Juleuker - Bergen kommune · PDF filepå BERGE er bratt berget, under berget ... Namnet kan tyda på at det i gamal heidensk tid her var eit gudehov for tilbeding av dei gamle gudane

Glædelig jul!

Juleuker - Hålandsdalen leirskole -

Innhaldsliste MANDAG og velkommen til juleleirskole!.........................................................3 Bygdaregle .........................................................................................4 Gamlekyrkja i Hålandsdalen – Holdhus kyrkje ...................................................5 Slik budde dei .....................................................................................7 TIRSDAG ..........................................................................................9 Som julekvelden på kjerringa ................................................................... 10 Mat til kvardag og høgtid....................................................................... 10 Kinne smør og yste ost.......................................................................... 12 Eldhuset - Kva brukte dei eldhuset til? ....................................................... 14

Salting og røyking av fisk .................................................................................................................................15 Lefser og flatbrød..............................................................................................................................................16

Hausten var slaktetid ........................................................................... 17 Slaktetid er pølsetid ............................................................................ 18

Oppskrifter..........................................................................................................................................................20 Notat............................................................................................. 21 Pressing av bær og frukt ....................................................................... 22 Julekaker ........................................................................................ 24 Søtt og godt til jul .............................................................................. 25 Arbeid og førebuingar........................................................................... 26 Lys og støyping av lys........................................................................... 27

Å dyppa eller støype lys...................................................................................................................................28 Jarnet og smia................................................................................... 29 Sauen var eit viktig husdyr ..................................................................... 31 Toving ............................................................................................ 32

Kva kan vi lage? ...................................................................................................................................................33 Sokkestopping.................................................................................... 34 Skinn og lærarbeid .............................................................................. 35

Skinn til pengepunger, remmer og belter ...................................................................................................37 Fjordhesten ...................................................................................... 38 Juleveden ........................................................................................ 39 Trearbeid ........................................................................................ 40 ONSDAG ......................................................................................... 41 Treslag i Hålandsdalen .......................................................................... 42 Om juletreet..................................................................................... 44 Rundt bålet!...................................................................................... 45 Julelauget i stampen ............................................................................ 46

Det store julelauget..........................................................................................................................................47 TORSDAG........................................................................................ 50 Julafta ........................................................................................... 51

Nå har vi vaska golvet.......................................................................................................................................53 Julenek........................................................................................... 54 Dompap – julas fugl ............................................................................. 54 Julepynt av spon, halm og papir................................................................ 55 Oppskrifter ...................................................................................... 56 FREDAG .......................................................................................... 58 Juledag i Holdhus kirke ......................................................................... 59

Juledag i gamlekirken .......................................................................................................................................59 Notat............................................................................................. 62

3

Velkommen til juleleirskole! Juleleirskole er en annerledes skoleuke, der rollespill er en viktig del av undervisningsopplegget. Flere ganger denne uken skal du skru tiden tilbake over 100 år og leve deg inn i hvordan det var å leve og feire jul rundt år 1900. I 1900 var Norge fortsatt et land der alle måtte greie seg med det de selv kunne produsere av mat og klær. Det meste av arbeidet måtte utføres av familiene selv, og både voksne og barn måtte hjelpe til. På juleukene vil du særlig få lære om de oppgavene som måtte løses før julen og vinteren tok til. Du vil også få lære om bakgrunnen for de ulike tradisjonene som vi har i julen. Hver dag i juleleirskoleuken har fokus på ulike sider av juletradisjonene:

� Mandag skal vi lære hverandre og bygden å kjenne � Tirsdag lærer vi om all maten som måtte lages om høsten, og arbeid som måtte

gjøres før vinteren satte inn � Onsdag er det lillejulaften. Juletreet skulle hentes og familien må ta det store

julebadet før høytiden tok til � Torsdag er det julaften med pynting av huset, grøtspising og feiring av

julekvelden � Fredag er den store høytidsdagen etter gammelt. Dette er dagen for julefrokost

og kirkegang i gamlekirken Vel møtt til en trivelig leirskoleuke! Hilsen rektor Anne

Her bodde de På kartet finner du alle gardsbrukene som fantes i Hålandsdalen omkring år 1900. På flere av gardene bor det i dag ikke folk, mens det samtidig er kommet flere nye garder og navn som ikke finnes på dette kartet.

4

Bygdaregle frå Hålandsdalen etter Tombra-Mikkjelen (1900) TVEITA, det liggje so langt i nord, grasbakke mellom skog og fjell på BRATHUS er det ei skrapa jord. hus som ligg der det er bratt På ØVRE BOLSTAD er det so bratte reiner, den øvste bustaden, garden på NEDRE BOLSTAD er folket alder heime. bustaden, garden nedanfor På ORRA er flatt, ore av (sele av hesten) på BERGE er bratt berget, under berget og på KLEIVO betaler dei alder skatt. klype, trong kløft På TVEITNES blæse da alltid so kaldt, grasbakke på eit nes i STØO sele dei julemalt. plass til å leggja frå seg båt ØYERO (Berlandstveit) fell i namnet vekk, jorda som hadde vore øyde BERLAND mest som slept or ein sekk. eit bert landskap eller land til fjells Frå ÅSE stig det so svart ein røyk, ås, høgt land på SOLÅS har dei alltid so gamal øyk. ås, der det er mykje sol TEIGLAND skodar alle på, land med grasbakke til FURUNESET berre so vidt me kan sjå. nes med furutre LUREN liggje ikkje gøymt, (fjell-)hylle med utsyn men OSPENESET er nesten gløymt. nes med ospetre EIDE, det liggje i allfaraveie, eit eide (landstykke) mellom vatn NERHOVDE, liggje so langt uttå leie. ein fjellknaus som stikk fram På GJØN har dei so fine bodn, god jord ved snøfjellet i NESET, får dei so lite kodn. eit nes HAMMALAND, liggje under ein nut land under hammaren (fjellhammar) og HEIHILDER er ferdig te rudla ut. ein hilder (bergheller) i fjellet På BERHOVDE gjer dei både glytta og skoda, høgd med ei borg på KJØNN får dei ikkje gryta te å sjoda. tjørn - lite vatn På HÅLAND brenne dei brakjen den harde, høgt land på HAUGARVOLL er dei både snåpe og snare. grasvoll på ei høgd På HOLDHUS er dei som tynne tappar, hus for ein odelsbonde i HAUGEN er dei som snedne katta. ei høgd På RONGESTVEIT mæle dei, grasbakka til Ragnvald (Ragnhild?) på SKJELBREID stæle dei breidt som eit skjold (som vatnet) og i VIKANE går hundane med bridle! vika av vatnet Kongen i VAULEN og herren på TRÆ, haug - liten plass Gassgjevaren i OSEN og BAKKEN føle med. elveos (utløp) - bakke KOLDALs komle og LUNDERVIKs dromle. plass for å brenna trekol - vik m/lund HELLANDs kila og HAVSGÅRDs strila, flatt fjell - skór i fjellet mot havet og på KVÅLE ete dei ei merr i målet. einsleg høgd (ofte rund) i fjellet På MATLAND stæle dei, land der det er godt med mat på ÅDLAND mæle dei land der det er ei elv og lenger har eg ikkje vore!

5

Gamlekyrkja i Hålandsdalen – Holdhus kyrkje Det har vore kyrkje i Hålandsdalen heilt attende til mellomalderen. Det eldste vitnemålet er inventarlista frå 1306 der kyrkja er omtala som ”kirkiunnar a halande j rossa dale”, eller kyrkja på Håland i Rossadal. Frå gudehov til kyrkjestad Kyrkja ligg tett attmed ”Hovden” som er den høgaste plassen i bygda. Namnet kan tyda på at det i gamal heidensk tid her var eit gudehov for tilbeding av dei gamle gudane. Men me veit ikkje noko for sikkert. Derimot rekna ein det for sikkert at det har vore kyrkje på Holdhus sidan 1200-talet. Det er i alle fall ikkje usannsynleg at folk i Hålandsdalen tidleg fekk høyra om kristendommen. Ein av hovudvegane frå vest til aust gjekk denne vegen, og dessutan var det ikkje så langt frå Lysekloster til Hålandsdalen. Me veit at munkane for rundt og fortalde om kristendommen slik at folk forstod kva den handla om. Kyrkjeveg og hesteveg Rossadal er det gamle namnet på dalen. Ross tyder hest, og gjennom dalen drog hestekarar som skulle selja eller kjøpa varer på marknaden i Røldal. Ferda gjekk gjennom Hålandsdalen over fjellet til Strandebarm ved Hardangerfjorden, og denne ferdselsruta var vanleg til langt fram på 1900-talet. Vegen til gamlakyrkja var ikkje like lang for alle. Folk i bygda hadde kort veg, medan folk i Øvredalen trong 2-3 timar til kyrkje. Dei tok difor ofte turen over fjellet til kyrkja i Strandebarm og før det ut til Varaldsøy. Kyrkjevegen var i gamal tid ofte farleg. Særleg var ein redd for dyr som bjørn og ulv, men mange var også redd for folk som for veglangs utan ein visste kven dei var. Våpen var difor vanleg å bera for alle mannfolk, men inn i kyrkja fekk dei ikkje ta dei. Våpna måtte dei setja frå seg i våpenhuset! Stavkyrkje og laftekyrkje Holdhus kyrkje har ei komplisert bygningshistorie. Kva som er den sanne historia får me vel kanskje aldri veta, for det er lite kjeldene fortel om kyrkja før 1600-talet. Då står det ei stavkyrkje i Hålandsdalen. Siste gongen stavkyrkja er omtala er 1721. Ein reknar med at tømmerkyrkja -eller laftekyrkja- som står i dag vart reist få år etter dette. Utgravingane under kyrkja dei siste åra har ein ikkje funne spor av ei tidlegare kyrkje. Kvar den første kyrkja stod er ikkje påvist.

6

Før og etter reformasjonen Gamlekyrkja vart bygd i ei tid då den katolske trua var den einaste i landet vårt. I kyrkja er det lite att frå denne tida. Madonnaskulpturen i kyrkjeskipet er særs fin og viser Maria med det skrivande Jesusbarnet. Slike figurar høyrer i hovudsak heime i den nordlege delen av Rhindalen i Tyskland. Stilen tyder på at han er frå denne staden, og at han vart laga i tida kring 1430. I alle høve er han laga av kalkrik sandstein som ikkje finst i Skandinavia. Og han stammer sannsynlegvis frå stavkyrkja. Korleis figuren er komen til Holdhus veit me ikkje. Kanskje vart han kjøpt i Bergen av ein Hålandsdøl som var til byen med varer ein gong etter reformasjonen? Reformasjonen gjekk føre seg i 1539. Då skifta kyrkja i Norge frå å vera katolsk til å fylgja den evangelisk-lutherske læra. Ein skulle då ikkje nytta bilete i kyrkja, og preika fekk ein viktig plass i gudstenesta. I gamlekyrkja har me frå denne tida katekismetavla frå 1590 og preikestolen frå 1570. Preikestolen er den eldste i landet i sitt slag! Etter reformasjonen tok mange prestar til med å preika så lenge at eit prestemøte i Bergen i 1589 vedtok at det skulle setjast timeglas på preikestolen for at ikkje presten skulle tala for lenge! Alle hadde faste plassar i kyrkja Fram til 1897 kunne dei rike bøndene kjøpa seg faste plassar framme i kyrkjene i Norge. I gamlekyrkja ser me at alle benkjedørane har namn eller initialar bortsett frå nokre lengst bak i kyrkja. Alle er rosemåla, og dei fortel om ein framifrå måletradisjon som hadde sitt opphav i Os. Kven som måla dei, veit me ikkje. Etter gamalt av var det vanleg at dei som åtte mest sat framme i kyrkja. Dei som var plassfolk og ikkje eigde jord sjølve måtte difor sitje heilt bak i kyrkja. Kan hende det var slik i gamlekyrkja også. Likevel er det fleire eldre folk i dalen som fortel at dei som budde lengst nord på Tveita og Bolstad sat framme i kyrkja, slik at dei som budde lengst ned mot fjorden sat lengre bak i kyrkja. Dette stemmer med dei namna me i dag kan lesa, og det er rimeleg ut frå det tilhøve at Hålandsdalen er midt mellom dei to store jordeigarane i distriktet i gamal tid: Klosteret på Lyse og Baroniet i Rosendal.

Frå soknekyrkje til museum Kyrkja var lenge i privat eige, men i 1876 vart ho overlevert til kyrkjelyden ettersom eigarane ikkje ville ta på seg plikta til å føra opp ny kyrkje for soknet. Det var nemleg naudsynt med ny kyrkje, og denne vart bygd på Eide sentralt i dalen. Nyekyrkja vart vigsla i 1890, og gamlekyrkja vart for det meste ikkje nytta lenger. Hotelleigar Hans Holdhus kjøpte kyrkja i 1893 etter at kommunestyret hadde gjort vedtak om å riva gamlekyrkja. Han stod som eigar fram til 1900 då Fortidsminnesmerkeforeininga kjøpte kyrkja. Kyrkja vert i dag nytta til museum og tidvis til gudstenester og kyrkjelege handlingar.

7

Slik budde dei Noko av det mest påfallande med den gamle norske garden frå middelalderen er det store antal hus dei hadde på kvar gard. I Hålandsdalen var det vanleg med 10-12 hus på sjølve garden og i tillegg kom alle husa på sætrene, ved vatna og i utmarka. Dei store gardane hadde fleire hus enn husmannsplassane, men overalt var tendensen den same; husa var mange og små. Dette førte til mykje, tungt arbeid for kvinnene som jobba i og ved husa. I dag er det vanskeleg å forstå kvifor dei bygde slik, men me kan finna nokre forklaringar som har samanheng med kvar husa vart bygd, kva dei skulle nyttast til og ikkje minst tilgongen på materialar. Stavar og lafter Det var to måtar å byggja i tre på ; laft og stav. Laftehus er bygd av tømmerstokkar som er lagt oppå kvarandre og felt saman i hjørna. Ein stav eller grindbygning består av eit skjelett av stolpar. Den eldste måten å byggja på er stavteknikken, mens lafteteknikken antakeleg kom med vikingane rundt år 1100. På austlandet var treressursane gode og folk begynte fort å byggje berre med laft, mens stavteknikken har vore brukt i Hordaland nær sagt til denne dag. Lafteteknikken blei etter kvart nytta i hus som kravde isolasjon og varme, mens det elles blei brukt stavar som gav ly og ventilasjon utan at ein trengte å nytta heil tømmer. Klyngjetun og rekkjetun Uavhengig av kva husa skulle nyttast til blei dei plassert på ein slik måte at dei ikkje var til hinder for dyrking av korn og grønsaker. Dette førte til at husa blei liggjande svært tett, enten organisert i rekkjer eller klyngjer. Etter kvart som folketalet steig utover i middelalderen, måtte ofte gardane delast mellom søsken, og dei ulike familiane måtte ha kvar sine hus. Slik danna det seg store tun med fleire eigarar der husa stod tett i tett utan noko klart system i plasseringa for kven som eigde kva.

8

Rekkjetun Klyngjetun

Teigblanding Oppdeling av gardane førte også til oppdeling av jorda. Framover på 1800-talet var oppdelinga blitt så stor at landskapet nærmast likna eit lappeteppe. Ein og same gard kunne ha lappar med jord, skog og utmark så spreidd at det var eit heil dags arbeid berre å bevega seg mellom lappane. På byrjinga av 1900-talet begynte så utskiftinga mellom gardane. Dette var eit arbeid for å samla jorda i større einingar for kvar gard. Dei bytta rett og slett lappar. Arbeidet pågjekk i Hålandsdalen heilt fram mot 1950-talet, og den dag i dag er det slik nokon stader at same plassen har fleire eigarar. Slik at ein eig grunnen, ein anna lauvskogen og ein tredje barskogen.

J = husa til Johan Eide A = husa til Anders Eide G = felleseige

Eidegrend klyngjetun

9

TIRSDAG

Julestri og gjøremål

”Baka titt Tola, baka titt Tola! Berre tri dagar og tri netter til Jola.” Kikedalsbonden Jon venta vitjing i julehelga og det ville vera stor skam om ikkje alt var ferdig når presten frå Os kom til gards etter julemessa i Hålandsdalskyrkja.

• Mat som skulle lages • Arbeid som skulle gjerast

10

Som julekvelden på kjerringa Ikkje sjeldan hende det at folk på fjellgardar og avsides plassar kunne koma ut av teljinga og såleis ta feil av tida. Då måtte dei til bygds for å få vita kva for dato det var. Slik var det nok og med Jon og Tola i Kikedalen (i året 1348), som brått berre hadde tre dagar att til jul. ”Som julekvelden på kjerringa” heiter eit ordtak. Har ein mykje ein skal ha gjort og attpåtil har feilrekna tida, får ein det brennande travelt. Det har nok nokon og ein kvar fått kjent. Men ordtaket fortel og at det var kvinnene som tok det tyngste taket i tida fram til jul. I byar og særleg på bygdene var det for hundre år sidan langt mindre ferdigvarer å få kjøpt enn i dag. Ville ein ha noko ekstra til jul, og det ville alle, måtte ein til vanleg laga det sjølve: mat, kle, gåver og pynt. Ikkje hadde folk flest så mykje pengar å kjøpe for heller. Ein laut ta til med juleførebuingane tidleg om ein skulle bli ferdig i rett tid. Rundt om på landsbygda hadde dei i stort mon naturalhushald på dei tider. Storparten av både maten og andre råemne hadde dei sjølv frå eige bruk eller frå bygda elles. Strevsamt og tidkrevjande arbeid Kva tid juleførebuinga tok til er vanskeleg å seie. Mykje av arbeidet som skulle til, både for julehøgtida og resten av året, starta tidleg på hausten. Då måtte ein berge inn avlingane, mat både til dyr og menneske, men og andre råemne til gards- og hushald, kle og utstyr. Til dømes var arbeidet med kornet ein lang og krevjande prosess som varte heile hausten fram til juletider. Etter at kornet var vel i hus måtte det først treskast og såldast. Berre handtreskinga kunne ta eit månadsverk om ein avla 30 tunner korn. Det beste kornet vart til såkorn og til malt (ølbryggjing). Resten av kornet vart turka og malt til grautmjøl eller til bakstemjøl. Arbeidet med kornet var det mannfolka som tok seg av fram til ferdig mjøl. Baking og anna matlaging var kvinnearbeid. Eit anna tidkrevjande kvinnearbeid var tilverking av kle. Arbeidet med karding og spinning av ull og lin varte heile hausten, så først ut på etterjulsvinteren kunne kvinnene setje seg ned ved vevstolen.

Mat til kvardag og høgtid Oppunder jul, først i desember, vart det fortgang i juleførebuingane. Med stabburet fullt av mat til høgtida, tok familiane til å minske på matinntaket i tida fram til jul! Det vart nok ikkje gjort av gjerrigskap, men ein fasteskikk i adventstida som stamma frå katolsk tid. Ein slik fasteskikk finn me lite att av i våre dagars julebordskikk. Kornmaten For byfolk, og særleg for dei litt finare med god råd, var brød, småbrød og kaker vanleg. Det bergenske bakarlaug er eldst i landet, stifta i 1596. Men for folk flest som budde på landsbygda, strilar og vestlendingar elles, var det berre til jul dei kjøpte litt kveite og laga julekaker - runde kveitekaker. Før handel med matvarer vart vanleg også på landsbygda (utover på 1800-talet) måtte ein bruke det garden hadde. Kveitemjøl, sukker, bakaromnar, gjær eller anna hevemiddel var ikkje vanleg. Flatbrød var det vanlege brødet, men til fest og høgtid baka dei og lefse. Lefsa var mjuk og klint

11

med smør eller rømme og seinare og sukker eller sirup. Når poteta kom i vanleg bruk vart ho ofte nytta i lefsedeigen, men og til reine potetkaker. Mjølkekaka kom seinare og krevde fint mjøl og helst egg. Først ved århundreskiftet vart det vanleg med julekaker slik me kjenner i dag, kaker som fattigmann og hjortebakkels steikt i smult, eller kaker steikt i jern som goro. Vassgrauten vart i julehøgtida bytta ut med finare graut med mjølk og rømme, seinare og av risgryn. Til kornmaten, eller grynmaten som dei og sa, åt dei sulv. Dette var fersk eller salta fisk, kjøttmat og flesk. Slaktetid og pølsetid Folk ville gjerne ha fersk kjøttmat til jul, og det finaste var å ha ein gjødd gris, så velfødd at han knapt kunne setje alle fire føtene under seg. Mange stader heiter det at dei sparte grisen så lenge at dei så vidt rakk å få ferdig sylta til jul. Før det vart vanleg med gris, var juleslaktet gjerne ein sau eller ei geit. Juleslaktinga var unntaket, det var hausten som var slaktetid, då var dyra fine og feite etter sommarbeite. Det ein då slakta skulle halde heilt fram til neste haust. Då vart og storparten av pølsene og blodmaten laga. Pølser vart laga av det simplaste kjøtet, samt innmat, avskjer, fett og tarmar. Mesteparten vart hengt opp til speking, men litt vart og brukt ”fersk” i tida fram til jul og i juletida. Fisk Dei faste, gamle fiskerettane til jul var fersk torsk, kveite, sei og lutefisk. Fersk fisk vart gjerne nytta av dei som budde ved sjøen. Lutefisken var fast i julematstellet, og i innlandet, for tørrfisken var det alltid ei råd å få kjøpt. Det var alltid bjørkeoske som vart nytta til lutinga og så sterk at han svei på tunga. I innlandet var det og vanleg med ferskvassfisk som rakfisk, røykt eller graven fisk. Mjølkemat Til jul vart det ikkje spart på mjølkematen og smøret stod på bordet heile juletida. Alle gardsbruk, sjølv den minste husmannsplass hadde mjølkedyr, kyr og/eller geiter. Men mjølka vart i liten grad nytta fersk til drikke. Ein drakk surmjølk eller saup og myse, restprodukt etter kinning og ysting. Mest og best mjølk fekk ein i sumarhalvåret og då særleg når kyrne gjekk på stølsbeite. Då laga ein salsvarer på stølen; smør og ost. Mjølka gav mange ulike produkt. Av feittet, det vil seie fersk eller surna fløyte (rømme), laga ein smør. Av skummamjølka laga ein gamalost. Kvitost laga dei av heilmjølk, både fett og ostestoff vart skild frå og satt til modning. Resten, mysen (mjølkesukkeret), vart kokt til prim og mysost. Men og andre produkt som dravle, mylse og kling til lefse var vanleg.

12

Kinne smør og yste ost Smør og ost lages av melk. I Norge har vi alltid brukt mest kumelk i husholdningen, men i Hålandsdalen var det tidligere svært vanlig å holde geiter, og det ble da brukt mye geitemelk. Noe av melken ble drukket og brukt til matlaging, men det meste ble satt bort i melkeringer eller trau. I denne melken var det en mengde ørsmå fettpartikler som la seg på toppen av melken. Dette var fløten. Den ble skummet av med øse og satt bort til surning. Dette ble til rømme som det ble kinnet smør av.

Pasteurisere og homogenisere Melk inneholder alle de stoffer mennesket trenger - fett, proteiner (eggehvite), melkesukker, mineraler og vitaminer, og den er dessuten lett å fordøye. Men melk kan lett bli ødelagt av bakterier som framkaller sykdommer, og både dyr, mennesker, utstyr og oppbevaring må være reint skal melken kunne nyttes. I dag blir derfor melken kjølt ned til 2-3 grader på gårdene før meieriet igjen varmer den opp til 72˚ C (pasteuriserer). Begge prosesser forhindrer bakterier å ødelegge melken. Videre blir melken i dag homogenisert slik at fettet i melken blir knust og finfordelt. Skal vi lage smør og ost kan melken verken være pasteurisert eller homogenisert. Fløte Når melken står i ro i 12-14 timer flyter fettkulene opp og danner fløte. Skummer vi så melken, dvs. øser av fløten slik de gjorde før, for vi fløte og håndskummet melk. Det raskeste er likevel å skille fløten fra melken i en separator. Da får vi fløte og separert melk. Melken er da sentrifugert i separatoren, og fordi fettet er lettere enn resten av melken, vil fløten legge seg ytterst i separatoren og den skummede melken som er tyngst i sentrum. Fløten kommer derfor ut et rør og den skummet melken et annet rør.

Separator

Kinne smør Smør kan kinnes av både sur og søt fløte. Skal kinningen ikke ta for lang tid, må fløten være passe varm, ca. 12.-15 C. Selve kinnen må heller ikke være mer enn halvfull. Når fløten kinnes, blir den rystet og slått på en slik måte at fettkulene brister og fettet samler seg til smør og skilles fra kjernemelken. Kjernemelken siles i fra, og deretter vaskes smøret i kaldt vann før det blir saltet og eltet til det er mest mulig fri fra vann og kjernemelk. 25 liter melk gir ca.1 kg. smør. Staukekinne Kinner Den eldste måten å lage smør på foregikk i en staukekinne. Dette var et høyt kar (strokk) med et lokk det var hull gjennom. Gjennom hullet ble det dradd en stav opp og ned. Staven hadde et kors nederst og ble kalt for kors. Smøret ble på denne måten skilt ut på samme måten som i en kjerne. Det som ble igjen i kinnen kaltes saup. Dette ble drukket som tørstedrikk i slåtten, gjerne blandet med vann.

Fettkulene forstørret i en melkedråpe

13

- Slå fløten opp i kinnen og start kinningen ved å dreie på sveiven.

4 liter sur fløte - Kinnen skal gå jevnt og trutt inntil smøret har skilt seg. salt etter smak - Vask deretter smøret minst 6 ganger i kaldt vann eller til vannet er helt klart.

Slik kinner du smør: Smørambar Yste ost Ost kan ystes av sur og søt melk. Sur melk må varmes til ca. 65˚ C før den skiller seg i hvitost og myse. Søt melk skiller seg når vi varmer den til den blir lunken, ca. 35 - 40˚ C. Dessuten må vi sette til løype som er et enzym vi får fra kalvemager (kjøpes på apoteket). Løypen gjør at ostestoffet i søtmelken skiller seg ut fra mysen. Osten presses, tilsettes salt og presses i osteformen før den eventuelt settes bort til gjæring og lagring. Under gjæring og lagring er det noen oster som blir porøse, andre lukter og atter andre smaker mer enn andre. Av omtrent 10 l melk får vi 1 kg ost. Ostekolle Slik lager du sur hvitost 2 liter sur melk (kefir) Varm melken til den brister slik at ostemassen kommer fram (ca 60˚C). Fløte Sil det hele gjennom et klede i et dørslag. Vri godt til det meste av fuktigheten er ute. Tilsett fersk fløte og salt etter smak mens du rører forsiktig om. Slik lager du søt hvitost 1,5 l søt melk Varm melken opp til ca 40˚C. Ta melken av varmen og tilsett 1 – 2 spiseskjeer osteløype Sil det hele gjennom et dørslag. Osteløype Ostemassen tilsettes salt og litt fersk fløte. Fløte Rør forsiktig.

14

Eldhuset - Kva brukte dei eldhuset til?

Eldhuset var eit sentralt og viktig hus i det gamle vestlandstunet. Det var ofte i bruk og vart nytta til mang slags arbeid i løpet av eit år. Eit eldhus var nærmast som eit slags grovkjøkken. På vestlandet og langs kysten elles var det vanleg med mura eldhus. Mange stader i Hålandsdalen bygde dei likevel eldhuset i tre. Taket var av heller, og det måtte leggjast slik at vatnet rann av og ut. Huset kosta stort sett ikkje meir enn arbeid og tid. Eit eldhus måtte tola både eld og vatn, difor høvde det svært godt å byggja det av stein. Men enten det var bygd i stein eller tre, kunne det vera kaldt å opphalde seg der om vinteren. Arbeidet som vart gjort i eldhuset kunne vera både mannsarbeid og kvinnearbeid. I hovudsak var det kvinnene som dreiv med matstellet, medan det var mennene som slakta, parterte slaktet, røykte kjøtet og fisken. Mange stader nytta dei også eldhuset til brygging av øl. Slakting Slaktinga av gris føregjekk som oftast rett utanfor eldhuset. Dei trong varmt vatn til å få busta av grisen, og i skjeringa over eldhusgrua hang ei stor jerngryte til slikt føremål. Etter saueslaktinga om hausten skolda dei smaleføtene i eldhuset, og dei svei eller røykte smalahovud. Etter all slaktinga vart det arbeid med innmat og kjøt i eldhuset, til dømes koking av mårpølser og blodpølser. Etter slaktinga salta og røykte dei kjøtet i eldhuset. Korn og baking I eldhuset tørka dei kornet før det skulle kvernast og malast til mjøl. Dette var om hausten. Kornet stod då i ei korntørke (eit stort kar av tre) på ei tørkehelle. Under hella var det ein eldstad med opning og trekk for røyken. Kornet var lettare å mala når det var tørka. Sommarstid koka dei ofte og åt i eldhuset. Nokre veker haust og vår var det baking av lefser og flatbrød. Det var enten kona på garden eller ei særskild bakstekjerring som hadde ansvar for dette. Ofte bakte fleire nabokoner i lag. Klesvask Eldhuset vart og nytta til klesvask. Her kunne ein varme store mengder med vatn. I nokre eldhus var det ei vasskilde, dette letta sjølvsagt arbeidet med henting av vatn ein god del. Elles var det å bæra frå nærmaste bekk det ein trong. Skyling av kle føregjekk alltid i bekk eller elv.

”Kvardagskle skylde me alltid i bekkjen, men va da snakk om kvitvask og fint tøy, gjekk me alltid te elvo.” Ella Eide, Hålandsdal

15

Salting og røyking av fisk Fiskearter som hører til laksefamilien egner seg svært godt til både kald- og varmrøyking samt graving. I Hålandsdalen finnes både røye og ørret i alle vatnene og det har vært vanlig gjennom generasjoner å utnytte denne ressursen til mat. Både stor og liten fisk kan brukes, fordi laksefiskene er rike på fett uansett størrelse. Kaldrøyking 4 fisker på minst 100g sløyes. Behold hodet på 1 dl. salt 1/2dl. sukker Slik gjør du:

• Bland sammen salt og sukker, og strø dette i bunnen av en bakke/stor skål. Legg fisken opp i bakken og strø salt/sukker inni og oppå fisken.

• Fisken skal stå kaldt i 1 døgn. Skyll deretter av og heng fisken til tørk eit nytt døgn. Det er lurt å spenne ut buken med en tannstikke e.l

• Røyk fisken med kald røyk i minst 2-3 timer • Fisken kan oppbevares kjølig i dagevis

Varmrøyking Samme forholdet som over på samme antall fisker. Legg fisken i en varmovnsrøyker og røyk i minst 45 minutter. Varmrøykt fisk er fersk og kan spises med en gang. Den kan oppbevares i kjøleskap i maks 2 dager. Eller den kan fryses. Gravet fisk Når du skal grave fisk trenger du større fisk. Gjerne 1-2 kg eller større. Å grave fisken betyr at det settes i gang en kontrollert ”forråtnelesprosess” for at fisken skal kunne spises. Det er veldig viktig at du er nøye med rensligheten slik at verken du eller fisken blir dårlig! Til hver kilo fisk trenger du: ¾ dl sukker ¾ dl havsalt (eller vanlig salt) 20 knuste pepperkorn 2 dl knuste brakebær Filitér fisken og skjær ut alle sidebeina. Tørk godt av filetene. Bland sammen sukker, salt og pepper og gni dette godt inn i kjøttet. Legg brakebær i bunnen av en helt ren bakke. Legg den ene fileten med skinnsiden ned i bakken, legg den andre fileten oppå den første med kjøttside mot kjøttside. Dryss mer brakebær på toppen av filetene. Fisken skal stå i 2 døgn på et kjølig og rent sted. Servér med sennepssaus!

16

Lefser og flatbrød Det er ein gamal tradisjon å baka flatbrød, og denne tradisjonen er særnorsk. I mellomalderen steikte dei flatbrød på baksteheller av kleberstein. Ein har funne slike heller heilt frå 1100-talet i utgravingar. Lefse er ein variant av flatbrød, men vi bløyter og smør den før servering. Det var kvinnearbeid å baka lefser og flatbrød om hausten etter at kornet var skore og tørka. Dette vart også gjort om våren dersom det var meir korn igjen etter at kornet var sådd. Korn og kornprodukt vart kalla grynvare og vart ete til alle måltid. Det dei åt attåt vart kalla sulv. Den mest vanlege grynvaren var graut. Det er den eldste maten av mjøl vi har. I Hålandsdalen vart det og rekna for dårleg stell i heimen dersom ein ikkje hadde nok flatbrød på lager. Slapp husmora opp for det, rekna ho seg for ”matlaus”. Og alle hadde høyrt ordtaket: ” Det er ikkje giftandes jenta, med mindre ho kan baka flatbrød, spinna og veva”. Det var ikkje for ingenting at dei norske husmødrene heldt fast på flatbrødet. Ein kunne bruka dei mjølsortane ein hadde, og flatbrød heldt seg godt. Ein kunne laga det finaste, tynnaste gjestebrødet - eller tjukt og grovt, som passa til å metta svoltne magar. Oppskrift lefser Oppskrift flatbrød 300 gr malte poteter 330 gr sammalt kveite, grov 600 gr kveitemjøl 330 gr sammalt rug, grov 150 gr fin rug 330 gr kveitemjøl 100 gr smelta smør 1 ts salt 1 ts natron 1 ½ liter væske(1/2liter vatn,1dl 4 dl kefir fløyte,9 dl melk) 1 ts bakepulver ca.1 kg sammalt kveite, fin 1 ts salt Slik gjer du: Kok opp vatn, fløyte og melk Tøm det over det grove mjølet og saltet Ha i fin, sammalt kveite og kveitemjøl Blir ca. 45 emner

Måltida var slik:

Førefrukost 07.00 Kaffi, brød med sirup, syltetøy og geitost Frukost 09.30 Lefser som ofte vart ete ute på arbeid om veret var bra Middag 12.00 Vassgraut eller saltmat(svinekjøt, røykjesild, kjøt og sodd) Bisk 12.45 Lite måltid etter middagskvilen, brød/lefse og kaffi/mjølk Nons 16.00 Ute om veret er bra, lefser og kaffi, evt. saltmat på varme dagar Kveldsmat 20.00 Graut (kald eller varm) og mjølk

17

Hausten var slaktetid

Hausten var slaktetid, då var dyra fine og feite etter sommarbeite. I oktober-november kom det og eit kaldt vêromslag som var gunstig for lagring av kjøt. ”Gromanadr”(slaktemånad) er det gamalnorske namnet på november.

Slakting Slakting er ein gamal tradisjon. Det blei slakta så mykje at det stort sett skulle halde til neste haust. Men dei fleste kunne nok ikkje slakte så mykje som dei ville og trong. Då var det ikkje anna råd enn å spare på kjøtmaten. Slaktinga gjekk føre seg heime på garden. Det kunne vere husbonden sjølv som slakta eller ein leigd bygdeslaktar. Det var ikkje like lett for alle å slå i hjel dei dyra ein hadde stelt i fleire år og som ein var blitt glad i. I følgje folketrua var det særs viktig at ein slakta på ei tid med veksande måne og med veksande sjø(flo). Då ville kjøt og

flesk bli drygt og vare lenge. Det var mykje som måtte førebuast før slaktinga kunne ta til. Reiskap måtte slipast og ordnast. Alle kar som skulle brukast til salting og lagring av kjøt måtte reingjerast i brakelog. Slaktedyra måtte reingjerast og sau og lam måtte klippast. Etter dette kunne endelig slaktinga ta til. No låg det eit stort ansvar på den som skulle drepa dyra. Slaktedyra skulle ikkje lida. Dei heldt til med slaktinga ute på tunet ved slaktesteinen. Dette var ein stor, flat stein som dei la slaktebeistet på. Ofte var det ein unggut som greip om smaleføtene og held fast medan husbonden eller slaktaren slo. Småfe som sau og geit vart gjerne slått i svime med eit slag frå øksehammaren før dei vart stukken i halsen så blodet kunne renne ut. Såleis daua dyret utan smerte medan det var svimeslege. Grisen vart ofte skoten og til storfe brukte ein slaktemaske. I slaktemaska blei ein bolt skote eller slege inn i hjernen på dyret. Blodet måtte tappast raskt medan det enno var varmt. Det var kvinnfolkarbeid å røre i blodet så det ikkje levra seg (koagulerte). Når blodet var fjerna, la dei beistet opp i slaktekrakken. Var det gris måtte ein skolda (hella kokande vatn over) og skrapa vekk busta. Var det stor- eller

småfe flådde ein av skinnet. Deretter opna ein buken og skar ut innvollane (hjartet, lever, lunger, vom, tarmar) og kappa av hovudet. Skrottane vart so hengd opp og til sist lema sund (delt opp). Alt vart nytta; blod, innmat og hovud, ingenting gjekk til spille.

18

Alt vart nytta Det var ikkje berre kjøtet som vart nytta til mat. Blodet vart til blodpølser og kaker, dette var god og nærande mat. Det var også innmaten; hjarte, lunger, lever og nyrer. Feitt og talg vart nytta i matlaging, men også til talglys og såpe. Tarmar og vom vart nytta til pølsekinn, medan sjåen (hinna kring vomma) vart nytta til glas i ljoren og i lykter. Av horna kunne ein lage hornskeier, kammar og pølsehorn. Klauver og bein som vart kokt lenge gav beinolje til smøring av rokkar og anna ”maskineri”. Skinn og sener vart nytta til sying av sko og kle. Som ein skjønar av desse døma var folk flinke til å nytta absolutt alt av slaktedyra. Lagring Dei måtte og vere flinke til å lagre kjøt og slaktemat. Dei hadde ikkje frys eller kjøleskåp som me har i dag. Vanlege konserveringsmåtar var derfor salting, tørking og røyking. Spekekjøt og spekepølse var derfor det vanlege. Ferskt kjøt vart sjeldan ete, men etter at ein fekk glas med tette lokk kunne ein og hermetisere.

Slaktetid er pølsetid Pølser vart laga av det simplaste kjøtet, samt innmat, avskjer, fett og tarmar. Mesteparten av pølsematen vart hengt opp til speking. Berre ein liten del vart brukt ”fersk” i tida fram til jul, og i sjølve juletida. Pølser, kurv og mår Når ein skal lage pølser er det nyttig å kjenne til nokre reglar og prinsipp. Først og fremst finst det mange typar og variantar av pølser. Har ein tilgang på ulike typar kjøt og innmat kan ein velje ut råvarer alt etter kva for pølse ein vil lage. Etter slaktinga er det sjølvsagt det motsette som er vanleg. Då lagar ein pølser etter det ein har av kjøt. Pølser som ein vil la henge over lengre tid (spekepølse) må vere lite eller ikkje spedd. Pølser med sau- og geitekjøt blir nokså harde. Ein bør derfor blande inn flesk eller svinekjøt om ein har. Sau- og geitekjøt gjev kraftigare smak enn svin og storfe. Nokre meiner at ein får saftigare pølser på gamlemåten med hakking av kjøtet framfor kverning. Malar ein kjøtet er det nok med ein eller to gongar.

19

Framgangsmåten når dei skulle lage pølser 1. Om ein ikkje bruker kvern lyt ein finhakke kjøtet (om ein brukar kjøtkvern treng kjøtet berre vere grovhakka). 2. Deretter eltar ein det godt i lag med resten av ingrediensane. 3. Salt og peppar er sjølvskrivne krydder, men også muskatt, allehånde, nellik og ingefær vert mykje nytta. 4. Litt sukker eller sirup er ikkje uvanleg å ha i pølsedeigen. 5. Litt væske som kjøtkraft, mjølk eller blod vert nytta for å få ein lausare og saftigare pølsedeig. 6. For å få fastare pølser kan ein bruke litt potetmjøl (svinepølser). 7. Den ferdige deigen stappast/mortast i godt reingjorte tarmar. For å lette dette arbeidet vert tarmane tredd inn på smalenden på eit mårhorn og pølsedeigen vert stappa inn i storenden av hornet (har ein kvern og pølsetut kan ein presse pølsedeigen rett i tarmane). 8. Pass på så det ikkje kjem luftblærer i pølsene 9. Ikkje stapp tarmane for fulle, då sprekk pølsene lett under kokinga. 10. Når pølsene er ferdige gnir ein dei inn med salt 11. Heng pølsene til tørking 12. Røyk pølsene i eldhuset (4-5 timar) Oppskrift Kva for oppskrift me nyttar kan variere alt etter kva me har av ingrediensar. Skriv derfor ned oppskrifta me har nytta i dag: Ingrediens Mengde Merknad Fårekjøt ………………………………………………………… Storfekjøt ………………………………………………………… Svinekjøt/flesk ………………………………………………………… Innmat ………………………………………………………… Salt ………………………………………………………… Peppar ………………………………………………………… Sukker ………………………………………………………… Sirup ………………………………………………………… Muskat ………………………………………………………… Allehånde ………………………………………………………… Nellik ………………………………………………………… Ingefær ………………………………………………………… Væske/kraft ………………………………………………………… Potetmjøl ………………………………………………………… Anna krydder ………………………………………………………… Anna krydder ……………………………………………………

20

Oppskrifter Sylteflesk av gris

Dette treng me: ½ grisehovud 1 strøken ss nellik 1 strøken ss peppar 1 strøken ss allehånde 1 strøken ss. ingefær 3 ss salt 2 pk gelantin (=50 gram) Slik gjer me:

1 La hovudet liggje i rennande kaldt vatn i 1-2 døger 2 Legg det halve grisehovudet i eit stort kokekar med beinsida ned. La vatnet dekke det heile. Salt

ca. 1 ts. pr. liter vatn. Kok opp, skum av, og la det trekke i 2 timar. 3 Bland alt krydderet + gelantinpulver i ei lita skål. (Ha klar eit tau for surring og eit press til sylta ,

ca 6-8 kg. Langpanne frå steikeomnen er fin å presse i. Ein snudd tallerken under sylta, ein tallerken over). Sett klar ei større skål. Dekk denne med eit klede fukta med varmt vatn.

4 Legg det kokte hovudet på eit stort fat/langpanne. Flå svoren av, og flekk feitt og kjøt frå beinet. Sorter det kvar for seg.

5 Legg eit klede fukta i heitt vatn oppi forma (skåla). Start med eit lag svor. Legg så kjøt og feitt lagvis med krydderblandinga mellom laga. Det øvste laget bør vera svor.

6 Trekk kledet stramt rundt sylta og surr ho jamt og tett. 7 Legg sylta tilbake i kokevatnet og la ho trekke i 15-20 min til ho er gjennomvarm. 8 Legg sylta i press (t.d. langpanne – sylte – skjerefjøl – tyngde 6-8 kg)

La sylta liggja til ho er kald. Skjer opp i tynne skiver til pålegg, ha gjerne raudbetar til. Sylteflesk held seg i kjøleskåp i inntil 2 veker. La sylta liggje i eit klede, ikkje i plast. For lengre tids lagring må sylta frysast.

Rull av lam

Dette treng me: 1 stykke slakkside / svange (+litt kjøt frå bogen) 2 ss salt 1 ½ ts. pepar 1 ½ ts. ingefær (kan sløyfast) ½ ts. farin 1 pk gelantinpulver (25 g)

Dette må gjerast: • Bland alt krydder med gelantinpulver. • Skjer slakksida i ein firkant, ca 20 gonger 20 cm. • Skjer kjøtet langs etter trevlane i fingertjukke skiver / strimlar. • Legg kjøt og feitt lagvis med krydder. • Brett rullen saman og sy med bomullstråd. • Gni rullen inn med salt og krydder. • Ha rullen i kjøleskåp ein dag for å trekkja til seg salt og krydder. • Ha rullen deretter i kokande, usalta vatn og la han trekkja i om

lag 2 timar. • Avkjøl rullen i krafta før du legg han i godt press. • Dagen etter er han ferdig til bruk. • Skjer i tynne skiver og ha som pålegg.

21

Leverpostei

Dette treng me: 500 gram svine- eller okselever 300 gram spekk 1 liten gul kepaløk 2 egg 2 ss smør eller margarin 2,5 ss hvetemel 5 dl helmelk 2 ansjos 1 ts hvitpepper 1 ts malt nellik 2 ts salt

Notat: - her er det plass til dine notat

Dette må gjerast: • Skjær spekket i terninger. Mal spekket to ganger på kjøttkvern.

Fres smør og mel i en panne og tilsett melken, slik at det blir en tykk saus. Legg det malte spekket i sausen og rør kraftig til det meste av varmen er gått ut av blandingen.

• Skyll leveren, fjern hinnene utenpå, skjær den i terninger og mal to ganger på kjøttkvern sammen med oppskåret løk og ansjos. (Leveren blir lettere å male dersom den får ligge et par minutter i kokende vann først.)

• Alt blandes i spekkrøren, eggene helles oppi og røres godt sammen. Tilsett krydderet.

• Smør to former (ca.1 liter stor) Hell i ferdig røre og stek i vannbad.

• Stekeovnen på 175grader, stekes i ca. 1 time

22

Pressing av bær og frukt

Generelt om presseprosessen Frukta has i kar med reint vann, og vaskast, enten med spyling eller manuelt. Det må ikkje førekomme jord eller råte blant eple som skal pressas.

Frukta moses i ein kvern til ein masse av små eplebitar, inklusiv kjernehus, stilk og skall.

Fruktmassen, kalla "masken" på fagspråket, presses i pressen under høgt trykk, sjå ulike prinsipp under. Mosten renner ut av pressen. 50-75 % av fruktvekta

presses ut til most, avhengig av fruktsort, modenskap og pressetidspunkt i forhold til haustetidspunkt.

Mosten kan her filtrerast med et filter som siler ut større partiklar, men som lar lett grums sleppe igjennom. I grumset ligger mye næringsstoffar og smak.

Oppskrift: Med gode eple i pressa nytter ein safta slik ho kjem ut. Er epla sure og /eller tørre er safta gjerne for syrleg / sur og for konsentrert. Då lyt ein smaka seg fram med å blanda i sukker og vatn. Råstoffet er såleis avgjerande for smak og kvalitet. Pressing av bær og frukt til saft har lang tradisjon kringom på gardane. Særleg sterkt står denne tradisjonen langs Hardangerfjorden som er viden kjent for fruktdyrking og fruktblødinga om våren. Når ein kaldpresser frukt vil vitaminer og mineralar og ikkje minst den naturlege smaken bli svært godt bevart. Eplesider: Dette er ferskvare som ikkje kan lagrast så mange dagar før den byrjar å gjera til alkoholhaldig sider. Kunnskapen om korleis sideren skal lagast har difor tilsvarande lang tradisjon. Pasteurisering: Dersom eplesafta ikkje skal gjæra til sider var alternativet å pasteurisera - varma safta. opp til 80 grader i 20 min. for så å tappa den på steriliserte flasker. I denne prosessen vil litt av smaksstoffa fordampe, og dei ørsmå partiklane av fruktkjøt som er i kaldpressa vil flokla seg i små klumpar.

23

Konservering: Dersom ein nytter Konserveringsmiddelet E-211 ( Kaliumsorbat), noko som blir gjort i mest all salsvare av saft, syltetøy og brus, vil det prega smaken i tillegg til at stoffet er kreftframkallande. Frysing: Dette er den metoden som best bevarer den unike smaksopplevinga ein får av nypressa saft. Frysing er avhengig av elektrisk strøm , og såleis ein moderne sak.

Her kjem nokre døme på ulike eplesortar i rekkefølgje etter når dei er mogne. Dei som er mogne seinast kallar vi vintereple. Med rett lagring kan dei lagrast til langt utpå våren

Eplesortar - lista etter modningstid: Transparent Blanch Mange kaller det glasseplet! Qvinte Pikant og tydelig innledning på sesongen! Sävstadholm Gammel traver for kjennere! Julyred Populær nykommer proppfull av smak! Bra til most! Vista Bella Smaksbombe, bestefars sommereplefavoritt! Discovery Populært "butikkeple", ikke uten grunn! Nanna Spennende og saftig! Delcorf Honning med skall på! Katja En aldri så liten overraskelse! Katinka Mild og klar! Summerred Allerede en klassiker, høsteplet nr. 1! Åkerø Hassel Uovertruffen farge og utpreget aroma! Åkerø Klassiker for kjennere, det er ikke høst uten Åkerø! Gammel Gravenstein Må ha det, bare må ha det! Rød Gravenstein Ingenting er så saftig som nyplukket Gravenstein! Aroma Norges største kommersielle sort, bærer sitt navn med rette! Aroma Ylvisåker (Økologisk) En rød variasjon til fruktfatet! Fillippa Smaken av bestemors hage! Prins Vestlandets favoritt på Østlandet! Kronprins Rødere, vakrere, villere! Lobo Mild med sødme i hver bit! Karin Schneider (Økologisk) Juleeplet! Ribston Pippin- Alle eplers stygge andunge. Den ultimate eplevelse!

24

Julekaker Krumkaker 3 egg Slik gjer du: 1 ¼ dl sukker - Pisk egg og sukker til eggedosis 100 gr smelta margarin - Tilset smelta margarin, mjøl, kardemomme og vatn. 150 r (2 ½ dl) kveitemjøl - Rør lett saman ¼ ts kardemomme - Legg ei lita spiseskei røre i krumkakejernet 3 – 4 ss vatn - Steik til kakene er lyst gylne Tørre vafler ½ kg potet-mjøl 250 gr sukker 250 gr smelta smør 4 egg 2 ts bakepulver Slik gjer du:

• Visp eggeplommene med sukker • Sett til smøret og mjølet med bakepulver • Visp eggekvitene stive og ha desse i til slutt • Legg ei stor toppa spiseskei med røre midt i jarnet.

Serinakaker 250 gr margarin (smør) 2 ½ dl sukker 1 egg 4 dl potetmjøl 3 ½ dl kveitemjøl 1 ts bakepulver 2 ts vaniljesukker Slik gjer du:

• Rør smør og sukker kvitt • Tilsett 1 egg og elt dette med smør/sukker • Tilsett alt det tørre og kna deigen godt • Del deigen i fire deler. Trill ”pølser”. Skjer desse i små deler og trill kuler. • Sett kulene på steikeplata. Trykk litt ned på midten av kvar kule med ein gaffel. • Visp 1 egg og pensle kakene med egget. Strø kakene deretter med litt hakka mandlar før

du set dei i omnen. Steik kakene i 10-20 minutt på 180 grader.

25

Søtt og godt til jul Juleknask høyrer med til jul. Slikt godteri vart ofte fylt i korgene på juletreet og hang der og freista gjennom julehelga. Eigentleg skulle dette gøymast til den dagen juletreet skulle haustast. Knask passar dessutan ypparleg som julegåve, enten i pynta småkrukker eller i fint farga krepp-/silkepapir. Marsipan 500 gr mandlar 500 gr melis 2-3 eggekvite Slik gjer du:

1. Kok opp vatn og legg mandlane oppi. La dei liggje i eit minutt. Dei skal ikkje koka. Ta dei ut av vatnet og legg dei på eit tørkle. Ta skalet av.

2. Tørk mandlane godt, gjerne ved svak varme i steikeomnen. Dei må ikkje få farge. 3. Mal mandlane to gonger i mandelkvern. Mal mandlane med melis ein gong. 4. Bland inn eggekvite og elt massen til han er smidig.

Ha den marsipanmassen du ikkje arbeider med i plast, slik at han ikkje tørkar ut. Lag små kuler eller figurar. Bruk konditorfarge om du vil ha farge på marsipanen. Dypp gjerne kulene i smelta lys kokesjokolade blanda med litt smør. Lagrast kaldt. Risboller 400 gr kokesjokolade 100 gr delfiafett 4 ts vaniljesukker 1,6-2 liter puffa ris Slik gjer du:

1. Smelt sjokolade og fett 2. Tilsett vaniljesukker 3. Avkjøl litt 4. Tilsett puffa ris 5. Ha ristoppane i muffinsformer 6. Avkjøl

26

Arbeid og førebuingar Utanom matstellet var det og mykje anna som skulle førebuast til julehøgtida og vinteren som stod for døra. Slaktedyra vart også nytta til ljos Sjølv den fattigaste stova skulle vera opplyst julekvelden. Talgljos skulle brenna heile natta til ende. Feitt og talg på slaktedyra vart nytta i matlaging, men og til talgljos og såpe. Den simplaste talgen frå ku- og saueslakt vart smelta og støypt til ljos. Til jul var det storreingjering. For å få såpe måtte ein koke noko av talgen i lag med lut frå bjørkeoske. Dette gav såpe til både kroppsvask, klevask og vask av reiskap og hus. Skjåen, hinna kring vomma, vart nytta til ”glas” i ljoren og i lykter. Av horna kunne ein lage hornskeier, kammar og pølsehorn. Klauver og bein som vart kokt lenge gav beinolje til smøring av rokkar og anna ”maskineri”. Skinn og sener vart nytta til sying av sko og kle. Som ein skjønnar av desse døma var folk flinke til å nytta alt av slaktedyra, og det måtte dei vera og. Vøling og nylaging I førjulstida vart det og arbeida i verkstad og smie. Storsleden trong ny skoning (jern under meiane) til kyrkjefarten og hestane trong nye vintersko. Det kunne og vere behov for nye tre- og beinskeier og anna husgeråd til jul. Dessutan vart det laga ei og anna julegåve. Bestefar skar gjerne på ein trehest til vesleguten. Juleveden Til jul måtte ein ha godt med ved i vedskjulet. Det var stor skam om ein braut julefreden med vedhogging. Skikken var å hogge nok til trettandedag- eller tjuandedag jul. På gardane før i tida varma dei berre opp stova. Men det gjekk med mykje ved til åreelden. Det gjorde det og seinare når dei fekk omn og vedkomfyr i kjøkenkråa. Det gjekk og med mykje ved til juleførebuingane i eldhuset. Juleveden skulle vera tørr og god, ikkje halvrå som ein ofte elles måtte ta til takke med. Sjølve finhogginga og kløyvinga av veden gjekk føre seg i ”juleotta”. Det vil seie natta før julekvelden. Då starta ein gjerne opp i vedhuset i 2-3 tida slik at veden var ferdighogd og stabla til grålysninga. Det var mange tradisjonar kring juleveden: Rakk ikkje veden til over jul, vart alt udrygt det komande året. Mjuke pakkar til jul Alle born fekk eit eller fleire nye kleplagg til jul. Det kunne vera strikka sokkar, labbar, underkle, trøye eller ytterkle av vadmel. Både menn og kvinner tok del i klippinga av sauene, men resten av ullarbeidet var kvinnene sitt hovudansvar ved sida av matlaging og dyrestell. Arbeidet var strevsamt og tok lang tid, men ofte hjelpte barn og gamle til.

27

Lys og støyping av lys Julafta var den einaste kvelden då sjølv den fattigaste stova skulle vera opplyst. Lys skulle brenna heile natta til ende. Å brenna lys var eit teikn på overflod. Til vanleg måtte ein greia seg med elden i grua, tranlampar og faklar, medan ein svært sjeldan hadde lys i staken. Dei fyrste lysa Allereie ved Jesu fødsel veit me at dei nytta voksa veikar-kjertar til lys i landa kring Middelhavet. Vikingane tok desse med heim til Noreg, og historia fortel at Olav Kyrre (1066-93) var den som gjorde desse lysa kjende. Dei fyrste lysa var laga av bivoks. Biene var sjølve symbolet på den kristne hugen til å arbeida. Den reine voksen som brann var symbolet på Kristi lekam som vart ofra på krossen. Logen på si side, symboliserte Kristi kjærleik. Bivoksen var særs kostbar, og sjølv om det var forbode å nytta lys som var laga av dyrefeitt, nytta ein ofte talglys i dei nordiske kyrkjene. Støyping av lys Støyping av lys var ei av dei årlege arbeidsoppgåvene før jul. Støypinga fall alltid saman med slaktetida fordi ein nytta talget frå dyra til matlaging, såpe og lys. Det beste talget gjekk til matlaginga, det dårlegaste til såpekokinga og lysestøypinga. Talget til lysa vart smelta og silt. Ku-talg vart mest nytta, men talg frå sau og smådyr gav dei finaste lysa. Veikene som vart nytta, vart fyrst laga av lin og hamp, medan dei seinare tok til å nytta tvinna bomull. Veikene vart alltid voksa slik at dei var lette å dyppa. Dei fyrste lysa som vart laga var dei kvitaste. Desse vart nytta til høgtid og fest. Dårlege og meir ureine lys kunne ein gjerne bruka til arbeidslys og juletrelys. Former Dei fyrste formene til lys var strupar frå nyslakta dyr. Seinare gjekk ein over til former av tre, glas, tinn eller blekk. På 1800-talet kom sterarinlyset, men fyrst kring 1850 fekk lysa god kvalitet fordi ein då hadde teke til med framstillinga av parafin. Overtru 25.november er merkedagen på primstaven for lysestøyping. Katarinamesse eller Karimesse har eit hjul med knivar (eller eit sverd) som merke. Historia fortel at Katarina vart pint og torturert. Merke tyder at Kari vaska eller spann. I følgje overtrua var det veiker til lysa Kari spann. I alle høve sa ein at

”er det klarvêr, vert det fine julelys”.

28

Å dyppa eller støype lys Dette må me ha: Lysmasse: stearin 25% og parafin 75% Veikegarn: fletta bomullsgarn, ikkje for tjukt

(NB! Veiken må ”stå til stil med” lyset) Temperatur: lysmassen skal ha ein temperatur på 75°C – bruk termometer! Stor kjele: voksen må alltid smeltast i vannbad, aldri direkte på plata -> farleg! Høge spann: voksen smeltast i spann/kannar i vannbadet Mutrar: lodd for veikene Trepinn: til å hengje veikene over

Å dyppa lys

1. veiken kappast i rett lengde 2. fest loddet/mutteren i enden av veiken 3. fest 3-4 veiker til ein lang trepinn(min.40cm) 4. varm opp stearin og parafin i vannbad til

massen er gjennomsiktig, Etter kvart som massen vert brukt opp er det viktig å fylla på med kokande vatn slik at du heile tida har lysmasse øverst i spannet

5. når lyset er 1 cm tjukt, kan ein klippe vekk mutteren som må reingjerast straks

6. eit ferdig lys krev om lag 20-25 dypp, ein må heile tida sørgja for at det ikkje kjem vatn inn i veiken fordi voksen då ikkje vil feste seg

7. dersom ein vil ha lyset heilt slett, kan ein til slutt rulla lyset i bakepapir/matpapir.

Å støypa lys Lys kan også støypast i melkekartongar, plastrøyr, sandkakeformer eller i boksar. Fordi desse lysa vert tjukkare, må veiken vera tjukkare. Det kar vera lurt å pensla forma med matfeitt slik at lyset løsnar lettare. Fremgangsmåten er:

1. fest veiken gjennom botnen i forma, eller bruk eit lodd 2. stram veiken med ein pinn, blyant eller liknande på toppen av forma 3. tøm lysmassen i forma 4. avkjøl lyset i kaldt vatn

Stram veiken med ein pinn, blyant eller liknande på toppen.

29

Jarnet og smia Smiing er eit svært gamalt yrke. Jarnet kom til landet vårt for om lag 2500 år sidan. Den første tida i form av våpen og smykke. Men då Noreg var rikt på jarnmalm, lærte dei gamle nordmennene seg kunsten å vinna ut jarn sjølve. Jarnet fekk veldig mykje å seia for landet og folket. Med betre reiskap som til dømes plogjarn, vart det dyrka meir åkerjord til korn. Med jarnøks vart det lettare å fella tre og byggja hus. Med betre våpen vart det lettare å forsvare seg mot fiendar og ville dyr. I det heile lettare for folk å livberge seg. Det var jarnøksa og jarnnagler som gjorde det mogeleg å byggje dei store vikingskipa, -og dei flotte stavkyrkjene våre. Smiing er eit arbeid som krev kunnskap, styrke, augemål, formsans og handlag. Jarn Jarnet er eit av jordas mest nyttige metall. For over 2000 år sidan byrja ein å produsera jarn av myrmalm i Noreg, og dette forsette enkelte stader fram på 1800-tallet. Myrmalm er ei utfelling av jarn som har blitt ført med sigevatn frå jarnførekomster i fjell og stein. Vi ser det som rustfarge i myrar og bekker. Malmen kan sjå ut som kaffigrut, som små klumpar. Å henta myrmalm ut av myrane vart kalla jarnvinna. Framstilling av jarn For å gjera jarnmalmen om til jarn måtte dei ha smelteomnar. Desse var oppmura i eit hol i bakken eller under ein hillar. Før malmen vart smelta måtte han bli tørka, røsta (=brent) og drøfta (få bort klumpar av jord og oske). I smelteomnen måtte dei ha tørr furuved eller bjørkeved. Malmen vart strødd oppå glohaugen. Deretter vart det lagt på meir ved. Når malmen smelta, rann han gjennom kola og la seg på botnen som ei kake. Frå denne skilde dei vekk slagstoffet (det ureine). Kol I alle smier måtte dei ha kol til elden. Når ein brenn kol blir det sterk og fin varme som varer. Kol måtte dei lage sjølve. Kol er ved (særleg furu) som har brent med dårleg tilførsel av oksygen over lang tid. Då blir det ei ufullstendig forbrenning som gjer at mykje energi i ved framleis finns i kolet. Kol vart laga i kolmile ofte ute i terrenget der ved fantes. Smeden Kvar gard hadde ei smie, gardssmia. Den enkelte bonde hjelpte seg sjølv best han kunne med reperasjonar og enklare ting som spikar og boltar. Bonden lærte av far og bestefar. Jarn av ulike typar som rundt, flatt, plater måtte finnast i ei smie. Dessutan ein god del skrap av jarn.

30

Det meste av jarn kunne brukast om att. Det var viktig å kunne reparera, vøla og laga nytt av gamalt. Det var viktig å kunne spara material og pengar. Bygdesmeden I kvar bygd var det oftast ein smedspesialist. Han hadde dette meir som yrke, og laga utstyr i jarn mot betaling. Han kunne laga økser, knivar, sigdar, ljå, verktøysjarn. Nokre laga låsar, nyklar, borar, hestesko (og skodde hestar), plogjarn og sette skoning på kjerrehjul og sledemeiar. Reiskap i ei smie: Sleggje Tenger Meislar Hamrar Filer Gjengevertøy Spikarjarn (spikarklo) Dor Smia på leirskulen På Vestlandet var dei gamle smiene ofte mura i stein. Mange stader kombinerte dei eldhus og smie i same hus. På leirskulen er smia og bakstehus eitt bygg, laga i stavteknikk. Innreiinga av vår smie kan likna på slik det var i ei gammal smie.

1. AVLEN (esa) 2. SMIEBELGEN 3. KOBLINGEN 4. SMISTEET ( stabbe med ambolt oppå) 5. ARBEIDSBENK MED SKRUSTIKKER 6. HYLLE TIL REISKAP

31

Sauen var eit viktig husdyr ”Det er betre å mista ulla enn å miste sauen” seier eit gamalt ordtak. Sauen gir oss ull 1-3 gonger i året fleire år på rad. Det er vanlegast å klyppa ull vår og haust. Ull har lang levetid og kan brukast fleire gonger. Den vanlegaste sauerasen i Norge er dalasau. Andre rasar er sheviot, spelsau, ryggjasau og pelssau. Det er over 200 ulike sauerasar i verda, dei fleste rasar er krysningar. Ull Ull frå sauen består av masse enkelthår. Kvart hår blir kalla ei ullfiber. Nokre ullkvalitetar har den eigenskapen at ein lett kan spinna tråd av det, andre eignar seg betre til toving.

Kvart hårstrå er frå naturens side smurt inn med feitt og feittsalt. Dette kallar vi lanolin. Denne voksen vernar ullfibrane mot sol, regn og vind. Dessutan fungerar det som hudsalve for sauen. På overflata er ullfiberen dekka med skjell. I mikroskopet liknar han på ei kongle. Desse skjella gjer at fibrane er lette å spinne og lette å tove (fibrane ”grip” godt i kvarandre). Skjella er ulike for ull- og dekkhårsfibrar. På dekkhårsfibrane ligg skjella mot kvarandre. Dette gjer at dei er vanskelegare å spinna, og dei tovar dårleg. Ull er: -varm -elastisk -trekkjer til seg væte

-formbar -glansfull -trekkjer ikkje til seg smuss -lett å filte -brenn dårleg

32

Toving Ull er det einaste materialet som har den eigenskapen at det kan filte seg saman. Minst tre ting trengst for at ull skal filte seg. Det er : -VATN -VARME -BEVEGELSE Filting går lettare dersom vi endrar surleiksgraden (pH-verdien) Dette får vi til ved å setja til grønsåpe eller sunlight-såpe. Då blir ulla glatt og lett å arbeide med. Ved hjelp av varmt vatn (best ved 40-45 C) opnar skjella seg på ullfibrane. Ved bevegelse kjem fibrane nærare kvarandre og ulla filtar seg saman. Når vi skal tove må vi ha godt karda ull. Dette kan vi gjera sjølv ved å bruka karder som i gamle dagar, eller vi kan kjøpe ferdigkarda ull på ullvarefabrikk eller husflidsutsal. Vi treng såpevatn etter denne oppskrifta: 9 dl varmt vatn (ca 45˚ C) 1 dl grønsåpe Historie Toving er verdas eldste tekstile teknikk. Toving var frå gamalt av kjend fyrst i Asia, så i Europa. Dei største og eldste funn av filt er frå grenseområda mellom Russland og Mongolia frå år 600 f.Kr. I land som Iran, Pakistan og Tyrkia finn ein toving mykje brukt i vår tid. I Norge veit vi at toveteknikken vart mykje brukt både i vikingtida og i middelalderen. Det er funne tova stoff-rest i ei grav i Hordaland frå 500-talet. Vikingane tova ull til tjukke kofter som vart brukt som vern mot sverd (Trolldomskofter) Vadmålskofter vart brukt i regnvèr, for det tok så lang tid før dei vart våte.

33

Kva kan vi lage? 1. FLAK – som er framstilling av ei to-dimensjonal form, ei flate

Eks: toving av bilde, sitjeunderlag, grytelappar, skosålar eller flak som kan syast saman til tre-dimensjonale produkt. Ved toving av ei flate må det leggjast minst to lag karda ull oppå kvarandre. Hugs å leggja fiberretningane vekselvis loddrett og vassrett oppå kvarandre. Til sitjeunderlag bør det vera 4-5 lag med ull .

Dess færre lag, dess tynnare filt Dess fleire lag, dess tjukkare filt

Framgangsmåte:

a) Legg den eine handa flatt midt på ulla og hell litt såpevatn over b) Klapp ulla varsamt saman frå midten og utover til all ulla er gjennomtrekt av såpevatn.

Ikkje for mykje vatn c) Stryk med flat hand med lette roterande rørsler til ulla filtar seg saman. d) Snu varsamt og gjer det same på andre sida. e) No startar sjølve tovinga. Brett, trykk og gni i ulike retningar. Varsamt i starten,

gradvis kraftigare. No kan ein bruke tovebrett, stampe, rulle (i strågardin / eller bobleplast og handkle) Fortsett til filten er så tjukk /fast som du vil ha han. Ull kan krympast heilt ned til halv storleik.

2. HUL FORM – tre-dimensjonal form der ulla vert tova rundt ein mal

Eks: Toving av tøflar, vottar, hatt

3. MASSIV FILT – som er av tre-dimensjonal form der ulla vert filta rundt ein kjerne som kan vera av ull eller anna materiale.

Eks: Eit eple, ein ball, ein skulptur

34

Sokkestopping Stopping av sokkar og andre ullplagg, som genserar, var arbeid som vart gjort i alle heimar. Både vaksne og born tok del i dette. Særleg var stopping av sokkar ein stor aktivitet, då dette var plagg som alle brukte og slitasjen på undersida stor. Kvar vart det av sokkestoppinga? For lite tid, eller for mykje pengar? SOKKESTOPPING Dette treng du:

• Sokkar med hol i

• Stoppesopp

• Stoppenål

• Ullgarn

• Saks

Slik gjer du det: 1. Ta ein stoppesopp inn i sokken under holet. Det gjer arbeidet lettare

2. Legg så ein tråd rundt holet, dvs. sy med små sting opp og ned rundt holkanten.

Denne snurpast litt dersom holet gapar veldig

3. Lag så ein renning over holet, som til ein vev

4. I renningen vever ein så opp og ned med tråden ein har på nåla

5. Tråden må festast, klippast av og sokken har fått nytt liv!

Tenk på dette:

Vi veit at vi må ta vare på miljøet vårt

Vi veit at forbruket vårt er ei årsak til alvorlege klimaproblem på jorda

Kva vi kan bidra med for å unngå dette?

35

Skinn og lærarbeid

Arkeologiske funn vitner om at bearbeiding av huder og skinn er gammelt og har funnet sted over hele verden. Fra Midtøsten finnes gamle veggmalerier fra 1500 f.Kr. som viser skinnhåndverkere i arbeid, og i Norge viser funn fra Osebergskipet, omkring 850 e.Kr. at teknikken med å bearbeide og forme i skinn allerede var kommet langt. Bearbeiding av huder og skinn Skinnet må bearbeides før det kan nyttes. Det er to hovedgrunner til dette: Skinnet må bearbeides slik at det ikke råtner, og det må behandles slik at det blir mykt og behagelig når det skal nyttes til klær og sko. Det finnes tre viktige bearbeidingsmetoder for huder og skinn: vegetabilsk garving, hvitgarving (alungarving) og fettgarving. Ofte bruker vi uttrykkene barking og garving om hverandre. Egentlig er garving noe litt mer enn barking. Garving kommer fra tysk og betyr gjøre myk/bearbeide. Garving kan foregå med bark slik navnet sier, men også med fett eller mineraler. Barking derimot foregår bare med bark og kommer fra gammelnorsk borkr og betyr ru skorpe. Slakting, konservering og røyting av skinnet . Slaktingen av bufèet foregikk på gårdene om høsten, og det var mest huder og skinn av disse som ble barket. Etter slaktingen måtte skinnene foreløpig konserves dersom de ikkje skulle råtne med en gang. Dette ble gjort med salting eller tørking. Når garvingen skulle ta til, måtte hudene først legges i vann slik at hårene løsnet. Dette kunne ta flere uker, men utover på 1800-tallet tok en etter hvert i bruk kalk slik at prosessen kunne gå fortere. Når hårene var løse nok, skulle skinnet avhåres og til dette brukte en et redskap som ikkje var for skarp slik at skinnet kunne bli skadet. Hår som satt igjen var til stor irritasjon når en skulle lage sko av skinnet! Vegetabilsk garving Vegetabilsk garving foregår med råstoffer fra planteriket. Over hele landet ble det brukt bark som garvestoff; og hvilke barkesorter en benyttet kunne variere etter hvor i landet en var. Det vanligste var gran, bjørk, eik og selje. Barken fra selje gjorde skinnene myke, mens barken fra eik ble regnet som godt råstoff for å få stivt, vanntett og slitesterkt lær for bl.a. sko. Barkingen En startet med en tynn barkeoppløsning av bark og vann. Noen steder stod blandingen en tid før en la hudene i, andre steder ble skinnet lagt i med engang. Uansett var det viktig at den første blandingen var mild for ellers kunne skinnet bli "brendt", dvs. at det forble rått mot midten slik at det siden kunne råtne. Etter at den milde barkingen var ferdig - dette varierte fra noen dager til flere uker etter skinnets tjukkelse - ble skinnet endelig gjort reint for de siste kjøttrester. Disse svellet nemlig opp med barkingen. Nå var hudene klar til hovedbarkingen.

36

Hovedbarkingen

Denne kunne pågå i flere måneder avhengig av hudenes tjukkelse. Bark og huder ble lagt lagvis, og en vanlig hud ble gjerne liggende vinteren over i et eget barkekar som hos enkelte stod under bordet i stuen. Noen steder skiftet en bark i prosessen, andre steder ble det bare lagt mer bark i karet. For å se om barkingen var ferdig, ble det skåret en bit av huden på et av de tjukkeste stedene. Dersom det stod igjen noe å barke, ville dette synes som en grønn-hvit hinne i huden når denne ble holdt opp mot sollyset - en såkalt rårand. Hvis huden var skikkelig gjennombarket var en helt sikker på at resultatet var godt, men særlig i kystdistriktene var det vanlig å barke skinnet med rårand fordi dette gav beskyttelse for regn og fuktighet. Problemet var bare at skinnet kunne råtne om råranden var for stor.

Tørking og innsmurning Hudene ble tørket etter garvingen var ferdig. Til sist ble de satt inn med fett slik at de ikkje skulle bli stive og sprekke. Vannet ble på en måte erstattet av fett, og skinnet ble smurt flere ganger med talg fra slaktedyr, parafin og litt tjære. Nå var arbeidet på gardene ferdig, og en kunne vente på den omreisende skomakeren som skulle komme til gards. En regnet med at det ble 3-4 par sko av en halv hud. På enkelte garder fantes det selvsagt de som kunne sy sko selv, men på hele 1800-tallet var det vanlig at dette arbeidet ble utført av omreisende skomakere. Hvitgarving Hvitgarving eller alungarving vil si at skinn ble preparert med stoffer fra mineralriket. Dette kunne være alun, salt, kritt eller leire og ble for det meste brukt på små dyr. I Norden var denne metoden kjent fra 1100-tallet, og den ble benyttet til bearbeiding av skinn der hårene skulle sitte på. Skinnfellene som ble bearbeidet slik var oftest sauefeller som ble benyttet til varmedekke i sengene til langt ut på 1900-tallet. Skinnfellmakere og buntmakere utnyttet denne metoden for eksempel til pelser og hatter i tillegg til skinnfeller.

Fettgarving Små og tynne skinn kan også garves ved at de blir gnidd inn med fett. I Norge har denne teknikken vært nyttet på huder som skulle være motstandsdyktige mot væte. Fett fra sjøfugler, fiskerogn, tran og olje ble brukt til formålet. Produktene som ble laget av slikt skinn var oftest klesplagg og vesker, og vi kjenner ofte slikt skinn som semsket skinn. Skinn til sko og støvler Det mest brukte skinnet til sko var skinn av storfe (ku og okse). Det ble også brukt geite-, bukke- og killingskinn. Kalveskinnet ble brukt til damesko og lettere mannssko, kulæret til grove sko og letter såler, mens okseskinnet ble brukt til såler og skaft.

37

Skinn til pengepunger, remmer og belter Skinnet bør ha ulik tjukkelse alt etter det vi skal bruket det til. Vi trenger lær med 1 mm tjukkelse til punger og lommebøker, mens belter bør være 3 mm. Dersom vi skal lage mønster i læret, må det være vegetabilsk garvet lær vi bruker. Når læret er fuktet med rent vann, kan vi prege et hvilket som helst mønster inn, for eksempel navnet vårt. Verktøyet er viktig Kniv - kniven må være sylskarp Linjal - en stållinjal er best Hammer Kantjern - spesialverktøy for lær Stemjern Revolverhulltang Hullpiper - ulike størrelser

Skinnpung Vi kan lage en enkel skinnpung på denne måten:

1. Skjær ut et sirkelformet stykke i læret, min 10cm I radius. Det blir penest dersom du skjærer fra rettsiden av læret. Bruk en mal i papp.

2. Klipp ut eller slå hull i skinnet langs hele ytterkanten av sirkelen med 2-3 cm mellomrom. Slå eller klipp fra rettsiden.

3. Klipp snor til knyting, min 3-4 mm, avhengig av tjukkelsen på læret. Slå evt i maljer.

Belte Vi kan lage et enkelt belte på denne måten:

1. Mål hvor langt beltet må være og legg til ca 15cm. 2. Skjær beltet ut med kniv og linjal. 3. Rund kantene med kantjern 4. Lag hull til spenne og maljer slik tegningen viser.

Fjordhesten – meir her??? Fjordhesten – meir her?? Fjordhesten eller Fjordingen kom til Norge etter siste istid for 8000 år siden. Det er trolig den hesterase i verden som har beholdt karaktertrekkene fra villhesten best mulig. – viltfargen, den strie manen med den mørke stripen. Fjordhesten er sunn, sterk og har godt gemytt. Dette gjør at rasen blir stadig mer populær i hele verden som ride, kjøre og

38

Fjordhesten Fjordhesten eller Fjordingen kom til Norge etter siste istid for 8000 år siden. Det er trolig den hesterase i verden som har beholdt karaktertrekkene fra villhesten best mulig – viltfargen, den strie manen med den mørke stripen. Fjordhesten er sunn, sterk og har godt gemytt. Dette gjør at rasen blir stadig mer populær i hele verden som ride, kjøre og familiehest.

Fjordhesten hører hjemme på Vestlandet og er en av 3 norske hesteraser. De to andre er dølahest og nordlandshest/lyngshest. Alle tre er kaldblodshester. Går vi tilbake til tiden før andre verdskrig, var det en fjordhest på nesten alle gardsbrukene i Hålandsdalen. Hest måtte en ha for å lette arbeidet for folkene på gardene til alle årstider. Hesten skulle bare brukes når det var nødvendig. Hesten ble ikke brukt til ridedyr, men til arbeid. I dag ser vi hesten oftest som ridedyr, men flere og flere ser også at hesten er et effektivt og meget godt arbeidsredskap i skogen og i brattlendt terreng. I tillegg er hesten meget velegnet om en ønsker å drive miljøvennlig i samspill med naturen.

39

Juleveden Til jul måtte ein ha godt med ved i vedskjulet. Det var stor skam om ein braut julefreden med vedhogging. Skikken var å hogge nok til trettande- eller tjuandedag jul.

I god tid før jul måtte hest og karfolk ut i skogen og hente ved. Veden vart hogd vinter og vår og låg så og tørka i store stablar (vedlag) ute i skogen. Om hausten og på førjulsvinteren var veden tørr og lett og kunne hentas heim med slede når den første snøen hadde lagt seg. Det vert fortald at juleveden skulle vere særskild utvald. Helst skulle han hoggast med lauvet på (om sommaren) i ei tid med veksande måne. Fekk trea liggje med lauet på i varme sommardagar tørka det godt ut. Når ein hogg i veksande måne meinte ein at veden blei dryg. Det gjekk med mykje ved til juleførebuingane. I eldhuset skulle det bakast, bryggjast, røykast og kokast mykje vaskevatn. På denne tida brant det jamnt under dei store jarngrytene. Sjølv om dei på gardane før i tida berre varma opp stova, gjekk det med mykje ved til åreelden. Til jul høyrde det med ein diger feitvedkubbe som skulle brenne heile julekvelden. Julekvelden Sjølve finhogginga og kløyvinga av veden gjekk føre seg i ”juleotta”. Natta før julekvelden starta ein gjerne opp i vedhuset i to-tre-tida, då skulle dei fyrste øksehogga lyde. Veden skulle vere ferdig i grålysninga og måtte stablas fint opp i vedskjul, på kjøkken og i stove. Det var mange tradisjonar kring hogging av juleveden og fleire stadar var det konkurranse mellom gardane: først i gong, først ferdig og størst vedhaug. Låg det igjen ved utomhus som ikkje vart ferdig hogd og kløyvd kunne julegeita gøyme seg der, noko som kunne vere farleg. Og rakk ikkje veden til over jula, vart alt udrygt det komande året. Til sist la dei ein kross av vedpinnar på hoggestabben og slik måtte det liggje til jula var over.

40

Trearbeid Høsten og vinteren ble også brukt til å arbeide med tre på ulike måter. Ofte var det de eldste mannfolkene i familien som gjorde slikt arbeide, f.eks bestefaren eller en gammel onkel. Arbeid som var viktig å få gjort på denne tiden var reparasjon av river og tinder, og det tok dager å sette i nye tinder så rivene var klar til slåtten om sommeren. Spikking var derfor en aktivitet som alle familier drev med. Ofte ble arbeidet gjort inne i stuen ved ovnen, eller en kunne arbeide i et eget hus med kanskje litt oppvarming. Det var viktig å bruke riktig treslag til hvert produkt som ble laget. Økseskaft måtte lages av ask fordi det er hardt, mens rivetinder oftest var furu. Skulle noe være riktig hardt og nærmest vare evig brukte de brake (eller einer = juniperus communis). Braken er hard med lang holdbarhet. Den lukter godt og er svært godt egnet til knivskaft, tresleiver eller som skaft på ostehøvler.

Ostehøvel Ostehøvel er en norsk oppfinnelse gjort av en mann på Lillehammer. Han tok patent på ideen i 1925. Han hadde lenge irritert seg på at han ikkje greide å skjære tynne skiver av osten med kniv. I dag produserer Bjørklund & Sønner på Lillehammer ostehøvler til hele verden.

Du trenger: brakegreiner epoxylim

kniv skrustikke sag sandpapir navbor matolje

Dette gjør du: Sag av passende lengde til skaft Spikk skaftet slik du vil ha det Bor hull til ostehøvelen Puss skaftet med sandpapir Ta på matoljen, men ikke i hullet Lim skaftet på og la tørke 48 timer Det er lurt å vaske høvelen for hånd!!

41

ONSDAG

Hente juletre og ta julebadet

42

Treslag i Hålandsdalen I Hålandsdalen er det mye fylitt i berggrunnen som forvitrer lett. Dette underlaget gir en frodig vegetasjon med stor variasjon i planter og trær i skogen. Treslagene er mange og undervegetasjonen i de ulike skogstypene er svært forskjellig. Økonomisk har skogen til alle tider spilt en viktig rolle i landbruket i Hålandsdalen. Mange garder har egne gardssager, og mange bønder driver skogen om vinteren enten det er produksjon av ved, materialer eller produksjon for gjerdepåler eller autovern. BARTRÆR Av bartrærne har vi Hålandsdalen naturlig vekst av vanlig furu (pinus sylvestris). Gran er plantet de siste 20 årene spesielt, men det finnes og granfelt som er mer enn 50 år gamle. Både vanlig gran (picea abies) og sitkagran (picea sitchensis) er plantet. I tillegg er Hålandsdalen full av brake (juniperus communis) som egentlig er en busk som hører til sypressfamilien. I Hålandsdalen blir den så stor at den ofte er et tre på 5-6meter.

LAUVTRÆR Flere steder i Hålandsdalen vokser det edle treslag som eik og ask ved selvsåing. Enkelte steder i dalen der det er særlig solrikt og kalkrik berggrunn, finnes det kjempeeksemplar av flere treslag. En av de aller største svartorene (alnus glutinosa) i Norge står i Hålandsdalen på østsiden av Storetjørn. Treet er fredet og ble i 1933 målt til en omkrets av 5,557m i brysthøyde. Ved greinkransen 1,92m over bakken var treet 7 m i omkrets. Fra greinkransen går det 13 svære greiner til værs. Disse er alle som store selvstendige trær. Alm (ulmus glabra) fikk tilnavnet "mattreet" i Hålandsdalen. Barken på treet ble brukt sammen med korn til baking. Treet var så viktig økonomisk at en bonde delte garden likt mellom to sønner etter antall almetrær - ikke etter areal. For "almen var årviss".

43

44

Om juletreet ”Du grønne glitrende tre god-dag, Velkommen du som vi ser så gjerne” J.Krohn

Kvar oppstod juletreet? Tradisjonen med juletre slik vi kjenner det i dag, oppsto i Tyskland tidleg på 1600-talet etter reformasjonen. Skriftlege kjelder frå 1605 fortel:”Til jul stiller man opp bartre i hjemmene og henger på dem roser og mange- farget papir, epler, oblater, glittergull, sukker o.s.v.” Protestantane utforma denne skikken for å få den eigentlege julefeiringa til å bli halden i heimane i motsetning til katolikkane som hadde si hovudfeiring i kyrkjene. På 1600- og 1700- talet spredde skikken seg får by til by gjennom embetsmenn og rikfolk. Mot slutten av 1700-talet nådde tradisjonen Skandinavia, men blei ikkje vanleg i Norge før mot slutten av 1800. Juletreet kjem til Norge Tradisjonen med juletre er altså forholdsvis ny i Norge. Ikkje eldre enn rundt hundre og femti år. Det var ein viss motvilje blant vanlege folk mot å ”apa etter dei finare” med å ha juletre, og mange opplevde det som Guds-spotting å dansa rundt eit pynta tre. Dei mange vakre juleskildringane til forfattarar som Goethe, H.C.Andersen, Wergeland og Jørgen Moe har ein vesentleg del av æra for at skikken blei spreidd. Gjennom skulen og lærarar blei skikken allemannseige. Det vart snart vanleg med julefestar med juletre på skulane, og borna var ivrige forkjemparar for juletre i heimane.

Kva treslag vart nytta? Granen har nok blitt sett på som det finaste til juletre. Men det er ikkje alle stader det vaks gran, så folk brukte det bartreet dei kunne få tak i. Her på vestlandet veit vi at furu var mykje nytta. Gran vaks ikkje naturleg her og det var ikkje lett å få tak i. I Hålandsdalen var det mest snautt for tre for 100 år sidan, så brakje (einer) vart truleg nytta ein del.

Symbol Juletreet er i dag blitt det fremste symbol på den store høgtida. I følge kristen forståing kan treet vera eit symbol på det evige liv. Det kan minna oss om livets tre i Paradis- hagen og det kan minna oss om Jesus, sidan han på vegen mot Golgata kalla seg sjølv ”det grøne tre”. Å henta juletre For mange var det mest som ein seremoni det å henta juletreet i heimeskogen vetlejulafta eller julaftan. Det var oftast far og eit eller fleire av borna som drog til skogs med hest og slede. Dette var ein god tradisjon som bar i seg forventning og glede. I vårt samfunn er juletreet blitt ein heil industri. Årleg vert det seld om lag 500 000 juletre i Norge.

45

Rundt bålet! Allemannsretten gir deg rett til å tenne bål i utmark. Du kan likevel ikke tenne bål i skog og mark i tiden 15. april – 15. september. Du har bare lov å ta tørr ved til brensel, og du har et stort ansvar når du gjør opp ild. Brannsjefen og grunneieren kan gi tillatelse til å gjøre opp ild i den tiden det normalt er forbudt. Uansett: Bålplassen skal alltid forlates i minst like god stand som du fant den! Bålplassen og bålregler Bålplassen må velges med omhu. Et bål mellom steiner i vannkanten er mye sikrere enn et bål i skogen med vissen og død vegetasjon. De aller fleste skogbranner i Norge skyldes at folk er uforsiktige med ild. Ofte kan rester av glass, fyrstikker og glør forårsake brann.

• Brenn aldri bål når du tror det kan være fare for brann • Lag bålet så lite som mulig, og skjerm det mot vinden • Bålet skal være forsvarlig slukket når du forlater stedet • Gruen skal rives og bålrester graves ned i myr eller vann

Bålsteder Nistemat Skal vi lage bål på turen, er det alltid kjekt å lage mat på bålet. Ofte vet vi ikke når og hvor vi skal lage bål, og derfor er det lurt å satse på at nistepakken kan brukes til bålmat. Dessuten er det lurt å ta med litt sukker, salt og pepper. Da kan vi lage suppe steike fisk eller steike sopp på en lettvint måte. Leirskolepizza Leirskolepizza er lettest av alt å lage. Du trenger en skive eller et knekkebrød. Aller best er det med gulost, pølse, smør og tomat. Skiven steikes/grilles i bålet ved at du lager deg et grillspyd med kløft i enden. Skiven kan da balanseres over bålet til osten er smeltet. Steikt sopp er kjempegodt på toppen, men du kan og bruke bjørkeblader til ”persille”!

46

Julelauget i stampen Når ein lauga seg til jul eller til sundagen, var det ikkje for å få av seg skiten etter arbeidet, men for å førebu seg til høgtida som kom etter. Laurdagsbadet Laurdag var den dagen i veka då ein til vanleg skulle lauga (vaska) seg. Ved slutten av ei lang arbeidsveke var det på denne dagen naudsynt å førebu seg til helga - sundagen. Alle skulle då ha vaska seg og skifta klede. Laurdagsvasken tok til tidleg på dagen fordi kvelden før sundagshøgtida måtte vera roleg og samla familien om kvelden før helga. Laurdagsvasken gjekk føre på den måten at ein vaska hovudet, halsen, brystet og armane. På dei sundagane det ikkje var gudsteneste, tok dei det rett nok ikkje so alvorleg; då vart kanskje berre ansiktet vaska. Til vanleg var det kvinnene som vaska hovudet på mannfolka, jentene vaska håret på brørne og tausa vaska håret på drengen. Ein kan nok seia at det var slik at kvinnfolka vaska seg meir enn mannfolka, og at dei mannfolka som hadde kroppsarbeidet vaska seg mindre enn t.d. læraren og presten. Høgtidslauget Den verkelege storvasken tok dei berre til dei store høgtidene som jul, påske, pinse og kanskje jonsok. Då vaska dei heile kroppen. Dette lauget gjekk føre i stampen som ein gjerne hadde plassert i eit hus med eldstad, anten det var eldhuset, floren eller stova. Stampen vart fylt med gloheit vatn, og deretter vaska dei seg alle i det same vatnet. Mannen (mannfolka) i huset fyrst, deretter kona (kvinnfolka) og ungane før tenestefolka kunne få gleda av vatnet. Til det store lauget i stampen nytta dei vanlegvis såpe, og når ein var ferdig var det å finna ein plass tett attmed elden i huset før ein kledde seg ferdig i nyvaska klede til høgtida. Laugekaret kunne vera eit stort trekar, ei uthola trestamme, ei balje eller ein stamp. Julelauget Julelauget gjekk føre på same måten som når ein bada til dei andre høgtidene. Det var likevel vanleg å vaska håret i eigne kar med nytt reint vatn til alle. Ikkje alle tykte badet var naudsynt denne gangen heller, men til jul måtte nok alle som ein finna seg i å verta rein til den største av alle høgtidene. Etter badet vart det gjerne bode på laugedram eller juleøl som og var ein del av førebuinga til høgtida. I byane fanst det nokre få offentlege bad som vart nytta flittig før julehøgtida, og frå midten av 1800-talet vart det og bygd ein del badstover i byane.

47

Det store julelauget Eilert Sundt ( han studerte korleis folk levde på slutten av 1800-talet) skriv slik om julebadet: " Mærkeligst er her Jule-Badet . Fast overalt i Landet kan man finde enten en hændøende Erindring om eller en med Møie vedvarende Fortsættelse af en Skik, som altsaa aabenbart har været overleveret fra en fjern Fortid, nemlig at berede seg til Julen med et Bad. Dette var den sidste Led i en lang Række af Forberedelser til Festen; man badede sig, umiddelbart før Juleaftens Høitid begynte. Iforveien var Huset rengjort, rene Sengeklæder lagt paa Sengen o.s.v.; naar man saa steg renset opp af Badet og iførte seg de rene Klæder, som vare lagte tilrette, saa maaatte det Hele gjøre et Indtryk, som rett svarede til og berede for Høitidens Stemning". (Rensligheds-Stellet I Norge, side 295)

Julelauget i allemannstampen Skuespill Desse er med: Mor, far, besten, Ingeborg og Ola og eventuelt fleire barn. Scena er slik: På golvet i stova står den store stampen med vatn i. Lampar er tente.

På ein stol står såpekopp, heng handkle. I kista ligg ”nye” klesplagg klare. Frå kjøkkenet høyres mor si stemme.

Mor: (roper ut i gangen) No må de skunda dåke! Vatnet er klart og det er snart seine

kvelden. Ola: (roper fra gangen) Ja, men mor…. Eg vaska meg så mykje i bekkjen i sommar, og me

er ikkje heilt ferdige med vedkløyvinga endå. Mor: Ikkje noko men! Kom inn med ein gong og kle av dåke. I morgon er det julafta og ingen må gå skitne inn i jula. (Mor kjem inn i stova med vass-sele og heller meir vatn i stampen): I kveld trengs det mykje vatn. Borna kjem i døra. Mor: Ja, så der er de endeleg born. Men kvar er far?

48

Ingeborg: Han er nett uti gongen. Han ville berre raka skjegget av seg, sa han Far kjem inn: God kveld mor. Ja no skal det bli godt å få vaska skiten av seg. Det er jammen lenge sia stampen sist sto i stova. (Han byrjar kle av seg skjorta og buksa)

Men det er då ikkje eg som er eldst her i huset og skal gå oppi fyst. Kor er far min hen?

Mor: Eg høyrde han brutla uti kammeret sitt her før i kveld. Han veit

godt kva kveld det er. (ropar) Besten! ( Ingen svarar) Å den dårlege høyrsla. Alle ropar: Besten! Besten: (Besten kjem stavrande inn med stav, kroket i ryggen iført lang underbrok og undertrøye.) Mor: Ja, gamle-Ola, det er du som skal fyrst oppi i år og. Besten: Men, eg er no ikkje skiten. Dette kan no ikkje vera heilt nødvendig

vil eg meina. Mor: Å, det er lenge sia sist og alle må vaska seg til jul. Besten: Hæ? Mor: Eg seie skikken er no eingong slik. no skal eg hjelpa deg opp Besten: Ja vel, så får eg vel det då………… (Mor og far hjelper han oppi. Mor gnir besten på ryggen) Besten: Au, au - ikkje so hardt. (Han vaskar seg på armar, i nakken,

hovudet og andletet.) Mor: No, tenkjer eg du er ferdig Gamle Ola. Kom så skal eg hjelpa deg

opp. Besten: Å takk, å takk. Ja dette gjorde godt for ein gammal kropp. (Mor gjev han handkle. Han turkar seg.) Far: Å, dette gjorde godt. Det er jammen fint å få lauga seg til jul.

Takk skal du ha, mor. (Han går opp frå stampen og turkar seg med eit handkle.)

49

Mor: No er det dåkas tur bodn. Kom medan vatnet endå er varmt. (Dei går oppi) Slik ja, heilt nedi. (Mor vaskar og heller vatn over dei, medan Ingeborg vaskar seg sjølv)

Ola: Eg er ferdig no, kan eg gå opp? Mor: Nei, langt ifrå. (Ho trekkjer opp ein fot og vaskar. Deretter

vaskar ho hovudet) Men, kva ser eg? Eg lyt viss finna lusa-kamben. (Mor greier Ola.)

No bodn, er de ferdige. Versogo og stig opp.

Nei, sjå kor reine de er. Gå bort til omnen og turk doke. Eg har hatt ny halm i alle sengene i huset. No kan de berre gå og

leggja dåke. Eg har og vaska med grønsåpe på hemsen der de ligg. Ingeborg: Men du mor……(ser ned ) Mor: Å ja, det hadde eg nesten gløymt. Den som vaskar seg i stampen

til jul skal sjølvsagt ha eit nytt plagg. Far og besten kjem i døra: Får me noko og? (Mor går i kista og finn fram gåvene) Mor: Her Ingeborg, du får ei trøya som Smea-Brito har spøta.

(Ingeborg neier) Og du vetle-Ola, her får du nytt skjerf og hue.

Hans- versogo- nye sokkar. Gamle- Ola, du får deg ny ull-underbrok. Det tenkjer eg hjelper mot gikta.

Alle: Tusen takk. Ola: Men du då mor…..? Mor: Nei, det blir visst ingenting på meg i år. Eg får ta mitt julavask i

morgon. No lyt eg bera ut vatnet og rydde i stova slik at det er klart til julafta. I morgon er det mykje anna som må gjerast.

Marsj i seng no bodn, og god natt. Ola og Ingeborg: God natt. Besten: God natt alle saman, eg går og legg meg på kammerset mitt. Far: Eg blir her og hjelper deg eg mor. Mor: Takk skal du ha, Hans. Alle går ut på kjøkkenet: God natt- god natt, og sov godt. Teksten er laga i 1995 av : Eli- Karin Nerhus og Anne Martinsen.

50

TORSDAG

Julafta

51

Julafta Vask og pynting var det siste arbeidet før høgtida set inn. Noko av arbeidet hadde blitt gjort i dagane før, men siste hand på verket var gjerne rydding, vasking og pynting i stova. Til jul skulle alle tak, vegger og golv vera reine. Fjøset skulle også vera stelt og reint. Vi kan tenkja oss at alt dette sto i stor kontrast til resten av året då den gamle stova og fjøset var mørkt og ikkje særleg reint.. På golva både i stova (viss det var jord eller hellegolv) og i fjøset vart det gjerne strødd med bar eller einer. Stova skulle ryddas for alt arbeidsreiskap, slik som rokk, karder, treskojarn, og bandakrakk. Karane på garden skulle hogga opp nok ved for heile jula, heilt til trettande dag jul.

Julafta var mykje forbunden med overtru. Det var viktig å verne dyra mot vonde vetter, særleg oskoreia. Slike kunne truga dyra på livet. Hjelp mot dette var einer, krossmerke eller tjøre. Desse hadde ibuande kraft. Dei sette ut eit fat med graut til gardsnissen for det var viktig å halda seg til venns med han skulle alt på garden gå vel. Varsel og varseltaking høyrer med til all byrjing og inngang til nye periodar. Julafta var ein slik kveld og ei slik natt der ”maktene” var i verksemd, og ein kunne få beskjed om neste års liv og grøda (bryllup, fødslar, død, fruktbarheit). Seint julafta måtte ingen gå ut for då kunne juleskreia kome forbi. Julafta skulle ingenting mangla av mat og godsaker. Om det var snautt elles i året, sparte dei ikkje denne kvelden. Ein skulle ha omsut for fattige og naudlidande, men også fuglar og dyr fekk ekstra omtanke. Fugleband (julaband) hadde dei laga av det beste kornet om hausten og julafta i totida vart det hengt opp. Klokka fire om ettermiddagen var det vanleg at det meste av arbeidet var ferdig og folk kunne samla seg for å høyra juleevangeliet. Oftast var det besten som las. Julehelga vart ringt inn med kyrkjeklokkene klokka 17.00, somme stader i landet vart jula skoten inn. Når det først var blitt helg skulle det vera stille, og herske fred og ro til 2. dag jul.

52

Om kvelden var det ”kvelds-sete”. Folk kom nyvaska og pynta med dei finaste kleda dei hadde, sat til bords og åt god mat som lutefisk, fersk torsk eller saue-ribbe og lefse, krotakaker. Drikka var gjerne mjød. Når folk sette seg til bords høyrde song og lesing med. Og om dei ikkje las for maten til vanleg gjorde dei det denne kvelden. Dei song salmar som ”Eit lite barn så lystig….” Etter bordseta song dei meir, og så var det leikar. Presangar var det ikkje så mange av. Nye klede hadde dei fått før på dagen, men det vanka gjerne godsaker til borna. Dei fekk gjerne kvar sin pose med: appelsin, eple, nøtter og fiken. Viss dei største borna hadde tent seg nokre pengar hadde dei vore på butikken og kjøpt gåve til foreldra. Før dei gjekk til ro ved midnatt vart Fadervår lese. I den heilage julenatta skulle to lys brenna i stova for å halde alt vondt på avstand. Tidleg neste morgon sto mor opp før dei andre og laga ekstra god frukost til alle.

53

1. Nå har vi vaska golvet, Og vi har børi ved Og vi har sett opp fuggelband Og vi har pynta tre. Nå sett vi oss og kviler og Puster på ei stund Imens je rugger vogga så bror Din får en blund. 2. Dra krakken bortåt glaset, så Sett vi oss og ser Og prøver finne leia der Julestjerna er, Den blankaste ta alle, hu er så Klar og stor, Du ser a over taket der a

Jordmor Matja bor. 3. Hu er så fin den stjerna hu Blonke kan du sjå, Og nå skal je fortelje, og du

Skal høre på, Den fyrste gong hu skinte så Laga hu ei bru Imella seg og himmelen og ei Krybbe og ei ku. 4. I krybba låg ein liten gutt så frisk og rein og og og mor hass dreiv og stelt’n, og far hass stod og lo, og gjetergutta der omkring dom kute tel og frå og bar med seg små lamunger som gutten skulle få. 5. Og til og med tre visemenn, Dom rei i flere da’r Og ingen visste vegen, og itte Hen det bar. Men stjerna stod og lyste på Himmelkvelven blå, Så ingen ta dom gikk seg bort Og alle tre fekk sjå. 6. Ja, det var fysste gongen at Julestjerna brann, Og sia har à brønne i alle Verdas land, Og samme hva som hender Er stjerna like stor Du ser a over taket der a Jordmor Matja bor.

Nå har vi vaska golvet

54

Julenek Skikken med julenek skriv seg frå 1700-talet. Truleg var det tanken om at alt levande skulle ha fred og føde i juletida som rådde. Fuglane hadde krav på same omtanken som andre dyr på garden julekvelden. Difor vert dei ofte nemnt saman; fuglane i neket og buskapen på båsen. Det var lokale reglar for når og kvar fugleneket skulle setjast opp. Bandet skulle hengja høgt og synleg for fuglar og folk på ein oppstett staur eller i eit tre. Mange sette neket ved foten av låvebrua, men i seinare tider er det vorte vanleg å plassera neka slik at fuglane kan sjåast frå kjøkken/stovevindauga. Mange trudde at fuglane vart så glade for vintermaten at dei dermed ikkje gjorde skade på sommaråkeren. Så straks fugleneket var på plass, var det viktig å leggja merke til kva slags fuglar som kom i det og korleis dei oppførte seg. Det var varsel om godt kornår når sporv, dompap og tertit flokka seg i neket og var muntre og glupske. Var dei få og åt lite, vart det uår og ”skral hausting”.

Dompap – julas fugl Dompap er ein vanleg hekkefugl i barskogområde over heile landet. Dompapen er særleg glad i barskog med innslag av lauvtre. Fuglen gjer lite av seg i hekketida og sjåast difor mest i vinterhalvåret. Når temperaturen fell og dei fyrste snøfillene tek til å dale trekk dompapen inn til busetnad på leiting etter mat.

Dompap vert rekna som julas fugl, noko som truleg kjem av at det er på denne tida av året me ser fuglen mest. Korleis den kom inn i juletradisjonen er meir usikkert, men det har nok samanheng med raudfargen. Namnet dompap har ingenting med dumheit å gjera. Det kjem truleg av eit gamalt namn som antyder at enkelte katolske geistlege bar ei purpurraud kappe under bestemte seremoniar. På svensk har fuglen fått namnet domherre. I fylgje ei gamal legende fekk dompapen den raude fargen sin då den forsøkte å dra ut tornane i Kristi tornekrone. Blodet som strømma fram farga brystet, og sidan har dompapen behaldt blodfargen. Frå gamalt av kunne dompapen sin opptreden vera teikn både på godt og vondt. Var fuglen ein av dei fyrste som sette seg i neket, vart det eit godt år.

55

Julepynt av spon, halm og papir Julekorg i spon Bruk 2 cm brei spon. Legg sponen i vatn minst 10 min før du skal bruke han. Klipp opp 12 remser med spon som er 20 cm lange. Begynn å flette med 8 sponremser. Start heilt ute i enden av remsene slik bildet viser. Flett fyrst fire kvar veg. Brett deretter alle remsene tilbake langs siste rad. Husk at retta på sponen skal vere ut. Flett deretter den andre sida tilbake. Klipp to hankar som er 32cm lange. Legg desse mot kvarandre med retta ut. Stift hanken på korga. Til slutt legg du dei 4 siste sponremsene langs innsida og utsida av kanten av korga. Hugs at retta av sponen skal vere ut. Knyt på ei raud silkesløyfe eller anna fint band. Davidsstjerne i halm Davidsstjerne kan vi lage i ulike storleikar med ulik pynt. Det viktige er at ei stjerne består av to trekantar der alle sidene er like lange. Klipp 6 buntar med reinsa halm slik at det er 10 -15 cm strå i kvar bunt. Knyt stramt rundt kvar ende av buntane slik at dei held seg saman av seg sjølv. Legg deretter 3 buntar samen slik teikninga viser og knyt rundt hjørna slik at trekantane heng saman. Legg dei to trekantane oppå kvarandre slik teikninga syner. Knyt saman med raud tråd. Du kan deretter pynte stjerne med kornaks eller pynt du har klipt i papir. Uro i papir Klipp ut etter mønster nisse eller englar. Klipper du fleire nissar kan du tre disse saman til ein uro med silkeband. Klipper du ein engel kan denne kanskje vere inni Davidsstjernen?

56

Oppskrifter Julegrøten Risengrynsgrøt er den mest vanlige julegrøten. Dette trenger du: Ca 6 dl vann Ca 2,2 liter helmelk 300 g risgryn – grøtris 1,5 ts salt Dette gjør du: 1. Kok opp vannet. Dryss i grynene og rør til de koker opp. La dem koke under lokk til vannet er trukket inn. Ca 10-15 minutt. 2. Spe med melk og kok grøten videre til grynene er møre, ca 1 time. 3. Smak grøten til med salt. 4. Grøten kan gjerne koke ferdig i omn. La den koke minst 2 minutt på plate. Løft ikke på lokket så dampen slipper ut. Sett kjelen i kald stekeovn 2-3 timer. Gi grøten et godt oppkok og salt den før servering. Husk mandel i grøten! Julegløgg Slik lager du 1 liter julegløgg: 3 dl solbærsaft 4 dl vatn 3 dl eplesaft litt kanel litt meir kardemomme saft frå 1 appelsin/sitron rosiner hakka mandler Kok opp alt utan appelsin/sitron. La det stå i 30 minuttar. Sett til appelsinsafta, mandlane og rosinene. Gløggen serverast varm i glas eller krus.

57

Julebrød Slik lagar du 2 julebrød: 1 kg kveitemjøl 2 hg sukker Blandast 2 ts kardemomme 1 pakke rosiner 1 pakke apsikat Blandast i mjølet 1 pakke gjær ½ l mjølk løysast opp 150 g smør smeltast Julebrødet skal steikast i ca ½ time ved 210.

”Julebrød som er godt, fortjener smør, julebrød som er tørt, trenger smør” (sa Anne si bestemor alltid)

58

FREDAG

1.juledag: høytidsdag og kirkegang

59

Juledag i Holdhus kirke 1. juledag var den rolige dagen i julen da samholdet og samværet med familien stod i sentrum. Tidleg om morgenen på 1. juledag gikk husfaren og husmoren rundt til alle i huset med servering, gjerne på sengen. Dette gjaldt også tenestefolket som denne dagen skulle behandles på lik linje med alle andre i familien. På 1. juledag skulle det ikkje være skille på fattig og rik. Til og med dyrene ble behandlet som folk denne dagen. De fikk gjerne noe menneskemat å spise. Juledagen skulle være preget av ro og konsentrasjon omkring høytiden til minne om Jesu fødsel. Ingen skulle gå på besøk, julefreden skulle følges. Bare det mest nødvendige arbeid måtte utføres. Derfor var det båret vann og ved i store mengder før høytiden startet.

Kirkeferd Det eneste ”lovlige” en kunne gjøre på juledagen, var å gå til kirke. Fordi mange hadde lang vei til kirken, var det høymessen klokken 11.00 som ble den store julegudstjenesten. Her skulle alle være, store og små, kvinner og menn. Men fornøyelsen kunne nok absolutt være i kaldeste laget. Kirkene hadde ingen oppvarming på slutten av 1800- tallet. Sangen var derfor kanskje desto bedre. Alle sang av hjertes lyst. Her gjaldt det å holde varmen.

Juledag i gamlekirken Klokkene ringer

1. Inngangsbønn Elev leser den gamle klokkerbønnen framme i kordøren: Herre, jeg er kommet inn i dette ditt hellige hus for å høre hva du, Gud Fader, min skaper, du Herre Jesus min Frelser, du hellige Ånd, min trøster i liv og død, vil tale til meg. Herre, lukk nå opp mitt hjerte ved din hellige Ånd, så jeg ved ditt ord må lære å sørge over mine synder, og tro i liv og død på Jesus, og forbedre meg hver dag i et hellig liv og levnet. Det høre og bønnhøre du ved Jesus Kristus! Amen. eller Herre! Eg er komen inn i dette heilage huset ditt og vil høyra det som du talar til meg, du Gud Fader, skaparen min, du Herre Jesus, frelsaren min. Du heilage Ande, trøystaren min i liv og daude. Herre! Lat no opp hjarta mitt med din Heilage Ande, so eg kann læra av ordet ditt å syrgja over syndene mine, og tru på Jesus i liv og daude, og betra meg kvar dag i ein heilag livnad. Høyr og bønhøyr meg ved Jesus Kristus! Amen.

60

2. Salme

1 Mitt hjerte alltid vanker 3 Akk, kom, jeg opp vil lukkke

i Jesu føderom mitt hjerte og mitt sinn der samles mine tanker og full anv legsel sukke: som i en hovedsum Kom Jesus dog herinn! der er min lengsel hjemme, det er ei fremmed bolig, der har min tro sin skatt; du har den selv jo kjøpt, jeg kan deg aldri glemme så kan du blive trolig velsignet julenatt her i mitt hjerte støpt.

2 Den mørke stall skal være 4 Jeg gjerne palmegrene

mitt hjertes frydeslott, vil om din krybbe strø, der kan jeg daglig lære for deg, for deg alene å glemme verdens spott. jeg leve vil og dø. Der kan med takk jeg finne Kom, la min sjel dog finne hvori min ros består sin rette gledes stund, når Jesu krybbes minne at du er født herinne, meg rett til hjerte går. I hjertes dype grunn!

3. Gloria Elev/lærer er klokker og leser: Ære være Gud i det høyeste Alle leser: Og fred på jorden,

blant mennesker som har Guds velbehag. Vi lover deg, vi priser deg, vi tilber deg, vi opphøyer deg. Amen.

4. Juleevangeliet Luk. 2. 1-20 1.lesing: vers 1-7 elev 1 2.lesing: vers 8-14 elev 2

3.lesing: vers 15-20 elev 3

5. Salme

1. Det lyser i stille grender 3. Der låg han med høy til pute av tindrande ljos i kveld, og gret på si ringe seng, og tusende barnehender mens englane song der ute mot himmelen ljosa held. på Betlehems aude eng.

2. Og glade med song dei helsar 4. Der song dei for første gongen sin broder i himmelhall, ved natt over Davids by, som kom og vart heimsens Frelsar den evige himmelsongen som barn i ein vesal stall. som alltid er ung og ny.

61

6. Velsignelse Alle sier i kor: Velsign oss Gud Fader,

velsign oss Guds sønn, velsign oss Gud, du Hellige Ånd. Amen.

7. Utgangsalme 1 Deilig er jorden, prektig er Guds himmel,

skjønn er sjelenes pilgrimsgang! Gjennom de fagre, riker på jorden går vi til paradis med sang.

2 Tider skal komme, tider skal henrulle slekt skal følge slekters gang; Aldri forstummer tonen fra himmelen

i sjelens glade pilgrimssang.

3 Englene sang den, først for markens hyrder; skjønt fra sjel til sjel det lød; Fred over jorden, menneske fryd deg! Oss er en evig frelser født!

8. Utgangsbønn elev leser framme i kordøren:

Herre, jeg takker deg fordi du har lært meg hva du vil jeg skal gjøre. Hjelp meg nå, min Gud, ved din Hellige Ånd for Jesu Kristi skyld, at jeg må bevare ditt ord i et rent hjerte, styrkes ved det i troen, forbedres i et hellig levnet, og ha trøst av det i liv og død. Amen i Jesu navn. Eller Herre, eg takkar deg fordi du har lært meg kva du vil eg skal gjera. Hjelp meg no min Gud ved din heilage Ande for Jesu Kristi skuld at eg må ta vare på ordet ditt i eit reint hjarta, styrkjast ved det i trua, betrast i ein heilag livnad og ha trøyst av det i liv og død! Amen i Jesu namn.

9. Klokkene slår 3 x 3 slag

Glædelig Jul !

62

Notat - her er det plass til dine notat

63

64

Hålandsdalen leirskole har i nærmere 20 år laget juleleirskole. Dette heftet er basert på tekster laget av det pedagogiske personalet

gjennom flere år. Illustrasjonene er hentet fra ulike eldre kilder.

Juleheftet er redigert av Anne-Grethe Gjerdevik i juni 2010

BERGEN KOMMUNE, GRAFISK SENTER