K NL Y ARTIRILMIŞ MƏSƏLƏLƏRİN HƏLLİkimyamektebde.net/arxiv/1-45-2014/01_Kimyadan cetinliyi...Məsələ 8. Eritrit mineralı kütlə ilə 29,55% naməlum elementdən, 25% arsendən,

1(45)2014

4

KİMYADAN ÇƏTİNLİYİ ARTIRILMIŞ MƏSƏLƏLƏRİN HƏLLİ

M.M. Abbasov

AMEA Neft Kimya Prosesləri İnstitutu, p.e.d.

Ş.L.Quliyeva

Tovuz rayon Təhsil Şöbəsi

N.H.Mirzəyev

Tovuz rayonu Sarıtala kənd orta məktəbi

T.Ə.Mahmudov

Tovuz rayonu Çobansıxnaq kənd orta məktəbi

Kimyanın tədrisində məsələ həllinin xüsusi əhəmiyyəti var. Məsələ həlli

prosesində tədris materialı dərindən mənimsənilir və şagirdlərin müstəqilliyi

maksimum surətdə təmin edilir.

Çətinliyi artırılmış məsələlərdə dərketmə və biliklərin yaradıcılıqla tətbiqi

yüksək səviyyədə reallaşdırılır. Məsələlərin bu tipində məntiqi fikirləşmə,

abstraktlaşdırma, biliklərin praktikada tətbiqi geniş miqyasda istifadə edilir.

Faktlar arasında yeni əlaqə formaları tapılır, kimyanın müxtəlif

bölmələrindəki qanunauyğunluqlar və anlayışlar arasında əlaqə yaradılır. Nəhayət

problemin həllinə aparır ideya tapılır. Lakin indiyə qədər məsələ həllinin dəqiq

mexanizmi müəyyən edilməmişdir. Bunun birinci səbəbi şagirdlərin hər birinin

fərdi xüsusiyyətlərə malik olmaları, ikincisi isə məsələlərin tipinin və çətinlik

dərəcəsinin müxtəlif olmasıdır.

Çətinliyi artırılmış məsələlərdə fənlərarası əlaqə diqqət mərkəzində olur.

Riyaziyyatdan, fizikadan və biologiyadan alınan biliklər kimyəvi prosesin

mahiyyətini dərk edilməsində bir növ açar rolunu oynayır. Məsələnin bu tipindən

əsasən dərsdən xaric məşğələlərdə və olimpiadalara hazırlıq prosesində istifadə

edilir.

Müşahidələr göstərir ki, kimya müəllimlərinin bəziləri, xüsusilə gənc

müəllimlər çətinliyi artırılmış məsələləri həll etməkdə çətinlik çəkirlər.

Bunları nəzərə alaraq jurnalımız vasitəsilə bu tip məsələlərin bir neçəsinin

həlli üsulu ilə həmkarlarımızı tanış edirik.

Məsələ 1.

Maddənin 1 kq-da 0.3227q elektron var. Maddənin formulunu təyin edin,

(Elektron kütləsi atom kütlə vahidinin 1823

1-nə barəbərdir)

Kimya məktəbdə

5

Həlli. Atom kütlə vahidi 241066,1 qramdır.

26

28

2

28

24

1055,3101,9

1027,32

101,9

3227,0

1823

1066,1

elektron.

Protonların sayı da 261055,3 -ya bərabərdir. Maddədəki proton və

neytronların kütləsi:

qqq 6773,9993227,01000 (proton və neytron)

Protonların birlikdə kütləsi

85,592109285,51055,31067,1 22624 qram proton

qp 8273,406)(85,5926773,999 neytron. Neytronun kütləsi 241067,1

qramdır.

Maddədə olan neytronların sayını tapaq:

2624

2410436,2106,243

1067,1

8273,406

neytron

Proton, elektron və neytronların sayının nisbəti

)(7:)(10:)(10436,2:55,3:55,3)(10436,2:)(1055,3:)(1055,3 262626 nepnep

Bunlar ammonyaka uyğun gəlir, onun 1 molekulunda 10 proton, 10 elektron

və 7 neytron var.

Məsələ 2.

Kalium-bixromatın suda həllolması C070 -də 36,2%, C00 -də 4,43% -dir.

Kristallaşdırma yolu ilə 10 q təmiz kalium-bixromat almaq üçün nə qədər duz və

su götürmək lazımdır.

Həlli:

I üsul. Təmiz 722 OCrK almaq üçün məhlul C070 -dən C00 -yə qədər

soyudulmalıdır.

C070 -də 100-36,2 OHOCrK 2722 89,63

C00 -də 100-4,43 OHqOCrK 2722 57,95 Məhlulu C070 -dən C00 -yə

qədər soyutduqda

q57,95 suda 72243,4 OCrKq həll olur.

722957,2

__________8,63

OCrKqx

xsudaq

həll olur.

İlkin məhlulda 722K 36,2 OC var.

72224,33957,22,36 OCrKq kristallaşır.

1(45)2014

6

33,24 q təmiz 722 OCrK almaq üçün 36,4 q 722 OCrK sərf olunur.

10 q xOCrK _______________722

7229,10 OCrKqx sərf olunur.

33,24q__________63,8 q H2O

xq _____________10

OqHx 22,19

II üsul. Fərz edək ki, x qram 722 OCrK götürülüb. C070 -də 100-36,2=63,8 q H2O

)(7624,12,36

8,63

____________

)0(8,63________2,36

21

1

2722

OHqramxx

n

nX

HqOCrK

C00 -də )(57,9543,4100 2722 OHqOCrK

C00 -də

72222

7222

____________7624,1

43,4________57,95

OCrKndaOxH

OCrKOHq

xx

n 9183,057,95

43,47624,12

qram 722 OCrK məhluldan ayrılır, kristallaşır.

Deməli 7229183,0 OCrKqramx almaq üçün x qram 722 OCrK lazımdır.

3722 _____________10 nOCrKqram

7223 9,109183,0

10OCrKq

x

xn

7229183,0 OCrKqramx almaq üçün OHx 27624,1

10______________________n4

OHqx

xn 24 2,19

9183,0

7624,110

Məsələ 3. İkivalentli metalın karbonatının 81,2 qramını havada qızdırdıqda alınan

bərk qalığın kütləsi metalın nisbi atom kütləsinə bərabər olmuşdur. Karbonatın

formulunu təyin edin.

Həlli:

Reaksiya tənliyi.

23 COMeOMeCOt

Kimya məktəbdə

7

(Me+60) qram karbonatdan (Me+16) qram oksid alınır.

Me_____________2,81 “____”

272

752,21

1,482

752,21

2

752,21

2

2,129942,212,21

02,12992,21

2,12992,8160

)16(2,8160

2

1

2

2;1

2

2

Me

Me

M

MeMe

MeMeMe

MeMeMe

M1=48 formal alaraq titana uyğun gəlir. İkivalentli titan birləşmələri

davamsızdır. Sürətlə oksidləşirlər. Ona görə də məsələnin həllini düzgün hesab

etmək olmaz. Belə hesab etmək olar ki, ikivalentli metalın karbonatını havada

qızdırdıqda üçvalentli oksid alınmışdır:

23223 424 COOMeOMeCO

Məsələnin şərtinə əsasən

Me

MeMe

__________2,81

482________602

4

6,1814,42

22

6,3897244,424,42

06,38974,422

6,3897,1621202

2

2;1

2

2

M

MeMe

MeMeMe

)(564

6,1814,421 FeMe

Reaksiya tənliyi

23223 424 COOFeOOFeC

Məsələ 4. Doymuş duz məhlulunu 1t temperaturdan 2t temperatura qədər

soyutduqda duzun həllolması d dəfə azaldı. İlkin duzun kütləsinin hansı hissəsi

çöküntü şəkilində ayrılmışdır?

Duzun həllolmasını 1t temperaturda S ilə işarə edək 2t temperaturda

1(45)2014

8

həllolma a

Solar. Fərz edək ki, ilkin məhlulda 100 qram su var. Son məhlulda da

100 q su olacaq. Ona görə ki, məhlulu soyutduqda duz çöküntü halında ayrılır.

1t temperaturda 100 q suda S qram duz həll olur, 2t temperaturda a

Sqram duz həll

olur. Bunların fərqi yəni d

SS qram duz çöküntü halında ayrılır. Çöküntü halında

ayrılan duzun kütlə payı, çöküntünün kütləsinin ilkin duzun kütləsinə olan

nisbətinə bərabərdir.

d

a

S

a

as

s

a

sas

S

d

sS

duzm

çöküntüm 1

)1(

)(

)(

Məsələ 5. Üçvalentli metalın karbidi və asetilenindi qarışığının 5,44 qramına

artıqlaması ilə götürülən xlorid turşusu ilə təsir etdikdə 2,7 l (n.ş-də) qaz qarışığı

ayrılıb. Qaz qarışığı gümüş(I)oksidin ammonyakdakı məhlulundan keçirdikdə

həcmi iki dəfə azalmışdır. İlkin qarışığın tərkibini və naməlum metalı təyin edin.

Həlli:

Karbidin formulu 32CMe asetilenindin formulu

322 CMe

Reaksiya tənlikləri.

3223

3322

43324

422

326

3412

NAOHAgCCAgOHNHAgCHHC

CHHCMeClHClCMe

CHMeClHClCMe

Qaz qarışığı 12,04,22

7,2

l

lmol edir.

Reaksiya tənliklərinə əsasən 6 mol qaz qarışığı alınmasına 2 mol karbid və

asetilenid qarışığı sərf edilib.

0,12 mol üçün 04,06

212,0

mol qarışıq sərf edilib. İlkin qarışıq 0,02 mol

34CMe və 0,02 mol 322 CMe -dən ibarətdir.

28,312,0

44,544,104,072,008,0

44,502,072202,0364

Me

MeMe

MeMe

)(27 AlMe

Kimya məktəbdə

9

qCAlm

qCAlm

52,202,0126))((

88,202,0144)(

322

34

Məsələ 6. Kalium-bixromatla sulfat turşusu qarışığı məhlulu (xrom qarışığı)

narıncı rənglidir. Qarışığı qızdırdıqda yaşıl olur. Soyutduqda isə əvvəlki rəngini

alır.

Bunun səbəbini izah edin.

Həlli:

Kalium-bixromatla sulfat turşusu qarşılıqlı təsirdə olur. Aşağıdakı ardıcıl

proseslər nəticəsində yaşıl rəngli xrom (III) sulfat əmələ gəlir.

OHSOCrSOHOCr

OOCrCrO

OHCrOOCrH

OCrHSOKSOHOCrK

24424232

323

23722

7224242722

3)(3

32

2

Oksidləşmə dərəcəsi +3 olan xrom ionu Cr3+

məhlulda hidratlaşmış

formada olur. 3

62( OHCr tünd hidratlaşmış formada olur: 3

62 )( OHCr -

qızdırdıqda yaşıl rəngli kompleks əmələ gəlir: .)( 452

SOOHCr Sonra otaq

temperaturunda yaşıl kompleks tədricən parçalanır. Xrom qarışığı

)( 42722 SOHOCrK qüvvətli oksidləşdirici olduğundan xrom-(III)sulfatı

oksidləşdirir, məhlulun əvvəlki (narıncı) rəngi bərpa olunur.

Məsələ 7.

Natrium-xloridin sıxlığı 2,165 q/sm3-dir. Onun kristalında elementar

kubun tilinin uzunluğu dirsm -8102,814 .Bunlara əsasən Avoqadro ədədini

hesablayın.

Həlli:

M(NaCl) = 58, 45q/mol. Duzun bir molunun həcmi

3

300,27

/165,2

/45,58sm

smq

molq

Natrium-xloridin kristalında elementar kubda yəni bir kubda dörd natrium

ionu və dörd xlorid ionu var. Bu ionlar kubun kristalının təpələrində yerləşmişlər.

Əslində ayrılıqda bir kuba həmin ionların hər birinin i8

1düşür. Bir mol NaCl-də

bir natrium ionu və bir xlorid ionunun həcmini hesablayaq. Kubun tilinin

1(45)2014

10

uzunluğu 383 10814,2 d

Bir natrium və bir xlorid ionların həcmi

3232424383 10457,410566,4410283,22210814,222 smd

Bu duzun kristalında elementar quruluş vahidinin birinin həcmidir.

Bir molda olan quruluş vahidlərinin cəmi 23

23

3

10058,610457,4

27

smN quruluş

vahidi bir molda.

Məsələ 8. Eritrit mineralı kütlə ilə 29,55% naməlum elementdən, 25% arsendən,

42,8% oksigendən və 2,7% hidrogendən ibarətdir. Mineralın formulunu təyin

edin.

Həlli: Naməlum elementin nisbi atom kütləsi x-lə, elementlərin atomlarının sayını

n-lə işarə edək.

1

7,2:

16

8,42:

75

25:

55,29n:n:n:n 4321

x

Buradan 4221

7,2

16

8,42

75

25

75

2555,29

nnnnxn

Arsenin miqdarı ən azdır. Onun atomlarının sayını 1-ə bərabər hesab edək

(n2=1) və digər elementlərin miqdarını arsenin miqdarına bölək:

65,8825

7555,29

75

25

55,29

)(826

5,202

25

757,2

75

251

7,2

)0(8400

3210

2516

758,42

75

2516

8;42

1

1

1

4

3

xnxn

xn

Hn

n

11 n olduqda 65,88x belə element yoxdur.

21 n olduqda 325,44x “________”

Kimya məktəbdə

11

31 n olduqda 55,29x “________”

Ona gör də nəticələri iki dəfə artıraq.

3,177265,8816;160;2 1 xnHAs

3n olduqda 59x (Co) olur

OHASOCoHOAsCo 2431623 8 eritrit mineralı

Məsələ 9. Qələvi metalın halogenidinin li%6,35 məhlulunun 50 qramına 10

qram gümüş-nifrat əlavə edilmişdir. Çöküntü əmələ gəlməsi dayandıqdan sonra

halogenidin ilkin qatılığı 1,2 dəfə azalmışdır. Naməlum halogenindi təyin edin.

Həlli: İlkin məhlulda halogenidin kütləsi

x______50

6,35_____100/ )(8,17

100

6,3550MeHqx

Fərz edək ki, halogenid qələvi metallardan birinin xlorla əmələ gətirdiyi duzdur.

x

x

MeNOAgClAgNOMeCl

______10

44,8170

5,14310/5,143_____170

33

Reaksiyadan sonra məhlulun kütləsi

qram56,5144,81050

Reaksiyadan sonra məhlulda halogenidin qatılığı 7,292,1

6,35

Fərz edək ki, gümüş-nitratla reaksiyaya x qram halogenid MeCl sərd

edilib. Buna əsasən aşağıdakı tənasübü yazmaq olar.

51,56_______17,8-x

1530,8=1780-100z

100x=249,2

X=2,5 MeCl reaksiyaya daxil olub

10 (AgNO3)______2,5 (MeCl)

170 (AgNo3)_____Me+35,5

355+10Me=425

10Me=70

Me=7 (Li)

Halogenidin formulu LiCl

Məsələ 10. Yod həyat üçün vacib elementlərdəndir. O, qalxanabənzər vəzidə daha

çox toplanmışdır. Orqanizmdə olan yodun təqribən yarısı qalxanabənzər

1(45)2014

12

vəzidədir. Həmin vəzin kütləsini 25 q, insan çəkisini 70 kq qəbul edərək, yodun

kütlə payının insan orqanizminə nisbətən qalxanabənzər vəzidə neçə dəfə çox

olduğunu hesablayın.

Həlli: bütövlükdə insan orqanizmində (qalxanabənzər vəzidə olmaqla) olan yodun

miqdarı da 0,5 x edir. Bunların hər birinin neçə faiz etdiyini hesablayaq:

25________ 0,5 yod var

100_______ n2

“___”/x=2xq (J2)

70 kq=70000 q

70000__________ 0,5x yod var.

100 ___________ n2 / n2=0,000714xq (J2)

Qalxanabənzər vəzidə olan yodun miqdarının (2x) orqanizmdə olan yoddan

(0,000714x) neçə dəfə çox olduğunu tapaq:

336,28000007142,0

2

x

xdəfə çoxdur.

Məsələ 11. Kalium-bromid və ya yodun qarışığının məhluluna bromlu su əlavə

edilmişdir. Məhlulu buxarlandırdıqdan sonra alınan qalığın kütləsi duzların ilkin

qarışığının kütləsindən m qram az olmuşdur. Alınan bərk qalıq yenidən suda həll

edilmişdir və məhluldan xlor buraxılmışdır. Buxarlandırıb və közərtdikdən sonra

alınan maddənin kütləsi birinci təcrübədə alınandan m q az olmuşdur. İlkin

qarışıqda duzların kütlə payını hesablayın.

Həlli:

Fərz edək ki, ilkin qarışıq x qram KJ və y qram KBr-dən ibarətdir. x+y=100 (1)

Qarışığa bromla təsir etdikdə yod əvəz olunur.

molqKJMmolqKBrM

JKBrBrKJ

/166)(/119)(

22 22

qKJ 47___________________)(166 azalma olur.

mKJX ____________ “______”

xx

m 283,0166

47

İlkin qarışığa bromla təsir etdikdən sonra qalıq y qram KBr-dən və x qram

kaliumyodidə bromla təsir etdikdən alınan KBr-dən ibarətdir. Reaksiya tənliyinə

(1) əsasən

)(166 KJ -dən ___ 119 KBr alınır.

)(KJX -dən n1 KBr alınır.

)2(22 22 BrKClClKBr

)(5,74)( molqKClM

Kimya məktəbdə

13

q5,445,74119 azalma

Reaksiya tənliyinə (2) əsasən:

qKBr 5,44_________)(119 azalma uyğundur.

2______)( nKBry

yy

n 37395,0119

5,442 azalma olur.

qKBr 5,44_________)(119 azalma müvafiqdir.

3___________)(71687,0 nKBrx “_______”

xx

n 268119

5,4471687,03

azalma olur.

Məsələnin şərtinə əsasən m=n2+n3

Bunların qiymətlərinin yerinə yazaq.

xyx 268,037395,0283,0

1 və 2-ci tənliklərdən sistem alınır.

xyx

yx

268,037395,0283,0

100

x=100-y

)(%14,9686,3100

)(%86,3

38895,05,1

37395,0015,05,1

37395,0)100(015,0

KBr

KJy

y

yy

yy

Məsələ 12. Yer qabığının hər kub kilometrində 108 ton dəmir var. Yer səthindən

16 km dərinliyə qədər olan hissə yer qabığı hesab edilir. Yer qabığında dəmir

ehtiyatını hesablayın. Yer kürəsinin radiusunu təqribən 6400 km hesab etmək

olar.

Həlli:

Yer kürəsinin həcmi:

359

33333

1

101097230010144,2621856,4

104,614,33333,1104,614,33

4

3

4

km

rV

Yer kürəsinin radiusu 6400-16=6384 km olan hissəsinin həcmi:

3599333

2 101088937010937,1088102,2601856,410384,614,33333,13

4kmrV

1(45)2014

14

21 VV fərqi yer qabığının həcmidir. 39353535 10393,8108393010108893701010972300 kmkmkmkm

Yer qabığında dəmirin ehtiyatı

)(10393,81

1010393,8 17

3

839

Fetonkm

tonkm

Məsələ 13. Möhkəm materialdan hazırlanan, həcmi böyük olmayan qab ağzına

qədər naməlum maye ilə doldurulub və kip bağlanmışdır. Müəyyən vaxtdan sonra

qabın ağızını açdıqda fışıltı ilə qaz çıxmışdır. Həmin qazı közərmiş maqnezium

tozu üzərindən buraxdıqda həcmi İlkin həcminin 5

4-nə qədər azalmışdır.

Qabdakı maye nədir?

Həlli:

Qabdakı maye ağır sudur. T2O Tritium HeT 33 tənliyi üzrə

parçalanır. Onun yarımparçalanması dövrü 12,5ildir. Belə hesab etmək olar ki,

maye qabda kifayət qədər uzun müddət saxlanmışdır. Ağır su aşağıdakı tənlik

üzrə parçalanmışdır.

2

3

2 42 OHeOT

Alınan qaz qarışığının 5

4hissəsini He3 təşkil edir. Maqneziumla oksigen birləşir.

İlkin həcminin 5

4-nə qədər azalmışdır.

Məsələ 14. A mayesinin suda məhlulu olan qabdan b qazını buraxdıqda C qazı

ayrılmışdır və qabda təmiz su qalmışdır. Maddələri adlandırın, reaksiya tənliyini

yazın.

Həlli:

222322

2322 ;;

OOHOOH

OCOBOHA

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Abbasov V.M., Abbasov M.M. və b.

Ümumtəhsil məktəblərinin VIII sinfi

üçün kimyadan dərslik. Bakı,

Azpoliqraf, 2010, 127 səh.

2. Abbasov V.M., Abbasov M.M. və b.

Ümumtəhsil məktəblərinin IX sinfi

üçün kimyadan dərslik. Bakı,

Azpoliqraf, 2010, 127 səh.

Kimya məktəbdə

15

М.М. Аббасов, Ш.Л. Кулиева, Н.Г. Мирзаев, Т.А. Махмудов

Решение осложненных задач по химии

АННОТАЦИЯ

Цель урока разработка усвоения учебного материала и методике

преподавания в решение задач и выработке ролы самостоятельности у учеников.

M.M. Abbasov, Sh.L.Guliyeva, N.H. Mirzayev, T.A. Mahmudov

Solution of complicated issue in chemistry

ANNOTATION

The aim of the lesson is consists of independent role of pupils’ in learning of

teaching materials by the methods of issue solution.

Açar sözlər: fənlərarası əlaqə, fəndaxili əlaqə, kimyəvi formul, həllolma, parçalanma

Ключевые слова: межпредметные связи, внутрипредметные связи, химическая

формула, решение, разложение.

Key words: inter-subjects links, intra-subjects links, chemical formula, solution,

decomposition.