john white. volume xiii (maori)

THE

ANCIENT HISTORY OFTHE MAORI,

HIS

MYTHOLOGY AND TRADITIONS.

NGA-TI-WHATUA

BY

JOHN WHITE.

VOLUME XIII (MAORI)

MS COPY MICRO 447

MS PAPERS 75

B21

Microfilm Reference: REEL 3

VOLUME XIII (MAORI)Microfilm Reference: Reel 3

Nga rongoa mo nga mate katoa ..................................................... 305, 1.............................................. Nga Rongoa Mo Te Tu, B13, 2

He wheua whati .................................................................................. 306................................................................................... B13, 3-4

Nga matihao ........................................................................................ 307Kiri kaa ........................................................................................... 308He pona takoki .................................................................................... 309Tuitui mo te motu ............................................................................... 310

.......................................................................................B13, 5Rakau whati ki roto ki te kikokiko ................................................... 311Kopu kape ........................................................................................... 312He wera ........................................................................................... 313Niho tunga ........................................................................................... 314

.......................................................................................B13, 6Kopu mamae........................................................................................ 315Mamae i te tuara ................................................................................. 316Te waiata a Te Whata........................................................................ 9-11A myth about Rangitoto Island off Auckland .......................... B12, 1-2Taramainuku and his net at Cape Colville ............................................He oriori na Nga-ti-kahu-ngunu ..................................................... 1, 12

......................................................................................... 2, 13Te rerenga i Rau-kawa .................................................................... 14-15Proverbs ............................................................................................. 16Waiata kaoraora mo Te Arawa............................................................ 17Ko Rangi, ko Papa ................................................................................ 18�I send my words of greeting to the . . .� ............................................ 19Te whakangaromanga o te ao ki te wai ...................................... 20, 2, 1

..................................................................................... 21, 2, 2

..................................................................................... 22, 2, 3

..................................................................................... 23, 2, 4Ko Rongo-ka-ko ..................................................................................... 24Nga waka o mua ............................................................................ 25, 3, 1

..................................................................................... 26, 3, 2

..................................................................................... 27, 3, 3

Ko Pou ..................................................................................... 28, 4, 1..................................................................................... 29, 4, 2..................................................................................... 30, 4, 3..................................................................................... 31, 4, 4

Rua-wharo ............................................................................................. 32Ko Maahu (Makutu) ..................................................................... 33, 5, 1

..................................................................................... 34, 5, 2

..................................................................................... 35, 5, 3Kupe ............................................................................................. 36Tenei kai te aruhe ................................................................................ 37Tawhaki ..................................................................................... 38, 6, 1

..................................................................................... 39, 6, 2Nga-toro-i-rangi .................................................................................... 40Wha-tonga ............................................................................................. 41Here-taunga .......................................................................................... 42Rangi-tihi ............................................................................................. 43Turanga ............................................................................................. 44Whakatauki mo te tangata e mate ana ............................................... 45Maui ............................................................................................. 46Te Reinga ............................................................................................. 47Tanga-roa ............................................................................................. 48Nga tohu riri whakaaraara matua i te pakanga ................................ 49Hine-nui-te-po ....................................................................................... 50Te mauri o Te Pakake .......................................................................... 51Te kiwi ............................................................................................. 52Nga Atua a Tama-tea .................................................................... 53, 7, 1

..................................................................................... 54, 7, 2

..................................................................................... 55, 7, 3Nga toka ika me nga hiinga ika ........................................................... 56Te horoeka ............................................................................................. 57Iwi-ka-tere ..................................................................................... 58, 8, 1

..................................................................................... 59, 8, 2Kahu-ngunu ................................................................................... 60, 9, 1

..................................................................................... 61, 9, 2Whakatauki ........................................................................................... 62Te matapuna o Wai-kato ...................................................................... 63Te Ika a Maui ........................................................................................ 64Putiki-whara-nui .................................................................................. 65Te manu nei te huia .............................................................................. 66Rangi-taane ........................................................................................... 67Hine-mahanga me ana manu ............................................................... 68

Nga rakau whawhai a te Maori ........................................................... 69Nga whetu ............................................................................................. 70Almanac ................................................................................... 71, 10, 1

................................................................................... 72, 10, 2

................................................................................... 73, 10, 3

................................................................................... 74, 10, 4Ao-tea-roa ............................................................................................. 75Nga kakahu Maori me te ngaki kumara ................................... 76, 11, 1

................................................................................... 77, 11, 2Te aruhe ............................................................................................. 78Te tii ............................................................................................. 79He pukurau ........................................................................................... 80Te koura ............................................................................................. 81Tatau tangata, tatau kai ....................................................................... 82Tahere manu ............................................................................... 83, 12, 1

................................................................................... 84, 12, 2

................................................................................... 85, 12, 3

................................................................................... 86, 12, 4Kumara ............................................................................................. 87Whakatauki ........................................................................................... 88He waiata mo te toonga o te ra ...................................................... 89-90A Te Rangi-te-kahutia ................................................................ 91, 13, 1

................................................................................... 92, 13, 2He waiata aroha na ona kaumatua i waiho ........................................ 93Whakatauki mo te tangata mangere .................................................. 94Ko Kupe, ko Ngake ............................................................................... 95Karakia kia tahuri te wahine, te tane ki tona

i pai atu ai ki aia ............................................................................. 96Karakia hura ......................................................................................... 97Tutu-mai-ao ........................................................................................... 98Te matenga o Te Wawahanga, me te kupu a Te-whatu-i-apiti ........ 99Te Whatu-i-apiti raua ko Te Angiangi ................................... 100, 14, 1

................................................................................. 102, 14, 2Te manu huia....................................................................................... 103Tu-purupuru........................................................................................ 104Te moko ........................................................................................... 105Niho tunga ........................................................................................... 106Te hinu me te horu (kokowai) ........................................................... 107Pukoro-au-ahi .................................................................................. 108, 1

....................................................................................... 109, 2

(305)(1)NGA RONGOA MO NGA MATE KATOA

Ko nga tohunga nga Kai mahi mo nga mate katoa, ahakoamate turoro, mate i te patu whawhai, mate i te whara, i tehinga, i te takoki ranei.

Ka karakia te tohunga ka mutu tera, he karakia ano mo iamate mo ia tu, mo ia mea katoa.

Mo te tu i te tao, i te wero ki te kiri, ka tikina he kakaho, aka mainga te kakaho kia kii i te wai, a ka rangia te kakaho ki tewai kia wera wera ai te wai i roto i te kakaho, a ka toutoua tewai wera o aua kakaho ki te wahi o te tu, he mea ano ka hoatuhe wai ki te paua, ki etahi atu pupu nunui ano hoki a ka hoatuaua pupu ki runga ki te ahi kia wera wera, a ka pani pania tauawai ki te mate, he muka te mea hei pani pani, he mea ano hemea mahi ki te kiri o te aute, he mea ano he mea mahi ki temuka o te wharawhara te wai ki te mate, ka mutu te mahi ki tewai wera, he mea oka oka te mate ki te oka, he rakau te oka, hemea mahi taua oka kia pai, ko te rakau e mahia ai taua oka, hekorokio, he mea ano he koromiko, he mea ano ka mahia tauaaka ki te ngaingai kokota ranei pipi ranei, ano ka mutu te okaoka te mate, ka mahia taua mate ki te wai matao, he mea mahihe wai ki roto ki te pupu paua, a ka miri miri ai taua wai ki temate, he huru huru kakapo, ranei he huru huru Pakura ranei ahe mea ano ko te huru huru putakitaki, he mea taua wai mataoI hoatu ai ki te mate miri miri ai kia ora ake ai te mate. Kamutu tena, ka hoatu te hinu kekeno ranei, te hinu weka ki rotoki te paua, a ka mahana taua hinu ka miria

(Nga Rongoa Mo Te Tu)(B13)(2)ki te mate, he huru huru manu te mea hei miri i taua hinu ki temate, ko taua hinu i te wa e miria ai ki te mate, kia wera tauahinu kia tu a Koropupu. Ka miria te hinu ki mua, muri iho hewai matao ka miria ano, muri iho he hinu ano, muri iho he waimatao ano, ka roa e penei ana, ka mahia a waho o te wahi imotu i te tu kia tu a whewhera, i peneitia ai he mea kia heke tepirau ki waho, ka tae te tohunga ki te too korari maroke, katahuna ki te ahi me te karakia ano, a ka pungarehu taua toa,

ka nui ruia taua pungarehu o taua toa ki runga ki te mate, kamutu tera, ka takaia te mate ki te kiri kakapo, a he mea ano kite kiri o te Pakura, Whio, Putakitaki, ko nga huru huru ki tetaha ki te mate, a ka takaia taua kiri manu kia mau ai ki temate, he mea here ki te korari. Ao ake te ra ka tirohia temate, a e pai ana ka waiho te kiri manu kia mau tonu, mehemeae kino ana, ka mahia ano aua mahi i mahia ra i te timatanga, apo tonu ka mahia penatia ano a ora noa te mate, he mea ano ekore e taka ki nga ra e rima, a te kau, kua ora te mate.

I te wa e mahia ana te mate he mea pupuri te turoro e ngatangata kia noho pai ai kei korikori.

(306)HE WHEUA WHATI

Ki te mea ka whati ranei; ka mangungu ranei te wheuatangata, ka maua te turoro ki te kainga, ara ki te tahi wahi i koke atu o te puninga e noho ai te iwi, a ka tahuna he umu tapu,ka karakiatia e

(B13)(3)te tohunga, e kore e hoatu he kohatu ki taua umu, a ka whatiiahe koromiko, he whau, he karamu, ka maua ki te wai aua meakia makuu ai, a ka tino kaa te ahi o te umu, ka hoatu aua mea ikawea ra ki te wai, ki runga ki te umu kia puta ai te mamaoa, aka hipokia aua rau rakau nei ki te one one ano kotahi wahi ewaiho kia puare hei komo-tangata mo te ringa ranei mo te waerane i whati, a ka komotia taua wahi whati ki roto ki taua umu,a ka waiho taua wahi i whati ra te wheua i te umu a puta rawate wera o te mamaoa ki te kiri katoa o taua wahi whati, he meahoki kia ngawari ai te kikokiko o te wahi i whati ra te wheua, aki te mea e kore e ngawari i te umu kotahi ka mahia ki nga umutini a ngawari noa te kiko o te wahi whati.

I te wahi ki ano i mahia te mate ki te umu ka mahia te wheuai whati ra kia tika, ara kia noho tika nga wahi katoa o te wheuawhati ki ona wahi e noho tika ai, ano ko tana tika ano i te wa eora ana te wheua, a ka takoto tika aua wahi i whati ra ka hoatu

ai ki te umu mahi ai, a ka pai te kikokiko i te mamaoa o te umuka tangohia mai, a ka hoatu he kaupapa rakau ki te wahi iwhati ra, kotahi kaupapa ki raro o te whati, kotahi ki runga, kaherea ai aua kaupapa ki te korari kia mau tika ai ki nga wahitika mo te whati, a ka titiro katoa nga tohunga ki te tika o temahi i aua mea a ka mahu te mate ka kai hakari

(B13)(4)te iwi katoa i te marae.

A ka pai te turoro, he kakahu te utu ki te tohunga nana imahi.

(307)NGA MATIHAO

Ki te mea ka kope ranei, ka whati ranei te matihao o tewaewae, a ka tino kino te ahua, ka kotia taua matihao i te pona,he tuhua te mea hei tapahi, a ka kopaina te wahi i motu o tewaewae ki te ngarahu too korari kia mutu ai te rere o te toto,he mea here ana ia te pito o te ringa i te wa i kotia ai, hei murite too ka hoatu ai.

(308)KIRI KAA

Ki te mea ka tu ranei ka hinga ranei te tangata a ka kirika tetinana i te wahi i whara, ka uhi uhia ki te wai matao te wahi iwhara ra, a he mea ano ka hoatu ki te wai takoto ai.

(309)HE PONA TAKOKI

Ki te mea ka takoki a ka he te pona, ka kumea kia maaro akia hoki ano te pona ki tona wahi ano, a ka mahia te pona ki tekaupapa, ka peratia me te wheua i whati, ko aua kaupapa hemea mahi kia ute ai ki te wahi o te pona e mau ai.

(310)TUITUI MO TE MOTU

Ki te mea he motu kino, penei ka mahia he tuitui, ara herakau hei whakakowhao i te wahi i motu ra, a ka tuia ki temuka kia piri ai ano te wahi i motu, a he mea here a runga meraro o te motu kia kore ai e heke te toto, a he mea pena ano temahi me te mahi o te tu, a he mea mahi a waho ki te ngarahutoo korari.

(B13)(5)Ka ora ka turia te hakari ki te marae.

(311)RAKAU WHATI KI ROTO KI TE KIKOKIKO

Ka tu te tae a ka whati ki roto ki te tangata ka tapahia tao awaho o te tu kia puare ai te wahi kia kitea ai te pito o te taoranei o te rakau ranei o te ngaingai pipi ranei, a ka ngaua tepito o te rakau ki nga niho ka uruhia ki waho, ka karakia tetohunga.

(312)KOPU KAPE

Ki te mea e kore te paru e puta, ara he roa te wa i paru ai, kamahia he take korari ki te wai, a ka patukia te korari kia kopepe,a ka tawiria te wai o te korari, a ka mahia te wai korari ki tepupu paua kia wera, ka inu ai te turoro i te tahi wahi, ka mahiate tahi wahi o taua wai ki te tero o te turoro, he mea mahi hekakaho, a ka hoatu ai te wai korari ki roto ki te kakaho, a katoua te tahi pito o te kakaho ki te kumu o te turoro a ka puhiate tahi pito o te kakaho e te waha o te tangata kia pati ai te waikorari ki roto ki te tero o te turoro, a e kore e roa ka paru teturoro ka ora.

(313)HE WERA

Mo te wera, he wai matao te mea e mahia ai, ara ka kawea kite wai takoto ai, a ka karakia ai, a ka ahua pai i te wai ka paniaki te kokowai ka uhia ki te kiri manu ko nga huru huru ki roto,he mea ano ka hoatu te pungarehu too korari ki te wera, a hemea ano ko te pungarehu o te taru taru tutae kuri.

(314)NIHO TUNGA

Te rongoa mo te niho tunga he mea tunu(B13)(6)

te kakaho ranei, te toetoe ranei ki te ahi, a ka tino wera kangau ai taua toetoe e te niho mate, a kia ora ra ano ka mutu aite tunu toetoe.

(315)KOPU MAMAE

He mea tunu te ngaio, te kapuka, te mamaka, te Piupiu, teKawakawa ki te kohue Maori a ka inu ai i te wai o aua rakau, aka mahia he hangi pera me te hangi mo te tangata wheua whati;otira ko te hangi kia rite ki te roa o te tangata a ka noho teturoro i roto i te umu ka uhia aia ki te one one, kia puta ai temamaoa ki aia, a he mea pera aia ki te hangi, mahi atu, mahiatu a ora noa.

(316)MAMAE I TE TUARA

Ka mamae te tuara, i te pikaunga mea ranei i te mamae noaiho ranei; ka haere te turoro ki te wai noho ai, a ka mirimiriatana tuara e te tohunga ki tana ringa, a ka hoki ai te turoro karangi rangi i aia ki te ahi, ara te wahi mate, ka roa e pena ana

ka hoki ano aia ki te wai noho ai me te mirimiria ano te wahimamae e te Tohunga, a ka hoki ai ano ki te ahi inaina ai, e ruae toru e wha ranei peratanga ka whitikia te wahi mamae ki tekorari ka waiho kia ora.

(9)TE WAIATA A TE WHATA

E tama e tangi nei, he tangi kai peaKaore nei e tama he kainga i a tauaTena nga kainga kai nga wehewehenga a o tipunaKo Te-huhuti ano, te taha ki Rua-hineKo te Reretu ko Ta-manuhiri ki runga ki Kawera(2)Ko Hine-i-ao, ano ki tona tauranga ki Tawhiti-nui(2)Ko Hine-kai ano ki tona waia ki Te Roto-koriKo Hamu-a-purua ano ki O-hiwia(2) ki te MokoparaeKa tau mai TaraiaNga ngutu awa kahawai kai ngaru-roroKa whati mai o tupunaKi runga te tahuna topapa noa aiHou e ra e ao anaKa whakamanawa mai ki runga ki nga hiwiNga aru rakau kai nga tokorua a Hou-meaKai Tapu-a-tiraE hara e tama he kainga ahi koko tahiKia horo te haere nga taumata ki Pora-itiKo te kainga tena i pepehatia e o tipuna�Te rau te paia� ko te whangaHe kainga to te ataHe kainga to te awateaHe kainga ka ahiahi e tama, e, i, i

(1) Te Whatu was a descendant of the original inhabitants of Here-taunga who were conqueredby Taraia.

(2) Places in the O-mahu block.

(10)Taku apotonga neiTaku tongarerewa neiKa nawaia koeNawaia i a wai?Ka nawaia i ngaWhakawhitinga maiI roto o Rangi-kapiti (at the wairua)Kai Rangi-a-te-ahi nei (at the wairua)E whakawarea ana koeE te Kuku-o-te-rangi (an ancestor) (for Karauria)Hei makau mana koeMate rawa ake ai

E hine to tupuna (a te Hau-waho)Te Rangi-tapua-tahi-a-taneE haruru ana ki te rangiKaati ka taea Hiku-rangi (Pa taken by Nga-puhi)Ka mate Tiepa (Rangi-tere-mauri)Kai inumia te waiO Wai-apu (do not drink of wash waters)Ka ea te mateO nga tane (people killed at Motu-kumara)Aku rara matai (Airini and her brothers)Ka ruia noatiaKi te tahatahiO Ruru-tangi-ao (Ngaru-roro)Kai a Tama raneiKia mira (kaha) e hineTe penapena (tiaki) i ou taongaHe taonga whakautu tiniHe taonga whakautu manoHe kura (airini) whakautu taua eMa tua ake ra koeNga wai e rua (Tutae-kuri and Ngaru-roro creeks)Kia marama koeKo te whakamau atuTe kapua e tu ki tai nei(of trouble canoes and for Kahu-ngunu of the sea coast)

(11)Nga-papa-tu hau o te rangiE tangi nei, kaati ra te tangiTurituri noa koe keakea noa auMaioro rawa koe i aku taringaE noho ana tama i tona kainga i Here-taungaKo te kainga tena i hara mai ai o tipuna i TurangaA Tawhao, tonu me Taraia meRongo-mai-pure-ora tonu me KupakupaNoho nei i a Te-kura-mahi-roroAitia mai nei ko Te-matau-o-te-rangiHe Tane muri manu a Te-whata-i-apitiNohe nei i a Te-te-kura-mahi-roroAitia mai nei ko Te-rangi-wawahiaNoho nei i a Tau-ritoAitia mai nei ko Te-kiore tonuKo Kerekere-nao, ko Hine-te-wai tonuNoho nei i a Tukua-i-te-rangiAitia mai nei, ko Numia-i-te-rangiKo Toka-pounamuNoho nei i a Taka-roAitia mai nei ko Te Tutura-o-te-rangiKo Te-rangi-ka-mangunguNga tangata tena nana i whakatiri te whenua neiNana i tuku te Rahui-nui-o-kehu ki raroKa mate i WhakamarinoTauare te waka i te kopua e tama

���������������� ��������������������� ������

�������������������� �!��"#�$������%�&�'�"���(���"����!��)����(��(��'��"#����*+������*+�*����'��(�����,� ��(��'�-� ���"���"#��(�� �..........�"#�!"�����$��"������'��(����(�/��"*%'�'"#�����"#��� ��$�(��(����(��"�(� ���"*%'��"��'"-�����(����,�",%�!/��(�� �,")� ��"*%'�"!�����!/��*%��&���"����'�#��(��$���'�..........��'� �������(��$�"!�������"*$(�#" ��(�� �'��%/�)�������'�(�&�������"��,� �-��(�/���*��'��(����%&���)��(�$��������"���"#�(����$�����"#��( ")��$���"����# "��(�%%��"�(�%%-���'����������$!�$� "�+�-�# "��,%�����"�,%����"���"#��(������'�(���"*%'��� /���� �����(�%%�,"�����$��"�"����(�����""'�%�+�����*$� �%"�#�"���(��" �(�"#��(���� �+� ��� ��+-�)(��(�(�%%�)����"�,"��'�"#� "�+��'���""'���� ��"��(���%�##��"���(���"���-�(��)���'� �'�!/�(���"�,���"����"�'"���-�(�����"����)�����"��(��(�%%���'���+��$�("%'"#����' �)����*,������#� �� �)"*%'�,*%%�*,����* ��,���'��� ��'��

���������� "����(���"*������ ��$��"#��(����� ��$����'��"���$�"*���!"&��(�� � ��+� ������'� �"����%%� (�� ����� "�� ��'� �� "��� �(�0��������� �&� �����+�,*���(��'�,"����'��(��(�%%�!��)����+�,*�����'��(���"�*��,*���(""%-�)(��(�(�%%�!���$�,*���(� �(����&� ������� ������'�������$�1�"�".��(��("%��"*��"#�)(��(�(��(�%%�)�����+������,"����'�"*������� �+� ��� ��+��"��(���'�/��'������%%�'��(��2 *(��$�1"1���$��"�"3.

������� � ����������4�����54����6���4

�����7 5� ����5�,� ���".�����89 ..........�"#�5�,� ���".�

���������'�)�#����'��(�%' �����'��%�&��5��+"-��(�� �:*� �%��'�,*���(�����!/�$"'�.�������/�%���* ���"����" ���*,� �����"�.

(1)(12)HE ORIORI NA NGA-TI-KAHU-NGUNU

Kahu-paroro went to get the bones of Tu-purupuru, and waskilled as was also Hauhau with him.

Torikariki ai te tangi mai i tawhitiKa niniwa ki te rangi, e tangi e hineKia whakarongo mai Rei-kura, Rei-maru, Rei-waroNga tangata tena nana i kai to ratou teina te kumaraTe tama a te Tane-muri-manu a Pare (Pari)A Tai-nui-a-rangi, e tangi e hineNo te matenga hoki taua o te whanau a PaikeaI to ratou matenga i te whari-purei e eNo te hokinga mai o Paikea i waho raKa noho i a Pare (Pari) ko Ue-te-korohekeKo Ue-roa, ko Porou-rangi ko Ra-kai-hiku-roaKo taua e e, E tangi e hine, he morehu ra hoki tauaNo te matenga i te Rawhiti-roa i TurangaNo te Puta-keri e i mate ai a Purupuru eKa whati mai taua i a Paea, i a Ra-kai-paakaI a Kahu-taurangi, i a Kahu-tapere, i mahue atu aiTo taua kainga Turanga-nui-a-rua eKa whati mai taua, ka haere i te ara ka whaiKahu-paroro i a Puru, ko Kahu-paroro anoKa whai Hauhau, ko Hauhau ano, kaore te ngakauO te iwi i mate, ka haka a Hine-kura i tona hakaI a te Wai-roa, koia Tieketia, e, ka haramaiTaua ka tae ki Aro-paoa-nui, ka whai TarangaA Kahu-taea, ka rere a Hine-pari (wife of Taraia) ki runga ki teKowhatu tangi taukiri ai� wai o nga tane�Akuanei te hanga kino o tenei wahine ka matakitakitiaE era nga tangata� ka tahi ka tahuri mai ona tunganeTete mai ano, pahore mai ano, ko taua putaKo Wai-koau (Wai-kawau) (battle at Wai-roa) ka mate i reira ko

Rakau-wiriwiri eKa haramai taua ka tae ki Here-pu (near Karamu) ka waihangaTaraia i tana whare, ka makaia tana potikiHei whatu mo te pou tua-rongo o tona whare oTe-raro-akiaki e, noa anake e hine nga tipunaI riri i rehe ra, i pau ai ena tangata

(2)(13)Ko te Rau-pare (potiki a Taraia), ko Hire-kire-a-kai-pauaKa riro i a Nga-oko-i-te-rangi tapapa noa aTe-hau-apu, e wha taua (war party) ki Tui-a-nga-ra, kore noa ihoKa whakatika tera, he rau te moenga o Nga-i te aoHara mai a Hopu ki a taua i Kahu-tara ra iRaukawa ra e noho ana, ka tahi ka hoatu koAua-tokitoki, ko Whai-kekeno he pa horo

No te hokinga mai ki muri ra ko te Ruta-kari (a fight)Ko Ope-ango (a fight), ko Kai-tahi (a man) e, tae rawa maiKi te kainga nei ka pahau (siege) ki Whai-tiri nuiKo Kai-wai (a man) ano ko Manga-o-tai ko Pipi (a man)Ki te Ngutu-o-te-manu, ka kukume te tangata ki te po eKa tahi ka hoatu ko Rakau-titaha(1), ko Nga-hope(2)Ko te Koau(3), ko Mangai-hinahina(4), whakawatea akeKo te Puta-kari-kaue (a battle), ka kitea i reira to teTare ahuatanga noho mai e hine i te kaingaI hotoke ai to ure o o tipuna i to taua nohoangaI te Wai-o paaka ra mo wairea mo Tu-pae moTe-ati-nuku, ka atea nga tataramoa ki tahakiKa riro te kainga i a taua e, hara mai e hineNa runga i te hiwi ki te Ahi-rara, nei whakatekatekaMai ai he whenua ka moai (mowai) noa e iO tipuna e i a Te-whare-mako, i a Te-mango (Te Hapuku)I a Whaka-hemo te tangata ki roto o Here-taunga e, e, i

(1),(2),(3) - Pa�s at Wai-puku-rau.

(14)TE RERENGA I RAU-KAWA

Ki te rere atu te waka i tenei motu i �Te ika a Maui� ki teramotu ki te �Hei a Maui� ka rere i Rau-kawa ka whakawhiti kitera motu ka koparetia (koparea) nga kanohi a nga tane, menga wahine, me nga tamariki, a ko nga wahine hapu ka koparetiaa ratou puku, a ka koparea ano hoki nga pakoko o te rapa o tewaka, me o te tauihi ano hoki, ki te kore e koparetia ka poua tewaka ki te moana a tahuri noa iho te take i koparea ai, keititiro nga kanohi ki �Nga-whatu�, nga tangata kaore e koparea,ko era kua roa e whakawhiti mai taua moana, a e kore hoki ngawaewae o nga tauhou e koparea ana e makuu i te wai.

Ko te waiata tenei e aronga ana ki tena korero mo Rau-kawa:

Kaore te po nei te kaikai nunui eI hoki mai i tawhiti i te kainga tupu, uNawai hoki te mea ka nunumi, iKa tawhe e, ka mau kai te rerenga, aKai runga i te tua hiwi iKoparetia mai ko Te-whatu uKai-ponu u koi poua hoki koe, eTahuri ki te moana, a, i

(15)I to e te ra, to atu ki te ruaKa haramai roimataKa maringi mehe wai

E taea te pupuriTaua te haereKia tere mutu aiTe wa moana nuiU noa PaikeaTe hiwi ki Mamae-roaNo Nga-oho auNo nga Hoko-mate-kamokamoHe pahi rawa au nou e Mania-potoE hara koe i te taaneHe mokopuna ra hokiHe puhi koe nakuI te wa i mua raKa iri kai rungaTe whata a te HerungaE mataku ana raKoi pau i te kuriKo aku moe raE rangona ake neiKo Te-rau-o-piopioKo te Ko-whaka roroHe mea i motu maiI te waha o te ika, a, a, i

(16)PROVERBS

Tapore rangi tahiWhakatakariri kai raurangi

Waiho ra kia whakautua taku whenuaKi te (nga) kuri Pae-ngahuru (Paenga-huru)

Kei warea nga mahara o ( Let not the thoughts )Te-kai-a-hurahanga ( of _____ be swayed )

Ahakoa iti te koutu-whenua ( Land alone is )E kore e taea te parepare ( immeasurable )

Nawai i ki te iti kahikatoa i kiHei whawhai i te kokomuka, me te karangu

Kei te iri ano te toengaO te rourou kai a te Pou-mua

Wai kai ana te tahi tahaWai tao ana te tahi tahaKa whakatika mai te wai tao ka mate te wai kai

Karekare te wai ki roto o pareAngaanga ka hinga ko TokoruaA tupua, tera ko Kahu-te-heruKo Tai-ka-ngakau

Te uri o Hau-nui-a-paparangiNana i taotao te nuka-roa o Hawa-iki

Te kahu taonga rua o Hau (make peace)Ara te maunga rongo aTohu raua ko Whiti-rongo-mai

Ahakoa kotahi, na Turahine i horo te moanaAhakoa iti he rokiroki na Whaka-oti-rangi

(17)WAIATA KAORAORA MO TE ARAWA

Kaore hoki koia te mamaeKino ai hau powai ra (pokaikaha noa iho)Kai raru au ki te mateHui-rua ki te tonga (manu-whiri and Te Ara-wai)E hui e, e hui kinoI te matuaNoho pai ana Tama-haereTe tangata whakatoheKi te riri kapakapaKau ana te tauO toku ateKi te tohuTe hoki ihoWhakarano kiTe turenga koukouNo hou e RaahuiTe tangata whaiwhaiAi tutaki mo teIka-rano e tangiNei taku pukorokoroKo PereihaTenei to wai kokiriE te Ao-to-ariariTe tu ake neiKei taku wahaKo Tiaki-taiTe TukitukiKo Te-kopihaTe TipatipaTe riro mai Hawa-ikiHei kinaki roiMaku taurekaMa te tamaitiKa pania nei e, i

(18)KO RANGI, KO PAPA

Ko te hanganga o te Rangi, o te whenua, na Tane-nui-a-rangii toko te Rangi, a tu ke ana a Rangi i a Papa, ko Rangi te tane,ko Papa te wahine, ko a raua tamariki ko Tane-tuturi, Tane-pepeke, Tane-ue-tika, Tane-ue-ha, Tane-te-wai-ora, ko Tane-nui-o-rangi, na Tane-nui-o-rangi i toko te Rangi a ka oti, a mauano hoki i tatai te Rangi ki nga whetu, ki te Ra, ki te marama, aka oti, a nana ano hoki i hanga nga rakau me nga mea katoa aka oti, a nana ano hoki te tangata i hanga he mea hanga ki teone i Kura-waka, he mea pokepoke ki te one a ka oti, puta maiana te tangata i roto i te oneone ko Hine-hau-one, ko tewhakapapa mai tenei o Rangi.

RangiTane-nui-a-rangiHine-nui-te-poRongo-timuRongo-takeRaro-pehu-ihoRaro-pehu-akeRaro-mataoMahia-awhaTakahuri-whenuaMuru-ranga-whenuaMauiNgai-nuiNgaai-roaNgaai-pehuNgaai-arikiNgaai-akiakiManu-tatai-a-ngoaManu-waero-ruaToi-te-hua-tahiRauruApaTahatitiUe-nukuRua-tapuTama-ra-kai-oraTama-ki-te-hauTama-ki-te-haTama-ki-te-matangi

Tu-whakaeke-nukuTu-whakaeke-rangiPitoRereKoro-toiRongo-ka-koTama-teaKahu-ngunuKahu-kura-nuiRa-kai-pakaKau-koheaTuke-ka-raoTu-reiaHukiHine-raruHo-mataKukangaWhakamarinoRopihaHori-ropiha

Copied after History was stopped. J White.History was stopped Sep 30 1890.

(19)I send my words of greeting to the:

1. Pou-tini: (tribes of middle island, of west coast)

2. Tutu-totara: (tribes of middle island, of east coast)

3. Wai-nui-a-tarawera: (all the tribes of the interior of Roto-rua and Tarawera and Tau-po)

4. Wai-tahu-parae: (tribes about Tonga-riro)

5. Pou-mua: (tribes on west of Tau-po)

6. Tupua: (tribes distant from old inhabitants ofthe interior of north island who areconnected with Tu-whare-toa)

7. Hau: (descendants of those who came overwith the first migrators, and are nowseparated in the Nga-ti-hau of Whanga-nui, and the Tara-naki people)

(20)(2)(1)TE WHAKANGAROMANGA O TE AO KI TE WAI

Na Rua-tapu, ngaro katoa te ao i te wai, ko Hiku-rangi anakete hiwi i kore e ngaro i te wai, i pupu nga morehu o te tangataki reira i ora ai. Ko te take o tenei whakangaromanga, hewhakama no Rua-tapu i nga kupu a tona matua i a Ue-nukumona mo Rua-tapu ko te take, hoki noa atu a Ue-nuku, kuangaro (kore) tana heru a ka ui a Ue-nuku �Kei whea taku heru?�Ui noa ui noa kaore i ki mai nga waha, ka tahi a Ka-hutia-te-rangi, ka ki atu ki a Ue-nuku �Ana to heru kei a Rua-tapu, nanai mau atu.� Ka tahi a Ue-nuku ka whakatauki, ka ki atu ki aRua-tapu �Ko Ka-hutia-te-rangi koe, ko taku titi reia? Tena kokoe he tamaiti meamea na hoki koe naku.� Ka mate a Rua-tapu i te whakama, mo nga kupu whakaiti a tona matua i aia, aka whiriwhiri a Rua-tapu i nga tamariki rangatira, hei haere iaia a ko Ka-hutia-te-rangi ano te tahi, a ka rite noa te ra heihaerenga mo ratou, ka toia te waka ki te moana, a ka utainaratou, tomo tonu te waka, ka hoe a kaua atu ki te moana, a kaui ana hoa �E Rua-tapu e hoe ana tatou ki hea?� Ka ki atu aRua-tapu �Hoea kia kaha te hoe,� na wai ra ka kaua atu ki temoana, ka tahi ka unuhia e Rua-tapu te puru o te kowhao o tewaka, a ka rere te wai ki roto ki te waka, a kihai i roa ka tahuri,a ka eke a Rua-tapu ki te takere o te waka me tana tiraha (tao)manuka a ka werowerohia ana hoa, a mate katoa i aia te wero,a ka rere (ora) ko Ka-hutia-te-rangi a whai (aru) noa atu a Rua-tapu, a haere ana a Ka-hutia-te-rangi, na wai ra i tata atu, a kapamamao noa atu, ka karanga atu a Rua-tapu ki aia �E Tai, kouta koe?� Ka mea mai aia �Ae.�

(21)(2)(2)Ka mea atu a Rua-tapu �Haere e koe, e tae ki uta kei (kai) a

wehi-a-mamao nga tau, popo roroa o te makariri ka haere atuahau, me hui katoa nga tangata ki te puke ki Hiku-rangi.� A kakau a Paikea, ara a Ka-hutia-te-rangi ki uta, a ka korero aia ito ratou matenga, a korerotia ana nga kupu a Rua-tapu ki aia,a ka rite te wa o Rua-tapu e hoki ai ki uta ka whakangaromia tewhenua ki te wai, ko Hiku-rangi anake i kore e ngaro, a ko tepuputanga tera o nga tangata, i ora ai i te tai a Rua-tapu, kangaro katoa te whenua i te wai, a ka huri te wai kia ngaro anohoki a Hiku-rangi, a ka hamama te waha (mangai) o Ra-kai-ora,a tino hokinga o nga wai a ka ora a Hiku-rangi, a no tauahurihanga nga rakau e takoto nei i raro i te whenua.

Ko Ka-hutia te ingoa o te tangata ra i ata nei, a ko tonakauanga mai i te moana ki uta ko Paikea tona ingoa.

Ko Ra-kai-ora, he tamaiti aia na Rua-tapu, a he whanau kotahia Ka-hutia-te-rangi raua ko Rua-tapu, a ko Ue-nuku ta rauamatua tane, ko te whakapapa mai tenei i a Ruatapu:

Rua-tapuTama-ra-kai-oraTama-ki-te-hauTama-ki-te-haTama-ki-te-matangiTu-whakaeke-nukuTu-whakaeke-rangiPitoRereKoro-toiRongo-kakoTama-teaKahu-ngunuKahu-kura-nuiRa-kai-hiku-roaTu-purupuruRangi-tu-ehuHine-i-aoHuhutiHika-wera = Uira-i-wahoKo Rangi-tohu-mareKo Hine-raru = HoparaKo Homata-i-te-rangi = Whare-nuiKo Kukanga = Hine-i-tauaKo Whaka-marino = Rangi-ka-purotuKo Te Ropiha = PotiKo Hori Ropiha

(22)(2)(3)Na ko te waiata tenei mo te aronga o te korero o Ka-hutia-

te-rangi raua ko Rua-tapu:

Noho-noa, whati tataHaerere noa ra taku taiKoua po noa ki te iwiNo Oparaawa, mauria mai neiHei patu tahi tahaHei heru tahi tahaManakitia mai neiE Ue-nuku hei tohuMona nei e iTae noa mai neiKua he te iringa o te heruE ai i ara (ra) ki teMaihi o te whareKaore te ki mai te wahaE ui i ra (i ara) ki teTuarongo o te whareKaore te ki mai te wahaE ui i ra (i ara) ki te tiki neiKi a Ka-hutia-te-rangiKei whea taku heru?Tena ka riro i tePoorio (Poriro) tirau moko neiMoenga hau neiMoenga rau kawakawa neiKa mate tera i teWhakama, ka hikoKi tona waka ki aTu-te-pawa-rangi neiKa hoe ki waho kiTe moana, ka uruhiaI te karemu ka mateI reira he pipi

(23)(2)(4)Ka mate i reira he TahauKa mate i reira te Ara-o-tu-mahinaMatariki, ka kau i te ata nei eKi mai Rua-tapuMawai e kawe nga tohu (atohu)Ora ki uta? Ki mai PaikeaKa tae i au tatea a hikaTatea a ure, ka u Paikea ki utaTauwhanga mai ai ki a Rua-tapuE te iwa nei, te ngahuru neiE te ngahuru potiki nei eTena Rua-tapu kai (kei)Te whakakakaho i teMoana e takoto neiE te ihinga nei

E te marara neiE pokia iho neiTe puke ki Hiku-rangiTutu noa anaMarere o Tonga kia mau

Ko te rua o nga hurihanga o te whenua e kiia ana, ko tehurihanga i a Mata-ora (Mataho) a i ngaro ano te whenua i tewai, a ko te puputanga o nga tangata i tenei hurihanga kaore imohiotia.

(24)KO RONGO-KA-KO

He atua a Rongo-ka-ko, he atua te tahi taha he kiingi te tahitaha, he tangata roa, ko tona roa i mohiotia ai, i tu te tahi o onawaewae ki Whanga-ra, ko te tahi i tu ki Nuku-tau-rua, a kei temau tonu ona tapuwae waewae i runga i te papa kowhatu, ritetonu ki te tapuwae tangata rau, he nui te tangata e kite ana iona tapuwae, kotahi ano kai (kei) Nuku-tau-rua e mau ana.

Ko te whakapapa mai tenei o Rongo-ka-ko:

Rongo-ka-koTama-teaKahu-ngunuRongo-mai-papaTu-maroroTama-rae-roaRua-pu-tutuPahero (Pa-whero)Te-tauruTe-rau-tu-o-tawhakiKahu-to-ruaTe-rangi-ka-hutiaPakukuTuatahiAra-hunahunaPotiHori-ropiha

(25)(3)(1)NGA WAKA O MUA

I hoe mai nga waka o mua o nga tupuna Maori i rere mai ai kienei motu, i rere mai i tawahi i Tawhiti-nui, Tawhiti-roa, Tawhiti-pa-mamao, i Honoi-wairua, a ko te take i rere mai ai i reira, he

whawhai, he nui ta ratou pakanga ki a ratou ano, a ka tahiratou ka heke mai, a ka rere mai i runga i nga waka nei i ngaingoa nei ko Tai-nui, ko Te-arawa, ko Taki-tumu(timu), ko Kura-hau-po, tera atu te ingoa o etahi o aua waka i rere mai nei, a koHoro-uta no te tere o Taki-timu(tumu) i te moana koia a Horo-uta, ka rere katoa mai nga waka, a ka mahue atu a Taki-timu, aka tae mai aua waka ki waenga nui o te moana, ka paia a muri oratou ki nga ngaru kino o te moana, hei pa atu kia kore ai aTaki-timu e puta mai, ka roa roa mai nga waka, ka tahi ano aTaki-timu ka rere mai, tae rawa mai ki waenganui o te moana,e tu ana te ngaru o te moana kapiti tonu, ka tahi ka kotikotia eratou nga ngaru a ka motumotu ka puta mai ratou, ka hoe mairatou kitea mai ki Ao-tea-roa nei, e rere tonu ana nga waka i temoana he wehi i nga kino o Ao-tea-roa i te papai, i tetumatakuru, i te ongaonga, me era atu kino, ka tahi a Taki-timu ka rere ki uta ka tahuna e Tama-tea a Aotea-roa ki te ahi,ka pau i te ahi ka watea te whenua, ka tahi ano nga waka karere ki uta, ko nga rangatira o runga i a Taki-timu ko Tama-tea-mai-tawhiti, ko Rua-a-wharo, ko Pou, ko Maahu me etahiatu, ko ratou i haere atua mai ano, ko nga ingoa enei o a ratouatua ko Te-wehi, Te-pua, Te-kopere, Ue-nuku, Kahu-kura, ko aratou atua enei i rere mai ai i

(26)(3)(2)Tawhiti-nui, i Tawhiti-roa, i Tawhiti-pa-mamao, i Te-hono-i-wairua, a mau iho enei hei atua mo te Maori.

Ko Tama-tea-mai-tawhiti tona ingoa mo tona haramaitanga iTawhiti-nui, koia a Tama-tea-mai-tawhiti, mo te haenga o tonaure, ka tapaia he ingoa mona ko Tama-tea-ure-haea, a mo tonamahi haerere tonu i Ao-tea-roa nei i tapaia ai he ingoa mona koTama-tea-pokai-whenua.

Ko te take o te ingoa nei o Tama-tea-ure-haea, kotahi ano taraua wahine ko Rawenga, ko Iwi anake, ka moe a Iwi raua koTama-tea ka ai raua kaore a Iwi e aue, na ka whiti he po ke a kamoe a Iwi raua ko Rawenga, a ka ai raua, a ka reka raua i toraua iatanga na ka aue a Iwi i te reka, na ka ai ko Iwi raua koTama-tea, na kaore a Iwi e aue, pera tonu raua me ta rauawahine, ka tahi a Tama-tea ka kimi (rapu) i te take e aue ai taraua wahine, na ka tae ki te ra pai, ka tahi a Tama-tea ka ki

(mea) atu ki a Rawenga kia haere raua ki te kaukau a ka mutute kaukau, ka haere raua ki te one tapapa ai kia mahana airaua, a ka titiro atu a Tama-tea ki a Rawenga, e he ure tehehoki te ure o Rawenga, a koia ra ano e aue ra ta raua wahine ite reka o te ai. Ka hoki raua ki te kainga a i te ahiahi ka haea eTama-tea te kiri mata o tona ure, ka motu ka takaia ka hoatuki tona atua ki a Ue-nuku ka whakairia ki runga ake o te mataoo to ratou whare, i te po ka tahi a Ue-nuku ka ai i a Iwi a i rongonoa ake a Tama-tea e aue ana a Iwi ka tahi

(27)(3)(3)a Tama-tea ka ai atu ki a Iwi ka mea �E kui he aha tau e auenei?� Ka ki mai te wahine ra �Mehemea nei te ahua o te mea iai nei maua ko te mea i whakairihia nei e koe ki te whare nei,koi (koia ra) haere tonu mai nei ki te ai i au.� Kua mohio aTama-tea, ko tona atua ko Ue-nuku i ai nei i a Iwi, a aitia tonutiae Ue-nuku-rangi a Iwi ki roto ki a Iwi puta tonu mai ko Ue-nuku-whare-kuta, na te atua a Tama-tea tena i ai ki a Iwi, a naTama-tea i ai ki a Iwi ka puta ko:

Kahu-ngunuKahukura-nuiRa-kai-hiku-roaHine-te-rarakuRangi-mata-kohaRa-kai-moariKahu-kura-mangoHumarieTatai-ahoTu-wai-rauRa-kai-te-kuraTu-maru-hiaHine-rewaRau-tangataAwhiawhiWhare-nuiKukangaWhakamarinoTe-ropihaHori Ropiha

(28)(4)(1)KO POU

Ko te tangata tenei nana i tiki te kumara i Hawa-iki, i tikinaatu ano i tenei motu, riro mai e rua nga tiraha, ko nga ingoa onga tiraha o nga kumara ko Hau-takere-nuku, ko Hau-takere-rangi, e rua hoki nga karehu i riro mai i a Pou hei karehu ngakimo nga kumara, ko nga ingoa o aua karehu ko Manahi-nuku,ko Manahi-rangi a i mauria mai ano hoki e Pou te oneone iHawa-iki hei oneone whakatupu i nga kumara, ko te maarawhakatupuria ai te kumara ko Manawa-ru, kei Turanga-nui-a-Rua, ko te waiata tenei mo te aranga ki enei korero:

Popo e tangi ana tamaE tangi ana ki te kai mahana (mana)Waiho me tiki akeKi te po pua hao kaiHei amai i te pakakeKi uta ra, hei waiuMo tama, kia mauriaMai i to o-tipunaE Ue-nuku, whakarongoKo te kumara, koPari-nui-te-raKo Hika-mataTe tapuwae oTanga-roa ka whaiMata te tapuwae oTanga-roa, Tanga-roaKaha ruru iKa noho UruKa noho i a NanaPuta mai ki waho raKo Te-ao-tu, koTe-ao-whero

(29)(4)(2)Ko Hine-tu-a-hoangaTanga-roa-te-whatu-o-pou-tiri eKai te kukumetanga maiI Hawa-iki, ko teAhua ia ko Mauri-whare-kinoKa noho i a PariKa kawea ki te waiO Mona-riki, na onaHunga, na Te-piereNa te Mata-taTe-piata-niwha-rau

Ka hoake ki rungaTe pupu wharauroaNa whena koe e waho eHe tuatahi e waho eHe tuarua ka topeaI reira ko te whata-roaKo te Te-haereNa Kohuru, na Ra-a-kai-oraNa Pae-aki, na Turi-whatiKo Wai-o-anake te tangataI rere noa i te ahiRaranga o Rongo-marae-roaKo te kakahu o TuKo Te-rangi-kaupapaKo te tatua i riro maiI a Karoa, i a Matu-a-tongaTenei te manawa ka puritiaTenei te manawa ka tawhiaKia haramai tona kokoWhitu i te ara ka kiiaPaikea Rua-tapu ki teTama meamea, ka tahuriI te Whiri-purei-ata

(30)(4)(3)Ka whakakau tu maiAia whakarere iho, te kakauO te hoe, ko Manini tuaKo Manini-ano, ka tangiTe kura ka tangi teWiwini, ka tangi te kuraKa tangi wawana, ko Hakiri-rangiKa u kai (kei) uta te kowhaiA ngahoro, ka ringia te keteKo Manawa-ruKo Arai-i-te-uruKa kitea e te tiniE te mano, ko MakauriAnake i mahue atuI waho i Toka-ahuruKo te peka i rere maiKi uta ra hei kuraMo Mahaki komangaMo Ao-tea, ko Hue-tanguruKo te koiwi ko Rongo-rapuaWaiho me tiki ake ki teKumara i aranga iKo Peke-howani ka noho i aRehua, ko Ru-uhi-i-te-rangiKa tau kai (kei) raro te ngahuruTikotiko i ene, ko Pou-tu-u-te-rangiTe matahi o te tauTe putanga o te hinu e tama

Na ko Toka-ahuru he toka ika hapuku kai (kei) Turanga, kaireira te kahika e tupu ana ko Makauri te ingoa o taua kahika, imahue atu i te moana ara i Toka-ahuru tipu (tupu) tonu atu i temoana, taetae ana ki te wa e hua nei te kahika, ka hua ano tauakahika i waiho i

(31)(4)(4)te moana, ka hoe nga waka ki te hii ika i runga i taua toka, nahei reira ka mau ake ai nga peka o taua kahika ra i te matau, aka tae ki te wa e hua ai nga kahika o uta nei na ka hua ai anohoki taua kahika ra, ko te ingoa o te toka ko Toka-ahuru, ko teingoa o taua kahika ko Makauri, ko te peka o taua kahika i temoana ra i rere mai ki uta hei kura tena mo Mahaki, tipu (tupu)tonu atu i uta, he motu ngahere ko Makauri te ingoa.

(32)RUA-WHARO

Ko Rua-whare te tangata nana i whakatupu te pipi ki ngaone i Ao-tea-roa, te take hei kai ma ana tamariki, he meawehewehe mariri ana tamariki, ki nga wahi katoa, ko Hine-muhu ki tena wahi, ka waiho ano he pipi hei kai tupu tonu atu,ko Tupunga ki tena wahi, ka waiho ano he pipi hei kai tuputonu atu a pera tonu ai mo ana tamariki katoa, a he kuku etahio ana kai i tuha haere ai ano mo ana tamariki, he nui anatamariki i waiho i nga tahatika o Ao-tea-roa hoho ai te kowhatute ahua o aua tamariki i enei ra, engari e mohiotia ana e ngaMaori o enei ra, a he ingoa katoa o ratou o aua tamariki ikowhatutia nei.

(33)(5)(1)KO MAAHU

(MAKUTU)

Ko te tangata tenei i ako i te makutu, a ko te take i ako ai, hewhanakotanga (tahaetanga) na etahi tangata i tana rua kumara,ko Pari-nui-a-te-kahu te ingoa o tona Pa, kei Nuku-taurua kotona kainga hoki tena, kei te po ka haere nga whanako (tahae)ki te rua kumara a Maahu whanako ai, a ka ao te ra ka haere

atu a Maahu ki tana rua e takoto ana te whaonga o aua kai ki tekite a te whanako, pena tonu te mahi, nawai a ka pau tonu tekai o te rua ra, ka tahi a Maahu ka haere mai ki Maunga-wharau ako ai i te wananga ki a Taewa i reira hoki tona tuahine,a Mawake-roa e noho ana. Ka tae aia ka akona aia i reira, kaako aia i te Tu-ata, i te whakamotiti, i te whakahia-moe, i temaiki-roa a matau rawa, ka tahi ka wahia te whare i ako ai aiatipia tonutia atu ki ro (roto ki) te roto, he wahine tera i haereki te tapahi harakeke rokohina atu e te makutu a Maahu, matetonu atu te wahine ra, a e tu mai nei ano taua wahine, hekowhatu i enei ra a no te haerenga mai o ona pori (ropa, hunga)ki te tangi ki a Kura-pati-u makututia tonutia atu e Maahu,koia te kai whakatutu a Taewa mate katoa kai (kei) Kahu-ipu epaakai ana he kowhatu nga ahua, o taua iwi i mate nei, no tehokinga o Maahu ki tona kainga e noho ana a haere i te korokoro,ka tahi ka takaia (taona) mai te kai mana, ka maoa ka hoatu,titiro iho ai a Maahu ko te motu o tona iramutu te kinaki orunga i te rourou (kete) ka oho te mauri o tera, ka tahi kapokia te waha o te rourou ki raro, ka tahi ka makututia a haereana a Maahu, i muri i aia ka mate a Haere, a haere ana aMaahu ka tae ki tona kainga, ka makututia nga whanako (tahae)ra i tana

(34)(5)(2)rua, ko nga ingoa enei o aua whanako ra, ko Koko-uri, ko Koko-tea, ko Maru-kai-tahae, a mate katoa ratou i te makutu, ko tewaiata tenei e aronga ana ki tenei korero:

Kai te haruru auKai te kapakapa taku pohoE hika e - eKia pena au e hika meKoko-uri, me Koko-teaMe Maru-kai tahaePiko marire maiKai (Kei) te kai i te ruaTiraha a MaahuTika tonu mai toTipuna i roto i tona PaI Pari-nui-a-te-kahuTikina mai ai kiMaunga-wharau ako

Ai i te wananga kiA-Taewa i takinaMai ai e te tuahineE Mawake-roa e, eAkona i reira te tu-ataTe whakamatitiTe whakahia-moeTe maiki-roaE hika e, na teMatauranga ka wahiaTe whare, tipia ki roO te roto koKura-patu-tuka-mata-ruahiNo te haramaitanga o nga poriKi te tangi ki teraKoia te kai whakatutu

(35)(5)(3)A-Taewa e noho mai rungaO Kahu-ipu ra e, eNo te hokinga mai ki teKainga e noho ana aHaere i te korokoroKa rere te mauriO tera i te motuO te iramutuI tona matenga i upokoTaua ka waiho i rotoI te tia o te hamutiKo Tu-kai-whakaminaKa ea e hikaTo te kaia (tahae) mate ra

(36)KUPE

Ko tana kai i whangai ai ma ana tamariki he hau, waiho ihohei kai ma Mata-o-peru, ma Rere-whakaitu, ma Matangi-a-whiowhio, otira ma te nui atu o ana tamariki, kai tera wahi kaitera wahi o Ao-tea-roa nei e tu ana he kowhatu o ratou ahua ienei ra, a e tu mai nei ano, kei Whanga-nui-a-tara, ko Matiuraua ko Makaro, ko etahi ena o ona iramutu a he nui ano auamahi a tenei tangata, ko te whakapapa tenei i a Kupe:

Ko KupeHineTohu-ai-rangiTautunu-kereru

Tu-tawhio-rangiRiki-mai-taiWhiti-a-rangiKari-moeTakotoPapa-umaTahitoHokoTe-kura-mahe-roroTe-rangi-whawhahia

Ka noho i a Tau-rito ka puta koKere = Ari-uruAhu-rangi = NihoHine-taua = KukangaWhakamarino = Rangi-ka-purotuTe Ropiha = PotiHori-Ropata

(37)TENEI KAI TE ARUHE

Ko tenei kai ko te aruhe na Pukupuku-te-rangi i runga tonui te tuaranui o Rangi e awhi ana a no te tokonga a Taane i aRangi, ka horo ki raro pu ai, na Toi i whakaputa ki te ao, kaputa ko Hine-kotau-ariki, ko te waiata tenei mo te aronga otenei korero:

E tama e, e hara i a hau te parau . . . iNo nehe ra te parau iHe whakaputa tahaku ki te ao iHe korero atu kia rongo mai koe iKoua rangona hoki e, ko taumataWhakahehe korero iKorero tahi taura rau i eKa noho Raro-timu i eKa noho i a Raro-take i eKa puta ki waho ra i eKo Pukupuku-te-rangi i eNahana te aruhe i rungaAro i te tuara nui o RangiE awhi ana i no te tokongaA Tane ka horo kei raro i eKi te tahataha o Raro-hena(henga) nei pu ai eNa Nuka roa i kohi mai eNa Toi i whakaputa ki te aoNa te Atoru i pokapoka iTau tititia ai hei kaupeka moHaumia, a ka toro te pitauKi te Ao, ko Hine, Kotau-ariki e

(38)(6)(1)TAWHAKI

Ko te tangata tenei i piki ki te Rangi, a ko tona ara i piki atuai he Toi-hua-rewa ara he Tukutuku-punga-werewere, piki tonuatu tae tonu atu ki te rangi, a ka kite aia i nga tangata o teRangi i a Maikuku-makaka, na ko te waiata tenei mo te arongaki tenei korero:

Piki ake, kake ake i te ToihuarewaTe ara o Tawhaki i piki ai ki rungaI rokohiana Tura, Maikuku-makakaHapai-o-maui, he waha i pa maiI taku wahine purotu, taku tane purotuKorua ko te tau e i, whakakake e tamaI te kinga o to waha, no runga rawa koeNo te tahu nui a Rangi e tu neiNa Rangi-tu koe, na Rangi-roaNa Tane rawa koe, na Paia koeNa Te-apa-rangi-hihi, na teAparangi-rarapa, Tuki-ai-whare-rangiTe-ngaruru-mai-rangi, Te-mata-tohi-kuraKoe, Apa-i-te-ihonga na hana (nana) koeKaore nei e tama ko te wanangaI a taua nei, tenei i waiho i o kai renaNga pure tawhiti, nga kau-noti hikahikaTe kaunoti a to tipuna a Tura i haereAi i te rei nui, a o kahika i tona ahiKimihia e Kura, ko Tu-matere-te-umaKa hoki nga kai, ki te ao kai a Tu-ranga-nuiTe mata waha hei patu i te tangata kia mateNa te mau whaiwhaia (makutu) a hoki raI murere ai i te ara, ka mate koe ngengeKa mania ka paheke, ko te matamataKi te tuahu i makutu mai i Ko tamaI riakina te kekenga o Rangi, ka tarumu ruaNeke e titikaha amai ra, e kai o mata ki te kohu

(39)(6)(2)E tatau (tatao) i waho i te moana oToka Hapuku, ko Maunga-ngararaKa wharera uaruhe na taua i waihoI o kai ure ra kota-kopa i te rangiKo te ara totara te hua waiapu raE koia te korori tena ru e tama te whakiTo koutou iramutu, tamaua mai ra ki te uaI te kohu, e kai o mata ki runga morokotiaKarokaroia i te taturi o te taringa kiUareare ai, me te whakarongo atu ki nga ki maiA to tipuna a noho atu e makameke mai ra

No taua te ai o tu-rangi te matenga oHine-ra-kai i tu ura mahai i matakitakinaAi koia Hika-matakitaki, whiti ke mai koeKi ra i rahi nei te ai he mahara kaMate te koi awarua ka marere mai koeKi ro te wai, kau ana ko Hau-rakiKa pa ko te waha o Tu-tawhiri-rangiE tama e i raia te kai, toia ki uta ra,Haehaetia ai tenei ai te manawa, ka kaingaKa pau no Karo timutimu no taura ngaKoau, koia te waka nui i kakai ki teKirikiri ka kai ki te ponga ka kai ki teMamaku, ka kai ki te nganara whaka wae kakuiKi te para nehu e tama e i

(40)NGA-TORO-I-RANGI

Ko te tangata tenei nana te puia e ka mai nei i Whakaari, iTara-wera, i Tonga-riro, ko te whakapapa mai tenei i aia:

Nga-toro-i-rangiTangihiaTe-moanaTe-ao-ki-tuaTe-ao-kapitiNga-kaho-wa-ruaRuru-aoTe-wanaTara-waiRa-kai-aoMuri-manuTu-whakahoro-ahuHoumangaHou-mea-roaRa-kai-whaka-iri = Hine-rau-moaRau-mata-nui = TataraTineia - Te-ao-tawhiri-rangiRua-kete = Huru-tama-i-wahoHine-te-rangi = Kahu-tapereHine-kimihanga = Tu-reiaHuki = Rangi-tohu-mareHine-raru = HoparaHomata-i-te-rangi = Whare-nuiKukunga-o-te-rangi = Hine-i-tauaWhakamarino = Te-rangi-ka-purotuRopiha = PotiHori Ropiha

(41)WHA-TONGA

Ko tenei tangata ko Wha-tonga e whakataukitia ana ki tengahere:

Ta-pere nui a Wha-tonga

Ka noho i Tamaki-nui-a-rua, he oti ano te takitaki o tonawhare ko te ngahere, hei takitaki mo te hau, na ko te whare kote ahi hei takitaki mo te ua o te rangi, mo te huka, koia te kawhakataukitia ai:

Tapere nui o Wha-tonga

Na ko te whakapapa mai tenei i a Wha-tonga:

Wha-tongaRangi-whakauru-nukuWaka-nuiTawakeRa-kai-maroKokorako-tai-wahaRangi-whakaewaPari-koauTau-arohakiKapaUe-wha = Te WhakatauPara-kiore = WeroweroRangi-ka-purotu = WhakamarinoRopiha = PitoHori Ropiha

Ko te waiata tenei mo te rakau papa a Wha-tonga mo tetawa, ko nga hua e kainga ana no reira te rakau papa waiata:

Ra te pukohu eeKi taumata nui raKo au ki raro, oKataina ai, iE te rakau papaNa Wha-tonga, aHe kai kino ano, oE whakatau a ui anaI a hau u

(42)HERE-TAUNGA

Ko tenei kainga ko Here-taunga, he whakatauki ano tonakoia tenei:

Here-taunga ara rauPonga ihu mataotao

Ko te take i mataotao ai ki te ihu o te tangata, he mania, hewhenua tika kaore he ngaherehere, he hiwi ranei hei whakaruru,no reira i nui ai te mataotao ki te ihu.

Te rua ona whakatauki ko:

Heretaunga hau nui

Te toru o ona whakatauki:

Ko Heretaunga ara rau

He whenua pai hoki, no reira i nui ai ona ara haerenga tangata.Te wha o ona whakatauki:

Heretaunga whakatipu paru

Ka mate ona matua rangatira ka tipu ake ko a ratou tamarikirangatira tonu.

(43)RANGI-TIHI

Ko te whakapapa mai tenei ona:

Rangi-tihi = Rongo-mai-turu-whiuRa-to-rua = Hine-rangiTu-whakairi-kawa = Puhi-huiaTu-te-ata = Hapu-ririHa-hurihia = Tu-whakahoro-ahuHomanga = Harua-taiHoumea-roa = Te-ao-mata-rahiRa-kai-whakairi = Hine-rau-moaRau-mata-nui = Totara

Tireia = Te-ao-tawhiri-rangiRua-kete = Huru-tama-i-wahoHine-te-rangi = Kahu-tapereHine-kimihanga = TureiaHeeki = Rangi-tohu-mareHine-raru = HoparaHomata-i-te-rangi = Whare-nuiKukanga-o-te-rangi = Hine-i-tauaWhakamarino = Rangi-ka-purotuRopiha = PotiHori Ropiha

(44)TURANGA

He whakatauki ano to reira koia tenei:

Turanga tangata rite

He rangatira katoa, mo reira tenei whakatauki te rua ko:Turanga makau rau

He nui nga tane a te wahine mo reira tenei whakatauki tuatoruona whakatauki:

Ka tere RauaKa tere Pipi-whakao

Ko Raua kei te Wai-roa, ko Pipi-whakao kei Turanga he motungaherehere, ko te tikanga mo nga haere taua ka tere (ka haere)nga tangata o Te-wai-roa, ka tere hoki nga tangata o Turanga.

(45)WHAKATAUKI MO TE TANGATA E MATE ANA

Whatu ngarongaro he tangataToi tu he kainga

Ko te take o tenei whakatauki, ko te tangata anake e mate,tena ko te whenua ia e ora tonu.

Na he whakatauki ano mo te tangata e mate ana, mo tetangata hoki e ora ana.

Mate atu he tetekuraOra mai he tetekura

Ka mate te mea i mate me tona mana, oti tonu atu ora ake temea i ora me tona mana ano, koia i whakataukitia ai, ka matete mea i mate he tete-kura, na ka ora te mea i ora, he tete-kura ano.

(46)MAUI

Tae rawa atu a Maui ki a Hine-nui-te-po ka tahi ano aia kamate i taua atua ra, a koia te tangata e mate mate nei, mei oratonu a Maui penei e ora tonu ano te tangata.

He whanau kotahi tonu a Maui ratou ko ona tuakana, koMaui-mua, Maui-roto, Maui-taha, Maui-tikitiki-o-taranga, natenei i hii te whenua, na ko te whakapapa mai tenei i a Maui-tikitiki-a-taranga

MauiWhare-u-kuraUhengaPou-tamaWhiti-rangi-mamaoKupeHineTapua-i-rangiTau-tunu-kereruTu-tawhio-rangiRiki-maitaiWhiti-a-rangiKari-moeTakotoPapa-umaTahitoHoko = Tama-takiKura-mahi-roro = Whati-i-apitiRangi-wewehia = Tau-ritoKere = Te-ari-uruAhu-rangi = NihoHine-i-taua = KukangaWhakamarino = Rangi-ka-purotuRopiha = PotiHori Ropiha

Ko te waiata tenei mo te aronga ki nga korero mo Maui,waiata

Maringiringi ai e te toto i raro ra, e, e,Ko tona hekenga tonu u, u,Na Maui tonu aua pokapokanga e, e,He tiri te kowhao, o,Homai noa ra he mimira mo te waka e, e,E mau ai ra, a,Kei ranga noa ra te taro a Kea e, e,I Tai-porutu ra, a,I te tai whakaki na Whiri-nga-tai e, e,Pokipoki whakararo i e.

(47)TE REINGA

Kotahi ano te rerenga wairua o Ao-tea-roa nei, kai Muri-whenua, kai te hiku o te motu nei, ko nga wairua katoa o teMaori, e haere katoa ana ki reira rere ai, ko te wehenga hokitera o te wairua i te ahua o te tinana pirau, o te wairua oratonu, e rua nga kai wehe i te mate, i te ora, ko te wai-ora-a-tane te tahi ko te rerenga-wairua te tahi, ki te haere atu tewairua, ka tae ki te wai-ora-a-tane, ka mahara ano i reira ki tehoki mai ki te ao nei, ki tona tinana tangata hoki, ka hoki maiano te wairua, a te taenga mai o tona wairua ora tonu ake tetupapaku. Tena ki te haere te wairua, ka tae ki te wai-ora-a-tane, ka mahue mai haere tonu tae noa ki te rerenga wairua,ka rere te wairua ka mate hoki te tinana, heoi ka wehea te ao-tu-roa ka wehea atu te wairua, ko te kai wehewehe tenei i tetinana, i te wairua, koia tenei ko te Rerenga Wairua. E kitetonu ana nga Maori e haere tonu ana nga wairua e rere tonuana, e hoki ana mai.

Ki te mate to te Maori tupapaku, karakia marire ka tuku ai ite wairua kia tika ai te haere. He nui te tangi a te Maori kitona tupapaku, haehae marire i te tinana ki te mata, apakuramarire, e takoto ana hoki te tupapaku i runga i te atamira katangi ai he apakura te mahi, he tangi he haehae i te kiri ki temata.

(48)TANGA-ROA

Ko tenei tangata ko Tanga-roa he nui ona huarahi ahakoarauirihia te pa mo te tuna kia kore ai e puta ki nga pa o raro,puta tonu, ka mahi te tangata i tana pa kei puta te tuna ki ngapa o raro, e kii katoa nga pa o raro i te tuna o nga pa o runga,tena hoki tona whakatauki:

Ko Tanga-roa ara rau

No reira he ara anake mo-ona nga ara katoa o te wai.

(49)NGA TOHU RIRI

WHAKAARAARA MATUA I TE PAKANGA

Te whakaaraara matua i te riri pakanga a te Maori he mea itukua ki nga tohu a te Kaha-wai, a te Upoko-roro, a te Iriangahei tohu whakakite. Koia ra nga tohu whakakite a te Maori, kamaaro te haere o te tohu he �Koau-maro� tera, haerenga tohuhe �Rua-tapuke� he tohu ano tera e kore e kitea he �Ruahine�te tahi tohu, na ko te waiata tenei mo te aronga ki tenei korero:

Ko Huaki-pouri te whare o Tanga-roaKo Kueko-whare hei te wha tito kuMeko Tanga-roa, hei waenganui heiTe po tuo huaki pouri ae HapukuNana i keke atu ko te uru tapu oTanga-roa kori he ko raro hei te tuarongoHei te nohonga o Taumata-rua i paa aiona tohu te �Kura-takahi-puri�Te �Koau-maro� te Hiwi-maire, aeUru tomo ka whati te hoa ririTukua i ona tohu ki tana ika potoKi te Kaha-wai, ki te upoko-roroHoki te manga hei tohu whakakiteHei tohu mo hou (mou) e, i.

(50)HINE-NUI-TE-PO

Na Hine-nui-te-po a Maui i mate ai, i haere atu a Maui kiamate a Hine-nui-te-po i aia, a kamua ana a Maui e nga puapuaa te atua ra, a ka mate a Maui, he nui ana ropi raweke a Maui,he tini hoki ana ahua, he atua kaahu, he kereru, he mahitinihanga tonu tana i pai ai. Ko te whakapapa mai tenei oHine-nui-te-po:

Hine-nui-te-poRongo-timuRongo-takeRaro-pehu-ihoRaro-pehu-akeRaro-mataoMahea-a-wahaTakahuri-whenuaMuri-ranga-whenuaMauiNgai-nuiNgai-roaNgai-pehuNgai-arikiNgai-akiakiManu-tatai-a-ngoaManu-waero-ruaToi-te-hua-tahiRauruApaTaha-titiUe-nukuRua-tapuTama-ra-kai-oraTama-ki-te-hauTama-ki-i-te-haTama-ki-te-matangiTu-whakaeke-nukuTu-whakaeke-rangiPitoRereKoro-taiRongo-kakoTama-teaKahu-ngunuKahu-kura-nuiRa-kaiHiku-roaTu-purupuru

Te-rangi-tu-ehuHine-i-aoHu-hutiHika-weraRangi-tohu-mareHine-raruHomataKukangaWhakamarinoRopihaHori Ropiha

(51)TE MAURI O TE PAKAKE

Ko te mauri o te Pakake (tohora) kei Purakau-tahi i te Mahia,i Nuku-tau-rua, kei reira e takoto ana he mea hanga ki tewhenua rite tonu ki te mahinga ki te tohora, ko te take o tera ote Pakake e haere nei ki te Mahia haere tonu atu ki uta, ahakoahaere te Pakake i te nui o te moana ka mahara ake ano ki taratou mauri ka tere ano ki te Mahia, a ka kite nga tangata otera kainga i te Kauika Pakake e tere ana i waho, kua mohioano tangata e tere ano aua Pakake ki uta, a ka tapu te one o tetakutai e kore e haerea e te tangata ki te takahia te one e tetangata, ahakoa tata te Kauika Pakake ki uta, ka hoki ano auaika ki waho ki te moana, na reira i kore rawa ai e takahia te onee te tangata, engari kia pae rawa te Kauika ki uta a mate rawaki te one, ka tahi ra ano te tangata ka haere atu he haehae kau,na he mauri to nga Pakake, he mauri to nga tangata, to ngatuna, to nga manu, to nga ika, to nga inanga, to nga upokororo,na reira i mate katoa ai aua mea nei i te makutu, a ki temakututia aua mea nei e te Maori ka mate ngaro tonu atu, kote waiata tenei mo te aronga ki enei korero:

E ai te Kauika PakakeNa te hoari ki te oneI te Mahia peke maiMa a pouri ki teRa i a Tinirau hei roiMo tona taha mo Parua roraKei pau i te whanako i aMaru-atua, pai ritaKu poho e, i

(52)TE KIWI

Ka whanau te hua, ka takoto mutu noa te tau e takoto ana,tae noa ki te rua o nga tau, mohio tonu te kiwi ki tona hua, katahi ra ano aia ka hoki ki te pao, ka tahi ano ka puta te tamaitia te kiwi. Ko te waiata tenei mo te kiwi raua ko tana tamaiti:

He hua kiwi e aIro ara a ka mahue eAtu ko ro o ngahereHe tau ake eEra ka hoki maiI ai i ka tu, uNei ki a taua i

(53)(7)(1)NGA ATUA A TAMA-TEA

Nga atua a Tama-tea i haere mai ai i Tawhiti-nui, i Tawhiti-roa, i Tawhiti-pa-mamao, i te Hono-i-wairua, ko Te-tapu, koTe-wehi, ko Te-kopere, ko Ue-nuku, a koia nei nga atua a Tama-tea i haere mai i aia, a tae mai nei ki nga Maori i Ao-tea-roanei. He tapu te whare, me te rau o te whare, me nga rakau o tewhare, te ahi i te whare, e kore te ahi o te whare e kawea ki ngaahi taka kai kei mate te tangata, he tapu te tangata, me tonamahunga, me te tuara, me nga waewae, e kore e kanga temahunga, e kore e waha (pikau) kai, e kore e whiti te kai irunga i nga waewae o te tangata, he tapu katoa te tangata, metana moenga, nga kakahu, me te taha wai, te ipu wai, te kete,he tapu te whare takotoranga tupapaku, he tapu te wahi ekarakiatia ai nga tupapaku, nga rua koiwi, nga taumatua, ngatuhinapo, nga mahi manu, nga mahi moana, nga mahi kumara,nga karakia nga tangata o mua, o te whanau kotahi, ngakotekotenga mahunga te haerenga ki te riri, ki te takahi tetangata i enei tapu ka mate aia, a ko nga tikanga enei o teraatua o te Tapu.

Na ko Te-wehi, he wehi i nga rangatira, i nga taua, i ngarakau, i te pari, i te moana, i te mate, i nga wahi tapu, i nga

wahi karakiatanga, i nga moenga, i nga whare, i nga ahi, i ngarau whare, i nga tangata o mua, i te huka, i te tai, i te ua, i ngamaunga atua, i nga taumatua, i nga tuhinapo, i te hau, i ngawahine moe tane, i nga tupapaku.

Na ko tera atua ko Kopere, nana a Tama-tea ma i arahi maii tawahi, i tae ora mai ai ratou ki enei motu, ko taua atua hokite kai tutaki o nga hau o te rangi, a rere mai ana ratou i te aiotukituki, a ko taua atua, no reira mai ano tae noa mai ki amatou, he nui nga whakaaturanga

(54)(7)(2)a te Kopere i nga tohu o te hau, o te tangata, o te kino, o te pai.Na ko Te-tapu, Te-wehi, Te-kopere, Ue-nuku, Kahu-kura, konga putake mai enei o nga atua me nga karakia a te Maori, konga atua enei me nga karakia, i ora ai, i mate ai, otira kaore hemate o te Maori, i mua, ka tahi nei nga tini mate, na te pakeha,ka tahi te mate nui o te Maori, tena i mua, karakiatia atu anaora tonu atu a koroheke noa, te tangata ka mate ai, na ko etahiatua a te Maori he Ngarara, he Kowhatu, he Wheke, he Ruru,he nui noa atu nga atua a te Maori, a ko enei atua he atuawhakamate tangata, engari, kaore e ngaro te kai a te tahi atua,a te tahi atua, ki te mohiotia e te Tohunga te atua e ngau ana ite tangata, ka panga atu ai te kawa a te Tohunga ki runga ki tetupapaku, me te karakia ano te Tohunga i nga karakia ano motaua atua, rere tonu atu taua atua ki waho ora tonu ake tetupapaku. He tika rawa atu nga karakia a te Maori mo auaatua, he mana ki te tonoa e te Maori te whatitini kia tangi, katangi tonu, ki te tonoa te hau kia pupuhi, puta tonu, ki tewhakamutua te hau mutu tonu, ki te makututia te tahi tangata,mate tonu, ki te makututia te Tuna, te toka ika ranei, te Piharau,te upokororo, te manu, te kahawai, ka mate tonu, he mana teMaori i mua, me ona atua me ona karakia; rongo : tera te atuaki te karakia toro a te tangata. Inaia nei kua mahue i te Maoriona atua me a ratou karakia, no te taenga mai nei o te Pakehame ona atua ka kiia hoki e te Pakeha me horoi nga upoko o teMaori ki roto ki te kohue, a kaore nga Maori i whakakore, awhakaae ana ki ta ratou tikanga a horoi ana nga Maori i a ratouupoko

(55)(7)(3)ki roto i te kohue, no muri mai ka kite nga Maori, e he oko ianga ipu horoi a te Pakeha, motu ke noa atu ki roto ki nga wahitapu ano, a kei reira nga ipu horoi, a ko nga kohue kai, kei ngakauta, he kohue kai era, ka nui te mahi patipati kohuru i ngaMaori, heoi te mea e tika ana ko te Rongo-pai, tena ko ngaPakeha e he ana ta ratou mahi tinihanga i te Maori, ko te tahimatemate tenei o te Maori ko nga mate a te Pakeha, i mua, kaore he rewharewha i pa ki te Maori, me te piwa, me te mitara,me te rumatiki, me te huango, me te karapu, me te tini o a tePakeha mate, ko ta te Maori mate kia korokoroua rawa kamate ai, a me patu e te hoa riri hei kai, a me mate ki te wai, kite moana, ki te taka i te rakau, i te pari, i te wera, a e tae ananga tau a te Maori i mua ki te nui noa atu, a e hinga a rakauana te mate ka mate ai.

(56)NGA TOKA IKA ME NGA HIINGA IKA

Ko nga toka Hapuku i te moana, na te atua i whakaatu, ekore e kitea hoki e te tangata, he mea tuhi e te atua i kitea ai,a ka tirohia nga tohu o te toka e hoki atu ai te kai hei ki reira,ka tirohia ki nga i uta, a ki te ngaro aua tohu ka ngaro ano hokite toka, ko aua toka nei, he hiwi i uta, he awa awa, he toitoimaunga nga tohu, a waiho iho hei taonga ma nga uri i muri, a ekore e riro i te tahi iwi ke atu.

(57)TE HOROEKA

Tenei rakau te Horoeka, no te tahi tau i pua ai, a kia tae hokiki te tahi tau, ka tahi ano ka whakawhatu, a ka pakari ona hua,a ka kainga e te manu, a ka taheretia te manu, no te tau i puaai te Horoeka, ka mohio te tangata, kai te tahi tau ka nui temanu, ka rua ai nga mea o Ao-tea-roa i rereke, he kiwi te tahihe Horoeka te tahi. Ko te manu nei ko te kiwi i rere ke i ngamanu o Ao-tea-roa katoa a ko te rakau nei ko te Horoeka i rereke i nga rakau katoa ano hoki a Ao-tea-roa, me te kiwi. Kawaiatatia:

E ngari te titiE tangi haere anaWhai toko ruaRawa raua aTena ko au neiE manu, uKai (Kei) te hua kiwiI mahue i te taWai i, ka toroTe rakau kai runga, aKa hokimai ki tePao, ka whai uriKi te ao, i

(58)(8)(1)IWI-KA-TERE

Na Iwi-ka-tere te mokai Koko (Tui) i akona ki nga karakiakatoa, me nga korero katoa, me nga mahi katoa a te tangata, amatau ana taua manu ki nga ritenga katoa, ki nga mataurangakatoa, a nui rawa atu te matau o taua manu, a riro katoa manate whakahaere, me nga karakia, a ka tae ki te ngahuru o pou-tu-te-rangi, mana katoa e pure nga maara kumara, he nui tematau o taua manu, a tae ana ki te tahi tau, ka tahi ka tonoaatu e Tama-te-ra tona tangata haere ki a Iwi-ka-tere kia homaitana manu hei karakia i ana maara kumara, ka haere te tangataka ki atu ki a Iwi-ka-tere �I haere mai au ki te tiki mai i tomanu, hei pure i a matou kumara.� Ka ki atu a Iwi-ka-tere�Taihoa, kaore ano aku kumara i purea, kia oti aku te pure katiki mai ai.� Hoki ana tangata ra ka tae ki a Tama-te-ra, kariri, ka tahi a Tama-te-ra ka ki atu �Akuanei ka po, kia wareanga tangata e te moe, ka haere ai koe ki te whanako (tahae)mai i te manu a Iwi-ka-tere,� a i te po ka warea te Pa e te moe,ka haere te tangata a Tama-te-ra, ka tono ki te Pa, kua moekatoa te Pa, a, ka haere atu te whanako ra ki te whare a Iwi-ka-tere raua ko tana mokai manu ra, e haere atu ana ano te tangatara kua mohio te manu ra, kei te haere atu te whanako ra, ki tetahae i aia, a ka timata te whakaora a te manu ra i tanarangatira, karanga noa ki tona ariki, karanga noa, moe tonu aIwi-ka-tere, ka karanga te manu ra �E Iwi ka riro au, e Iwi kariro au, e ara ka riro au.� Ka mau te ringa o te whanako ra kite manu ra

(59)(8)(2)haere atu ana i aia ka riro. I te ata ka ara a Iwi-ka-tere kawhakarongo kia korero te manu ra, a kore noa iho taua manu ikorero, a ka puta aia ki te titiro, e kua kore tana manu, ko temahi hoki a taua manu, e haere ake ana te ata ka korero, kawhakarongo te iwi katoa ki nga korero o te ra e panui ana tauamanu, ka tangi a Iwi-ka-tere ki tana manu ka riro nei hoki i tewhanako, a i mohio aia na Tama-te-ra i whanako, ka hui tetaua, a ka haere, ko Te-kaura-kai-rapaki ka mate, ko te ngakimate tenei mo te manu ra, ka mau te riri i konei, a ka tahi ra :ano ka amiotia e Iwi-ka-tere puta noa ki Turanga, a ka haeremai, haere ana ki te tahi, haere ana ki te tahi kakapiti ana ki teWaiau ka mate te taha ki te whanako ki a Tama-tea ko Tau-para he parekura, he mano ki te matenga mo te mokai a Iwi-ka-tere, ka whati mai a Ngarengare i te Wai-roa, a ka mahueatu a reira na Iwi-ka-tere, a me ona uri e noho mai nei ano, koNgarengare me tana tama, me Tama-te-ra noho noa mai koHere-taunga, ka noho, puta ake ana uri e noho i Here-taunganei a puta noa ki Wai-rarapa, i hoki ano ia e tahi o ana uri ki teWai-roa, a na te whanako nei nga rangatira e noho i Here-taunga nei, na ko te whakapapa mai tenei o Ngarengare:

NgarengareTama-te-raHine-te-moaWhatiapitiRangi-wawahiaRangi-hiraweaHoparaHomata-i-te-rangiKukangaWhakamarinoRopihaHori Ropiha

(60)(9)(1)KAHU-NGUNU

Ka haere mai te rongo o Kahu-ngunu ki Nuku-tau-rua, hetangata pai, he tangata kaha ki te mahi kai, he tangata ure nui,era ano e tae mai ki Nuku-tau-rua, ka tahi ka whakatauki aRongo-mai-wahine:

�Waiho i kora nui mai ai tona ure, i waho ra, ki te taka mai kiroto ki Tangutu-waha-nui o te ati-hau, e tuhera atu nei pokopokonoa ki roto.�

Na ko te ati-hau he awa rerenga waka ki uta, ahakoa nui tewaka rere atu ana ki roto, ko reira ka whakataukihia eia:

Waiho kia nui aua mai i waho raKi te toka mai ki tangutu-waha nuiO te ati hau e tuhera atu nei pokopokoNoa tona nui na kiroto,

Ko te atihau he awa rerenga waka ki uta, nana i whakarite kitona tara.

Ka haere mai a Kahu-ngunu ka tae mai ki Nuku-tau-rua, kanoho i reira, a ka pirangi a Moenga-wahine ki aia, a whaiaipotonu iho ki a raua, ka mahi a Kahu-ngunu i te kai hei whakaturii te wahine ra kia tahuri mai ai ki aia, a ka kai a Kahu-ngunu inga kai haunga o te moana, a ka moe te wahine ra raua ano kotana tane tupu ake, ko Tama-taku-tai a hura atu ana e Kahu-ngunu nga kakahu o Rongo-mai-wahine raua ko te tane kawhakakikihi atu i tona tutae ki roto i nga kaka o Rongo-mai-wahine raua ko tana tane, a ka rongo nga ihu o te hunga ra i tehaunga, a ka ki raua taukiri te piro, ka pare atu te wahine ratana tane, a kaore raua e mohio, a pera tonu ai te mahi a Kahu-ngunu ki a raua

(61)(9)(2)a nawai ra, ka kino te wahine ra ki tana tane.

Ka haere a Kahu-ngunu ki runga i te taumata titiro ai ki temoana, a ka kite i te koau (kawau) e haere ana, a ka ruku tauamanu a ka ea, a ka ruku ano, a ka pepe a Kahu-ngunu ka meapepe tahi, pepe rua, a tae noa ki te tekau o nga pepe, a ka ruatekau, ka ea te koau (kowau) ra e pepe tonu ana a Kahu-ngunu,a ka mohio aia he roa noa atu tona manawa i to te koau ra, i temea ka ea te manu ra ki ano a Kahu-ngunu i nga tona manawai te pepe tonu ona, ka hoki aia ki te kainga, a ka taia te kupenga,ka whiria te taura, a ka kau aia ki te toka i waho i te moana, aka ruku aia a ka mahi i te paua ki roto ki tana kupenga rohe, aka ki a ka tahi ra ano aia ka ea, a ka kau aia ki uta ka kumea te

Rohe ki uta, a ka haere ratou ko ana hoa ki te kari (keri) aruhe,a ka ki atu aia ki ana hoa mana anake e waha (pikau) a ratouaruhe, a ka tirahatia kia kotahi haere, a ko aua mahi ra te mahii riro ai i aia te wahine a tana hoa ka moe aia i a Rongo-mai-wahine ka puta ko

Kahu-kura-nui = Rua-tapu-nuiRa-kai-hiku-roa = Rua-rau-hangaTaraia = Hine-pareRangi-taumaha = Hine-i-aoHuhuti = Whatu-i-apitiHika-wera = Uira-i-wahoRangi-tohu-mare = HukiHine-raru = HoparaHomata-i-te-rangi = Whare-nuiKukanga-o-te-rangi = Hine-i-tauaWhakamarino = Rangi-ka-purotuRopihaHori Ropiha

(62)WHAKATAUKI

Ko te tahi whakatauki a te Maori:

Kia whakaaro koe i taku moeKo te whatu tu-rei a Rua

Na ko te tikanga o tenei whakatauki mo te ai, no te mea kote mea nui tenei hei whakaarotanga i te tangata i te moe, ko teai; e whakaarohia ana e te wahine, e te tane ranei i te moe ki teai raua, no te whirau (hirau) otira e hara noa iho tenei engari toona tikanga nui mo te wahine ara mo te ai.

(63)TE MATAPUNA O WAI-KATO

Kei Tonga-riro te matapuna o Wai-kato, a ko te matapuna oWhanga-ehu kei reira ano kotahi tonu te kowhatu i puta ake aia Wai-kato me Whanga-ehu, ka puta a Wai-kato i te tahi pito ote kowhatu, he wai Maori ka rere ki Tau-po puta noa atu ki te

moana i te tai hauauru a Wai-te-mata, na ka puta ko Whanga-ehu i te tahi pito ano o taua kowhatu ra ano i puta ake ra aWai-kato puta ake ana a Whanga-ehu he wai-tai ka rere putanoa atu i te tai hauauru i waenganui o Whanga-nui o Rangi-tikei.

Ko te whakatauki tenei o Wai-kato:

�Wai-kato taniwha rau�

mo te nui o ona rangatira.

(64)TE IKA A MAUI

Ko Ao-tea-roa te ika a Maui, ko te hiku kei te pito ki tererenga wairua, ko te upoko, ko te pito ki Te-whanga-nui-a-tara, ko Turaki-rae ko te tahi o nga kanohi, ko Whanga-nui-a-tara, ko te tahi o nga kanohi ko Wai-rarapa.

(65)PUTIKI-WHARA-NUI

Ko Putiki-whara-nui, ko te putikitanga o nga makawe o Tama-tea, koia ra te take o taua ingoa.

(66)TE MANU NEI TE HUIA

Ko te manu mokai a Tatu he huia, a i whakanohoia eia kiTara-rua, a ko te waiata tenei mo te aronga ki te korero o teneimokai:

Taringa i whakarongo, oKi te kohimuhimu uTe mokai a Tautu, uNau mai haere, eKi te whare pora, aIa Hungahunga, aKia mana ai iTou rerenga, aE tioro nei, i

(67)RANGI-TAANE

Ko Rangi-tane te iwi i noho a Here-taunga puta noa ki Wai-rarapa huri noa i te tai Hau auru tae noa ki Manawa-tu, he iwikotahi tonu enei iwi ko Rangi-tane anake i rere mai ano i aTane-nui-a-rangi na ko te whakapapa mai tenei o Rangi-tane:

Tane-nui-a-rangi = Hine-nui-te-poRongo-timuRongo-takeRaro-pehu-ihoRaro-pehu-akeRaro-mataoMahea-a-wahaTaka-huri-whenuaMuri-ranga-whenuaMauiNgai-nuiNgai-roaNgai-pehuNgai-arikiNgai-akiakiManu-tatai-a-ngoaManu-waero-ruaToi-te-hua-tahiRauruRutangaWhatu-maApaTaha-titiRua-tapu-nuiRa-kai-oraTama-ki-te-raHiku-rangiRongo-ma-rua-a-whatuRangi-tu-tawekeMatangi-aura-nuiWhare-o-uruIhi-o-tongaMarere-o-tongaTakataka-puteaWhataWhatongaRangi-whakauru-nukuWeka-nuiTawake-haparaparaRa-kai-maroKorako-tai-wahaRangi-whaka-ewaPari-koau

Tau-arohakiKapaUe-whaPara-kioreTe-rangi-ka-purotuRopihaHori Ropiha

Na ko Nga-ti-Kahu-ngunu te ingoa o te iwi o te tai rawhitiputa noa ki Wai-rarapa, no te takiwa i a Te-ao-matarahi rauako Taraia, tae noa ki a Te-angiangi raua ko Te Whatu-i-apiti,ka moemoe o ratou uri i nga uri o Rangi-tane, a ka take rua auauri ki aua iwi e rua, a tae noa mai ki enei ra.

(68)HINE-MAHANGA ME ANA MANU

Ko Hine-mahanga te wahine nana i taki te manu e karangatiaana tena whakatauki:

Ko te pua a Hine-mahanga

Ko te take i takina ai eia te manu, he tangi na tona mokopunaki te manu a te tahi tamaiti ka tahi ka takina eia te manu, ko temanu tuatahi, nana i noho tuatahi te whare o Hine-mahanga heKopara (korero ako) no muri nga manu katoa, nui atu te manue haere atu ana ki taua pua taki, kaore nga manu katoa ewareware ki te pukepuke i tu ai te whare a Hine-mahanga taenoa mai ki tenei whakahopuranga, kaore hoki nga manu ewareware ki nga wai i tukua ai nga kaha a Hine-mahanga, kaorehoki nga manu e wareware ki nga rakau i whakaritea e Mahangahei nohoanga mo nga manu, he pono enei korero, i kite anomatou, i matakitaki ano, ki te mahi, ki te mana o Hine-mahangai te takiwa i takina ai eia te mana, tahuri tonu ki te taha, hokirawa mai tana tane a Pa-tea kua tu te whare hinu a tona wahine,a ka mate te tane i te whakama, kaore hoki aua hinu o Pa-tea,patua iho tona wahine, ka mate, mehemea kaore a Hine-mahanga i patua e tona tane penei kua takina te Pakake kimanawa-rakau, ka oti nga pou mo tona kupenga, ka patua nei etona tane, kore tonu atu e oti te mahi no te pakake e u ai kiuta.

(69)NGA RAKAU WHAWHAI A TE MAORI

He tokotoko, he huata, he patu, he taiaha, he hoe-roa, Pou-whenua, kahu whakangungu rakau, he Pukupuku, kaore te taoe puta ki te tangata, a i te wa e parekura ana, kaore e warewarete tangata ki ana karakia, a me te korero tonu te atua i runga ite tohunga, a ki te korero te atua i te korero o te ora tika tonuatu ki te ora, a ki te korero i te korero mo te mate tika tonuatu ki te mate, korero nui tonu ai te atua, me te whakarongo teiwi katoa ki te korero a te atua, ko te tahi korero tenei a teatua:

Kia kotahi a taua whakaaro atuMehemea kai (kei) whea te kowhatu tu tahikia homai ana nga rakau ki runga ki a tauaTe po ana taua, te Reinga ana taua, kia huke ana e taua,ko nga rakau ra tena mo taua,Tu mata tia ana ki te ahi tu whakataketake ana tauaKo te taua rangi ra tena, paku ana ki te rangiHaere whakataketake ana taua

Koia nei te korero a te atua e ka haere ki te iwi.

(70)NGA WHETU

Ka huri te tau ka rewa nga whetu ki runga, a Mata-riki metona huihui, a Puanga me tona huihui, ka kitea ena whetu, kahaere katoa nga kai o te moana ki uta, na Mata-riki i a mai kiuta, ka kitea atu a Mata-riki ka aroha te Maori, i aroha ai, kotona putanga mai, ko te matenga atu hoki o te tangata, a ko tearoha o taua tangata e puta mai ana i a Mata-riki, ko te waiatatenei e aronga ana ki te korero mo Mata-riki:

Tirohia atu nei, ka whetu rangitiaA Mata-riki i, te whetu o te tauAwha ka moe e aMai ra homai ona rongoKia homai a atu auKa mate nei auI te mata pouriI te mata porehuI roto i a hau

(71)(10)(1)(ALMANAC)

Na ko te whakahaere a nga Maori mo nga ra, mo nga maramatae noa ki te tau he matau rawa te Maori ki te whakahaere inga ra kino e kore ai e whai hua nga Kumara, nga taro, otiranga kai katoa nui atu ki te Hue, me te ti, e mahia ana e teMaori ki te whenua, kia puta mai nga hua, a ki te toua ngapurapura i nga po kino ka tupu, nui atu te tupu, otira kaorerawa atu e whai hua, tena ki te toua nga purapura i nga po paie whai hua ai nga kai, nui atu nga hua, kei nga po te tikanga,kei nga ra, kei te marama, e matauria ai te whakahaere o ngahua whenua, e kitea ana hoki e te Maori nga tau kakano, ematauria ana hoki ki nga pua rakau katoa tae noa ki te kiekie,e mohiotia ana te tau kakano kore, e mohiotia ana, e mohiotiaana ki nga pua o nga rakau, a e tirohia ana ki nga whetu, ki ngara ki te marama, a ka mohiotia he tau toa he tau ka puta ngamahi o taua tau, he hau, he huka, he puaheiri, he marangai kote ingoa o tena tau he Toa kaore hoki he kakano o taua tau. Ae matauria ana te tau e nui ai te kiore, e matauria ana ki te puao te tawai, nui atu te tupu ake i te whenua, a he tau tawai, henui te kiore, a kua tae te nehu a te tawai ki te moana, a tae atuana ki Hawa-iki, a ka whakatika mai te mano tini ngeangea o tekiore ka kau mai i te moana nui a Kiwa, a ka kau mai i temoana me te kai haere mai i te nehu o te tawai, a tae rawa maiki uta nei kua momona te kiore i te kainga haeretanga mai i tenehu o te tawai, a ka u mai ki uta nei ka kitea ki te kainga i tetotaraheke

(72)(10)(2)i te Turikakoa, i te toetoe, paupau ana, i te kiore te kai, a taerawa atu te kiore ki nga ngaherehere tawai kua momona noaatu he patu kau to te Maori, ko te patu i tenei mea, he meahanga ki te Tawhiti ao ake te ra nui atu te kiore e mate ana i tetangata kotahi i nga tawiti, he mea ano e rua a e toru mano, i tepo kotahi, ka tahi ka tahuri ki te hutihuti i aua kiore, a karupeke te hutihuti, ka tahuna, ka whaongia ki roto ki te tahaa,a ka kiia he huahua, a he huahua pai rawa atu taua huahua heikai nga huahua pai a te Maori, he kiore, he koko (tui). E rua

nga kiore a te Maori he Puhina te tahi he Koka te tahi, engarikotahi tonu te rite he kiore Maori anake raua, na te kiore Pakehai huna te kiore Maori, me nga manu Maori, na te manu Pakehai huna, a te tahi take i ngaro ai aua mea, he mea kua ngaro temana Maori, me ona whakahaere, me ona karakia taki mai i temanu i te kiore i tera wahi i tera wahi, he karakia anake hoki temahi a te Maori i mua, mo aua mea katoa. Ka mutu te mahi kite Tawai, ka hoki te kiore ki te parae, a ka noho i roto i te rua ite whenua, he mano tini ngeangea ki reira, a ka kite te Maorikua noho ki te rua, a ka tae ki tena marama, ka tahuna teparae, a ao ake te ra ka hutia ake ano te pake ki te kaki rurukute tatua ki te hope, tapiki te ringa ki te tauhere, ka tahi kahaere ki te kari (keri) a nui atu te kiore i roto i te rua kotahi,he mahi nui tenei, hei tanuwaha, hei kinaki aruhe

(73)(10)(3)hei kinaki kouka (tii) ko te kai hoki tenei a te Maori i ora ai itona whenua.

Ko te whakapaparanga tenei mo nga ra, i te timatatanga o temarama tae noa ki te mutunga o te marama:

He ngaro ka ruiaWhiroWhiti ka reia, he po paiMo te Tama me te ikaTireaHoahoa ataOue-nukuOkoroTama-tea-tu-tahiTama-tea-tu-ruaTama-tea-whaka-pa, kua pa teKai a te Tama, ki te noke, aTe ika anoAriHunaMawhareiOhuaAtua, he po tapu teneiMaureTaruRakaunui, ka rere te kumara teTaro, ka hi te tuna, me te ikaRakau ma-tohi, ka kai te TunaNui, ka rere ano te Kumara, ka hiiTe ika

Takirau, ka rere ano te kumara ka hiiaAno te tuna me te ikaOikeKore kore tu tahi

(74)(10)(4)Kore kore tu ruaKore kore whakapiri ki nga tanga-roa, kaPiri te tuna ki te ruaTanga-roa-a-muaTanga-roa-a-rotoKiokioO tane, ka kai te ika te tunaO rongo-nui ka rere te kumaraMauriMutu whenua

Na ko te whakahaere tenei a te Maori mo nga marama, itimata i te marama a te pakeha e kiia nei ko Hune a tae noa kinga marama katoa a te pakeha o tona tau ki a Mei:

O pipiri HuneOho ngongoi HuraeO here turi koka AkuhataO mahuru HepetemaO hiringa a nuku OketopaO haki hea NowemaO kai tatea TihemaO hui tanguru HanueriO pou tu te rangi PepueriKa hauhakea te kumara MaeheO te ngahuru kari piwai ApereiraO te matahi o tau MaiO paenga whawha

Ko te whakahaere tenei mo nga purapura e tona ai ki tewhenua, kei nga po tika ka rere ai te mata-ku ara te mataa-rua.

Nga manu na raua i pikau mai te kumara i Hawa-iki heHaronga-a-Nuku, he Haronga-a-Rangi.

(75)AO-TEA-ROA

He whenua pai a Ao-tea-roa i mua, he whenua makuku, hewhenua momona, i te mea e tu ana nga ngahere, ko nga maungahe ngaherehere, a ko nga parae, he rarauhe, he toetoe, he ..........,

he karamu, he kotukutuku, he ngaio, he kowhai, he harakeke,ka heke te wai o enei ki te whenua ka momona te whenua a kamakuku, a e kore e mimiti te wai o nga roto me nga awa emimiti i nga raumati, na reira i ora ai te iwi o enei motu i te kai,nga hua o nga rakau, he kai na te manu, nga aruhe o te whenuame te panahi, o te wai he tuna, he ika, he inanga, he upokororo,he kokopu, o te moana he ika, he pipi, he pupu, he koura, me tetini noa noa atu.

(76)(11)(1)NGA KAKAHU MAORI ME TE NGAKI KUMARA

He mea haaro ki te harakeke te kakahu o te Maori ka whatuahei pokeka, ki te korowai, he mea takiri tenei ki te harakeke, aka riro mai te whitau ka mirohia e te wahine ka tukua ki te waika patua ka taurakitia, ki te ra, ka maroke ka whatua heikorowai, kia oti rawa ka tahi ano ka patua ki te wai, ka ma tekakahu na ko nga hukahuka pango (mangu) o te korowai me tepokeka me nga mea pango mo te taniko o te kakahu e tikinaana ki te kiri (poha) o te whinau (hinau). Ka herea mai kapatua taua kiri ki roto ki te waka kumete, ka huahuatia ki tewai, he mea tahu te wai ki te kowhatu wera kia werawera ai tewai, a ko tena ingoa tenei he huahua, e toru pea nga ra e tauana i roto i te kumete ka tangohia ki waho, ka kawea ki roto kite paruparu takahi ai, a e toru nga ra ki roto ki tera, ka horoiaki te wai, koia e pango na nga hukahuka o te korowai me tepokeka. Na ko te mea hei whakawhero, he kiri (hiako) toatoa,he mea pera ano me te kiri o te hinau tenei kiri e whero ai temuka, ko te pake, e tikina ana i te kiekie, ka mahia a ka kaweaki te wai, a kia maru ra ano i te wai ka mahia ki uta, ka taurakinakia maroke ka wahaia (pikaua) ki te kainga ka whatua he pake,he kakahu hei whakaheke mo te ua, nga taru o Aotea-roa e paiki te ngaki he puha, he kohukohu, he toatoa, he tutumoko, hepukatea, nga mea hei ngaki taru he takoko, he mea tarai ki temaire, ko a te Maori ka heru enei, hei ngaki kumara, me ngaawa kari (keri) o ona Pa, me ona pa tuna, he mea pai rawa atute takoko, he ko te mea hei

(77)(11)(2)mahi i nga puke (ahuahu) o te kumara he ko tarai rawa, hererawa te teko (teka?), puhi rawa a ranga o te ko ki te kereru, heimahi whakatakune, a ka rua te kau hei papai i te ko e korerawa e roa ka oti te ngakinga, ko te nui ia o nga tangata heiwhakato i nga purapura.

Na ko te whakatauki mo te pake:

E Taha, he aha te tohu o te Riri

E mau tonu ana te pake i runga i a Taha-rakau haere tonu teruinga (nuinga) a Taha-rakau i tona pake.

E roa a raro e tata a runga

Tona tikanga, he roa e haere ana mai te riri o te whenua,tena ko te ua o te rangi, he tata tonu te heke iho ki te whenua.

(78)TE ARUHE

Ko te mahi i te aruhe he ko te mea mana e huaranga kirunga, ko etahi hei mahi ara he akuaku ki runga pu ai, a kahorahia kia maroke, ka kohi ai ki te kete, ka hoatu ai ki tewhata, a ko etahi ka kawea ki te wai, tau atu tau atu, ma tewahine e patu te aruhe, kohere rawa whakarewa rawa te pipihei kinaki me te tuna.

(79)TE TII

He kai pai atu tera te tii, he mea kari (keri) ko nga putake ote tii, ka pae, ka tahi ka waruhia, ko etahi ki te waru ko etahi kite whakautu i te umu. Ka timata te mahi i tenei mea i te tii atao roa, e kore te tane e moe i tana wahine, engari kia maoa teumu, ka moe tahi ai raua. No te ngahuru i taona ai te tii, a note ngahuru ano hoki i taona ai te karaka, a ka maoa te umu tii,ka whataa kia maroke, a he mea paoi te tii ka tuku ai ki tekumete a ka mahia ka koramuramua ki te wai a ka eke te paraka kokoa he kumete ke ano a ka tapaea ki te ope kia kai aratou.

Ko rerenga o te tii, he kai ano tera ko te kouka e taona ana.

(80)HE PUKURAU

E puta ake ana te pukurau i te whenua, a e rua ona mea, hepukurau te tahi, he maraue te tahi, ka kitea te tarake pukuraue tupu ana, e pakupaku ana ano, ka haere te tangata ki te tahaki te ra, a ko tera ata ka tau ki aua pukurau, ma reira e kore aie roa ka nui aua pukurau, ka mahia ki ro (roto ki te) kete kakawea ki te wai tau ai, a ka roa ka taona ranei ka hinua ranei.Ko te maraue pera ano me te pukurau, engari ia e rere-ke anatona ahua, kaore tenei e kainga, he kino, no reira tenei waiata:

He marauea ra ka whakapau tuki au

(81)TE KOURA

Ka mahia te koura mo nga hakari, ko te hiku anake e mahiaana, ko te papapa o te tinana e kainga ana me nga waewae e tekai tahu o aua mea.

(82)TATAU TANGATA, TATAU KAI

Ko te tatau mo te tangata e penetia ana kotahi rau tarepa terua, a mo te kai kotahi rau ma ngahuru, te mea e rere ke ai tetatau o te kai kai hoki he ki te iwa aua tatau a iwatia te tangata,ara kei tatautia a tokoruatia.

(83)(12)(1)TAHERE MANU

Na ka mohiotia te tau kakano, ka mahia te tii, ka toetoea heikaha, a ka ki nga kete i aua tii, a ka haere te manu ki te pua, akua noho te manu tau punga o te pua he korero tonu tana mahii te mea he tute aia he karanga tana, i nga manu katoa, a katitiro te tangata kua rui te manu ki taua pua, a ka haere aia kite tahere i tana pua, a he mea herehere nga kaha ki nga mangao te rakau kapi tonu nga peka (manga) o te rakau i te kaha, a

ka karakia ratou katoa i a ratou pua, he karakia taki mai i ngamanu ki aua pua, o tera wahi, o tera wahi, a i runga hoki i ngapua aua tangata e karakia ana, koia nei o ratou karakia taki mote manu:

Nga manu i Tarawera te takina maiWairua o manu - uKo manu te kutikuti, ko manu te heiheiKutikuti o te rangi pekapeka o TaaneTenei wai inu i wai inu ki te puna Tane iHakure i

Kei te karakia aia, aia, tangata i tana pua tahere ka pae ngamanu, a ka tiri, ka hutihutia, ka mahia te ahi hei tahu, me tewaka mo te hinu o nga manu, a ko te ipu ki te tahi pito o tewaka tu ai, a ka rere te hinu i roto i te waka ki te ipu, he meahoki kua mahia nga koko ki runga ki te rakau kia pai ai te tu kite ahi, a ka timata te tahu, ka hui nga taane, nga wahine, a katapu hoki ratou, kaore e kai, a kia totoo te hinu, a kia nui teheke o te hinu ki roto ki te waka, ko te karakia tenei o te huinei kia nui ai te hinu:

He kereru aua manu ki uta te u ai(84)(12)(2)

Ko te tama i a Taane te u aiKia utuhia e te puhake toHe koko aua manu ki uta te u aiKo te tama a Taane te u aiKia utuhia e te puhake toHe kaka aua manu ki uta te u aiKo te tama i a Taane te u aiKia utuhia e to puheke toKoko e, tahuna, tahuna te puna i utaTe puna i tai te puna whakawareaTe puna nawai, to-too waipuke i

E karakia ana tena e heke ana te hinu, a ka mutu te tahu kawhaongia ki roto i te tahaa, a ka noa nga tangata me nga wahine,a ka kai ai ratou. Ko te ingoa o tenei tahu he matiti, a he peneiano te tahu o te kiore, me nga karakia ano, e horea ana anotera, engari e whaohia ana etahi kiore ki roto ki te taki kiri ihorea ra, ka whaohia nga mea e toru ki roto kotahi tena paka,ka tauia, ka tatau tonu i nga paka tae noa ki te rau, ki te mano,

e panga ana etahi kiore ki ro wai, tu ai, a he roa ki reira, katahuna, ka kainga, he kai pai rawa ia, na ko nga piro (puku,whakau) o nga manu, ka huahuatia, ka mahia kia maoa ka kaingae aua kai mahi nei.

Ko tetahi mahi i te koko he whakamoe, kai a Hurae ka mahiatenei, a ko Hurae ano hoki, ko nga huanui (ara) kua mahia kiapai mo te haere rawa atu ki te whakamoe, e watea atu ana tewa e haere atu ai te tangata, a ka mahia he rama i te kirikahikatea, a i te kiri totara, hei ahi kia marama ai te pikipiki inga

(85)(12)(3)i nga pae koko i te po, a i te ahiahi i te mea ano e ahua maramaana ano, ka haere nga kai titiro i te koko, a ka kitea e noho ana,ka tautuhitia ki te rau Rangi ora, a ka whakatakototia haeretiaaua rau a tae noa ki te hua nui kua mahia ra mai ano i te paemanu kua kitea ra, a he nui nga pae ma te tangata kotahi e pikiai i te po kotahi. Ka tae te iwi nei ki nga manu kua kitea ra,kua moe nga manu, e kore e oho ana hopukia e te tangata i temea he momona nana i moe ai, a ka tahi nei e kore e moe temanu, na te pu i whakaoho i maka ai.

He wai te tahi mea e patua ai te manu, ara o te kereru (kukupa)ka kai aia i te hua miro a i etahi atu kakano, ka rere aia ki tewai inu ai, a ka taheretia te wai, ara ka mahia ki te rau tii kiamau ai te kaki o te manu, a he nui ki te matenga.

Na he patu ano to te kaka, he tutu, tera ko te mokai kuawhakaritea noatia atu, kua whangaitia kua pai, ka noho tetangata i runga i te tutu, ka tu nga tuke, ka tahi ka whakangetiate mokai, i te tangihanga ano o te mokai ka rongo te tini o tekaka, ka rere mai ki te tutu, a ka patua, koia hoki te whakatauki:

He tutu kaka ki utaHe toka koura ki te moana

Ko te tikanga o tenei whakatauki, mo te nui o te matenga ote kaka o te koura.

He nui te manu o Aotea-roa, rereke te patu o ia manu o iamanu, ko te kaka-riki he patu ano tona he Para kakariki, hemea hanga ki te tawiti, ki te kaha he tutu ano tona.

Ko te kopara (korimako) he peka ona patu(86)(12)(4)

he mutumutu.Ko te weka he tupaki te patu o tera he tawiti.He hopu (papaki) ano tetahi patu o te kaka, kei te makariri

ka momona, kaore e rere ka hopukia noa tia iho e te tangata.Ko te huia he mea whakatangitangi ki te waha (mangai) o te

tangata, ahakoa i mamao noa atu te huia ka rongo aia i tewhakatangi, e kore e roa ka tae mai ka herea ka mau, ahakoa erima e ono ranei te ta, mau katoa.

(87)KUMARA

Ko tenei kai ke te kumara, kia oti rawa te pure ka tahi anoka hauhakea, he mea wehe ano te maara tapu, ko te matakahoki tera ara tera ingoa te mataka he matamua.

(88)WHAKATAUKI

Ka moe te mata hi tunaKa ara te mata hi taua

Ko te tikanga o tenei whakatauki, ka noho te tangata ki tehii tuna, a kore noa iho e kai ake te tuna. Ka warea noa tia ihoaia e te moe. Tena ko te mata hi taua e kore e moe he haeretonu ka tata ki te taupahi ka noho ka whanga (tatari) ki tehaparatanga mai u te ata, na reira i kore ai e moe.

Hapara te ata )Haehae te ata ) dawnTakiri te ata )

(89)HE WAIATA MO TE TOONGA O TE RA

E too e te ra, to atu ki te ruaTo atu ki te ruaKa haramai roimata ka maringi

Me he wai, ka maringi me he waiKati au te pupuri iTaua te haere, taua te haere, eKia tere mutu au iTe wa moana nei, te wa moana neiU noa Paikea te hiwhi (hiwi)Ki mamai roa, te hiwi ki mamai roaMo nga ohu au, mo nga homata kamokamoNo nga homata kamokamo iHe pahi rawa hau, eNo hou e Mania-potoNo hou e Mania-poto, iHe puhi ko era aku, uI te wa ai mua raI te wa a mua ra, iKa iri kai (kei) runga aTe whata a Tehe-rungaTe whata a Tehe-runga iE mataku ana ra, aKoi (kei) pau i te kuriKei pau i te kuriKo aku moke ra, aE rangona ake nei, iTe rau o Piopio, ko teKo o whakararo, ko te ko o whakararo, iHe mea i tu mai i te wahaO te ika i te wai, ha o te ika, i

(90)Ka puta nga whetu, ka too nga whetu, no te putanga mai o

nga whetu no reira tenei waiata:

Tera te whetu tau kamo ana mai eHohoro mai koia te hau (tau) haramai, eMakere mai ki te whanga ki te kopua nei, - eHe arahi i raunga a no hou (nou) e te kimihangaE te hoa ai nui i a Tu-awatea ra, aKo Manu tau-hou au, uWai ra hau (ahau) ka kai te, e

(91)(13)(1)A TE RANGI-TE-KAHUTIA

Ko te Rangi-te-kahutia kaore i whanau mai ma roto mai i tetara o tona kui, i whanau ke mai ma te tapatapa. Ko teneitangata he rangatira nui, he tangata hoki e nohoia ana e teatua, nana hoki a Nga-ti-kahu-ngunu i mate ai, a ko te Upoko-

poito te ingoa o te matenga. Haere mai ana a Nga-ti-kahu-ngunu he taua, e haere atu ana hoki a te Rangi-te-kahutia hetaua, titiro rawa atu, kapi tonu te moana i te waka e hoe anamai a Kahu-ngunu kia parekura raua ko tenei taha i a te Rangi-te-kahutia, titiro noa, te tae te aro, heoi ano ka pa mai te paweraki tenei, ka tahi a te Rangi-te-kahutia ka ki atu ki a Pa-kotore,he poropiti hoki a Pa-kotore �E koro tahuri ki a taua ki ki ataua whanau.� Ka ki atu a Pa-kotore �E ta, ma wai e koe tetakura waha e tuturu te iho rangi, e rangi mau tonu.� Ka tahi ate Rangi-te-kahutia ka ki atu �A hua noa ra au i ki atu ai ki akoe, ko tenei maku.� A ka karakia a te Rangi-te-kahutia, kaparea ko te upoko ki raro ko te kumu ki runga, kawhakahamamatia tona kumu ki te rangi ka haoa te hau, te ua,te whatitiri, te hiko ki roto ki tona kumu, kaore i roa, e tukuana te hau, te ua, te whatitiri, te hiko, tahuri katoa nga waka kite moana, ahakoa ka u atu etahi waka ki uta ka riro ano ki temoana, ka mate a Nga-ti-kahu-ngunu ki te moana, aranga (tapaa)kiia ana iho tenei matenga ko te Upoko-poito, i rite hoki ki tepoito i te moana, ko te rite tera o te upoko tangata i te waitahuri ai nga waka ko te whakapapa mai tenei o te Rangi-te-kahutia:

(92)(13)(2)Rangi-te-kahutiaPakukuTe-tua-tahiTe-ara-hunahunaPotiHori Ropiha

(93)HE WAIATA AROHA NA ONA KAUMATUA I WAIHO

Te tikanga o tenei kupu te Kau i waiho na ona tupuna tae ihoki ona matua i waiho ki o ratou uri, ko te waiata aronga ki teneikorero:

Kani hoki iE te roimata, a - eTe pehea aKia ngawari e

Te whai atu, aAu ki te wa ngaromanga, a, e

(Te Whangauruanga � a place at Waikare ..........)Ko Hau-mapuhia, aE ngurunguru i raro ra e e

He waiata ano:

Tuku-a, a, aroha, aKi taku whenua, aI te ahiahi eKauruki nei i eHe wa kai i araKia toia, aNga matamata, aKi Rauto hiraOmanga a wakaTe reia wai eKa hoki i au eKei maru tata ha, i, e

(94)WHAKATAUKI MO TE TANGATA MANGERE

Ko te mahi a te mangere, ka tae ki te wa mahi kai, ka haereatu aia ki te tahi kainga ke atu noho ai, a ka whakaaro aia ireira ka tae ki te ngahuru o pou-tu-te-rangi, ka hoki mai, hemohio nona kua whaiti te kai ki te rua, a no reira teneiwhakatauki:

Ta ke raumatiWhakapi ngahuru

a ko te whakatauki o Ao-tea-roa, no te tangata e haere ana kite tahi kainga, te haerenga atu oti tonu atu:

Nawai e koe te numanga Ao-teaNunumi ake nei oti tonu atu

Ko te Waru he wa mate kai i a ko nga marama i tau ai teneiingoa ki a ratou ko Hiringa-a-nuku, ko Hiringa-a-rangi, koHakihea, ko Kai-tatea, a ko tona whakatauki tenei ko to teWaru:

Te waru pokai keteTe waru a kai-tahi

Na mo te tangata e noho tonu ana kaore nga ringaringa erahurahu ki te mahi, a e mahi ana te nuinga, a mo te rurungaona ki te kai kore mana, ka haere aia ki nga kainga ke atu, a katitiro atu ka pupu te paoa o tenei kainga, ka haere aia ki reirawhanga kai ai, ka kai a ka haere kua pupu te paoa o te tahikainga ka haere aia ki reira, a ka kiia mai e te tangata o te ahi:

I whea koe i te tangihanga o teHorirerire ka mahi kai mau

(95)KO KUPE, KO NGAKE

I tuha haere a Kupe raua ko Ngake i a raua tamariki ki Ao-tea-roa nei, a i pau katoa i a raua te whakanoho haere nga wahikatoa, he hau te kai mo aua tamariki, a he kowhatu o ratouahua o aua tamariki o era ra, a e tu mai nei ano, ko te waiatatenei e aronga ana ki tenei korero:

He uri ia no au no KupeNo Ngake e, e, i, e tuha noaAtu ra kia pau te whenua, a, iTe hurihuri ai ko Matiu ko Ma-karo, o, au

Na Kupe i waiho nga taero i Ao-tea-roa, a na Tama-tea i tahuaua taero katoa.

Ko te taero o Kupe, he papai, he tu mata kuru, he ongaonga,me era atu kino, he whakakinokino nana, kia kino ai tenei motu,nana ano hoki i topetope etahi o te motu hei moutere, tetahitikanga o te taero he hoatu i nga kai kino kia kainga e te tangatakia mate atu ai aia, no reira te kupu o te waiata nei:

Nga taero ra nahau e KupeI waiho i te ao nei e

(96)KARAKIA KIA TAHURI TE WAHINE, TE TANE

KI TONA I PAI ATU AI KI AIA

Ko te ingoa o te mahi karakia kia tahuri mai te wahine ki tetane, te tane ki te wahine he atahu.

A te karakia kia kore ai e moe te wahine a te tangata i murii aia, ana mate atu aia i te ao nei, tera mahi me te karakia hetau-pa, he mea kia kore rawa atu te tangata e ai i taua wahine imuri i aia.

(97)KARAKIA HURA

Ki te mea ka whati te hapu i te taua, a ka ora ratou kakarakia haere, he karakia hura i a ratou kei kitea e te taua arae te whaka-ariki, a ka roa ratou e whati ana ka wehewehe tehaere kei kotahi tonu te huarahi e haere ai a ka whaia e te tauai o ratou papa omanga, a ka roa ka huihui ai ano te haere, a karoa ka wehewehe ano te haere, te ingoa o tenei haere hewhakarau-rakau, he mea kei kitea te papa o nga waewae tapuwae, a ki te haere i nga huarahi i te parae, a i te ngahere, o tetaupahi ranei, ka pera ano te haere.

(98)TUTU-MAI-AO

Ki te haere te tangata i te one, a ka kitea atu eia he tangatae tu mai ana i mua ona, a ka haere atu ia kua kore noa iho auatangata i kitea atu ra eia me ana hoa, he tutu mai ao tenei tutangata i kitea atu nei.

(99)TE MATENGA O TE WAWAHANGA,ME TE KUPU A TE-WHATU-I-APITI

Ka tatu a te Wawahanga ki te mate, ka pataia e tona papa eTe Whatu-i-Apiti ka ui atu �E te Wawahanga, mawai to hoamoenga i muri i a koe?�

Ka ki atu e te Wawahanga �He aha oti?�Ka mea atu a te Whatu-i-apiti �Ina ra ko to hoa moenga i

muri i a koe, ma to teina.�Ka ki ake a te Wawahanga �Nawai i ki ma tena tutua taku

hoa moenga, engari mau tonu.�Ka tahi a te Whatu-i-apiti ka pepeha:

Haere ki te po whakarongo ake aiKo to teina te tangata nou moHeretaunga

Ko te teina o te Wawahanga e kiia atu ra e te Whatu i apiti:

Ko Hika-wera = Uira-i-wahoRangi-tohu-mare = HukiHine-rau = HoparaHomata-i-te-rangi = Whare-nuiKukanga-o-te-rangi = Hine-i-tauaWhakamarino = Rangi-ka-purotuRopiha = PotiHori Ropiha

Ko te whakapapa mai tena o Hika-wera i whakataukitia ra eTe-whatu-i-apiti a tika tonu, nui rawa atu te mana o Hika-werame ona uri katoa, me tana tupuranga katoa, he rangatira anake,me te mana katoa, a i pono te kupu o tona papa ki aia.

(100)(14)(1)TE WHATU-I-APITI RAUA KO TE ANGIANGI

Ko te tikanga o tena ingoa, no nga whatu o te rangi Te whatui tukitukia, wawahia ki runga ra, te whatu i whakarongo,whakarongo ki tae ra.

Koia nei tera ingoa a te Whatu-i-apiti tae iho ki ana tamariki,no reira anake o ratou ingoa. Ko te whakapapa mai tenei i aTe-whatu-i-apiti:

Te Whati-apiti = Pore-itiHine-mate = Rangi-hi-raweaHopara = Hine-raruHomata-i-te-rang i = Whare-nuiKukanga-o-te-rangi = Hine-i-tauaWhakamarino = Rangi-ka-purotuRopiha = PotiHori Ropiha

I mahi Haukai (Hakari) a Te-whatu-i-apiti raua ko Te-angiangi, na Te whatu-i-apiti ki mua, a ko taua Hakari ra teingoa ko Whare-ponga, ka utua taua Haukai ra e Te angi-angiko te Hakari ko Te-korokoro, a ka utua ano e Te whatu-i-apitiko Hakari i Te-uaua-tamariki o te rangi wawahia, a ka kore hekai a Te-angiani hei Hau kai mana ki a Te whatu i apiti, katukua ki te whenua hei Haukai, ki a Te-whatu-i-apiti, a ka utuaano e Te whatu-i-apiti ki nga rangatira na ratou nga whakatihi(haupu kai o aua hakari ana haukai) ko te Hakari e kiia anatona ingoa ko Whakaara-raumati o taua whakatihi, a Hika-rere-pari hei utu mo ta Te whatu-i-apiti, a ka utua ano tena e Tewhatu i apiti ko te whenua i Raikatia, Paeroa, Tuturewa, a kote utu tera o te whakatihi (Hakari) a Hika-rere-pari a waihonei aua whenua ki ona uri, a tae noa mai ki enei ra, ko tewhakapapa mai tenei o

Hika-rere-pari = Kai arikiTama-weraHine-kinoWhakatau = Ue-whaPara-kiore = WeroweroRangi-ka-purotu = WhakamarinoRopiha = PotiHori Ropiha,

na te tahi wahine a Hika rere-pari na(102)(14)(2)

Ao-po-keka = Hika-rere-pariHine-iri-rangi = HiwiWhakaara = Kakara-tuhiaWerowero = Para-kioreRangi-ka-purotu = WhakamarinoRopiha = PotiHori Ropiha

Na no ta Tau-rito whakatihi (Hakari) i taua kai ano i te uaua-tamariki, ko Tore-o-punga te ingoa o te whakatihi a Tau-rito,ka utua e Te-whatu-i-apiti ki te whenua ko Po-ranga-hau, koTawa-pu-tahi, a waiho iho tenei whenua ki ona uri, a ko tewhakapapa mai tenei o

Tau-rito = Rangi-wawahiaKere = AriuruAhu-rangi = Te nihoHine-i-taua = Kukanga-o-te-rangiWhakamarino = Rangi-ka-purotuRopiha = PotiHori Ropiha

(103)TE MANU HUIA

He mokai te huia na Tautu, i whakanohoia ki Tara-rua, noreira tenei waiata:

Te Huia i Tara-rua e iTe Toroa i te moanaKai pai atu koeTe haere hei powhiriMai kai (kei) motua

(104)TU-PURUPURU

Ko Tu-purupuru te tangata i whakanuia e ona iwi, e tonapapa hoki. I kii hoki tona papa, a Ra-kai-hiku-roa �Tukua kiatu takitahi nga whetu o te Rangi.� He whakaaro nana kia kotahitonu, he rangatira ko Tu-purupuru anake, kauaka etahi atu, noreira ka whakanui e ona iwi, mau ai ona iwi ka tapae noa i tekai, ka maka i te hinu i te kumara, i te ika, i nga kai katoa, kinga huanui (ara, huarahi) o Tu-purupuru ki reira tu ai hei kaimana, mo tona haere i ona ara e tu ana, ka kai. Ko tona kakahu,he kakahu kura, he taiaha kura tona taiaha, na ko te whakapapamai tenei o

Ra-kai-hiku-roa = Rua-rau-hangaTu-purupuruRangi-tu-ehuHine-i-ao = Rangi-taumahaHuhuti = Whatu-i-apitiHika-wera = Uira-i-wahoRangi-tohu-mare = HukiHine-raru = HoparaHomata-i-te-rangi = Whare-nuiKukanga-o-te-rangi = Hine-i-tauaWhakamarino = Te-rangi-ka-purotuRopiha = PotiHori Ropiha

(105)TE MOKO

He taonga nui te moko, a e rua painga a te tangata, ka whanaumai te tamaiti, ka toia e tona koka (whaea) kia atahua ai ngawaewae, te tinana me te kanohi, a ka pakeke ka taea ki temoko, no reira tenei whakatauki:

He toanga ke ta tona matuaHe toanga ke ta te kauri

(106)NIHO TUNGA

He takitahi noa iho nga tangata e ngaua ana e te niho tunga,a ka mahia kia kore atu te tunga na ka kore atu ano, he meamomotu ke marire nga kete kai me nga taha wai, me nga ipukai wai ma nga tamariki, ka motu ke ano nga kete kai me ngataha wai me nga ipu ma nga kaumatua niho tunga, tae noa kinga heru mahunga wehe tonu a nga tamariki, wehe tonu a ngakaumatua, koia nei i ora ai o te Maori niho te pa katoa ai i teniho tunga, a te tahi he pai no te taka o te kai, he tao ki te umu,he tunu ki te ahi, a he kai matao katoa i ora ai te niho me tetinana o te tangata.

(107)TE HINU ME TE HORU (KOKOWAI)

He paru te hinu me te horu mo te tangata, mo nga kahu,pari katoa ki te kokowai, me te mahunga ano, ka herua temahunga, ka koukoutia ka titia ki te heru turae, me te huia,me nga pohoi ki nga taringa a koia tenei whakatauki:

Me te atua e kuku ana

a hei ai te tiki ki te kaki, he kuru, he kapeu ki nga taringa, hehangaroa ki nga waewae me te tu hangaroa ano ki te hope, mete maro waero ano.

(108)(1)PUKORO-AU-AHI

To matou tupuna ko Pukoro-au-ahi a ko tona tuahine ko Te-ao-ki-te-kapua i noho i Pou-turi (nama 3) he patu manu ta ratoumahi i reira a ko Pu-koro-au-ahi e tamariki ana i reira, a i nohoi tana tuahine i a Ao-ki-te-kapua me te tane o taua tuahine meUnuunuhanga, a ma te taokete e patu he manu ma ratou, i tewa o ratou e noho ai i reira ka timata te kino o Unuunuhanga kite tamaiti nei, a ka ka raua ko te wahine i te manu ka hoatu eUnuunuhanga ko nga wheua ma te tamaiti ra, a he pana tana itaua tamaiti ki runga i nga wahie noho ai, a haere atu ai te paoao te ahi ki aia, a he nui te aroha o te wahine ra ki tana teina, ahe mea huna he manu mana e te tuahine i roto i te rahi o tehangi.

A ka pakeke te tamaiti ra, ka haere aia ki te patu manu ki tengahere, a tuporo atu ko te wai e turia ana e te manu, a ko tepohatu (kowhatu) o te wai rite tonu ki te hua o te toromiro(miro) te rarahi me te whero ano, a koia te kai a te manu me teuru (iro) ano i te wai, ka korero te tamaiti ra ki tana tuahinekia mahia e raua he tii, a kauake he taeke mana, ara hei kaha,i te ngaro ke te taokete ki te patu manu, patu ai i runga i ngarakau he taeke he wero, ka oti nga kaha a te tamaiti ra, a kamahia aua kaha ra ki te wai, oti rawa ake ka titiro aia ki tetimatanga o te kaha, kua mau te tini o te manu, a ka hoki aiaka korero ki tana tuahine kia mahia he rahu (kete) a ka haereraua me nga rahu, ka mahia e raua nga manu, a ka pikaua ki tekainga, ka tae mai a Te Unuunuhanga ka kite i te nui o temanu, ka mate aia i te whakama aia ki tana mahi kino ki tauatamaiti

(109)(2)a tapa iho e taua tamaiti te wai o aua manu ko Maru-tuturi.

Ko nga pohatu ririki a taua wai kua pau noa atu i te manu tekai i nga whakatupuranga o mua, nga mea rarahi kei te takotoano, i te tapoko ki te korokoro o te manu, ko te iwi kei te mahitonu i taua wai, me te nui tonu te manu o reira.

Nga wahi manu e huihui ai ki taua whenua ko Pou-turu, koPou-te-roku, ko Toatoa, ko Te-ngaere, ko Whakaau, ko Huia-rua, me taua wai me O-maru-tuturu.