыруға негізделген және мемлекеттік

басқарудың тиімділігін анағұрлым жоғарылату мен қоғамның әрбір мүшесіне әлеуметтік ком-муникация шығындарын азайту мақсатына қызмет ететін мемлекеттік басқарудың жүйесі. Электронды үкіметті құру басқарушылық құжаттармен және оларды өңдеу үрдісімен байланысты міндеттердің толық спектрін шешуді жүзеге асыратын қоғамдық басқарудың жалпымемлекеттік таратылған жүйесін құруды ұйғарады.

Электронды үкімет мемлекет пен азаматтардың, сонымен қатар, мемлекеттік органдардың бір-бірімен өзараәрекеттесудің бірегей механизмін білдіреді, бұл меха-низм ақпараттық технологиялар арқылы олардың келісімділігін қамтамасыз етеді. Ол мемлекеттік органдарға кезектерді қысқартуға және анықтамаларды, куәліктерді, рұқсат беруші құжаттарды және т.б. алуды жеңілдету мен жылдамдатуға мүмкіндік береді.

Қазақстанда электронды үкіметті құру идеясы 2004 ж. 19 наурызда Қазақстан Рес-публикасы Президентінің жылсайынғы Жол-дауында мәлімденген болатын.

2004 ж. 10 қарашада «2005–2007 жж. Электронды үкіметті құру бағдарламасы»

ЭЛЕКТРОНДЫ ҮКІМЕТ

226


Әле

умет

тік

саяс

ат ж

әне

мем

леке

ттік

бас

қару

бекітілді. Енгізуден кейінгі 9 жыл ішінде элек-тронды үкіметтің қалыптасуы мен дамуының төрт жаһандық кезеңдері өткізілді. Бұл кезеңдердің әрқайсысы қазақстандықтарға мемлекетпен өзараәрекет етуде көмектесті.

Бірінші кезең – ақпараттық кезең. Дәл осы кезеңде электронды үкіметтің порталы іске қосылды және ақпаратпен толықтырылды. Мемлекеттік органдар, олардың жұмысы және олардың халыққа көрсететін қызметі туралы ақпарат пайда болды. Сонымен бірге, қызмет көрсету регламенттері келтірілді және таны-су үшін нормативті-құқықтық актілер ілініп қойылды.

Бұл кезеңде әрбір қазақстандық қажетті бүкіл ақпаратты – қажет құжаттар тізімін, мемлекеттік баждың көлемін, мемлекеттік органның байланыс мәліметтерін порталдан ала алатын болды.

www.egov.kz электронды үкімет порта-лы Қазақстан Республикасының ақпараттық технологиялар саласындағы ұлттық опера-тор «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ, «Зерде» Ұлттық инфокоммуникациялық хол-динг» АҚ еншілес компаниясынан қолдау көреді.

Екінші кезең – интерактивті, порталда электронды қызметтерді көрсетудің басталуы-мен белгіленді. Порталды пайдаланушыларға мекемелерге жүгірусіз және кезектерде тұрусыз түрлі мекемелерден анықтамаларды алуға, үйден шықпай-ақ кез келген мемлекеттік органға сұраныс жасауға және олардың жағдайын бақылауға мүмкіндік туды. Электронды үкімет порталында интерактивті қызметтерді енгізу құжаттар пакетін жинауға кететін уақытты бірнеше есе қысқартуға мүмкіндік жасады.

Дәл осы кезеңде ведомстволық ақпараттық жүйелер, мәліметтердің мемлекеттік базасы, электронды лицензиялау және электронды үкімет шлюзы енгізілген болатын.

тельства на 2005–2007 годы». За последую-щие с момента внедрения 9 лет были прой-дены четыре глобальных этапа становления и развития электронного правительства. Каж-дый из этих этапов по-своему помогал казах-станцам во взаимодействии с государством.

Первый этап – информационный. Именно в этот период был запущен и наполнен инфор-мацией портал электронного правительства. Появилась информация о госорганах, их ра-боте и услугах, которые они предоставляют на-селению. Кроме того, были приведены регла-менты оказания услуг и вывешены для озна-комления нормативно-правовые акты.

На этом этапе каждый казахстанец мог по-лучить на портале всю необходимую информа-цию – список необходимых документов, раз-мер госпошлины, контактные данные госорга-на, в который нужно обратиться.

Портал электронного правительства www.egov.kz поддерживается национальным опе-ратором в сфере информационных техноло-гий Республики Казахстан – АО «Националь-ные информационные технологии», дочерней компанией АО «Национальный инфокоммуни-кационный холдинг «Зерде».

Второй этап – интерактивный, был озна-менован стартом предоставления на порта-ле электронных услуг. Пользователям портала открылась возможность получать справки из разных учреждений, не бегая по учреждени-ям и не теряя времени в очередях, отправить запрос в любой госорган, не выходя из дома, и отслеживать его статус. Внедрение интерак-тивных услуг на портале электронного прави-тельства позволило в разы экономить время на сборе пакета документов.

Именно на этом этапе были внедрены ве-домственные информационные системы, го-сударственные базы данных, электронное ли-цензирование и шлюз электронного прави-тельства.


llllllllllll

227



Электронды үкіметтің дамуының үшінші кезеңі – транзакциялық кезең. Бұл кезеңде азаматтар мемлекеттік салымдар мен төлемдерді, айыппұлдарды, коммуналдық қызметтерді төлеуге мүмкіндік алды. Егер бұрын қызметтерді төлеу үшін банкке бару қажет болса, онда қазір қызметті онлайн алуға және төлеуге болады.

Кәсіпкерлер үшін транзакциялық кезең құнды сыйлық жасады – электронды мем-лекеттік сатып алулар. Пайдасы айқын – өткізілетін байқаулардің, тендерлердің ашықтылығы мен айқындылығы жоғарылады.

Электронды үкіметтің төртінші кезеңі – трансформациялық кезең, электронды үкімет бүгін дамудың осы кезеңінде тұр. Бұдан былай басты мақсат азаматтарға қызмет көрсетуде максималды жеделділік болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін интерактивті және транзакциялық сервистер, қазақстандық аза-маттар жиі қажет ететін кешенді қызметтерге біріктірілуде. Қолданушыларда 15 минут ішінде заңды тұлғаны тіркеу немесе ілеспе мәселелерді – жәрдемақыларға өтініш және баланы балабақшаға кезекке тұрғызу секілді сұрақтарды шеше отырып, баланың туу-ын тіркеу мүмкіндігі туындады. Электронды үкімет порталында ерекше көңіл әлеуметтік-маңызды қызметтерге бөлінеді, сондықтан да олардың барлығы электронды форматқа ауыстырылған

Третий этап развития электронного пра-вительства – транзакционный. На этом этапе граждане получили возможность оплачивать государственные пошлины и сборы, штрафы, коммунальные услуги. Если раньше для опла-ты услуги необходимо было идти в банк, то те-перь услугу можно и получить, и оплатить он-лайн.

Для предпринимателей транзакционный этап преподнес поистине ценный подарок – электронные государственные закупки. Выго-ды очевидны – повысилась прозрачность и от-крытость проводимых конкурсов, тендеров.

Четвертый этап электронного правитель-ства – трансформационный, на этом этапе развития электронное правительство нахо-дится сегодня. Главной целью отныне являет-ся максимальная оперативность в оказании услуг гражданам. Именно ради достижения этой цели интерактивные и транзакционные сервисы объединяются в комплексные услуги, в которых часто нуждается казахстанское на-селение. У пользователей появилась возмож-ность зарегистрировать юридическое лицо за 15 минут или зарегистрировать рождение ре-бенка, и при этом, одновременно, решить все сопутствующие вопросы – подать заявление на назначение пособий и поставить ребенка на очередь в детский сад. Особое внимание на портале электронного правительства уде-ляется социально значимым услугам, именно поэтому все они переведены в электронный формат.

ҚАЗАҚСТАН-2050Дін, тарих, қазіргі заман

Религия, история, современность


Религия, история, современность

57 Бүкілқазақстандық бірегейлік Всеказахстанская идентичность

58 «Бір ел – Бір халық»«Одна страна – один народ»

59 Біздің заманымыздың қаһармандары Герои нашего времени

60 Жаңа қазақстандық патриотизм Новый казахстанский патриотизм

61 Жалпыға ортақ еңбек қоғамы Общество всеобщего труда

62 Жат ықпалға қарсы тұру иммунитеті Иммунитет к чуждому влиянию

63 Зайырлы мемлекет Светское государство

64 Қазақстан халқы Ассамблеясы Ассамблея народа Казахстана

65 Қазақтардың бірлігі Единство казахов

66 Қазақ тілінің жаңғыртылуы Модернизация казахского языка

67 Қазақстандық жаңа ұрпақтарНовое поколение казахстанцев

68 Қазақстандық толеранттылық Казахстанская толерантность

69 Мұсұлмандық үмбет Мусульманская умма

70 Прогрессивті идеалдар қоғамы Общество прогрессивных идеалов

71 Тарихи әділеттілікті қалпына келтіру Восстановление исторической справедливости

72 Тең мүмкіндіктер қоғамы Общество равных возможностей

73 Терминологиялық консенсус Терминологический консенсус

74 Тілдердің үштұғырлылығы Триединство языков

75 Ұлттың генетикалық коды Генетический код нации

76 Ұлттық интеллигенция Национальная интеллигенция

77 Ұлттың біріктіруші өзегі Объединяющее ядро нации

78 Ханафи мазхабы Ханафитский мазхаб

79 Шежіре Шежире

80 Этносаралық және дінаралық келісімнің қазақстандық үлгісі Казахстанская модель межэтнического и межрелигиозного согласия

230


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Қазақстандықтардың өздерін ортақ мем-лекет – Қазақстан Республикасы азамат-тары мен біртұтас халқының бөлігі ретінде

сезінуі мен тиесілі етуі, тұрғылықты халық арасында бірегейліктің өзге түрлері ішіндегі азаматтық бірегейліктің басым түсуі.

«Қазақстан-2050» Стратегиясы» жаңа Жолдауы Қазақстанның посткоммунистік транзитіндегі үлкен үдерістің аяқталуын көрсетті, бұл транзит негізінен үш бағыт бо-йынша жүрді: нарық қатынастарын енгізу, жаңа саяси институттарды құру, қоғамдық са-наны өзгерту.

Қоғамдық сананың түбегейлі өзгеріске түсуі бірінші кезеңде қоғамның, бейне-леп айтқанда, «мәдени зақым алуынан» сауығуымен байланысты болды. Аталмыш құбылысты ашқан автор – П. Штомпка, ол оның нышандары ішінде бірегейлік (идентич-ность) дағдарысын, сенімсіздік синдромының пайда болуын, халықтың селқостығын бөліп көрсетті. «Мәдени зақым» факторы наразылық деңгейінің, халықтың қалыптан тыс ұлғайған саяси белсенділігінің өсуіне, со-нымен қатар, әлеуметтік ыдырауға, құлдырауға (алкоголизмнің, нашақорлықтың, қылмыстың, ажырасудың, суицидтің өсуі) үлесін қосты.

Мәдени зақымның нәтижесіне кеңес ада-мы, коммунист, партия, СОКП, Ленин сияқты

Осознание себя казахстанцами как части единого народа и гражданами общего го-сударства – Республики Казахстан, доми-

нирование гражданской идентичности среди других видов идентичностей среди населения, общность ценностей, целей и задач по прин-ципу «одна страна – одна судьба».

Новым Посланием «Стратегия «Казах-стан-2050» подводится черта под большим процессом посткоммунистического транзи-та Казахстана, который проходил по трем на-правлениям: внедрение рыночных отноше-ний, построение новых политических институ-тов, изменение общественного сознания.

Происходила ломка сознания, что на первом этапе было связано с реабилитацией общества от «культурной травмы». Автор, вы-явивший данный феномен, – П. Штомпка – вы-делил среди его симптомов кризис идентич-ности, появление синдрома недоверия, апа-тии населения. Фактор «культурной травмы» способствовал росту уровня протестности, ги-пертрофированной политической активности части населения, а также социальному разло-жению (рост алкоголизма, наркомании, пре-ступности, разводимости, суицидов).

В результате культурной травмы произо-шел надлом целых пластов идентичностей, включая такие, как: советский человек, ком-

БҮКІЛҚАЗАҚСТАНДЫҚ БІРЕГЕЙЛІК

ВСЕКАЗАХСТАНСКАЯ ИДЕНТИЧНОСТЬ


llllllllllll

231



бірігейліктерді қоса алғандағы, оның тұтастай қабаттары тоқырауға ұшырайды. Өткен дәуірдің құндылықтары мен идеалдары бір мезетте құрдымға кетті. Осының нәтижесінде, адамдар ұзақ мерзімді болашаққа бағытталуды доғарды. «Уақытша» құбылыстар пайда бол-ды.

Тәуелсіздіктің алғашқы кезеңдеріндегі мемлекеттік институттардың әлсіздігі қоғамның өзін өзі реттеу күштерінің пай-да болуына, ал олар өз кезегінде, формальді емес қозғалыстарға, ұйымдасқан қылмыстың өсуіне алып келді. Халықта идеология-лар мен партияларды орнықты қабылдамау сезімі қалыптасты. Жаппай аман қалу кезеңі келіп, анағұрлым берік әлеуметтік топтардың қоғамдық іріктелуінің өзіндік тетіктері пайда болды. Жаңа ұлттық мемлекеттің элементтерін көтере алмаған титулды емес этностар үшін аман қалу әдісі миграция болды.

Ендігі кезде, мемлекет тәуелсіздігін алғалы бері ширек ғасырға жуық уақыт өткен соң, негізгі үдерістер нақты көрініс бере бастады. Мәселен, экономикалық өсім

мунист, партия, КПСС, Ленин. Рухнули идеалы и ценности прошлой эпохи. Реакцией на это стало то, что люди перестали ориентироваться на длительную перспективу. Возник феномен «временщиков».

Слабость государственных институтов на начальных этапах становления независимости приводила к проявлению саморегулятивных сил общества, что вылилось в неформальные движения, развитие организованной преступ-ности. У населения сформировалось устойчи-вое неприятие идеологий и партий. Началось время тотального самовыживания, своеобраз-ный механизм социального отбора наиболее стойких социальных групп. Для тех нетитуль-ных этносов, которые не принимали элемен-тов нового национального государства, мето-дом выживания стала эмиграция.

Теперь, спустя почти четверть века, основ-ные процессы приобрели оформленные чер-ты. Например, процесс экономического ро-ста, деятельность партий, Парламента, НПО. На этом фоне «устоявшие» – это и есть новые граждане Казахстана, новая общность, как об

232


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

үдерісі, партиялар қызметтері, Парламент, үкіметтік емес ұйымдар. Осылардың аясында «орныққандар» – Қазақстанның жаңа азамат-тары, жаңа қауымдастық болып табылады. Бұл туралы 2013 ж. сәуірінде өткен медиа-форумда Тұңғыш Президент – Елбасы нақты баяндаған болатын.

Осылайша, қазіргі таңдағы біздің қоғамымыз әлеуметтік және партиялық ұйымды мұра қылған ескі қоғамның қалдығы емес. Тәжірибе, әдеттер, құндылықтар, ойлар, тіпті бағыттар да өзгерді. Адамдар арасында жақындастықтың орнауы, сенімсіздіктің жой-ылуы мен қашықтықтың азаюы орын алды. Бұған ішкі салиқалы саясат, этносаралық және конфессияаралық келісім, экономикалық өсім, ақырында адамдардың өмір сүру деңгейінің артуы үлестерін қосты.

Осыған орай, азаматтарының мүдделеріне сай болғандықтан, мемлекет тартымды бола бастады. Сол себепті де республика тұрғындарының бірегейленуі де түбегейлі өзгеріске ұшырады. Егер, тәуелсіздіктің алғашқы кезеңдерінде қазақстандықтардың 86% пайызы ескі жүйеден тыс өмірді елес-тете алмай, абдыраған күйде болса, қазіргі таңда олардың 84% сенімді түрде Қазақстан Республикасының азаматтығы бірегейліктің негізгі өлшемі болып табылады деп есептейді.

этом четко было сказано на медиа-форуме в апреле 2013 г. Первым Президентом – Лиде-ром нации.

Таким образом, сегодня мы уже имеем не осколок старого общества, не унаследован-ную социальную или партийную организацию. Поменялись практики, привычки, ценности, мысли, наконец, ориентиры. Произошло сбли-жение между людьми, разрушение недоверия, сокращение дистанции. Этому служили сба-лансированная внутренняя политика, межэт-ническое и межконфессиональное согласие, экономический рост, повышение жизненного уровня людей.

Государство стало привлекательным, по-скольку теперь оно соответствует интересам граждан. И потому идентификация жителей республики поменялась кардинально. Если в начале независимости 86% казахстанцев были в растерянности и не могли себе пред-ставить жизнь вне старой системы, то теперь почти 84% твердо говорят, что гражданство Республики Казахстан для них выступает в ка-честве главного идентификационного крите-рия.


llllllllllll

233



«Бір ел – бір халық» – «Қазақстан-2050» стратегиясындағы» ұлттық саясаттың бас-ты қағидасы. Бұл үндеу 2013 ж. сәуір ай-

ында өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХ сессиясының да негізгі тақырыбына айнал-ды.

Осы тұрғыда Елбасы негізгі басымдық-тарды белгілеп берді:

1. Жаңа қазақстандық патриотизм. Ел бірлігі және мемлекет тағдырына деген әр азаматтың жауапкершілігіне, құқық пен мүмкіндіктер теңдігіне негізделген.

2. Қазақ ұлтының этносаралық келісім мен ынтымақтастыққа, өзге этностардың құқықтарының шектелмеуіне деген жауапкер-шіліктері.

3. Қазақ тілінің дамуы және тілдердің үштұғырлылығы идеологиясы.

4. Өз мәдени-ұлттық даралығымызды нығайту және жүйелендіру бойынша жұмыс-тарды жалғастыру.

5. Ұлттық интеллигенцияның рөлі.6. Қазақстандықтардың басым бөлігінің

мұсылман үмбетіне жататындығын ескеретін зайырлы мемлекет қағидасы.

7. Радикализм мен экстремизмге қарсы күрес.

Елді бір қанаттың астына біріктіруге бағытталған бұл ұран 2010 ж. Ел бірлігі док-

«Одна страна – один народ» – главный принцип национальной политики, отра-женный в Стратегии «Казахстан-2050».

Он стал ведущей темой прошедшей в апреле 2013 г. юбилейной ХХ сессии Ассамблеи на-рода Казахстана.

Лидером нации этот принцип содержа-тельно представлен на основе следующих условий:

1. Новый казахстанский патриотизм. Основан на чувстве единства, ответственности за судьбу страны, равенстве прав и возмож-ностей.

2. Особая ответственность казахов за межэтнический мир и согласие, в противодей-ствии ущемлению прав других этносов.

3. Развитие казахского языка и идеология триединства языков.

4. Продолжение деятельности по си-стематизации и укреплению собственного культурно-национального кода.

5. Роль национальной интеллигенции.6. Принцип светского государства с уче-

том принадлежности Казахстана мусульман-ской умме.

7. Противодействие радикализму и экс-тремизму.

Выдвижение данного объединяющего де-виза стало результатом длительных идеологи-

БІР ЕЛ – БІР ХАЛЫҚ

ОДНА СТРАНА – ОДИН НАРОД

234


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

тринасын қабылдау төңірегінде ұзақ уақыттар бойғы жүргізілген идеологиялық пікірталастың нәтижесі еді.

Аталған Доктринаны қабылдау бойынша жұмыстар Елбасының 2008 ж. қазан айын-да өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының 14 сессиясында берген тапсырмаларына сәйкес жүргізілді.

Ең қызу пікірталастар қазақ халқының рөлі мен миссиясы, мемлекеттік тілді ары қарай дамыту мәселелері төңірегінде болды. «Ұлт» түсінігі және оның сан түрлі баламалары пікірталастың негізгі күрмеуі болды.

Жалпыұлттық келісімнің нәтижесінде «бір ел – бір тағдыр» формуласы жасалды.

Егер мемлекеттің қалыптасу кезеңіндегі басты міндеті этносаралық толеранттылық пен қоғамдық келісім негізінде қоғамды шоғырландыру болса, ал ел дамуының жаңа кезеңінде стратегиялық басымдылық құндылықтар мен қағидалар жүйесінің барлық азаматтар үшін ортақ екендігін мойындауға негізделген Ұлттық бірлікке қол жеткізу болып табылады.

ческих дискуссий, которые возникли вокруг принятия в 2010 г. Доктрины национального единства.

Работа по принятию Доктрины началась в связи с поручением Президента, данным на 14-й сессии Ассамблеи народа Казахстана в октябре 2008 г.

Наиболее острые дискуссии касались роли и миссии казахского народа, дальнейше-го развития государственного языка. Главным камнем преткновения стало понятие «нация» и различные его интерпретации.

В результате общенационального консен-суса была выработана формула «одна страна – одна судьба».

Если на этапе становления государства главной задачей была консолидация обще-ства на основе межэтнической толерантности и общественного согласия, то на новом эта-пе развития страны стратегическим приори-тетом становится достижение Национального Единства, основанного на признании общей для всех граждан системы ценностей и прин-ципов.


llllllllllll

235



Сондықтан ұлттық бірлік негізделетін бірінші негізгі қағида әрбір азамат пен оның Отаны – Қазақстан Республикасы тағдырының ортақ екендігін түйсіну болып табылады.

Біздің ұлттық бірлігіміз әркімнің этностық шыққан тегіне қарамастан өзін Қазақстанмен және оның болашағымен сәйкестендіруіне негізделеді. Бізде – бір Атажұрт, бір Отан, ол – Қазақстан Республикасы. Бұл таңдауды терең түйсіну – барлығымыз үшін басты біріктіруші бастау.

Басқалардың заңына бағынып, бір мемле-кетте өмір сүру, азаматтың барлық құқықтарын иеленіп, оның міндеттерін атқармау мүмкін емес. Құқықтар мен міндеттердің бұл біртұтастығы біздің тағдырымызды да, біздің болашағымызды да тұтастыққа байластырады.

Жалпы ортақ болашақты құруға атсалыс-пай бір тағдырмен өмір сүру мүмкін емес. Тәуелсіздікке қолымыз жеткен соң біз өз елімізді бірлесіп құрудың тарихи мүмкіндігіне ие болдық. Барлығымыз да осы жылдар бойы күшті, епті, осы заманғы мемлекет қалыптастыруға біріге күш-жігер жұмсадық. Біз бірлігіміздің, өз рухымыздың мықтылығы мен ынтымағымыздың арқасында елдің егемендігін, оның территориялық тұтастығын сақтап қалдық, қауіпсіздікке, экономикалық дамуға, азаматтық келісімге қол жеткіздік. Осының барлығы – біздің бірлескен еңбегіміздің нәтижесі.

Сондықтан біздің әрқайсысымыз өзіміздің барлығымыздың бір Отанның ұл-қыздары екендігімізді, ал біздің Тәуелсіздігіміз көптеген ұрпақ буындарының шындыққа айналған ар-маны, еңбектің нәтижесі, халықтың еркі мен қаһармандығының жемісі екендігін түсінуіміз керек. Тәуелсіздік пен ежелгі қазақ жерінде құрылған мемлекеттің дамуы – біздің басты құндылығымыз.

Жаңа тарихи жағдайларда елге өзінің ардақты атауын берген қазақ халқының алдын-

Поэтому первым основным принципом, на котором основывается национальное един-ство, является осознание общности судьбы каждого гражданина и его Родины – Респуб-лики Казахстан.

Наше национальное единство базируется на высокой степени соотнесения себя, незави-симо от этнического происхождения, с Казах-станом и его будущим. У нас – одно Отечество, одна Родина – Независимый Казахстан. Осоз-нанность этого выбора – главное объединяю-щее начало для всех.

Невозможно жить в одном государстве, а подчиняться законам другого, иметь все пра-ва гражданина и не нести его обязанностей. Это единство прав и обязанностей связывают воедино и нашу судьбу, и наше будущее.

Невозможно жить общей судьбой, не со-зидая общее будущее. С обретением незави-симости мы получили исторический шанс вме-сте строить свою страну. И все мы на протяже-нии этих лет сообща трудились над созданием сильного, динамичного, современного госу-дарства. Благодаря единству, сплоченности и твердости нашего духа мы отстояли суверени-тет страны, ее территориальную целостность, добились безопасности, экономического раз-вития, гражданского согласия. Все это – ре-зультат нашего совместного труда.

Поэтому каждый из нас должен понимать, что все мы – сыны и дочери одного Отечества, а наша Независимость – воплощенная меч-та многих поколений, итог труда, героизма и воли народа. Независимость и развитие госу-дарственности, созданной на исконной казах-ской земле, – наша главная ценность.

В новых исторических условиях перед ка-захским народом, давшим свое гордое имя стране, стоит новая историческая миссия: стать консолидирующим центром объедине-ния Нации. И это налагает особую ответствен-ность.

236


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

да жаңа тарихи міндет тұр: Ұлтты біріктірудің шоғырландырушы орталығына айналу. Бұл болса, ерекше жауапкершілік жүктейді.

Біздің ұлы мақсатымыз – этностық шығу тегімізге қарамай топтасып, ұлы халыққа ай-налу, біздегі бар ең қастерліміз – егеменді және тәуелсіз Қазақстанды көздің қарашығындай сақтап, келесі ұрпаққа аманат етіп тапсыру. Осы үшін осы уақытқа дейін біздің бірлігімізге кедергі келтіріп келген ойдан шығарылған барлық тосқауылдар мен пайым-түсініктерден арылуымыз қажет.

Әлемдік дискурста да бір-біріне бәсекелес екі теориялық концепциялардың дамуы әлі күнге дейін жалғасуда.

Біріншісі – саяси ұлт.Бұл концепт француз конструктивистерінің

зерттеулеріне негізделген. Конструктивизм жақтаушылары «ұлт» түсінігін саяси элитаның интеллектуалды ой жемісіне негізделген «қиялдағы» қауымдастық деп санады. Сая-си ұлттар өндірістік дәуірдің феномендеріне жатады және де олардың индикаторы болып стандартты білім, ғылым мен техниканың дамуы, БАҚ саналады. Сонымен қатар, конструктивистердің пайымдауынша этнос және этностық бірегейлік өндіріске дейінгі дәуірде ешқандай да маңызды рөлге ие болған жоқ, себебі ол кездері бірегейліктің өзге фор-малары бар еді (сословие, дін, каста, ру).

Екіншісі – этноұлт.Аталған бағытты ұлтты биологиялық не-

месе моноэтникалық шығу тегі тұрғысынан қарастыратын неміс мектептері ұсынған және мұны ұлттың әлеуметтік биологиялық примордиализмі теориясы деуге де бола-ды. Этноұлттар туралы ілімнің негізін тілдік зерттеулер құрайды, себебі лингвистикалық жүйенің ұқсастықтары мен айырмашылықтары арқылы бір аймақта тұрмайтын халықтардың арасында туысқандық байланыс табылды. Бұл немістердің үндіеуропалықтардан, ерек-

Наша великая цель – независимо от сво-его этнического происхождения, сплотиться и стать Великой Нацией, бережно сохранив и передав нашим потомкам самое дорогое, что у нас есть – суверенный и независимый Ка-захстан. Во имя этого мы должны преодолеть все предрассудки и надуманные барьеры, которые до сих пор мешают нашему един-ству.

Следует сказать, что и в мировом дискур-се продолжают развиваться две конкурирую-щие между собой теоретические концепции.

Первая – политическая нация.Этот концепт основан на разработках

французских конструктивистов. Сторонники конструктивизма считают, что нации пред-ставляют собой «воображаемые» сообщества, т. е. основанные, главным образом, на интел-лектуальном продукте политической элиты. Политические нации относятся к феноменам индустриальной эпохи и их индикаторами яв-ляются всеобщее стандартизированное обра-зование, развитие науки и техники, СМИ. Так-же, по положениям конструктивистов, этносы и этническая идентичность не играли важной роли в доиндустриальную эпоху, поскольку су-ществовали иные формы идентичности (сосло-вие, религии, касты, рода).

Вторая – этнонация.Данное направление представлено пре-

имущественно немецкой школой о биологи-ческом или моноэтническом происхождении нации. Так называемая теория социобиоло-гического примордиализма нации. Основу учения об этнонациях составили языковые исследования, которые на основе сходства и различий лингвистических систем обна-руживали кровнородственные связи не свя-занных едиными территориями народов. Это так называемая концепция арийской нации о биологическом происхождении немцев от праиндоевропейцев, мифических древних


llllllllllll

237



ше қасиеттерге ие болған мифологиялық көне «арийліктерден» биологиялық түрде тарағаны туралы пайымдайтын арий ұлтының тұжырымдамасы.

Дегенмен, сарапшылардың пікірінше, при-мордиализм тұжырымдамасы ХХ ғасырдың 50-ші жылдарынан бастап өз позициясын жоғалта бастады. Ұлтты индустриялық дәуірдің жемісі деп қарастыратындардың көзқарастары да өзгере бастады. Постиндустриялық кезеңде азаматтардың арасында әлеуметтік желі қалыптасуы мүмкін және оның әсерінен олардың географиялық жағдайы да маңызды болмай қалады. Нәтижесінде азаматтар бір аймақтан екінші аймаққа емін-еркін ауысып жүре береді және олар үшін құндылықтар жүйесі ретінде мемлекеттің де ешбір маңыздылығы жоқ.

Сонымен қатар, модернизация және постмодернизм категориялары да қызу пікірталастарды тудыруда. Зерттеушілер дін сияқты, бірегейліктің дәстүрлі құрылымының ренессансы пайда болғанын атап өтуде.

Сарапшылардың бағалауынша, бүгінгі таңда әлемдік дін саласында тектоникалық өзгерістер болып жатыр. Бұл жағдайдың басты факторы ислам діні жақтастарының санының артуы. Соңғы 15 жыл барысын-да аталған дінге бет бұрғандардың саны бір жарым миллиард көлеміне (жер шары тұрғындарының төрттен бір бөлігі) жетті. Этностық тұрғысынан мұсылман конфессия-сына жататын тұрғындардың да саны барын-ша арта түсуде.

2025-ші жылға дейінгі болжам бойынша ислам дінін ұстанатындарының саны бойынша бірінші орынға шығады.

Ислам діні рөлінің өсуіне әсер ет-кен келесі әлеуметтік факторлардың бірі – аталған дінді ұстанатындардың ішкі рухани бірлігінің жоғары деңгейде болуы. Канадалық әлеуметтанушы Г. Сенардың бағалауынша

«арийцев», которые наделялись идеализиро-ванными чертами.

Между тем, как отмечают эксперты, кон-цепция примордиализма примерно с середи-ны 50-х гг. ХХ в. начинает терять свои пози-ции. Расширились взгляды на нацию как про-дукт индустриальной эпохи. В постиндустри-альный период могут образовываться соци-альные сети граждан, из-за чего совсем не важно их географическое положение. Они мо-гут свободно перемещаться, и для них госу-дарство имеет значение, как приемлемая си-стема ценностей.

Одновременно продолжаются дискуссии по поводу сложности категорий модерниза-ции и постмодернизма. Исследователи отме-чают новый ренессанс традиционных структур идентичности, таких, как религия.

По оценкам экспертов, сегодня проис-ходят тектонические изменения в мировой структуре религий. Главным фактором этого выступает быстрый рост численности сторон-ников ислама. За последние 15 лет число ис-поведующих данную религию достигло полу-тора миллиардов человек (около четверти от населения планеты). При этом это происхо-дит преимущественно за счет высоких тем-пов естественного прироста населения, эт-нически относящегося к мусульманской кон-фессии.

Согласно прогнозам, до 2025 г. ислам способен стать первой по численности религи-ей в мире, число сторонников которой может достигнуть трети от населения планеты.

Другим социальным фактором, обуслов-ливающим небывалый рост влияния ислама, является высокий уровень внутренней консо-лидации носителей данного вероисповедания. По оценке канадского социолога Г. Сенара, внутреннее единство мусульман достигает фе-номенального результата – до 92%, и близко к уровню монолитного народа. Данные тенден-

238


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

мұсылмандардың ішкі рухани бірлігі 92%-ға жетіп үлгерді, ал бұл біртұтас халықтың са-нымен парапар. Аталған бағыт әлем назарын исламның дамуына бұрады.

Мұсылмандық этностар өздерінің көшіп-қонуға деген икемділігімен ерекшеленеді, әсіресе олар христиан дінінің территориясы саналатын жерлерге де белсенді көшіп бару-да. Мысалы, қазіргі таңда Еуропа мұсылман елдерінен келушілердің нағыз орталығына ай-налды. Осының аясында еуропалық мемлекет-тер елге қоныстанушылардың санын шектеуде. Еуропа көшбасшылары тіпті, мультимәдениет идеологиясының күйрегенін алға тартады.

Осы орайда, қоғам қалыптасуының этно-генетикалық формасын қамтитын жаңа зерт-теу әлеуеті пайда болды.

Осылайша, Елбасының «Қазақстан-2050» стратегиясы» Жолдауы ұлттың қалыптасуы мәселесіне қатысты барлық сұрақтардың алдын алатын құжат ретінде сипатталады. Этностардың конвергенциясы және интегра-циясы Қазақстан халқы ретінде бір қанаттың астына жиналуы, мемлекетті қалыптастырушы этностың жауапкершілігі қандай деген сияқты сұрақтарға жауап береді.

ции опосредуют повышенное внимание миро-вой общественности к развитию ислама.

Мусульманские этносы отличаются и вы-сокой миграционной подвижностью, они ак-тивно перемещаются в регионы, которые при-нято считать территорией христианских веро-исповеданий. Например, Европа сегодня ста-новится важным центром притяжения мусуль-манских антропотоков. И на этом фоне евро-пейские страны усиливают ограничения на прием миграции. Европейские лидеры даже высказались о крушении идеологии мульти-культурализма.

На этом фоне приобретают новый иссле-довательский потенциал этно-генетические формы образования обществ.

Таким образом, Послание Президента «Стратегия «Казахстан-2050» представля-ет собой ответ на вопросы нациеобразова-ния. Конвергенция и интеграция этносов в единую общность – народ Казахстана, в чем ведущую ответственность должен нести госу-дарствообразующий этнос.


llllllllllll

239



Қайнар көздерге сүйенсек, қаһарман дегеніміз – бұл: а) ерлік жасаған, жеке қайсарлық танытып, өзінің құрбандыққа

даяр екендігін көрсеткен адам (ұлт, халық ба-тыры); ә) өзіне көңіл аудартқан, баршаның қызығушылығын тудырған, еліктеу үшін үлгі болатын адам; б) өз дәуіріне тән қасиеттерді бойына жинаған тұлға. Гегель бойынша қаһарман немесе батыр – бұл ұлттық рухтың көрінісі.

Қаһармандар феномені Д. Бруно, Д. Вико, Г. Гегель, П. Сорокин, К. Маркс, Ф. Шлегель, Р. Эмерсон, Т. Карлейл және тағы басқа-лардың еңбектерінде көрініс тапты. Д. Вико мен Г. Гегель қаһармандықты Ежелгі Греция тарихындағы антикалық мифологияда көрініс тапқан «қаһармандық кезеңмен» байланыс-тырады. Қазіргі таңда әрбір адам үшін іс-әрекет нормасы, құқықтары мен міндеттері арасында теңдік шарттары қалыптасқан жағдайда батырлық үшін орын қалмайды.

XIХ ғасырда Т. Карлейль, Ф. Шлегель, Р. Эмерсон тәрізді философ-романтиктер қаһармандық мәдени-тарихи үдеріске тікелей ықпал етеді деп есептеді, себебі, батырлар кез-келген халықтың дамуында ерекше рөл атқарды.

Қаһармандық құбылысының алуан қырын түсіну ғасырдан ғасырға өзгеріп отырды, алай-

Согласно источникам, герой – это: а) человек, совершивший подвиг, про-явивший личное мужество, самоот-

верженность, готовность к самопожертво-ванию (народный, национальный герой); б) тот, кто привлек к себе внимание, вызвал всеобщий интерес и является образцом для подражания; в) лицо, воплощающее в себе характерные черты своей эпохи. По Геге-лю, герой – это воплощение национального духа.

Освещение феномена героев содержится в трудах Д. Бруно, Д. Вико, Г. Гегеля, П. Со-рокина, К. Маркса, Ф. Шлегеля, Р. Эмерсона, Т. Карлейля и других. Д. Вико и Г. Гегель свя-зывали героизм с «героическим периодом» в истории Древней Греции, который получил от-ражение в античной мифологии. В современ-ных условиях, считали они, не остается места героическому, поскольку для каждого челове-ка устанавливается норма поведения, пред-полагается равновесие между правами и обя-занностями.

Философы-романтики XIХ века – Т. Кар-лейль, Ф. Шлегель, Р. Эмерсон полагали, что героизм оказывает непосредственное влия-ние на культурно-исторический процесс, так как героям принадлежит ведущая роль в раз-витии любого народа.

БІЗДІҢ ЗАМАНЫМЫЗДЫҢ ҚАҺАРМАНДАРЫ

ГЕРОИ НАШЕГО ВРЕМЕНИ

240


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

да, әрбір кезеңде де түрлі мәдени-тарихи кезеңге жататын адамдарға байланыссыз құндылық болып табылатын бейне болған. Ба-тырлар – бұл әлемді өзгертуге ұмтылатын адам-дар. Батырлықтың табиғатында кемелдікке деген ұмтылыс бар және адамзаттың рухани мәдениетінің бөлігі ретінде ол жаңа формалар мен анықтамаларда қызмет ете бастайды.

Ежелгі Грекия дәуірі классикалық қаһармандық кезеңі болып есептелінеді. Спартандықтардың қайсарлығын, Ахилестің, Гектордың ерліктерін, Троя жөніндегі аңыздарды еске түсірсек те жеткілікті. Бұлардың барлығы қазіргі таңдағы көркем киноөнімдерде көрініс тауып отыр.

Қаһармандық көп жағдайда өзін-өзі құрбан етудің бөлігі ретінде трагедия және өлім проблематикасымен байланысты. Мәселен, Жапониядағы самурайлар, сонымен қатар, Мэйдзи кезеңі.

Қаһармандық құбылысы мемлекет дамуындағы күрделі кезеңдермен байла-нысты. Қаһармандық – бұл адамның өз даралығынан жоғары көтерілу және өзін-өзі құтқару инстинктін жүзеге асырумен бай-ланысты әдеттегі санадан тыс іс-әрекетке бару. Батырлық немесе қаһармандық әскери

Понимание многогранного явления героев менялось созвучно эпохе, но всегда существо-вал тот образ, который представлял ценность для людей вне зависимости от их принадлеж-ности к различным культурно-историческим традициям. Герои – это люди, одержимые же-ланием изменить мир. В природе героизма есть стремление к совершенству, и, как часть духовной культуры человечества, он продол-жает функционировать в новых формах и определениях.

Классической героической эпохой счита-ется древняя Греция. Достаточно вспомнить подвиг спартанцев, Ахиллеса, Гектора, леген-ду о Трое. Все это находит отражение, напри-мер, в современной художественной кинопро-дукции.

Геройство в большей степени связано с проблематикой трагедии и смерти, которые являются компонентами самопожертвования. Такова, например, тематика самураев в Япо-нии, в том числе, эпохи Мэйдзи.

Феномен геройства связан с переломны-ми периодами развития государств. Герой-ство – это возвышение человека над своей индивидуальностью и совершение поступка, выходящего за рамки обыденного понима-


llllllllllll

241



кезеңдерге тән. Алайда, бірқатар батырлар идеологиялық әдістер арқылы қалыптасуы мүмкін, мысалға стахановшылдар қозғалысын келтірсе болады.

Қаһармандық тек жағымды жақтағы кейіпкерлерді ғана емес, сонымен қатар, жағымсыз кейіпкерлерді де қамтиды. Мәселен, жалған романтикалық ауанға оранған қылмыстық әлем. Дон Карлеоне (өкіл әке) туралы әйгілі аңыздар осыған дәлел.

Американдық кинематограф батырлардың жаңа түрлерін – суперменді, агент 007, терми-натор, масканы дүниеге келтірді, бұлар ерек-ше дарынға ие болған адамзат тегінің өкілдері.

Қаһармандар қатарын қалыптастыру халықтың қалыптасқан деңгейін білдіреді, алайда, қаһармандық көп жағдайда, саяси мифтердің қалыптасуымен де байланысты, яғни, батырлық мифологизациямен қатар да-миды.

Мифологизацияны кейде өтірік және жалған нәрселермен қате байланыстыра-ды. Алайда, бұл әлеуметтік шынайылықтың қалыптасу құбылысы. Ақпараттық дәуірдегі қоғамдық сана айғақтарға, деректерге және мәліметтерге толы. Сондықтан адамдарды таң қалдыру оңай емес. Белгілі бір адамға неме-се құбылысқа назар аударту үшін белгілі бір мифтерді туындату және қолдаумен байла-нысты имидж-конструкциялау үрдісі жүреді. Басқаша айтқанда, миф – бұл шынайылықтан ерекшеленетін, алайда шынайылыққа қарсы қойылмайтын құбылыс.

Қазіргі Қазақстанда жаңа тарихтың ұлттық қаһармандары пайда болды. Солардың ішінде, ең жоғарғы мемлекеттік сыйлық иегері – Халық қаһарманы – ғарышкерлер Тоқтар Әубәкіров пен Талғат Мұсабаев, 1986 жылы желтоқсан оқиғасында қаза болған Қайрат Рысқұлбеков, Ауған соғысының батыры генерал Бақытжан Ертаев, адамдарды өз өмірінің құнымен қорғаған тараздық полицей Ғазиз Байтасов.

ния, связанного с реализацией инстинкта са-мосохранения. Героизация свойственна во-енным периодам. Однако ряд героев может формироваться идеологическими методами, как это было в случае стахановского движе-ния.

Героизация может охватывать персона-жей не только с положительным фоном, но и с отрицательным, – например, в криминаль-ном мире, окутанном псевдоромантической аурой, как известные легенды о доне Корлео-не (крестном отце).

Американский кинематограф выдвинул новый вид героев: это супермен, бэтмен, тер-минатор, маска, это представители человече-ского рода, наделенные особым даром.

Формирование своего ряда героев являет-ся фактором состоятельности нации, хотя ге-роизация отчасти связана с формированием политических мифов. То есть героизация идет параллельно с мифологизацией.

Мифологизация зачастую ошибочно свя-зывается с понятием лжи или неправды. Од-нако это есть феномен формирования соци-альных реальностей. В условиях информаци-онного века сознание общества перегружено сообщениями, данными и фактами. И пото-му, чтобы привлечь внимание к определенно-му человеку или явлению, в действие приво-дится механизм имидж-конструирования, свя-занный с созданием и поддержанием опреде-ленных мифов. Иначе говоря, миф – это нечто отличающееся от реальности, но не противо-поставление ей.

В современном Казахстане появились на-циональные герои новейшей истории. Среди них – удостоенные высшей государственной награды Халық қахарманы – космонавты Тох-тар Аубакиров, Талгат Мусабаев, погибший во время декабрьских событий 1986 года Кайрат Рыскулбеков, герой Афганской войны генерал Бакытжан Ертаев, таразский полицейский,

242


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Афины, Пекин, Лондондағы Олимпиада ойындарында жүлделі орындарға ие болған спортшылар Қазақстанның ұлттық батырла-рына айналды, өскелең ұрпақ үшін үлгі болған ұлттық мақтаныш және отандық рәмізге ай-налды. Олар балуандар – Юрий Мельничен-ко, Дәулет Тұрлыханов, Ислам Байрамуков, Асқат Жіткеев; боксшылар – Бекзат Саттар-ханов, Бахтияр Артаев, Василий Жиров, Ер-махан Ыбрайымов, Бақыт Сәрсекбаев, Серік Сәпиев; ауыр атлеттер – Анатолий Храпатый, Илья Ильин, Майя Манеза, Зульфия Чин-шанло, Бақыт Ахметов; шаңғышылар – Вла-димир Смирнов, Елена Хрусталева; жеңіл ат-леттер – Ольга Шишигина, Ольга Рыпакова; велосипедші – Александр Винокуров.

Қаһармандар күнделікті қу тіршілік тәжірибесі шеңберінен тысқа шығып кететін қылықтармен байланысты болады. Бұл іс-әрекеттерді біз батырлық деп атаймыз. Алай-да, мұндай қылық танытатын адамдар әдеттен тыс іспен айналысып жатырмыз деп ойламай-ды. Қарапайым қазақстандықтар күнделікті мақтауға тұрарлық көптеген іс-әрекеттер жасайды: қайрымдылықпен айналыса-ды, төтенше жағдайларға түскен адамдарды құтқарады, жетім балаларды асырап алады және өзге де көптеген іс-әрекеттерге барып: «Өмірде әрқашан да батырлыққа орын бар» деген қанатты сөздің растығын дәлелдейді.

ценою своей жизни защитивший людей от тер-рористов – Газиз Байтасов.

Наши спортсмены, завоевавшие меда-ли на Олимпийских играх в Афинах, Пеки-не, Лондоне, стали национальными героями Казахстана, его символами и национальной гордостью, примером для подрастающего по-коления. Это: борцы – Юрий Мельниченко, Даулет Турлыханов, Ислам Байрамуков, Асхат Житкеев; боксеры – Бекзат Саттарханов, Бах-тияр Артаев, Василий Жиров, Ермахан Ибра-имов, Бахыт Сарсекбаев, Серик Сапиев; тяже-лоатлеты – Анатолий Храпатый, Илья Ильин, Майя Манеза, Зульфия Чиншанло, Бахыт Ах-метов; лыжники – Владимир Смирнов, Елена Хрусталева; легкоатлеты – Ольга Шишигина, Ольга Рыпакова; велосипедист – Александр Винокуров.

Герои связаны с поступками, выпадающи-ми из рутины повседневного опыта. Эти по-ступки мы называем подвигами. Хотя зача-стую люди, совершающие их, не думают, что делают что-то необычное. Ежедневно рядовые казахстанцы совершают множество дел, до-стойных восхищения – занимаются благотво-рительностью, спасают людей в чрезвычайных ситуациях, усыновляют детей-сирот и многое другое, доказывая верность высказывания: «В жизни всегда есть место подвигу».


llllllllllll

243



«Қазақстан-2050» стратегиясында Пре-зидент жаңа қазақстандық патриотизм қалыптастыру мәселесін ерекше атап

өтті. Бұл біздің еліміздің саяси философия-

сындағы жаңа сөз екендігі күмәнсіз, өйткені Елбасы бұл мәселені түбегейлі жаңа сипатта көтерді.

Жаңа патриотизм болашаққа деген сенімділікке негізделеді, онсыз толыққанды мемлекет құруға болмайды.

Патриотизмнің басты негізі мемлекет пен азаматтың мақсаттары барлық негізгі бағыттар бойынша түйісуімен сипаттала-ды. Мемлекет пен халық мұны саналы түрде түйсініп, бірге жұмыс істеуі қажет.

Жаңа саяси категория – сенім категория-сы енгізілді. «Келешек бар кезде ғана, даму үшін, жеке және кәсіби тұрғыда өсу үшін мүмкіндіктер бар кезде ғана азаматтар мем-лекетке сенім артатын болады».

Патриотизм – бұл ең алдымен, туған елді, оның жетістіктерін мақтан тұту.

Алайда бүгінгі күні қалыптасқан мем-лекеттің жаңа кезеңінде бұл түсінік жеткіліксіз болып қалады. Сенім категориясының қалыптасуы негізінде прагматикалық және нақты шынайы қатынас жатады: мем-лекет әрбір азаматқа өмірдің сапасын,

В Стратегии «Казахстан-2050» Президент РК особо выделил вопрос формирования нового казахстанского патриотизма.Без сомнения, это – новое слово в поли-

тической философии нашей страны, поскольку глава государства принципиально по-новому поставил этот вопрос.

Новый патриотизм базируется на уверен-ности в будущем, без которого нельзя постро-ить полноценное государство.

Главная основа патриотизма заключается в том, чтобы цели государства и гражданина совпадали по всем основным направлениям. Государство и народ должны это осознавать и работать вместе.

Вводится новая политическая категория – категория доверия. «Граждане доверяют го-сударству только тогда, когда есть перспекти-ва, есть возможности для развития, личного и профессионального роста».

Патриотизм – это, прежде всего, гордость за страну и ее достижения.

Но сегодня, на новом этапе состоявшегося государства, такого понимания уже недоста-точно. В основе формирования категории до-верия выступает прагматичный и реалистич-ный подход: государство гарантирует каждо-му гражданину качество жизни, безопасность, равные возможности и перспективы.

ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМ

НОВЫЙ КАЗАХСТАНСКИЙ ПАТРИОТИЗМ

244


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

қауіпсіздікті, тең мүмкіндіктер мен келешекті кепіл етуі тиіс.

Жаңа қазақстандық патриотизм – бұл азаматтардың құқықтарының теңдігі және тең мүмкіндіктер.

Этносаралық қатынастар мәселесінде ешқандай да қосарланған стандарттар бол-мауы керек. Ешқандай этносқа да ешқандай артықшылықтар берілмейді, құқықтар мен міндеткерліктер барлығы үшін бірдей.

Біз өз еліміздің бірде бір азаматын «қамқорлықтан тыс» қалдыра алмаймыз. Әрбір қазақстандық биліктің қолдауы мен сүйенішін сезінуі тиіс.

Жалпы, Президенттің «Қазақстан-2050» стратегиясын жариялаудан кейін жасаған баяндамалары идеологиялық өрістің қайта форматтандырылуы мен жандандырылуы

Новый казахстанский патриотизм – это равенство прав граждан и равные возможно-сти.

В вопросе межэтнических отношений не должно быть никаких двойных стандартов. Не будет и не должно быть никаких преференций никаким этносам, права и обязанности у всех одинаковы.

Мы не можем оставлять «за бортом» ни одного гражданина нашей страны. Каждый казахстанец должен ощущать поддержку и опору власти.

В целом, выступления Президента в пе-риод после обнародования Стратегии «Казах-стан-2050» образуют единую идеологическую ткань, по которой прослеживается оживление и значительное переформатирование идеоло-гического поля.


llllllllllll

245



байқалатын ортақ идеологиялық мазмұнды құрайды.

Оған қоса, Алматыдағы Пекиндік олим-пиада отының эстафетасын, Азиаданы, ЕҚЫҰ саммитін өткізу, Назарбаев Университетін құру тәжірибесі қоғамдық сананың идеологиялық импульстарға қандай да бір қажеттілік білдіретінін анықтады.

Бұл Қазақстанның халықаралық өмір мен аймақтық экономикалық бірлесушіліктің жаңа кезеңіне өтіп жатқан жағдайында өте маңызды болып табылады.

Біздің ел ирандық ядролық тақырып бо-йынша, Ауғанстанның реабилитациясы мен қайта жаңғыртылуы бойынша келіссөздерді өткізудің орны болып таңдалды. Қазақстан G-20 саммитіне қатысу үшін шақырылды. 2013 жылдың мамыр айында өкілдердің қатысу деңгейі жоғары болған 6-шы Астана экономикалық форумы мен БҰҰ қолдауымен G-глобал идеясын жүзеге асырудың жалғасы болып табылатын Бірінші әлемдік дағдарысқа қарсы конференция өткізілді. Ақырында, Қазақстан Еуразиялық экономикалық одақты құрудың жолы бойынша жүріп келе жатыр.

Бұл тұрғыдан алғанда, ХІ Еуразиялық ме-диа-форумда (2013 ж. 25 сәуір) Елбасы қысқа, нақты және сенімді түрде тәуелсіз Қазақстан құндылықтарының мызғымастығын дәлелдеп, оларды динамикалық режимде қорғап, нығайту керектігін атап өтті.

Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның алғаш рет тәуелсіздік алып, еркіндіктің қадірін сезгендіктен, бір сәтке де өз жетістіктерінен бас тартпайтынын да айтып кетті. Қандай да бір бірлестік мемлекет тәуелсіздігіне қауіп келтірген жағдайда, Қазақстан осы ұйымнан ойланбастан шығып кетуге дайын екені де ай-тылды.

Осылайша, жаңа қазақстандық патрио-тизм – бұл өз мемлекетіне сыртқы әлеммен толыққанды коммуникация жүргізуіне кедергі

При этом опыт эстафеты огня пекинской олимпиады в Алматы, затем – проведение Азиады, Саммит ОБСЕ, создание Назарбаев Университета выявили определенную потреб-ность общественного сознания в идеологиче-ских импульсах.

Это особенно важно в условиях, когда Ка-захстан вступает в новый этап международ-ной жизни и региональной экономической ин-теграции.

Наша страна была избрана местом про-ведения переговоров по иранской ядерной тематике, по реабилитации и восстановле-нию Афганистана. Казахстан приглашен к участию в саммите G-20. В мае 2013 г. про-шел небывалый по представительности 6-й Астанинский экономический форум и Первая Всемирная антикризисная конференция под эгидой ООН, продолжение реализации идеи G-глобал. Наконец, Казахстан двигается по пути создания Евразийского экономическо-го союза.

В этом плане на XI Евразийском медиа-форуме (25 апреля 2013 г.) глава государства весьма лаконично, четко и без двусмыслен-ностей подтвердил незыблемость ценности независимости Казахстана – защищать ее, от-стаивать и закреплять в весьма динамичном режиме.

Президент Н.А. Назарбаев отметил, что Казахстан впервые обрел независимость, по-чувствовал вкус свободы и потому ни на йоту не собирается отступать от своих достижений. Если какое-то объединение будет угрожать не-зависимости, Казахстан незамедлительно на-мерен выйти из такой организации.

Таким образом, новый казахстанский па-триотизм – это не местечковый патриотизм, который, противодействуя полноценной ком-муникации своей страны с внешним миром, фактически становится на пути ее развития и расцвета.

246


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

келтіріп, оны дамытуға қарсы келетін патрио-тизм емес.

Қазақстанда Тұңғыш Президент – Елбасының ерен еңбегінің арқасында біз ұлттық ренессанс кезеңін еш қиындықсыз ба-сымыздан кешірген болатынбыз. Бұл мәселе әдетте республиканың атауы мен тіл мәселесі жөнінде пікірталастардан көрініс табатын. Этносаралық келісім – Қазақстанның бас-ты құндылығы мен артықшылығына айнал-ды. Қазақ халқының танытқан күш-жігері мен жауапкершілігі титулды емес ұлттардың мемлекеттің құрылысына өз мүдделерін білдіре отырып, қатысуды және қазақ мәдениеті мен қазақ тілін мойындаудың негізінде бірегей қоғамдастыққа бірігуді талап етеді.

В Казахстане в свое время, благодаря усилиям Первого Президента – Лидера на-ции, благополучно пройден этап националь-ного ренессанса, что выражалось в дискусси-ях по поводу наименования республики и язы-кового вопроса. Межэтническое согласие ста-ло главной ценностью и преимуществом Ка-захстана. Усилия и ответственность, которые несет казахский народ, требуют адекватного, более заинтересованного участия нетитульных наций в строительстве страны и интеграции в единую общность на основе признания казах-ской культуры и языка.


llllllllllll

247



Қазақстандық қоғамды әлеуметтік жаңғыртудың жаңа кезеңінің идеология-сы. Алғаш рет идеологияның тезистері

2012 ж. 3 шілдеде Индустрияландыру күні ауқымында баяндалған болатын.

Президент 2030 жылға дейін Әлеуметтік дамудың жалпыұлттық концепциясын құру міндетін қойды.

Одан кейін Президенттің «Әлеуметтік жаңғырту: Жалпыға ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты іргелі мақаласы шықты.

Осы мақаланың шығу контекстін белгілеп кету өте маңызды. Еуропада жұмыссыздық ке-неттен көтеріліп кеткен кезде Қазақстан өзінің халқын жұмыспен қамтамасыз ету ниетін ба-рынша айқын жариялаған болатын.

Президент Жалпыға ортақ еңбек қоғамының 5 қағидасын ұсынды:

Эволюцияшылдық. Жаңғырту үдерістері-нің алгоритмі кейін қалған салаларды, өңірлерді, әлеуметтік топтарды қолда бар стан-дарттар мен әлеуметтік даму көрсеткіштеріне «тартуға» негізделуі тиіс.

Ортақ жауапкершілік. Әлеуметтік жаңғыртудың барысы мен нәтижесі үшін жауапкершілікті тек мемлекет пен оның барлық басқару деңгейлері ғана емес, сондай-ақ жеке меншік құрылымдар, барлық қоғам бөлісуі тиіс.

Идеология нового этапа социальной модер-низации казахстанского общества. Впервые тезисы идеологии были изложены в рамках

Дня индустриализации 3 июля 2012 г. Президентом была поставлена задача по

разработке Общенациональной концепции со-циального развития до 2030 года.

Затем была выпущена фундаменталь-ная статья Президента, получившая название «Социальная модернизация: двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда».

Важно отметить контекст выхода данной статьи. Казахстан громко заявил о своей на-целенности обеспечить занятость населения, тогда как в Европе в этот период произошел скачок безработицы.

Президент выдвинул 5 принципов Обще-ства всеобщего труда:

Эволюционность. Алгоритм модерниза-ционного процесса должен базироваться на «подтягивании» отстающих сфер, регионов, отраслей, социальных групп к имеющимся стандартам и показателям социального раз-вития.

Общая ответственность. Не только го-сударство, все его уровни управления, но и частные структуры, всё общество должны раз-делить ответственность за ход и результаты социальной модернизации.

ЖАЛПЫҒА ОРТАҚ ЕҢБЕК ҚОҒАМЫ

ОЩЕСТВО ВСЕОБЩЕГО ТРУДА

248


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Әріптестік қатысу. Әлеуметтік әріптестікті белсенді дамыту, елдің мемлекеттік емес сек-торын, бірінші кезекте, әлеуметтік саланы жаңғыртуға қатысуын кеңейту үшін жағдай жасау маңызды.

Ынталандыру. Адал еңбекке ынталан-дырудың жолын табу, еңбек табыстарын қоғамдық ынталандырудың жүйесін құру.

Кәсібилік. Барлық қабылданатын шешімдер егжей-тегжейлі есептеліп, әлемдік тәжірибені оқып-үйрену негізінде ғылыми дәлелденген ұтымдылық қаперге алына оты-рып қабылдануы тиіс.

Мақаланың негізгі мәні – еңбекке қабілетті халықты өнімді еңбекке, біліктілікті жоғарылатуға ынталандыру. Жалпы, мақала адамдарды масылдық райынан қайтаруға және шамадан тыс патернализммен күресуге бағдарланған.

Бұл жағдайда келесі тапсырмаларды бөліп көрсетуге болады:

Партнёрское участие. Развивать соци-альное партнерство, создавать условия для расширения участия негосударственного сек-тора в модернизации страны, включая соци-альную сферу.

Стимулирование. Выработка стимулов к честному труду, создание системы обществен-ного поощрения трудовых достижений.

Профессионализм. Все принимаемые ре-шения должны быть досконально просчитаны, приниматься с учетом научно проработанной целесообразности на основе изучения миро-вого опыта.

Основная суть статьи – это стимулировать трудоспособное население к продуктивному и производительному труду, повышению квали-фикации. В целом, статья ориентирована на противодействие иждивенческим настроени-ям и преодоление чрезмерного патернализма.

В этом плане можно выделить следующие поручения:


llllllllllll

249



- өзін өзі еңбекпен қамтыған халықты айқындау жөніндегі жаңа әдістемені ескере оты рып, жұмыссыздық деңгейін айқындаудың әдістемесін жетілдіру;

- 2020 ж. дейінгі Біліктіліктің ұлттық жүйесін кезең-кезеңімен әзірлеу жоспары;

- еңбек тәртібінің күшеюі және еңбек ұжымдарында жанжалдардың пайда болуына түрткі факторлармен күрес жүргізу;

- өмір сапасының ең төменгі әлеуметтік стандарттарын енгізу;

- тұрғын үй құрылысын ынталандыру;- жастармен тәрбие жұмыс жүргізу

үшін ұлттық тарихты оқытудың сапасын жоғарылатудың шаралары;

- әлеуметтік сақтандыру жүйесін дамыту, оның ішінде денсаулық сақтау бойынша да;

- «Ақпараттық Қазақстан-2030» мемле-кеттік бағдарламасын әзірлеу.

Мақалада берілген тапсырмалар Үкіметтің 2012 жылдың 23 шілдесінде қабылдаған №961 «Елбасының «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыруы: Жалпыға ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» мақаласында берілген тап-сырмаларын орындаудың шаралары жайлы» жоспарында көрініс тапты.

Әлеуметтанулық зерттеулердің көрсетуін-ше, доминантты нарықтық қатынастарды есепке ала отырып, Жалпыға ортақ еңбек қоғамы идеологиясын алға тарту халық үшін күтпеген жағдай болды. Кейбіреулер бірден бұл мақаланың мәнін түсіне алмады. Деген-мен, халықтың негізгі бөлігі бұл идеологияны Президент Н.Ә. Назарбаевтың ойының өнімі ретінде қабылдап, қолдады. Кейін халықтың зейіні Жалпыға ортақ қоғамның идеологиясын бойына сіңірген «Қазақстан-2050» стратегия-сы сияқты кең құжатқа ауысқан болатын.

Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) жұмыспен қамту мәселелері бойынша баян-дамасында әлеуметтік тұрақсыздық деңгейін төмендету қажеттілігі мен бұл мақсатқа

- совершенствование методики определе-ния уровня безработицы на основе более чет-кой идентификации и структурирования груп-пы самозанятых;

- План поэтапной разработки националь-ной системы квалификаций до 2020 г.;

- усиление трудовой дисциплины и про-тиводействие провоцированию конфликтов в трудовых коллективах;

- внедрение минимальных социальных стандартов качества жизни;

- стимулирование жилищного строитель-ства;

- меры повышения качества преподава-ния национальной истории для воспитатель-ной работы с молодежью;

- развитие системы социального страхова-ния, в том числе, по здоровью;

- разработка госпрограммы «Информаци-онный Казахстан-2030».

Поручения, данные в статье, нашли отра-жение в специальном Плане Правительства, «О мерах по реализации поручений главы государства, данных в статье «Социальная модернизация Казахстана: двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда» от 23 июля 2012 г. № 961.

Социологические исследования показа-ли, что для населения выдвижение идеоло-гии Общества всеобщего труда с учетом до-минирующих рыночных отношений оказалось неожиданным. В данной идеологии не все разобрались сразу. Однако основная мас-са населения поддержала эту идеологию как одну из принципиальных идей Президента РК Н.А. Назарбаева. В дальнейшем был обнаро-дован более обширный документ – Стратегия «Казахстан-2050», которая вобрала в себя идеологию Общества всеобщего труда.

В докладе МОТ по проблемам занятости центральное место отводится необходимости снижения уровня социальной нестабильно-

250


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

жету жолын лайықты еңбекті кеңінен тарату арқылы қалыптастыруға үлкен көңіл бөлінген («Employment, rather than growth, is a key determinant of social unrest», 2011).

Жаһандану, қазіргі экономиканың тиім-ділігін арттыру қалыптасқан әлеуметтік-еңбек қатынастарын тұрақсыздандырып, әлеуметтік және саяси тәуекелдерді ұлғайтып, қазіргі әлемнің әлеуметтік-экономикалық болмысын қомақты өзгерістерге ұшыратты. Жұмыспен қамтылудың тұрақсыздығының өсуі экономи-калық және әлеуметтік салдарларға әкеліп отыр. Орнықты экономикалық өсім сая-си тұрақсыздық орын алған тұста мүмкін емес, бұл болса, сөз жоқ, жетілдірудің са-палы тұстарына сүйеніп, әлеуметтік-еңбек қатынастары саласындағы практика мен сая-сатты өзгертуді талап етеді.

сти и формулированию путей достижения этой цели через широкое распространение достой-ного труда («Employment, rather than growth, is a key determinant of social unrest», 2011).

Глобализация, повышая эффективность современной экономики, существенным об-разом меняет социально-экономические ре-алии современного мира, делая сложившие-ся социально-трудовые отношения все менее стабильными, увеличивая социальные и по-литические риски. Экономические и социаль-ные последствия роста неустойчивой занято-сти достаточно очевидны. Устойчивый эконо-мический рост в условиях политической не-стабильности невозможен и это, несомненно, потребует изменения политики и практики в социально-трудовой сфере с упором на каче-ственные аспекты ее совершенствования.


llllllllllll

251



«Иммунитет» адам ағзасындағы әр түрлі ауру-сырқаттарға қарсы тұра алу қабілетін салауатты өмір сүру салты

арқылы қалпына келтіріп отыруды білдіретін медициналық термин.

Алайда, осы термин көптеген гумани-тарлық ғылымдарда кең қолданысқа ие бола бастады. Мәселен, әлеуметтану ғылымында қолданылады.

Ақпараттық ғасыр заманында БАҚ ықпалы – бәріне белгілі жайт. Бұқаралық сананың ең басты ерекшеліктерінің бірі – онда әлеуметтік иммунитеттің болуы және қарқынды ақпараттық ағымдар жағдайына қарсы тұра алуы. Аталмыш құбылыс жеке субъектілер мен институттарға өз көзқарастарын қоғамдық пікірмен теңгеруге жол бермейді. Қоғамдық пікірге көрсетілетін қысым мен субъективтік айқын көрінген сайын, «кері әсер» соғұрлым тез қимылдайды. Әдетте ол «кері әсер» коммуниканттың діттеген мақсатына тура керісінше нәтиже беруі мүмкін.

«Әлеуметтік көңіл-күйдің бұл түрі – адамдардың өз мүдделері мен қажеттіліктеріне сай келмейтін мәжбүрлеп таңылған догма, мақсат пен мүдделерге қарсы тұру тәсілдерінің бірі. Адамдарға ресми немесе кеңес ретінде ұсынылған құндылықтарды олардың тікелей немесе жанама түрде теріске шығарып, қарсы

Термин «иммунитет» имеет медицинское происхождение; он характеризует устой-чивость организма к различного рода за-

болеваниям и требование ее закрепления по-средством здорового образа жизни.

Данный термин достаточно широко стал использоваться в гуманитарных науках, в частности, социологии.

В условиях информационного века из-вестно влияние СМИ. Одной из важнейших особенностей массового сознания является наличие в нем социального иммунитета или устойчивости в условиях динамичных инфор-мационных потоков. Данное явление не по-зволяет отдельным субъектам или институтам общества отождествить собственную точку зрения с общественным мнением. Чем более выраженной будет субъективность и навязчи-вость давления на общественное мнение, тем быстрее может сработать «обратный эффект», при котором результат может быть совершен-но противоположным тому, которого добивал-ся коммуникант.

«Данный вид социального настроения – один из способов противостояния людей на-вязываемым им догмам, целям и установкам, которые не соответствуют их интересам и по-требностям. Это – достаточно активная форма сопротивления, когда люди прямо или косвен-

ЖАТ ЫҚПАЛҒА ҚАРСЫ ТҰРУ ИММУНИТЕТІ

ИММУНИТЕТ К ЧУЖДОМУ ВЛИЯНИЮ

252


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

тұруының мейлінше жиі кездесетін белсенді формасы».

Әлеуметтік иммунитет бұл – азаматтардың әлеуметтік бейімделу құралы.

Осыған орай, бірінші атап айтатын нәрсе – бұл бейімделуге қабілетсіз тұрғындардың қоныс аудару тетігі ретіндегі көші-қон.

Көші-қон өзгерістері нәтижесінде Қазақ-станның этно-демографиялық қабаты қайта құрылды. Ол көбірек шығыстық хәлге ауы-сып, оның бойындағы еуропалық белгілері азая бастады. Байырғы тұрғындардың саны мамандандырылған көпшіліктен артты.

Көшіп келушілердің құрамында қазақтар 70,2%-ды құрайды. Көшіп кетушілердің негізгі легін орыс, украин, белорус және неміс ұлттары құрайды. Олардың көшіп

но отвергают официальные или рекомендуе-мые им ценности».

Социальный иммунитет – это инструмен-тарий социальной адаптации граждан.

Первое, что следует в этой связи отме-тить, – это миграция как механизм замеще-ния неадаптивного населения.

В результате миграционных изменений произошло переструктурирование этно-демо-графического полотна Казахстана. Оно стало менее европейским и более восточным. Чис-ленность коренного населения превысила квалифицированное большинство.

Среди прибывающих казахи составляют 70,2%. Среди убывающих основную массу со-ставляют русские, украинцы, белорусы и нем-цы – их доля среди эмигрантов – 83%.


llllllllllll

253



кетушілер арасында алатын үлес салмағы 83%.

Екінші – белсенді коммуникативті код. Бұл екі үлгінің өзара түйісуінде, араласу

аймағында қалыптасушы әлеуметтік агенттер ең тиімді жағдайда болып есептеледі. Яғни бір жағынан, олар нарықтық жағдайға сай ойла-нып, оның заңдылықтарына сәйкес өмір сүріп, өз экономикалық мәртебесі мен бәсекелестігін орнықтыра алады. Екінші жағынан қазақ тілінде сөйлей алатындықтан, дәстүрді терең білгендіктен, қоғамдық үрдістермен тығыз байланыста болғандықтан, мәдени құралдармен де жақсы жұмыс істей алады. Мысалы, сауалнама нәтижесі бойынша қазақ тілінде еркін сөйлей алатын тұрғындардың пікірінше, Қазақстанның қазіргі дамуы және келешегі жағымдырақ болып келеді. Осылай-ша қазақ тілінде сөйлеушілердің 73,2%-ы, екі тілде сөйлей алатындардың 71,9%-ы, орыс тілділердің 53,9%-ы қазіргі өмір жағдайына көңілдері толады.

Үшінші – әлеуметтік-экономикалық бейімделу.

Нарықтық реформалар азаматтардың белгілі бір деңгейде қалыптасып жатқан өмір жағдайларына белсенді түрде икемделуіне ықпал етті.

1997 ж. сауалнама нәтижесі бойынша өмір сүру жағдайына көңілі толмайтындардың салмақ үлесі көңілі толатындардан 3% артық көрсеткішті көрсетіп, 48,3% тең болды. 2005 ж. президент сайлауы науқаны аясындағы маңызды әлеуметтік шегініс нәтижесінде бейімделуші мен бейімделе ал-маушылар арсында үлкен айырмашылық байқалды. Біріншісі екіншісінен 4,4 есе артық көрсеткішті көрсетті. Кейінірек бұл айырмашылық 2008–2009 жж. тоқырау кезеңдеріне байланысты біраз төмендеді. Өмір сүру жағдайына көңілі толатындардың пайыздық көрсеткіші 53,3% кеміді.

Второе – это активный коммуникативный код.

В наиболее выигрышной ситуации ока-зываются те социальные агенты, которые развиваются на стыке, в зоне совмещения этих двух моделей. То есть, с одной стороны, они мыслят по-рыночному, стремятся жить в соответствии с законом, укреплять свой экономический статус и конкурентоспособ-ность, а, с другой – способны оперировать культурными инструментами: владеют ка-захским языком, знают традиции, глубоко интегрированы в общественные процессы. Например, по данным опросов, граждане, хорошо владеющие казахским языком, на-строены более оптимистично относительно текущего развития страны и ее перспектив. Так, уровень удовлетворенности жизнью среди казахскоязычных составляет 73,2%, владеющих двумя языками – 71,9%, русско-язычных – 53,9%.

Третье – социально-экономическая адап-тация.

Рыночные реформы способствовали тому, что граждане стали, с той или иной степенью активности, приспосабливаться к складываю-щимся жизненным условиям.

В 1997 г. удовлетворенность жизнью вы-сказывали 48,3%, что было меньше тех, кто не удовлетворен, на 3%. В 2005 г., на волне серьезных государственных социальных усту-пок, произведенных в рамках президентской избирательной гонки, был отмечен самый большой отрыв числа адаптантов от неадап-тантов. Первые превзошли вторых в 4,4 раза. В дальнейшем отрыв несколько снизился, что было связано с прохождением фазы кризиса в 2008–2009 гг. Доля удовлетворенных жизнью снизилась до 56,3%. Однако в 2010–2012 гг. ситуация выправилась. Число адаптантов воз-росло сначала до 67,9%, затем – до 71,1%. В 2012 г. их число составило 75%.

254


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Алайда 2010-2012 жж. жағдай өзгерді. Бейімделушілер саны 67,9%, кейінірек 71,1% өсті. 2012 ж. ол көрсеткіш 75% құрады.

2011–2012 жж. орын алған экстремизм мен лаңкестікке байланысты жағдай көп нәрсені қайта бағалау ахуалын тудырды.

2011 ж. 4-тоқсанындағы сауалнама нәтижесінде сұралушылардың 76% басты оқиғалар ретінде Тараздағы, Атыраудағы, Астанадағы жарылыстар, Алматыдағы патруль қызметкерлерін өлтіру оқиғаларын атап өткен.

Осы жағдайға байланысты жауап берушілердің қауіпсіздік жағдайына байла-нысты алаңдаушылығы күшейді. Осылайша, Қазақстандағы өмір сүру қауіпсіздеу бол-ды деушілердің саны 5,6%, ал қауіпсіз деп санаушылардың саны 5% кеміді. Жалпы есеп-те Қазақстанда өмір сүру қауіпсіздеу және қауіпсіздігі көбірек деушілердің көрсеткіші 67,9%-дан 57,4%-ға азайды.

Сәйкесінше, өмір сүру қауіптілеу деушілердің саны 21,4%-дан 33,3%-ға артты. Қауіп төндіруші факторлар арасында ең үлкен қауіп төндіруші ретінде лаңкестіктің таралуы 47%-дан 63%-ға ұлғайды.

Осылайша, лаңкестік пен экстер-мизм қазақстандықтардың әлеуметтік алаңдаушылығында алдыңғы қатарлы элементтері болып отыр. Алайда мұның жағымды жағы да бар, өйткені бұл фанатизм вирустары мен дінді саяси мақсатта қолдануға қарсы тұрушы әлеуметтік иммунитет, ішкі сүзгі ретінде қызмет етеді.

Инциденты, связанные с проявлениями экстремизма и терроризма в 2011–2012 гг., создали ситуацию переосмысления.

В 4 квартале 2011 г. почти 76% опрошен-ных выделили в качестве главных события в Таразе, взрывы в Атырау, Астане, убийства патрульных в Алматы.

На этом фоне в оценках респондентами состояния безопасности возросли оценки тревожности. Так, число опрошенных, счи-тающих, что в Казахстане жизнь стала более безопасной, снизилось на 5,6%, скорее, без-опасной – на 5%. В сумме суждения о бо-лее безопасной и, скорее, безопасной жизни снизились с 67,9 до 57,4%.

Соответственно, доля оценок, что жизнь стала менее безопасной, увеличилась с 21,4 до 33,3%. Среди угроз безопасности суще-ственно увеличилась актуальность проблемы распространения терроризма – с 47 до 63%.

Таким образом, терроризм и экстремизм составили один из ведущих элементов соци-альной тревоги казахстанцев. Но это имеет и положительную сторону, поскольку выступает в качестве инструмента действия социально-го иммунитета, противостоящего вирусам фа-натизма и использования религии в политиче-ских целях.


llllllllllll

255



Конституцияға сәйкес Қазақстан Респуб-ликасы өзін зайырлы мемлекет ретінде бекітеді. «Зайырлы мемлекет» ұғымы

мемлекеттің діннен және діни бірлестіктерден ажыратылуын бейнелейді.

Мемлекет өзін қандай да бір дінмен теңгермейді, бірақ кез келген тарихи және мәдени тамыры терең діни дүниетанымда болатын олардың жағымды әлеуметтік-адамгершілік әлеуетін қажет етеді. Мемлекет дінге сенушілер мен сенбеушілердің, әрқилы діни бірлестіктердің, этноконфессиялық топтардың мүдделерін ымыраластыруға, әртүрлі дүниетанымдық және діни топ-тар арасындағы нақты өзара түсіністікті қамтамасыз етуге ұмтылады.

Зайырлы мемлекеттің құндылығы мем-лекет пен діни ұйымдардың өз біліктілігі саласына бас сұқпау мен тәуелсіздікті қамтамасыз етуге қабілетті діндарлардың да дінге сенбеушілердің де мүдделерінің тепе теңдігін сақтау функциясы болып табыла-ды. Алайда бұл мәдени және рухани мұраны сақтаудағы, жастарды патриоттық рухта тәрбиелеудегі, қылмыстың алдын алудағы, қоғамның әлеуметтік дерттерімен күрестегі мемлекет тарапынан болатын дәстүрлі діндермен әлеуметтік серіктестікті теріске шығармайды.

В соответствии с Конституцией, Республи-ка Казахстан утверждает себя светским государством. Понятие «светское госу-

дарство» отражает отделение государства от религий и религиозных объединений.

Государство не отождествляет себя с той или иной религией, но востребует их пози-тивный социально-нравственный потенциал, имеющийся практически в любом историче-ски и культурно укорененном религиозном мировоззрении, стремится согласовывать интересы верующих и неверующих граждан, различных религиозных объединений, этно-конфессиональных групп, обеспечивать ре-альное взаимопонимание между различны-ми мировоззренческими и религиозными группами.

Ценностью светского государства явля-ется функция сохранения баланса интересов как верующих, так и неверующих, способного обеспечить независимость и невмешательство в сферу своей компетенции религиозных объ-единений и государства. Однако она не отме-няет со стороны государства социальное пар-тнерство с традиционными религиями в сфере сохранения культурного и духовного наследия, патриотического воспитания молодежи, про-филактики преступности, борьбы с социаль-ными пороками общества.

ЗАЙЫРЛЫ МЕМЛЕКЕТ

СВЕТСКОЕ ГОСУДАРСТВО

256


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Зайырлы мемлекет қағидалары секуля-ризация және десекуляризация сияқты екі қарама-қарсы үдеріспен байланысты.

Кейбір мәліметтер бойынша, 75 елдің мемлекеттік діні немесе Иран, Дания, Израильдегі сияқты заңды тұрғыда бекітілген діндері бар. Ал, Ресеймен қатар, 113 елдің ресми жарияланған мемлекеттік діні жоқ.

Жалпы қоғамдық ғылымдар саласында секуляризация түсінігі тек дінді мемлекет-тен ажырататын үрдіс ретінде ғана емес, со-нымен қатар, индивидтің өзі қалаған сенімді таңдауын қамтамасыз ететін үрдіс ретінде қарастырылады. Сондықтан діни сенімге бет бұрғандар санының артуы секуляризацияға аса қауіп төндірмеуі мүмкін.

Дегенмен, сарапшылар, діни идеоло-гиямен қатар діни құқықты да мемлекеттік деңгейде қабылдаған десекуляризация үрдісінің жүріп жатқандығын алға тартады. Әсіресе, осы тұрғыда пассионарлы әрі әлемдік конфессиялар арасындағы рөлі зор ислам діні төңірегіндегі үрдістер айқын.

Белгілі кезеңге дейін сараптамалық және ғылыми орталарда адамзат өркениетінің діндарлықтан айырылып бара жатқандығы туралы пікірлер кезікті. Бұл пікірлердің орын алуына түрткі болған ХХ ғасырдағы ғылыми жаңалықтар, индустрилизация және технологиялық үдерістер.

Қайта өрлеу заманынан бері ғаламдағы және адамзат өркениетіндегінің барлығы материалдық тұрғыдан түсіндірілетін әлемнің рационалдық бейнесі басым болды. Бұл жерде капиталистік және коммунистік идеологияның бір-біріне қарама-қарсылығы да өз әсерін тигізді. Коммунизм батыс идеологиясының әлеуметтік-демократиялық бетбұрысына септі-гін тигізсе, капитализм әлемнің материалистік концепциясының басым болуына өз әсерін тигізді.

Принцип светского государства связан с двумя встречными процессами – секуляриза-цией и десекуляризацией.

По различным данным, доля светских го-сударств преобладает. 75 стран имеют государ-ственную религию – или в законодательном по-рядке, как Иран или Дания, или де-факто, как Израиль. 113 стран, в том числе и Россия, офи-циально государственной религии не имеют.

В общественных науках секуляризация рассматривается не только как процесс отде-ления государства и религии, но как обеспе-ченность права свободы выбора индивидом той или иной веры. Поэтому рост численности верующих может не представлять угрозы се-куляризации.

Между тем, сегодня эксперты отмечают процесс десекуляризации, т. е. принятие на уровне государств не только религиозной иде-ологии, но и религиозного права. Особенно выразительными в этом отношении являются процессы вокруг ислама – как наиболее пас-сионарной и растущей мировой конфессии.

До определенного периода в экспертном и научном мире доминировало мнение, что че-ловеческая цивилизация окончательно двига-ется в сторону утраты религиозности. Этому способствовали научные открытия, индустри-ализация и технологический прогресс ХХ века.


llllllllllll

257



Дегенмен сарапшылар бүгінгі күні десеку-ляризация үдерісінің, яғни жаһандық ауқымда қоғамдық өмірге діннің ықпалының өсуін атап көрсетуде.

Н.Ә. Назарбаевтың ойынша, 2006 ж. Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбас-шыларының ІІ-ші съезінде атап өткендей, діндарлықтағы иррационалдылықтың да өз орны болу керек. Ол бүкіл әлем аса прагма-тикалы бола бастаған кезеңде қазіргі заман адамына руханияттан сусындауға мүмкіндік береді. Сондықтан дін тек көнеден қалған қалдық қана емес, ол ары қарай өрлеуге, дамуға қосымша күш, жаңа шабыт алуда. «Үнқатысу үшін негізді кұдіреттіктегі пенделік арқылы емес, пендедегі құдіреттік арқылы іздеу». Бүл қағидаттың бүкіл абстрактылығына қарамастан, ол өте маңызды».

Конфессиялық сала Қазақстанның бұқаралық санасындағы түбегейлі транформацияның көрсеткішіне айнал-ды. Ішкі саяси сала үшін конфессионалды фактордың маңыздылығы күннен күнге арту-да. Осы орайда, бұрындары басым болған ате-измнен қоғамдық сана бірте-бірте арылуда. Халық дінді қазақстандықтардың ішкі дәстүрлі құндылықтарын жоятын батыс құндылықтары мен нарықтық прагматиканың қысымы аясында өздеріне қосымша әлеуметтік-психологиялық қолдауға ие болуға мүмкіндік беретін рухани күш ретінде қарастырады.

Бүгінгі таңдағы әлемдегі жағдайларды ескере отырып, зайырлы мемлекеттің де үлгісі өзгеруде. Аталған мәселенің күрделі тұстары да бар. Мемлекет діннен алшақтағанымен, белгілі бір дінді ұстанатын азаматтардан бас тарта ал-майды. Сондықтан мемлекет, мұсылмандардың қажылыққа баруын өзі ұйымдастырмайды, себебі бұл үнемі жүзеге асып отыратын қалың көпшіліктің іс-шарасы болып табылады.

Дегенмен, мемлекеттің басты міндеттерінің бірі өзге азаматтардың құқығына қайшы

С эпохи возрождения возобладала рацио-нальная картина мира, что все во вселенной и в жизни человеческой цивилизации может быть объяснено с материалистической точки зрения. Свою роль в этом играло противобор-ство капиталистической и коммунистической идеологий. Как коммунизм способствовал со-циал-демократическому крену западной идео-логии, так он же способствовал возобладанию материалистической концепции мира.

Между тем, эксперты отмечают рост влия-ния религий в общественной жизни в глобаль-ном масштабе.

По мысли Н.А. Назарбаева, высказанной в 2006 г. на Съезде лидеров мировых и тра-диционных религий, иррациональному опыту религиозности также должно быть место. Она – как «отдушина», позволяющая современно-му человеку питаться духовностью в услови-ях, когда весь мир стал сверхпрагматичен, что уже само по себе вызывает сомнения по пово-ду его разумности. Поэтому религия не стано-вится реликтом. Она получает новые импуль-сы, стимулы для подъема. «Искать основу для диалога через божественное в человеке, а не через человеческое в божественном». При всей абстрактности этого принципа, он очень важен».

С учетом таких мировых тенденций сегод-ня наблюдается изменение моделей светского государства. Государство может дистанциро-ваться от религии, но не может таким же об-разом поступать в отношении граждан, испо-ведующих ту или иную веру. Поэтому государ-ство не может не участвовать в вопросах орга-низации хаджа для мусульман, поскольку это является массовым мероприятием, проходя-щим на регулярной основе.

В Стратегии «Казахстан-2050» в религи-озном вопросе акценты расставлены достаточ-но четко. Казахстан является частью мусуль-манской уммы и религиозное возрождение

258


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

келмейтін белгілі бір қауымдастықтың діни іс-шараларды өткізуіне заңды түрде келісім беру.

«Қазақстан-2050» стратегиясында діни мәселелер айқын айшықталған. Қазақстан мұсылман үмбетінің бір бөлігі болып табыла-ды және де бірінші кезекте ислам дінінің рөлі күшейтіліп, дін саласы барынша жаңартылуда. Бұл ислам дінін ұстанатын этностарды ескер-ген объективті үдеріс. Сонымен қатар, мұсылмандық этностар демографиялық тұрғысынан да белсенді.

Діндарлық, әсіресе, ислам әр адамның жеке таңдауы, ниеті. Әйелдердің орамал тағу (хиджаб) мәселесі қазіргі қоғамның өткір мәселелерінің біріне айналып отыр. Бірақ, әр адамның ішкі таңдау концепциясы ора-мал тақпаған әйелді иманынан айыра алмай-ды. Мұны Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы қуаттаған.

Осылайша, Қазақстанда идеологиялық алуантүрлілікті мойындап, фанатизмді жоққа шығаруға негізделген дін ұстанудың ерекше үлгі қалыптасуда.

ведет, в первую очередь, к укреплению роли ислама. Это – объективный процесс, с учетом этнодемографического большинства этносов, традиционно исповедующих ислам. К тому же именно мусульманские этносы отличаются ак-тивным демографическим поведением.

Однако религиозность, в том числе ислам, выступает как личный выбор, т. е. «ниет» че-ловека. Большей остротой обладают дискус-сии по поводу ношения обязательного плат-ка (хиджаба) для женщин. Однако концепция внутреннего выбора (ниет) опять же, не может лишить женщину, не надевающую платок, ее исповедания. Это было подтверждено Духов-ным управлением мусульман Казахстана.

Таким образом, в Казахстане идет форми-рование особой модели доминирующего веро-исповедания, основанной на отрицании фана-тизма и признании идеологического многооб-разия.


llllllllllll

259



Қазақстан халқы Асссамблеясы – Қазақстан Республикасының Президенті құрған мекеме. Оның басты міндеті

мемлекеттік ұлттық саясатты жүзеге асыру, Қазақстан Республикасындағы қоғамдық-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету және этносаралық қатынастар саласында мемлекеттік және азаматтық институттардың өзара қарым-қатынастарының тиімділігін көтеру.

Қазақстан халқы Асссамблеясын құру туралы идеясын алғаш рет 1992 ж. Тәуелсіздіктің бір жылдығына арналған Қазақстан халықтарының форумында ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев жарияла-ды. 1995 ж. 1-наурызында Қазақстан Рес-публикасы Президентінің Қазақстан халқы Асссамблеясын құру туралы және Қазақстан Республикасы Президентінің тұсындағы консультативті-кеңесуші орган ретінде оның мәртебесін анықтаған Үкімі шығады.

Өзінің тарихының барысында Қазақстан халқы Асссамблеясы Қазақстан Республика-сы Президентінің тұсындағы консультативті-кеңесуші органнан берік құқықтық негізі мен қоғамдық-саяси мәртебесі бар конституциялық органға айналды.

2007 ж. мамырында Қазақстан Респуб-ликасының Конституциясына бірқатар

Ассамблея народа Казахстана – учрежде-ние, образуемое Президентом Республи-ки Казахстан. Главной задачей Ассамблеи

является реализация государственной нацио-нальной политики, обеспечение обществен-но-политической стабильности в Республике Казахстан и повышение эффективности вза-имодействия государственных и гражданских институтов общества в сфере межэтнических отношений.

Идея создания Ассамблеи народа Казах-стана была впервые озвучена Президентом страны Нурсултаном Назарбаевым в декабре 1992 г. на Форуме народов Казахстана, по-священном первой годовщине Независимо-сти. 1 марта 1995 г. вышел Указ Президента Республики Казахстан об образовании Ас-самблеи народа Казахстана, определивший ее статус в качестве консультативно-совеща-тельного органа при Президенте Республики Казахстан.

За свою историю Ассамблея трансформи-ровалась из консультативно-совещательного органа при Президенте РК в конституционный орган, имеющий прочную правовую основу и общественно-политический статус.

В мае 2007 г. в Конституцию Республи-ки Казахстан был внесен ряд поправок. Ас-самблее народа Казахстана придан конститу-

ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫ

АССАМБЛЕЯ НАРОДА КАЗАХСТАНА

260


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

өзгерістер енгізілді. Қазақстан халқы Ассам-блеясына конституциялық статус беріліп, ҚР Парламент Мәжілісіне тоғыз депутат сай-лау құқығын иеленді, бұл Ассамблеяның қоғамдық-саяси рөлін едәуір өсірді.

2008 ж. 20 қазанында ел Президенті бүкіл әлемде баламасы жоқ «Қазақстан халқы Асссамблеясы туралы» Заңға қол қойды. Қазақстан халқы Асссамблеясы мемлекеттің саяси жүйесінің тең құқылы субьектісі бо-лып, оның қызметінің нормативті құқықтық негіздері анықталды.

Ассамблея мемлекеттік ұлттық саясат-ты қалыптастыруға және жүзеге асыруға, Қазақстан Республикасында қоғамдық-саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге үлесін қосады.

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне — Елбасына Қазақстан халқы Асссамблеясын өмір бойы басқару құқығы берілді.

Ассамблея құрылымдық тұрғыдан Ас-самблея Сессиясынан, Ассамблея Кеңесінен

ционный статус, она получила право избирать в Мажилис Парламента РК девять депута-тов, что значительно повысило общественно-политическую роль Ассамблеи.

20 октября 2008 г. Президентом страны был подписан Закон «Об Ассамблее народа Казахстана», не имеющий аналогов в мире. Ассамблея народа Казахстана стала полно-правным субъектом политической системы страны, были определены нормативные пра-вовые основы ее деятельности.

Ассамблея способствует разработке и реа-лизации государственной национальной поли-тики, обеспечению общественно-политической стабильности в Республике Казахстан.

Первому Президенту Республики Казах-стан – Лидеру нации принадлежит право по-жизненно возглавлять Ассамблею народа Ка-захстана.

Структурно Ассамблея состоит из Сес-сии Ассамблеи, Совета и Секретариата Ассам-блеи, ассамблей областей, города республи-канского значения и столицы.


llllllllllll

261



және Ассамблея, облыстық ассамблеялардың, республикалық мәндегі қала және астаналық ассамблеялардың Хатшылығынан тұрады.

Ассамблея Сессиясы (Ассамблея мүше-лерінің жиыны) оның ең жоғарғы жетекші органы болып табылады. Сессия қажеттілікке байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің шақыруымен жиналады, алай-да ол жылына бір реттен кем шақырылмайды.

Сессиялар арасында Ассамблея басшы-лығын Ассамблея Кеңесі жүзеге асыра-ды. Кеңеске республикалық этномәдени бірлестіктердің өкілдері, қоғам қайраткерлері, Парламент депутаттары, министрлер, облыс әкімдері кіреді.

Ассамблея төрағасының екі орынбасары этностық бірлестіктердің атынан Ассамблея кеңесінің ұсынысымен ротациялық негізде ҚР Президентінің жарлығымен тағайындалады.

Қазақстан халқы ассамблеясының Хатшылығы Президент Әкімшілігі құрылымын-дағы жұмысшы орган болып табылады.

Аймақтардағы Ассамблея құрылымдарын облыс әкімдері, Алматы және Астана қаласының әкімдері басқарады. Ассамблеяның құрамы және облыс, республикалық маңызы бар қалалар мен астана Ассамблеясының құрамы Қазақстан Республикасының азамат-тары – этномәдени және өзге де қоғамдық бірлестіктердің, мемлекеттік органдардың өкілдері арасынан, қоғамдық беделдеріне қарай басқа да тұлғалардан құралады.

Қазіргі таңда Ассамблеяның құрамында 406 мүше бар. ҚХА құрамына шамамен 820 этномәдени бірлестіктер кіреді.

ҚХА жанында этносаралық және дінаралық қатынастарды зерттеу орталығы, Ғылыми-сараптамалық кеңес, этносаралық қатынастар мәселелері бойынша журналист-сарапшылар Клубы, қоғамдық қорлар, тілдерді зерттеу орталықтары қызмет етеді.

Сессия Ассамблеи (собрание членов Ас-самблеи) является ее высшим руководящим органом. Сессия созывается Президентом Республики Казахстан по мере необходимо-сти, но не реже одного раза в год.

В период между сессиями руководство Ассамблеей осуществляет Совет Ассамблеи. В Совет входят представители республиканских этнокультурных объединений, общественные деятели, депутаты Парламента, министры, акимы областей.

Два заместителя председателя Ассамблеи от республиканских этнокультурных объедине-ний назначаются распоряжением Президента РК на ротационной основе по представлению Совета Ассамблеи.

Рабочим органом является Секретариат Ассамблеи народа Казахстана в структуре Ад-министрации Президента.

В регионах структуру Ассамблеи возглав-ляют акимы областей, городов Астана и Алма-ты. Состав Ассамблеи и ассамблей областей, города республиканского значения и столицы формируется из числа граждан Республики Казахстан – представителей этнокультурных и иных общественных объединений, представи-телей государственных органов и иных лиц с учетом их авторитета в обществе.

В настоящее время Ассамблея имеет в своем составе 406 членов. В АНК входят по-рядка 820 этнокультурных объединений.

При АНК созданы: Центр по изучению межэтнических и межконфессиональных от-ношений; Научно-экспертный совет; Клуб журналистов-экспертов по вопросам межэт-нических отношений, общественные фонды, центры по изучению языков.

262


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Қазақтардың ұлттық топтары өкілдерінің бірлігін білдіретін термин. Оның негізгі өлшемдері ретінде төмендегі шарттар

белгілі: - генетикалық (биологиялық) байланыс,

бір ата-бабадан таралу;- ортақ тіл;- жалпыға ортақ мұраға қалған құнды-

лықтар;- мәдениет ортақтығы;- (өткен) тарих ортақтығы;- бірдей антропологиялық түр;- сенім ортақтығы;- территория бірлігі;- мемлекет бірлігі;- жалпы ортақ іс-тәжірибе;- метрика;- көшбасшылар бірлігі.Әр түрлі авторлар этностық бірегейліктің

белгілері ретінде әр түрлі шарттарды анықтайды. Алайда бірегейлік сөзінің өзі күрделі ұғым болып табылады. Бұл жерде де келіспеушілік ұлттың биологиялық және сая-си түп тамырына байланысты пікірталастар ту-ындайды.

Тарих бойынша қазақ елінің бірлігі ел ба-сына күн туған 1723 ж. Ақтабан шұбырынды сияқты тарихи аумалы-төкпелі кезеңдерде орын алғаны белгілі. Қазақ ұлтының жойылып

Термин, обозначающий общность пред-ставителей этнической группы казахов, критериями которой являются:- генетическая (биологическая) связь, об-

щие предки;- общий язык;- общие унаследованные ценности;- общность культуры;- общность истории (прошлого);- общий антропологический тип;- общая вера;- общность территории;- общность государства;- общие практики;- метрика;- общность лидеров.Различными авторами выделяется разное

число критериев этнической идентичности. Однако сложным является само понятие иден-тичности. И здесь споры идут по той же ли-нии, как и при дискуссиях по биологическому и политическому происхождению нации.

Изучение истории показывает, что пик единства казахов приходился на периоды серьезных испытаний, таких, как Ақтабан шұбырынды в 1723 г. В тот момент, когда на карту встала судьба самого существования ка-захов как народа, ханы, старейшины и батыры разных жузов нашли общий язык и объедини-

ҚАЗАҚТАРДЫҢ БІРЛІГІ

ЕДИНСТВО КАЗАХОВ


llllllllllll

263



кету қаупі тұрған шақта үш жүздің хандары, ру басылары мен батырла-ры бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, біріккен әскер мен ортақ шешімге әкелетін қажетті құрылымды орнатып бір ту астында жиналды. Осы жылдары Әбілқайыр ханның басшылығымен барлық қазақ халқының жасағы құрылды.

Қазіргі уақытқа қатысты сөз қылатын болсақ, қазақтар ұжымдық пішіндегі тіл табысу арқылы басымдық танытып отырғанын айту керек. Бұл жағынан ол еуропалық және славяндық ұлыстардан өзгешеленеді. Бұл жағдайдың қалыптасуына тарихи мұра ықпал етті. Өйткені көшпелі өмір сүру салтын ұстанғандықтан қазақтар дәстүр мен рулық белгілерді ауызекі түрде жеткізіп отырған. Сондықтан да айтыс, көзбе-көз тілдесу, сияқты қазақ болмысының ірі ұлттық дәстүр элементтері жоғары деңгейдегі ықпалға ие. 2013 ж. 24 сәуіріндегі Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХ сессиясындағы сөзінде Мемлекет басшысы оларды атап өтті: «Ел-Жұрт», «Жеті ата», «қонақжайлылық», «асар», «сыйластық», «сабырлылық». Осыған Рамазан айындағы ораза кезіндегі Ауызашар дәстүрін де жатқызуға болады. Осылайша бірлік тілдесу мен араласумен сипатталатын коммуникацияға негізделеді.

Қазақ халқының сыртқы қауіпке бай-ланысты бірігу жағдайы да сақталып қалды. Оның мысалы баршаға мәлім. Мысалы, 2005 ж. түрлі түсті төңкерістердің тара-лу қаупі төнді, ал 2011 ж. араб әлемінде басталған тұрақсыздық экспансиясы мен жаһандық дағдарыс бұлты төнді. Бірақ дәл сол кезеңдерде, яғни 2005 және 2011 жж.

ли свои усилия по созданию объединенного войска и соответствующих структур по приня-тию единых решений. В эти годы сформиро-валось всеказахское народное ополчение под предводительством хана Абулхаира.

Касательно современного периода можно сказать, что казахи обретают преимущества именно благодаря доминированию коллектив-ных форм коммуникации. В отличие, напри-мер, от европейских и славянских. В этом ска-залось историческое наследие. Казахи, будучи кочевым народом, традиции и родовую инфор-мацию передавали устным путем; поэтому так сильны традиции айтысов, очных форм обще-ния, крупных элементов этнической природы казахов. О них глава государства упомянул на ХХ сессии Ассамблеи народа Казахстана 24 апреля 2013 г. – «Ел-Жұрт», «Жетіата», «қонақжайлық», «асар», «сыйластық», «сабырлылық». К этому можно добавить Иф-тар, или традицию ходить в гости для вечернего разговения в пост Рамазан. Таким образом, единство обеспечивается коммуникацией.

Сохранился и момент единения казахов под воздействием внешних угроз. Они обще-известны. Так, в 2005 г. существовала опас-ность распространения оранжевой револю-ции, а в 2011 г. – глобального кризиса и экс-

264


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

президент сайлауына халықтың басым бөлігі қатысып, Елбасы Н.Ә. Назарбаев үшін жоғары дауыс саны жиналды.

Қазақтардың бірлігінің маңызды жағы – ел тәуелсіздікке қол жеткізіп, егемен болғанға дейін ұрпақтар арасындағы біршама өзгешеліктерге қарамастан, мирасқорлық дәстүрін сақтауында. Заманауи жастардың арасында идеология мен талғамдарының әр түрлі бағытта дамуы байқалады. Қазіргі уақытта елдегі негізгі орынды «хрущевтік жылымықты» және кейінгі «брежневтік» тоқырауды бас-тан өткізген ұрпақ алып отыр. Бұл соғыстан кейінгі дүрбелеңнен соң халықтың ес жиып демографиялық қарқынды өсу кезеңінде дүниеге келген балалар. 1983 жылға дейін туған ол балалар кеңес ұрпақтарының жүйелік тәртібінің мүшесі болды: октябршылдар – пионерлер – комсомолдар – коммунистер. 1990-жылдардағы буынға келетін болсақ, олар – өткеннің идеологиялық құрсауынан еркін буын. Олардың құндылықтары енді сыртқы әлеммен қарым-қатынасқа түсу жағдайында қалыптасқан.

«Элиталандыру» үрдісінен өтудің бұрынғы дәстүрін игеруде үлкен мәселелер бар. Өйткені жаңа элитаны қалыптастыру міндеті тұр. Бұл тұрғыдан алғанда, «алтын жастар» деген атауға ие құбылыс мейлінше кең таралып отыр.

Гендерлік дамуда да мәдени кереғарлықтар кездеседі. Қазақтың консервативтік бағытты ұстанатын ер азаматтары қазіргі жағдайда міндетті түрде орын алатын эмансипация құбылысымен қайшылыққа келуде.

Қазақтардың осы күнгі дамуын зерттеу-шілер ұлттық сананың үдемелі дамуы деп атайды. Бұл ұлттық сана – халықтың көшпелі өмірін түбегейлі өзгертіп отырықшылыққа ауысып, капитализмге соқпай социализмге өту кезеңінен «кейінге қалдырылған» сана.

пансии нестабильности, начавшейся в араб-ском мире. Но именно тогда, в 2005 и 2011 гг., за Президента РК Н.А. Назарбаева про-голосовало беспрецедентное количество изби-рателей при высокой их явке.

Важный вопрос единства казахов – это обе-спечение преемственности поколений в услови-ях значительных различий между поколениями до обретения независимости и после того, как страна стала самостоятельной. У современной молодежи имеется разновекторность идеологий и предпочтений. В настоящее время централь-ное положение в стране занимает возрастная группа так называемого периода «хрущевской оттепели» и затем «брежневского» застоя. Это – дети, рожденные в период послевоенного демо-графического бума, когда страна оправилась по-сле военных лет. Вплоть до 1983 года рождения – это люди, которые успели окунуться в систему советской преемственности поколений: октября-та – пионеры – комсомольцы – коммунисты. Что касается поколения 90-х годов – это люди, сво-бодные от идеологической сетки прошлого. Цен-ности у них сформировались уже теперь, в усло-виях коммуникации с внешним миром.

Большой вопрос имеется в части преодо-ления издержек процесса «элитаризации», т. е. неизбежного возникновения новой элиты. В этом плане достаточно широкое распростра-нение получило такое явление, как «золотая молодежь».

Существуют культурные диссонансы и в гендерном развитии. Те мужчины-казахи, ко-торые придерживаются более консервативно-го тренда, входят в противоречие с необрати-мым теперь уже явлением эмансипации.

Нынешнее развитие казахов исследовате-ли называют форсированным развитием этни-ческого сознания, которое было «отложено» в период слома кочевого образа жизни и пере-хода к оседлому, к социализму, минуя капи-тализм.


llllllllllll

265



Қазақстандық қоғамның әлеуметтік жаңғыртылуының жалпы үдерісі шеңбе-рінде қазақ тілінің технологиялық

бөлігінің де, оның әлеуметтік функцияларының да кешенді түрде өзгеруін білдіреді.

Бұл орайда түрік тілінің жаңғыртылу тәжірибесін қарастыру маңызды. Түркияда тілдің жаңғыртылуы тек латын әліпбиіне көшуге ғана негізделіп қоймады, алайда аталмыш реформа жаңғыртуға (модернизацияға) бастама болды.

1. 1928 ж. бастап түрік тілі үшін латын әрпінің нұсқасы қолданыла бастады. Оны әзірлеуге Ата Түріктің өзі қатысқан бола-тын. Стамбулдық диалект сөздерді жаңадан жазудың (тілдің жалпы реформасы үшін де) негізіне айналды. Заманауи түрік әліпбиінде жиырма тоғыз әріп болды, әрбір дыбысқа әріп сәйкес келтіріліп отырды.

2. 1930 жж. өзге тілді сөздерді төл түрік тілді сөздерімен алмастыру үрдісі басталды. Араб және парсы тілдерінен алынған көптеген сөздер халық тілінде сақталынып қалған түрік тіліндегі баламаларға ауысу нәтижесінде қолданыс аясынан шығарылды (kabaTürkçe). Кейбір түсініктер үшін ескі түрік негіздерінен алынған неологизмдер қалыптастырылды. Жиырмасыншы ғасырда еуропалық тілдерден, әсіресе француз тілінен шыққан жаңа түсініктер пайда болды.

Означает комплексное изменение как технологической части казахского языка, так и его социальных функций в рамках

общего процесса социальной модернизации казахстанского общества.

Важно в этой связи рассмотреть опыт мо-дернизации турецкого языка. В Турции мо-дернизация языка не свелась только к пере-ходу на латиницу, но данный переход предва-рял модернизацию.

1. С 1928 г. для турецкого языка исполь-зуется вариант латинского шрифта, в разра-ботке которого Ататюрк принимал личное уча-стие. Основой нового написания слов (как и для общей реформы языка) послужил стам-бульский диалект. В современном турецком алфавите 29 букв, причём каждому звуку со-ответствует одна буква.

2. В 1930-е гг. начался процесс замены иноязычных заимствований исконными ту-рецкими словами. Многие арабские и персид-ские заимствования были упразднены в поль-зу их тюркских по происхождению соответ-ствий, сохранившихся в народном живом язы-ке (kaba Türkçe). Для некоторых понятий были созданы неологизмы из старотюркских основ. В ХХ в. появились новые понятия из европей-ских языков, в первую очередь, из француз-ского.

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЖАҢҒЫРТЫЛУЫ

МОДЕРНИЗАЦИЯ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА

266


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

3. Түркияда әліпби реформасынан (Рес-публиканың төртінші жылы) басқа тіл рефор-масы да (Республиканың тоғызыншы жылы) жүрген болатын. Тіл реформасы ғылым, техника мен өнер салаларына өз бетінше қызмет көрсете алатын түрік тілін дамытуға бағытталған қызмет болып саналды. Тілді тазарту мақсатымен шығарылған реформа туралы жарлық барлық қоғамды қамти алма-ды. Мемлекеттік бастама бойынша Түрік тілін зерттеу қоғамы құрылғаннан кейін ғана ре-форма ұлттық деңгейде нәтижелілігін көрсете бастады. Бұл жағдай 1932 ж. Түрік Республи-касын құрғаннан кейін орын алған болатын. Түрік тілін қайта түріктендіру мен жаңғырту үшін 1932 ж. белсенді қызмет ететін және әлі күнге дейін мемлекеттік мекеме болып табылатын «Түрік лингвистикалық қоғамы» құрылды.

4. 2005 ж. басылып шығарылған Заманауи түрік тілінің сөздігі 104481 мақаладан тұрады (Güncel TürkçeSözlük, Түрік лингвистикалық қоғамы), олардың 14% шетелдік тілден пайда болған сөздерге арналған.

Қазақстанда бүгінгі күні мемлекеттік тілдің жаңғыртылу үрдісі күшейе бастады. Мұның ең маңызды көрінісі Kaztest жүйесін енгізу болып табылады.

Бұл 2006 ж. құрылған Қазақстан терри-ториясында жұмыс істейтін шетел азаматтары мен Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік тілді меңгеру деңгейін бағалайтын төл жүйе болып табылады. Ол өз кезегінде TOEFL, IELTS, DALF/DELF, СЕLI, DSH, TÖMER, ТРКИ сияқты тіл білімінің деңгейін бағалайтын халықаралық жүйелердің тәжірибесіне сүйеніп негізделген болатын.

ҚАЗТЕСТ төрт блоктан тұрады: тыңдау, лексикалық-грамматикалық блок, мәтін оқу, жазу.

Бірінші блок – тыңдау. Төрт деңгей бойын-ша оқылған мәтінді игеру дәрежесі бағаланады:

3. Помимо реформы алфавита (четвёртый год Республики), в Турции реализовывалась реформа языка (девятый год Республики). Реформа языка – это деятельность по разви-тию турецкого языка как способного самосто-ятельно обслуживать науку, технику и искус-ство. Указ о реформе, изданный с целью за-чистки языка, не смог охватить всё общество. Реформа начала приносить плоды на нацио-нальном уровне лишь тогда, когда по государ-ственной инициативе было создано Общество по изучению турецкого языка. Произошло это в 1932 г., уже после создания Турецкой Рес-публики. Для ретюркизации и модернизации турецкого языка в 1932 г. было создано ак-тивно действующее и сейчас государственное «Турецкое лингвистическое общество» («Türk Dil Kurumu»).

4. Изданный в 2005 г. Словарь современ-ного турецкого языка содержит 104 481 ста-тью (Güncel TürkçeSözlük, Турецкое лингвисти-ческое общество), из которых около 14% по-священо словам иностранного происхождения.

В Казахстане сегодня активизировался процесс модернизации государственного язы-ка. Важным проявлением этого является вне-дрение системы Kaztest.

Это – отечественная система оценки уров-ня владения государственным языком граж-данами Республики Казахстан и иностранны-ми гражданами, осуществляющими деятель-ность на территории Казахстана. Создана в 2006 г. Основана на опыте международных систем оценки уровня языковых знаний, та-ких, как TOEFL, IELTS, DALF/DELF, СЕLI, DSH, TÖMER, ТРКИ.

КАЗТЕСТ состоит из четырех блоков: ау-дирование, лексико-грамматический блок, чтение, письмо.

Первый блок – аудирование. Оценивается степень усвоения прочитанного текста по че-тырем уровням:


llllllllllll

267



1) фрагменттік игеру;2) жалпы игеру;3) толықтай игеру;4) терең және сыни тұрғыдан игеру.Тілді жаңғыртудың екінші факторы тілдік

біліктіліктің стандарттарын әзірлеу болып та-былады.

2012 ж. «Қазақ тілі шет немесе екінші тіл ретінде» үздіксіз білім берудің үлгісі арқылы қазақ тілін оқыту бағдарламаларының жоба-сы құрылған болатын.

Лексикалық минимум, грамматикалық анықтамалық, оқулық, бес деңгей бойын-ша «Тілқұрал» оқу әдістемелік құралы (А1 тілдің оңай деңгейде қолданылуы, А2 – негізгі деңгей, В1 – орташа деңгей, В2 – жоғарғы орташа деңгей, С1 – жоғарғы деңгей) сияқты қазақ тілін меңгерудің мемлекеттік стандарт-тары басылып, мемлекеттік органдар мен тіл оқытудың орталықтарына жеткізілген бола-тын.

Басылып шығарылған оқу-әдістемелік, ғылыми, анықтамалық, публицистикалық әдебиеттен мыналарды атап өтуге болады: қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік, он томдық терминологиялық сөздік, А-1 деңгейіндегі «Қазақ тілі», «Тілдарын» оқу-әдістемелік кешені, «Суретті қазақ тілі», «Қазақ қолөнері аталымдарының түсіндірме сөздігі», «Өсімдік атауларының түсіндірме сөздігі», «Арабша-орысша-қазақша, қазақша-орысша-арабша халықаралық қатынастар және са-яси лексика сөздігі», «Цитология, эмбрио-логия, гистология, анатомия терминдерінің түсіндірмелі ақпараттық сөздігі», «Химия», «Балаларға арналған энциклопедиялық анықтамалық» сияқты оқу-әдістемеліктері және де бірқатар басқа деректер.

Үшіншісі – терминологиялық жұмыс пен пуризм мәселесінің түп тамырын жою (Пуризм (латын тілінен puras – таза). Пуризм – тілдің лексикасын тұрақтандыруды, оны шетелдік

1) фрагментарное усвоение;2) общее усвоение;3) полное усвоение;4) глубокое критическое усвоение.Вторым фактором модернизации язы-

ка является разработка стандартов языковой компетенции.

В 2012 г. сформирован проект типовых программ для обучения казахскому языку че-рез модель непрерывного образования «Ка-захский язык как иностранный или как вто-рой».

Изданы государственные стандарты вла-дения казахским языком, лексический мини-мум, грамматический справочник, учебник, учебно-методическое пособие «Тіл құрал» по 5 уровням (уровни: А1 – элементарное ис-пользование языка; А2 – базовый уровень; В1 – средний уровень; В2 – выше-средний уровень; С1 – высший уровень), которые до-ведены до государственных органов и центров по обучению государственному языку.

Среди выпущенной учебно-методиче-ской, научной, справочной, публицистической литературы – казахско-русский, русско-ка-захский 10-томный терминологический сло-варь, учебно-методический комплекс «Қазақ тілі», «Тілдарын» уровня А-1, учебное посо-бие «Суретті қазақ тілі», «Қазақ қолөнері аталымдарының түсіндірме сөздігі», «Өсімдік атауларының түсіндірме сөздігі», «Арабша-орысша-қазақша, қазақша-орысша-арабша халықаралық қатынастар және саяси лекси-ка сөздігі», «Цитология, эмбриология, гисто-логия, анатомия терминдерінің түсіндірмелі ақпараттық сөздігі», «Химия. Балаларға арналған энциклопедиялық анықтамалық» и ряд других материалов.

Третий момент – терминологическая ра-бота и устранение так называемой проблемы пуризма (Пуризм (лат. puras – «чистый») – направление в строительстве литературного

268


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

сөздерден және әдеби канондық элементтер-ден тазартуды және ана тілдің әдістерімен қалыптасқан сөздер арқылы тілді байытуды мақсат көретін әдеби тілді құрудағы бағыт).

Елбасының тапсырмасы бойынша терминологиялық жұмысқа қатысты әдіс тәсілдер толықтай қайта қарастырылып жатыр. 2012 ж. басталған отыз томдық терминологиялық сөздікті әзірлеу барысын-да ақырғы «терминологиялық үдеріске» сай пуризмнің ұстанымдары жойылған болатын.

Қазіргі таңда сарапшылар қазақ тілін жаңғыртудың келесі бағыттарын көрсетеді:

- балалар әдебиетін қолдау, жазушылар мен мәдениет қайраткерлерінің әдебиеттерін материалдық тұрғыдан қолдау, қазақ тілін дамытуға көмектесетін қазақ кітаптары мен басылымдарын тарату;

- үш тіл бірлігі саясатындағы дұрыс үйлесімділікті табу;

- өзге ұлт өкілдерінің қазақтардың мәдени ортасына бейімделу, оларды билік құрылымдарына барынша қатыстырудың механизмдерін қолдану.

языка, ставящее своей задачей стабилизацию его лексики, «очищение» ее от всех элементов, осуждаемых литературным каноном, в первую очередь, от иностранных слов, и дальнейшее обогащение языка словами, образованными исключительно средствами родного языка).

Согласно поручению главы государства, полностью пересматриваются подходы к тер-минологической работе. При разработке 30-томного терминологического словаря, работа над которым начата в 2012 г., были устранены принципы пуризма, свойственные последней «терминологической моде».

В настоящее время экспертами выделяют-ся следующие направления модернизации ка-захского языка.

- поддержка детской литературы, матери-альная поддержка писателей, деятелей куль-туры, распространение казахской книги, пе-чати, помогающих развитию казахского язы-ка;

- нахождение правильного баланса в по-литике триединства языков;

- механизмы адаптации неказахов в ка-захскую культурную среду, активного вовлече-ния граждан Казахстана из числа неказахов в структуры власти.


llllllllllll

269



«Қазақстан-2050» стратегиясының» мақсатты тобы жастар болып табыла-ды, өйткені жаңа Жолдаудың басым

бағдарлары жастарға арналған. Қазақстанның жас мемлекет болуы

оның маңызды басымдығы болып табылады. Әлеуметтік құрылымда жастардың үлесі оның үштен бір бөлігін құрайды.

Қазақстандық жастардың аға буынды ұрпақтардан ерекшеленетін өмірлік талаптары жоғары болып келеді. Оның көрінісі ретінде үш факторды атап өтуге болады.

Біріншісі – білім алуға ниеттілігі. Соңғы онжылдық ішінде жоғары білімі бар жастар саны үш есе, ал арнайы орта білімі барлар 2 есе өсті. Жоғары білімі бар ауыл жастарының саны 6 есе, ал қала жастарының саны 4 есе өсті. Жалпы, жоғары, толық емес жоғары және ар-найы орта білімі бар жас қазақстандықтардың саны 40 пайызды құрайды.

Екіншісі – жастардың жиі қоныс ау-даруы. Жастар миграциялық үрдістің ең белсенді қатысушылары болып табылады. Бұл өз кезегінде жастарға әлеуметтік ортаның жаңа шарттарына тез бейімделуіне мүмкіндік береді.

2012 ж. жастар арасында жұмыссыздық деңгейі (4,6 пайыз) көп жылдардың ішінде бірінші рет жұмыссыздықтың жалпы

Целевая группа Стратегии «Казах-стан-2050», т. е. молодежь, на которую главным образом и ориентированы поло-

жения нового послания.Важным преимуществом Казахстана яв-

ляется то, что это – молодое государство. В со-циальной структуре доля молодежи составля-ет треть населения.

Казахстанская молодежь имеет высокий порог жизненных притязаний, который отли-чается от соответствующего порога среднего и старшего поколений. Проявлением этого явля-ются три фактора.

Первый – это мотивированность к получе-нию образования. Число молодежи, имеющей высшее образование, за последнее десятилетие выросло в 3 раза, среднее специальное образо-вание – почти в 2 раза. Число сельской моло-дежи, имеющей высшее образование, выросло в 6 раз, городской – в 4 раза. В целом, высшее, незаконченное высшее и среднее специальное образование имеют 40% казахстанской молодежи.

Второй фактор – активное перемещение молодежи. Молодежь является одним из ве-дущих участников миграции. Это позволяет молодым людям быстрее адаптироваться к новым условиям.

В 2012 г. уровень безработицы среди молодежи (4,6%) впервые за многие годы

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ЖАҢА ҰРПАҚТАР

НОВОЕ ПОКОЛЕНИЕ КАЗАХСТАНЦЕВ

270


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

деңгейінен (5,4 пайыз) төмен болды. Қалалық аймақтарда жастардың жұмыссыздық деңгейі жоғары болып келеді. 2011 ж. ол қалаларда 5,6 пайызды құраған кезде, оның ауылды аймақтардағы көрсеткіші 3,8 пайыз шама-сында болды.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бас-тап жүргізіліп келе жатқан жастар саясаты қоғамның өмірінде тұрақтандырушы рөл ой-нап, жастардың бетпе-бет келетін өмірлік бастапқы қиыншылықтарын жұмсартуға мүмкіндік беріп, жастардың әлеуметтенуіне жағдай жасады.

Үшіншісі – жастар қоғамдық өмірге белсе-не араласады.

Ақырғы онжылдықта мемлекеттегі жастар ұйымдарының саны 7 есе өсті. «Нұр Отан» ХДП жанындағы «Жас Отан» (2008) Жастар қанаты мен Қазақстан жастары конгресі (2002) сияқты бұқаралық ұйымдарда жастардың бірлесу үрдісі жалғасып жатыр. 2005 ж. «Студент-тер альянсы» студенттік жастардың қоғамдық бірлестігі құрылған болатын.

оказался ниже общего уровня безработицы (5,4%). Уровень молодежной безработицы выше в городах. В 2011 г. он составил 5,6%, тогда как на селе – 3,8%.

Проводимая с первых лет независимости государственная молодежная политика сы-грала стабилизирующую роль в жизни обще-ства, позволила смягчить трудности жизнен-ного старта, с которыми неизбежно сталкива-ются молодые люди, создала условия для со-циализации молодежи.

Третий фактор – то, что молодежь активно вовлекается в общественную жизнь.

За последнее десятилетие количество мо-лодежных организаций в стране увеличилось более чем в 7 раз. Продолжается процесс консолидации молодежи в таких массовых ор-ганизациях, как Конгресс молодежи Казахста-на (2002) и Молодежное крыло «Жас Отан» (2008) при НДП «Нұр Отан». В 2005 г. было создано общественное объединение студенче-ской молодежи «Альянс студентов Казахста-на».


llllllllllll

271



2011 жылдан бастап «Қазақстанның жас депутаттарының ассоциациясы», ал республиканың барлық аймақтарында жастар мәслихаттары қызмет етуде. 2011 ж. бала-лар мен жасөспірімдерді патриоттық сезімге тәрбиелейтін «Жас қыран» мен «Жас ұлан» сияқты жаңа ұйымдар пайда болды.

Қоғам арасында жағымды көзқарас қалыптастыратын жастар бағдарламалары мен бастамаларының бірқатары іске асы-рылып жатыр: «Жастар практикасы», «Жа-сыл ел», «Дипломмен ауылға!», «Жастардың кадрлық қоры», «Мемлекеттік қызметтің мектебі», «Жастар – Отанға!».

Президенттік саясат қоғамды болашақ ұрпақтың ертеңін ойлауға дағдыландырады. Бұның нақты эмпирикалық көріністері Ұлттық қордың идеологиясы, «Болашақ» бағдарламасының шеңберінде білім алу та-лаптарын ынталандыру және жалпы шетелдік білім алу, «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыру болып табылады. «Мәдени мұра» бағдарламасын орындаудың нәтижелері талқыланған қоғамдық кеңестің отырысы барысында 2007 ж. 13 ақпаны күні Елбасы мынадай ой айтқан болатын: «Тарихи-мәдени мұраның қайта жаңғыртылуы – болашаққа нақты проекциясы бар уақыт байланысын жаңғырту болып табылады. Біздің өткеніміздің шынайы мазмұны жайында сұрақтар қоя отырып, біз қазіргі уақытымыздың түсінігін байытып, болашағымыздың рухтандыратын бейнелерін конструкциялай аламыз».

Демек, ұрпақтардың сабақтастығы, бір бу-ыннан екінші буынға тәжірибенің берілуі – жа-стар саясаты саласының негізгі қажеттіліктері. Өмірлік маңыздылығы бар осы негізден тыс жастар саясаты бойынша ғылыми дискурстың қандай да бір жарқын болашағын елестету қиынға соғады.

Біз қарқынды дамып жатқан демогра-фиялық циклдың куәсі болып отырмыз, яғни

С 2011 г. действует «Ассоциация моло-дых депутатов Казахстана», а во всех регио-нах республики – молодежные маслихаты. В 2011 г. появились новые организации для детей и юношества – «Жас Кыран» и «Жас Улан», приоритетной задачей которых являет-ся патриотическое воспитание.

Реализуется целый ряд молодежных про-грамм и инициатив: «Молодежная практика», «Жасыл ел», «С дипломом в село!», «Моло-дежный кадровый резерв», «Школа государ-ственной службы», «Жастар – Отанға!», ко-торые получают широкий позитивный обще-ственный резонанс.

Президентская политика прививает обще-ству заботу о будущем поколении. Конкретны-ми проявлениями этого являются: идеология Национального фонда, стимулирование об-разовательных амбиций в рамках программы «Болашак» и вообще получения зарубежного образования, реализация программы «Куль-турное наследие». 13 февраля 2007 г. в ходе заседания общественного совета по реализа-ции госпрограммы «Культурное наследие», на котором обсуждались итоги выполнения этой программы за 2004–2006 гг., глава государ-ства высказал такую мысль: «Восстановление историко-культурного наследия – это еще и воссоздание такой связи времен, которая об-ладает четкой проекцией в будущее. Задавая вопросы о реальном содержании нашего про-шлого, мы обогащаем понимание настоящего и можем конструировать вдохновляющие об-разы нашего будущего».

Следовательно, преемственность поко-лений, передача и ретрансляция опыта от одного поколения к другому – вот ключевые потребности в сфере молодежной политики. В отрыве от этого живительного смыслового ствола трудно усматривать некие перспекти-вы научного дискурса по молодежной проб-лематике.

272


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

қазіргі жастар қоғамның белсенді, өзгермелі бөлігі ретінде қоғамның ынталығы мен амбициялығын нығайтады. Бұл әлеуметтік оптимизмді нығайтудың маңызды резервуары болып табылады.

Қазақстанда қолайлы демографиялық фактордың болу мүмкіндігінің ықтималдығы жөнінде танымал демограф М.Б. Тәтімов айтқан болатын. Ол 2000 ж. басталып, аз де-генде 2010 немесе 2015 жж. дейін, мүмкін 2020 ж. дейін де жалғасатын демографиялық жарылыстың үшінші толқынының пайда бо-луы жөнінде айтады. «Бірінші демографиялық толқын Ұлы отан соғысынан кейін баста-лып кетті... Мен оларды «Сталиннің бала-лары» деймін – ол аборттарға тыйым са-лып, баласыздардан салық алды, балала-ры бар отбасыларға мемлекет тарапынан қолдау көрсетілді. Бұл толқын алпысыншы жылдардың басына дейін жалғасты, ал оның шарықтау шегі 1961–1962 жж. келді. Біздің мемлекетіміздегі екінші демографиялық толқын социализмнің өрлеу кезеңінде ба-сталды. Қазақстанға байланысты мен олар-ды «Қонаевтың балалары» деп атаймын. Бұл демографиялық толқынның шарықтау шегі (1985–1987 жж.) оның мемлекет бас-шысы болған уақытына келді. Қазақстан үшін демографиялық «жарылыстың» үшінші толқыны 2000 ж. басталды. Оның шарықтау шегі 2010–2015 жж. болады деп болжамда-лады. Бұл жаңа, егеменді кезеңнің балала-ры, мен оларды «Назарбаевтың балалары» деп атар едім. Бұл толқын неғұрлым жоғары болған сайын, соғұрлым оның ХХІ ғасырдың «жаңғырығы» ретінде қайталануы ұзағырақ болады».

Демографиялық толқындармен қатар сана-сезім кодтары әр түрлі жастар топтары пайда бола бастады. Осы жылы жүргізілген реформалардың генераторлары, өндірушілері мен монтаждаушылары көбінесе орта буынды

Смысл в том, что мы имеем восходящий демографический цикл, т. е. молодежь как наиболее энергичная, меняющаяся и креатив-ная часть общества будет подкреплять обще-ственный энтузиазм, амбиции. Это – важный резервуар для укрепления социального опти-мизма.

О наличии благоприятного демографиче-ского фактора, редкой возможности для Казах-стана, говорил известный демограф М.Б. Та-тимов. Он указывает на возникновение тре-тьей волны демографического бума, начиная с 2000 г., который продлится, как минимум, до 2010 или 2015 гг., возможно, до 2020 г. «Первая демографическая волна началась сразу после Отечественной войны... Я назы-ваю их «дети Сталина» – он запретил аборты, наложил налоги за бездетность, семьи с деть-ми стали получать поддержку со стороны го-сударства. Эта волна продержалась до начала шестидесятых годов, а вершина ее пришлась на 1961–1962 годы. Вторая демографическая волна в нашей стране началась, когда был расцвет социализма... Применительно к Ка-захстану я называю их «дети Кунаева». Пик этой демографической волны (1985–1987 годы) пришелся как раз на годы его работы руководителем страны. Третья волна демогра-фического «бума» для Казахстана началась в 2000 г. Ее пик ожидается в 2010–2015 годах, через жизнь одного поколения. Это дети но-вой, суверенной эпохи, и я бы их назвал «дети Назарбаева». Чем выше будет эта волна, тем дольше будет длиться ее повторение – как де-мографическое «эхо» на весь ХХI век!».

Параллельно демографическим волнам будут возникать группы молодежи с различ-ными кодами сознания. Хотя генераторами, исполнителями и систематизаторами прове-денных реформ в текущем году стало преиму-щественно старшее и средне-старшее поколе-ние, в реальности жить в этой системе будет


llllllllllll

273



және аға буынды ұрпақ болғанымен, олардың еңбегінің жемісін жас ұрпақ көріп, осы жүйеде тұратын болады. «Екі жылдан кейін басқа мінезді және өзге дағдыдағы, қолжеткізген еркіндік емес, туа біткен еркіндіктің менталитетін иеленетін тәуелсіздіктің құрдастары кәмелетке жетеді. Олардан кейін 2018 ж. «дамыған Қазақстанның балалары» ержетеді. Олар өз кезегінде бұрыңғы Кеңес одағы жөнінде естуінше білетін тәуелсіздік құрдастары сияқты 90 жылдары болған дағдарыс туралы білетін болады.

2025–2030 жж. аралығында Қазақстанда нарықтық сана сезімдері туа біткен адамдардың саны шамадан асып кетеді. Посттранзиттік кезеңде, яғни жас мемлекеттің қалыптасуымен байланысты сезімтал кезеңнен кейін туылған жастардың жаңа гене-рациясы келеді.

Соған байланысты осы жылы Жастар саясатының 2020 ж. дейін жаңа Концепциясы бекітілді. Ол бірнеше бағыттардың іске асыры-луын ұйғарады:

• Қолжетімді және сапалы білім алуды қамтамасыз ету;

• Салауатты өмір салтын қалыптастыру;• Құқықтық мәдениетті жоғарылату және

жастарды мемлекеттің негізгі құндылықтарын құрметтеуге тәрбиелеу;

• Жастардың жұмыспен қамтылуы үшін жағдай жасау;

• Жастар үшін қолжетімді баспана жүйесін дамыту;

• Жастарды мәдени құндылықтарға дағдыландыру;

• Жастарды азаматтық және патриоттық тұрғыдан өзін өзі жетілдіруге ынтыландыру;

• Жастар ортасында моральдық-ізгіліктік бағдарлардың сабақтастығын қамтамасыз ету;

• Ғылыми зерттеулермен қамтамасыз ету және мемлекеттік жастар саясатының нормативтік-құқықтық базасын жетілдіру.

уже молодое поколение. Через два года до-стигнет совершеннолетия группа ровесников независимости совершенно иного характера и стиля, имеющая менталитет врожденной, не приобретенной свободы. За ними последуют в 2018 г. «дети благополучного Казахстана», ко-торые будут знать о кризисе 90-х гг., так же, как ровесники независимости о бывшем Со-ветском Союзе, лишь понаслышке.

Примерно в пределах 2025–2030 гг. в Казахстане нарастет достаточная критическая масса людей с «врожденным», не приобретен-ным рыночным сознанием. Придет новая ге-нерация молодежи, которая родилась уже в постстранзитный период, по крайней мере, после его наиболее чувствительного этапа, со-пряженного со становлением молодого госу-дарства.

Характерно, что в текущем году утвержде-на новая Концепция молодежной политики до 2020 года. Она предполагает реализацию не-скольких направлений:

• Обеспечение доступного и качественно-го образования;

• Формирование здорового образа жизни;• Повышение правовой культуры и фор-

мирование у молодежи уважения к основопо-лагающим ценностям государственности;

• Создание условий для трудоустройства молодежи;

• Развитие системы доступного жилья для молодежи;

• Приобщение молодежи к культурным ценностям;

• Стимулирование гражданской и патрио-тической самореализации молодежи;

• Обеспечение преемственности мораль-но-нравственных ориентиров в молодежной среде;

• Научно-исследовательское обеспечение и совершенствование нормативно-правовой базы государственной молодежной политики.

274


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Толеранттылық (Т) немесе төзімділік термині латын тіліндегі tolerantia – төзім (ағыл. – tolerance, нем. – toleranz, фр.

– tolerance) мағынасын береді. Оның мәні қандай да бір нәрсені хош көрушілікті, басқа адамға өз ой еркі мен іс-әрекетін іске асыруға мүмкіндік беруді білдіреді. Толеранттылық ұғымы 1995 жылдың ЮНЕСКО декларация-сында бектілген.

Төзімділік еуропалық мультимәдениеттілік үлгісінің негізгі элементі ретінде белгілі бо-латын. 2000 жж. ортасына дейін бұл Еу-ропа елдерінің доминантты саясаты болып келді. Ол белгілі бір елде және жалпы әлемде мәдени айырмашылықтардың сақталуына бағытталған. Оның саяси ырықтандырудан (либерализмнен) негізгі айырмашылығы – этностық және мәдени топтар болып табы-латын ұжымдық субъектілердің құқықтарын мойындауында. Бұл құқықтар этностық және мәдени бірлестіктердің ағартушылық қызмет жүргізуіне, өздерінің білім бағдарламасы бо-луына, мектеп салуына, кітапхана ашуына, табынушылық мәнге ие нысандар салуға және сайлау кезінде біріккен саяси ұстанымын білдіруге құқық береді.

Мультимәдениеттің бір түрі ретінде американдық «бір қазанда қайнату» тұжырымдамасы белгілі. Ол бойынша

Толерантность (Т) – термин, происходя-щий от латинского tolerantia – терпение (англ. – tolerance, нем. – toleranz, фран.

– tolerance), означающий терпимость, снисхо-дительность к кому- или чему-либо, готовность предоставить другому человеку возможность осуществить свободу мысли и действия. По-нятие толерантности закреплено в Деклара-ции ЮНЕСКО от 1995 года.

Толерантность считалась главным эле-ментом европейской модели мультикультура-лизма. До середины 2000-х гг. это было до-минирующей политикой европейских стран. Она направлена на сохранение и развитие в отдельно взятой стране и в мире в целом куль-турных различий. Важным отличием от поли-тического либерализма является признание мультикультурализмом прав за коллектив-ными субъектами: этническими и культурны-ми группами. Такие права могут выражаться в предоставлении возможности этническим и культурным общинам вести просветительскую деятельность и иметь собственные образова-тельные программы, строить школы, откры-вать библиотеки и объекты культового значе-ния, выражать консолидированную политиче-скую позицию во время выборов.

Разновидностью политики мультикульту-рализма является американская концепция

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ

КАЗАХСТАНСКАЯ ТОЛЕРАНТНОСТЬ


llllllllllll

275



американдық этностардың бір-бірімен ара-ласып, сіңісуі нәтижесінде жаңа бір ұлттық құрылымның қалыптасуы ұғынылады. Кана-дада әр түрлі мәдениеттерге бір мозаиканың құраушы бөліктері ретінде қарастыру үлгісі қолданылады.

Дегенмен, батыс елдеріндегі мультимәде-ниет саясаты сәтсіздікке ұшырағаны баршаға мәлім болып отыр. Бұл әсіресе 2005 ж. Париж-де және 2011 ж. Лондонда болған оқиғалардан кейін анық байқалды.

Париж қаласының шетіндегі оқиғалар барлық Франция бойынша кең жайылған наразылықтарға әкелді. Сол сияқты Бельгия, Грекия, Германия елдеріндегі қозғалыстар «кіші інілердің» қозғалысы ретінде сипаттал-ды. Олар еуропалық білім алып, еуропалық еркіндік құндылықтырында тәрбиеленді, бірақ өздерінің ағалары мен әкелері сияқты олар да өз армандарын іске асыра алмады.

Лондондағы тәртіпсіздік те қоныс аудару-шылар немесе солардың ұрпағынан тұратын жастардың бой көтеруімен байланысты болды.

«плавильного котла», предполагающая фор-мирование наднациональной культуры аме-риканской нации. В Канаде культивирует-ся подход к различным культурам как частям одной мозаики.

Между тем, в настоящее время все более очевидным становится, что политика мульти-культурализма в западных странах пережи-вает кризисный период. Это стало нам более очевидным после известных событий 2005 г. в Париже и 2011 г. в Лондоне.

События в предместьях Парижа, кото-рые привели к обширным протестам по всей Франции, а также Бельгии, Греции, Германии, были охарактеризованы как бунт «младших братьев». Они получили европейское образо-вание и воспитаны на европейских ценностях свободы, однако не смогли реализовать свои цели и, учитывая аналогичные неудачи стар-ших братьев и отцов, вышли на площадь.

Беспорядки в Лондоне также были свя-заны с выступлением молодежи – мигрантов либо их потомков. Все события начались с

276


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Барлық оқиғалар сырттан келген этнос өкілдерінің өлтірілуінен басталды. Атышулы болған осыған ұқсас жағдайлар АҚШ-та да орын алды.

Осы орайда үш еуропалық көшбасшы тұлғалардың сөздеріне тоқтала кетейік.

2011 ж. 10 ақпанында Франция президенті Николя Саркази мультимәдениет саясатының күйрегенін мойындады. «Егер кім де кім Францияға келгісі келсе, ол фран-цуз ұлтының құрама бөлшегіне айналуы тиіс. Егер оның ондай ойы жоқ болса, ол біздің елде ұзақ қонақ бола алмайды... Француздар дүйім жұрттың көзінше адамдардың көшеде сиынып отырғанын қаламайды. Франция – паранджа мен әйелдерді басынушылыққа жол бермейтін ел».

2010 ж. қыркүйек айында Франция сена-ты қоғамдық орындарда әйелдерге паранжа, чадра және никаб киюге тыйым салатын заң жобасын мақұлдады.

2011 ж. 5 ақпанында Мюнхенде өткен қауіпсіздік жөніндегі конференцияда Ұлыбри-танияның Премьер-Минстрі Дэвид Кэме-рон батыс құндылықтарын мойындамай-тындардың ісіне қол сұқпауға негізделген төзімділік өзін өзі ақтамағанын атап өтті. Ұлттық даралық демократия, тең құқық, заңды басшылыққа алу және сөз еркіндігіне негізделген «бұлшық етті ырықтандыруға» өту қажет. Шаралардың бірі ретінде үкімет бас-шысы мұсылман әлемінде салмағы бар, бірақ батыстық құндылықтарды мойындамайтын ұйымдарды қаржылық қолдаудан айырып, университет қалашықтарынан қууды ұсынды.

2010 ж. қазан айында Потсдамдағы Христиан демократиялық кеңес (ХДК) жастар ұйымының жиналысында сөйлеген сөзінде ГФР канцлері Ангела Меркель Германияда мультимәдениетті қоғам құру талпынысының сәтсіздікке ұшырағанын мәлімдеді. Ол: «Біздің қоғамның бөлшегі болғысы келгендер тек

убийства представителей нетитульной нации. Аналогичные случаи, получившие резонанс, произошли и в США.

В этой связи, характерны высказывания трех европейских лидеров.

10 февраля 2011 г. президент Франции Николя Саркози заявил о провале полити-ки мультикультурализма. «Если человек при-езжает во Францию, он должен стать частью французской нации, а если не собирается это-го делать – желанным гостем в стране не ста-нет… Французы не хотят, чтобы люди моли-лись на улице у всех на виду. Франция явля-ется страной, где нет места для паранджи, где нет места для подчинения женщин».

В сентябре 2010 г. Сенат Франции одо-брил законопроект, запрещающий женщинам носить паранджу, чадру и никаб в публичных местах.

Премьер-министр Великобритании Дэвид Кэмерон 5 февраля 2011 г. на Мюнхенской конференции по безопасности заявил, что то-лерантность, основанная на невмешательстве в дела тех, кто отвергает западные ценности, себя не оправдала. Необходимо перейти к «мускулистому либерализму», при котором национальная идентичность формируется за счет демократии, равных прав, главенства за-кона и свободы слова. В качестве одной из мер глава правительства предлагает лишить финансовой поддержки и изгнать из универ-ситетских городков организации, которые имеют вес в мусульманском обществе, но не определились с западными ценностями.

Канцлер ФРГ Ангела Меркель в октябре 2010 г. на собрании молодежной организации Христианско-демократического союза (ХДС) в Потсдаме заявила о провале попыток постро-ить мультикультурное общество в Германии. Она отметила: «Те, кто хочет стать частью на-шего общества, должны не только соблюдать наши законы, но и говорить на нашем языке».


llllllllllll

277



қана біздің заңдарға ғана бағынып қоймай, біздің тілде сөйлеулері керек» – деп атап өтті. Сонымен бірге көші қонды сұрыптау негізінде жүзеге асыру қажеттілігіне мән беріп, тек жоғары кәсіби мамандарды ғана тартуға ден қойылды.

Бұдан ертерек, 2010 ж. тамыз-қыркүйек айларында Германияда жарыққа шыққан «Германияның өз-өзін құлатуы» деп аталатын кітапқа байланысты үлкен шу шықты. Оның авторы бұрынғы Бундесбанк басқармасының мүшесі, Германияның социал-демократиялық партиясының (ГСДП) мүшесі Тило Сарра-цин. Кітапта көшіп келушілердің арасындағы неміс мәдениетін қабылдамайтын және не-міс қоғамына сіңісіп кете алмайтындардың Германияның құлауына алып келетіні айтылған.

Қазақстан төзімділіктің бірегей тәжіри-бесіне ие. Толеранттылық мемлекеттік және қоғамдық институт ретінде Қазақстанда қалыптасқан этносаралық келісім үлгісінің өзегін құрайды. Оның авторы Елбасы екендігі баршаға мәлім. Оның төл даралығын әлемдік қауымдастық мойындаған, сондықтан оның қалыптасуының кейбір ерекше шарттарын түсіндіру артық болмайды.

Біріншіден, Қазақстан бағзы заманнан бері әртүрлі мәдениеттер мен өркениеттердің байланыс аймағы болды, Шығыс пен Батыстың арасындағы өтпелі көпір қызметін атқарды.

Тарихи тұрғыда мұнда христиан және мұсылман әлемдері, еврейлік, шығыстық, азиаттық мәдениеттер мен діндер өзара үйлесімде.

Бұл қазақ менталитетіндегі толерантты-лықтың мейлінше жоғары деңгейіне, этностық деңгейде конструктивті байланыстарға деген бейімділікті қалыптастыруға жағдай жасады.

Екіншіден, Тәуелсіздік жылдары Елбасы-ның саяси еркі мен жүйелі саясатының нәтижесінде этносаралық қатынастар тәуекел

При этом выделена необходимость селектив-ной миграции, т. е. привлечения высококва-лифицированных специалистов.

Ранее, в августе-сентябре 2010 г. в Гер-мании возник громкий скандал в связи с пу-бликацией книги под названием «Германия – самоликвидация», автором которой являет-ся бывший член правления Бундесбанка, член Социал-демократической партии Германии (СДПГ) Тило Саррацин. В книге говорится о том, что рост числа иммигрантов, которые не воспринимают немецкую культуру и не стре-мятся интегрироваться в немецкое общество, ведет к упадку Германии.

Казахстан представляет собой уникаль-ный опыт толерантности. Толерантность – как государственный и общественный институт – является квинтэссенцией сложившейся в Ка-захстане модели межэтнического согласия, автором которой является глава государства. Ее уникальность признана в мировом сообще-стве, и этому есть объяснение в специфике ус-ловий ее формирования.

Во-первых, Казахстан издревле был по-лем контактов различных культур и цивилиза-ций, служил транзитом между Востоком и За-падом.

Исторически здесь сочетаются христиан-ский и мусульманский миры, еврейские, вос-точные, азиатские культуры и религии.

Это обусловило чрезвычайно высокий уровень толерантности казахского менталите-та, способности к конструктивным контактам на этническом уровне.

Во-вторых, за годы Независимости, бла-годаря политической воле и последовательной политике главы государства, межэтнические отношения из фактора риска превратились в стратегический ресурс развития общества.

Для полиэтничного и поликонфессиональ-ного Казахстана этнический и религиозный мир, толерантность были и остаются осно-

278


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

факторынан қоғам дамуының стратегиялық ресурсына айналды.

Полиэтносты және көпдінді Қазақстан үшін этностық және діни бейбітшілік, төзімділік тұрақтылықтың, әлеуметтік-экономикалық прогрестің, азаматтардың заңды мүдделері мен құқықтарын сақтаудың негізі болды және солай болып қала бермек.

Қоғамдық келісім, саяси тұрақтылық, қазақстандық патриотизм конституциямен бекітілген, негізқұраушы қағидалар болып та-былады. Қазақстан Конституциясының он бір бабында этносаралық және конфессияаралық қатынастар саласын реттейтін нормалар келтіріледі.

Осылайша, Президент Н.Ә. Назарбаевтың этносаралық толеранттылық пен қоғамдық келісімінің қазақстандық үлгісі орнықты. Осылай атау Қазақстандағы тұрақтылық пен бейбітшілікке қосқан орасан зор үлесін дәл бейнелейді.

Қазақстан өзінің ұлтаралық және дінара-лық ынтымақтастығы тәжірибесі арқасында Ислам мен оны ұстанушылардың дау-жанжалға себепші емес екендігін дәлелдеуде. Барлық мәселе мәдениеттің және мемлекеттік саясаттың дұрыс құрылуына байланысты.

Қазақстан – толеранттылық мәселесін көтеруді ең алғашқы болып қолға алған ел. Бұл ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету кезіндегі төрт «Т» үндеуінің құраушы бөлігіне айналды. Сонымен қатар 2011 ж. Тәуелсіздік күні қарсаңында айтылған және Астана экономикалық фору-мы аясында іске асқан Тұңғыш Президент – Елбасының бастамасы ретінде G-глобалдың басты ұстыны болды.

Қазақстанның үлгісі қоғамның үйлесімді түрде бірігуі орын алатын толеранттылықтың үлгісі болып табылады.

вой стабильности, социально-экономического прогресса, соблюдения прав и законных инте-ресов граждан.

Общественное согласие, политическая стабильность, казахстанский патриотизм яв-ляются основополагающими, закрепленны-ми конституционными принципами. Одиннад-цать статей Конституции Казахстана содержат нормы, регулирующие сферу межэтнических и межконфессиональных отношений.

Сформировалась казахстанская модель межэтнической толерантности и общественно-го согласия Президента Н.А. Назарбаева. Та-кое название точно отражает его огромный личный вклад в стабильность и мир в Казах-стане.

Казахстан с опытом межэтнического и межконфессионального согласия демонстри-рует важный факт, что ислам и его исповеда-ние не является причиной конфликтов. Весь вопрос – в правильной настройке культуры и государственной политики.

Казахстан является инициатором про-движения вопроса толерантности. Это стало одной из составляющих Четырех «Т» – лозун-га казахстанского председательства в ОБСЕ, а также принципа G-глобал – инициативы Пер-вого Президента – Лидера нации, высказан-ной на Дне независимости в 2011 г. и реали-зуемой в рамках Астанинского экономическо-го форума.

Модель Казахстана представляет собой такой вид толерантности, при котором проис-ходит гармоничная интеграция общества.


llllllllllll

279



Мұсылмандық үмбет (арабша «уммат», уммат аль-муминин) – исламның ру-хани дәстүрімен өзара байланысқан

адамдардың бірлескен қауымдастығы. Құранда «үмбет» термині бір емес, бірнеше мағынада кездеседі: Худ (11:8); Жүсіп (12:45) сүрелерінде уақыттың анықтамасы ретінде; Бақара сүресінде (2: 213) адамдар қауымдастығы мен бірлестіктері мағынасында (2:213); Жүніс (10: 47), Ан-Нахль (16:120) сүрелерінде (10:47) Пайғамбардың қауымы мәнінде, «Ан-Анбийа» сүресінде (21:92) дін мағынасында.

Әл-Имран сүресінде (3:110) «үмбет» «Мұхаммед қауымдастығы» ретінде анықталады: «Сендер адам баласы үшін игілікті әмір етіп, қарсылықтан тыятын, сондай-ақ Аллаға сенетін қайырлы бір үммет болып шығарылдыңдар...» және де бұл сүреде этикалық құндылықты парадигманың, исламдық ниеттестіктің, мейірімділік пен бітімгерлікке қабілеттілік пен жауапкершілікті танытудың дамуында мұсылмандық үмбеттің маңызы мен рөлі ашылып, көрсетілген.

Шетелдік исламтану зерттеулерінде «үмбет» және «мұсылмандық үмбет» терминдері біртұтас мұсылмандық халқымен, көктен түскен Құран (әдетте «Әл-Фатиха» сүресін «Үмм әл-Кітап» деп атайды) бейнесінің

Мусульманская умма (араб. «уммат», уммат аль-муминин) – консолидированное сообщество людей,

связанных между собой духовной традицией ислама, мусульманское сообщество. Термин «умма» в Коране имеет несколько значений: определение времени в сурах Худ (11:8), Йусуф (12:45); сообщества, общины людей в суре Бакара (2:213); общины Посланника в сурах Йунус (10:47), Ан-Нахль (16:120); религии в суре «Ан-Анбийа» (21:92).

В суре Аль-Имран (3:110) «умма» определена как «община Мухаммада»: «Вы община Мухаммада, лучшая из общин, которую Аллах сотворил для пользы людей, вы повелеваете доброе, удерживаете от худого и искренне веруете в Аллаха…» и в этой же суре раскрыты значение и роль мусульманской уммы в развитии этической ценностной парадигмы, исламской солидарности, ответственности и способности к милосердию и миротворчеству.

В зарубежных исламоведческих исследованиях термины «умма» и «мусульманская умма» связываются с понятием единого мусульманского народа, со словом «умм» (мать), ведущим свое происхождение от понятия «мать Книги» – «Умм аль-Китаб», являющейся формой-образом небесного Корана (часто «Умм аль-Китаб» называют суру «Аль-Фатиха»), и от

МҰСЫЛМАНДЫҚ ҮМБЕТ

МУСУЛЬМАНСКАЯ УММА

280


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

формасы болып табылатын «Үмм әл-Кітап – Кітап ана-сы» түсініктеріндегі «умм» (ана) сөзімен және барлық мұсылмандардың ортақ туыстығы, ортақ бірлігі, баста-уы ретіндегі «үмбет» ұғымымен байланысты болып келеді.

«Қауымды» білдіретін «үмбет» сөзі полисеманти-калық және темпоральді си-патты иеленеді. Тек қоныс аударуды ғана емес, сонымен қатар дәстүрлі жаһилиялық нанымдардан онтологиялық ажырауды білдіретін хижрадан кейін «үмбет» діншілдердің қауымын, бір Аллаға сенетін адамдардан құралатын «үмбет-әл-мумининді» білдіреді. Сол себептен «үмбет» сөзі «дін» түсінігінің синонимдік баламасы болып табыл-ды.

Қазіргі таңда «мұсылмандық үмбет» қауымдастыққа қарағанда түсінігі кең «мұсылмандық әлем» ұғымын білдіреді. Мұсылмандық әлем полимәдениетті, алуан жүзді, алуан тілді, түрлі этностық және түрлі мәдениетті адамдар кеңістігін байланыстырған ортақ дінмен бірлескен.

Қазіргі уақытта мұсылмандық үмбет тез өсіп келе жатқан мемлекетаралық діни қауым болып табылады. Қазіргі кезде олардың саны 1,7 млрд адам. Ислам – бұл ұстанатын өкілдерінің саны жағынан хритиандықтан кейін әлемде екінші орын алатын кең таралған діни қауымдастық. Дегенмен, сарапшылар 2030 ж. дейін ислам әлемнің ең кең таралған діні бо-лып, оған 2,2–2,5 млрд. адам құлшылық етеді деген тұжырым жасап отыр. Қазіргі күннің өзінде ислам ғаламшар тұрғындарының төрттен бір бөлігін құрайды. Байыппен бағалағанның өзінде алдағы жиырма жыл ішінде бұл көрсеткіш 27–30%-ға дейін жетеді.

понятия «уммат» – как общего единства, истока, общего родства всех мусульман.

Слово «умма», означающее «община», имеет полисемантический и темпоральный характер. После хиджры, которая означала не просто переселение, а еще и онтологический разрыв с традиционными джахилийскими верованиями, «умма» означает общину верующих – уммат-аль-муминин, куда входили все, кто верил в единого Бога. Именно поэтому «умма» синонимизировалась с таким понятием, как «дин» (религия).

Сегодня под «мусульманской уммой» понимается «мусульманский мир», понятие более широкое, нежели только сообщество. Мусульманский мир консолидирован единой религией, соединившей поликультурное, разноликое, «разноязыкое», разноэтническое, разнокультурное пространство людей.

Мусульманская умма в настоящее время – наиболее активно растущая межстрановая религиозная община. В настоящее время она насчитывает порядка 1,7 млрд. чел. До 2030 г. эксперты оценивают, что ислам станет лидирующей религией мира, которую будут исповедывать порядка 2,2–2,5 млрд. чел. Ислам уже на сегодня исповедует четверть населения планеты. Даже по умеренным


llllllllllll

281



Мұсылмандық үмбет ағымдарға бөлінген, олардың негізгілері болып сунниттер мен шииттер танылады. Олардың арақатынасы сәйкесінше 90 және 10% құрайды.

Күллі әлем мұсылмандарын қажылық мен умра дәстүрлері біріктіреді, өйткені бұл жағдайда мұсылмандардың нақты бір террито-риалды кеңістікте шоғырлануы жүреді. Кейбір деректер бойынша жыл сайын Меккеге бара-тын қажылардың саны 10–20% көрсеткішімен өсіп отырады. Ал 2013 ж. 6 млн. адамның келетіні болжамдалады.

Қазақстанда исламның тіркелген 2229 діни қауымы бар. Жалпы тұрғындардың 70% ислам жолын ұстанады, оның ішінде 90%-ы қазақтар. Барлық ресми мұсылман дін қауымдары Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасының айналасына жинал-ған. ҚМДБ 1990 ж. құрылған. 2013 ж. бастап елдің бас мүфтиі Ержан Маемеров, мыңдаған жылдық тарихы бар әл-Азхар Еги-пет университетінің түлегі.

Қазақстан ислам әлемінде ерекше құрмет пен беделге ие. Сауд Аравиясына барған са-парында Н.Ә. Назарбаев Қазақстан мен басқа ислам мемлекеттері арасындағы бай-ланыстарды қалыптастыруда сіңірген еңбегі үшін мемлекеттің жоғары сыйы – Ұлы Бад-ра орденімен марапатталды. 2011 ж. мау-сым айындағы ИКҰ СІМК 38-ші сессиясын-да Қазақстан БҰҰ-нан кейінгі географиялық ауқымы бойынша екінші орындағы, халықаралық ірі ұйым – Ислам Конференци-ясы Ұйымының (ИКҰ) жұмысына модератор қызметін қабылдады.

оценкам, в ближайшие 20 лет этот показатель достигнет 27–30%.

Мусульманская умма делится на течения, основные из которых – сунниты и шииты. Со-отношение между ними примерно 90 против 10%, соответственно.

Мусульман всего мира существенно объ-единяют традиции хаджа и умры, поскольку происходит сосредоточение мусульман в кон-кретном территориальном пространстве. По некоторым данным, каждый год количество паломников в Мекку растет, с показателем 10–20%. В 2013 г. в абсолютном значении прогнозируется прибытие 6 млн. чел.

В Казахстане принят ислам суннитского направления, ханафитский мазхаб. В целом, распространение ислама на территории Казахстана относится к VIII–X вв. н. э.

Ислам в Казахстане насчитывает поряд-ка 2229 зарегистрированных религиозных общин. В общей сложности ислам исповедует порядка 70% населения, в том числе свыше 90% казахов. Все официальные мусульман-ские религиозные общины объединены вокруг Духовного управления мусульман Казахстана. ДУМК создан в 1990 г. С 2013 г. главным муф-тием страны является Ержан Маямеров, вы-пускник египетского университета аль-Азхар, имеющего более, чем тысячелетнюю историю.

Казахстан пользуется особым уважением и почетом в исламском мире. Во время визита в Саудовскую Аравию Н.А. Назарбаев был награжден высшей наградой указанного государства – орденом Великого Бадра за заслуги в установлении связей между Казахстаном и другими исламскими государствами. В июне 2011 г. на 38-й сессии СМИД ОИК Казахстан принял пост модератора в одной из крупных и представительных международных организаций – Организация Исламская Конференция (ОИК), второй по географическому охвату стран после ООН.

282


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Прогрессивті идеалдар қоғамы – әлеуметтік прогресс тұжырымдамасының формасы, яғни қоғамның артықшылығы

көп, жоғарғы сапалы жағдайға трансфор-мациясы ретінде көрініс табатын қоғамдық дамудың теориясы.

Бұл парадигма Ағарту кезеңінің, оның ішінде Тюрго, Монтескье, Руссо, Лессинг, Гердер, Шиллер философиясынан бастау алады. Олар әлеуметтік прогресстің идея-сын адам санасының шексіз жетілдірілу қағидасымен және гуманистік құндылықтар мен идеалдардың негізінде қайта құрылу міндетімен байланыстырған болатын.

ХХ ғасырда қоғамдық прогресс концепция-сы А. Камю, Ж.-П. Сартр, Н.А. Бердяев, М. Хайдеггер, Х. Ортега-и-Гассет сияқты ав-торлар тарапынан сынға ілікті.

ХХ ғ. екінші жартысында прогрессивті идеалдар қоғамының мәселелерін неоэво-люционизм өкілдері (Л. Уайт, Дж. Стюарт, М. Саллинс, Е. Сервинс, Г. және Ж. Ленски, Т. Парсонс) әлеуметтік теорияның назарына қайта ұсынған болатын.

Прогрессивті идеалдар қоғамы фун-даменталды аспектіден бөлек қолданбалы аспектілерді иеленеді, өйткені, ол мемлекеттік саясаттың, партия идеологиясы мен мәдениеттің ерекше түрінің көрінісі болып

Общество прогрессивных идеалов – тео-рия общественного развития, выступа-ющая в форме концепции социального

прогресса, т. е. трансформации общества по направлению к более предпочтительному, ка-чественно высшему состоянию.

Эта парадигма восходит к философии эпохи Просвещения, в том числе, Тюрго, Монтескье, Руссо, Лессинга, Гердера, Шиллера. Они связы-вали идею социального прогресса с принципом бесконечного совершенствования человеческого разума и задачей переустройства общества на основе гуманистических ценностей и идеалов.

В XX столетии концепция общественного прогресса была подвержена критике такими авторами, как А. Камю, Ж.-П. Сартр, Н.А. Бер-дяев, М. Хайдеггер, Х. Ортега-и-Гассет.

Во второй половине ХХ в. проблемы Об-щества прогрессивных идеалов вновь вы-двигаются в центр социологической теории представителями неоэволюционизма (Л. Уайт, Дж. Стюарт, М. Салинс, Е. Сервис, Г. и Ж. Лен-ски, Т. Парсонс).

Помимо фундаментального аспекта, у Общества прогрессивных идеалов есть впол-не прикладные моменты, поскольку это есть выражение государственной политики, идео-логии партии и особого вида культуры. При-мером этого являются США.

ПРОГРЕССИВТІ ИДЕАЛДАР ҚОҒАМЫ

ОБЩЕСТВО ПРОГРЕССИВНЫХ ИДЕАЛОВ


llllllllllll

283



табылады. Мұның жарқын мысалы ретінде АҚШ-ты қарастыруға болады.

АҚШ-ғы «прогрессивизм» кезеңі (1890–1914 жж.).

Басты құрамдасы индустрияландыру бо-лып табылатын «алтын жалатылған ғасырдан» кейін АҚШ-та «прогрессивизм кезеңі» бас-талды. Бұл кезеңде ірі әлеуметтік және сая-си реформаларға әкеліп соқтырған орта және төменгі таптардың жоғары саяси белсенділігі көрініс тапты. Бұл уақытта сонымен қатар, жемқорлықпен күресуде үлкен өзгерістер орын алып, ер адамдар мен әйелдердің теңдігі қамтамасыз етіліп, медицина мен қоғамдық өмірдің жетекші салаларының жаңартылуы іске асырылды.

Бұл кезеңде еуропалық саясатқа кеңірек қатысуы, Латын Америка мемлекеттеріндегі әскери операцияларды жүргізуі нәтижесінде АҚШ-тың халықаралық рөлінің өсуі байқалады.

АҚШ-ғы прогрессивизм. ХХ ғ. басында Американың саяси

өмірінде басым болған реформаторлық қоз-ғалыс. Оның әлеуметтік тірегі орта тап бо-лып табылды. Американдық прогрессивизм американдық экономика мен қоғамның

Период «прогрессивизма» в США (1890–1914 гг.).

После «позолоченного века», ведущим компонентом которого была индустриализа-ция, в США наступила «эра прогрессивиз-ма», для которой характерна высокая поли-тическая активность среднего класса и соци-альных низов, приведшая к масштабным со-циальным и политическим реформам. К это-му периоду относится перелом в борьбе с кор-рупцией, обеспечение равенства прав мужчин и женщин, модернизация здравоохранения и ведущих сфер общественной жизни.

К этому периоду относится подъем между-народной роли США в результате их более ши-рокого участия в европейской политике, про-ведению военных операций в странах Латин-ской Америки.

Прогрессивизм в США.Реформаторское движение, преобладав-

шее в политической жизни Америки в нача-ле XX в. Его социальной опорой стал средний класс. Американский прогрессивизм стал от-ветной реакцией на модернизацию американ-ской экономики и общества, в частности, на появление крупных промышленных и желез-

284


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

жаңартылуына, оның ішінде ірі өндірістік және теміржол корпорацияларының пай-да болуына, сонымен қатар американдық саясаттағы жемқорлықтың тегеурініне жауап-ты реакция болды. ХХІ ғ. қарай прогрессивтік қозғалыс энвайронментализм мен әлеуметтік әділеттілік үшін қозғалыстың (әлеуметтік эко-логия) белгілерін иеленді.

Прогрессивтік қозғалыс келесі бағыттар бойынша қызмет жүргізді:

• Бәсекелестіктің дамуы және монополи-яны шектеу;

• Жемқорлықтың едәуір төмендеуі; • Жергілікті басқару жүйесіндегі рефор-

малар; • Міндетті, стандартты және әмбебап

білім беру; • Әлеуметтік жұмыстың кәсібилігі; • Балаларды қорғау, балалар еңбегін шек-

теу; • Жалдамалы жұмысшылардың құқығын

қорғау, оның ішінде 8 сағаттық күн тәртібін енгізу, сырқаттану қағаздарын төлеу, еңбек пен денсаулық қауіпсіздігі;

- Қоршаған ортаны қорғау. Прогрессивизм мәдениеті. Американдық прогрессивизмнің негізі

прагматизм болды. Ол өз кезегінде әлеуметтік дарвинизмнің жақтастарына қарсы қойылды.

АҚШ-тың әшкерелеушілік журналисти-касы мен көрнекті американдық жазушылар прогрессивизмнің дамуына зор үлестерін қосты.

Қазақстан үшін осы мәселелер өзекті бо-лып, жаңа саяси бағыт-бағдардың шеңберінде іске асырылуы мүмкін. Бұған тек ғылыми интел-лигенция емес, сонымен қатар журналисттер, сарапшылар мен зерттеушілерді қосқанда ин-теллектуалды бірлестік те өз үлесін қосуы керек.

2013 ж. 23 ақпаны күні болған ақпараттық активпен резонансты кеңес бұл желінің баста-масы болады. Онда ақпараттық және ішкі са-

нодорожных корпораций, а также на засилие коррупции в американской политике. К XXI в. прогрессистское движение приобрело черты энвайронментализма (социальная экология) и движения за социальную справедливость.

Прогрессистское движение вело деятель-ность по следующим направлениям:

• Развитие конкуренции и ограничение монополии;

• Существенное снижение коррупции;• Реформы в системе местного управле-

ния;• Обязательное образование, стандарт-

ное, универсальное;• Профессионализация социальной рабо-

ты;• Защита детей, ограничение детского

труда;• Защита прав наемных рабочих, вклю-

чая введение 8-часового рабочего дня, оплату больничных листов, безопасность труда, здо-ровье;

- Охрана окружающей среды.Культура прогрессивизма.Основой американского прогрессивизма

был прагматизм, который противопоставлял-ся апологетам социального дарвинизма.

Значительный вклад в развитие прогрес-сивизма в США внесла так называемая разо-блачительная журналистика, а также видные американские писатели.

Для Казахстана все данные вопросы так-же являются актуальными и могут быть реали-зованы в рамках нового политического курса. При этом свою роль в этом должна сыграть не только собственно научная интеллигенция, но в целом интеллектуальное сообщество, вклю-чая журналистов, экспертов, исследователей.

Эту линию начинает резонансное совеща-ние с информационным активом 23 февраля 2013 г. На нем был обозначен комплекс си-стемных вопросов информационной и, шире,


llllllllllll

285



яси жұмыстың жүйелік сұрақтарының кешені белгіленген болатын. Онда қозғалған әңгіме ешқандай күтпегендік туғызбағанымен, аса жағымды болмады.

Ұзақ уақыт бойы ішкі саясат саласын-да күрделі сұрақтардың түйнегі қалыптасып келді. Осыған байланысты 2013 ж. мамыр айында этносаяси менеджментті жаңғырту бойынша сұрақтарды белгілеп өткен этносаралық қатынастар мәселелері бойын-ша республикалық кеңестің ұйымдастырылуы орынды болды.

Жаңа ақпараттық-идеологиялық басым-дықтардың призмасы арқылы бағыттардың тағы бір түріне, яғни мемлекеттік саясаттың ғылыми-зерттеу және аналитикалық тұрғыдан қамтамасыз етілуіне тексеріс жүргізілді.

Бұл мәселе жаңа Жолдаудың шеңберінде тақырыптық зерттеулерді жүзеге асыру бо-йынша ведомствоаралық жұмыс тобының 2013 ж. сәуірінде өткізілген отырысының шеңберінде талқыланған болатын.

Біртіндеп жасалған қадамдар мен жұмыстың нәтижелерін Елбасының басқа ба-яндамаларынан да байқауға болады. Мәселен, 2013 жылдың сәуіріндегі Қазақстан халхы Ассамблеясының ХХ сессиясы мен 2013 ж. мамыр айындағы медиа-форумында сөйлеген сөздері бұған айқын мысал.

Үшіншісі, 2013 ж. 5-маусымындағы Ұлттық тарих бойынша өткізілген кеңес тек та-рих пәнін ғана емес, сонымен қатар барлық қоғамдық-гуманитарлы блокты мемлекеттік саясаттың қалтарысынан ұрымтал тұсына шығарды.

Осылайша, жаңа саяси бағытты іске асыру үшін прогрессивті қоғамдық күштер жұмылдырылып жатыр.

внутриполитической работы. Разговор, как известно, был достаточно нелицеприятный, однако ожидаемый.

Длительное время в сфере внутренней по-литики накапливался клубок сложных вопро-сов. В связи с этим в марте 2013 г. было про-ведено республиканское совещание по вопро-сам межэтнических отношений, на котором были обозначены вопросы по модернизации этнополитического менеджмента.

Сквозь призму новых информационно-идеологических приоритетов была осущест-влена ревизия еще одного из направлений – научно-исследовательского и аналитического сопровождения государственной политики.

Этот вопрос был обсужден в рамках засе-дания Межведомственной рабочей группы по реализации тематических исследований во-круг нового Послания, которое состоялось в апреле 2013 г.

Результаты всех этих последовательных шагов и соответствующей работы были пред-ставлены в выступлениях главы государства, например, на ХХ сессии Ассамблеи народа Казахстана в апреле 2013 г. и медиа-форуме в мае 2013 г.

И, наконец, третье. Совещание по на-циональной истории 5 июня 2013 г. выводит не только саму историческую дисциплину, но и весь общественно-гуманитарный блок из пе-риферии вновь в центр государственной по-литики.

Тем самым происходит мобилизация про-грессивных общественных сил для реализа-ции нового политического курса.

286


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Өткен заманға қатысты тарихи оқиға-ларды, айғақтар мен қайраткерлерді бұра тартып түсіндірулер мен идеология-

ландырылған саяси бағалауларды, қасақана бұрмалаушылықты жою.

Халықаралық тәжірибеде, нақтырақ айт-сақ, Тарихи әділеттілік және татуластыру институтының (Institute for Historical Justice and Reconciliation) құжаттарында тари-хи әділеттілікті қалпына келтіру «бұрынғы кездегі адам құқықтарының бұзылуы мен әлеуметтік және саяси тұрғыдағы әділетсіздік қарастырылатын қақтығыстарды реттеу мен татуластырудың формаларының бірі» ретінде анықталады.

Қазіргі әлеуметтік дискурста тари-хи әділеттілік/әділетсіздік категорияла-ры негізінен белгілі бір ұлттық (этностық) қауымдастыққа қатысты мемлекеттік саясатқа берілген бағаға байланысты қолданылады. Тарихи әділетсіздік құбылысының негізгі сипаты ретінде мемлекеттің қандай да бір халықты ұлттық белгісі арқылы алалап, «сенімсіздер» қатарына жатқызып, оның жекелеген өкілдерінің (немесе топтарының) жасаған шын және күмәнді қылмыстары үшін жауапкершілік пен кінәны бүкіл халыққа жүктеп, қудалауын айтуға болады. Мұндай тарихи әділетсіздік көп жағдайда жағымсыз

Устранение преднамеренных искаже-ний, идеологизированных политических оценок и тенденциозных интерпретаций

исторических событий, фактов и деятелей про-шлого.

В международной практике, в частности, в документах Института исторической справед-ливости и примирения (Institute for Historical Justice and Reconciliation) восстановление исторической справедливости определяется как «одна из форм урегулирования конфлик-тов и примирения, в которой рассматривают-ся прошлые нарушения прав человека и не-справедливость с социальной и политической точек зрения».

Категории исторической справедливости/несправедливости в современном социаль-ном дискурсе применяются преимущественно к оценке государственной политики по отно-шению к той или иной национальной (этниче-ской) общности. Сущностной характеристикой феномена исторической несправедливости можно считать преследование государством народа по национальному признаку вслед-ствие отнесения его к разряду «неблаго- надежных», возложение на весь народ вины и ответственности за реальные и мнимые пре-ступления отдельных его представителей (или групп). Такого рода историческая несправед-

ТАРИХИ ӘДІЛЕТТІЛІКТІ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ

ВОССТАНОВЛЕНИЕ ИСТОРИЧЕСКОЙ СПРАВЕДЛИВОСТИ


llllllllllll

287



ұлтшылдыққа, радикализм және экстремизм-ге құнарлы түбір болады.

Қазақстан үшін тарихи әділеттілікті қалпына келтіру бірінші кезекте қазақ мемлекеттілігін қайта жаңғыртумен байла-нысты.

Қазақстан өзінің тарихында ХХ ғасырда аса қасіретті кезеңді басынан өткізді. Қазақ ұлты XVIII ғ. тәрізді күйреп жойылудың аз-ақ алдында тұрды. Алайда, қазақ халқы 1917 ж. төңкеріс пен азаматтық соғыстан бастап, 1932–1933 жж. жаппай аштықтан, 1936–1937 жж. қуғын-сүргіннен, 1941– 1945 жж. Ұлы Отан соғысынан, депорта-ция және көші-қон саясатынан, тыңайған жерлерді игеруден (1954–1960 жж.), оры-стандыру, индустриалдандыруға дейін, ақырында, 1986–1991 жж. қайта құру мен ескі жүйенің құлдырауымен байланысты дағдарыстан (1991–1999 жж.) аман шығып, сын-қатерлерге тойтарыс берді.

ХХ ғ. қиыншылықтар мен жоқшылықтың нәтижесінде қазақтар өзінің туған жерінде саны аз ұлт болып қалды. Бұл барлық кеңестік республикалар немесе ұлттық аймақтар үшін болмаған жағдай. Тыңайған жерлерді игеру кезеңінде еліміздегі халық санының 6 млн. орыстар мен украиндықтар құрады. 1939–1959 жж. қазақтар небәрі 30% ғана құрады.

ливость становится питательной почвой нега-тивного национализма, радикализма и экс-тремизма.

Для Казахстана восстановление истори-ческой справедливости связано, в первую очередь, с восстановлением казахской госу-дарственности.

Казахстан пережил сложный и драматиче-ский период в своей истории в ХХ в. Казах-ский народ, как и в XVIII в., оказался на грани гибели. Однако неведомыми силами выжил и выстоял в горниле испытаний, начиная с ре-волюции 1917 г. и гражданской войны, мас-сового голода (1932–1933 гг.), репрессий (1936–1937 гг.), Великой Отечественной вой-ны (1941–1945 гг.), политики депортаций и переселения, освоения целины (1954–1960 гг.), русификации, индустриализации, нако-нец, перестройки (1986–1991 гг.) и кризи-са, связанного с демонтажом старой системы (1991–1999 гг.).

В результате лишений и тягот ХХ в., каза-хи оказались в меньшинстве на своей искон-но исторической земле. Это было беспреце-дентно для всех советских республик или так называемых национальных окраин. Только в результате целинной эпопеи в стране оста-лось порядка 6 млн. русских, украинцев. В 1939–1959 гг. доля казахов составляла менее

288


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Репрессия кезеңдері қазақтардың жалпы саны 2,3 млн. құрады.

Алайда, тәуелсіздік тарихи әділеттілікті қайта жаңғыртуға мүмкіндік берді. Қазіргі таңда қазақтар тұрғылықты халықтың 63% құрайды. Бұл 17 млн. халықтың шамамен 11 млн. қазақтар болып табылады.

Сонымен қатар, Қазақстанда мемлекет түзуші этносқа қатысты тарихи әділеттілікті қайта қалыптастыруды қамтитын жауапты ішкі саясат жүргізілді.

ХХ ғ. Қазақстан көп жағдайда, әлеуметтік, тоталитарлық және ғылыми-әскери тәжірибелердің территориясы болды. Бұл жер-ге адамдар мәжбүрлі түрде қоныс аудартылып немесе қуғынға ұшырап келді. Қазақстанда, қиыншылықтарды жеңіп, мемлекеттілікке қол жеткізген қазақ халқының жауапкершілігі мен тарихын дұрыс түсінуге негізделген ерекше этносаралық үлгі қалыптасқан.

Сонымен қатар, тарихи әділеттілікті қайта қалпына келтірудің мысалына ядролық полигонның жабылуын, заңсыз қуғын-сүргінге ұшыраған және саяси себептерге байланы-сты айыпталғандарды ақтау, 1932–1933 жж. ойластырылмаған ұжымдастыру нәтижесіндегі жаппай аштықтың құрбандарын еске алуды жатқызуға болады.

Тәуелсіздік алғалы бері қазақ ұлтын біріктіру жайлы өзекті мәселе көтеріле баста-ды. Тағдыр айдап 5 млн-ға жуық қазақтар шетел асып кетті, ұзақ уақыт өз этникалық от-анынан тыс жерде өмір сүрді.

Бүгінде қазақтар әлемнің 40-тан астам елінде тұрып жатыр. Қазіргі кезде әрбір үшінші қазақ тарихи отаны – Қазақстаннан тыс өмір сүреді. Шетелдегі диаспораны қосқанда қазақтардың жалпы саны 13 млн-ды құрайды.

Қазақтардың басын қосудағы маңызды оқиға Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен 1992 ж. 29 қыркүйекте Алматыда өткен бірінші

30%. В годы репрессий численность казахов составляла всего 2,3 млн. чел.

Однако независимость позволила восста-новить историческую справедливость. Сегод-ня доля казахов в структуре населения состав-ляет 63%. Это – около 11 млн. чел. из 17-мил-лионного населения.

Между тем, в Казахстане проводилась ответственная внутренняя политика, которая затрагивала не только восстановление исто-рической справедливости в отношении госу-дарствообразующего этноса.

Казахстан в ХХ в. оказался во многих смыслах территорией социальных, тоталитар-ных и научно-военных экспериментов. Сюда ссылались или приезжали люди, зачастую – не по доброй воле. В Казахстане сформиро-вана уникальная модель межэтнического со-гласия, которая основывается на правильном восприятии истории и ответственности казах-ского народа как победившего невзгоды и об-ретшего свою государственность.

Также к свидетельствам восстановления исторической справедливости следует отнести закрытие ядерного полигона, реабилитацию незаконно репрессированных и осужденных по политическим мотивам, особую память жертвам массового голода, возникшего в ре-зультате непродуманной коллективизации в 1932–1933 гг.

С обретением независимости со всей ак-туальностью встал вопрос об объединении казахской нации. Волею судеб более 5 млн. казахов оказались за рубежом, длительное время жили за пределами своей этнической родины.

Сегодня казахи проживают в более чем 40 странах мира. На сегодня почти каждый третий казах живет вне исторической Родины – Казахстана. Общая же численность казахов с учетом зарубежной диаспоры составляет 13 млн. человек.


llllllllllll

289



Құрылтай болды. Нұрсұлтан Назарбаев қазақ ретіндегі өзінің міндетін халықтың өз отаны-мен қауышуына мүмкіндік беру деп есептеді. Құрылтайда 33 елден 1000 делегат қатысты. Құрылтайдың басты қорытындысы халықтың қауымдасуының, түп-тамырын сақтап қалуының үлгісі болған Дүниежүзілік қазақтар қауымдастығын құру болды. Қауымдастық президиумының төрағасы боылп бірдауыспен Президент Н.Ә. Назарбаев сайланды. Туған жерінен алыста жүрген 5 миллионнан астам қазақтар мен 8 млн қазақстандық қазақтар алғаш рет бір қауымдастыққа бірікті.

Өзінің құттықтау сөзінде Н.Ә. На-зарбаев: «Көптен күткен уақыт та келді. Аңсаған арманымыз орындалды. Әрбір өзін қазақпын деп сезінетін адам осы кезде бар ниетімен ата-бабамыздың қасиетті мекені, Қазақстанның астанасы Алматыға назарын аударуда. Өйткені, мұнда алғаш рет әлемнің әр түкпірінен қазақ халқының өкілдері салта-натты мәжіліске – Әлемдік Құрылтайға жинал-ды», - деп атап өтті.

Осылайша жаңа өркениеттік даму кезеңінде тарихи тағдыры ортақ қазақтардың бірігуінің бастамасы жасалды. Бұл жерде басқа халықтың арасында жоқ болып кету-ге мүмкіндік бермеген қазақтардың біртұтас мәдени кеңістігін қалыптастыру ең маңызды міндет болды.

Қазақтардың екінші құрылтайында сөйле-ген сөзінде Н.Ә. Назарбаев: Жер бетінде жалғыз ғана қазақ деп аталатын ұлт бар, сондықтан оның мәні, дәстүрі мен өмірлік ұстанымдары қазақтар үшін бірдей, сондықтан оның рухани бай мәдениетін бөлуге болмайды, бұл ортақ байлығымыз»,- деп атап көрсетті.

Қазақ мәдени кеңістігін құру – үлкен мәселе. Негізінде 5-миллиондық қазақ қоры қазіргі кезде шетелде қалыптасқан. Бұл біздің мәдениетімізді, тілімізді, дәстүрімізді, қазақ бірегейлігін сақтауға мүмкіндік

Знаменательным и весьма важным со-бытием для объединения казахов стал первый Курултай, инициированный Президентом РК Н.А. Назарбаевым и прошедший в Алматы 29 сентября 1992 г. Нурсултан Назарбаев считал своим долгом, как казаха, дать воз-можность людям вновь обрести родину, каза-лось, навсегда потерянную. В Курултае приня-ли участие более 1000 делегатов из 33 стран. Основным итогом Курултая стало создание Всемирной ассоциации казахов, которая ста-ла символом общности народа, взаимопомо-щи и сохранения корней. Председателем пре-зидиума ассоциации был единогласно избран Президент РК Н.А. Назарбаев. Свыше 5 млн. казахов, живущих вдали от родной земли, и 8 млн. казахстанских казахов были впервые объединены в одной организации.

В своем приветственном слове Н.А. На-зарбаев отметил: «Пробил долгожданный час. Сбылась сокровенная надежда. Каждый, кто чувствует себя казахом, в этот миг с сердеч-ным трепетом обращает свой взор на священ-ный край предков, на столицу независимого Казахстана – Алматы. Ибо здесь впервые в истории собрались представители казахского народа со всех уголков земли на торжествен-ное свое собрание – на Всемирный курултай», – такими словами глава государства привет-ствовал участников Курултая.

Так было положено начало единению ка-захов, разделенных волею исторических су-деб, на новом витке развития цивилизации. В качестве важной задачи здесь было положено формирование единого культурного простран-ства казахов, которое бы не позволило им раствориться среди других народов.

Выступая на втором Курултае казахов, Президент РК Н.А. Назарбаев подчеркнул: «На свете есть единственная нация, именуе-мая казахом, поэтому ее сущность, традиции и обычаи, жизненный уклад – один для всех

290


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

беретін құндылықтар мен білім жиынтығын жетілдіретін этностың бір бөлігі. Шетелдегі қазақ мәдениеті бір орнында тұрған жоқ. Ол да біздің мұрамыз, олармен Қазақстандықтарды таныстыруға және қазақ мәдениетін бөлініп кетуге мүмкіндік бермеу үшін барлық күш жұмсалуда.

Қазақтардың отанына оралуы тәуелсіздік әкелген толғандыратын оқиға.Тәуелсіздік жылдары өз туған отанына 1 млн.-нан астам этникалық қазақтар оралды. Бұл Қазақстанның ұлттық өрлеуі мен қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қалыптасу факторларының бірі болды.

Қазақтар Қазақстан Республикасындағы өзінің байырғы тарихи жеріндегі шоғырланған этникалық өзегі болып қала береді.

казахов, поэтому его богатый духовный кла-дезь также не подлежит разделению, это – об-щее богатство».

Создание казахского культурного про-странства – широкая проблема. По сути, тот 5-миллионный казахский ресурс, который се-годня сформировался за рубежом – это неотъ-емлемая часть нашего этноса, носители куль-туры, языка, традиций, всего того комплекса ценностей и знаний, которые позволяют со-хранять казахскую идентичность. Казахская культура за рубежом не стоит на месте. Она тоже часть нашего наследия, и прилагаются все усилия, чтобы ознакомить с ней живущих в Казахстане, и, тем самым, обогатить казах-скую культуру в целом, не позволив ей рас-пасться на отдельные фрагменты.

Возвращение казахов на Родину – одно из самых волнующих событий, принесенных независимостью. Всего за годы независимо-сти на свою историческую Родину вернулось более 1 млн. этнических казахов. Это стало одним из факторов национального возрожде-ния Казахстана и восстановления казахского языка как государственного.

Казахи стали играть роль консолидиру-ющего этнического ядра на своей исконной исторической территории в Республике Казах-стан.


llllllllllll

291



Этностық және басқа да шығу тегіне, діни сенімі мен әлеуметтік жағдайына қарамастан барлық азаматтар үшін

мүмкіндіктердің теңдігі – бұл қағида Қазақстан Республикасы Конституциясында жарияланған.

Біздің ешқайсымыздың да бір біріміздің алдында әуел бастапқы артықшылығымыз жоқ – бұл қағида біздің бірлігіміздің ғимаратының берік іргетасы болып табылады.

Бұл ұстын Қазақстанның әрбір азаматы артықшылықтар немесе шығу тегіне қарап емес, өзінің қабілетінің арқасында табысқа жетіп, өз мүмкіндіктерін толығымен жүзеге асыруға барлық жағдай жасалған дегенді білдіреді. Отан мен қоғамға қызмет етуге бағытталған қабілет пен дарын еркін дамыты-луы тиіс және ештеңемен де шектелмеуі керек.

Бұл қоғам мен мемлекеттің өзінің дамуы үшін қолайлы жағдайлар туғызады: неғұрлым көп адам өз қабілеттері мен мүмкіндіктерін ашқан сайын соғұрлым мемлекет бекіп, қоғам ұйыса түседі.

Мемлекет барлығы үшін әділетті әрі тең шарттар қалыптастырады. Бұл жеке меншіктің еркін дамуын қамтамасыз етеді, ал бұл бол-са, елдің гүлденуінің қажетті алғышарты. Қазақстан үшін, оның осы шағы мен болашағы үшін орта тапты жедел қалыптастырудың

Равенство возможностей для всех граж-дан, независимо от этнического или ино-го происхождения, вероисповедания и

социального положения – этот принцип про-возглашен в Конституции Республики Казах-стан.

Никто из нас не имеет изначальных преимуществ друг перед другом – этот принцип ложится прочным фундаментом под здание нашего единства.

Этот принцип означает, что каждый граж-данин Казахстана имеет все шансы полностью реализовать свои возможности и добиться успеха благодаря своим способностям, а не привилегиям или происхождению. Способно-сти и талант, направленные на служение оте-честву и обществу, должны развиваться сво-бодно и не ограничиваться ничем.

Это создает благоприятные условия для развития самого государства и общества: чем большее количество людей раскроют свои способности и возможности, тем крепче станет государство и сплоченнее общество.

Государство создает справедливые и равные условия для всех. Это обеспечивает свободное развитие частной собственности – необходимого условия процветания страны. Жизненно важно для Казахстана, его насто-ящего и будущего создание экономических и

ТЕҢ МҮМКІНДІКТЕР ҚОҒАМЫ

ОБЩЕСТВО РАВНЫХ ВОЗМОЖНОСТЕЙ

292


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

экономикалық және құқықтық негіздерін орнықтыру өмірлік тұрғыда маңызды.

Теңдік ұстыны ауыл тұрғындары мен қала тұрғындары өмірі мен мәдениетінің бірдей тең деңгейін, сондай-ақ қайта көшіп келген отандастарымыздың қала өміріне бейімделіп, урбанизация үдерістерін басқаруын білдіреді.

Мүмкіндіктердің теңдігі әркімнің этностық тегі мен шығу тегіне қарамастан өз мәдениетін, дәстүрлері мен тілін дамытуға құқылы екендігін, қоғамдық және мемлекеттік өмірдің барлық саласына қатысу құқығын да аңғартады.

Бұл концепттің көптеген қырлары бар. «Қазақстан-2050» Жолдауында оның бірне-ше қатары қарастырылған.

Тұтасымен мемлекеттік қызметтер және ақпараттық технологиялар жүйесі – азаматтардың игіліктерге тұрғылықты жеріне қарамастан жететін тең мүмкіндігі. Елде аза-маттар негізгі қызмет көрсетуге, мысалы тұрғындарды қамтамасыз ету Орталықтары арқылы құжаттау қызметін пайдалануына мүмкіндік береді. Кезектер мен әлеуметтік қарбаластар жоқ.

Енгізілген біртұтас ұлттық тестілеу жүйесі мүмкіндіктерді теңестіріп, біліктілік деңгейін мойындаудың жалпы стандартын жасады. Қазіргі кезде БҰТ тапсыруды ғаламтор арқылы тапсыруға мүмкіндіктер жасалуда.

Дарындыларды жетілдіру мақсатында Назарбаев Университеті және Назарбаев Зияткерлік мектебі құрылды.

Президент ұсынған Жаппай еңбек Қоғамы идеологиясының негізінде әлеуметтік модер-низация тұжырымдамасын қабылдауда тең мүмкіндіктер беруге мән берілуде.

Ұлттық экономиканы қалыптастыруда қаланған тиімділік принциптері тұрғындарды барынша тартуды және экономикалық даму капиталы мен тұтас қоғамды қайта қалпына келтіруді болжайды. Экономиканың

правовых основ для ускоренного формирова-ния среднего класса.

Принцип равенства предполагает равный уровень жизни и культуры сельских жителей и горожан, а также вновь прибывших соотечественников, адаптацию приехавших в города и управляемость процессами урбанизации.

Равенство возможностей означает, что каждый, независимо от этнического проис-хождения и вероисповедания, имеет право развивать свои культуру, традиции и язык, быть представленным во всех сферах обще-ственной и государственной жизни.

Данный концепт имеет также другие аспекты, целый ряд которых рассматривает-ся в Послании «Казахстан-2050».

В целом, через систему государственных услуг и информационные технологии – это равный доступ граждан, вне зависимости от места проживания, к благам. В стране созда-ны возможности, чтобы граждане получали базовые услуги, например, по документирова-нию, через Центры обслуживания населения. Ликвидированы очереди и элемент социаль-ной напряженности.

Внедренная система Единого националь-ного тестирования выровняла шансы и сде-лала общими стандарты признания уровня квалификации. В настоящее время прораба-тываются вопросы сдачи ЕНТ через интернет. Внедряется система электронного обучения.

Важным вопросом для развития талантов являются созданные Назарбаев Университет и Назарбаев Интеллектуальные школы.

Особое значение отдается равным воз-можностям в принятии концепции социальной модернизации на основе выдвинутой Прези-дентом РК идеологии Общества всеобщего труда.

Закладываемые принципы эффективности функционирования национальной экономики


llllllllllll

293



жоғарыөндірістік салалардағы еңбек ресур-стары мен капиталын топтау кіші және орта бизнестің дамуымен қатар кіріс деңгейінің 2050 жылы әлемнің 30 жетекші елімен салы-стыру деңгейі бойынша орта топты құруға әсер етеді.

Енгізу принципін іске асыру аймақтардың тең дәрежеде әлеуметтік-экономикалық дамуының өсу негізін қалыптастыру арқылы әсер етеді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бір де бір ел табысты ірі қалаларсыз кірістің жоғары дәрежесіне көтеріле алмайды. Агломерациялар елдің тұрғындарын тарту орталығына айналады және адам капиталын жоғары сападағы білім, медицина, ақпарат және көлік қызметтерін тиімді пайдаланумен, бәсекелестікті арттыру мен шетелдік инвестор-лар үшін жақсы жағдай жасауды қамтамасыз етеді. Тұтасымен, агломерация дамуы кірістердің тең бөлінуіне, қылмыстың азаюы-на, адам капиталының даму сапасының ар-туына алып келетін әлеуметтік-экономикалық дамуға әсер етеді.

Бұдан басқа тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің нақты белгілері ашып көрсетіледі.

Жолдауда «гендерлік теңдік пен әйелдерге ерлермен тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету» қажеттілігі аталып өтті. «Бұл орайда мен сөзімді ең бірінші жұмыс берушілерге арнай-мын», – деп атап өтті Президент Н.Ә. Назар-баев.

Қазақстан гендерлік саясатты жүзеге асы-руда әсері мол табыстарға қол жеткізді.

Мәселен, Social Watch халықаралық ұйымының жариялаған «Гендерлік теңдік индексі-2012» деректерінде Қазақстан ТМД мемлекеттерінің бірқатарынан озып, гендерлік теңдік деңгейі бойынша 31-ші орын-ды иеленді.

ҮЕҰ мәліметтері бойынша мемлекеттік қызметшілердің ішінде әйел адамдардың үлесі

предполагают максимальное вовлечение на-селения и капитала в экономическое развитие и преобразование общества в целом. Концен-трация трудовых ресурсов и капитала в вы-сокопроизводительных отраслях экономики, наряду с развитием малого и среднего бизне-са, будет способствовать созданию среднего класса, по уровню доходов сопоставимого с 30-ю ведущими странами мира, к 2050 году.

Реализация принципа инклюзивности (включенности) будет способствовать равно-мерному социально-экономическому раз-витию регионов через формирование точек роста. Как показывает мировая практика, ни одна страна не может достигнуть высокого уровня дохода без преуспевающих крупных городов. Агломерации станут центрами притя-жения населения страны и обеспечат эффек-тивное использование человеческого капита-ла за счет предоставления образовательных, медицинских, информационных и транспорт-ных услуг высокого качества, повышения кон-куренции, создания привлекательных условий для иностранных инвесторов. В целом, раз-витие агломераций будет способствовать ин-клюзивному социально-экономическому раз-витию, что, в свою очередь, приведет к равно-мерному распределению доходов, снижению преступности, повышению качества жизни и развитию человеческого капитала.

Помимо этого, выделяются отдельные аспекты обеспечения равных возможностей.

В Послании отмечается необходимость «обеспечить гендерное равноправие и равные возможности женщинам наряду с мужчинами. В данном случае я, в первую очередь, обращаюсь к работодателям», – подчеркивает Президент РК Н.А. Назарбаев.

Казахстан добился впечатляющих успе-хов в реализации гендерной политики. Так, международная организация Social Watch опубликовала «Индекс гендерного равнопра-

294


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

– 50 мыңнан астам немесе 57% құрайды. Президент кеңесшісі – 1, министр – 3, ви-це-министр – 5, министрліктердің жауап-ты хатшысы – 5, премьер-министр кеңсесі жетекшісінің орынбасары – 2, мәжіліс аппа-раты жетекшісінің орынбасары – 5, облыс әкімінің орынбасарлары – 5. Жоғары саяси мемлекеттік қызметкерлердің ішінде әйел адамдардың үлесі 10% шамасында.

Бүгінгі күні Қазақстан Республика-сы Президентінің жанындағы Әйелдер мен отбасылық-демографиялық саясат істері бой-ынша ұлттық комиссия гендерлік саясатты жүргізу жұмысын өз қолына алып отыр. Оның ең басты міндеті Қазақстан Республикасын-да 2006–2016 жж. бағдарланған Гендерлік теңдік стратегиясын және мына халықаралық келісімдерді орындау болып табылады:

• Әйелдердің жағдайын жақсарту жөніндегі әрекеттердің пекиндік платформасы (1995 ж.);

• Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық формаларын жою туралы БҰҰ конвен-циялары (1998 ж.);

• Әйелдердің саяси құқықтары туралы конвенциялар (2000 ж.);

• Тұрмыс құрған әйелдің азаматтығы ту-ралы конвенциялар (2000 ж.);

• 1951 ж. қабылданған № 100 құны тең еңбек үшін әйел мен ер адамдарға теңдей ақы төлеу ХЕҰ конвенциялары (2000 ж.);

• Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық формаларын жою туралы конвенцияға қосымша хаттама (2001 ж.);

• БҰҰ мыңжылдықты дамыту мақсаттары ішіндегі «Ер адамдар мен әйелдердің теңдігіне қол жеткізу, әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейту» атты үшінші мақсаты.

Басты аспект – жетімдікті игеру және бала құқықтарын қамтамасыз ету.

Қазақстанда 37 мың шамасында жетім мен ата-анасының қарауынсыз қалған балалар өмір сүреді. Олардың көбісі интернатта емес, отба-

вия-2012», в котором Казахстан занял 31-е место в мире по уровню гендерного равен-ства, опередив практически все страны СНГ.

По данным НПО, численность женщин – государственных служащих – составила свыше 50 тыс. чел., или около 57%. Советник пре-зидента – 1, министров – 3, вице-министров – 5, ответственных секретарей министерства – 5, заместителей руководителя канцелярии премьер-министра – 2, заместителей руково-дителя аппарата мажилиса – 2, заместителей акима области – 5. Среди высших политиче-ских государственных служащих доля женщин – около 10%.

Сегодня работу по проведению гендерной политики координирует Национальная комис-сия по делам женщин и семейно-демографи-ческой политике при Президенте Республики Казахстан. Основной ее задачей является ре-ализация Стратегии гендерного равенства в Республике Казахстан на 2006–2016 годы и международных договоров:

• Пекинской платформы действий по улучшению положения женщин (1995 г.);

• Конвенции ООН о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин (1998 г.);

• Конвенции о политических правах женщин (2000 г.);

• Конвенции о гражданстве замужней женщины (2000 г.);

• Конвенции МОТ 1951 года № 100 о равном вознаграждении мужчин и женщин за труд равной ценности (2000 г.);

• Факультативного протокола к Конвенции о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин (2001 г.);

• Цели развития тысячелетия ООН – третьей цели «Достижение равенства мужчин и женщин, расширение прав и возможностей женщин».

Важный аспект – это преодоление сиротства и обеспечение прав детей.


llllllllllll

295



сыларда тұрады. Жалпы, қазақстандықтардың балаларды асырап алу белсенділігі жоғары: 38 мың бала ( ақырғы 14 жыл ішінде асырауға берілген балалардың 80%) қазақстандық отбасыларға қабылданған.

Сонымен бір мезгілде арнайы мемлекеттік мекемелерде орналасқан 75 мыңнан астам қазақстандық балалар жақсы көретін жанұясының айналасында тәрбиелену құқығынан айырылған. Бұл ба-лалар зорлық-зомбылықтан қорғауды қажет етіп, қамқорлық пен жылулыққа душар бо-лып келеді. Оған қоса, ерекше қажеттіліктері бар 154 мың қазақстандық бала болашақта әлеуметтік оқшауланудан қорғану мақсатында арнайы бағдарламалардың шеңберінде белгілі бір қызмет көрсетулерді қажет етеді.

Ерекше білім алу қажеттіліктері бар балалардың тек үштен бір бөлігі сондай білім мен қызмет көрсетулерге қол жеткізе ала-ды. Оның себебі ауруларды ерте анықтау мен маман-дәрігерлерге қаралу жүйесінің кемшіліктері мен инклюзивтілік мәдениетінің жоқтығы болып табылады.

Қазіргі таңда бала құқықтарын қорғау са-ласында кезекті шаралар іске асырылып жа-тыр: бала денсаулығын қорғау, халықаралық стандарттарға сай кәмелетке толмағандарға қатысты әділеттіліктің өз міндеттерін атқару саласында қазақстандық заңнаманың барлық 64 заң актілері мен нұсқаулары сәйкестікке келтіріледі.

Жолдауда былай деп келтіріледі: «Жұмыс берушілер халықтың әлеуметтік жағдайы төмен топтарын жұмысқа белсене тартып, оларды еңбекақымен қамтамасыз ететіндей жағдай туғызу қажеттігі маңызды. Ең ал-дымен, бұл мүмкіндігі шектеулі адамдарға қатысты. Әлемнің дамыған елдерінде осы-лай жасайды. Біз олардың толыққанды еңбек етуіне жағдай туғызуға тиіспіз. Мемлекеттік жәрдемақыны тек шынымен нақты жұмыс

В Казахстане насчитывается около 37 тыс. сирот и детей, оставшихся без попечения ро-дителей, большинство из которых проживают не в интернатах, а в семьях. В целом, казах-станцы – довольно активные усыновители: 38 тыс. (80% от всех наших усыновленных детей за последние 14 лет) приняты в казахстанские семьи.

В то же время, свыше 75 тыс. казахстан-ских детей, находящихся в государственных специализированных учреждениях, лишены права воспитываться в атмосфере любящей семьи. Эти дети нуждаются в защите от наси-лия и требуют внимания и заботы. Кроме того, более 154 тыс. детей с особыми потребностя-ми в Казахстане нуждаются в услугах и помо-щи в рамках специализированных программ – в целях их защиты от социальной изоляции в будущем.

Лишь третья часть детей с особыми обра-зовательными потребностями имеет доступ к соответствующему образованию и обслужива-нию – в основном, по причине недостатков в системе раннего выявления болезней и обра-щения к врачам-специалистам, а также отсут-ствия общей культуры инклюзивности.

В настоящее время осуществляются оче-редные меры в области защиты прав ребенка: приводятся в соответствие с международными стандартами все 64 законодательных акта и директивы казахстанского законодательства в области охраны здоровья ребенка, занятости и отправления правосудия в отношении несовершеннолетних.

В Послании отмечено: «Важно создать условия, при которых работодатели будут активно привлекать к работе социально уяз-вимые слои населения, обеспечив их зара-ботной платой. Прежде всего, это касается людей с ограниченными возможностями. Так поступают в развитых странах мира. Мы должны создавать условия для их полноцен-

296


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

істей алмайтындар ғана алуы тиіс. Жұмысқа мүгедектерді алып, оларға жағдай жасай-тын компаниялар мен корпорацияларды көтермелеу керек».

«Қазақстан Республикасында мүгедектер-ді әлеуметтік қорғау туралы» ҚР Заңы қазақстандық мүгедектерді әлеуметтік қор-ғаудың заңнамалық негізі болып табыла-ды. Оның барысында, әрбір мүгедек үшін реабилитациялық әлеуеті бар медициналық, әлеуметтік және кәсіби бөліктерден тұратын реабилитациялық жеке бағдарлама әзірленіп жатыр.

2011 ж. протездік-ортопедиялық құрыл-ғылармен және протездік-ортопедиялық көмекпен 14,4 мың мүгедек қамтамасыз етілген. Мүгедектер үшін 5,2 мың орындық-арбалар сатып алынды.

Есту қабілеті шектелген 7,9 мың мүгедекке сурдотехникалық құрылғылар пайдалануға берілген болатын. 7,8 мыңнан артық мүгедек тифлотехникалық құрылғылармен, ал 25,8 мүгедек гигиеналық құрылғылармен қамтамасыз етілді.

Оған қоса, бірінші топтағы 8,8 мың мүгедек жеке көмекшінің қызмет көрсетулерімен, ал есту қабілеттері шектелген 3,4 мың мүгедек ым-ишара мамандарының көмегімен қамтамасыз етілді.

2008 ж. желтоқсанында Қазақстан Мүгедектер құқықтары туралы конвенцияға және Мүгедектер құқықтары туралы конвенцияның қосымша хаттамасына қол қойып, мүмкіндіктері шектелген адамдарға қатысты халықаралық стандарттарды іске асыру міндеттерін өз жауапкершілігіне алған болатын (ҚР 2008 ж. 11 желтоқсанында қабылданған № 711 Президент жарлығы).

Қазіргі таңда мемлекетімізде жоғарыда көрсетілген БҰҰ конвенциясы мен оның қосымша хаттамасын ратификациялау үшін жағдай жасау жұмыстары жүргізіліп жатыр.

ной трудовой деятельности. Государственные пособия должны получать только те, кто ре-ально не может работать. Те компании и кор-порации, которые берут на работу инвалидов и создают им условия, должны поощряться».

Законодательной основой социальной за-щиты инвалидов в Казахстане является Закон РК «О социальной защите инвалидов в Респу-блике Казахстан». При этом для каждого ин-валида, в соответствии с реабилитационным потенциалом, разрабатывается индивидуаль-ная программа реабилитации, которая состо-ит из медицинской, социальной и профессио-нальной частей.

В 2011 г. протезно-ортопедическими из-делиями и протезно-ортопедической помощью обеспечено более 14,4 тыс. инвалидов. Было приобретено для инвалидов около 5,2 тыс. кресел-колясок.

Сурдотехнические средства предоставле-ны 7,9 тыс. инвалидам по слуху. Свыше 7,8 тыс. инвалидов были обеспечены тифлотехни-ческими средствами, около 25,8 тыс. инвали-дов – гигиеническими средствами.

Кроме того, услугами индивидуального помощника были обеспечены 8,8 тыс. инвали-дов первой группы, специалистами жестового языка – свыше 3,4 тыс. инвалидов по слуху.

В декабре 2008 г. Казахстан принял на себя обязательства по имплементации меж-дународных стандартов в отношении лиц с ограниченными возможностями, подписав Конвенцию о правах инвалидов и Факульта-тивный протокол к Конвенции о правах инва-лидов (Указ Президента РК № 711 от 11 дека-бря 2008 г.).

В настоящее время в стране ведется рабо-та по подготовке условий к ратификации вы-шеуказанной Конвенции ООН и факультатив-ного Протокола к ней.

16 января 2012 г. постановлением Прави-тельства Республики Казахстан № 64 утверж-


llllllllllll

297



2012 ж. 16 қаңтары Қазақстан Респу-бликасы Үкіметінің № 64 қаулысымен 2012-2018 жж. бағдарланған Қазақстан Республи-касы мүгедектер құқықтарын қамтамасыз ету мен өмір сапасын жақсарту бойынша шара-лар жоспарының бірінші кезеңі бекітілді.

Дегенмен, Үкімет мүгедектердің жұмыспен қамтылуын кеңейту, көлікпен және қоғамдық қолданудағы орындармен қамтамасыз етілуі бойынша әлі де жұмыс жүргізуі керек.

Қазіргі кезде Үкімет дайындап жатқан 30 бәсекеге қабілетті елдің қатарына кіру Тұжырымдамасы Қазақстанның дамуы үшін тәуелсіздік алған уақыттан бері әлі де ұмтылыстың керек екендігін болжайды.

ден первый этап (2012–2013 гг.) Плана ме-роприятий по обеспечению прав и улучшению качества жизни инвалидов в Республике Ка-захстан на 2012–2018 годы.

Между тем, Правительству еще предстоит провести работу по расширению занятости ин-валидов, обеспечению доступности транспор-та, мест общественного пользования.

Разрабатываемая в настоящее время Правительством Концепция по вхождению в 30-ку самых конкурентоспособных государств мира предполагает, что Казахстану предстоит совершить не менее значительный рывок в развитии, чем это произошло с момента об-ретения независимости.

298


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Терминологиялық консенсус – белгілі бір ұлттың тіліне жаңа терминдерді ау-дару мен оны келістіру жөніндегі ұлттық

келісім. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған

жылдардан бері қазақ тілінің дәрежесі көтеріле бастады. Кеңестік дәуірде ол тек тұрмыстық тіл деңгейінде қалып қойды. Қоғамдық орын-дарда, еңбек ұжымдары арасында қазақ тілін қолдануды шектейтін қатаң жүйе орнады. Елімізде қазақ тілі орыс тілінің ығында қалып қойып, тіпті жойылып кету қауіпі де төнді. Тіпті қазақ ұлты саны жағынан да аз ұлттардың қатарына ене жаздады. 1989 ж. жүргізілген санақ мәліметтері бойынша қазақтардың саны небәрі 39%-ды құраса, ал, 50-60-шы жылдары бұл көрсеткіш 30%-дан да төмен еді.

Елдің толығымен қазақ тіліне көшуі ба-рысында біршама қиындықтар осымен бай-ланысты еді. Орыс тілін жаппай қолдану жағдайында бірнеше буын өсіп шыққан болатын. Сондықтан бірден қазақ тіліне көшу негізгі емес ұлттардан басқа қалада өскен қазақ ұлтының өздеріне де біршама қиындықтар туғызды.

Зерттеушілердің айтуынша, қазақ этносының орыс тілін үстемдігін үдетпей, оған қарсы тұра алуының басты себебі – олардың бұл жағдайға ерекше мықты иммунитетінің бо-

Терминологический консенсус – нацио-нальное согласие по вопросам перевода и правил формирования новых терминов

в языке нации.С обретением независимости Республики

Казахстан началось возрождение казахско-го языка. В советский период он был сведен до уровня бытового общения. Существовала достаточно жесткая система ограничения ис-пользования казахского языка в обществен-ных местах, в трудовых коллективах. Казах-ский язык в целом оказался на грани выми-рания – с учетом широких процессов русифи-кации Казахстана в советское время, а также, что сам носитель языка оказался в положении этнического меньшинства. Согласно переписи населения 1989 года, доля казахов в составе населения составляла 39%. В 50–60-е гг. этот показатель был даже ниже – 30%.

С этим была связана трудность перехода страны на казахский язык. Несколько поколе-ний выросло в условиях тотального использо-вания русского языка. Поэтому быстрый пере-ход на казахский язык сказывался не столько на нетитульном населении, сколько собствен-но казахах, воспитанных в городской среде.

В то же время, исследователи отмечали, что этническая природа казахов позволила сохранить казахский язык, благодаря

ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ КОНСЕНСУС

ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЙ КОНСЕНСУС


llllllllllll

299



луы. Осы орайда ауыл тұрғындарының үлесі зор.

Дегенмен, қазақ тілінің сақталып қалып, қайта жаңғыртылуының басты факторы - оның байлығы мен тарихының тереңдігі.

Қазақ тілінде диалект сөздерге бөлінушілік жоқ, бірақ дегенмен, сөйлеу ерекшелігін үш түрге бөледі: солтүстік-шығыстық, оңтүстік және батыстық, яғни, үш жүздің территория-сына сай келеді. Өзге елдерде ұзақ тұрудың салдарынан Қытай (оңтүстік және батыстық ерекшелік) және Моңғолия (солтүстік-шығыстық ерекшелік) қазақтарының лексика-сында ерекшеліктер байқалады. Бірақ шетел қазақтары мен жергілікті қазақтардың сөйлеу мәнерінде асқан айырмашылықтар жоқ.

Ғалым Ш. Құрманбайұлының келтірген мәліметтері бойынша қазақ тілінің замана-уи терминологиялық қоры XIX ғ. таман, яғни, Абай мен Шәкәрімнің өз шығармаларында философиялық терминдерді, ал Шоқан Уәлиханов географиялық терминдерді қолдана бастаған кезеңнен бастап қалыптаса бастады.

Терминологияны жүйелі түрде қалыптас-тыру ең алғаш ХХ ғасырдың басына таман «Алаш» партиясының негізін қалаушы зиялы қауымның көмегімен жүзеге асырыла бас-тады. Олардың қатарында: А. Байтұрсынов

своеобразному феномену социального иммунитета – глубокого ухода в себя этноса и закрытия своего ценного культурного капитала множеством поощряемых действующей политикой языковых, культурных и иных оболочек. В лучшей степени это удалось сделать, безусловно, в сельской местности.

Однако главным фактором сохранения и нового возрождения казахского языка стало его богатство, большой исторический ресурс развития.

В казахском языке отсутствует диалектное деление, но выделяются три говора: северо-восточный, южный и западный, примерно со-ответствующие территориям трёх жузов. В языке казахов Китая (южный и западный) и Монголии (северо-восточный говор) имеются отличия в лексике, обусловленные длитель-ным проживанием в разных странах. Однако территориальные различия казахского язы-ка в целом невелики и носителями ощущают-ся слабо.

По данным ученого Ш. Курманбайулы, со-временный терминологический фонд казах-ского языка начал формироваться в XIX в., когда Абай и Шакарим в своих произведени-ях ввели в обиход философские, Шокан Уали-ханов – географические термины.

Системный подход в формировании тер-минологии стал применяться в начале ХХ в. благодаря учёным, впоследствии создавшим партию «Алаш». Среди них: А. Байтурсынов – лингвистические и литературоведческие тер-мины, Х. Досмухамедов – в области медицины и биологии, Ж. Кудерин – ботаники, Е. Ома-ров – физики и геометрии, М. Жумабаев – пе-дагогики, Ж. Аймауытов – психологии, К. Сат-паев – алгебры. Была также военная терми-нология.

В 1924 г. на I съезде казахских учёных в Оренбурге были сформулированы принципы создания терминов.

300


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

– лингвистикалық және әдебиеттанулық тер-миндер, Х. Досмұхамедов - медицина және биология саласында, Ж. Күдерин – ботани-ка, Е. Омаров – физика және геометрия, М. Жұмабаев – педагогика, Ж. Аймауытов – психология, К. Сәтпаев – алгебра саласын-да терминдер енгізді. Сонымен қатар, әскери терминология да болды.

1924 ж. Орынборда өткен қазақ ғалым-дарының І-ші съезінде терминдерді енгізудің ұстындары тұжырымдалды.

Қазақ тіліне терминдерді ендірудің құлдырау кезеңін, орыс тілін кеңінен қолдану мақсатында Кеңес дәуіріндегі тіл саясатының концепциясы қабылданған кезеңмен бай-ланыстырады. Сол кезеңдердегі салалық терминдердің 70–80% ешбір өзгеріссіз орыс тілінен енді.

2000-шы жылдар мемлекеттік тілдің дамуы шарықтай бастаған кезеңі. 2001 ж. қазақ тіліндегі терминологияның 31 томы жарық көрді. 2004 ж. Қазақстан Республи-касындағы мемлекеттік терминологиялық жұмыс тұжырымдамасы қабылданды және 2010 ж. мемлекеттік басқарудың жаңа жүйесі аясында Тілдерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы қабылданған болатын.

Тілді дамытудағы келесі нәтижелер ата-лып өтті:

- мемлекеттік тілде оқытудың инфра-құрылымы елеулі түрде кеңейтілді: қазақ тіліндегі балабақша саны – 1178 (2001 жыл-мен салыстырғанда 876-ға өскен, мектептер - 3821 (2001 жылмен салыстырғанда 173-ке артты), 101 мемлекеттік тілді оқыту орталығы құрылды;

- іс қағаздарын жүргізуді мемлекеттік тілге көшіру процесі белсенді түрде іске асыры-лып келеді (мемлекеттік органдардағы қазақ тіліндегі құжаттардың үлес салмағы шамамен 80%-ды құрайды);

Собственно о деградации терминотворче-ства на казахском языке говорят с периода 30-х гг., когда была принятая новая концеп-ция языковой политики СССР на основе рас-ширения применения русского языка. Отрас-левые словари терминов тех лет свидетель-ствуют, что свыше 70–80% были заимствова-ны из русского языка без изменений.

Существенные подвижки в развитии го-сударственного языка относятся к периоду 2000-х гг. В 2001 г. вышел 31-томник казах-ской терминологии. В 2004 г. была принята Концепция государственной терминологи-ческой работы в Республике Казахстан. На-конец, в 2010 г. в рамках новой системы гос-управления была утверждена Государственная программа развития языков среди четырех го-спрограмм.

Отмечены следующие результаты языко-вого строительства:

- расширена инфраструктура обучения государственному языку: детских садов с казахским языком обучения – 1178 (рост с 2001 г. на 876), школ – 3821 (рост с 2001 г. на 173), создан 101 центр обучения государственному языку;

- процесс перевода делопроизводства на государственный язык (удельный вес документов на казахском языке в государственных органах составляет порядка 80%);

- ведется разработка методической базы обучения государственному языку (выпущены многоуровневые учебно-методические ком-плексы, 10 видов словарей общим тиражом 720 тыс. экземпляров, 8 отраслевых двух- и трехъязычных словарей общим тиражом 260 тыс. экземпляров);

- создан и постоянно обновляется интер-нет-портал (свыше 20 видов сервисов, актив-ная пользовательская аудитория из 50 стран мира);


llllllllllll

301



- мемлекеттік тілді оқытудың әдістемелік базасы әзірлену үстінде (көп деңгейлі оқу-әдістемелік кешендер, жалпы таралымы 720 мың дана 10 түрлі сөздік, жалпы таралымы 260 мың дана екі және үштілді 8 салалық сөздік жарық көрді);

- интернет-портал құрылып, тұрақты түрде жаңартылып отырады (сервистің 20-дан астам түрі, әлемнің 50 елін қамтитын белсенді тұтынушылар аудиториясы бар);

- мемлекеттік тілдің коммуникативтік қызметі нығаюда (мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдарының (бұдан әрі - БАҚ) контентінде қазақ тіліндегі хабарлардың көлемі, сонымен қатар баспасөздегі мемлекеттік тілдің үлесі 50%-дан жоғары);

- шетелде тұратын отандастармен мәдени байланыстарды дамыту және нығайту жөніндегі жұмыстар жоспарлы түрде жүргізілуде;

- Қазақстанда тұратын этностардың тілдерін мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесі құрылды.

Қазіргі таңда қазақ тілінің алдында бірнеше күрделі мәселелер тұр:

1. Қазақ тілін дұрыс қолдануды қамтамасыз ету. Сарапшылардың пікірінше, мемлекеттік тіл дұрыс қолданылмайды. Мы-салы, сыртқы жарнамалардағы сөздер қазақ тіліне ешбір мағынасыз тікелей аударылған, мүлдем түсініксіз.

2. Жаңа терминологияларды қабылдау мен аудару арақатынасын дұрыс сақтай оты-рып, кеңейту.

3. Латын әліпбиіне көшу барысында қазақ тілінің одан ары жаңғыртылуы мәселесі бо-йынша міндеттер қойылды.

Тұтастай алғанда, қазақ тілінің коммуникативтік аясын және әлеуметтік қорын кеңейтуде біраз міндеттер тұр.

- укрепляется коммуникативная функция государственного языка (в контенте государ-ственных средств массовой информации (да-лее – СМИ) объем вещания на казахском язы-ке в электронных СМИ, а также доля государ-ственного языка в печатных СМИ составляет свыше 50%);

- ведется планомерная работа по разви-тию и укреплению культурных связей с сооте-чественниками, проживающими за рубежом;

- создана эффективная система государ-ственной поддержки языков этносов, прожи-вающих в Казахстане.

В настоящее время перед казахским язы-ком стоит ряд важных вопросов:

1. Обеспечение правильного применения. Эксперты отмечают некачественное использо-вание госязыка. Например, в наружной ре-кламе девизы и лозунги прямолинейно пере-водятся на казахский язык, в результате чего получаются фантомные изречения. Они ска-зываются на умерщвлении языка.

2. Расширение новых терминологий с уче-том разумного баланса между заимствовани-ями и переводами.

3. Поставлена задача о дальнейшей мо-дернизации казахского языка на основе воз-вращения к латинице.

В целом, стоит задача расширения комму-никативных свойств казахского языка, увели-чения его социальной базы.

302


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Қазақстанның тілді дамыту идеологиясы. Аталған мәселе ең алғаш 2006 ж. қазан ай-ында Қазақстан халқы Ассамблеясының

12-ші сессиясында көтерілді. 2007 ж. 28 ақпанында Елбасы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында «Тілдердің үштұғырлығы» арнайы жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынды. Бұл тапсырма-лар Жолдаудың «Қазақстан халықтарының рухани дамуы және үштұғырлы тіл саясаты» атты 26-бағытында көрініс тапқан.

«Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жо-басын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі».

Елбасының бұл бастамасының терең философиялық астары бар. Мұны қай жағынан алып қарасақ та, қазақ тілін ұлықтаумен қатар, үштілділік-көптілділік арқылы алдыңғы қатарлы әлемдік дамыған елдердің санатына енуге жетелейді.

2013 ж. 18 қазан айында өткен «Нұр Отан» партиясының съезінде Президент қазақтілді тұрғындары басым аймақтарда іс қағаздарын жүргізу мемлекеттік тілге ауыс-

Идеология языкового развития Казахста-на. Впервые была выдвинута на 12-й сес-сии Ассамблеи народа Казахстана в октя-

бре 2006 г. В Послании от 28 февраля 2007 г. «Новый Казахстан в новом мире» было дано поручение приступить к реализации специ-альной программы «Триединство языков». Данное поручение содержится в 26-м направ-лении данного Послания: Духовное развитие народов Казахстана и триединая языковая по-литика.

«Предлагаю начать поэтапную реализацию культурного проекта «Триединство языков». Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык – государственный язык, русский язык – как язык межнационального общения и английский язык – язык успешной интеграции в глобальную экономику».

Данный концепт Президента имеет богатую философию. Его следует понимать как то, что мы должны знать английский и русский языки, но самым нашим главным признаком идентификации должен быть казахский язык.

На съезде партии «Нұр Отан» 18 октября 2013 г. Президент РК сказал, что в регионах с доминирующим казахскоязычным населением следует перейти на делопроизводство на

ТІЛДЕРДІҢ ҮШТҰҒЫРЛЫЛЫҒЫ

ТРИЕДИНСТВО ЯЗЫКОВ


llllllllllll

303



сын деп айтты. Қазақтілді тұрғындары басым емес өңірлерде екі тілде – мемлекеттік және ресми тілдерде жұмыс істеген жөн. Басқаша айтқанда ағылшын, француз, түрік тілдерін жақсы біл, бірақ мемлекеттік тілді білу елдің азаматы үшін міндетті талап деді.

Бұл тұста ұлттық тілдерін қайта өрлете білген Түркия, Израиль (иврит), Украина елдерінің, сонымен қатар, қайта жаңартылған – малай тілі және т.б. сияқты тәжірибелерді ескере отыру қажет. Аталған елдер өз тілдерін қалай жаңғыртты, қандай технологиялар мен әдістерді қолданды? Мысалы, иврит тілі екі мың жыл бұрын өліп, қазіргі таңда қайта жаңғыртылған тілдердің бірі.

Қазақ тілінің «исландизация» феноменінің апанына түсіп қалу қауіпі бар, бұл дегеніміз - әлемде кеңінен қолданыста жүрген сөздер мен сөз тіркестерінің белгілі бір этностың тіліне ау-дарыла бастауы.

Осы тұрғыда Сингапур елінің тәжірибесін ескерген жөн, олар алғаш тәуелсіздік алған жылдары біршама кедергілерді бастан өткерді, тілдері ағылшын тілімен әбден араласып кет-кен еді (синглиш – сингапурлық ағылшын тілі,

государственном языке. В регионах, где казахскоязычное население не так выражено, целесообразно работать на двух языках – государственном и официальном. Другими словами, хорошо знать английский язык, турецкий, французский, но государственный язык должен стать обязательным требованием для гражданина страны.

Здесь нужно учесть мировой опыт воз-рождения ослабевших национальных языков – Турция, Израиль (иврит), Украина, а также успешной модернизации национальных язы-ков – малайский и т. д. Как они возрождали свои языки, какие технологии и подходы ис-пользовали? Например, иврит – язык, кото-рый умер две тысячи лет назад, но возродил-ся в современную эпоху.

У казахского языка есть опасность по-пасть в капкан так называемого феномена «исландизации», когда слова или словосо-четания, получившие широкое применение в мире, начинают переводиться на этнический язык.

Вместе с тем, по опыту Сингапура следует учитывать и возможность возникновения не-ких переходных версий языка, как это было в начале независимости этой страны (не ин-глиш, т. е. английский язык, а синглиш – син-гапурский английский, смесь нечистого ан-глийского с множеством местных диалектов).

Турция пошла по пути перехода на латин-ский алфавит. Основными факторами перево-да на латинский алфавит можно считать:

- цель сближения с западной цивилизаци-ей;

- сложность Османского алфавита и расхождение с грамматикой турецкого языка.

«Комитет языка», основанный К. Ата-тюрком, за пятимесячный срок создал совре-менную форму турецкого алфавита. 1 ноября 1928 г. был принят турецкий алфавит из 29 букв.

304


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

ағылшын тілі мен жергілікті диалектілердің қосындысы).

Түркия латын әліпбиіне толығымен өтті. Латын әліпбиіне өтудің басты факторлары ретінде төмендегілерді атауға болады:

- батыстық өркениетке бір қадам жақындау мақсатында;

- Осман әліпбиінің күрделілігі және түрік әліпбиінің грамматикасымен сәйкес келмеуі.

К. Ататүрік негізін қалаған «Тіл комитеті», 5 айлық мерзімде түрік әліпбиінің жаңа түрін қалыптастырды. 1928 ж. 1 қарашасында 29 әріптен тұратын жаңа түрік әліпбиі қабылданды.

Түркияның дәл осы тәжірибесі Әзірбайжан мен Өзбекстанның латын әліпбиіне көшуіне себеп болды.

Қазақ тілінің дамуына қатысты тар түсініктерден арылу керек. Бұл саяси құрал емес. Латын әліпбиіне көшу – қазіргі заман талабы, бірегейлігіміз бен даралығымызды сақтап қалу мен нығайтуға жетелейді. Қазақ тілінің жетік меңгерілуі – қазақ ділінің мәнісін, даму жолындағы ұжымдық қозғалыс пен та-рих құрамдастарын, заманауи болмыс және қазақ халқының ниетінің маңыздылығын сана елегінен өткізу, қоғамдық сана-сезімді тереңінен түсіну арқылы іске асады.

Тілдердің үштұғырлығы саясатының аста-рында ел азаматтарының қазақ тілін меңгеру міндеті жатыр. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бірнеше рет атап өткендей, мемлекеттік тілді меңгеру Қазақстанның әрбір азаматының міндеті мен парызы болуы керек. Қазірдің өзінде еліміздегі оқушылардың 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқиды. Мемлекеттік тіл барлық мектептерде оқытылады. Бұл – егер бала биыл мектепке барса, енді он-он екі жылдан соң жаппай қазақша білетін қазақстандықтардың жаңа ұрпағы қалыптасады деген сөз. Нәтижесінде, ҚР 2020 жылға дейін тілдерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасының басты міндеттері шешіледі.

Именно турецкий опыт стал отправным при принятии решения о переходе на латиницу в Азербайджане и Узбекистане.

Следует уходить от узкого понимания за-дач развития казахского языка. Это – не ин-струмент политики. Это – средство выживания казахстанского народа на современном этапе, сохранения и укрепления идентичности, во-обще субъектности на международном поле. Освоение казахского языка может произойти только через осознание, глубокую проводку через общественное сознание сути казахского менталитета, важности именно коллективного движения на пути развития, освоения компо-нентов истории, современного бытия и моти-ваций казахского народа.

В основе политики триединства языков лежит требование знания гражданами стра-ны казахского языка. Как не раз отмечал Ли-дер нации Нурсултан Назарбаев, знание го-сударственного языка является обязанностью и моральным долгом каждого казахстанца. Уже сегодня, – отмечает глава государства, – в стране более 60% школьников обучают-ся на государственном языке, во всех школах введено его изучение. Это означает, что, если ребенок пошел в школу в этом году, то через десять-двенадцать лет мы получим новое по-коление казахстанцев, поголовно владеющих казахским языком. В результате будет решена главная задача Государственной программы развития языков в РК до 2020 г. – овладения к этому году 95% казахстанцев казахским языком.

Особое значение в языковой политике Ка-захстана придается русскому языку, который является одним из мировых языков и имеет широкое распространение в современном мире. Третьим элементом является англий-ский язык, который занимает в современном мире доминирующее положение. Английский язык открывает казахстанцам окно в мир,


llllllllllll

305



Қазақстанның тіл саясатында орыс тіліне ерекше назар аударылған. Ол қазіргі заманда кең таралған әрі әлемдік тілдердің қатарында. Ол қазақ ұлтының дамуы мен Қазақстанның ішкі және сыртқы қарым-қатынастарында маңызды рөл атқарды. Ал, үшінші маңызды элемент, дүние жүзі бойынша алдыңғы қатарда тұрған – ағылшын тілі. Ағылшын тілі қазақстандықтар үшін әлем мен жаһандауға жол ашады. Бүгінгі таңда, ағылшын тілін меңгеру қазақстандық қоғам үшін игі қадам және кәсіби өсуге де қосымша жол ашатын маңызды ресурс болып табылады.

окно в глобализацию. Казахстан все шире и глубже вовлекается в международные процес-сы и контакты. Сегодня в обществе никого не надо убеждать, что знание английского языка является важнейшим ресурсом профессио-нального роста человека.

306


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Біртұтас қоғамдық-территориялық бүтін-дікті түзетін белгілі бір этностық топ немесе топтардың өкілдері арасында әлеуметтік,

тарихи және биологиялық байланыстарды қоса алғандағы өзара байланыстардың ерек-ше түрінің сипаттамасын білдіреді.

Ұлттың генетикалық коды этнос ішіндегі биологиялық өзара байланыс ұғымынан кең түсіндіріледі. Бұл түсінік жеті аталық шежіре ұғымынан да асып түседі.

Еуразиялық кеңістікте терең генетикалық өзара байланыстар болғаны кәміл мүмкін, өйткені Еуразия – бұл көшпенділердің тари-хи алаңы, олар мұнда көптеген ғасырлар бойы мейлінше белсенді түрде көшіп қонып отырған. Алайда, кейбір ғалымдар мен зерттеушілердің пікірінше, бүгінгі күні осы алуан түрлі өзара байланыстар туралы білім жоғалып кеткен.

Генетикалық кодты мәдениет тұрғысынан да қарастырады. Мәдени код деген де анықтама бар. Мәдени код – мәдениеттің осы берілген типін түсінудің кілті: бұл халыққа ата-бабадан қалған қайталанбас мәдени өзгешеліктер, бұл мәдениетке тиесілікті анықтауға мүмкіндік беретін қандай да фор-мада жасырынған ақпарат.

«Қазақ мифологиясы» атты белгілі еңбектің авторы С. Қондыбай атап өткендей, қазақ менталитетінің мәнін мифологиялық

Характеристика особого вида взаимосвя-зей, включая социальные, исторические и биологические, между представителями

определенной этнической группы или групп, образующих единую общественно-территори-альную целостность.

Генетический код нации трактуется шире, чем биологическая взаимосвязь внутри эт-носа. Интерпретация здесь также шире, чем 7-коленное шежире (родословная).

Глубокие генетические взаимосвязи на евразийском пространстве весьма вероятны, поскольку Евразия – это исторический поли-гон кочевников, на котором они весьма актив-но перемещались на протяжении многих сто-летий. Хотя, как отмечают ученые и исследо-ватели, знания о многих взаимосвязях сегод-ня утрачены.

Генетический код рассматривают также с точки зрения культуры. Есть такое опреде-ление, как культурный код. Культу́рный код – ключ к пониманию данного типа культуры: это – уникальные культурные особенности, до-ставшиеся народам от предков, закодирован-ная в некоей форме информация, позволяю-щая идентифицировать культуру.

Как отмечал С. Кондыбай, автор извест-ного труда «Казахская мифология»: смыслы казахского менталитета невозможно адекват-

ҰЛТТЫҢ ГЕНЕТИКАЛЫҚ КОДЫ

ГЕНЕТИЧЕСКИЙ КОД НАЦИИ


llllllllllll

307



қабаттармен жұмыс істемей, дұрыс түсіну мүмкін емес. Қазақтың мифтік шығармашылығы ежелгі түркі кезеңінің ғасырлар қойнауына терең бойлаған.

Профессор М.Б. Қасымбековтің «Бірінші» атты жұмысында Тұңғыш Президенттің сұхбатынан үзінді келтіріледі, онда қазақ ділі үшін өзгеше мифологиялық формалардың маңыздылығы ашылады: «біздің халық наным-сенімдер мен ырымдарға сенеді. Мысалы, баланың атын қойғанда, дәстүрге сай, бұған магиялық мағына береді. Айта кетсек, қазақ есімдерінің көпшілігі «бай», «бек» немесе «құл» деп аяқталады. Кейде бейкүнә нәрсеге әдейі сүйкімсіз және кемсітуші аттарды да қойып жатады... Бұл әсіресе бұрыңғы балала-ры тұрақтамай, шетіней берген отбасыларын-да жиі орын алады. Жаңа туған сәбиге осылай «жаман» ат қою Құдайдың қаһарына ілікпей, соның әсерінен аман қалады деген ырымнан болады. Қашанда біздің халқымыз данышпан болған, сонымен қатар бала тәрізді шынайы әрі кең пейілді болды: әрқашан ақша немесе мал-мүлікпен баюды емес, ағайын-туыстың, дос-жаранның көптігімен баюға ұмтылды.

Ұлттың генетикалық коды – бұл ұлттық рәмізді де білдіреді, Қазақстанның

но понять без оперирования мифологически-ми пластами. Казахское мифотворчество ухо-дит вглубь веков прототюркского периода.

В работе профессора М.Б. Касымбекова «Первый» приводится выдержка из интервью Первого Президента, которая раскрывает важ-ность для казахского менталитета особых ми-фологических форм: «Народ наш верит в по-верья и приметы. Вот и когда дают человеку имя, по традиции вкладывают в это магическое значение. К слову, большинство казахских имен оканчиваются на «бай», «бек» или «кул». Бы-вает и так, что невинным младенцам дают за-ведомо некрасивые и уничижительные имена... Нередко это происходит в семьях, где прежде умирали дети – «плохие» имена дают новорож-денным в надежде на то, что гнев Божий обой-дет их стороной, и они непременно выживут. Во все времена народ наш был насколько мудр, на-столько же добродушен и непосредственен как дитя: всегда стремился богатеть не деньгами и имуществом, а большим количеством родствен-ников, друзей и приятелей».

Генетический код нации – это и нацио-нальная символика, в государственных сим-волах Казахстана сосредоточены именно его маркеры.

308


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

мемлекеттік рәміздерінде дәл соның өлшемдері шоғырландырылған.

Мемлекеттік ту. Мемлекеттік тудың басты элементі оның ашық көк түсі болып табылады. Бұл аспан мен судың, тазалықтың түсі.

Мемлекеттік тудың бір түстілігі елдің тұтастығы мен халықтың мәдени-этностық бірлігін бейнелейді. Геральдика заңы бойын-ша туда бейнеленген күннің кескіні байлық пен молшылықтың рәмізі болып санала-ды. Қанатын самғаған қыран еркіндіктің, тәуелсіздіктің, мақсатқа, биікке ұмтылыстың, келешекке самғаудың рәмізі болып табылады.

Мемлекеттік елтаңба да бейнеге бай. Оның негізін өмір бойы көшіп-қонумен өтетін көшпендінің тұрағы, оның үйі – киіз үйдің негізгі элементтерін құрайды. Киіз үй – жолаушының мекені, ошақ басы. Елтаңбада шаңырақ, уық, кереге өз бейнелерін тапқан. Елтаңбадаға ерекше орын қанатты тұлпар – пыраққа тиесілі. Елтаңбадағы бесбұрыш – барлық бес құрылыққа бет бұрудың рәмізі. Елтаңба құрылымындағы алтын тәрізді және көгілдір түс байлық пен үйлесімділік береді.

Мемлекеттік әнұран. «Менің Қазақ-станым» әнінің авторлары Нұрсұлтан Назарба-ев пен Жұмекен Нәжімеденов. Музыкасының авторы Шәмші Қалдаяқов. Бұл ән мемлекеттің әнұранына айналмай тұрып-ақ, ел ішіне кеңінен таралған нағыз халықтық әнұран.

Государственный флаг. Главным эле-ментом государственного флага является его светло-голубой цвет. Это – цвет неба и воды, чистоты.

Одноцветность государственного флага отражает целостность страны и культурно-этническое единство народа. По закону ге-ральдики, отображенный на флаге силуэт солнца является символом богатства и изоби-лия. Парящий орел является символом свобо-ды, независимости, стремления к цели, к вы-соте, полета в будущее.

Государственный герб также обладает бо-гатством образа. Его основу занимают веду-щие элементы юрты – дома кочевника, его ме-стопребывания, с которым связана вся жизнь кочующего населения. Юрта – это очаг, место пристанища путника. В гербе нашли отраже-ние шанырак, уыки, кереге. Особое место в гербе занимает крылатый конь – тулпар. 5-ко-нечная звезда на гербе – символ обращения ко всем пяти континентам. Богатство и, одно-временно, гармонию придают композиции герба золотистый и голубой цвета.

Государственный гимн. «Менің Қазақстаным» – «Мой Казахстан», авторами которого выступили Нурсултан Назарбаев и Жумеке Нажимеденов. Автор музыки – Шам-ши Калдаяков. Это по-настоящему народный гимн, который имел широкое хождение в те времена, когда еще не был гимном государ-ства.


llllllllllll

309



Тура мағынасында бұл термин интеллек-туалды қызметпен, яғни зерттеулермен, халық алдында сөз сөйлеумен, халықпен

жұмыс істеу және үгіт насихат жұмыстарымен кәсіби түрде айналысатын адамдар тобын білдіреді. Аталмыш терминнің пайда болуы он тоғызыншы ғасырға жатқызылады.

Интеллигенция өз кезегінде өнер, ғылыми, техникалық және педагогикалық интеллиген-ция деп бөлінеді.

Интеллигенция тобы бірінші өнеркәсіптік төңкеріс пен баспа жарияланымдардың пай-да болуы кезеңінде шыға бастады. Интеллек-туалды салалардың мамандануы мен жіктелуі жүзеге асты. Интеллигенция қалыптасуының әлеуметтік базасын діни сенімдегі адамдар, ірі бюрократия, дворяндар, қолөнершілер мен әскери қызметкерлер құрады.

Қазақстанда құрамында билер, қажылар, жыраулар, күйшілер, бақсылар мен ақындар бар өзіндік «далалық» интеллигенция қалыптасты.

Қазақ интеллигенциясының бірінші өкілдерінің бірі ретінде қазақ даласын-да он тоғызыншы ғасырдың аяғында ерек-ше құрметтеліп, мәртебелі болған Абай Құнанбаевты есептеуге болады. Ол қазақ тілін байытып, ұзақ уақытқа қазақтардың әдебиеті мен қоғамдық ойының дамуын анықтаған болатын. Оның туындылары әлі күнге дейін

В прямом значении термин определяет группу людей, которые на профессио-нальной основе занимаются интеллек-

туальной деятельностью, включая исследо-вания, выступления, работу с населением, агитацию. Возникновение термина относится к середине XIX в.

Различают интеллигенцию художествен-ную, научную, техническую, педагогическую и др.

Слой интеллигенции стал возникать в пе-риод первой промышленной революции, воз-никновения печатных изданий. Происходила профессионализация и дифференциация ин-теллектуалоемких отраслей. Социальную базу формирования интеллигенции составляли ду-ховенство, крупная бюрократия, дворянство, ремесленники, военные.

В Казахстане формировалась собствен-ная «степная» интеллигенция в составе биев, қажы, жырау, кюйши, баксы, акынов.

Одним из первых представителей казах-ской интеллигенции можно считать Абая Ку-нанбаева, особо почитаемого и авторитетного мыслителя конца XIX в. в казахской степи. Он обогатил казахский язык и определил на дли-тельное время развитие литературы и обще-ственной мысли казахов. Его произведения читаются и изучаются до сих пор. Последо-

ҰЛТТЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ

НАЦИОНАЛЬНАЯ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ

310


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

оқылып, зерттелініп жатыр. Абайдың ізбасары оның немере інісі Шәкәрім Құдайбердіұлы болды.

Абылай ханның ұрпағы Шоқан Уалиха-нов қазақ интеллигенциясының тарихында маңызды рөл ойнады. Оның сол кезде тыйым салынған Қашғария жерінде болғаны өзіндік бір өмірлік ерлікке бара бар болды. Оның еңбектерін Орыс географиялық бірлестігі мойындаған болатын.

Ыбырай Алтынсарин қазақша зайырлы білім берудің негізін қалады. Ол қазақ тілінде басылып шығарылған алғашқы оқулықтардың авторы болып табылады.

Олар халықты ағартудың жолын тапқан алғашқы қадам жасаушылар болды. 1905 ж. Қазақстанда дала халқының шығармашылығы мен мәдениетінің бай тарихи мұрасына сүйенген ұлттық интеллигенцияның негізі қаланды. 1917 жылға дейін интеллигенцияның тұрақты құрамы пайда болды. Кейбір дерек-тер бойынша, ол жоғары білімге ие жүз адам және гимназия, мектеп тәмамдаған мың адам-нан тұрды.

Осы кезеңде құрамында А. Байтұрсынов, М. Дулатов және басқалары бар ойшылдардың тұтас шоғыры қалыптасты. «Қазақ» (1905), «Айқап» (1911–1915 жж.) газеттерінің редак-циялары интеллигенцияны қалыптастырудың

вателем Абая стал его племянник – Шакарим Кудайбердиев.

Важную роль в истории казахской интел-лигенции сыграла личность Шокана Валиха-нова – потомка Аблай хана. Фактически, по-бывав на запретной в то время земле Кашга-рии, он совершил личный жизненный подвиг. Его работы признавались Русским географи-ческим обществом.

Ибрай Алтынсарин заложил основы ка-захского светского образования, он – автор первых учебников на казахском языке.

Это были первопроходцы, которые нахо-дили путь к просвещению народа. Тем самым к 1905 г. в Казахстане был создан задел на-циональной интеллигенции, опиравшейся на богатое историческое наследие степного на-родного творчества и культуры. До 1917 г. в степи уже сформировалась когорта интелли-генции. По некоторым оценкам, она насчиты-вала порядка 100 человек, имевших высшее образование, и 1000 – выпускников гимна-зий, школ.

В этот период возникла целая плеяда мыслителей, среди которых – А. Байтурсынов, М. Дулатов и др. Центрами формирования интеллигенции стали редакции газет «Қазақ» (1905), «Айкап» (1911–1915 гг.). Так воз-никла интеллектуальная сила «Алаш Орда»,


llllllllllll

311



орталықтарына айналды. Осылайша ХХ ғ. басында бірінші қазақ үкіметіне айналған «Алаш Орда» интеллектуалдық күші пай-да болды. ХХ ғ. 20–30 жылдары Орталық Азияның түріктік бірлігі үшін күрескен Т. Рыс-құлов маңызды рөл ойнады.

Құрманғазы Сағырбаев, Жамбыл Жабаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансігүров, Бейімбет Майлин, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Айма-уытов, Әлихан Бөкейханов, Мұхамеджан Ты-нышпаев, Сұлтанмахмұт Торайғыров сияқты танымал жазушылар қазақ халқының рухани өмірінің дамуына зор үлестерін қосты. Мұстафа Шоқайдың еңбегі де ерекше бағаланады. Бұл соғысқа дейінгі кезеңде қызмет еткен көрнекті ұлттық интеллигенция өкілдерінің есімдері.

Дегенмен бірінші толқынды ұлттық интел-лигенция сталиндік режимнің жаппай қуғын-сүргініне ұшыраған болатын.

Кеңестік интеллигенциясының қалыптасуы келесі кезеңге жатқызылады. Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Тахауи Ахтанов, Әбділдә Тәжібаев, Олжас Сүлейменов, Әбіш Кекілбаев, Дмитрий Снегин, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Ілияс Есен-берлин, Морис Симашко, Әнуар Әлімжанов сияқты жазушылар мен Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев, Нұрлан Оразалин, Жұмекен Нәжімеденов, Фариза Оңғарсынова және т.б. ақындар қазақ халқының рухани да-муында ерекше рөл ойнады.

1946 ж. Қаныш Сәтпаев басқарған Ғылым академиясының ашылуы Қазақстан үшін маңызы зор болды. Шафик Чокин, Әлкей Марғұлан, Ермұхан Бекмаханов, Өмірзақ Сұлтанғазин, Мұрат Жүрінов сияқты ғалымдар ғылыми салада танымалдылыққа иеленді.

Ахмет Жұбанов, Шәмші Қалдаяқов, Нұрғиса Тілендиев, Еркеғали Рахмади-ев, Әзірбайжан Мәмбетов, Роза Бағланова, Бибігүл Төлегенова сияқты тұлғалар Қазақстан мәдениетін дамытуға ерекше үлестерін қосты.

ставшая первым казахским правительством начала ХХ в. Видную роль в 20–30 гг. ХХ в. сыграл Т. Рыскулов, выступавший за тюркское единство Центральной Азии.

Большой вклад в развитие духовной жизни внесли Курмангазы Сабырбаев, Жам-был Жабаев, известные писатели – Сакен Сейфуллин, Ильяс Жансугуров, Беимбет Майлин, Магжан Жумабаев, Жусупбек Ай-маутов, Алихан Бокейханов, Мухамеджан Тынышпаев, Султанмахмут Торайгыров, не-однозначно оцениваемый Мустафа Шокай. Это – имена ряда ярких представителей на-циональной интеллигенции довоенного пе-риода.

В то же время, национальная интеллиген-ция первой волны подверглась массовым ре-прессиям сталинского режима.

Следующим этапом стало формирование интеллигенции советского периода. Особую роль в духовном развитии сыграли писатели Мухтар Ауэзов, Сабит Муканов, Габит Мусре-пов, Габиден Мустафин, Тахауия Ахтанов, Аб-дильда Тажибаев, Олжас Сулейменов, Абиш Кекильбаев, Дмитрий Снегин, Абдижамил Нурпеисов, Ильяс Есенберлин, Морис Симаш-ко, Ануар Алимжанов, поэты Кадыр Мырзали-ев, Туманбай Молдагалиев, Нурлан Оразалин, Жумекен Нажимеденов, Фариза Онгарсынова и др.

Большое значение для Казахстана имело открытие в 1946 г. Академии наук, которую возглавил Каныш Сатпаев. В научной сфере общественное признание получили Шафик Чо-кин, Алькей Маргулан, Ермухан Бекмаханов, Умирзак Султангазин, Мурат Журинов и др.

Особый вклад в развитие культуры Казах-стана внесли Ахмет Жубанов, Шамши Калдая-ков, Нургиса Тлендиев, Еркегали Рахмадиев, Азербайджан Мамбетов, Роза Багланова, Би-бигуль Тулегенова и др.

312


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Жоғарыда аталған адамдардың барлығы да ұлттық игілікті құрап, Қазақстанның ин-теллектуалды капиталының мықтылығын көрсетеді.

Президент Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақ-стан халқына Жолдауында ұлттық интелли-генцияны мемлекет болашағының негізі мен қазақстандық ұлттың алтын ғасырындағы жетістіктері деп атаған болатын. Бұл орай-да оның 2008 ж. Болашақ бағдарламасы түлектерінің форумында, кейін 2009 ж. әл Фа-раби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 75-жылдығына арналған дәрісінде интеллекту-алды ұлтты қалыптастыру идеясын ұсынғаны кездейсоқтық емес.

Мұның алғышарты Қазақстанда қазіргі күні білім беру мен ғылыми серпілістің жүріп жатқанынан көрініс табады. Астана-да жаңа ұрпақтың университеті, Назарбаев зияткерлік мектептері құрылды. Ғылымның жаңа жүйесіне, яғни мамандарды үш сатылы дайындықтан өткізуге (бакалавр, магистрлар, PhD докторлар) ауысу үрдісі іске асырылды.

Қазақстанның интеллектуалды қоғамдас-тығының өкілдері ретінде Ұлттық ғылым ака-демиясы, Ұлттық инженерлік академиясы, Тарихшылардың ұлттық конгресі, Саясаттану-шылар конгресі, әлеуметтанушылар, психолог-тар, философтар және әлеуметтік қызметкерлер ассоциациялары сияқты бірқатар кәсіби мамандандырылған бірлестіктер қызмет етеді.

Все эти люди составляют национальное достояние и демонстрируют силу интеллекту-ального капитала Казахстана.

Национальная интеллигенция – это ос-нова будущего страны и достижения золото-го века казахстанской нации, – подчеркнул Президент Н.А. Назарбаев в своем Послании народу Казахстана. Поэтому неслучайно на форуме выпускников программы Болашак в 2008 г., а затем – на лекции в Казахском национальном университете им. аль-Фараби, посвященной 75-летию университета в 2009 г., он выдвинул идею формирования ин-теллектуальной нации.

Задел для этого создан тем, что сегод-ня в Казахстане происходит образователь-ный и научный бум. В Астане создан универ-ситет нового поколения, Назарбаев Интеллек-туальные школы. Осуществлен переход к но-вой системе науки, включая 3-уровневую под-готовку специалистов: бакалавры, магистры, PhD-доктора.

Действует ряд профессиональных объ-единений, представляющих интеллектуальное сообщество Казахстана, включая Националь-ную академию наук, Национальную инже-нерную академию, Национальный конгресс историков, Конгресс политологов, ассоциации социологов, психологов, философов, социаль-ных работников.


llllllllllll

313



Бұл төңірегінде ұлт (қоғам) қалыптасуы мен шоғырлануы қамтамасыз етілетін этносты білдіретін термин. Мемлекет

қалыптастырушы, титулды этнос. «Титулды ұлт» түсінігін ХІХ ғ. соңында

француздың индивидуалист-жазушысы және ұлтшыл саясаткер Морис Баррес қолда-нысқа енгізген болатын. Баррестің ойын-ша, бұл басым этностық топ, соның тілі мен мәдениетінің негізінде мемлекеттік білім беру жүйесі қалыптасады. Баррес негізгі ұлтқа халық саны аз ұлттарды да (өздерінің ұлттық мемлекетінен тысқары жерде тұратын ұлт өкілдері, мысалы, Эльзас пен Лотарингияны мекен еткен француздар), этностық диаспора-ларды да (белгілі бір ұлттық мемлекеттің тер-риториясында тұратын этностық топтар, мы-салы, Франциядағы еврейлер мен армяндар) қарсы қояды.

Баррестің пікірінше, ұлттық мемлекет тек екі жағдайда ғана берік бола алады: халық саны аз ұлттар мен этностық диаспоралар негізгі ұлттың мемлекетіне төзімділік танытып, ал негізгі ұлт болса, шет елдегі халық саны аз ұлттарға барынша қолдау көрсеткен жағдайда.

Дегенмен, Қазақстанда біріктіруші қоғам-дық өзектің өзіндік түсінігі қалыптасты.

Қазақстанда тәуелсіздік алған кезден бас-тап ұлттық рухтың серпілуі байқалады.

Термин, обозначающий этнос, вокруг ко-торого обеспечивается консолидация и, собственно, образование нации (обще-

ства). Государствообразующий, титульный эт-нос.

Понятие «титульная нация» ввёл Морис Баррес, французский романист-индивидуалист и политик-националист, в конце XIX в. По Бар-ресу, это – доминирующая этническая группа, на основе языка и культуры которой строится государственная система образования. Баррес противопоставлял титульной нации и нацио-нальное меньшинство (представителей нации, проживающих за пределами её национального государства, например, в то время – францу-зы в Эльзасе и Лотарингии), и этнические ди-аспоры (этнические группы внутри территории национального государства, например, евреи и армяне во Франции).

Баррес полагал, что национальное госу-дарство может быть сильным только при на-личии двух условий: национальные меньшин-ства и этнические диаспоры должны сохра-нять лояльность государству титульной нации, а титульная нация должна поддерживать на-циональные меньшинства за границей.

Вместе с тем, в Казахстане сформирова-но собственное понятие объединяющего обще-ственного ядра.

ҰЛТТЫҢ БІРІКТІРУШІ ӨЗЕГІ

ОБЪЕДИНЯЮЩЕЕ ЯДРО НАЦИИ

314


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Тұңғыш Президент – Елбасы рөлі айырық-ша болды, ол ұлтшылдықтың орын алуына жол бермей, елдің ілгері жылжуына пәрменді ұлттық патриоттық күш бағыттады. Қазақтардың өзін мемлекетті қалыптастырушы этностық топ ретінде сезінетіндей және шоғырландырушы тарихи мәдени-өркениеттік өзек ретінде өз әлеуетін үдемелі арттыра алатындай бір үлгі қалыптасты.

Аталған үрдістің маңыздылығын 2006 ж. ұйымдастырылған Қазақстан халқы Ассам-блеясы арттыра түсті.

«Тәуелсіздіктің бастауында біздің мемлекеттік ұлттық саясатымыз екі мәселені шешуге тиіс болды, – деп атап көрсетті Қазақстан Президенті. – Бұл мемлекетқұраушы ұлт ретінде қазақтар-дың құқықтарын іске асыру және барлық азаматтарымыздың ұлттық белгілері бойын-ша құқықтарын шектеуге жол бермеу. Біз екі міндетті де сауатты түрде шеше алдық.

15 жыл ішінде қазақтар статистика бо-йынша ғана емес, іс жүзінде де шынайы қалалық ұлтқа айналғанына назар аудару-шылар некен-саяқ. Қазақстандық қалалардың әлеуметтік құры лымында шағын партиялық буын мен гуманитарлық зиялылардан басқа қазақтардың басым бөлігі еңбекақысы төмен және беделі аз жұмыспен айналысқаны бәріміздің есімізде. Қазіргі таңда бизнестің барлық құрылымдарында, менеджмент, ақпараттық-технологиялық және басқа да

В Казахстане в период обретения неза-висимости наблюдался подъем национально-го духа.

Роль Первого Президента – Елбасы – со-стояла в том, что он направил мощную наци-онал-патриотическую энергетику на подъем страны. Была выстроена такая модель, при которой казахи стали поступательно наращи-вать свой потенциал в качестве консолидиру-ющего исторического культурно-цивилизаци-онного ядра и государствообразующей нации.

Важным моментом, своеобразным подве-дением итогов такого процесса стала сессия Ассамблеи народа Казахстана в 2006 г.

«На заре независимости наша государ-ственная национальная политика должна была решить два вопроса, – подчеркивает Прези-дент Казахстана. – Это реализация права ка-захов как государствообразующей нации и не-допущение ущемления прав всех наших граж-дан по национальному признаку. Мы грамот-но решили обе задачи.

Мало кто обратил внимание на то, что за 15 лет казахи стали подлинно урбанизиро-ванной нацией... Мы все помним социальную структуру казахстанских городов, когда кро-ме маленькой партийной прослойки и гума-нитарной интеллигенции, основная масса ка-захов занималась низкооплачиваемой и не-престижной работой. Сегодня во всех сфе-рах бизнеса, менеджмента, информационно-технологической сфере, в наиболее престиж-ных сферах широко представлено городское казахское население. Этот сдвиг принципи-ально важен для понимания того, что проис-ходит в обществе. Уровень национального ста-туса и национальной самооценки казахов стал соответствовать статусу государствообразую-щей нации».

В 2008 г. на XIV сессии Ассамблеи на-рода Казахстана были сформулированы пять основных принципов казахстанской модели


llllllllllll

315



барынша беделді салаларда қалалық қазақ тұрғындары кеңінен қамтылған. Қоғамда болып жатқан өзгерістерді түсінудегі бұл ілгері қадамның қағидаттық маңызы бар. Қазақтардың ұлттық мәртебесі мен ұлттық өзін-өзі бағалау деңгейі мемлекет құраушы ұлт мәртебесіне сай келді».

2008 ж. Қазақстан халқы Ассамблея-сының XIV сессиясында этносаралық толе-ранттылықтың қазақстандық үлгісінің бес негізгі қағидалары тұжырымдалды: – халықтың бірлігі; ұлттың ең маңызды құндылықтары – толеранттылық пен жауапкершілік; мемлекетқұрушы этностың шоғырландырушы рөлі; этностық, діни, мәдени, тілдік әр алуандылық – баға жетпес байлық; мемле-кет мәдениет пен тілдер дамыту үшін барлық жағдайлар жасайды.

Ассамблеяның XV сессиясында Ел бірлігі доктринасы жобасының тұсауы кесілді, бұл құжаттың маңыздылығын ескере отырып, оны Елбасы бүкілхалықтық талқыға ұсынды.

Сессияның барысында ұлттық бірліктің негізгі ұғымдары мен мәселелері түйінделді: ұлттық бірлік дегенде біздің елімізде тұратын этностық, діни және басқа да әлеуметтік-мәдени топтардың шоғырланған қауымдастығы ұғынылады. Қазіргі әлемдегі ұлттық бірліктің шарттары анықталған: жалпы ортақ мемлекетті бірігіп құру, толеранттылық, азаматтық және мемлекеттік тілді міндетті түрде білу.

Ұлттық бірлікті нығайту қажеттілігі елдің ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз етуден, елді үдемелі дамытудан, барлық азаматтардың игілігінен туындайтыны баса айтылды.

Сессияда қазақ халқының тарихи мис-сиясы – байырғы қазақ жеріндегі қазақ мемлекеттілігі мен тәуелсіздікті сақтай оты-рып, ұлттық бірліктің шоғырландырушы өзегіне айналу миссиясы жарияланды. Ұлттық бірліктің негіздері қатарында ортақ тарих,

межэтнической толерантности: единство на-рода; важнейшие ценности нации – толерант-ность и ответственность; консолидирующая роль государствообразующего этноса; этниче-ское, конфессиональное, культурное, языко-вое многообразие – бесценное богатство; го-сударство создает все условия для развития культуры и языков.

XV сессия Ассамблеи ознаменовалась презентацией проекта Доктрины националь-ного единства, которую глава государства, учитывая важность документа, вынес на все-народное обсуждение.

В ходе сессии были сформулированы по-нятия и проблемы национального единства: под национальным единством понимается со-общество сплоченных этнических, религиоз-ных и других социокультурных групп, живу-щих в нашей стране. Определены условия на-ционального единства в современном мире: совместное созидание общего государства, то-лерантность, гражданство и обязательное зна-ние государственного языка.

Подчеркнуто, что необходимость укрепле-ния национального единства диктуется обе-спечением безопасности внутри страны, по-ступательным развитием страны, благополу-чием всех граждан.

На сессии была озвучена историческая миссия казахского народа – стать консолиди-рующим стержнем национального единства, сохраняя независимость и казахскую госу-дарственность на исконной казахской земле. В числе основ национального единства были отмечены общность истории, общие для всех казахстанских этносов ценности, в числе ко-торых – независимость, почитание старших, уважение к семье, забота о детях, радушное гостеприимство, добрососедство. И, наконец, это общность будущего, базирующаяся на об-щем выборе граждан Казахстана с обретени-ем независимости страны.

316


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

барлық қазақстандық этностар үшін ортақ құндылықтар – Тәуелсіздік, үлкенді құрметтеу, отбасына құрмет, балаларға қамқорлық, жарқын қонақжайлық, көршілермен татулық аталды. Ақырында, бұл – елдің тәуелсіздік алуымен Қазақстан азаматтарының жалпы таңдауына негізделген болашақтың жалпыға ортақтығы.

«Қазақстан-2050» стратегиясында Пре-зидент қазақтардың ішкі бірлігін, мәдени этностық кодты қамтамасыз ету, тарихи сана қалыптастыру, зиялы қауымның рөлі, соңында әрқилы этностардың тең құқықтары мен мүмкіндіктері мәдениетін қалыптастыру мәселелерін ерекше бөліп көрсетті.

2013 ж. 24 сәуірінде өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХ сессиясын-да қазақтардың шоғырландырушы фактор ретіндегі рөлі Елбасы сөзінің өзегін, өзгеше жаңашылдықты құрады. Қазақтардың тарихы-ның тұтастығын қабылдау ниеті, Ассамблеяның өзіндегі қазақтардың рөлі атап көрсетілді. Ал Ассамблея тек этностық топтардың институты ғана емес, саясаттан жоғары бүкілхалықтық институт болуы тиіс деген ой айтылды.

Қазақстан Президенті – Қазақстан халқы Ассамблеясының Төрағасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқының ұлттық өмір тәртібін жаңа сипатта көрді десек, артық айтпаспыз.

Бұл көзқарас этносаралық қатынастар саласын дамытуға деген мынадай жаңашыл қатынастармен сипатталады:

Біріншіден, ел дамуының жаңа кезеңінде Ассамблея Қазақстандағы аса маңызды жалпыазаматтық, саясаттан жоғары және бүкілхалықтық институт ретінде көрінеді, ол тұрақтылық пен қоғамдық келісімнің берік іргетасы.

XXI ғасырда Ассамблеяның миссиясы тарылмайды, керісінше кеңейетіні түбегейлі маңызды.

В Стратегии «Казахстан-2050» Президент РК особо выделил вопрос обеспечения вну-триказахского единства, культурного этниче-ского кода, формирования исторического со-знания, роли интеллигенции, наконец, форми-рования культуры равных прав и возможно-стей различных этносов.

На прошедшей 24 апреля 2013 г. ХХ сес-сии Ассамблеи народа Казахстана тема роли казахского консолидирующего фактора про-шла красной нитью, составила особую новиз-ну в выступлении Лидера нации. Были под-черкнуты мотивы восприятия цельности исто-рии казахов, роль казахов в самой Ассамблее, которая должна стать надполитическим все-народным институтом, а не только институтом этнических групп.

Не будет преувеличением сказать, что Президент Казахстана – Председатель Ассам-блеи народа Казахстана Нурсултан Абишевич Назарбаев сформулировал новое видение на-ционального образа жизни народа Казахстана.

Это видение содержит следующие иннова-ционные подходы к развитию сферы межэтни-ческих отношений:

Во-первых, на новом этапе развития стра-ны Ассамблея предстает важнейшим обще-гражданским, надполитическим и общенарод-ным институтом Казахстана, это – прочный фундамент стабильности и общественного со-гласия.

Принципиально важно, что миссия Ас-самблеи в XXI в. не сужается, а расширяется.

Президент четко обозначил эту новую мо-дель: «Ассамблея – это всенародное предста-вительство!», – что очень важно для сохране-ния целостности общества.

Ассамблея защищает интересы всех этно-сов, четко реализуя принцип «Единство в мно-гообразии».

Казахский народ – ядро и системообразу-ющий стержень целостного организма. «Без


llllllllllll

317



Президент бұл жаңа үлгіні нақты белгіледі: «Ассамблея – бұл бүкілхалықтық өкілеттілік!», бұл болса қоғамның тұтастығын сақтау үшін өте маңызды.

Ассамблея «Әр алуандылықтағы тұтастық» ұстынын нақты іске асыра отырып, барлық этностардың мүдделерін қорғайды.

Қазақ халқы – тұтас ағзаның өзегі әрі жүйеқұраушы тіні. «Қазақтардың өздерінің белсенді қатысуынсыз Қазақстанда ешқандай да ұзақ мерзімді қоғамдық келісім болуы мүмкін емес».

Бұл тұрғыдан алғанда бүкілхалықтық пен жалпыазаматтылық – бұл Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітіл-ген байырғы қазақ жері мен Қазақстан халқының өз болмысы.

Президент сондай-ақ «біздің ұлт» институтының жалпыазаматтық сипатына айқын басымдылық береді. Ұлт – толыққанды рухани-үйлесімділік, құрылымдық-ұйымдасу-шылық, құндылықтық бағдардағы макро-социум ретіндегі қалыптасқан мемлекеттің тұтастай азаматтық-құқықтық, мәдени-тарихи, территориялық-экономикалық қауымдастығы.

Осылайша, Елбасы Ассамблеяның поли-этносты қоғамның жалпыазаматтық бірігуінің жаңа форматы екендігін бекітті.

Екіншіден, жалпы алғанда бүкіл қоғамның, жекелей алғанда Ассамблеяның алдында тұрған бірқатар идеологиялық міндеттерді белгіледі.

Бірінші міндет – Қазақстанның барлық этностық, әлеуметтік топтары үшін ұлттық-мемлекеттік қауымның қуатты тарихи өзегі ретіндегі ұлттық бірлік үдерісіндегі қазақ халқының рөлін бекіту.

Бұл үдеріс бірлік, төзімділік және патрио-тизм негізінде жүзеге асуы тиіс.

Елбасы міндетті айқын белгіледі: бізге қоғамды біріктіретіндей тұтас әрі жағымды жалпыұлттық тарихи сана қажет.

активного участия самих казахов никакое дол-госрочное общественное согласие в Казахста-не невозможно».

В этом контексте общенародность и обще-гражданственность – это понимание как дан-ности, закрепленной в Конституции Республи-ки Казахстан – исконной казахской земли и народа Казахстана.

Президент также четко поставил ак-цент на общегражданском характере ин-ститута «нашей нации». Нация – как це-лостная гражданско-правовая, культурно-историческая, территориально-экономическая общность состоявшегося государства со всей полнотой духовно-гармоничного, структурно-организованного, ценностно-ориентированного макросоциума.

Таким образом, глава государства конста-тировал, что Ассамблея – это новый формат общегражданского единения полиэтнического общества.

Во-вторых, обозначен ряд идеологических задач, стоящих перед всем обществом в це-лом, и Ассамблеей, в частности.

Задача первая – укрепления роли казах-ского народа в процессе национального един-ства как мощного исторического ядра нацио-нально-государственной общности для всех этнических, социальных групп Казахстана.

Этот процесс должен происходить на ос-нове единства, толерантности и патриотизма.

Глава государства четко обозначил задачу: нам необходимо общенациональное истори-ческое сознание, которое должно быть цель-ным, позитивным и объединять общество.

Методология формирования такого созна-ния базируется на рассмотрении националь-ной истории казахов как единого неразрыв-ного процесса и отражении в ней процессов культурного и экономического взаимодей-ствия казахов и других народов, а также вкла-да различных этносов в историю страны.

318


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Мұндай сананы қалыптастырудың әдіснамасы қазақтардың ұлттық тарихын біртұтас ажырамас үдеріс ретінде қарастыруға және бұл үдерістегі қазақтардың басқа халықтармен экономикалық өзара әсеріне, сондай-ақ басқа әртүрлі этностардың ел тари-хына қосқан үлесіне негізделуі тиіс.

Он жеті миллион азаматтардың ассамблеясы – бұл жалпыға ортақ құндылықтық өлшемдерді жасап шығарудың нәтижесі, олардың негізінде энергетиканы болашаққа жұмылдыратын біріктіру бастаудың қазақы менталдық-тарихи және мәдени-дәстүрлі іргетасы жатыр.

Қазақ халқының «Ел-Жұрт», «Жеті ата», «қонақжайлық», «асар», «сыйластық», «сабырлылық» сияқты көпғасырлық тарихи дәстүрлері мен әлеуметтік-мәдени нормала-ры қазақтардың дүниетанымы мен өмірлік үрдістерінің негізінде жатып қана қойған жоқ. Олар Қазақстанның ұлттық өмір тәртібі деп аталатын дүниенің негізін құрады.

Бұл құбылыстың төлтумалылығы толеранттылықты қалыптастыратын қазақтар-дың төлтума әлеуметтік-мәдени нормала-рын, ғұрыптары мен дәстүрлерін ЮНЕСКО материалдық емес жалпыадамзаттық мәдени мұрасының тізіміне кіргізу туралы ұсыныстар жасауға мүмкіндік берді.

Үшіншіден, Ассамблея мемлекеттік тілді қолданудың таралу саласын кеңейту жөніндегі жұмысты жалғастыруы қажет. Ол бүгінгі күні ұлтты нығайтатын басты фактор болып отыр.

Ең алдымен, қазақ тілі – мемлекеттің тілі. Коммуникацияның басты құралын игермей оты-рып, елдің тиімді азаматы болу мүмкін емес.

Бізге толерантты лингвистикалық ортаны нығайту қажет, оның барысында мемлекеттік тілді игеру әркімнің де ішкі мұқтаждығы бо-луы тиіс.

Мемлекеттік тілді игерудің осы заманғы әдістемелерін одан ары жетілдіру мен кеңейту ерекше көңіл бөлуді керек етеді.

Ассамблея семнадцати миллионов граж-дан – это и есть результат выработки общих ценностных критериев, в основе которых ле-жит казахский ментально-исторический и культурно-традиционный фундамент объеди-нительных начал и мобилизующей энергетики в будущее.

Примечателен тот факт, что многовеко-вые исторические традиции и социально-культурные нормы казахского народа «Ел-Жұрт», «Жеті ата», «қонақжайлық», «асар», «сыйластық», «сабырлылық» не просто лежат в основе миропонимания и жизненного укла-да казахов. Они сформировали основу того, что называется национальным образом жиз-ни Казахстана.

Уникальность этого явления позволила выдвинуть предложение о включении само-бытных социально-культурных норм, обычаев и традиций казахов, формирующих толерант-ность, в список нематериального общечелове-ческого культурного наследия ЮНЕСКО.

В-третьих, Ассамблея продолжает работу по распространению сферы употребления го-сударственного языка. Он является сегодня главным фактором, цементирующим нацию.

В первую очередь, казахский язык – язык государства. Невозможно быть эффектив-ным гражданином страны, не владея главным средством коммуникации.

Нам необходимо укреплять толерантную лингвистическую среду, при этом овладение государственным языком должно стать вну-тренней потребностью каждого.

Особого внимания требует дальнейшее со-вершенствование и распространение совре-менных методик овладения государственным языком.

Следует отметить, что Казахстан в поли-тике заимствовал подходы развития Индоне-зии и Малайзии, относящихся к так называ-емым «азиатским тиграм». Так, Президент


llllllllllll

319



Атап өтетін бір жайт, Қазақстан ұлт және ислам мәселесі төңірегінде «азия барыста-ры» қатарындағы Индонезия және Малай-зия елдерінің даму әдістерін қолданды. Осы-лайша, Президент Н.Ә. Назарбаев өз қызметі барысында Малайзияның бұрынғы премьер-министрі Махатхир Мохаммадтың саясатын үлгі тұтатынын атап өткен болатын.

Махатхир Мохаммадтың 1969 ж. орын алған этносаралық қақтығыстардың нәтижесінде қалыптасқан ұстанымы – бай-салды ұлтжандылық және ислам. М. Мохам-мад билеуші партиялардың бірі болып са-налатын Біріккен Малай Ұлттық ұйымын (БМҰҰ) басқарды. Партия «нәсіларалық ынтымақтастық» және құрамы малай ұлтының өкілдерімен қатар жергілікті халықтардың («бумипутерлер») өкілдерінен тұратын «біртұтас малайзия халқын» қалыптастыруға талпынды. Біріккен Малай Ұлттық ұйымы «малай экономикасының», малай тілі мен мәдениетінің дамуын алға тартты.

Қазақстанда Малайзия және өзге де елдердің тәжірибесіне сүйене отырып билеуші партия жүйесі қалыптасты. Бұл жөнінде Тұңғыш Президент – Елбасы 2006 ж. «Нұр Отан» партиясының бірігу съезінде атап өтті. «Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ірі әрі мықты партиялар ортақ мақсаттарға жету үшін ұлтты бір қанаттың астына жұмылдыра отырып, ел дамуына өз септігін тигізеді».

Осылайша, «Нұр Отан» партиясы қазақстандық қоғамның біріктіруші өзегінің бірден-бір үлгісі болып табылады. Осыған орай, 2007 ж. конституциялық реформаның нәтижесінде Елбасының партияға жанама емес, тікелей төрағалық етуінің маңызын ерек-ше атап өтуге болады. 2013 ж. қазанындағы партияның XV съездінде ұзақ мерзімді саяси Доктрина қабылданды.

Н.А. Назарбаев называет Махатхира Мохам-мада, бывшего премьер-министра Малайзии, той личностью, на которую он ориентируется в своей деятельности.

Кредо М. Мохаммада, оформившееся в результате этнических столкновений 1969 г. – умеренный национализм и ислам. М. Мо-хаммад возглавлял Объединенную малайскую национальную организацию (ОМНО), которая являлась доминирующей партией. Партия вы-сказывается за «расовое сотрудничество» и создание «единого малайзийского народа», но рассматривает в качестве главной его осно-вы малайцев и других представителей корен-ного населения («бумипутера»). ОМНО ратует за преимущественное развитие «малайской экономики», малайских языка и культуры.

В Казахстане по опыту Малайзии и ряда других стран также сформирована система доминантной партии. Об этом Первый Прези-дент – Лидер нации отметил на объединитель-ном съезде партии «Нұр Отан» в 2006 г. «Как показывает мировой опыт, сильные и крупные партии способны дать мощный толчок разви-тию страны, мобилизовав нацию во имя обще-национальных целей».

Таким образом, партия «Нұр Отан» есть выражение модели объединяющего ядра ка-захстанского общества. В этой связи необхо-димо подчеркнуть особую важность перехода в 2007 г. в результате конституционной ре-формы от опосредованного к прямому пред-седательству в партии Лидера нации. В октя-бре 2013 г. на XV съезде партии была принята долгосрочная политическая Доктрина.

320


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Ханафи мазхабы (арабша ханафийа – ханафийа жолы) – негізін Әбу Ха-нифа ан Ну’ман ибн Сабит аль-Куфи

ал-имам ал-Азам (699-767 жж.) қалаған сүннеттік бағыттағы исламдық құқықтық ілім. Исламдағы сүннеттік бағыттағы мали-ки, шафии және ханбали сияқты өзге де үш мазхабтармен қатар, этикалық-нормативтік, діни жазбаларды, отбасы-неке қатынастарын, әлеуметтік экономикалық мәселелерді талқылайтын фикхтағы бағыттардың бірі.

«Мазхаб» сөзі араб тілінен аударғанда «жол, бағыт, көзқарас» деген түсініктерді білдіреді. Шариатта болса, мазхаб деп Құран мен Суннетке негізделген арнайы әдістер мен қағидалардың көмегімен шығарылған шешімдер мен пікірлердің жиынтығын айтады.

Мұсылман дәстүрі бойынша Әбу Хани-фа Мұхаммед пайғамбардың сахабалары-нан ислами руханилықты мұра етушілердің бірі саналады. Өз заманының ең ғұлама, ис-лами теологтарының бірі Әбу Ханифа діни-құқықтық жүйені қалыптастырған еді. Исла-ми құқықтану, теология, ислами заңнамалар негізі оның басты «әл Фикх уль-Акбар» атты еңбегінде баяндалған.

Әбу Ханифа мұсылман үмбетінің құқықтық, ғылыми, саяси және өмірде кездесетін қиыншылықтарын шешуге бағытталған,

Ханафитский мазхаб (араб. ханафийа – путь ханафийа) – исламская правовая доктрина суннитского направления, ос-

нованная Абу Ханифой, анНу’ман ибн Сабит аль-Куфи ал-имам ал-Азам (699–767 гг.). На-ряду с тремя другими мазхабами суннитско-го направления в исламе: маликитским, ша-фиитским и ханбалитским, является доктри-нальным направлением в фикхе, выносящем обоснованные правовые решения в области этическо-нормативных вопросов, религиоз-ных предписаний, семейно-брачных, процес-суальных, социально-экономических поведен-ческих моделей.

Слово «мазхаб» в переводе с арабского языка означает «путь, направление, взгляд». В шариате же мазхабом называют совокуп-ность решений и мнений, путем специальных методов и положений, основанных на Коране и Сунне.

Абу Ханифа считается, согласно мусуль-манской традиции, наследующим исламскую духовность от сподвижников Пророка Мухам-мада. Будучи одним из самых образованных исламских теологов своего времени, Абу Хани-фа фактически основал религиозно-правовую систему. Главным его сочинением является «аль-Фикх уль-Акбар», в котором были изло-жены основы исламского правоведения, ис-

ХАНАФИ МАЗХАБЫ

ХАНАФИТСКИЙ МАЗХАБ


llllllllllll

321



кейіннен ханафи мазхабы аталып кеткен өзінің әйгілі әдісін ойлап тапты. Әбу Ханифа әдісі ислам құқықтануындағы маңызды сана-латын жеті қайнаркөзге негізделеді:

Құран – ислам заңдылықтарының негізгі және басты қайнаркөзі болып табылады.

Сүннет – Мұхаммед пайғамбардың өмірлік және рухани жолының тарихы. Ол мұсылмандардың өнегелі өмірі мен маңызды құқықтық және заңды үкімдерді қабылдауына үлгі болып табылатын хадистерден тұрады.

Ижма сахаба – Мұхаммед пайғамбардың сахабаларының келісілген ойлары, пікірлері, консенсусы (келісімі).

«Мәдиненің жеті факихы» атты мужта-хидтер өкілінің ижмасына (абсолюттік келісім ретіндегі) қарағанда, «сахабалар ижмасы» Мұхаммед пайғамбардың сахабалары арқылы жеткен сенімді хадистерге ғана басымдық береді.

Бір ортақ мәмілеге келмеген жағдайда Пайғамбарымыздың сахабаларының терең жеке ойлары негізге алынды. Ең лайығы негізге алынады. Бұл қайнаркөз «асхаб ар-райдан»(тәуелсіз талқының жақтастары) ба-стау алады.

Кийас (өлшеу) – аналогия әдісі. Истихсан – дұрысырақ деп қабылданған

шешім. Құранның «Алла сіздерге

ламской теологии, исламского законодатель-ства.

Абу Ханифа разработал свой знаменитый метод, впоследствии названный ханафитским методом, для решения правовых, научных, политических и жизненных ситуативных про-блем мусульманской уммы. Метод Абу Хани-фы основывается на источниках, являющихся фундаментальными для исламского правове-дения, их семь:

Коран – фундаментальная опора и непре-рекаемый источник исламских законов.

Сунна – история жизненного и духовного пути Пророка Мухаммада, состоящая из хади-сов, являющихся примерами для нравствен-ной жизни мусульман и для принятия жиз-ненно важных решений, правовых, судебных заключений и др.

Иджмасахаба – согласованное мнение, суждение, консенсус сахабов – сподвижников Пророка Мухаммада.

В отличие от иджма (как абсолютного со-гласия) авторитетных представителей муд-жтахидов, известных как «7 факихов Меди-ны», «иджмасахаба» возводил в приоритет только достоверные хадисы, поскольку они были донесены сподвижниками Пророка Му-хаммада.

Личностные мнения сахабов – сподвижни-ков Пророка в случае недостигнутого единого согласованного мнения. За основу принима-лось наиболее целесообразное. Этот источник исторически восходит к «асхаб ар-рай» – сто-ронникам независимого суждения.

Кийас (измерение) – суждение по анало-гии.

Истихсан – предпочтение, решение, при-нятое как предпочтительное. Использует-ся для принятия более правильного, целесо-образного решения, что соответствовало айа-ту Корана (2:185): «Аллах не хочет для вас за-труднения, а хочет облегчения…».

322


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

қиындықтарды емес, жеңілдіктерді тілейді…» (2:185) деген аятына сәйкес дұрыс әрі әділ шешім қабылдауда қолданылады.

Ғұрып немесе әдет (ада) – исламға дейінгі құндылықтар парадигмасы аясындағы құқықтық тәжірбиелер салты, дәстүрі.

Ханафи мазхабы Түркия, Мысыр, Ресей және Орталық Азия жұртына кеңінен тараған барлық сүннетік мазхабтардың ішіндегі бірегейі.

Сонымен қатар, ханафи мазхабы фана-тизмге жол бермейтін исламның бірыңғай бағыты саналады. Елімізде Исламның дәл осы үлгісі қабылданған. Елбасы Н.Ә. Назар-баев атап өткендей: «Соқыр фанатизм біздің бейбітсүйгіш халқымыздың психология-сы мен діліне мүлде жат. Ол Қазақстанның мұсылмандары ұстанатын ханафи мазхабына қарама-қайшы»

Ханафи мазхабы суннизмдегі 4 мектептің бірі, одан өзге малики, шафии, ханбали маз-хабтары да бар. Аталған төрт мектеп бірін-бірі мойындайды және әр мұсылманның осы мектептердің ішінен керегін таңдау құқығы да бар.

Сүнниттер, яғни, мұсылмандар, «сүннет» жолымен жүреді, ал бұл сахабалары арқылы жеткен Мұхаммед пайғамбардың өмірінен алынған іс-әрекеттерді негізге алатын заңдар мен ережелер жиынтығы. Сүннизм – исламның басты бағыты.

«Сунна» мұсылмандардың басты қасиетті кітабы Құранды түсіндіріп әрі толықтырып отырады. Сондықтан, исламның дәстүрлі ұстанушылары «сунна» жолымен жүруді нағыз мұсылманның басты парызы деп есептейді.

Ханафи мазхабы жергілікті наным-сенімдер мен ғұрыптарға, дәстүрлі ұлттық мәдениетке төзімділігімен ерекшеленеді.

Қазақстандағы ислам мыңжылдық бой-ына жергілікті ғұрыптардың, дінге төзімділік

Урф или адат (ада) – обычай, традиция правовой практики в контексте ценностной парадигмы доисламского периода.

Ханафитский мазхаб является практи-чески первым из всех суннитских мазхабов, большинство мусульман мира являются его приверженцами в поликультурном простран-стве Центральной Азии, Турции, Сирии, Егип-та, России.

Ханафитский мазхаб считается наиболее умеренным направлением ислама, не допу-скающим фанатизма. В Казахстане принята именно эта модель ислама. Как отметил Пре-зидент Н.А. Назарбаев: «слепой фанатизм аб-солютно чужд психологии и менталитету наше-го миролюбивого народа. Он противоречит ха-нафитскому мазхабу, которого придерживают-ся правоверные Казахстана».

Ханафитский мазхаб составляет одну из 4-х школ суннизма, среди которых также ма-ликитский, шафиитский и ханбалитский маз-хабы. Все четыре школы признают правомер-ность друг друга. Мусульманин может вы-брать любую из этих школ и следовать той, с которой соглашается.

Сунниты – в буквальном смысле этого слова – мусульмане, которые руководствуются «сунной» – сводом правил и устоев, основан-ных на примере жизни Пророка Мухаммада, его поступках, высказываниях – в том виде, в каком они переданы сподвижниками проро-ка. Суннизм – доминирующая ветвь ислама.

«Сунна» объясняет священную книгу му-сульман – Коран и дополняет ее. Потому тра-диционные последователи ислама считают следование «сунне» главным содержанием жизни каждого истинного мусульманина.

Ханафитский мазхаб отличается терпимо-стью к местным верованиям и обычаям, тра-диционной национальной культуре.

В Казахстане ислам в течение тысячелетия формировался под влиянием местных обыча-


llllllllllll

323



пен жоғары толеранттылықтың ықпалымен орнықты. Ислам біздің елімізде қашанда басқа діндермен бейбіт қатар өмір сүрді.

Қазақстан территориясына ханафилік мазхабтағы исламның таралуына оның ептілік, жергілікті жағдайларға тез бейімделу қабілеті, шариаттың қатаң қағидаларын күнделікті адам мұқтаждықтарына қарай жұмсарта білу сияқты қасиеттері көп жағдай жасады.

ев, традиций веротерпимости и высокой толе-рантности. Ислам в нашей стране всегда мир-но соседствовал с другими религиями.

Распространению ислама ханафитско-го мазхаба на территории Казахстана способ-ствовали такие его черты, как гибкость, спо-собность быстро адаптироваться к местным условиям, приспособить жесткие рамки ша-риата к повседневным нуждам людей.

324


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Шежіре – (арабтың шаджара сөзінен шыққан – тікелей аудармасы ағаштың бұтағы, тармақ дегенді білдіреді) қазақтың

шыққан тегінің таралуын, яғни генеологиясын негізге алатын ежелгі этномәдени дәстүр.

Шежіре маңызды мәдени-тарихи фено-мен ретінде жеке әулеттің немесе бір ата-дан тарағандар туралы дерек көздері ғана емес, сонымен қатар, ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан және халық жа-дында сақталып келе жатқан белгілі бір рудың тарихи, этномәдени және әлеуметтік-психологиялық аспектілерінен толық мағлұмат беретін кешен.

Қазақ шежіресі туралы ең алғаш зерт-теулер Ш.Ш. Уәлихановтың «Қырғыздардың ататегі» атты мақаласында орын алды, мұнда қазақтың дәстүрлі қоғамындағы шежіренің институционалдық қызметі тұтас сипатталды.

Шежіренің ішінде қазақ халқының ата жағынан тегін тарататын қысқартылған дәстүрлі жүйесі «Жеті ата» дәстүрі бар, бұл ата тегі туралы мәліметті әр қазақ баласы жүрегінің төрінде ұстауға тиіс.

Шежіренің қазақ тарихында алар орны ерекше, себебі бұл ата-баба, шыққан тегіне деген құрмет. Қазақ хандығының тұсында шежіре дәстүрі толығымен қалыптасып

Шежире (от араб. шаджара – букваль-но «дерево» или «родословное древо») – древнейшая этнокультурная традиция,

берущая за основу генеалогическое древо ка-захов.

Как значимый культурно-исторический фе-номен, представляет собой не просто родослов-ную отдельной семьи или рода по мужской ли-нии, но включает в себя весь комплекс историче-ских, этнокультурных и социально-политических сведений, связанных с той или иной ветвью ро-дословной, сохранившейся в народной памяти и передающейся из поколения в поколение.

Впервые казахское Шежире было изучено в статье «Киргизское родословие» Ч.Ч. Вали-ханова, в которой были раскрыты институцио-нальные функции шежире, которые оно несло в традиционном казахском обществе.

Шежире включает обычай Жеті-ата, свое-го рода укороченный вариант родового генеа-логического дерева, обязательный для знания каждым казахом. Жеті-ата (буквально – семь дедов) означает знание имен семи предков по мужской линии – отца, деда, прадеда.

Законченное оформление традиция Ше-жире получила ко времени образования Ка-захского ханства, когда окончательно сформи-ровалась структура Шежире, включающая в себя родословные чингизидов (торе).

ШЕЖІРЕ ШЕЖИРЕ


llllllllllll

325



және де оның құрамына шыңғыстықтардың (төрелер) таралуы туралы мәліметтер де кірді.

EurАзия генографиялық қоғамының мәліметтеріне сүйенсек, қазіргі таңда шежіре аясында 600 мыңға жуық қазақ атаулары мен шыққан тегі туралы мәліметтер бар.

Шежире в истории казахов имело особое значение, так как это было связано с сакрали-зацией генеалогической линии, особым почи-танием предков.

По данным Географического общества EurАзия, сегодня накоплено порядка 600 тыс. казахских имен и родословных линий в рам-ках шежире.

326


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Мемлекеттік саясат пен қоғамдық қатынастардың қалыптасқан жүйесінің негізінде әртүрлі этностар арасында

ауызбіршілікті қатынас орнап, олардың өзара төзімділікте өмір сүруі және әр түрлі діндер арасында сұхбаттың болуы қамтамасыз етіледі.

Қазақстанның құрамы көпэтносты әрі көпконфессиялы болуына байланыс-ты тәуелсіздік алған тұста сарапшылар Қазақстанды қақтығыстық (конфликт) қаупі жоғары аймаққа жатқызды.

Елде қазақтардың мемлекет қалыптас-тырушы ұлт ретіндегі құқығын қайта қалпына келтіру қажет еді. Сонымен бірге, ең нәзік қоғамдық құрылым діни үдерістерді басқару құралын меңгеру қажет болды. Осы мәселелердің бәрін Елбасымызға шешу қажет болды. Ол көп жағдайда әдеттен тыс, шығармашыл тұрғыдан және батыл шешімдер жасап отырды.

Нәтижесінде, Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ерік-жігерінің арқасында этносаралық төзімділік пен қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісі қалыптасты, оның басты белгілері мыналар еді:

Біріншіден, ел жетекшілігінің саяси еркінің болуы, соның нәтижесінде этностық және діни тиесіліктеріне қарамастан азаматтық

Сложившаяся система государственной политики и общественных отношений, при которых обеспечивается мирное

взаимодействие между различными этносами, а также толерантность и диалог между различными религиями.

На заре независимости эксперты относили Казахстан с его природной полиэтничностью и поликонфессиональностью к числу зон с повышенными конфликтными рисками.

В стране необходимо было восстановить историческое право казахов, как государство-образующего этноса. Помимо этого, нужно было овладеть инструментарием управления религиозными процессами – одной из самых тонких общественных материй. Все эти задачи пришлось решать Президенту РК, во многом применившему нестандартные, креативные подходы и смелые решения.

В результате сформировалась казахстан-ская модель межэтнической толерантности и общественного согласия Нурсултана Абишеви-ча Назарбаева, главные черты которой заклю-чаются в следующем:

Во-первых, наличие политической воли руководства страны, в результате которой соз-даны и на системной основе совершенствуют-ся действенные механизмы реализации граж-данского равноправия, независимо от этниче-ской и религиозной принадлежности.

ЭТНОСАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ДІНАРАЛЫҚ КЕЛІСІМНІҢ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҮЛГІСІ

КАЗАХСТАНСКАЯ МОДЕЛЬ МЕЖЭТНИЧЕСКОГО И МЕЖКОНФЕССИОНАЛЬНОГО СОГЛАСИЯ


llllllllllll

327



тең құқылықты жүзеге асырудың әрекетшіл тетіктері қалыптасты және ол жүйелі түрде жетілдірілу үстінде.

Екіншіден, қазақстандық үлгі азаматтық бастама, мемлекет пен азаматтық қоғам институттарының конструктивті сұхбаты негізінде «төменнен» қалыптасты және ол елдің қоғамдық-саяси жүйесіне етене кірігіп кетті.

Үшіншіден, Қазақстанның өзгеше ерек-шелігі этностық топтардың азаматтық-құқықтық тұрғыдан да, қоғамдық тұрғыдан да деңгейі мейлінше биік мәртебесімен сипатталады. Біздің қоғамда азаматтың кез келген этносқа, оның дәстүрлеріне, тілі мен мәдениетіне мызғымас құрмет пен сенім иеленеді.

Төртіншіден, қазақстандық этностардың өкілеттілігі мен мүдделерінің саяси іске асыры-луы жоғары мемлекеттік деңгейде жүргізіледі. Ассамблеяның төрағасы елдің Президенті бо-лып табылады, ал ол Конституцияның кепілі болғандықтан мейлінше жоғары мәртебелі екендігін аңғартады.

Ассамблеяның жоғарғы органы – жыл сайынғы сессияның шешімдерін барлық мемлекеттік органдар қарастыруға міндетті.

Во-вторых, казахстанская модель сфор-мирована «снизу», на основе гражданской инициативы, конструктивного диалога инсти-тутов гражданского общества и государства и органично включена в общественно-политиче-скую систему страны.

В-третьих, уникальной особенностью Ка-захстана стал статус этнических групп, кото-рый является чрезвычайно высоким в граж-данско-правовом и общественном отношении. В нашем обществе принадлежность граждани-на к любому этносу, к его традициям, языку и культуре пользуется неизменным уважением и доверием.

В-четвертых, представительство и полити-ческая реализация интересов казахстанских этносов осуществляется на высшем государ-ственном уровне. Председателем Ассамблеи является Президент страны – гарант Консти-туции, и этим подчеркивается ее чрезвычайно высокий статус.

Решения высшего органа Ассамблеи – ежегодной сессии – обязательны к рассмотре-нию всеми государственными органами.

В-пятых, непосредственное гарантиро-ванное представительство этнических групп в

328


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Бесіншіден, этностық топтардың ел Парламентіндегі тікелей кепілді өкілеттілігі Ассамблеядан Мәжіліске 9 депутат сайлаумен қамтамасыз етіледі.

Алтыншыдан, қазақстандық үлгінің аста-рында «Алуан түрлілік арқылы тұтастыққа» деген шоғырландырушы ұстын жатыр. Этнос-тардың тілді, дәстүрлер мен мәдениетті дамы-туға деген ұмтылысын мемлекет барлық қажет-ті жағдайлармен қамтамасыз етіп, қолдайды.

Жетіншіден, Қазақстанның мызғымас ұстанымы – бұл этностық мәселелерді саяси мақсатта пайдалануға жол бермеумен сипат-талады.

Қазақстанның этносаралық қатынастар саласындағы саясаты үшін этностық азшылық-тардың құқығын қорғау жөніндегі негізгі халықаралық стандарттар ауқымындағы жалпы мойындалған нормалар тән болып келеді.

Мемлекеттің этносаясатын күшейтудегі келесі бір қадам 2008 жылы қабылданған Қазақстанның ел бірлігі доктринасы бол-ды, онда қазақстандық қоғамды одан ары топтастырудың маңызды негізгі мақсаттары мен көпэтносты қоғам интеграциясының жаңа деңгейі – ұлттық бірлікке жету міндеті қойылды. Оның қағидалары Қазақстанның 2020 жылға дейінгі Даму стратегиясына, орталық және жергілікті атқарушы органдардың 2011–2015 жж. арналған стратегиялық жоспарларына енгізілген.

Доктринада Конституцияның қағидалары бейнеленген. Сонымен бірге ол этносаралық қатынастар саласында бірқатар шығармашыл жаңалықтарды да қамтиды. Ұлттық бірлікті қамтамасыз етудің біршама экономикалық және әлеуметтік алғышарттары белгіленген. Доктрина елдің үдемелі индустриалдық-инновациялық дамуының мақсат-міндеттеріне толығымен жауап береді.

Көпэтносты қоғамдардың интеграция-сы мен этностық азшылықтардың құқығын

Парламенте страны обеспечивается избрани-ем Ассамблеей 9 депутатов Мажилиса.

В-шестых, в казахстанской модели зало-жен консолидирующий принцип – «Единство – через многообразие». Стремлению этносов к развитию языка, традиций и культуры ока-зывается целевая поддержка государства по созданию всех необходимых условий.

В-седьмых, принципиальная позиция Ка-захстана заключается в том, что использова-ние этнических вопросов в политических це-лях недопустимо.

Для политики в сфере межэтнических от-ношений Казахстана характерны все общепри-знанные нормы в рамках основных междуна-родных стандартов по защите прав этнических меньшинств.

Очередным шагом в усилении этнополити-ки государства стала Доктрина национально-го единства Казахстана 2008 года, в которой определены очередные основные цели даль-нейшей консолидации казахстанского обще-ства и поставлена задача достижения новой степени интеграции полиэтничного общества – национального единства. Ее положения учте-ны в Стратегии развития Казахстана до 2020 г., в стратегических планах на 2011–2015 гг. цен-тральных и местных исполнительных органов.

В Доктрине отражены принципы Консти-туции. Одновременно она содержит ряд твор-ческих инноваций в сфере межэтнических от-ношений. Обозначен и ряд экономических и социальных предпосылок обеспечения нацио-нального единения. Доктрина полностью от-вечает цели и задачам форсированного инду-стриально-инновационного развития страны.

Принципиальным вкладом Доктрины в международный опыт обеспечения прав этни-ческих меньшинств и интеграции полиэтнич-ных обществ является то, что она основана на интегрированных стандартах ОБСЕ в сфере обеспечения и защиты прав этнических мень-


llllllllllll

329



қамтамасыз етудің халықаралық тәжірибесіне Доктрина өзіндік үлес қосты. Атап ай-тар болсақ, ол этностық азшылықтардың құқықтарын қамтамасыз ету мен қорғау сала-сындағы ЕҚЫҰ интеграцияланған стандартта-рына негізделіп қана қоймай, халықаралық ұсыныстар мен стандарттар жекелеген заңдар деңгейінде жүзеге асып қоймай, ел дамуының стратегиялық басымдылықтарының бірі ретінде де анықталған.

Тұтастай алғанда, этносаралық қатынастар мен қоғамдық келісім саласындағы мемлекеттік саясатты жүргізудің нәтижесінде этносаралық қатынастар мен қоғамдық келісімді қамтамасыз етудің тиімді саяси-құқықтық, институционалды-басқарушылық үлгісі қалыптасты.

Бұл үлгіде қазақтар мәдени-тарихи өркениеттік өзек ретінде көрінеді, ал оның негізінде біріктіруші бастаулардың қазақы менталдық-тарихи және мәдени-дәстүрлі іргетасы жатыр.

Осы жайында 2013 ж. сәуірдегі Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясында нақты айтылды. «Ақиқат қарапайым: қазақтардың өзінің белсенді қатысуынсыз Қазақстанда ешқандай ұзақ уақытқа созылатын қоғамдық келісім мүмкін емес. Бұл – әрқашан да біздің ата-бабамыздың иелігінде болған жер. Бұл – біздің ұрпағымыз еншілейтін жер. Сондықтан біз еліміздегі ауызбіршілік үшін тікелей жауапкершілік атқарамыз. Төзімділік Қазақстан халқының ұлттық құндылығы мен халық жетістігі болып табылады. Бұл көп ғасырлы дәстүр мен қазақ халқының мәдени норма-лары негізінде қалыптасты. «Ел-Жұрт», «Жеті ата», «қонақжайлық», «асар», «сыйластық», «сабырлылық» - бұл ұғымдар қазақ халқының дүниетанымы мен өмірқамына негізделген».

Тәуелсіздік кезінде қазақ ұлты жоғары деңгейлі қалалық ұлтқа айналды және бүгінгі күні тұрғындардың 65%-ын құрайды. Барлығы

шинств, а международные рекомендации и стандарты реализованы не на уровне отдель-ных законов, а определены в качестве страте-гических приоритетов развития страны.

В целом, в результате осуществления го-сударственной политики в сфере межэтниче-ских отношений и общественного согласия, сформировалась эффективная политико-пра-вовая, институционально-управленческая мо-дель обеспечения межэтнических отношений и общественного согласия.

В данной модели казахи выступают как культурно-историческое и цивилизационное ядро, в основе которого лежит казахский ментально-исторический и культурно-тради-ционный фундамент объединительных начал.

Об этом было четко сказано Президентом РК на сессии Ассамблеи народа Казахстана в апреле 2013 г. «Истина проста: без актив-ного участия самих казахов никакое долго-срочное общественное согласие в Казахстане невозможно. Это земля, которая всегда при-надлежала нашим предкам. Которая будет принадлежать нашим потомкам. И мы несем прямую ответственность за мир на нашей зем-ле. Толерантность является национальной цен-ностью и достоянием народа Казахстана. Она сложилась на основе многовековых традиций и культурных норм казахского народа. «Ел-Жұрт», «Жетіата», «қонақжайлық», «асар», «сыйластық», «сабырлылық» – эти понятия лежат в основе миропонимания и жизненного уклада казахов».

За период независимости казахский эт-нос превратился в высокоурбанизированную нацию и сегодня составляет большинство на-селения – порядка 65%. Всего же в стране проживают более 100 этносов и этнических групп, которые объединены в рамках Ассам-блеи народа Казахстана, созданной в 1995 г. и приобретшей в 2007 г. статус конституцион-ного органа.

330


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

елде 140-тан астам этностар мен халықтар өмір сүреді. Олар 1995 ж. құрылған және 2007 ж. конституциялық орган дәрежесін алған Қазақстан халқы Ассамблеясының ауқымында біріккен.

Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі маңыздылығы мен мойындалуы өсті. Елде үш тағанды тіл идеологиясы іске асуда. Ол бойын-ша негізгі тіл ретінде қазақ тілі қолданылады және орыс тілі мен ағылшын тілінің мәртебесі жоғары бағаланады. 2010 ж. Тілдерді дамыту жайлы мемлекеттік бағдарлама қабылданды.

Осылайша, қазақ тілі бойынша келісімге келу қазақстандық қоғамдық келісімнің негізгі бөлігі болып табылады. Кезінде осы секілді тұрақты принциптер қайта қарастырылмақшы болғанда ұлттық патриоттар тарапынан бұл қарсылыққа ұшыраған болатын.

2012 ж. 5 қыркүйегінде Назарбаев Университетіндегі дәрісінде және кейінірек, сол жылдың қараша айында Жас Отанның ІІ съезіндегі сөзінде Президент маңызды ой айт-ты. 20 жылдан астам тарихымызда бірге алға жылжи отырып, біз бәрімізге ортақ тағдыр жасадық. Қазақстандықтардың этностық түп-тамыры әр түрлі болғанына қарамастан, олар-ды біріктіретін бір азаматтық ортақтық бар. Қазақ мақалында айтылатын сияқты: «Жақсы дос – жаман туысыңнан артық».

Соңғы кезеңде Қазақстан діни жаңғыруды бастан өткізуде. Еліміз атеистік елден қоғамның басым бөлігі өзін сенушілер қатарына жатқызатын елге айналды.

2006 ж. Әлемдік және дәстүрлі дін көшбасшыларының ІІ съезінде Президент Н.Ә. Назарбаев әлемдік конфессияаралық татулықтың негізгі 5 қағидасын атап өтті.

Біріншіден, бұл ар-ұят пен діни еркіндіктің заңнамалық және институционалдық тұрғыда қамтамасыз етілуі.

Конституция негізінде діни немесе басқа да әлеуметтік белгілер бойынша кемсітуге

Возросла значимость и признание роли государственного казахского языка. В стране реализуется идеология триединства языков, в котором центральное положение занимает ка-захский язык, а также подчеркнут статус рус-ского и английского языков. В 2010 г. принята Государственная программа развития языков.

Таким образом, консенсус по казахскому языку – есть ключевой пункт казахстанского общественного договора.

На лекции в Назарбаев Университете 5 сентября 2012 г. и затем на II съезде Жас Отана в ноябре 2012 г. Президент РК выска-зал важную мысль. За более чем 20-летнюю историю независимости, двигаясь вместе, мы создали общность судьбы. Даже если казах-станцы имеют разную национальность, теперь у них гораздо более значительное скрепление единой гражданской общностью. Как говорит-ся в казахской пословице: «Жақсы дос – жа-ман туыстарынан артық».

За прошедший период Казахстан пережил религиозный ренессанс. Фактически из атеи-стической страны он превратился в общество, в котором абсолютное большинство считают себя верующими.

На II Съезде лидеров мировых и тради-ционных религий в 2006 г. Президент РК Н.А. Назарбаев назвал 5 основных принципов межконфессионального мира.

Во-первых, это – законодательное и ин-ституциональное обеспечение свободы сове-сти и вероисповедания.

На уровне Конституции запрещаются лю-бые формы дискриминации по конфессио-нальному и иным социальным признакам. Страна присоединилась к 40 международным соглашениям и договорам в области прав че-ловека, в том числе, к фундаментальным пак-там ООН в этой сфере.

Во-вторых, мы исходим из обязанности государства создавать равные и благопри-ятные условия для реализации конфессиями своих функций.


llllllllllll

331



тиым салынады. Еліміз осы саладағы БҰҰ-ның іргелі пактісіне және де адам құқығы бойынша 40 халықаралық келісімге қосылды.

Екіншіден, біз мемлекетіміздегі кофессиялардың өз қызметтерін іске асыруға тең және жағымды жағдайлар жасау жауапкершілігін басшылыққа аламыз.

2011 ж. біздің елімізде Дін істері агенттігі құрылды. Дәл сол жылы «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» жаңа Заң қабылданды, соның талабына сәйкес діни ұйымдарды қайта тіркеу жүзеге асты. Аталмыш Заңды қабылдар алдында елде 46 конфессия мен деномина-цияларды білдіретін 4551 діни қауымдастық бар болатын. Қайта тіркеу нәтижесінде қазіргі кезде елдің діни өрісінде он жеті конфессияны білдіретін 3100-ден аса діни бірлестіктер мен олардың филиалдары бар.

Қазақстанның этно-демографиялық құрамына байланысты, елімізді ислам әлемі елдерінің қатарына жатқызады. Өйткені халықтың 70 пайызы мұсылман дінін ұстанады. Алайда ислам дінінің басымдық етуі басқа діндердің іс-әрекетіне ешқандай кедергі келтірмейді.

Мұсылмандық емес конфессиялардың діни ұйымдарының артуын атап өту қажет. Тәуелсіздік жылдары православтық приходтардың саны 4 есеге, католиктік шіркеулер 2 есеге өсті. Бес жүзден аса протестанттық және дәстүрлі емес діни бірлестіктер жұмыс атқаруда, елде сондай-ақ 5 иудейлік және 2 буддистік қауымдастықтар қызмет атқарады.

Үшіншіден, Қазақстандағы конфессия-аралық диалогқа жағдай жасау маңызды бағыт болып табылады.

Біз әрқашан конфессиялар арасында толыққанды сұхбат орнықтыруға тырысамыз. Олардың еліміздегі қоғамдық және мәдени өміріне бірлескен түрде ат салысуын қолдай отырып, әр түрлі қоғамдық бастамалардың

В 2011 г. в нашей стране было создано Агентство по делам религий. В том же году принят новый Закон «О религиозной деятель-ности и религиозных объединениях», в соот-ветствии с требованиями которого проведена перерегистрация религиозных объединений. На момент принятия указанного закона в стране имелась 4551 религиозная община, представленная 46 конфессиями и деноми-нациями. По результатам перерегистрации в настоящее время в религиозном поле стра-ны функционируют свыше 3100 религиозных объединений и их филиалов, представляющих 17 конфессий.

В силу этно-демографических особенно-стей Казахстан относят к странам исламского мира, поскольку примерно 70% населения страны тяготеет к мусульманской религии. Од-нако доминанта ислама в Казахстане никаким образом не препятствует полноценному функ-ционированию других вероисповеданий.

Примечателен рост числа религиозных учреждений немусульманских конфессий. За годы независимости количество православ-ных приходов возросло в 4 раза, в 2 раза – католических. Действуют более 500 про-тестантских и нетрадиционных религиозных объединений, в стране также функционируют 5 иудейских и 2 буддистские общины.

В-третьих, важным направлением явля-ется стимулирование межконфессионального диалога в Казахстане.

Мы постоянно стремимся добиваться полноценного диалога между конфессиями, поощряя религиозные организации к совмест-ному участию в общественной и культурной жизни страны, помогая в реализации много-образных общественных инициатив. Это дает свои плоды.

С 2006 г. в стране важнейшие религиозные праздники ислама и христианства объявлены выходными днями.

332


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

орын алуына жағдай жасаймыз. Бұл өз жемісін беруде.

2006 ж. бастап елде маңызды ислам және христиан мерекелері демалыс күндері болып жарияланды.

Қазақстанда Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары съезінің төрт рет өткізілуі кездейсоқ емес. 2008 жылдың қазан айында Астанада «Ортақ әлем: әралуандылық арқылы прогреске» атты ислам елдерінің Сыртқы істер министрлерінің форумы, 2010 ж. ЕҚЫҰ саммиті, 2011 ж. Ислам ынтымақтастық ұйымы елдерінің Сыртқы істер министрлерінің кеңесі болып өтті.

Бұл саладағы мемлекеттік саясаттың төртінші ұстыны діни экстремизмнің қатаң қадағалануы.

Алдын алу шаралары ретінде, ұлтаралық және конфессияаралық өшпенділікті туғызатын және адамдар арасындағы табиғи айырмашылықтарды баса назарға алып, осы айырмашылықты саяси қарсылық деңгейіне дейін көтеретін діни, этностық және басқа негіздегі саяси партияларды құруға тиым са-лынды.

Діни экстермизмге қарсы ішкі саясат пен қауіпсіздік саласында өңірлермен бірлесіп жұмыс істеу саясаты бағытталған.

Бесінші ұстын. Ол бойынша Қазақстан конфессиялардың өз діни орталықтарымен еркін қарым-қатынасын қамтамасыз ету үшін жағдай жасауды маңызды санайды. Жал-пы алғанда әлемдік діндердің белсенді түрде ынтымақтасып жұмыс істеуін қолдайды.

2001 ж. елімізге Рим папасы ІІ Иоанн Па-вел, 1995, 2010 және 2012 жж. Мәскеу мен бүкіл Русь патриархы келді.

Қазақстан дінаралық татулық пен келісімнің үлгісі ретінде мойындалған.

Біз ұлттық құндылықтарымызды үлкен ұқыптылықпен сақтаймыз. Көп дінді алу-ан түрлілікті күрт жылдамдықпен өзгеріске

Не случайно Казахстан стал местом про-ведения четырех Съездов лидеров мировых и традиционных религий. В октябре 2008 г. в Астане прошел форум Министров иностран-ных дел исламских стран «Общий мир: про-гресс через разнообразие», в 2010 г. – Сам-мит ОБСЕ, в 2011 г. – Совещания Министров иностранных дел (СМИД) стран Организации Исламского сотрудничества.

Четвертым принципом государственной политики в этой сфере является жесткая ней-трализация религиозного экстремизма.

В качестве мер превентивного характера был введен запрет на разжигание межнацио-нальной и межконфессиональной вражды, а также на создание политических партий на религиозной, этнической и на любой другой основе, способной подчеркивать естествен-ные различия между людьми и выводить их на уровень политического противостояния.

Против религиозного экстремизма ориен-тирована политика регионального сотрудниче-ства в сфере внешней политики и безопасно-сти.

Пятый принцип. Казахстан считает важным обеспечение условий для свободного общения конфессий со своими религиозными центрами и в целом выступает за активное сотрудничество мировых конфессий.

В 2001 г. страну посетил Папа Римский Иоанн Павел II, в 1995, 2010 и 2012 гг. – Па-триарх Московский и всея Руси.

Казахстан признан в качестве образца межконфессионального мира и согласия.

Мы бережно сохраняем наши традицион-ные ценности, видя в поликонфессиональном многообразии неистощимое богатство и источ-ник силы, один из залогов нашей конкуренто-способности в быстроменяющемся современ-ном мире.

Мониторинг религиозной ситуации пока-зывает, что сохраняется устойчивый тренд са-


llllllllllll

333



ұшырап жатқан қазіргі әлемде бәсекелестікке қабілетті болудың негізгі мәні ретінде және де сарқылмас байлық пен күштің көзі ретінде көреміз.

Діни ахуалдың мониторингі көрсетіп отырғандай, қазақстандықтардың көпшілік бөлігі өздерін дінмен бірегейлендіретін орнықтылығын сақтап келеді. Әлеуметтанулық зерттеулердің мәліметіне сәйкес, өздерін дінге сенушіге жатқызушы респонденттердің үлестік салмағы 2012 ж. соңында 77,6%-ды құрады. Сонымен бір мезгілде бұл сауалнаманы одан ары жіктей түскенде, діни жоралғыларды атқармайтын сенушілер 56,5% болды.

Тұрғындар қалыптасқан дінаралық сұхбат пен келісім тәжірибесін қолдайды. Ол бойынша басым түрде зайырлы қатынас түрі қабылданып, дәстүрлі діндерді жеңіл түрде тәжірибеде қолдану қамтамасыз етіледі. Дәстүрлі діндерді тәжірибеде қолдану қоғамның демографиялық құрылымындағы сәйкес үлесіне орай орын алып отырады.

Қазақстан өзінің діни өмірді ұйымдастырудың үлгілік принциптерін шет елдерде де құрылымдық түрде іске асыруда. 2010 ж. Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төрағалық етті, 2011 ж. Ислам конференциясы ұйымына төрағалық етті. Төрағалық ету жылында Ел-басы бастамасымен Ислам конференциясы ұйымы Ислам ынтымақтастық ұйымы болып атауы өзгертілді.

моидентификации большей части казахстан-цев с религиями. По данным социологических исследований, удельная доля респондентов, отнесших себя к верующим, в конце 2012 г. составила 77,6%. Вместе с тем, дифференци-рованный подход показывает, что преоблада-ют непрактикующие верующие – 56,5%.

Население поддерживает сложившуюся практику межконфессионального диалога и консенсуса, предполагающую доминанту свет-ского формата и мягкую протекцию традици-онным конфессиям – в соответствии с долей их последователей в демографической струк-туре общества.

Казахстан продолжает конструктивно во-площать свои модельные принципы органи-зации религиозной жизни и за пределами страны. В 2010 г. Казахстан прошел этап председательства в ОБСЕ, в 2011 г. принял председательство в Организации Исламская Конференция, которую инициировал переиме-новать в Организацию Исламского сотрудни-чества – ОИС.


Геосаясат және қауіпсіздік

Геополитика и безопасность


81 Азиядағы өзара әрекеттестік және сенім шаралары жөніндегі кеңес Совещание по взаимодействию и мерам доверия в Азии

82 Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі Съезд лидеров мировых и традиционных религий

83 Бірыңғай экономикалық кеңістік Единое экономическое пространство

84 Еуразиялық экономикалық одақ Евразийский экономический союз

85 G-глобал Джи-глобал (G-global)

86 Кедендік одақ Таможенный союз

87 Қазақстанның ЕҚЫҰ төрағалық етуі О председательстве Казахстана в ОБСЕ

88 Қазақстанның ИЫҰ СІМК төрағалық етуі О председательстве Казахстана в СМИД ОИС

89 Қазақстандық дипломатияның экономикалық негіздері Экономические аспекты казахстанской дипломатии

90 Қарусыздандыру және ядролық қаруды таратпау Разоружение и ядерное нераспространение

91 Мемлекеттік шекараны делимитациялау және демаркациялау Делимитация и демаркация государственной границы

92 Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы Организация Договора о коллективной безопасности

336


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

АӨСШК – ҚР Президенті Н.Ә. Назар-баевтың бастамасымен 1992 ж. 5 қазанында құрылған. Азиядағы қауіпсіздікке қатысты мәселелер

бойынша консенсустық диалог, кеңестер, шешімдер мен шаралар қолдануға арналған мемлекетаралық форум. 2007 ж. бері БҰҰ БА жанында бақылаушы дәрежесіне ие.

Негізгі мақсаты мен қызметінің бағыты: Азиядағы бейбітшілікті, тұрақтылықты және қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында көпжақты ұстанымдарды қалыптастырып, ынтымақтастықты нығайту.

Мүше-мемлекеттері: Әзірбайжан, Ауған-стан, Бахрейн, Вьетнам, Египет, Израиль, Үндістан, Иордания, Ирак, Иран, Қазақстан, Камбоджа, Қытай, Қырғызстан, Монғолия, Пәкістан, Палестина, Корея Республикасы, Ресей, Тәжікстан, Таиланд, Түркия, Бірікке Араб Эмираттары және Өзбекстан.

Бақылаушылар: Бангладеш, Индонезия, Катар, Малайзия, АҚШ, Украина, Филиппи-ны, Жапония, БҰҰ, ЕҚЫҰ, АЕЛ.

Іс басындағы төрағасы: Түрік Республика-сы (2010–2014 жж. маусымы).

АӨСШК құрылымы мен институттары: - директивалық органдар: 1) Мемлекет

және үкімет басшыларының кеңесі (Саммит – жоғарғы орган, 4 жылда бір отырыс жасайды);

СВМДА учреждено 5 октября 1992 г. по инициативе Президента РК Н.А. Назар-баева.Это – межгосударственный форум для ди-

алога, консультаций, принятия решений и осу-ществления мер на основе консенсуса по про-блемам, касающимся безопасности в Азии. С 2007 г. является наблюдателем при ГА ООН.

Основная цель и направление деятель-ности: укрепление сотрудничества путем вы-работки многосторонних подходов к обеспе-чению мира, безопасности и стабильности в Азии.

Государства-члены: Азербайджан, Афга-нистан, Бахрейн, Вьетнам, Египет, Израиль, Индия, Иордания, Ирак, Иран, Казахстан, Камбоджа, Китай, Кыргызстан, Монголия, Пакистан, Палестина, Республика Корея, Россия, Таджикистан, Таиланд, Турция, Объ-единенные Арабские Эмираты и Узбекистан. Наблюдатели: Бангладеш, Индонезия, Катар, Малайзия, США, Украина, Филиппины, Япо-ния, (государства); ООН, ОБСЕ, ЛАГ.

Действующий председатель: Турецкая Республика (июнь 2010–2014 гг.).

Структура и институты СВМДА: - директивные органы: 1) Совет глав го-

сударств и правительств (Саммит – высший

АЗИЯДАҒЫ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСТІК ЖӘНЕ СЕНІМ ШАРАЛАРЫ ЖӨНІНДЕГІ КЕҢЕС

СОВЕЩАНИЕ ПО ВЗАИМОДЕЙСТВИЮ И МЕРАМ ДОВЕРИЯ В АЗИИ


llllllllllll

337



2) Сыртқы істер министрлерінің кеңесі (СІМК – Рәсім ережесі бойынша әр 2 жылда жинала-тын орган); 3) Жоғарғы лауазымды тұлғалар комитеті (ЖЛТК) – жылына кемінде 1 рет оты-рыс өкізетін құрылым);

- жұмыс органдары: 1) Арнайы жұмыс топтары (АЖТ); 2) Сарапшылардың арнайыландырылған кездесулері (САК);

- атқарушы орган: Алматы қаласында орналасқан Халықаралық хатшылық, 2006 жылдан бері жұмыс істейді.

АӨСШК Хатшылығының атқарушы дирек-торы – Елші Ч. Алдемир (Түркия), оның орын-басары – К.Тумыш (Қазақстан).

Ресми тілі: ағылшын. Жұмыс тілдері: ағылшын және орыс.

Бас кездесулер: I СІМК (1999), Бірінші саммит (2002), II СІМК (2004), Екінші сам-мит (2006), III СІМК (2008), Үшінші саммит (2010).

Құрылтайлық құжаттар: АӨСШК мүше-елдерінің қатынастарын реттейтін принциптер декларациясы (1999 жылы АӨСШК Сыртқы істер министрлері тарапына қол қойылған) және Алматы актісі (2002 жылы АӨСШК мем-лекет және үкімет басшыларымен бекітілген).

Негізгі құжаттар: Сенім шаралары тізбесі, Рәсімдер ережесі (2004 жылы қабылданған), АӨСШК Хатшылығы туралы келісім және оның

орган, заседающий 1 раз в 4 года); 2) Совет министров иностранных дел (СМИД – орган, собирающийся в соответствии с Правила-ми процедуры каждые 2 года); 3) Комитет старших должностных лиц (КСДЛ – структу-ра, проводящая заседания не реже 1 раза в год);

- рабочие органы: 1) Специальные рабо-чие группы (СРГ); 2) Специализированные встречи экспертов (СВЭ);

- исполнительный орган: Международ-ный секретариат в г. Алматы, действующий с 2006 г.

Исполнительный директор Секретариата СВМДА – Посол Ч. Алдемир (Турция), его за-меститель – К. Тумыш (Казахстан).

Официальный язык: английский. Рабочие языки: английский и русский.

Главные встречи: I СМИД (1999), Первый саммит (2002), II СМИД (2004), Второй сам-мит (2006), III СМИД (2008), Третий саммит (2010).

Учредительные документы: Декларация принципов, регулирующих отношения между государствами – членами СВМДА (подписа-на министрами иностранных дел СВМДА в 1999 г.) и Алматинский акт (подписан главами государств и правительств СВМДА в 2002 г.).

Основные документы: Каталог мер до-верия, Правила процедуры (приняты в 2004 г.), Соглашение о Секретариате СВМДА и его приложение – Финансовые правила (подпи-саны в 2006 г., ратифицированы РК в фев-рале 2007 г.),

Положение о символике СВМДА, Коопе-ративный подход к осуществлению мер до-верия, Положение о внешних связях СВМДА (приняты в 2007 г.), Соглашение об условиях пребывания Секретариата на территории РК (подписано в 2007 г., ратифицировано Казах-станом в марте 2008 г.), Протокол о внесе-

338


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

қосымшасы – Қаржылық ереже (2006 ж. қол қойылып, 2007 ж. ақпанда Қазақстанда ратификацияланған), АӨСШК рәміздері тура-лы ереже, Сенім шараларын жүзеге асырудың кооперативтік әдісі, АӨСШК сыртқы байланы-стары туралы ереже (2007 ж. қабылданған), Хатшылықтың ҚР территориясында бо-луы шарттары туралы келісім (2007 ж. қол қойылып, 2008 ж. наурызында Қазақстан тарапынан заңдастырылған), АӨСШК Хатшылығы туралы келісімге қосымшалар енгізу туралы хаттама (2008 ж. қол қойылған).

Саяси декларациялар: Терроризмді жою және өркениеттер арасындағы байланысқа сеп-тесу (2002 ж.), Сыртқы істер министрлерінің II жиналысының декларациясы (2004 ж.), Мемлекет және үкімет басшыларының екінші саммитінің декларациясы (2006 ж.), Сыртқы істер министрлерінің III жиналысының декла-рациясы (2008 ж.), Мемлекет немесе үкімет басшыларының үшінші саммитінің деклара-циясы (2010 ж.).

Қалыптасу тарихыАӨСШК құру туралы бастаманы ҚР

Президенті Н.Ә. Назарбаев алғаш рет БҰҰ Бас ассамблеясының 1992 ж. 5 қазанындағы 47-ші сессиясында жария етті.

Бұл бастаманың негізгі қозғаушы күші аймақта бейбітшілік пен қауіпсіздікті қам-тамасыз ету бойынша тиімді және қолданбалы құрылым құруға деген талпыныс жатты.

Әлемнің басқа аймақтарымен салыс-тырғанда ол кезеңде Азияда бұндай құрылым жоқ болатын, ал бұған дейінгі құруға деген тал-пыныстар нәтиже әкелмеген болатын.

АӨСШК құру идеясы бастапқы кезден-ақ континентте саяси жағдайды белгілейтін азиялық мемлекеттер мен халықаралық ұйымдар (БҰҰ, ЕҚЫҰ, АЕЛ) тарапынан қолдауға ие болды.

Бастаманы жүзеге асыру барысын-да 1993–1994 жж. азия елдерінің СІМ

нии дополнения в Соглашение о Секретариате СВМДА (подписан в 2008 г.).

Политические декларации: Декларация об устранении терроризма и содействии диа-логу между цивилизациями (2002 г.), Декла-рация II Совещания министров иностранных дел (2004 г.), Декларация Второго саммита глав государств или правительств (2006 г.), Декларация III Совещания министров ино-странных дел (2008), Декларация Третьего саммита глав государств или правительств (2010 г.).

История становления.Идея о созыве СВМДА была впервые

предложена Президентом РК Н. Назарбаевым на 47-й сессии ГА ООН 5 октября 1992 г.

Движущей силой этой инициативы стало стремление создать эффективную и приемле-мую структуру по обеспечению мира и без-опасности в регионе.

В отличие от других регионов мира, на тот момент в Азии ещё не существовало подобной структуры, а более ранние попытки её созда-ния не увенчались успехом.

С самого начала идея созыва СВМДА на-шла поддержку ряда азиатских государств, определяющих политический климат на конти-ненте, и международных организаций (ООН, ОБСЕ, ЛАГ).

В ходе реализации инициативы в 1993–1994 гг. были проведены три встречи экспер-тов МИДов азиатских стран. По итогам дан-ных встреч было принято решение о создании Специальной рабочей группы (СРГ), в задачу которой входит подготовка документов Сове-щания.

14 сентября 1999 г. прошла I встреча министров иностранных дел, в ходе которой была подписана Декларация, регулирующая отношения между государствами – членами Совещания – своего рода прообраз юридиче-


llllllllllll

339



сарапшыларының үш кездесуі болып өтті. Осы кездесулердің қорытындысы бойынша негізгі міндеті Кеңестің құжаттарын дайындаумен ай-налысатын Арнайы Жұмыс тобын (АЖТ) тура-лы шешім қабылданды.

1999 ж. 14 қыркүйегінде Сыртқы істер министрлерінің I кездесуі өтіп, шара бары-сында қауіпсіздік пен ынтымақтастықтың азиялық жүйесін қалыптастыруға қажетті заңдық негіздің алғашқы нұсқасы – Кеңеске мүше-мемлекеттердің өзара байланыстарын реттейтін декларацияға қол қойылды.

2002 ж. 4 маусымында форумның бірінші саммиті өтті, оған: Қазақстан, Ре-сей, Қытай, Пәкістан, Түркия, Моңғолия, Қырғызстан, Тәжікстан, және Ауғанстанның мемлекет басшылары, Әзірбайжан мен Үндістанның премьер-министрлері, Иран-ның, Египеттің, Палестина мен Израильдің өкілетті ресми өкілдері және бақылаушы мемлекеттер мен ұйымдардың өкілдері қатысты.

Кеңестің мемлекет және үкімет басшыла-рының саммиті барысында АӨСШК оның қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында қажетті құрылымдар мен институттар беру туралы шешім қабылданып, сыртқы істер министрлеріне форумнің тұрақты кездесулеріне, саяси кеңстерін және басқа да қызметтеріне әкімшілік қолдауды қамтамасыз ету мақсатында АӨСШК Хатшылығын құрудың барлық аспектілері бойынша жұмыстар жүргізу туралы тапсырма берілді.

Қорытындысы бойынша Алматы актісіне қол қойылып, Терроризмді жою және өркениеттер арасындағы байланысқа септесу туралы декларация қабылданды.

2004 ж. 22 қазанында Сыртқы істер министрлерінің II кездесуі өтіп, нәтижесінде Сенім шаралары тізбесі, Рәсімдер ережесі мен АӨСШК Министрлерінің екінші кездесуінің де-кларациясы қабылданды.

ской базы для создания азиатской системы безопасности и сотрудничества.

4 июня 2002 г. был проведен Первый сам-мит форума, в котором приняли участие главы Казахстана, России, Китая, Пакистана, Тур-ции, Монголии, Кыргызстана, Таджикистана и Афганистана, премьер-министры Азербайд-жана и Индии, уполномоченные официальные лица Ирана, Египта, Палестины и Израиля, представители государств и организаций-на-блюдателей.

В ходе Саммита главы государств и пра-вительств Совещания приняли решение при-дать СВМДА необходимую структуру и ин-ституты для повышения эффективности его функционирования и дали поручение мини-страм иностранных дел завершить прора-ботку всех аспектов создания Секретариата СВМДА с целью обеспечения административ-ной поддержки регулярных встреч, политиче-ских консультаций и другой деятельности в рамках форума.

По итогам был подписан Алматинский акт и принята Декларация об устранении терро-ризма и содействии диалогу между цивилиза-циями.

22 октября 2004 г. состоялась II встреча министров иностранных дел, результатом ко-торой стало принятие Каталога мер доверия, Правил процедуры и Декларации Второй Ми-нистерской встречи СВМДА.

17 июня 2006 г. состоялся Второй саммит форума, в ходе которого был принят всеобъем-лющий политический документ – Декларация II Саммита, а также подписан основополага-ющий документ по практической структуриза-ции Совещания – Соглашение о Секретариате СВМДА.

В этот же день, с подписанием соответ-ствующего уставного документа, в г. Алматы был открыт Секретариат СВМДА.

340


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

2006 ж. 17 маусымында Форумның екінші саммиті өтіп, шара барысында жалпы-лама саяси құжат – II Саммит декларациясы қабылданды, сонымен қатар Кеңестің нақты құрылымдары туралы негізгі құжат – АӨСШК Хатшылығы туралы келісімге қол қойылды.

Осы күні жарғылық құжатқа қол қойылу арқылы Алматы қаласында АӨШСК Хатшылығы ашылды.

2008 ж. 25 тамызында Алматыда өткен Кеңестің Сыртқы істер министрлерінің 3-ші кездесуінде 19 мүше-мемлекеттің, 7 ба-қылаушы-елдің және 6 халықаралық-ай-мақтық ұйымдардың делегациялары қатысты. Кездесудегі бар назар Кооперативтік әдістің нақты жүзеге асырылуы мәселелеріне ауда-рылды.

2010 ж. 8 маусымында Ыстамбұл қаласында АӨСШК мүше-елдерінің мемлекет және үкімет басшыларының 3-ші Саммиті өтті.

Алғашқы рет саммит Қазақстаннан тыс аймақта өтті. Жоғарғы деңгейдегі осы кездесу барысында Кеңес тарихындағы алғашқы рет төрағалықты Қазақстаннан Түрік Республика-сына беру рәсімі жүрді.

Саммитке 9 мемлекет және үкімет басшы-сы, 6 вице-президент, парламент спикері мен вице-премьерлер, 14 министр мен арнайы өкіл қатысты. Халықаралық ұйымдардың 16 өкілі қатысты.

Кездесудің негізгі ерекшеліктерінің бірі ЕҚЫҰ әрекеттегі төрағасы Қазақстанның қатысуы еді. Еуропалық ұйымның бастама-сымен 2010 ж. 7 маусымында Ыстамбұлда арнайы «XXI ғасырдағы Еуразия кеңістігіндегі экономика және қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық» шарасы өткізілді. Оған ЕҚЫҰ-ның сыртқы саяси ведомстволарының жетекшілері, ЕҚЫҰ Азиялық серіктес мемле-кеттер тобының және АӨСШК мүше-елдерінің өкілдері келді.

В 3-й встрече министров иностранных дел Совещания, прошедшей 25 августа 2008 г. в Алматы, приняли участие делегации 19 го-сударств-членов, 7 стран-наблюдателей и 6 международных и региональных организа-ций. Особое внимание встречи было уделено вопросам практической реализации Коопера-тивного подхода.

8 июня 2010 г. в Стамбуле состоялся 3-й Саммит глав государств и правительств госу-дарств – членов СВМДА.

Впервые Саммит прошел за пределами Казахстана. Во время этой встречи на высшем уровне произошла первая в истории Совеща-ния передача председательства: от Казахста-на – Турецкой Республике.

В Саммите приняли участие 9 глав госу-дарств и правительств, 6 вице-президентов, спикеров парламентов и вице-премьеров, 14 министров и спецпосланников. Было пред-ставлено руководство 16 международных ор-ганизаций.

Особенность прошедшей встрече придава-ло председательство РК в ОБСЕ. Под эгидой европейской организации 7 июня 2010 г. в Стамбуле было проведено специальное ме-роприятие: «Сотрудничество в области эконо-мики и безопасности в XXI веке на Евразий-ском пространстве». В нём приняли участие руководители внешнеполитических ведомств ОБСЕ, стран группы Азиатских партнеров ОБСЕ и государств – членов СВМДА.

Большим успехом Саммита стало под-писание Конвенции о привилегиях и имму-нитетах Секретариата, его персонала и пред-ставителей государств СВМДА, которое прак-тически завершило институционализацию Совещания.

5 октября 2012 г. исполнилось 20 лет с момента выдвижения Президентом Н.А. На-зарбаевым идеи о созыве СВМДА.


llllllllllll

341



Саммиттің нәтижесі ретінде Хатшылықтың, оның қызметкерлері мен АӨСШК мемлекеттері өкілдерінің өкілеттері мен иммунитеттері тура-лы конвенцияға қол қою болды, осы арқылы Кеңесті институттаудың нақты аяқталу орын алды.

2012 ж. 5 қазанында Президент Н.Ә. На-зарбаевтың АӨСШК құру туралы бастамасын көтергендігіне 20 жыл толды.

2012 ж. 12 қыркүйегінде Астана қаласында Президент Н.Ә. Назарбаевтың қатысуымен Кеңестің мерейтойлық сессиясы мен АӨСШК СІМК 4 отырысы өтті.

12 сентября 2012 г. в Астане состоялась Юбилейная сессия Совещания с участием Президента РК Н.А. Назарбаева и 4-е заседа-ние СМИД СВМДА.

342


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбас-шыларының форумын 3 жылда бір рет өткізу тәжірибесі. Атау 2003 ж. 23–24

қыркүйегінде өткен діндердің 1 съезі аясын-да бекітілген болатын. Бұл ерекше форум болды, өйткені бұған дейін мұндай форумдар көп жағдайда діни қызметкерлердің бастама-сымен өтіп келген еді. Мысалы, италияндық Ассизи қаласында өтетін форум немесе экуменистік шаралар. Экуменизм тек христиан қауымдастығы сұхбатына ғана арналған бола-тын. Бастауын 1986 ж. алатын Ассизи форумы 2001 ж. Қазақстанға келіп қайтқан Рим Папа-сы Иоанн Павел II бастамасымен шақырылған еді. Рим Папасы алаңдағы өшпес от алдында Екінші дүние жүзілік соғыс құрбандарын еске алған болатын. Рим Папасының бұл сапары Орталық Азия тарихындағы алғашқы сапар еді.

Осыған байланысты Астананы дінаралық пікіралмасудың орталығы атануы заңды деп қарауға болады.

2003 ж. Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының бірінші съезіне көптеген қонақтар мен шетелдік тілшілерді санамағанда 20 конфессиядан 135 өкіл кел-ген еді.

Съезде Президент Н.Ә. Назарбаев ресми түрде Астана қаласынан әлемдік діндердің

Практика проведения 1 раз в 3 года фо-рума лидеров мировых и традиционных религий. Название было закреплено в

рамках 1 Съезда лидеров мировых и тради-ционных религий, состоявшегося 23–24 сен-тября 2003 г. Это стало уникальным меропри-ятием, поскольку до этого момента подобные форумы проводились по инициативе религи-озных деятелей. В частности, это – форумы в итальянском городе Ассизи или экумени-стические мероприятия. Причем экуменизм касался только диалога христианских общин. Ассизский форум, начинающий историю в 1986 г. был созван по инициативе Папы Римского Иоанна Павла II, который в 2001 г. побывал в Казахстане. На площади перед вечным огнем в память о жертвах Второй ми-ровой войны была совершена месса. Приезд Папы Римского стал первым в истории для Центральной Азии.

В этой связи роль Астаны как центра меж-конфессионального диалога представляется вполне закономерной.

На I Съезд лидеров мировых и традици-онных религий в Астану в 2003 г. приехало 135 представителей 20 конфессий мира, не считая многочисленных гостей и зарубежных журналистов.

ӘЛЕМДІК ЖӘНЕ ДӘСТҮРЛІ ДІНДЕР КӨШБАСШЫЛАРЫНЫҢ СЪЕЗІ

СЪЕЗД ЛИДЕРОВ МИРОВЫХ И ТРАДИЦИОННЫХ РЕЛИГИЙ


llllllllllll

343



келесі съездерін өткізуге арналған тұрақты орын болатын Бейбітшілік пен келісім сарайын салуды ұсынған еді. Екінші съездің мерзіміне дейін – 2006 ж. 12 қыркүйегіне аталынған ғимарат жалпы дайын болды.

2006 ж. 1 қыркүйегінде Сарайдың салтанатты түрдегі ашылуы болды. Оған орталықазия мемлекеттерінің көшбасшылары қатысты. Концерттік бағдарлама аясын-да Сарайдың опералық театрынде әлемдік опералық жұлдыз Монсерат Кабалье өнер көрсетті. Сарайдың салтанатты ашылуы оның айрықшалығын танытса керек-ті.

Жалпы пирамида үйлесімділікті білдіреді. Сарайдың архитектуралық қалпы – пира-мида өз бастауын Ежелгі Египеттен ала-ды. Түстер мен көркемдік үлгі пирамиданың негізгі символдық мәнін танытады. Көкшіл түс бейбітшілік пен тыныштықты білдірсе, ақ түс – бұл нұр, сенім тазалығы, адамгершілік. Терезе әйнектеріндегі зәйтүн бұтағын тістеген көгершін бейбітшіліктің елшісі іспетті. Ал

На съезде Президент Н.А. Назарбаев официально выдвинул идею строительства в Астане Дворца мира и согласия, который стал бы постоянным местом проведения последу-ющих съездов лидеров мировых религий. Ко второму съезду – 12 сентября 2006 г. – дан-ное сооружение в целом было завершено.

1 сентября 2006 г. состоялось торжествен-ное открытие Дворца. На нем присутствова-ли лидеры центральноазиатских государств. В рамках концертной программы в оперном театре Дворца выступила мировая оперная звезда Монсеррат Кабалье. Торжественное открытие Дворца призвано было подчеркнуть его уникальность.

Пирамида символизирует собой гармо-нию. Сама архитектурная форма Дворца – пи-рамида – берет начало еще со времен Древне-го Египта. Цвета и художественный стиль от-ражают основное символическое предназна-чение пирамиды. Голубой цвет символизиру-ет мир и спокойствие. Белый цвет – это свет,

344


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

символикалық жинақталған кемпірқосақ бол-са түрлі әлемнің біртұтастығын танытады.

Жоғарғы символдық мәнді пирамиданың геометриялық көлемінен де байқауға бола-ды. Пирамиданың іргетасы дүниенің негізі са-налатын жер, ауа, су мен отты білдіретін куб түрінде жасалынған. Пирамиданың өз форма-сы үшбұрыш – қасиетті үштіктің нұр, жылу мен өмірдің көрінісі секілді. Бір ахитектуралық ке-шенде төрт және үш саны бар символикалық пішіндерді қосу көптеген халықтар мен діндерде кездесетін қасиетті жеті санын береді.

Ғимараттың дизайнын әлемге танымал архитектор, Гейстхед, Миллениум көпірі, Ұлыбританиядағы Британ мұражайының әйнек қалыбы, Гонконг әуежайы, Нью Йорктегі Херст мұнарасы,Швейцариядағы Мэри Экс зеңгір үйінің авторы – Норман Фостер жасаған. Н. Фостер сонымен қатар Астанадағы келесі бір ахитектуралық жоба – Хан Шатырдың да авторы.

Құрылыс жұмыстарын түріктің «Симбо-линшаат» компаниясы жүргізді. Ғимараттың биіктігі 77 метр. Жалпы көлемі – 35 мың шаршы метр. Құрылыстың негізі болат қаңқа. Сырты – тас пен витраждық әйнек. Пирами-да жалпы саны 12 қабаттан тұрады, оның үш қабаты жер астында. Ғимарат ішінде 1,5 адамға арналған опералық театр, Астана университеті, мұражай, библиотека, мінәжат ету бөлмелері, конференц-залдар кешені орналасқан.

Кешеннің ерекшеліктері ретінде «үміт бесігі» мен «қысқы бақ» саналады. «Үміт бесігі» – бұл ашық алаң, аспанға көтерілген қолдар секілді алып тіреулермен тірелген. Бұл жерде орналасқан залдың көлемі 200 адамға арналған.

2006 ж. 12–13 қыркүйектерінде Әлемдік және дәстүрлік діндер басшыларының съезі осы залда өткен болатын. Жалпы форум

чистота веры, человечность. Голубь с оливко-вой ветвью, отраженный в витражных стеклах, представляет собой посланника мира. Радуга в концентрированном символическом виде показывает единство мира в его разнообра-зии.

Высокое символическое содержание име-ется и в геометрических формах пирамиды. В основании пирамиды – куб, репрезентиру-ющий четыре состояния стихии – земля, воз-дух, вода и огонь. Собственно сама пирами-да – треугольник, олицетворяющий тройку бо-жественных проявлений: света, тепла, жиз-ни. Объединение в одном архитектурном ком-плексе символических фигур с числами четы-ре и три в сумме дает семь – священное число для многих религий и народов мира.

Дизайн здания был разработан известным во всем мире архитектором Норманом Фосте-ром – автором таких архитектурных шедевров, как Гейстхед, мост Миллениум, витринная обо-лочка Британского музея в Великобритании, аэропорт Гонконга, башня Херст в Нью Йорке, небоскреб Мэри Экс в Швейцарии. Н. Фостер также является автором другого архитектурного проекта в Астане – Хан Шатыр.

Строительство осуществлено турецкой компанией «Симболиншаат». Высота объек-та составляет 77 метров. Его площадь – 35 тыс. кв. метров. Основа конструкции – сталь-ной каркас. Облицовка – камень и витражное стекло. Пирамида состоит в общей сложно-сти из 12 этажей, три из которых находятся под землей. В здании размещаются оперный театр на 1,5 тыс. мест, университет Астаны, музей, библиотека, молельные комнаты, ком-плекс конференц-залов.

Изюминкой комплекса призваны стать «колыбель надежды» и «зимний сад». «Ко-лыбель надежды» – это открытая площадка, которая крепится четырьмя гигантскими кон-сольными подпорками, символизирующими


llllllllllll

345



жұмысына 20 елден 73 делегация қатысты, олар барлық әлемдік және дәстүрлі діндер: ислам, христиан, иудаизм, буддизм, дао-сизм, синтоизм және тағы басқа діндердің өкілдері еді. Құрметті қонақтар қатарында атақты саяси және қоғамдық қайраткерлер болды, олардың арасынан ЮНЕСКО бас ди-ректоры К. Мацуура, БҰҰ Бас хатшысының орынбасары С. Орджоникидзе, Малайзияның экс-премьер-министрі М. Махатхир секілді тұлғаларды атап айтуға болады.

Форум «Дінаралық пікіралмасу принциптерін» қабылдады. Съезд жұмысының қорытындысы бойынша Съезд жанынан Мәдениеттер мен діндердің халықаралық орталығын құру туралы бастама көтерілді.

2009 ж. 1–2 шілдесі күндері Астанада Әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының III съезі «Толеранттылық, өзара құрмет және ынтымақтастық негізінде құрылған әлемдегі діни басшылардың рөлі» атты тақырыпта өтті. III съезд жұмысына әлемнің дәстүрлі діндерін ұстанатын 35 елден 77 делегация қатысты.

БҰҰ Бас Ассамблеясының 2008 ж. 13 қарашасында қабылданған қаулысына сәйкес съезд БҰҰ жүйесінің қатысуы мен техникалық көмегі негізінде жүрді.

Дінаралық келісім мен тату көршілікті нығайту, әлемдегі қақтығыстық жағдайларды шешудің жолын іздестіру мақсатында Пре-зидент Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен Діни көшбасшылар кеңесі құрылды. Оның құрамына ислам, христиан, иудаизм, буд-дизм, индуизм, синтоизм және зоростризмді ұстанған 15 рухани қызметкер кірді.

Әлемдік және дәстүрлі діндер басшы-ларының IV съезі 2012 ж. 30–31 мамырла-ры аралығында Астана қаласында «Адамзат таңдауы бейбітшілік пен тыныштық» деген жалпы тақырыппен өтті. Форумға әлемдік және дәстүрлі діндер өкілдері саналатын 40 астам елден 87 делегация және де беделді

руки мира, устремленные ввысь. Расположен-ный здесь зал имеет вместимость до 200 чел.

Именно в этом зале и собрались лидеры мировых и традиционных религий на II Съезд в Астане 12–13 сентября 2006 г. В целом в работе форума приняли участие 43 делега-ции из 20 стран, которые представляют все мировые и традиционные религии и конфес-сии мира: ислам, христианство, иудаизм, буд-дизм, даосизм, синтоизм и другие. В качестве почетных гостей присутствовали известные политические и общественные деятели, среди которых – гендиректор ЮНЕСКО К. Мацуура, заместитель Генерального секретаря ООН С. Орджоникидзе, экс-премьер-министр Ма-лайзии М. Махатхир, а также представители законодательных органов, неправительствен-ных организаций из разных стран.

Форум принял «Принципы межрелигиоз-ного диалога». По итогам работы Съезда была выдвинута инициатива создания Междуна-родного центра культур и религий под эгидой Съезда.

1–2 июля 2009 г. в Астане состоялся III Съезд лидеров мировых и традиционных религий под общей тематикой «Роль религи-озных лидеров в построении мира, основан-ного на толерантности, взаимном уважении и сотрудничестве». В работе III Съезда приняли участие 77 делегаций из 35 стран мира, пред-ставлявших все основные религии мира.

В соответствии с резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН, принятой 13 ноября 2008 г., Съезд прошел при участии и технической по-мощи со стороны системы ООН.

В целях укрепления межрелигиозно-го согласия и добрососедства, поиска путей решения конфликтных ситуаций в мире по инициативе Президента РК Н.А. Назарбаева создан Совет религиозных лидеров. В его со-став вошли 15 духовных деятелей от ислама,

346


Дін

, тар

их, қ

азір

гі з

аман

діни және халықаралық ұйымдардың өкілдері қатысты.

Мұндай съездер өткізу тәжірибесі жалғасын табады. Қазақстан Республика-сы Сенатының спикері басқаратын Съезд Хатшылығы жұмыс жасайды. 2013 ж. 25 қыркүйегінде Астанада Форумның 10 жылдығына арналған Съезд Хатшылығының отырысы мен халықаралық конференция өткізіледі.

христианства, иудаизма, буддизма, индуизма, синтоизма и зороастризма.

IV Съезд лидеров мировых и традицион-ных религий состоялся 30–31 мая 2012 г. в Астане под общей тематикой «Мир и согласие как выбор человечества». Форум собрал 87 делегаций из 40 стран мира, представляющих все мировые и традиционные религии, а так-же авторитетные религиозные и международ-ные организации.

Практика подобных съездов будет продолжаться. Действует Секретариат съезда, который возглавляет спикер Сената Парламента Республики Казахстан. 25 сентября 2013 г. в Астане состоялось заседание Секретариата съезда и международная конференция, посвященная его 10-летию.


llllllllllll

347



2012 ж. 1 қаңтарынан бастап эконо-микалық интеграцияның бұдан да терең түрі Қазақстан, Беларусь

және Ресейдің Бірыңғай экономикалық кеңістігінің нормативтік-құқықтық негізін қалыптастыратын 17 базалық келісімдер күшіне енді. Ол бойынша Кедендік одаққа (тауарлардың қозғалысы) қосымша келесідей қажетті жағдайларды қамтиды:

1) келісілген экономикалық саясат;2) капиталдың еркін қозғалысы;3) қызметтердің еркін қозғалысы;4) жұмыс күшінің еркін қозғалысы;5) БЭК мүше-мемлекеттерінің инфрақұ-

рылымына қолжетімділік.Кедендік одақ комиссиясы ұлттық

деңгейден жоғары екісатылы жаңа орган – Еуразиялық экономикалық комиссияға өзгертілді, ол қазіргі таңда БЭК қызметіне жетекшілікпен қатар, өз өкілеттілігі деңгейінде шешімдер қабылдап, ұсыныстар дайындай-ды.

Қол жеткізілген нәтижелер арасы-нан үшінші елдерден келетін импорттан кедендік-тарифтік қорғау деңгейінің арту-ын және ішкі нарықтың маңызды салала-рын тарифтік емес шаралар арқылы қорғауды қамтамасыз етуді айтуға болады. КО пен БЭК серіктестермен бірлесе отырып экспортқа

С 1 января 2012 г. вступили в силу 17 базовых соглашений, формирующих нор-мативно-правовую базу Единого эконо-

мического пространства Казахстана, Белару-си и России – более глубокой формы экономи-ческой интеграции, которая включает в себя в дополнение к Таможенному союзу (движение товаров) следующие необходимые условия:

1) согласованную экономическую политику;2) свободное движение капитала;3) свободное движение услуг;4) свободное движение рабочей силы;5) доступ к инфраструктуре государств –

членов ЕЭП.Комиссия Таможенного союза была пре-

образована в Евразийскую экономическую комиссию – новый наднациональный двух-уровневый орган, который сегодня осущест-вляет руководство деятельностью ЕЭП, прини-мает решения и готовит предложения в рам-ках своей компетенции.

Среди достигнутых результатов следует отметить повышение уровня таможенно-та-рифной защиты от импорта из третьих стран и обеспечение защиты важных отраслей вну-треннего рынка через нетарифные меры. По-явилась возможность вместе с нашими пар-тнерами по ТС и ЕЭП создавать экспортоори-ентированные кооперационные цепочки.

БІРЫҢҒАЙ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КЕҢІСТІК

ЕДИНОЕ ЭКОНОМИЧЕСКОЕ ПРОСТРАНСТВО

348


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

бағытталған кооперациялық тізбелерді дайын-дау мүмкіндігі туды.

БЭК аясында жұмысқа рұқсат алу жо-йылды. Миграциялық есепке 30 күнге дейінгі тіркелуді кейінге қалдыру туралы ереженің қолданылуы жұмысшы-мигранттардың еркін қозғалысын қамтамасыз етуге бағытталған.

Капитал мен қызметтердің қозғалысының еркіндігі саласындағы келісімдер БЭК елдері территорияларында ұлттық режим мен ба-рынша қолайлы сезіну режимін жасау-ды қамтамасыз етеді. Олар сонымен қатар қаржылай қызмет саласындағы және басқа да салалардағы ұлттық заңнамаларды үйлесімдендіруге мүмкіндік жасайды.

БЭК мемлекеттері ішінде темір жол көлігімен жүк тасымалдау қызметіне бірегейленген тарифтер қолданылуы тиіс. Бұл келісімді жүзеге асыру қазақстандық өнімді КО пен БЭК бойынша серіктестер нарығы мен жалпы әлемдік нарыққа экспорттау жөніндегі отандық өнеркәсіптердің шығындарын төмендетуге мүмкіндік береді.

Өзара келісілген (үйлестірілген) агроөндірістік саясат мақұлданған, ол ауыл шаруашылығын дамыту сұрақтары бойынша толықтырылған саясатты жүзеге асыруды, ветеринарлық және фитосанитарлық аман-саулықты, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді қарастырған.

В рамках ЕЭП отменены разрешения на работу. Применяется положение об отсрочке постановки на миграционный учет на срок до 30 дней, что направлено на обеспечение сво-боды движения трудящихся-мигрантов.

Соглашения в сфере свободы движения капитала и услуг обеспечивают предоставле-ние национального режима и режима наи-большего благоприятствования на территори-ях стран ЕЭП. Они также позволяют гармони-зировать национальные законодательства в сфере финансовых услуг и др.

Государствами ЕЭП должны применять-ся унифицированные тарифы на услуги по пе-ревозке грузов железнодорожным транспор-том. Реализация этой договоренности позво-лит снизить транспортные издержки отече-ственных предприятий по экспорту казахстан-ской продукции как на рынки партнеров по ТС и ЕЭП, так и на мировой рынок.

Одобрена Концепция согласованной (ско-ординированной) агропромышленной полити-ки, предусматривающая реализацию целост-ной политики в вопросах развития сельского хозяйства, обеспечения ветеринарного и фи-тосанитарного благополучия, продовольствен-ной безопасности.

Заложены правовые основы, позволяю-щие реализовывать на практике реальные


llllllllllll

349



Интеграцияның нақты мақсаттарын тәжірибе жүзінде іске асыруға мүмкіндік беретін құқықтық негіз жасалынған, ол бо-йынша еңбек өнімділігін арттыру, өндірістегі шығындарды азайту, жаңа жұмыс орындарын ашу, бірін-бірі өзара толықтырып отыратын технологиялық тізбекті қалыптастыру, ғылыми-зерттеулік және сынақтық-конструкторлық жо-баларды дамыту, жаңа технологияларды тарту және т. б. Осының барлығы Қазақстанның инвестициялық тартымдылығының артуына ықпал етеді.

Жақын арадағы 2–3 жылдарда БЭК қалыптастыру бойынша арнайы бекітілген күнтізбелік жоспар негізінде БЭК-тің 17 база-лық келісімдерінің бұдан ары жүзеге асуын қамтамасыз ету жоспарланған.

Біз білетіндей, оның нәтижесі 2015 ж. 1 қаңтарында құрылатын Еуразиялық экономикалық одақ болуы тиіс.

цели интеграции, в числе которых: повыше-ние производительности труда; снижение из-держек в производстве; создание новых рабо-чих мест, формирование взаимодополняемых технологических цепочек; развитие научно-исследовательских и опытно-конструкторских разработок; трансферт новых технологий и многое другое. Все это способствует повыше-нию инвестиционной привлекательности Ка-захстана.

В ближайшие 2–3 года планируется обе-спечить дальнейшую реализацию 17 базовых соглашений ЕЭП в рамках специально для этого утвержденного Календарного плана по формированию ЕЭП.

Результатом, как мы уже знаем, должно стать создание с 1 января 2015 г. Евразий-ского экономического союза.

350


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақ-станның егемендігін алған уақыттан бас-тап ҚР сыртқы саясатының маңызды

бағыттарының бірі болып келетін еуразиялық интеграцияның идеясын белсенді және дәйекті түрде ілгерілетуде.

Еуразиялық экономикалық одақты құру туралы бастамасы бірінші рет 1994 жылы ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Л.В. Ло-моносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде дәріс беру барысында қозғалған болатын.

Еуразиялық интеграция аясындағы оқиғалардың кезектелген хронологиясы:

1996 ж. – Беларусия, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей президенттері Кедендік одақты құру туралы мәлімдеме жа-сады. Бұл жұмысқа кейін Тәжікстан қосылды.

2000 ж. – аталған 5 мемлекетпен «Еуразиялық экономикалық қауымдастық» халықаралық ұйымы құрылды.

2006 ж. – ЕврАзЭҚ мүше-елдерінің президенттері үш мемлекетке – Қазақстан, Беларусия және Ресейге Кедендік одақты тәжірибе жүзінде құру және өзара саудада тау-арлар қозғалысына еркіндікті қамсыздандыру бойынша жұмысты бастау мандатын берді.

2010 ж. – үш мемлекеттің Кедендік одағы іске қосылды, үш елдің бірегей сыртқы сау-

Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев с момента обретения Ка-захстаном независимости активно и по-

следовательно продвигает идею евразийской интеграции, которая является одним из важ-ных направлений внешней политики РК.

Впервые инициатива главы государства Н.А. Назарбаева о создании Евразийского со-юза была озвучена в марте 1994 г. в стенах Московского государственного университета им. М. Ломоносова.

Хронология последующих событий в рам-ках евразийской интеграции:

1996 г. – президенты Беларуси, Казахста-на, Кыргызстана и России заявили о создании Таможенного союза. К этой работе в последу-ющем присоединился Таджикистан.

2000 г. – указанными 5 странами учреж-дена международная организация – «Евра-зийское экономическое сообщество».

2006 г. – президенты государств – членов ЕврАзЭС наделили три страны – Казахстан, Беларусь и Россию – мандатом начать рабо-ту над практическим созданием Таможенного союза и обеспечением свободы движения то-варов во взаимной торговле.

2010 г. – запущен Таможенный союз трех государств, начала применяться единая внеш-неторговая политика трех стран, с 1 января

ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОДАҚ

ЕВРАЗИЙСКИЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ СОЮЗ


llllllllllll

351



да саясаты қолданыла бастады, осы жылдың 1-ші қаңтарынан бастап Бірыңғай кедендік тарифтер (БКТ) және үшінші елдер тауарлары-на қатысты тарифтік емес реттеудің Бірыңғай жүйесі күшіне енді.

2010 ж. шілдесінен бастап Кедендік одақтың Кедендік кодексі іске қосылды, өзара саудада кеден-дік рәсімдеу жойыл-ды.

2011 ж. – ішкі ше-караларда кедендік бақылаудың алып тасталуына байланы-сты үш мемлекеттің бірыңғай кедендік территориясы түпкі-лікті қалыптасты.

2012 ж. – экономикалық интеграцияның анағұрлым терең формасын – Бірыңғай экономикалық кеңістіктің нормативті-құқықтық базасын құрайтын 17 негізгі келісімдер күшіне енді, ол өзіне, Кедендік одаққа қосымша, келесі қажетті шарттарды қосады:

1) келісілген экономикалық саясат;2) капиталдың еркін қозғалысы;3) қызметтердің еркін қозғалысы;4) жұмыс күшінің еркін қозғалысы;5) БЭК мүше-мемлекеттерінің инфрақұры-

лымына қол жетімділік.2013 ж. 29-шы мамырында Жоғарғы

Еуразиялық экономикалық кеңестің – Кедендік одақ пен Беларусия, Қазақстан және Ресейдің Бірыңғай экономикалық кеңістігінің жоғарғы интеграциялық органының кезекті отырысы болды.

Саммитте үш елдің президенттері 2015 ж. 1-ші қаңтарына дейін Еуразиялық экономикалық одақты құру туралы келісімдерін растады.

этого года вступили в действие Единый тамо-женный тариф (ЕТТ) и Единая система нета-рифного регулирования в отношении товаров из третьих стран.

С июля 2010 г. введен в действие Тамо-женный кодекс Таможенного союза, отменено

таможенное оформ-ление во взаимной торговле.

2011 г. – вслед-ствие отмены тамо-женного контроля на внутренних границах была окончательно сформирована еди-ная таможенная тер-ритория трех госу-дарств.

2012 г. – вступили в силу 17 базовых со-глашений, формирующих нормативно-право-вую базу Единого экономического простран-ства – более глубокой формы экономической интеграции, которая включает в себя, в допол-нение к Таможенному союзу (движение това-ров), следующие необходимые условия:

1) согласованную экономическую полити-ку;

2) свободное движение капитала;3) свободное движение услуг;4) свободное движение рабочей силы;5) доступ к инфраструктуре государств –

членов ЕЭП.29 мая 2013 г. состоялось очередное засе-

дание Высшего Евразийского экономического совета (на уровне глав государств) – высшего интеграционного органа Таможенного союза и Единого экономического пространства Казах-стана, России и Беларуси.

На Саммите президенты трех стран под-твердили свою договоренность, что к 1 января 2015 г. Евразийский экономический союз бу-дет создан.

352


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

Осы мақсаттарға сәйкес үкіметтерге бекітілген мерзімге дейін Бірыңғай экономикалық кеңістікті қалыптастыруды аяқтау тапсырмасы берілді. 2015 ж. 1-ші қаңтарына дейін КО пен БЭК режимдерінде қолданылатын барлық шектемелер мен алу-лар жойылуы тиіс. Бұл аталған Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуына негіз бо-лады.

Саяси тәуелсіздік мызғымас болып қалады – еуразиялық интеграцияның бұл қағидасы ең маңызды болып келеді. Елбасы Н.Ә. На-зарбаев біздің елдің саяси тәуелсіздігіне әлде қандай қол сұғушылықтар болса, Қазақстан бұндай одақтан шығып кететіндігін атап өткен.

Болашақ Еуразиялық экономикалық одақ үшінші мемлекеттердің қосылуы үшін ашық халықаралық ұйым болады.

2013 ж. 29 мамырда болған ЖЕЭК Саммитіне Қырғызстан және Украина президенттері А. Атамбаев және В. Янукович шақырылған болатын.

Қырғызстан үш елдің Кедендік одағына қосылуға өтінішті берді. Қазіргі кезде, ҚР-ның КО-қа кіруінің Жол картасын әзірлеп жатқан Жұмыс тобы құрылған.

Украина да Кедендік одақпен серіктестікті дамытуға және Еуразиялық экономикалық комиссияның жұмысында бақылаушы мәртебесін алуға ниет білдірді.

2013 ж. 29 мамырда болған ЖЕЭК отырысының қорытындысы бойынша мем-лекеттер басшыларымен Еуразиялық интеграциялық үрдіске Қырғызстан мен Украинаның қатысуы туралы сәйкес өтініштері қабылданды.

В этих целях правительствам дано поруче-ние до намеченного срока завершить форми-рование Единого экономического простран-ства. К 1 января 2015 г. все изъятия и огра-ничения, все еще сохраняющиеся в действу-ющем режиме ТС и ЕЭП, должны быть устра-нены. Это будет являться основой для созда-ния упомянутого Евразийского экономическо-го союза.

Политический суверенитет остается не-зыблем – этот принцип евразийской интегра-ции остается самым важным. Глава государ-ства Н.А. Назарбаев неоднократно подчерки-вал, что, если будут какие-либо посягательства на политический суверенитет нашей страны, то Казахстан выйдет из такого союза.

Будущий Евразийский экономический союз станет международной организацией, открытой для присоединения третьих госу-дарств.

На Саммит ВЕЭС 29 мая 2013 г. были также приглашены президенты Кыргызстана и Украины – А. Атамбаев и В. Янукович.

Кыргызстан уже подал заявку на присо-единение к Таможенному союзу трех госу-дарств. В настоящее время создана Рабочая группа, которая разрабатывает Дорожную карту вступления КР в ТС.

Украина также выразила намерение раз-вивать сотрудничество с Таможенным союзом и получить статус наблюдателя в работе Евра-зийской экономической комиссии.

По итогам заседания ВЕЭС 29 мая 2013 г. Главами государств были приняты соответствующие заявления об участии Кыргызстана и Украины в Евразийском интеграционном процессе.


llllllllllll

353



Джи-Глобал – Қазақстан Президентінің 2011 ж. желтоқсанында жаһандық дағдарысты жеңу мақсатындағы дамыған

және дамушы елдер үшін біртұтас коммуника-тивті алаң ретінде ұсынған бастамасы.

2013 ж. қыркүйегінде Санкт-Петербугте өткен Үлкен жиырмалықтың саммитінде Пре-зидент Н.Ә. Назарбаев атап өткендей, Джи-глобал – бұл G8 немесе G20 баламасы емес, бұл жаһандық пікір алмасудың қосымша жаңа құралы.

2012 ж. мамырда өткен 5-ші Астана экономикалық форумында Елбасы «Джи-глобалдың 5 принципі» атауына ие болған халықаралық үрдістерді реформалаудың принциптерін белгілеген болатын. Олар Қа-зақстанның ЕҚЫҰ төрағалық еткен «төрт Т»: Trust - сенім, Traditions - дәстүрлік, Transparency - транспаренттік, Tolerance – толеранттылық девизінің сабақтастығы негізінде қалыптастырылды.

1. «Төңкеріс емес, эволюция,». G-GLOBAL әлемінің принципі – бұл

әлеуметтік-экономикалық жүйелердің да-муындағы эволюциялық дамуға сүйену, саяси дамудың төңкерістік үлгісінен бас тарту.

Төңкерістік өзгерістер тек ғылыми ілім мен технологиялар саласында ғана болуы мүмкін және жол беріледі.

Джи-Глобал – инициатива Президента Ка-захстана, выдвинутая в декабре 2011 г., в качестве единой коммуникативной плат-

формы развитых и развивающихся стран в це-лях преодоления глобального кризиса.

Как было отмечено Президентом РК Н.А. Назарбаевым на саммите «Большой двадцатки» в Санкт-Петербурге в сентябре 2013 г., Джи-глобал – это не альтернатива G8 и G20, а дополнительный инструмент глобального диалога.

На 5-м Астанинском экономическом фо-руме в мае 2012 г. главой государства были обозначены принципы реформирования меж-дународных процессов, получившие название «5 принципов Джи-глобал». Они сформирова-ны на основе преемственности девиза «четы-ре Т»: Trust – доверие, Traditions – традиции, Transparency – транспарентность, Tolerance – толерантность, с которым Казахстан реализо-вал председательство в ОБСЕ.

1. «Эволюция, а не революция». Принцип Мира G-GLOBAL – это эволю-

ционность развития социально-политических систем, отказ от революций как форм полити-ческого развития.

Революционные изменения возможны и допустимы только в сфере научных знаний и технологий.

ДЖИ-ГЛОБАЛ (G-GLOBAL)

ДЖИ-ГЛОБАЛ (G-GLOBAL)

354


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

Қоғамдық өмірдің демократиялық прин-циптер негізінде реформалар жолы мен жүйелі эволюциялық өзгерістер арқылы дамуы – XXI ғасырдағы бірден-бір прогресс жолы.

2. Әділеттілік, теңдік, пәтуә.G-GLOBAL әлемінің үштік принципі

барлық мемлекеттердің ұлттық мүддесіне сәйкес келетін мемлекетаралық қатынастар жүйесін қолдайтындығын білдіреді.

Елдерді ұлы және екінші деңгейлік, жетекші және жетектегі деген бөліністің ор-нына барлық елдер мүмкіндіктің теңдігіне қол жеткізетін жаһандық экономика, валюта жүйесі мен әлемдік саясат дамуының әділетті негіздерін бекітуге келуі тиіс.

3. Жаһандық толеранттылық және сенімділік.

Жаһандық толеранттылық – бұл тек қана ұлтаралық, дінаралық және мәдениетаралық өзара инабатты диалог емес. Мемлекеттердің геосаяси салмағы мен ықпалы, тарихи тәжірибесі, экономикасы мен қоғамының даму деңгейіне қарамастан олардың арасындағы өзара қарым-қатынастар да толерантты болуы керек.

Бұл принциптің негізі – бұл «креативті сыныптың» заманауи тұжырымдамасындағы толеранттылық XXI ғасырдағы эконмикалық өсімінің маңызды факторы болуында.

Тек жаһандық толеранттылық пен сенімнің арқасында ғана адамзат өзінің тіршілік етуіне қажетті жаңа сапаға ие болып, зорлық-зомбылықтан, соғыстар мен қақтығыстардан ада тұрақты әлем жасауға қол жеткізеді.

4. Жаһандық транспаренттілік.G-GLOBAL әлемі – бұл транспарентті

(ашық) ұлттар қауымдастығы. Ол жерде түрлі үлкен, орташа немесе аз ұлттардың абыройын қорлайтын «қос қалыптық» болмауы керек.

Бұл үшін халықаралық қатынастардағы барынша ашықтық пен айқындылық қажет. Оларды «бөлу сызығы» мен «сахна

Путь реформ, последовательных эволюци-онных изменений общественной жизни на де-мократических принципах – это единственный путь прогресса в XXI веке.

2. Справедливость, равенство, консенсус.Этот триединый принцип мира G-GLOBAL

означает приверженность такой системе меж-государственных отношений, которая отвечает национальным интересам всех без исключе-ния государств.

Альтернативой делению стран на великие и второстепенные, ведущие и ведомые должно стать утверждение справедливых основ разви-тия глобальной экономики, валютной системы и мировой политики, при которых все страны будут обладать равенством возможностей.

3. Глобальная толерантность и доверие.Глобальная толерантность – это не только

взаимоуважительный межэтнический, меж-религиозный и межкультурный диалог. То-лерантными должны быть взаимоотношения между государствами, вне зависимости от их геополитического веса и влияния, истори-ческого опыта, уровня развития экономики и общества.

Основа данного принципа – в современ-ной концепции «креативного класса» о том, что в XXI в. толерантность становится важным фактором экономического роста.

Только на основе глобальной толерантно-сти и доверия человечество сможет обрести новое качество своего существования, создать устойчивый мир, свободный от насилия, войн и конфликтов.

4. Глобальная транспарентность.Мир G-GLOBAL – это транспарентное (от-

крытое) сообщество наций. В нем не должно быть никаких «двойных стандартов», унижаю-щих достоинство наций – и больших, и сред-них, и малых.

Для этого жизненно необходимы макси-мальная открытость и прозрачность в между-


llllllllllll

355



артылық» келісімдерден азат етіп, әлемнің жаңа жетістіктерге жетуіне кедергі келтіретін өткеннің қалдықтарынан айыру керек.

Қазақстан ЕҚЫҰ төрағалығы кезінде өзінің барлық серіктестерін осыған шақырған болатын.

ЕҚЫҰ саммитін Астанада өткізу мемле-кеттер арасындағы өзара тиімді кең ауқымды ынтымақтастықты дамытуға аса қажетті жаһандық сұхбаттың ашықтығының шынайы өмірлік көрінісі болды.

5. Конструктивті көпполярлық.Көпполярлы әлем құру – бұл XXI ғасырдағы

жаһандық дамудың жаңа үрдісі. Көпполярлық – бұл адамзат өркениетінің алуан түрлілігін көрсететін объективті үрдіс.

ХХ ғасырдың соңғы ширегінде эконо-микалық дамудың логикасы экономикалық дамудың аймақтық орталықтарының қалыптасуына жағдай жасады.

Қауіптер мен қатерлердің бірден-бір ба-ламасы – биполярлық әлемнің жағымсыз мұрасы саналатын қысымдық психология-сыз қалыптастырылған геосаяси тежеулер мен қарсы салмақтардың теңестіріген жүйесі конструктивті көпполярлық бола алады.

«G-Global» байланыс жасау алаңы әлемдік қауымдастықтың саяси, сараптамалық және іскер топтары арасында үлкен қолдауға ие бол-ды. Қазіргі таңда G-Global жер шарының 160 астам елінен 3 млн астам адамды біріктіріп отыр.

G-global алаңында неше түрлі ұшқыр жобалар жарық көрді. Мысалы, «ай тұлғасы» - G-Global инфо-коммуникативті интернет-алаңының интерактивті онлайн-конференциясы. Бұл жерде онлайн жағдайында әлемнің танымал тұлғалары мен жетекші сарапшылары www.group-global.org. Порталын пайдаланушыларға кеңестер айтып, олардың сұрақтарына жауап береді.

народных отношениях. Надо сделать их сво-бодными от «разделительных линий» и «за-кулисных» сделок, освободить от рудиментов прошлого, мешающих движению мира к но-вым высотам.

Казахстан призывал к этому всех партне-ров во время своего председательства в ОБСЕ.

Проведение саммита ОБСЕ в Астане стало наглядным примером жизненной силы транс-парентности глобального диалога – важного условия для развития широкого взаимовыгод-ного сотрудничества между странами.

5. Конструктивная многополярность.Создание многополярного мира – это

тренд глобального развития в XXI веке. Мно-гополярность – это объективная тенденция, подчеркивающая многообразие человеческой цивилизации.

Начиная с последней трети ХХ в. логика экономического развития мира способствова-ла складыванию ряда региональных центров экономического роста.

Единственной альтернативой вызовам и угрозам является формирование конструктив-ной многополярности – сбалансированной си-стемы геополитических сдержек и противове-сов, без блоковой психологии – этого негатив-ного наследства биполярного мира.

Коммуникативная площадка G-Global по-лучила широкую поддержку в политических, экспертных и деловых кругах у мировой обще-ственности. Она объединила 3 млн. человек из 160 стран нашей планеты.

На площадке G-global увидели свет новые креативные проекты. Например, «персона ме-сяца» – интерактивная онлайн-конференция инфо-коммуникативной интернет-площадки G-Global. Здесь в режиме онлайн экспер-ты современности и известные мировые лич-ности консультируют и отвечают на вопросы пользователей портала www.group-global.org.

356


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

Кедендік одақ құру Н.Ә. Назарбаевтың М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде 1994

жылдың сәуір айында оқыған тарихи лекция-сында айтылған Еуразиялық интеграция идея-сын іске асырудың маңызды кезеңі еді.

Интеграцияға қарай ірі қадам 1998 жылы ТМД елдері көшбасшыларының қабылдаған «қарапайым адамдарға қарсы 10 қадам» мәлімдемесі болды. Бұл бастама ТМД елдері арасындағы сауда мен азаматтар арасындағы өзара қарым-қатынастарды біршама жеңіл-детуге мүмкіндіктер берді. Атап айтқанда, 90 күнге дейін ТМД елдерінде рұқсатнамасыз, тіркелмей жүруге қатысты болды.

Осының негізінде интеграцияны тереңдету түрлі институттар мен қауіпсіздік құрылымымен бірге өзараәрекет ету механизмі арқылы басталған (мысалы, Ұжымдық қауіпсіздік және шекаралас елдер бестігінің ынтымақтастығы жайлы Келісім-шарт ұйымдастыру).

Интеграция Еуразиялық экономикалық қауымдастығын құру арқылы нығайды (ЕурАзЭҚ). Қауымдастық құрылу туралы келісім-шартқа 2000 жылдың қазан айында қол қойылды және 2001 жылдың мамыр ай-ында күшіне енді. Жаңа мыңжылдықтың ба-сталуымен еуразиялық интеграцияның жаңа кезеңі басталды.

Создание Таможенного союза явля-лось важным этапом реализации идеи Евразийской интеграции, озвученной

Президентом РК Н.А. Назарбаевым в рамках своей исторической лекции в Московском го-сударственном университете имени М.В. Ло-моносова в апреле 1994 г.

Крупным шагом к интеграции стало при-нятие в 1998 г. лидерами стран – участниц СНГ заявления о «10 простых шагах навстречу простым людям». Эта инициатива позволила существенно упростить торговлю и взаимодей-ствие между гражданами стран СНГ. В частно-сти, это касалось безвизовых отношений, воз-можности нахождения на территории стран СНГ без регистрации до 90 дней.

На этой основе началось дальнейшее углу-бление интеграции через различные институты и механизмы взаимодействия, включая струк-туры безопасности (например, Организация Договора о коллективной безопасности и со-трудничество пятерки приграничных стран).

Интеграция кристаллизовалась в созда-ние Евразийского экономического сообщества (ЕврАзЭС). Договор о создании сообщества был подписан в октябре 2000 г. и вступил в силу в мае 2001 г. Так с наступлением нового тысячелетия начался новый этап евразийской интеграции.

КЕДЕНДІК ОДАҚ

ТАМОЖЕННЫЙ СОЮЗ


llllllllllll

357



Соңғы бес жылда ЕурАзЭҚ 2003 жылғы Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблея-сында бақылаушы мәртебесін алуға дейінгі уақытта бірнеше маңызды институционал-дану кезеңдерін өткізді. 2006 жылдың та-мыз айында ЕурАзЭҚ мүше-мемлекеттерінің президенттері Қазақстан, Беларусь және Ре-сей елдерін Кеден Одағын құруға және үш мемлепкеттің өзара саудасы бойынша та-уар қозғалысы еркіндігін қамтамасыз етуге өкілетті етті.

Кедендік және реттеуші ұйымдардың өзара терең әрекеті басталды. 2009 жылы ТМД кеңістігінде Кедендік одақтың ұлттықтан жоғарғы органы – Кедендік комиссия құрылды және оның шешімі сыртқы сауда саласы бой-ынша КО-тың барлық қатысушыларының территорияларында қолданылуға міндетті бо-лып табылады, сонымен қатар Дағдарысқа қарсы қор, ЕурАзЭҚ жоғары технологиялар Орталығы.

Интеграция 2008–2009 жылдардағы халықаралық қаржылық-экономикалық дағда-рыстардың салдарларын жеңуде жағымды рөл атқарды. Атап айтқанда, бірігу мен топта-су арқылы әлемдік экономиканың дамуының

В последующие пять лет ЕврАзЭС прошел несколько важных периодов институционали-зации, вплоть до получения статуса наблю-дателя в Генеральной Ассамблее Организа-ции Объединенных Наций в 2003 г. В авгу-сте 2006 г. президенты государств – членов ЕврАзЭС уполномочили Казахстан, Беларусь и Россию приступить к созданию Таможенно-го союза и обеспечению свободы движения то-варов во взаимной торговле трех государств.

Началось углубленное взаимодействие таможенных и регулирующих органов. В 2009 г. был создан наднациональный орган Таможенного союза – Таможенная комиссия, чьи решения во внешнеторговой сфере являют-ся обязательными к применению на террито-рии всех участников ТС, а также Антикризис-ный фонд, Центр высоких технологий ЕврАзЭС.

При этом интеграция сыграла положитель-ную роль в преодолении последствий между-народного финансово-экономического кри-зиса 2008–2009 гг. В частности, интеграция продемонстрировала, что через объединение и консолидацию возможно лучше противосто-ять вызовам развития мировой экономики и рискам ее цикличности.

358


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

С 1 января 2010 г. вступили в действие Единый таможенный тариф (ЕТТ) и Единая система нетарифного регулирования в отно-шении товаров из третьих стран. Таким об-разом, был запущен Таможенный союз трех государств, начала применяться единая внеш-неторговая политика «тройки». С июля того же года введен в действие Таможенный кодекс Таможенного союза, отменено таможенное оформление во взаимной торговле.

Вступил в силу ряд международных дого-воров. Начало действовать единое правовое поле в области применения санитарных, ве-теринарных и фитосанитарных мер, включаю-щих:

- применение единых перечней подкон-трольной продукции;

- единые требования к этой продукции;- единый порядок ввоза продукции на

единую таможенную территорию Таможенного союза и перемещения по ней;

- оформление разрешительных докумен-тов по единым формам, которые признаются всеми государствами – членами Таможенно-го союза без дополнительного подтверждения соответствия указанным требованиям.

В июле 2011 г. вследствие отмены та-моженного контроля на внутренних границах была окончательно сформирована единая таможенная территория трех государств. Все это создало предпосылки для дальнейшего углубления интеграционного процесса и под-писания ими в 2014 г. в г. Астане договора о Евразийском экономическом союзе.

сын-қатерлеріне, оның тәуекелдерінің циклділігіне қарсы тұруда интегерацияның мүмкіндігі жоғары екендігін көрсетіп берді.

2010 ж. 1-ші қаңтарынан бастап Бірыңғай кедендік тарифтер (БКТ) және үшінші елдер тауарларына қатысты тарифтік емес реттеудің Бірыңғай жүйесі күшіне енді. Осылайша, үш мемлекеттің Кедендік одағы іске қосылды, «үштіктің» бірыңғай сыртқы сауда саясаты қолданыла бастады. Осы жылдың шілдесінен бастап Кедендік одақтың Кедендік кодексі іске қосылды, өзара саудада кедендік рәсімдеу жойылды.

Халықаралық келісімдердің қатары күшіне енді. Санитарлы, ветеринарлы және фитосани-тарлы шараларды қолдану саласында, өзіне келесілерді қосатын, бірыңғай құқықтық алаң қолданыла бастады:

- бақылаудағы өнімдердің бірыңғай тізімін қолдану;

- осы өнімдерге бірыңғай талаптар;- Кедендік одақтың бірыңғай кедендік тер-

риториясына өнімдердің алып келінуі және олардың территория бойынша қозғалысының бірыңғай тәртібін пайдалану;

- Кедендік одақтың мүше-мемлекеттерінің барлығымен бекітілген талаптарға сәйкес қосымша растаусыз қабылданатын, бірыңғай формалар бойынша рұқсат қағаздарын рәсімдеу.

2011 ж. шілдесінде ішкі шекараларда кедендік бақылаудың алып тасталуына бай-ланысты үш мемлекеттің бірыңғай кедендік территориясы түпкілікті қалыптасты. Осының барлығы интеграциялық үдерісті тереңдетіп, 2017 ж, Астана қаласында Еуразиялық экономикалық одақ туралы Келісім-шартқа қол қоюға алғышарттар қалыптастырды.


llllllllllll

359



О ПРЕДСЕДАТЕЛЬСТВЕ КАЗАХСТАНА В ОБСЕ

Казахстан стал первым Действующим председателем ОБСЕ из числа постсовет-ских республик и государств Централь-

ноазиатского региона с преимущественно му-сульманским населением, что является объек-тивным признанием международным сообще-ством впечатляющих успехов нашей страны, свидетельством весомого вклада Казахстана в обеспечение региональной и глобальной безопасности.

Последовательная имплементация девиза нашего председательства – «Доверие», «Тра-диции», «Толерантность» и «Транспарент-ность» – беспристрастность и уважение мне-ния каждого партнера расширили и укрепи-ли консенсусное поле по основополагающим вопросам развития Организации на основе равного наполнения каждой из трех «корзин» ОБСЕ.

Конструктивное взаимодействие всех государств-участников по «процессу Корфу» позволило вдохнуть свежую струю в деятель-ность Организации и восстановить ее значи-мость как ключевой диалоговой платформы по вопросам безопасности.

Казахстан придал новую динамику об-щим усилиям по оживлению и укреплению режима контроля над вооружениями, а также продолжил работу в рамках существующих

Қазақстан бірінші болып бұрынғы кеңестік республикалар арасынан және де тұрғындарының басым бөлігі мұсылман

саналатын орталықазия аймағы мемлекеттері ішінен ЕҚЫҰ Әрекеттегі төрағасы атанды, бұл еліміздің айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізгендігін халықаралық қауымдастықтың объективті мойындауы және де Қазақстанның аймақтық және жаһандық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қосқан ауқымды үлесінің мысалы бола алады.

Біздің төрағалығымыздың – «Сенімділік», «Дәстүрлер», «Толеранттылық» және «Транспоренттілік» ұрандарының дәйекті түрде жүзеге асырылуы, әрбір серіктестің пікіріне деген риясыздық пен құрмет ЕҚЫҰ әрбір үш «себетін» тең толтыра отырып Ұйым дамуының негізгі сұрақтары бойынша консенсустық алаңды кеңіту мен нығайтуға мүмкіндік жасады.

Барлық мүше-мемлекеттердің «Кор-фу үрдісі» бойынша өзара сындарлы әрекеттестігі Ұйымның қызметіне жаңа дем беріп, қауіпсіздік мәселелері бойынша негізгі пікіралмасулық алаң ретіндегі маңыздылығын қалпына келтірді.

Қазақстан қару-жарақтарға бақылау режимін жандандыру және нығайтуға қатысты жалпылама әрекеттерге жаңа қарқын

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕҚЫҰ ТӨРАҒАЛЫҒЫ ТУРАЛЫ

360


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

беріп, созылмалы қақтығыстарға қатысты қалыптасқан келіссөздер форматы бойынша жұмысты жалғастырды.

Приднестровьелік реттестіру үрдісінде айтарлықтай жағымды динамикаға қол жеткізілді, оның ішінде «5+2» бейресми кездесулерді өткізу шаралары да бар.

Минск тобы кавказ аймағының тұрақтылығының негізгі факторларының бірі – таулы қарабах қақтығысын шешу бойынша әрекеттерін жалғастырды.

Женева пікірталасының жағымды нәтижесі ретінде жанжалдарды болдырмау және оларға қатысты әрекет ету жөніндегі Двани/Эргнети механизмі жұмысының бір жылдық үзілістен кейін қайта жұмысын жалғастыруы болды.

Қырғызстанда орын алған қайғылы оқиға Әрекеттегі төраға ретіндегі Қазақстанға және ЕҚЫҰ жалпы қауымдастығы үшін айтарлықтай сынақ болды. Елдегі азамат соғысының орын алмауы, шиеленістікті төмендету мен елдің құқықтық алаңға қайта оралуында ЕҚЫҰ үлкен рөл атқарды.

Халықаралық терроризм мен экстремизм, ұйымдасқан қылмыс, заңсыз есірткі саудасы секілді трансұлттық қауіптер мен қатерлерге, сонымен қатар Ұйымнан тыс аймақтардан, әсіресе Ауғанстан территориясынан тарайтын қатерлерге қарсы тұру бойынша көпжақты өзара әрекеттестік жаңа сапалық деңгейге көтерілді.

Гуманитарлық өлшем бойынша бар назар ұлтаралық және дінаралық толеранттылық сұрақтарына аударылды. Осы бағыт бойын-ша жасалынған негізгі шара 2010 ж. 29–30 маусымында Астанада өткен ұйымның Толеранттылық және кемсітушілікке қарсы жоғарғы деңгейлі конференциясы болды.

Қазақстан азаматтық қоғамнен ашық және сындарлы ынтымақтастықтың ор-науын барынша қолдап, мемлекеттік

переговорных форматов по затяжным кон-фликтам.

Определенная позитивная динамика была достигнута в процессе приднестровского уре-гулирования, включая проведение регуляр-ных неформальных встреч «5+2».

Минская группа продолжила свои усилия по разрешению Нагорно-Карабахского кон-фликта – одного из важных факторов стабиль-ности Кавказского региона.

Позитивным результатом Женевских дис-куссий стало возобновление после годичного перерыва работы Механизма Двани/Эргнети

по предотвращению инцидентов и реагирова-нию на них.

Серьезным испытанием для Казахстана как Действующего председателя и всего со-общества ОБСЕ стали трагические события в Кыргызстане. Именно ОБСЕ сыграла ключе-вую роль в недопущении гражданской войны в стране, снижении напряженности и возвра-щении страны в правовое поле.

На новый качественный уровень было выведено многостороннее взаимодействие по противодействию транснациональным вы-зовам и угрозам, включая международный терроризм и экстремизм, организованную преступность, незаконный оборот наркоти-ков, а также вызовам, исходящим извне Ор-


llllllllllll

361



емес ұйымдардың (МЕҰ) ЕҚЫҰ саммиті қарсаңында және оның аясында Ұйым жұмысына белсенді және кең көлемде қатысуға мүмкіндік жасады.

Президент Н.Ә. Назарбаевтың бастама-сы бойынша жаңа мыңжылдықтағы ЕҚЫҰ алғашқы саммитін өткізу төрағалықтың және де жалпы Ұйымның талас тудырмайтын жетістігі болды. Еліміз ЕҚЫҰ қажеттілігі мен өміршеңдігін дәлелдеді, бүкіл әлемге Ұйымның «Хельсенкиден Астанаға» дейінгі жетістікті эволюциясын көрсетіп, ЕҚЫҰ жұмысына жаңа импульс берді.

Төрағалықтың негізгі қорытындысы «Астана естелікті декларациясы: қауіпсіздік қауымдастығына бетбұрыс» қабылдануы бол-ды, ол бойынша барлық мүше-мемлекеттер Хельсенки Қорытынды актісі мен Жаңа Еуропаға арналған Париж Хартиясын-да бекітілген ЕҚЫҰ аясындағы негізгі нор-малар, принциптер мен міндеткерліктерге адалдықтарын құптады.

Астана декларациясы Ұйым алдында тұрған жаңа қатерлер мен міндеттерді нақты белгілеп, ЕҚЫҰ жауапкершілігінің дәстүрлі зонасы айтарлықтай өзгерістерді бастан өткергендігін және қазіргі таңда өте ауқымды Еуро-Атлантикалық және Еуразиялық кеңістік-ті алып жатқандығына қатысты жалпы түсінікті бекітті.

Бұл құжаттың маңызды аспектілеріне келесілерді жатқызамыз:

«Қауіпсіздіктің Еуроатлантикалық және Еуразиялық қауымдастығы» термині мен түсінігін (алғашқы рет) бекіту. Бұл тер-мин посткеңестік аймақты қауіпсіздіктің трансконтинентальдық архитектурасын қа-лыптастыру үрдісінің тең құқылы мүшесі ретінде қарауға мүмкіндік береді.

ЕҚЫҰ үш өлшемі бойынша барлық нор-малар, принциптер мен міндеткерліктерге толық ұстанушылықты қайта құптау, соны-

ганизации, прежде всего, с территории Афга-нистана.

В гуманитарном измерении повышенное внимание было уделено вопросам межэтниче-ской и межрелигиозной толерантности. Глав-ным событием на данном направлении стало проведение 29–30 июня 2010 г. в Астане Кон-ференция ОБСЕ высокого уровня по толерант-ности и недискриминации.

Казахстан всячески содействовал откры-тому и конструктивному сотрудничеству с гражданским обществом, обеспечив широкое и активное участие НПО в деятельности Ор-ганизации, многочисленных мероприятиях на-кануне и в рамках саммита ОБСЕ.

Проведение по инициативе Президента Н.А. Назарбаева первого в новом тысячеле-тии саммита ОБСЕ стало неоспоримым успе-хом председательства и всей Организации в целом. Наша страна сумела доказать востре-бованность и жизнеспособность ОБСЕ, проде-монстрировать всему мировому сообществу успешную эволюцию Организации «от Хель-синки до Астаны», придать дополнительный импульс деятельности ОБСЕ.

Квинтэссенцией председательства стало принятие «Астанинской памятной деклара-ции: навстречу сообществу безопасности», в которой страны-участницы переподтвердили основополагающие нормы, принципы и обяза-тельства в рамках ОБСЕ, заложенные в Хель-синкском Заключительном акте и Парижской Хартии для Новой Европы.

Астанинская декларация четко обозначи-ла стоящие перед Организацией новые вызо-вы и угрозы, закрепила общее понимание того, что традиционная зона ответственности ОБСЕ претерпела серьезные изменения и ныне охватывает обширное Евро-Атлантическое и Евразийское пространство.

К наиболее существенным аспектам этого документа можно отнести следующие:

362


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

мен қатар мүше-мемлекеттердің өз азамат-тары мен бір-бірінің алдындағы олардың толық орындалуына дейінгі жауапкершілік. Бұл «қырғи-қабақ соғыс» кезеңіндегі көне стереотиптерді жеңудің нақты мүмкіндіктері пайда болғандығын және XXI ғасырда ЕҚЫҰ мүше-елдерінің өзара әрекеттестігінің жаңа кезеңінің басталғандығын білдіреді.

Баршаны қамтитын қауіпсіздіктің негізгі принциптері белгіленді. Кез-келген мемлекеттің бейтараптыққа деген құқығы құпталды.

Адами өлшемдердегі жауапкершіліктер қайта бекітілді, олардың кейбірі үкімет және мемлекет басшылары деңгейінде алғашқы рет қарастырылып отыр.

ЕҚЫҰ-ның қауіпсіздік сұрақтары жөнін-дегі айрықша пікіралмасулық алаң ретіндегі рөлі жеке қарастырылды. Қақтығыстар саласындағы принциптер мен жауапкерші-ліктер айрықша аталды, әсіресе қақтығыстарды бейбіт жолмен және келісілген форматтар аясындағы келіссөздер арқылы халықаралық құқықтың нормалары мен принциптерін ұстана отырып шешу.

Сенімділік және қауіпсіздік шаралары, со-нымен бірге қару-жараққа бақылау орнату режимін жаңғырту және жаңалау қажеттілігі айтылды.

Трансұлттық қатерлер жеке қарастырылып, олармен күресте өзара күш-жігер біріктіру маңыздылығы аталып өтілді. Алғаш рет жоғарғы деңгейде терроризм, ұйымдасқан қылмыс, заңсыз миграция, жаппай қырып жою қаруын тарату, киберқатер, жеңіл және атыс қаруының, есірткі мен адам заңсыз саудасы арасындағы өзара байланыс айтылды.

Ынтымақтастық жөніндегі Азиялық және Жерортатеңіздік серіктестермен өзара әрекеттестікті күшейту бойынша міндеткерлік-тер қабылданды, бұған тұрақты, тәуелсіз, дамыған, демократиялық Ауғанстан құрудағы

Закрепление (впервые) термина и поня-тия «Евроатлантическое и Евразийское сооб-щество безопасности». Данный термин позво-ляет рассматривать постсоветский регион в качестве полноправного участника процесса построения трансконтинентальной архитекту-ры безопасности.

Переподтверждение полной привержен-ности всем нормам, принципам и обязатель-ствам ОБСЕ во всех трех измерениях, а также ответственности государств-участников перед своими гражданами и друг перед другом в их полной реализации. Этот факт позволяет го-ворить о реальной возможности преодоления старых стереотипов периода «холодной вой-ны» и начале нового этапа взаимодействия между государствами – участниками ОБСЕ в XXI веке.

Обозначены основные принципы всеобъ-емлющей безопасности. Подтверждено право любого государства на нейтралитет.

Переподтверждены обязательства в чело-веческом измерении, при этом некоторые из них были впервые озвучены на уровне глав го-сударств и правительств.

Выделена роль ОБСЕ в качестве уникаль-ной диалоговой площадки по вопросам без-опасности. Особо отмечены принципы и обя-зательства в области конфликтов, в т. ч. раз-решения конфликтов мирным путем и через переговоры в рамках согласованных форма-тов, с полным уважением норм и принципов международного права.

Подчеркнута необходимость модерниза-ции и обновления мер доверия и безопасно-сти, а также режимов контроля над вооруже-ниями.

Отдельно выделены транснациональные угрозы и отмечена важность объединения усилий в борьбе с ними. Впервые на высшем уровне обозначена взаимосвязь между таки-ми вызовами, как терроризм, организованная


llllllllllll

363



халықаралық шараларға ЕҚЫҰ-ның қосқан үлесі жатады.

Сонымен бірге ЕҚЫҰ-ның тиімділігі мен ықпалдылығын нығайту бойынша жұмыстарды жалғастыру жөнінде міндеткерліктер алынды.

Қорыта алғанда, жалпысаяси қорытынды құжаттың қабылдануы ЕҚЫҰ барлық мүше-мемлекеттерінің сындарлы ұстанымының нәтижесі болды.

Қазақстандық төрағалықпен қалыптас-тырлыған сенімділік жағдайы Ұйымның дамуы-на үлкен қуат берді, ол үшін «Астана мұрасын» бұдан ары жүзеге асыру арқылы сақтап, нығайту қажет. Ал Қазақстан өз жағынан алдағы уақытта да Астана декларациясының рұхы мен емлесін өмірге енгізуге тырысады.

преступность, нелегальная миграция, распро-странение оружия массового поражения, ки-беругрозы, незаконная торговля легким и стрелковым оружием, наркотиками и людьми.

Принято обязательство по усилению вза-имодействия с азиатскими и средиземно-морскими партнерами по сотрудничеству, что включает такой важный компонент, как вклад ОБСЕ в международные усилия в продвиже-нии стабильного, независимого, процветаю-щего, демократичного Афганистана.

Также обозначено обязательство продол-жить работу по укреплению эффективности и действенности ОБСЕ.

В целом, принятие общеполитического итогового документа стало результатом кон-структивного подхода всех государств – участ-ников ОБСЕ.

Созданная казахстанским председатель-ством атмосфера доверия придала мощный импульс развитию Организации, который не-обходимо сохранить и укрепить через даль-нейшую реализацию «наследия Астаны». Ка-захстан, со своей стороны, будет и впредь прилагать последовательные усилия для пре-творения в жизнь духа и буквы Астанинской декларации.

364


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

О ПРЕДСЕДАТЕЛЬСТВЕ КАЗАХСТАНА В СМИД ОИС

Организация Исламского сотрудничества является авторитетной межправитель-ственной организацией. Являясь круп-

нейшей Организацией после ООН по числу участников, географическому охвату и сети специализированных структур, ОИС объеди-няет 57 государств с общим населением около 1,5 млрд. человек.

В 1995 г. Казахстан стал ее полноправ-ным членом. За полтора десятилетия участия в работе Организации Астана достигла высо-кого уровня взаимодействия с ОИС и ее ин-ститутами.

Ярким примером практического взаимо-действия является сотрудничество с Ислам-ским банком развития. В частности, при под-держке ИБР в Казахстане был разработан и принят Закон об исламском финансировании и исламской банковской системе, реализован ряд инфраструктурных и социальных проек-тов.

Признавая растущий экономический по-тенциал РК, поддержана кандидатура Казах-стана на членство в Бюро Генеральной Ассам-блеи Постоянного комитета по экономическо-му и торговому сотрудничеству ОИС – КОМ-СЕК. Мощный импульс к расширению гума-нитарных связей со странами ОИС призвано

Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы беделді үкіметаралық ұйым болып саналады. Қатысушыларының саны, географиялық

көлемі және арнайы құрылымдары жағынан БҰҰ-дан кейінгі ірі ұйым бола отырып, ИЫҰ жалпы тұрғындар саны 1,5 млрд болатын 57 мемлекеттің басын біріктірген.

1995 ж. Қазақстан оның толық құқықты мүшесі болды. Ұйым жұмысына белсене араласқан он-он бес жылдың ішінде Астана ИЫҰ мен оның институттарымен өзара ықпал-дастықтың жоғарғы деңгейіне қол жеткізді.

Ислам Даму Банкімен ынтымақтастық өзара тығыз ықпалдастықтың мысалы бола алады. Мысалы, ИДБ қолдауымен Қазақстанда Исламдық қаржыландыру мен исламдық банк жүйесі туралы заң қабылданып, бірнеше инфрақұрылымдық және әлеуметтік жобалар жүзеге асырылды.

ҚР экономикалық әлеуетінің өсу мүм-кіндігін мойындай отырып, ИЫҰ Экономика және сауда ынтымақтастығы жөніндегі тұрақты комитеттің Бас Асссамблеясы Бюросының мүшелігіне Қазақстанның кандидатурасы ұсынылды. ИЫҰ елдерімен гуманитарлық байланыстарды арттыруға Алматының 2015 жылы «Ислам мәдениеті астанасы» деп жари-ялануы ықпал етеді деп күтіледі.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ИЫҰ СІМК ТӨРАҒАЛЫҒЫ ТУРАЛЫ


llllllllllll

365



Елбасының ИЫҰ Қазақстанның төрағалық етуі туралы шешімі ислам елдерімен арадағы байланысты жаңа деңгейге көтеру мен осы бағытағы бірқатар кешендік мәселелерді ше-шуге қатысты маңызды қадам болды.

***2011 ж. 28–30 маусымы күндері Ис-

лам Ынтымақтастығы Ұйымының Сыртқы істер министрлері кеңесінің 38-ші сессиясын қабылдай отырып, Қазақстан Ұйымның осы бір маңызды саяси органына Төрағалық етуін бастады. Бұл кездесу ИЫҰ маңызды саяси оқиғалардың бірі болды, өйткені Ұйымның атын Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы деп өзгерту туралы шешім қабылданды, Адам құқықтары жөніндегі тұрақты комиссия құрылды. Алғашқы рет ИЫҰ Орталық Азиямен ынтымақтастығының жоспары жасалынды.

Президенттінің 2011 ж. 28–30 маусым-да Астанада өткен СІМК 38-ші отырысындағы

придать объявление в 2015 г. Алматы «Столи-цей исламской культуры».

Решение главы государства о председа-тельстве Казахстана в ОИС стало важным ша-гом, позволившим поднять отношения с ис-ламским миром на качественно новый уро-вень и решить комплекс практических задач в этом направлении.

***28–30 июня 2011 г., приняв 38-ю сессию

Совета министров иностранных дел Организа-ции исламского сотрудничества (СМИД ОИС), Казахстан приступил к председательству в этом важном политическом органе Органи-зации. Данная встреча стала важнейшим по-литическим событием минувшего года в ОИС, вошедшим в историю принятыми решениями о переименовании Организации в «Организа-цию Исламского сотрудничества», учрежде-нии Постоянной комиссии по правам челове-

366


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

бағдарламалық баяндамасы мұсылман қауымдастығында жылы лебізге ие бол-ды және бұл біздің Ұйым төрағалығындағы күн тәртібіндегі мәселені анықтады. Ислам әлемін кешенді түрде қайта жаңғырту, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру, тұрақты және қалыпты дамуды қамтамасыз ету үшін әлеуметтік-экономикалық мәселелерді тезірек шешу, өркениетаралық пікіралмасуды дамытуға жақыру ислам мемлекеттерінің ізденістеріне, әсіресе «араб көктеміне» қатысты саяси дүрбелең жағдайында өзекті жауап болды.

ИЫҰ төрағалығы барысында Қазақстан өзін күрделі саяси үрдістерге сындарлы ара-ласа алатын, халықаралық қауіпсіздікті нығайтуды құптайтындықтың, мемлекет құрылысы жағынан, ұлттық экономика-ны дамыту, ұлтаралық және дінаралық пікіраламасуды сақтауда басқаларға үлгі көрсететін есейген және жауапты мемлекет ретінде танытты.

ИЫҰ Бас хатшысы Э. Ихсаноглудың пікірінше Қазақстан ИЫҰ қауымдастығының 56 мемлекетінің ішінде мұсылман үмбетінің түрлі саяси және әлеуметтік-экономикалық мәселелері бойынша шешімдер қабылдауға тиімді ықпал ете алатын жетекші мемлекеттердің бірі.

Қазақстандық төрағалықтың күн тәртібіне Астанада өткен ИЫҰ СІМК 38-ші отырысын-да Елбасы тарапынан айтылған бастамалар-ды жүзеге асыру мәселесі алынды. Мысалы, осындай қысқа мерзім аралығында Астана-да ИЫҰ азық-түлік қауіпсіздігі бойынша жаңа институтын құру туралы бастама ислам әлемі елдерінің қолдауы мен құптауына ие бол-ды. Мұндай органның құрылуы ҚР маңызды халықаралық азық-түлік жөніндегі хаб ретінде құрылыуына жағдай жасайды, ол жерден бар-ша ислам әлеміне көмек көрсету жүзеге асы-рылады, ал ол өз кезегінде ҚР мұсылман

ка. Впервые был принят План действий ОИС по сотрудничеству с Центральной Азией.

Программное выступление Президента РК на 38-м заседании СМИД в Астане 28–30 июня 2011 г. нашло живой отклик в мусуль-манском сообществе и определило повестку дня нашего председательства в Организации. Призыв к комплексной модернизации ислам-ского мира, повышению его конкурентоспо-собности, неотложному решению социаль-но-экономических проблем для обеспечения стабильности и устойчивого развития, необ-ходимость укрепления международной и ре-гиональной безопасности, продвижения меж-цивилизационного диалога стал актуальным ответом на поиски исламскими государствами путей прогресса, особенно в условиях острой политической турбулентности, связанных с т. н. «арабской весной».

На посту председателя ОИС Казахстан за-рекомендовал себя в качестве зрелого и ответ-ственного государства, способного принимать конструктивное участие в сложных политиче-ских процессах, показывать пример привер-женности курсу укрепления международной безопасности, быть моделью для других госу-дарств в плане государственного строитель-ства, развития национальной экономики, со-хранения межэтнического и межрелигиозного диалога.

По признанию Генерального секретаря ОИС Э. Ихсаноглу, Казахстан сегодня воспри-нимается в сообществе 56 государств ОИС как одна из ведущих стран, способная эффективно влиять на процесс принятия решений по раз-личным вопросам политической и социально-экономической жизни мусульманской уммы.

В основу казахстанской повестки пред-седательства легли задачи по претворению в жизнь инициатив главы государства, выдви-нутых на 38-м заседании СМИД ОИС в Аста-не. Так, за короткий срок удалось получить


llllllllllll

367



елдеріне ауыл шаруашылық өнімдерін экс-порттауды дамытады.

Өзінің төрағалығы барысында қазақстандық дипломатия еліміздің Ба-тыс пен ислам әлемі арасындағы біріктіруші рөлін көтермелеу, Ұйымның халықаралық беделі мен басқа да ұйымдармен байланысын арттыруға қатысты жұмыстар жасады. Осы мәнмәтін бойынша ҚР ИЫҰ-ның ЕО, ЕҚЫҰ, ШЫҰ пікіралмасуын тереңдетуге қатысты шараларын айтуға болады. Бұл бағыттағы жұмыстар ИЫҰ мүшелері тарапынан және біздің халықаралық серіктестеріміз жағынан үлкен бағаға ие болды.

ИЫҰ АӨСШК, Әлемдік және дәстүрлі діндер съезімен пікіралмасуды тереңдетуге ниет білдіріп, ядролық қаруды таратпау, Ауғанстандағы жағдайды жақсарту, G-Global алаңын дамыту секілді қазақстандық бастамаларға қолдау көрсетті. ИЫҰ Ұйымның G-20 өзара ықпалдастығына қатысты жеке резолюция қабылдады. ИЫҰ жанынан адам құқықтары жөніндегі Тәуелсіз тұрақты комиссияның құрылуы үлкен жетістік болды. Астана СІМК Ұйымның атауы мен таңбасын өзгертуге қатысты тарихта қалады.

«Араб көктемі» атты оқиғалар ИЫҰ-ның Ли-вия мен Сириядағы жағдайға қатысты ұстамын қалыптастыруға байланысты Қазақстанға айтарлықтай жауапкершіліктер артты. ҚР бұл қақтығыстардың интернационалдануына жол бермеудегі қатаң және дәйекті ұстанымы, мәселенің әр елдің егемендігіне құрметпен қарау арқылы шешу қажеттілігі, мүдделі тараптардың пікіралмасуын қамтамасыз ету ИЫҰ мемлекеттерінің ортақ ұстанымының қалыптасуына ықпал етті.

Қазақстан Ұйымның тарихында алғашқы болып Тунисте, Алжирде және Қырғызстанда өткен сайлауда бақылаушылар тобын басқарып барды және де елшілер деңгейінде палести-на жеріндегі католик шіркеуінің мүліктерінің

поддержку и одобрение государств исламско-го мира на создание в Астане нового институ-та ОИС по продовольственной безопасности. Учреждение этого органа будет способствовать формированию РК в качестве важного между-народного продовольственного хаба, откуда будет координироваться продовольственная помощь всему исламскому миру, что, в свою очередь, поможет развитию экспорта сельхоз-товаров РК в мусульманские страны.

В период председательства казахстан-ская дипломатия активно работала над про-движением роли нашей страны в качестве связующего звена между Западом и ислам-ским миром, над укреплением международ-ной роли и связей Организации с другими объединениями. В этом контексте необходи-мо отметить усилия РК по углублению диа-лога ОИС с ЕС, ОБСЕ, ШОС. Работа в этом направлении заслужила высокую оценку как членов ОИС, так и наших международных партнеров.

ОИС выразил твердую поддержку и на-мерение углублять диалог с СВМДА, Съездом мировых и традиционных религий, поддержал казахстанские инициативы в области ядерного нераспространения, нормализации ситуации в Афганистане, развития площадки G-Global. ОИС принята отдельная резолюция по взаимо-действию Организации с G-20. Важным ша-гом стало создание Независимой постоянной комиссии ОИС по правам человека. Астанин-ский СМИД также останется в истории сменой названия и эмблемы Организации.

События т. н. «арабской весны» наложи-ли огромную ответственность на Казахстан в вопросах выработки позиции ОИС в отноше-нии событий в Ливии и Сирии. Принципиаль-ная и последовательная позиция РК о недопу-стимости интернационализации этих конфлик-тов, необходимости решения их на основе ува-жения суверенитета каждой страны, диалога

368


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

заңды мәртебесін талқылау мақсатында Ватиканға делегация ұйымдастырды.

2012 ж. қазанындағы ИДБ Президенті М. Алидің сапары барысында Қазақстанда ресми түрде «2012–2014 жж. арналған ҚР Үкімтеті мен ИДБ тобы арасындағы серіктестіктің елдік стратегиясы» бастал-ды. Бұл ИЫҰ аясында Президенттің ба-стамаларын жүзеге асыруға деген Банктің дайындығын танытады. Бұл страте-гия Қазақстанның Банктің басымдықты серіктестері қатарына кіретіндігін танытып, ИДБ тарапынан түрлі ұлттық жобаларға қажетті қаржы көлемін 2 млрд АҚШ дол-ларына дейін ұлғайтуға болатын мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда біздің төрағалық аясын-да 40 астам түрлі шаралар өткізілген, оның ішінде 10 шара министрлер деңгейінде өтіп, ИЫҰ қызметі мен күн тәртібіндегі мәселелерді айтарлықтай байытуға ықпал етті. ҚР бас-тамасымен ИЫҰ органдарының жұмысы айтарлықтай жанданды: Сыртқы істер министрлерінің атқарушы комитетінің бес отырысы өткізілді, БҰҰ Басассамблеясының аясында жыл сайынғы координациялық кездесудің екі сессиясы, қоршаған орта, денсаулық сақтау, ғылым мәселелері бойын-ша бірнеше кәсіби конференциялар өтті.

ИЫҰ мүше-мемлекеттердің бағалауына сәйкес Қазақстанның төрағалығы Ұйым та-рихында түрлі оқиғаларға толы және нақты тәжірибелік шаралар өткен кезең ретінде қалды. Қазақстан ИЫҰ дамуына қосымша екпін беріп, оның қызметі аясын кеңейту мен Ұйымның күн тәртібіндегі мәселелердің ауқымының артуына ықпал етті.

Өз кезегінде аталынған төрағалық елімізге ислам әлемінде салмақты саяси капитал жинауға жағдай жасап, бұдан кейінгі кезеңде көпжақты және екі жақты серіктестікте тиімді пайдаланылатын тәжірибеге айналды.

всех заинтересованных сторон сформировали основу общей позиции государств ОИС.

Казахстан впервые в истории Организа-ции создал прецедент, возглавив группу на-блюдателей на выборах в Тунисе, Алжире и Кыргызстане, а также делегацию на уровне послов в Ватикан для обсуждения вопросов юридического статуса католической недвижи-мости на палестинских территориях.

В октябре 2012 г. в ходе визита Президен-та ИБР М. Али в Казахстан была официально запущена «Страновая стратегия партнерства между Правительством РК и Группой ИБР на 2012–2014 гг.». Это является яркой демон-страцией готовности Банка работать над ре-ализацией инициатив Президента РК в рам-ках ОИС. Страновая стратегия означает выход Казахстана в число приоритетных партнеров Банка, открывает возможность удвоить при-влечение средств ИБР на реализацию различ-ных национальных проектов до 2 млрд. долл. США. В рамках указанной программы пар-тнерства создается лизинговая компания, ве-дутся переговоры по созданию Фонда по под-держке малого и среднего бизнеса.

В целом, в рамках нашего председатель-ства проведено в общей сложности 40 меро-приятий, в том числе 10 – на министерском уровне, позволивших существенно обогатить повестку дня и деятельность ОИС. Под эги-дой РК значительно активизировалась дея-тельность органов ОИС: было проведено пять заседаний Исполнительного комитета мини-стров иностранных дел, две сессии ежегодной координационной встречи в рамках Генассам-блеи ООН, серия профильных конференций по вопросам окружающей среды, здравоохране-ния, науки.

По оценкам государств – членов ОИС, председательство РК стало для Организации ярким периодом, полным событий и практи-ческих шагов. Казахстан сумел дать дополни-


llllllllllll

369



Таяу ШЫғыс пен Солтүстік Африкадағы саяси үрдістердегі ИЫҰ маңызды рөлі, Ұйымға деген АҚШ, Еуропа елдері, РФ, Қытай, түрлі саяси бірлестіктер тарапынан қызығушылығының артуы ИЫҰ беделінің ар-тып келе жатқандығын білдіреді.

Көріп отырғанымыздай ИЫҰ алдағы уақытта да ислам қауымдастығының өзекті мәселелерін талқылауға қажетті көпжақты алаң ретінде және де ислам әлемі мен Ба-тыс арасын біріктіруші орта ретінде қызметін атқара береді.

тельный импульс развитию ОИС, расширению сфер ее деятельности, содержательному обо-гащению повестки дня Организации.

В свою очередь, председательство позво-лило нашей стране набрать серьезный поли-тический капитал в исламском сообществе, который в дальнейшем будет конвертировать-ся в выгодные формы партнерства на много-стороннем и двустороннем уровнях.

Важная роль, которую ОИС сыграла и продолжает играть в последних политических процессах на Ближнем Востоке и Северной Африке, рост интереса к Организации со сто-роны США, европейских стран, РФ и КНР, различных политических объединений свиде-тельствует о растущем ее авторитете.

Как видится, ОИС в будущем продолжит активно укрепляться в роли многосторонней площадки для обсуждения актуальных вопро-сов политической жизни исламского сообще-ства, важного канала взаимодействия мусуль-манского мира и Запада.

370


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫКАЗАХСТАНСКОЙ ДИПЛОМАТИИ

В сфере международного экономическо-го сотрудничества Казахстан продолжает следовать стратегическому курсу углубле-

ния интеграции в мировой рынок и формиро-вания открытой национальной экономики.

Знаковыми событиями стали регулярное участие главы государства в работе междуна-родных экономических форумов, включая пло-щадки Всемирного экономического форума, Боаосского азиатского форума, а также засе-даний лидеров государств «Большой двадцат-ки».

Важным вкладом в поиск новых решений по совершенствованию глобальной экономи-ки стала инициатива Казахстана о проведе-нии ежегодного Астанинского экономического форума (АЭФ), в рамках которого собирают-ся ведущие эксперты, политики, экономисты и представители деловой элиты.

АЭФ активно используется для продвиже-ния торгово-экономического сотрудничества, в рамках которого подписываются коммерче-ские контракты и соглашения между компани-ями РК и бизнес-кругами иностранных госу-дарств.

Одновременно продолжается активная ра-бота по содействию процессу вступления Ка-захстана во Всемирную торговую организа-цию, что позволит нашей стране не только

Халықаралық экономикалық ынымақтас-тық саласында Қазақстан әлемдік нарыққа тереңдей ену мен ашық ұлттық

экономика қалыптастырудың стратегиялық бағытын ұстанып келеді.

Елбасының Дүниежүзілік экономикалық форумға, Боаосс азиялық форумына және де Үлкен жиырмалық мемлекеттерінің көшбасшылары отырысы секілді халықаралық экономикалық форумдарға ұдайы түрде қатысуы айтарлықтай оқиғалар қатарында.

Жаһандық экономиканы жетілдіру бойын-ша жаңа шешімдер іздестіруде Қазақстанның жылсайынғы Алматы экономикалық форумын (АЭФ) өткізу туралы бастамасы үлкен үлес болды, өйткені аталынған шараға әлемнің жетекші сарапшылары, саясаткерлері, эко-номистері мен іскер топтардың өкілдері қатысады.

АЭФ сауда-экономикалық ынтымақтастық-ты орнатуға тиімді пайдаланылып, оның аясын-да ҚР компаниялары мен шетелдік кәсіпкер топтар арасында коммерциялық келісімдер мен шарттарға қол қойылып отырады.

Сонымен бірге Қазақстанның Дүние-жүзілік сауда ұйымына кіруі үрдісіне септе-су бойынша белсенді жұмыс жалғасын та-буда, бұл өз кезегінде бідің ел үшін тек экс-порт нарығының кеңеюі ғана емес, сонымен

ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ДИПЛОМАТИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ


llllllllllll

371



бірге экономиканың жетекші салаларына ин-новациялық технологияларды тартудың жолы.

Халықаралық қаржы-экономикалық ұйымдар мен даму институттарымен ынтымақтастық жұмыс режимінде жүріп отыр, өзара іс-сапарлар жүйелік және нақты мазмұнға ие болған, сырттан тартылатын қарыздардың көлемі артып, олардың ел даму-ына қажетті әлеуметтік-экономикалық және индустраилдық-инновациялық мақсаттарға сәйкестігі де есепке алынып отыр.

Сонымен қатар, мемлекеттік органдар мен ұлттық компаниялар БҰҰ экономикалық құрылымдары, оның ішінде Индустриалдық даму жөніндегі ұйым (ЮНИДО), Сауда жіне даму жөніндегі конференция (ЮНКТАД), Халықаралық сауда құқығы жөніндегі комис-сия (ЮНСИТРАЛ) бай тәжірибесі мен әлеуетін тиімді пайдалану қажет.

Қазақстан өзін жаһандық энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі әлемдік қауымдастықтың белсенді мүшесі ретінде та-нытты. Бүгінде қазақстандық энергоресурстар Еуропа мен Азияның көптеген мемлекеттеріне экпортталады, яғни осы елдердің эконмикалық дамуына қолдау көрсетеді деген сөз.

расширить рынки для экспорта, но и привле-кать инновационные технологии в ведущие от-расли экономики.

В рабочем режиме ведется сотруд-ничество с международными финансово-экономическими организациями и инсти-тутами развития, взаимные визиты приоб-рели систематический и конкретный харак-тер, возросли объемы привлекаемых зай-мов, их соответствие приоритетным целям социально-экономического и индустриально-инновационного развития страны.

Вместе с тем, государственным органам и национальным компаниям необходимо более полно использовать богатый опыт и потенци-ал экономических структур ООН, в том числе: Организации по индустриальному развитию (ЮНИДО); Конференции по торговле и разви-тию (ЮНКТАД); Комиссии по праву междуна-родной торговли (ЮНСИТРАЛ).

Казахстан заявил о себе как активный участник усилий мирового сообщества по обеспечению глобальной энергетической безопасности. Сегодня казахстанские энерге-тические ресурсы экспортируются во многие страны Европы и Азии и, следовательно, ока-

372


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

Мемлекеттік саясаттың маңызды бағыттарының бірі «жасыл» экономиканы және дамыған елдердің алдыңғы қатарлы тәжірибесі мен технологияларын пайда-лану арқылы энергетиканы дамыту болып отыр. Осы бағыттағы маңызды оқиғалардың бірі ретінде Астананың «Болашақ энерги-ясы» атты «ЭКСПО-2017» халықаралық арнайыландырылған көрмесінің өткізілу орны ретінде таңдалып алынуы болды. Бұл шара Қазақстанның энергетикалық саладағы жетістіктерін мойындаумен қатар, еліміздің қарқынды және экологиялық таза эконо-миканы қалыптастырудағы күш-жігерін де қолдағаны болып есептелінеді.

Халықаралық ынтымақтастықтағы Қазақстанның рөлінің артуы, оның ішінде дамуға деген көмегі шетелдік мемлекеттер-ге эконмикалық көмек көрсетудің ұлттық тетіктерін қалыптастыру қажеттілігін та-нытты. Дамуға септігін тигізу саласындағы Қазақстанның халықаралық қызметіне жүйелілік беру мен оның тиімділігін арттыруға бағытталған жұмыстар біздің тарапымыздан жүргізілып жатыр.

Бұл саладағы маңызды қадамдардың бірі ретінде Қазақстанның Алматыда БҰҰ аймақтық орталығы мен Халықаралық дамудың қазақстандық агенттігінн құру (KazAID) шараларын атауға болады. Мұндай құрылымдардың құрылуы Орталық Азия мемлекеттерінің іскерлік байланыстарының нығаюы мен жалпы аймақтық интграцияның күшеюіне жағдай жасайды.

зывают содействие экономическому развитию этих государств.

Одним из важных направлений государ-ственной политики является продвижение «зеленой» экономики и энергетики с исполь-зованием передового опыта и технологий раз-витых государств. Важным событием в этом направлении стало избрание Астаны в каче-стве места проведения международной специ-ализированной выставки «ЭКСПО-2017» на тему «Энергия будущего». Данное мероприя-тие стало признанием не только достижений Казахстана в энергетической сфере, но и уси-лий, предпринимаемых нашей страной в по-строении динамичной и экологически чистой экономики.

Растущая роль Казахстана в междуна-родном сотрудничестве, в том числе, в деле оказания помощи развитию, обусловила не-обходимость формирования национального механизма оказания экономической помощи иностранным государствам. Уже начата соот-ветствующая работа, направленная на повы-шение эффективности и придание системно-сти международной деятельности Казахстана в области содействия развитию.

Важным шагом в этой области стали уси-лия Казахстана по созданию регионально-го Центра ООН в Алматы и Казахстанского агентства международного развития (KazAID). Создание подобных структур будет способ-ствовать укреплению деловых контактов госу-дарств Центральной Азии и региональной ин-теграции в целом.


llllllllllll

373



РАЗОРУЖЕНИЕ И ЯДЕРНОЕ НЕРАСПРОСТРАНЕНИЕ

Политика Казахстана в области разору-жения и нераспространения оружия мас-сового уничтожения (ОМУ) определяется

внешнеполитическим курсом республики, в основе которого – приверженность укрепле-нию международной безопасности, развитию сотрудничества между государствами, повы-шению роли международных организаций в урегулировании глобальных проблем и кон-фликтов.

Политика Президента РК Н. Назарбаева, направленная на избавление человечества от ядерного оружия и укрепление режима не-распространения ОМУ, заслужила признание международного сообщества и закрепила гло-бальное лидерство Казахстана в сфере ядер-ного разоружения и нераспространения.

Первым шагом, заложившим основу бу-дущей политики в сфере ядерного нераспро-странения, стало закрытие Семипалатинского испытательного полигона. Это был первый в мировой истории случай закрытия ядерного полигона по воле народа.

Восемнадцать лет спустя Генеральная Ас-самблея ООН утвердит эту дату как Междуна-родный день действий против ядерных испы-таний.

В 1991 г. руководители Беларуси, Казах-стана, России, Украины в Алматинской де-

Қазақстанның қарусыздану және жаппай қырып-жою қаруларын (ЖҚҚ) таратпау саясаты негізінде халықаралық

қауіпсіздікті нығайтуды ұстанушылық, мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты дамыту, жаһандық мәселелер мен қақтығыстарды реттестірудегі халықаралық ұйымдардың рөлін арттырудың негізінде жатқан Республиканың сыртқы саяси бағытымен анықталады.

ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың адамзатты ядролық қарудан азат ету және ЖҚҚ таратпау режимін нығайту саясаты халықаралық қауымдастықтың құрметіне ие болып, Қазақстанның ядролық қарусыздану мен таратпау саласындағы жаһандық көшбасшылығын бекітті.

Ядролық таратпау саласындағы болашақ саясаттың қалыптасуының алғашқы қадамы Семей ядролық полигонын жабу шарасы болды. Бұл әлемдік тарихтағы халықтың еркімен жабылған алғашқы ядролық полигон болды.

Он сегіз жылдан соң БҰҰ Бас ассамблеясы бұл күнді Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы әрекет күні деп белгіледі.

1991 ж. Беларусь, Қазақстан, Ресей және Украина жетекшілері Алматы декла-рациясында бұрынғы КСРО-ның ядролық арсеналының жұмысына ортақ бақылау орнату тетіктерін нақтылады, ядролық

ҚАРУСЫЗДАНДЫРУ ЖӘНЕ ЯДРОЛЫҚ ҚАРУДЫ ТАРАТПАУ

374


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

қауіпсіздіктің қажетті деңгейін ұстауда қандай да бір ауытқушылықтың орын алуы-на жол бермеу және КСРО-ның стратегиялық шабуылдық қару-жарақтарды қысқартуға қатысты халықаралық міндеткерліктерін мойындайтындықтарын құптады.

1992 ж. 23 мамырында Лиссабонда осы аталынған мемлекеттер мен АҚШ өкілдері бесжақты Хаттамаға қол қойды, ол бойын-ша төрт елдің территориясында орналасқан стратегиялық ядролық күштерге қатысты Стратегиялық шабуылдық қару-жарақтарды қысқарту мен шектеу келісімі ережелерінің орындалуына қатысты тараптардың жауапкершілігі расталды.

Лиссабон Хаттамасында сонымен бірге Беларусь, Украина және Қазақстанның Ядролық қаруды таратпау туралы келісімге ядролық қаруы жоқ мемлекеттер ретінде қосылуы туралы міндеткерліктер болды.

кларации определили механизм совместного контроля над функционированием ядерного арсенала бывшего СССР, недопущения каких-либо сбоев в поддержании должного уровня ядерной безопасности и подтвердили при-верженность международным обязательствам СССР в области сокращения стратегических наступательных вооружений.

23 мая 1992 г. в Лиссабоне представи-тели данных стран и США поставили подписи под пятисторонним Протоколом, уточнившим сферу их ответственности за реализацию по-ложений Договора о сокращении и ограниче-нии стратегических наступательных вооруже-ний (СНВ) применительно к тем стратегиче-ским ядерным силам, которые размещены на территории четырех государств.

В Лиссабонском Протоколе также содер-жались обязательства Беларуси, Украины и


llllllllllll

375



1992 ж. Қазақстанда Қатерді Бірігіп Қысқарту бағдарламасы (ҚБҚ) немесе «Нанна-Лугара бағдарламасы» деп аталған бағдарлама жүзеге асырыла бастады. Ол бойынша 1991 ж. кейін тәуелсіздік алған Қазақстанның территориясында қалған ядролық, химиялық және биологиялық қарудың инфрақұрылымдары мен объектілерін жою мен залалсыздандыру, стратегиялық шабуылдық қаруларды жою, экспорттық бақылау жүйесін жасау, ядролық материалдарды басқару мен бақылауды жетілдіру, қорғаныс өндірісін консервациялау бойынша кешенді жобалар жүзеге асырылды.

1993 ж. қаңтарынан бастап Қазақстан химиялық қаруды жасау, өндіру, жинақтау мен қолдану және жоюға тиым салу Конвен-циясының мүшесі болды, 1999 ж. 24 ма-усымында заңдастырылған бұл Конвен-ция ережелерін орындау үшін Ұлттық орган құрылған.

1993 ж. 13 желтоқсанында ҚР Жоғарғы кеңесі Ядролық қаруды таратпау туралы келісімді бекітті. Қазақстанның ЯҚТК-ға қосылуы елдің сыртқы саяси бағытын жүзеге асырудың маңызды кезеңі болды.

ЯҚТК ядролық қаруға бақылау саласындағы жалғыз көпжақты келісім, ол бойынша мүше-мемлекеттер ядролық қарусыздануға қатысты шаралар қолданады.

Қазақстан ЯҚТК-ның ядролық және ядролық емес барлық мүше-мемлекеттері міндеткерліктерді орындау арқылы үздіксіз және кезеңдік ядролық қарусыздануды қолдайды.

1994 ж. 14 ақпанында Қазақстан Атом Энергиясы жөніндегі Халықаралық Агенттіктің (МАГАТЭ) мүшесі болды және ЯҚТК ережелеріне сәйкес 1994 ж. 26 шілдесінде Алматыда Қазақстан Республикасы мен МАГАТЭ арасында кепілдіктер туралы келісімге қол қойылды, ол 1995 ж. 19 маусымда ҚР Президентінің Қаулысымен бекітілді.

Барлық ядролық объектілер МАГАТЭ кепілдігінде және Қазақстанның ядролық

Казахстана присоединиться к Договору о не-распространении ядерного оружия в качестве стран, не обладающих ядерным оружием.

В 1992 г. в Казахстане начала реализо-вываться программа Совместное Сокращение Угрозы (ССУ), называемая также «Програм-мой Нанна-Лугара», в рамках которой был осуществлен комплекс проектов по уничто-жению и обеззараживанию инфраструктуры и объектов ядерного, химического и биоло-гического оружия, оставшихся на территории Казахстана после обретения независимости в 1991 г., демонтаж стратегических наступа-тельных вооружений, создание системы экс-пертного контроля, улучшение управления и контроля за ядерными материалами, конвер-сия оборонной промышленности.

С января 1993 г. Казахстан стал участ-ником Конвенции о запрещении разработки, производства, накопления и применения хи-мического оружия и о его уничтожении, со-глашение о котором было ратифицировано 24 июня 1999 г. Создан национальный орган для выполнения положений Конвенции.

13 декабря 1993 г. Верховный Совет РК ратифицировал Договор о нераспространении ядерного оружия (ДНЯО). Присоединение Ка-захстана к ДНЯО стало важным этапом в реа-лизации внешнеполитического курса страны.

ДНЯО является единственным многосто-ронним соглашением в области контроля за ядерным оружием, которое обязывает госу-дарства-участники предпринимать меры по ядерному разоружению.

Казахстан выступает за неуклонное и по-этапное ядерное разоружение путем выполне-ния обязательств всеми государствами – чле-нами ДНЯО, как ядерными, так и неядерными.

14 февраля 1994 г. Казахстан стал членом Международного Агентства по атомной энер-гии (МАГАТЭ), и в соответствии с положени-ями ДНЯО, 26 июля 1994 г. в Алматы было

376


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

қызметі Агенттіктің ережелері мен үлгісі бойынша жүзеге асырылады.

1994 ж. 5 желтоқсанында ЕҚЫҰ Бу-дапешт саммиті кезінде Ресей, АҚШ және Ұлыбритания Қазақстанның, Украинаның және Беларусьтің ЯҚТК ядролық қарусыз мемлекеттер ретінде қосылуына байланысты олардың Қауіпсіздігіне кепілдік беру туралы меморандумға қол қойды.

Бұл құжатқа қол қойылу Қазақстанның өз территориясынан ядролық қаруды шығаруға қатысты міндеткерліктерін толығымен және бүкпесіз орындауын халықаралық қауым-дастық тарапынан мойындау деп қарастыру қажет. Кейіндері осындай кепілдікті Қазақ-станға Қытай мен Франция да берген болатын.

Ядролық арсеналды шығару бойынша өзінің міндеттерін орындағаннан соң, Қазақстан өз жеріндегі ядролық қарудың инфрақұрылымын жою мәселесімен және бұрынғы әскери өндіріс орындарын азаматтық мақсаттарға қолдануды жүзеге асыра бастады.

Осы мақсаттарға сәйкес МАГАТЭ бастамасымен Қазақстанға ядролық материалдарды есептеу мен бақылаудың мемлекеттік жүйесін ұйымдастыру, АЭС пайдалану, ядролық материалдар мен қондырғыларды физикалық қорғау бойынша Техникалық көмек көрсетудің координациялық жоспары жасалынды, оған Ұлыбритания, АҚШ, Швеция және Жапония араласты.

1996 ж. қыркүйегінде БҰҰ 51-ші сессиясы барысында Қазақстан Ядролық сынақтарға жалпылама тиым салу Келісіміне (ЯСЖТК) қол қойып, 2001 ж. 14 желтоқсанында бекітті.

ЯСЖТК қол қою арқылы Қазақстан Келісім аясындағы анықтаушылық режимін нығайтуға үлкен үлес қосты. ЯСЖТК ережелерін тиімді орындау мақсатында ҚР Үкіметі мен ЯСЖТК Ұйымының дайындық комиссиясы арасында Ядролық мониторинг құралдарына байланысты қызметтерді жүзеге асыру туралы Келісімге келді.

1994–1996 жж. ядролық қарусыздану саласындағы белсенді қызметінің арқасында

подписано Соглашение о гарантиях между Правительством Казахстана и МАГАТЭ, кото-рое ратифицировано Указом Президента РК от 19 июня 1995 г.

Все ядерные объекты находятся под га-рантиями МАГАТЭ и вся ядерная деятельность Казахстана осуществляется в соответствии с правилами и по стандартам Агентства.

5 декабря 1994 г. во время Будапештско-го саммита ОБСЕ Россия, США и Великобри-тания подписали Меморандум о предоставле-нии гарантий безопасности Казахстану, Бела-руси и Украине в связи с их присоединением к ДНЯО в качестве безъядерных государств.

Подписание этого документа означало признание международным сообществом факта полного и неукоснительного выполне-ния Казахстаном своих обязательств по вы-воду ядерного оружия со своей территории. Позднее подобного рода гарантии Казахстану были предоставлены Китаем и Францией.

Выполнив свои обязательства по выводу ядерного арсенала, Казахстан занялся про-блемой уничтожения инфраструктуры ядерно-го оружия на казахстанской земле и конвер-сии бывших военных производств на граждан-ские цели.

В этих целях под эгидой МАГАТЭ был раз-работан Координационный план технической помощи Казахстану по организации государ-ственной системы учета и контроля ядерных материалов, эксплуатации АЭС, физической защиты ядерных материалов и установок, в котором приняли участие Великобритания, США, Швеция и Япония.

В сентябре 1996 г. во время 51-й сессии ГА ООН Казахстан подписал Договор о все-объемлющем запрещении ядерных испытаний (ДВЗЯИ), в дальнейшем ратифицированный 14 декабря 2001 г.

Подписав ДВЗЯИ, Казахстан вносит зна-чительный вклад в укрепление верификаци-


llllllllllll

377



Қазақстан 1996 ж. Қарусыздану жөніндегі конференцияның бақылаушысы, ал 1999 ж. 5 тамызда толық мүшелігіне өтті.

Қазақстан Бөлшектенетін материалдарды өндіруге тиым салу жөнінде келіссөздер жүргізу мен тез арада келісімді дайындау жағында, өйткені бұл ядролық қарусыздану мен ядролық қарудың таралуын алдын-алудағы маңызды қадамы болады.

2002 ж. 13 мамырында Қазақстан Ядролық жабдықтаушылар тобының (ЯЖТ) 40-шы мүшесі болды. Біздің ЯЖТ қосылудағы негізгі мақсатымыз терроризммен күрес ша-раларын белсендендіру, жаппай қырып-жою қаруының таралуына қарсылық, ядролық материалдардың қолданылуы мен тасымалда-нуына бақылауды күшейту болып табылады.

2004 ж. 6 ақпанында Қазақстан ҚР мен МАГАТЭ арасындағы кепілдірді қолдану тура-лы келісімнің қосымша хаттамасына қосылып, оны 2007 ж. 19 ақпанында бекітті (№ 229-II заң).

Қауіпсіздіктің жаңа қатерлеріне қарсы тұру мен халықаралық терроризммен күрес шараларын нығайту Қазақстанның таратпау көпжақты режимдеріне қосылу бойынша жұмыстарын белсендендіруді талап етеді.

2005 ж. Қазақстан «Краков бастамасы» атты Жаппай қырып-жою қаруының таралуы саласындағы қауіпсіздік бойынша бастамаға қосылды. Оның мақсаты – ЖҚҚ қатысты ма-териалдарды тасымалдаған барлық әуе және теңіз кемелерін, жер бетілік көліктерді ұстауға қолдау көрсету болып табылады. Осы жылы Қазақстан сонымен қатар бактериологиялық және улы қаруларды жасау, өндіру мен жинақтауға қарсы және оны жою туралы конвенцияға да қосылып, оны 2007 ж. 7 мамырында бекіткен.

Қазақстан сонымен қатар Ресей мен АҚШ Президенттерінің 2006 жылдың шілдесінде көтерген Ядролық терроризм актілерімен күрес жөніндегі жаһандық бастамаға (ЯТАКЖБ) да белсене қатысады.

онного режима в рамках Договора, активно сотрудничая с Подготовительной комиссией ДВЗЯИ в плане создания Глобальной монито-ринговой сети.

С целью эффективного выполнения по-ложений ДВЗЯИ между Правительством РК и Подготовительной комиссией Организации ДВЗЯИ подписано Соглашение об осуществле-нии деятельности, связанной со средствами ядерного мониторинга.

Благодаря активной деятельности в обла-сти ядерного разоружения в 1994–1996 гг., Казахстан в 1996 г. получил статус наблюда-теля, а 5 августа 1999 г. – был принят в члены Конференции по разоружению.

Казахстан выступает за начало переговор-ного процесса и скорейшую разработку Догово-ра о запрещении производства расщепляющего-ся материала (ДЗПРМ), который станет важным шагом на пути ядерного разоружения и предот-вращения распространения ядерного оружия.

13 мая 2002 г. Казахстан стал 40-м чле-ном Группы ядерных поставщиков (ГЯП). Це-лью нашего участия в ГЯП является активиза-ция мер по борьбе с терроризмом, противо-действию распространению оружия массового уничтожения, усиление контроля за использо-ванием и перемещением ядерных материалов и продукции двойного назначения.

6 февраля 2004 г. Казахстан присоеди-нился к Дополнительному протоколу к Согла-шению между РК и МАГАТЭ о применении га-рантий и 19 февраля 2007 г. ратифицировал его (Закон № 229-II).

Необходимость противостояния новым вызовам безопасности, усиление мер по борь-бе с международным терроризмом требуют активизации работы по присоединению Ка-захстана к многосторонним режимам нерас-пространения

В июле 2005 г. Казахстан присоединил-ся к Инициативе по безопасности в области

378


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

2006 ж. 8 қыркүйегінде Қазақстан Орталық Азияның басқа елдерімен қатар Семей қаласында аймақ бойынша Ядролық қарудан азат аймақ құру туралы келісімге қол қойды, бұл аймақтық және жаһандық қауіпсіздікті нағайтуға қосқан ауқымды ұжымдық үлес болды.

Аймақ елдері қарусыздану мен таратпау принциптерін қолдайтындықтарын және де қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірінің шешімін табуда ашық ынтымақтастыққа дайын екендіктерін танытты.

2007 ж. маусымда Астанада Жаһандық бастаманың сыртқы істер министрлері орынбасарларының үшінші кездесуі болып өтті. Елбасының 2010 ж. сәуірде Вашинг-тонда өткен Ядролық қауіпсіздік жөніндегі жаһандық саммитінде көтерген Қазақстанда ЯТАКЖБ Конференциясын өткізу бастамасына сәйкес 2010 ж. 28–30 қыркүйегі аралығында Астанада терроризмді қаржыландыру бойын-ша ЯТАКЖБ конференциясы мен Жүзеге асыру және бағамдау тобының (ЖБТ) Бірінші отырысы өтті.

МАГАТЭ-мен ынтымақтастықтың маңызды бағыттарының бірі Қазақстан территориясында Агенттіктік бастамасымен Ядролық отынның халықаралық банкін (ЯОХБ) орналастыру мәселесін көтеру болып отыр.

2009 ж. 21 наурызында заңдастыру грамоталарын депозитарийде сақтауға алған соң (Қырғыз елі) Келісім күшіне енді. МАГАТЭ бұл келісімді ЯҚТК таратпау, жаһандық қарусыздану мен ядролық таратпау үрдісітеріне қосқан үлкен үлес ретінде таныды.

Қазақстан экспорттық бақылаудың халықаралық режиміне – Зымырандық технологияларға бақылау орнату режиміне (ЗТБР) өз кандидатурасын ұсыну бойынша жұмыстар жүргізді.

2009 ж. 23 сәуірінде ЗТБР мүше-мемлекеттері елшіліктеріне ресми нота жолдап, ҚР өзінің ЗТБР мүшелігіне тала-бын растап, ЗТБР ұстанатын принциптерін қолдайтынын мәлімдеді.

распространения оружия массового уничтоже-ния, известной как «Краковская инициатива». Ее цель – задействовать все страны с целью перехвата подозрительных воздушных и мор-ских судов, а также наземного транспорта, перевозящих материалы, связанные с ОМУ. В этом же году наша республика присоедини-лась к Конвенции о запрещении разработки, производства и накопления бактериологи-ческого и токсинного оружия и о его уничто-жении (КБТО), ратифицировав этот договор 7 мая 2007 г.

Казахстан также активно участвует в Гло-бальной инициативе по борьбе с актами ядер-ного терроризма (ГИБАЯТ), выдвинутой Пре-зидентами России и США в июле 2006 г.

8 сентября 2006 г. Казахстан, наряду с другими странами Центральной Азии, подпи-сал в Семипалатинске Договор о создании в регионе зоны, свободной от ядерного оружия, что является важным коллективным вкладом в укрепление глобальной и региональной без-опасности.

Государства региона заявили о своей твер-дой приверженности принципам разоружения и нераспространения, открытому сотрудниче-ству по разрешению одной из наиболее акту-альных проблем современности.

В июне 2007 г. в Астане была проведена Третья встреча заместителей министров ино-странных дел Глобальной инициативы.

В соответствии с инициативой главы го-сударства, озвученной на Глобальном сам-мите по ядерной безопасности в Вашингтоне в апреле 2010 г., о проведении в Казахстане конференции ГИБАЯТ, в период с 28 по 30 сентября 2010 г. в г. Астане были проведены Конференция ГИБАЯТ по противодействию финансированию терроризма и Первое засе-дание Группы по реализации и оценке (ГРО).

Важным направлением сотрудничества с МАГАТЭ является продвижение вопроса о раз-


llllllllllll

379



Қазақстан Австриялық топқа қосылу бойынша жұмыстар жүргізді. Австриялық тарап та өз жағынан Қазақстанның топқа қосылуына қолдау көрсететіндігін және АТ мүшелігі туралы ақпарат беруге де дайын екендігін білдірді.

2009 ж. 26 желтоқсанында Қазақстан өз территориясында NTI жобасы аясын-да Ядролық отынның Халықаралық банкін орналастыруға және ядролық отынды қажетті жағдайда сақтауды қамтамасыз ететіндігін ресми мәлімдеді, ал 2011 ж. 29 шілдесінде Қазақстан МАГАТЭ-ге Азбайытылған уранның халықаралық банкін (АБУХБ) орналастыру ту-ралы ресми түрде мәлімдеме берді.

Елбасының бастамасы бойынша (18 маусым 2009 ж.) БҰҰ БА 2009 ж. 2 желтоқсандағы 64-ші сессиясы Қазақстан тарапының ұсынысы бойынша 29 тамызды Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы іс-қимыл күні деп жариялады.

Елбасының 2010 ж. Вашингтон мен 2012 ж. Сеулдегі Ядролық қауіпсіздік жөніндегі жаһандық саммитте көтерген соңғы бастамаларының бірі болашақта Ядролық қарусыз әлем декларациясын талқылау мен қабылдау мәселесі болды.

Қаулыны жүзеге асыру мақсатында 2010 жылдың тамызында Астанада Халықаралық конференция өтсе, қыркүйекте БҰҰ Басхатшы Пан Ги Мунның қатысуымен Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы іс-қимыл күніне арналған БҰҰ Бас ассамблеясының арнайы сессиясы өтті.

2010 ж. 15 қарашасында қазақстандық тарап АҚШ, Ресей және МАГАТЭ-ның тығыз өзара ықпалдастығы негізінде Ақтау қаласынан БН-350 реакторындағы пайдаланылған ядролық отынды (ПЯО) Кур-чатов қаласындағы (ШҚО) Ұлттық ядролық орталықтағы ПЯО ұзақ мерзімдік сақтау алаңына жеткізу жобасын сәтті аяқтады.

2011 ж. Қазақстан Үкіметі Вассенаар келісіміне қосылу туралы шешім қабылдады.

мещении на территории Казахстана Междуна-родного банка ядерного топлива (МБЯТ) под эгидой Агентства.

21 марта 2009 г. после депонирования ратификационных грамот депозитарию (Кыр-гызская Республика), Договор вступил в силу. МАГАТЭ назвало Договор реальным вкладом в реализацию ДНЯО, глобальный процесс ра-зоружения и ядерного нераспространения.

Одновременно Казахстан проводит после-довательную работу по продвижению канди-датуры Казахстана в международный режим экспортного контроля – Режим контроля за ракетными технологиями (РКРТ).

23 апреля 2009 г. направлена официаль-ная нота посольствам стран – членов РКРТ, в которой заявлено, что РК подтверждает свое стремление к членству в РКРТ и придержива-ется руководящих принципов РКРТ и техниче-ского приложения к ним.

Казахстан проводит работу по присоеди-нению к Австралийской группе (АГ). Австра-лийская сторона также официально информи-ровала о готовности содействия Казахстану по вступлению в Группу, включая предоставление информации о членстве в АГ.

26 декабря 2009 г. Казахстан официаль-но подтвердил готовность разместить на сво-ей территории Международный банк ядерного топлива в рамках проекта NTI и обеспечить надлежащее хранение ядерного топлива, а 29 июля 2011 г. в МАГАТЭ была официально по-дана заявка на размещение данного банка на территории республики.

По инициативе главы государства (18 июня 2009 г.) 2 декабря 2009 г. 64-я сессия ГА ООН приняла выдвинутую Казахстаном резолюцию об объявлении 29 августа Международным днем действий против ядерных испытаний.

Одной из инициатив Президента Казах-стана, объявленной на Глобальном саммите по ядерной безопасности в апреле 2010 г. в

380


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

2011 ж. 2 желтоқсанында бұл халықаралық режимге қосылу туралы ресми өтініш берілді.

2012 ж. 24 қаңтарында Қазақстан Жап-пай қырып-жою қаруының таралуына қарсы «Сегіздік тобы» (G8) елдерінің Жаһандық серіктестігіне қосылды.

Дүниежүзілік қарусыздану үрдісіндегі стагнациялық жағдайды есепке ала отырып, Ядролық қауіпсіздік жөніндегі II Жаһандық саммитте Президент Н.Ә. Назарбаев Ядролық қаруды жалпылама горизонталды және вертикалды таратпау туралы жаңа келісімге қол қоюға шақырды.

Вашингтоне, является предложение о начале обсуждения вопроса о принятии в перспекти-ве Всеобщей декларации безъядерного мира.

В целях реализации резолюции в авгу-сте 2010 г. в Астане прошла Международная конференция, а в сентябре в ООН с участием Генсека Пан Ги Муна состоялась специальная сессия Генеральной Ассамблеи ООН, посвя-щенная Международному дню действий про-тив ядерных испытаний.

15 ноября 2010 г. казахстанская сторона при тесном взаимодействии с США, Россией и МАГАТЭ завершила проект транспортировки отработанного ядерного топлива (ОЯТ) реакто-ра БН-350 из г. Актау на специально подго-товленную площадку долговременного хране-ния ОЯТ в Национальном ядерном центре в г. Курчатове (ВКО).

В 2011 г. Правительством Казахстана было принято решение по вступлению в Вас-сенаарские договоренности. 2 декабря 2011 г. была подана официальная заявка на вступле-ние в данный международный режим.

24 января 2012 г. Казахстан присоединил-ся к Глобальному партнерству стран «Группы восьми» (G8) против распространения оружия массового уничтожения.

Учитывая стагнацию во всемирном разо-руженческом процессе, в марте 2012 г. в Сеуле на II Глобальном саммите по ядерной безопас-ности Президент РК Н. Назарбаев выступил с инициативой подписания нового Договора о всеобщем горизонтальном и вертикальном не-распространении ядерного оружия.


llllllllllll

381



ДЕЛИМИТАЦИЯ И ДЕМАРКАЦИЯ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ГРАНИЦЫ

Стратегией развития Казахстана до 2030 года была поставлена политическая за-дача по обеспечению национальной без-

опасности Республики Казахстан. Реализация этой задачи означала гарантию сохранения государством суверенитета, обеспечения тер-риториальной целостности и неприкосновен-ности границ.

Государственные границы являются од-ним из фундаментальных принципов между-народного права, утвержденных Уставом ООН и Заключительным актом ОБСЕ 1975 года.

Согласно этим документам, государства должны воздерживаться от военной оккупа-ции, других прямых или косвенных мер при-менения силы в нарушение международного права или в объект приобретения с помощью таких мер или угрозы их осуществления.

Изменение границ возможно лишь со-гласно международному праву, мирным пу-тем и по взаимной договоренности. Неру-шимость границ служит важным признаком территориальной целостности и суверените-та страны и неразрывно связана с поняти-ем государства, как субъекта международно-го права.

Учитывая, что распад СССР привел быв-шие союзные республики к необходимости ре-шения территориального вопроса, Казахстан

Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы бойынша Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін

қамтамасыз ету бойынша саяси міндет қойылды. Бұл міндетті жүзеге асыру – мемлекеттің егемендігін сақтау, оның территориялық тұтастығы мен шекарасының мызғымастығын қамтамасыз ету ретінде танылды.

Мемлекеттік шекаралар – БҰҰ Жарғысы мен 1975 жылғы ЕҚЫҰ Қорытынды актісі бой-ынша бекітілген халықаралық құқықтың іргелі қағидаларының бірі болып саналады.

Осы құжаттарға сәйкес мемлекет-тер әскери басып алулардан, халықаралық құқықты бұзатын басқа да тікелей немесе қосымша күш көрсету шараларын жасауға немесе осындай шараларды жүзеге асыру қорқынышымен мақсаттарына жетуден бас тартуы қажет.

Шекараның өзгеруі халықаралық құқыққа сәйкес тек қана бейбіт жолмен және өзара келісім негізінде жүзеге асады. Шекараның бұзылмаушылығы елдің егемендігі мен территориялық тұтастығының белгісі ретінде қызмет етеді және де халықаралық құқықтың субъектісі ретіндегі мемлекет түсінігімен тығыз байланысты.

КСРО-ның ыдырауы бұрынғы одақ ре-спубликаларын территориялық мәселелерді

МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАНЫ ДЕЛИМИТАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ ДЕМАРКАЦИЯЛАУ

382


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

шешуге итермелегендігін есепке ала отырып, Қазақстан өз шекарасын рәсімдеуге қатысты келіссөз үрдісіне белсенді араласты.

Қазақстан-қытай мемлекеттік шекарасын делимитациялау және демаркациялау үрдісі.

1991 ж. дейін Қытаймен арадағы келіссөздерді кеңестік үкімет ҚХР-мен шека-ралас одақ республикаларының өкілдерін тар-та отырып жүргізген болатын.

1992 ж. Қытаймен келіссөздер жүргізген КСРО Үкіметтік делегациясының орнына 1992 ж. 8 қыркүйегіндегі Қазақстан, Қырғызстан, Ре-сей мен Тәжікстан үкіметтерінің арасындағы келісімге сәйкес ҚР, РФ мен ТР Үкіметтерінің біріккен делегациясы құрылды.

Қазақстан Қытаймен келіссөздерге Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің 1992 ж. 17 шілдесіндегі № 607 «Қазақ-қытай шекарасы аймағындағы өзара қарулы күштерді қысқарту және әскери саладағы сенімділікті нығайтуға қатысты Қытай Халық Республикасымен келіссөздер мен шекара аймақтық сұрақтарға қатысты келісімдер туралы» қаулысы негізінде өз де-легациясын қалыптастырып кірісті.

Делимитация бойынша келіссөздер 1992-1998 жж. жүргізілсе, ал демаркация толығымен 2002 жылы аяқталды.

Келіссөздер негізіне Ресей Империясы мен Қытай арасында XIX ғасырда жасалынған сегіз келісім мен хаттамалар алынды.

ҚР мен ҚХР арасындағы кездесулер қорытындысы бойынша қазақстан-қытай мемлекеттік шекарасы сызығының өтуі мен оның шекаралық аймақтағы белгіленуін анықтайтын мен нақты сипаттайтын халықаралық келісімдер жасалынды:

1. 1994 жылдың 26 ақпанындағы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қазақстан-қытай мемлекеттік шекарасы туралы келісім;

активно включился в переговорный процесс по оформлению границы.

Процесс делимитации и демаркации казахстанско-китайской государственной гра-ницы.

До 1991 г. переговоры с Китаем вела со-ветская правительственная делегация с уча-стием представителей сопредельных с КНР союзных республик.

В 1992 г. в соответствии с Соглашением между правительствами Казахстана, Кыргыз-стана, России и Таджикистана о переговорах с КНР по пограничным вопросам от 8 сентября

1992 г., для ведения переговоров с КНР вме-сто Правительственной делегации СССР была сформирована Объединенная делегация пра-вительств РК, КР, РФ и РТ.

Казахстан приступил к переговорам с Китаем, сформировав свою делегацию на ос-новании постановления Кабинета Министров Республики Казахстан от 17 июля 1992 г. № 607 «О переговорах с Китайской Народной Республикой по взаимному сокращению во-оруженных сил и укреплению доверия в воен-ной области в районе казахстанско-китайской границы и о переговорах по пограничным во-просам».

Переговоры по делимитации велись в 1992–1998 гг., а демаркация полностью за-вершилась в 2002 г.

За основу переговорного процесса были взяты восемь договоров и протоколов, заклю-


llllllllllll

383



2. 1997 жылдың 24 қыркүйегіндегі Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қазақстан-қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келісім;

3. 1998 жылдың 4 шілдесіндегі Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республика-сы арасындағы қазақстан-қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келісім;

4. 1999 жылдың 5 мамырындағы Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы және Ресей Федераци-ясы арасындағы үш елдің мемлекеттік шекараларының түйіскен нүктесін анықтау ту-ралы келісім;

5. 1999 жылдың 25 тамызындағы Қазақ-стан Республикасы, Қытай Халық Республика-сы және Қырғыз Республикасы арасындағы үш елдің мемлекеттік шекараларының түйіскен нүктесін анықтау туралы келісім.

Қытаймен арадағы мемлекеттік шека-раны демаркациялау үрдісі 1994 жылдың 26 ақпанындағы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қазақстан-қытай мемлекеттік шекарасы тура-лы келісімінің 4 бабына сәйкес ҚР Үкіметі мен ҚХР Үкіметімен құрылған Біріккен қазақстан-қытай демаркациялық комиссиясы арқылы жүзеге асырылды.

Демаркациялық жұмыстар 1996 жылдың шілдесінен 2001 жылдың желтоқсаны арасын-да алты жұмыс тобы арқылы жүргізіліп, 2002 жылдың 10 мамырында Пекинде Қазақстан Сыртқы істер министрі Қ. Тоқаев пен ҚХР Сыртқы істер министрі Тан Цзясюанның Қазақстан-қытай мемлекеттік шекарасы сызығы демаркациясы туралы ҚР Үкіметі мен Қытай Үкіметі арасындағы Хаттамаға қол қоюуымен аяқталды.

Демаркацияланан қазақстан-қытай мем-лекеттік шекарасының жалпы ұзындығы 1 782,75 шақырым болса, оның құрлықтағы

ченных между Российской Империей и Кита-ем еще в XIX в.

По итогам встреч между РК и КНР были заключены международные договоры, кото-рые точно определили и подробно описали прохождение линии казахстанско-китайской государственной границы и её обозначение на местности пограничными знаками:

1. Соглашение между Республикой Казах-стан и Китайской Народной Республикой о казахстанско-китайской государственной гра-нице от 26 апреля 1994 года;

2. Дополнительное Соглашение между Республикой Казахстан и Китайской Народ-ной Республикой о казахстанско-китайской государственной границе от 24 сентября 1997 года;

3. Дополнительное Соглашение между Республикой Казахстан и Китайской Народ-ной Республикой о казахстанско-китайской го-сударственной границе от 4 июля 1998 года;

4. Соглашение между Республикой Ка-захстан, Китайской Народной Республикой и Российской Федерацией об определении точ-ки стыка государственных границ трех госу-дарств от 5 мая 1999 года;

5. Соглашение между Республикой Ка-захстан, Китайской Народной Республикой и Кыргызской Республикой о точке стыка госу-дарственных границ трех государств от 25 ав-густа 1999 года.

Демаркация государственной грани-цы с Китаем осуществлялась Совместной казахстанско-китайской демаркационной ко-миссией, созданной Правительством РК и Правительством КНР в соответствии со ста-тьей 4 Соглашения между Республикой Ка-захстан и Китайской Народной Республикой о казахстанско-китайской государственной гра-нице от 26 апреля 1994 года.

Демаркационные работы осуществлялись шестью рабочими группами в период с июля

384


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

бөлігі – 1 215,86 шақарым, ал су бөлігі – 566,89 шақырымды құраған.

Тәуелсіз Мемлекеттер ДостастығыКСРО аймағындағы өзара әкімшілік-

территориялық межелеулерді мойындауды бекіткен жалпылама құқықтық құжаттар ретінде 1991 жылғы 21 желтоқсандағы Алма-ты Декларациясы, 1992 жылғы 14 ақпандағы ТМД аясындағы ынтымақтастық қағидаларын сақтау жөніндегі декларация, 1994 жылғы 14 ақпандағы Достастықтың мүше-мемлекеттерінің егемендігі, территориялық тұтастығы мен қолсұғылмаушылығын сақтау туралы декларация, түрлі екіжақты келісім-шарттар, одақтық және республикалық деңгейлі Жоғарғы Кеңестік заңнамалық актілері алынды.

Осы құжаттарға сәйкес Тараптар шекаралық келіссөздердің негізі ретінде одақтас республикалардың әкімшілік-территориялық межеленуін алуды мойындады.

Бұрынғы одақтас республикалардың арасындағы әкімшілік шекаралардың баршаға ортақ ерекшелігі ретінде кейбір аймақтардағы шекара сызығының нақты қалыптасқан үлгісі қолда бар құқықтық актілердің ережелеріне сәйкес келмеуін атауға болады. Бұндай жағдайларда тараптар ұлттық және экономикалық мүдделерді есепке ала отырып, тең бөлу және жер телімдерін ауыстыру секілді өзара тиімді шешімдер қабылдап отырды.

Қазақстандық тараптан мемлекеттік шекараны делимитациялау жұмыстары Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 ж. 1 қыркүйектегі № 1283 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын Қырғызстан Республикасымен, Ресей Федера-циясымен, Түркменстанмен және Өзбекстан Республикасымен делимитациялау бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметтік Ко-миссиясы туралы (ҚР Үкіметінің 24.02.2000 ж. № 289; 06.06.2000 ж. № 856; 17.07.02

1996 г. по декабрь 2001 г. и завершились подписанием 10 мая 2002 г. в Пекине Мини-страми иностранных дел Казахстана К. Токае-вым и Китая Тан Цзясюанем Протокола между Правительством РК и Правительством Китая о демаркации линии казахстанско-китайской государственной границы.

Общая протяженность демаркированной казахстанско-китайской государственной грани-цы составила 1 782,75 км, из них сухопутной границы – 1 215,86 км, водной – 566,89 км.

Содружество Независимых ГосударствПравовыми документами общего ха-

рактера, закрепившими принципы при-знания административно-территориального разграничения бывшего СССР, стали Алма-Атинская Декларация от 21 декабря 1991 года, Декларация о соблюдении принципов сотрудничества в рамках Содружества Не-зависимых Государств от 14 февраля 1992 года, Декларация о соблюдении суверени-тета, территориальной целостности и непри-косновенности границ государств – участни-ков Содружества Независимых Государств от 15 апреля 1994 года, различные двусто-ронние договоры, законодательные акты Верховных Советов союзного и республи-канского уровней.

В соответствии с данными документами, стороны признали административно-террито-риальное разграничение союзных республик за основу на пограничных переговорах.

Общей характерной особенностью для ад-министративных границ между бывшими со-юзными республиками являлось то, что фак-тически сложившаяся линия границы на от-дельных участках не соответствовала положе-ниям имеющихся правовых актов. В таких слу-чаях стороны принимали взаимоприемлемые решения с учетом национальных и экономиче-ских интересов, производя паритетный раздел и обмен площадями.


llllllllllll

385



ж. № 791; 02.06.03 ж. № 509; 01.07.04 ж. № 726 түзетулерімен) қаулысына сәйкес жүзеге асырылды.

Сыртқы істер министрлігі Комиссия құрамын және мүдделі министрліктер мен ведомстволар, облыстық, аудандық және ауылдық әкімшіліктер өкілдерін қосу арқылы сәйкес Үкіметтік делегациялар жасақтады, ал сарапшылар ретінде түрлі мекемелердің мамандары тартылып, геодезис, картограф, жерге орналастырушы, гидрологтар арасынан жұмыс топтары құрылды.

Орталық Мемлекеттік мұрағаттағы, министрліктер мен ведомстволардағы, Қазақстан Республикасының арнайы мекемелеріндегі бар материалдар мен құқықтық негіз тиянақты қарастырылып, әр мемлекетпен келіссөздер жүргізудің ұстанымдары мен әдістемесі жасалынды.

Делегация мүшелері және жұмыс тобының өкілдері қажет жағдайда жергілікті тұрғындармен, қоғамдық ұйымдар және жетекшілермен кездесіп отырған.

Келіссөз үрдісінің жағдайы және бары-сымен тұрғындарды ақпараттандырып оты-ру мақсатында баспасөз конференциялары өткізіліп, бұқаралық ақпарат құралдарына сұқбаттар беріліп тұрды. Қажет болған жағдайда жергілікті жерге далалық сапарлар жасалынып, шекаралық аймақтың аэро және космостық фототүсірілімдері жүргізілді.

ҚырғызстанҚазақстан-қырғызстан мемлекеттік шека-

расын делимитациялау бойынша келіссөздер 1999 ж. қарашасынан 2001 ж. желтоқсанына дейінгі аралықта жүргізіліп, 2001 жылдың 15 желтоқсаны күні Астана қаласында мемле-кет басшыларының Қазақстан Республикасы мен Қырғызстан Республикасы арасындағы қазақстан-қырғызстан мемлекеттік шекарасы туралы келісімге қол қоюмен аяқталды.

Казахстанской стороной работы по де-лимитации государственной границы осу-ществлялись в соответствии с постановлени-ем Правительства Республики Казахстан от 1 сентября 1999 г. № 1283 «О Правитель-ственной Комиссии Республики Казахстан по делимитации Государственной границы Респу-блики Казахстан с Кыргызской Республикой, Российской Федерацией, Туркменистаном и Республикой Узбекистан (с изменениями, внесенными постановлениями Правительства РК от 24.02.2000 г. № 289; от 06.06.2000 г. № 856; от 17.07.02 г. № 791; от 02.06.03 № 509; от 01.07.04 г. № 726)».

Министерством иностранных дел из со-става Комиссии формировались соответству-ющие правительственные делегации с вклю-чением представителей заинтересованных ми-нистерств и ведомств, областных, районных и аульных акиматов, в качестве экспертов при-влекались специалисты различных учрежде-ний, формировались рабочие группы из чис-ла геодезистов, картографов, землеустроите-лей, гидрологов.

Были тщательно изучены правовая база и имеющиеся материалы в Центральном Го-сударственном архиве, министерствах и ве-домствах, специализированных учреждениях Республики Казахстан, проработаны принци-пы и методика ведения переговоров с каждым государством.

Члены делегации, а также представите-ли рабочих групп при необходимости встре-чались с местным населением, общественно-стью, руководителями.

С целью информирования населения о со-стоянии и ходе переговорного процесса прово-дились пресс-конференции, давались интер-вью для средств массовой информации. При необходимости осуществлялись полевые выез-ды на местность, аэро и космофотосъемка при-граничной полосы и другие мероприятия.

386


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

Екіжақты келіссөздер сындарлы және іскерлік жағдайында жүргізіліп, өзара құрмет пен теңқұқылық принциптеріне негізіделді.

Аталынған келісім 2008 ж. 5 тамызында күшіне енді.

Тараптар Қазақстан Республикасы мен Қырғызстан Республикасы арасындағы мемлекеттік шекараны демаркациялау және шекаралық белгілерді орнатуға қатысты келіссөздерді бастап кетті.

ӨзбекстанҚазақстан-өзбекстан мемлекеттік шека-

расын делимитациялау үрдісі 2000–2002 жж. аралығында жүрді.

Қиындық тудыратын телімдерді анықтау және оларды шешуге қатысты тараптардың ұсыныстары өзара құрмет және тең құқылық жағдайында жергілікті тұрғындардың мүдде-лерін есепке ала отырып шешімін тапты.

Қазақстан-өзбекстан шекарасын делими-тациялау үрдісін екі кезеңге бөлуге болады.

Бірінші. Мемлекет басшылары тарапынан 2001 ж. 16 қарашасында Астанада қол қойылған Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Ре-спубликасы арасындағы қазақстан-өзбекстан мемлекеттік шекарасы туралы келісімді дайын-дау, ол бойынша жалпы шекара ұзындығының 96% сызық өтуі анықталды.

Екінші. Екі ел Президенттері 2002 ж. 9 қыркүйегінде Астанада қол қойған Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Рес-публикасы арасындағы қазақстан-өзбекстан мемлекеттік шекарасы туралы келісімді дай-ындау, ол бойынша шекара сызығын анықтау толығымен аяқталды.

Қазақстан-өзбекстан мемлекеттік ше-карасы туралы екі келісім де 2003 ж. 5 қыркүйегінде күшіне енді.

Қазақстан-өзбек мемлекеттік шекара-сын демаркациялау үрдісі 2003 ж. басталса, нақты далалық жұмыстар 2004 ж. 1 сәуірінен басталды.

КыргызстанПереговоры по делимитации казахстанско-

кыргызской государственной границы прово-дились с ноября 1999 г. по декабрь 2001 г. и завершились подписанием Главами госу-дарств в Астане 15 декабря 2001 г. Договора между Республикой Казахстан и Кыргызской Республикой о казахстанско-кыргызской госу-дарственной границе.

Двусторонние переговоры прошли в кон-структивной и деловой обстановке, базиро-вались на принципах взаимного уважения и равноправия.

Данный Договор вступил в силу 5 августа 2008 г.

Стороны приступили к переговорам по демаркации государственной границы и уста-новке пограничных знаков на границе между Республикой Казахстан и Кыргызской Респуб-ликой.

УзбекистанПроцесс делимитации казахстанско-уз-

бекской государственной границы проходил в период с 2000 по 2002 г.

Выявленные проблемные участки и пред-ложения сторон решались на основе принци-пов взаимного уважения и равноправия, с учетом интересов местного населения.

Процесс делимитации казахстанско-узбекской границы можно разделить на два этапа.

Первый. Подготовка Договора между Рес-публикой Казахстан и Республикой Узбекистан о казахстанско-узбекской Государственной границе, подписанного главами государств 16 ноября 2001 г. в Астане, который определил прохождение 96% линии границы от общей ее протяженности.

Второй. Подготовка Договора между Рес-публикой Казахстан и Республикой Узбеки-стан об отдельных участках казахстанско-уз-бекской Государственной границы, подписан-


llllllllllll

387



Шекаралық қадаларды орнату бо-йынша демаркациялық далалық жұмыстар қазақстандық тарап жағынан аяқталуға жақын. Шекаралық белгіні Қазақстан, Түркменстан және Өзбекстан мемлекеттік ше-каралары түйіскен аймаққа орнату жұмыстары ғана қалып тұр.

Аймақтардағы шекаралық сызықтарды белгілеу 1620 шекаралық белгі арқылы жүзеге асырылған, оның 837 қазақстандық тараптан, ал 783 өзбекстандық тараптан орнатылды.

Қазіргі таңда тараптар мемлекеттік ше-караны демаркациялау бойынша қорытынды құжаттарды дайындау жұмыстарын жүргізуде.

ТүркменстанҚазақстан Республикасы мен Түркменстан

Республикасы арасындағы қазақстан-түркменстан мемлекеттік шекарасы туралы келісімге мемлекет басшылары 2001 ж. 5 шілдесінде Астанада қол қойды.

Қазақстан-түркменстан мемлекеттік ше-карасын делимитациялау 2000–2001 жж. сындарлы және іскерлік жағдайында өтті. Та-раптар 1972 ж. Қазақ КСР мен Түркмен КСР арасында келісілген шекара сызығын түзетуге қатысты ұсыныстар айтпады.

Ортақ шекараны демаркациялау бой-ынша жұмыстар 2003 ж. басталды. Ал шекаралық белгілерді орнату жұмыстарын та-раптар 2005 ж. қолға алды.

Тараптар қазақстан-түркмен мемлекеттік шекарасындағы шекаралық қадаларды орнату бойынша демаркациялық далалық жұмыстар аяқталған. Тек шекаралық белгіні Қазақстан, Түркменстан және Өзбекстан мемлекеттік ше-каралары түйіскен аймаққа орнату жұмыстары ғана қалып тұр.

Шекаралық сызықтарды белгілеуе 278 шекаралық белгі пайдаланылды, оның 134 қазақстандық тараптан, ал 144 түркіменстандық тараптан орнатылды.

ного Президентами Казахстана и Узбекистана 9 сентября 2002 г. в Астане, который полно-стью завершил определение линии совмест-ной границы.

Оба Договора о казахстанско-узбекской Государственной границе вступили в силу 5 сентября 2003 г.

Процесс демаркации казахстанско-узбекской государственной границы начался в 2003 г., а непосредственно полевые рабо-ты – 1 апреля 2004 г.

Полевые демаркационные работы по установке пограничных столбов на грани-це казахстанской стороной практически за-вершены. Осталась установка пограничного знака в районе точки стыка государственных границ Казахстана, Туркменистана и Узбеки-стана.

Линия границы на местности обозначе-на 1620 пограничными знаками, из них 837 установлено казахстанской стороной, 783 – узбекской стороной.

В настоящее время сторонами проводится работа по подготовке итоговых документов де-маркации государственной границы.

ТуркменистанДоговор между Республикой Казахстан и

Туркменистаном о делимитации и процессе демаркации казахстанско-туркменской госу-дарственной границы был подписан главами государств 5 июля 2001 г. в Астане.

Переговоры по делимитации казахстанско-туркменской государственной границы прош-ли в 2000–2001 гг. в конструктивной и дело-вой обстановке. У сторон не возникало пред-ложений по корректировке той линии грани-цы, которая была согласована в 1972 г. между Казахской ССР и Туркменской ССР.

Мероприятия по демаркации совместной границы начались в 2003 г. К установлению пограничных знаков на границе стороны при-ступили в 2005 г.

388


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

Қазіргі таңда тараптар мемлекеттік ше-караны демаркациялау бойынша қорытынды құжаттарды дайындау жұмыстары жүргізуде.

Ресей ФедерациясыҚазақстан-ресей мемлекеттік шекара-

сын делимитациялау бойынша келіссөздер 1999 ж. қыркүйегінен 2005 ж. қаңтары аралығында жүрді.

2005 ж. 18 қаңтарында Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назар-баевтың Ресей Федерациясына ресми сапа-ры барысында Мәскеу қаласында мемлекет басшыларының тарапынан Қазақстан Респуб-ликасы мен Ресей Федерациясы арасындағы қазақстан-ресей мемлекеттік шекарасы тура-лы келісімге қол қойылды.

Қазақстан-ресей мемлекеттік шекарасы туралы келісімге қол қою арқылы Қазақстан өзінің құрлықтағы шекарасын бар периметрі бойынша заңды рәсімдеу үрдісін аяқтады. Келісім 2006 ж. 12 қаңтарында күшіне енді.

Қазақстан-ресей мемлекеттік шекарасын демаркациялау бойынша бірлескен комиссия өз жұмысын 2007 ж. шілдесінде бастады.

2009 ж. мамырында тараптар Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы шекаралық белгілерді орнату жұмыстарын қолға алды.

Қазақстанның мемлекеттік шекарасын-да іргелес мемлекеттердің шекараларымен түйісетін төрт нүктесі бар. Соған қатысты үшжақты форматта келісіліп, күшіне енген құжаттар:

1. 1999 жылдың 5 мамырындағы Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Респу-бликасы және Ресей Федерациясы арасындағы үш елдің мемлекеттік шекараларының түйіскен нүктесін анықтау туралы келісім;

2. 1999 жылдың 25 тамызындағы Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы және Қырғыз Республи-касы арасындағы үш елдің мемлекеттік

Стороны завершили установку погранич-ных столбов на казахстанско-туркменской го-сударственной границе, за исключением рай-она точки стыка государственных границ Ка-захстана, Туркменистана и Узбекистана. Ли-ния границы на местности обозначена 278 по-граничными знаками, из них 134 установлено казахстанской стороной, 144 – туркменской стороной.

В настоящее время сторонами проводится работа по подготовке итоговых документов де-маркации государственной границы.

Российская ФедерацияПереговоры по делимитации казахстанско-

российской государственной границы продол-жались с сентября 1999 г. по январь 2005 г.

18 января 2005 г. в г. Москве в ходе офи-циального визита Президента Республики Ка-захстан Н. Назарбаева в Российскую Федера-цию главами государств был подписан Дого-вор между Республикой Казахстан и Россий-ской Федерацией о казахстанско-российской государственной границе.

Подписанием Договора о казахстанско-российской государственной границе Казах-стан завершил юридическое оформление сво-ей сухопутной границы по всему периметру. Договор вступил в силу 12 января 2006 г.

Совместная комиссия по демаркации казахстанско-российской государственной границы приступила к своей работе в июле 2007 г.

В мае 2009 г. стороны приступили к уста-новке пограничных знаков на границе между Республикой Казахстан и Российской Федера-цией.

На государственной границе Казахстана имеются четыре точки стыка с границами со-предельных государств. Так, в трехстороннем формате подписаны и вступили в силу:

1. Соглашение между Республикой Ка-захстан, Китайской Народной Республикой и


llllllllllll

389



шекараларының түйіскен нүктесін анықтау ту-ралы келісім;

3. 2001 жылдың 15 маусымынағы Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республика-сы және Өзбекстан Республикасы арасындағы үш елдің мемлекеттік шекараларының түйіскен нүктесі туралы келісім.

Қазақстан Республикасы, Түркмен Республикасы және Өзбекстан Республи-касы арасындағы үш елдің мемлекеттік шекараларының түйіскен нүктесі аймағы ту-ралы келісімге қол қою жоспарланған.

Мемлекеттік шекараның жалпы ұзындығы шамамен 13 200 шақырымды құрайды (Кас-пий теңізіндегі шекараны қоспағанда), оның ішінде:

- Қытай Халық Республикасымен – шама-мен 1 782,75 шақырым;

- Қырғыз Республикасымен – шамамен 1 241,58 шақырым;

- Өзбекстан Республикасымен – шамамен 2 351 шақырым;

- Түркменстанмен – шамамен 426,08 шақырым;

- Ресей Федерациясымен – шамамен 7 591 шақырым.

Российской Федерацией об определении точ-ки стыка государственных границ трех госу-дарств от 5 мая 1999 года;

2. Соглашение между Республикой Ка-захстан, Китайской Народной Республикой и Кыргызской Республикой о точке стыка госу-дарственных границ трех государств от 25 ав-густа 1999 года;

3. Соглашение между Республикой Казах-стан, Кыргызской Республикой и Республи-кой Узбекистан о точке стыка государственных границ трех государств от 15 июня 2001 года.

Планируется подписать Договор между Республикой Казахстан, Туркменистаном и Республикой Узбекистан о районе точки стыка государственных границ трех государств.

Общая протяженность государственной границы составляет около 13 200 км (без уче-та границ на Каспийском море), из них:

- с Китайской Народной Республикой – около 1 782,75 км;

- с Кыргызской Республикой – около 1 241,58 км;

- с Республикой Узбекистан – около 2 351 км;

- с Туркменистаном – около 426,08 км;- с Российской Федерацией – около 7 591

км.

390


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

Қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтама-сыз ету қазіргі кезеңде тек қана орталық азия аймағы үшін ғана емес, сонымен

қатар бүкіл әлемдік қауымдастық үшін өзекті мәселе болып отыр.

Қазақстан Республикасы дәйекті түрде ел мен аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жағдайды қалыптастыру, жаңа қауіп-қатерлерге қарсы тұруда халықаралық құқықты негізге алу мен пайда болған қатерлерді бастапқы кезеңде шешу мен алдын-алу, олардың негізінде жатқан фунда-ментальды себептерді жоюға күш салады.

Аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша өзараықпалдастық пен үйлесімділіктің құралдарының бірі ретінде бүгінгі күні Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы (ҰҚШҰ) саналады. .

ҰҚШҰ құрамына Армения, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан және Өзбекстан кіретін халықаралық аймақтық бірлестік болып саналады.

ҰҚШҰ негізгі мақсаты ретінде мүше-мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, егемендігі мен территориялық тұтастығын қорғау, ұлттық қарулық күштерді әскери және ұйымдастырушылық жағынан нығайту, ортақ ӘШҚ жүйесін сақтау, ТМД кірмейтін мемлекеттермен шекараны бірлесе

Обеспечение безопасности и стабильно-сти является на нынешнем этапе актуаль-ной задачей не только для Центрально-

азиатского региона, но и для всего мирового сообщества.

Республика Казахстан последовательно выступает за создание условий, которые по-зволили бы обеспечить стабильность и без-опасность в стране и регионе, противодей-ствовать новым вызовам и угрозам на основе международного права и решать задачи ран-него предупреждения и предотвращения воз-никающих угроз, искоренения фундаменталь-ных причин, лежащих в их основе.

Одним из инструментов взаимодействия и координации работ по обеспечению стабиль-ности и безопасности в регионе на сегодняш-ний день является Организация Договора о коллективной безопасности (ОДКБ).

ОДКБ является международным регио-нальным объединением, в котором участвуют Армения, Беларусь, Казахстан, Кыргызстан, Россия, Таджикистан и Узбекистан.

Основными целями ОДКБ являются: обе-спечение национальной безопасности; защита суверенитета и территориальной целостности государств-участников; укрепление в военном и организационном отношении национальных вооруженных сил; сохранение объединенной

ҰЖЫМДЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ТУРАЛЫ ШАРТ ҰЙЫМЫ

ОРГАНИЗАЦИЯ ДОГОВОРА О КОЛЛЕКТИВНОЙ БЕЗОПАСНОСТИ


llllllllllll

391



қорғау саласындағы өзара ықпалдастық пен ынтымақтастықты қалыптастыру болып сана-лады.

Ұйымның жоғарғы органы – Ұжымдық қауіпсіздік кеңесі (ҰҚК). Кеңес Ұйым қызметінің маңызды мәселелерін қарастырып, оның мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға бағытталған шешімдер қабылдайды, сонымен қатар осы мақсаттарды шешу барысындағы мүше-мемлекеттердің қызметін үйлестіреді және біріктіреді. Кеңес құрамына мүше-мемлекеттердің басшылары кіреді.

ҰҚК сессияларының аралығында Ұйым органдары қабылдаған шешімдердің жүзеге асуындағы мүше-мемлекеттердің өзара ықпалдастығын үйлестіру мәселелерімен Ұйымның мүше-мемлекеттерінің өкілетті өкілдерінен құралған Тұрақты кеңес айналы-сады.

Сыртқы істер министрлері кеңесі (СІМК) – Ұйымның мүше-мемлекеттерінің сыртқы саясат саласындағы өзара ықпалдастығын үйлестіру мәселелерімен айналысатын кеңесші және атқарушы орган.

Қорғаныс министрлері кеңесі (ҚМК) – Ұйымның мүше-мемлекеттерінің әскери сая-сат, әскери құрылыс және әскери-техникалық ынтымақтастық саласындағы өзара ықпал-дастығын үйлестіру мәселелерімен айналыса-тын кеңесші және атқарушы орган.

Қауіпсіздік кеңесі хатшыларының комитеті (ҚКХК) – Ұйымның мүше-мемлекеттерінің өз ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі өзара

системы ПВО; налаживание взаимодействия и сотрудничества в области совместной охра-ны границ с государствами, не входящими в СНГ.

Высший орган Организации – Совет кол-лективной безопасности (СКБ). Совет рассма-тривает принципиальные вопросы деятельно-сти Организации и принимает решения, на-правленные на реализацию ее целей и задач, а также обеспечивает координацию и совмест-ную деятельность государств-членов для реа-лизации этих целей. В состав Совета входят главы государств-членов.

В период между сессиями СКБ вопроса-ми координации взаимодействия государств-членов в реализации решений, принимаемых органами Организации, занимается Постоян-ный совет, представленный полномочными представителями государств – членов Органи-зации.

Совет министров иностранных дел (СМИД) – консультативный и исполнительный орган Организации по вопросам координации взаимодействия государств-членов в области внешней политики.

Совет министров обороны (СМО) – кон-сультативный и исполнительный орган Орга-низации по вопросам координации взаимо-действия государств-членов в области военной политики, военного строительства и военно-технического сотрудничества.

Комитет секретарей советов безопасности (КССБ) – консультативный и исполнительный орган Организации по вопросам координации взаимодействия государств-членов в области обеспечения их национальной безопасности.

Генеральный секретарь Организации яв-ляется высшим административным должност-ным лицом Организации и осуществляет ру-ководство Секретариатом Организации. На-значается решением СКБ из числа граждан государств-членов и подотчетен Совету.

392


Геос

аяса

т ж

әне

қауі

псіз

дік

ықпалдастығын үйлестіру мәселелерімен ай-налысатын кеңесші және атқарушы орган.

Ұйымның Бас хатшысы Ұйымының ең жоғарғы әкімшілік лауазымды тұлғасы санала-ды және де Ұйымның Хатшылығы жетекшілігін атқарады. ҰҚК шешімімен, мүше-мемлекеттер азаматтары қатарынан сайланады және Кеңеске есеп береді.

Ұйымның Хатшылығы – Ұйым органда-рының қызметін ұйымдастырушылық, ақпараттық, сараптамалық және кеңесшілік жағынан қамтамасыз етуге бағытталған тұрақты әрекет ететін орган.

Ұйымның тағы бір тұрақты әрекет ететін органы – ҰҚШҰ Біріккен штабы, 2004 жылдан бері жұмыс атқарып келеді және Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарттың әскери құрамы бойынша ұсыныстар дайындау мен шешімдерді жүзеге асыруға жауапты.

ҰҚШҰ аясында Қазақстан стратегиялық бағыт ұстанады, ол бойынша Ұйым қорғаныстық бағытталған, қауіпсіздік саласындағы басқа да халықаралық ұйымдар үшін ашық және ынтымақтастыққа дайын кеңесші орган.

ҰҚШҰ қызметінің басты бағыттарының бірі халықаралық терроризм, экстремизм және соған қатысты саналатын қылмыстар – есірткі және қарудың заңсыз саудасы, ұйымдасқан қылмыс, заңсыз миграциямен күрес саласындағы ынтымақтастық болып саналады. Мысалы, есірткі контрабандасы-мен күрес аясында ҰҚШҰ мүше-елдерінің өкілетті органдарының жетекшілерінің координациялық кеңесі құрылды, ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік органдары, шекара және кедендік (мысалы, «Канал» операциясы) қызмет күштерін тарту арқылы оперативті-алдын-алу шаралары жүргізіледі.

Заманауи қауіп-қатерлерге шұғыл ықпал етудің әмбебап жүйесінің маңызды элементінің бірі ҰҚШҰ бітімгершілік әлеуетінің құрылуы болды.

Секретариат Организации – постоянно действующий рабочий орган Организации для осуществления организационного, информа-ционного, аналитического и консультативно-го обеспечения деятельности органов Органи-зации.

Еще одним постоянно действующим рабо-чим органом Организации является Объеди-ненный штаб ОДКБ, который функционирует с 2004 г. и отвечает за подготовку предложений и реализацию решений по военной составля-ющей Договора о коллективной безопасности.

В рамках ОДКБ Казахстан проводит стра-тегическую линию, в соответствии с которой, Организация является консультативным ор-ганом, имеющим оборонительную направлен-ность, открытой и готовой к сотрудничеству с другими международными организациями в сфере безопасности.

Одним из важных направлений деятель-ности ОДКБ является сотрудничество в обла-сти борьбы с международным терроризмом, экстремизмом и другими сопутствующими им преступлениями – контрабандой наркотиков и оружия, организованной преступностью, не-легальной миграцией. Так, в рамках борьбы с контрабандой наркотиков создан Коорди-национный совет руководителей компетент-ных органов стран – членов ОДКБ, проводят-ся оперативно-профилактические мероприя-тия с участием сил и средств органов внутрен-них дел, национальной безопасности, погра-ничных и таможенных служб (например, опе-рация «Канал»).

Важным элементом универсальной систе-мы реагирования на современные вызовы и угрозы является формирование миротворче-ского потенциала ОДКБ.

В целях дальнейшего укрепления безопас-ности государств – членов ОДКБ на фоне су-ществующих и потенциальных угроз, включая терроризм, экстремизм, наркотрафик и дру-


llllllllllll

393



Бүгінгі таңда бой көрсетіп отырған терро-ризм, экстремизм, наркотрафик және басқа да ұйымдасқан қылмыстардың өрши баста-уына қатысты ҰҚШҰ мүше-мемлекеттерінің қауіпсіздігін бұдан ары нығайту мақсатында ҰҚШҰ Шұғыл әрекет етудің ұжымдық күштерін қалыптастыру туралы шешім қабылданды.

Сонымен қатар, ұйым аясында ҰҚШҰ/Ауғанстан ынтымақтастығын келесі бағыттар бойынша қалыптастыру көзделеді: аймақтағы өзекті қатерлерге қатысты ақпаратпен бөлісу, заңсыз миграция, контрабанда және есірткі заттарының транзитіне қарсы күш біріктіру.

Аталынған құжаттарды қабылдаудың нәтижесі және жалпы қорғаныс және сыртқы істер министрлігі, арнайы қызмет, қауіпсіздік кеңесі бағытындағы атқарылған жұмыстардың қорытындысы бойынша ҰҚШҰ тиімділігі ар-тып, оның заманауи геосаяси және әскери-саяси жағдайларға бейімделуі, қабылданған келісімдер бойынша нақты механизмдерді қалыптастыру орын алды.

гие виды организованной преступности, при-нято решение о необходимости создания Кол-лективных сил оперативного реагирования ОДКБ.

Кроме того, в рамках Организации прово-дится налаживание сотрудничества ОДКБ/Аф-ганистан по таким направлениям, как обмен информацией по актуальным угрозам и вызо-вам безопасности в регионе, а также в приня-тии совместных мер по противодействию не-легальной миграции, контрабанде и транзиту наркотических средств.

Результатом принятия указанных доку-ментов и в целом проделанной работы по ли-нии министерств обороны, иностранных дел, спецслужб, советов безопасности стали повы-шение эффективности ОДКБ, адаптация ее к современным геополитическим и военно-по-литическим условиям, выработка конкретных механизмов по реализации принятых согла-шений.

• Ескертпелер үшін

ka3akctah- - 2050

Documents