J.H. Green Kachin Photo Collection Madun Htingnu Gawgap Sai · lang myit sawn, sumru, dinglik, ka shalat mai ai hpundah ... Dai shanhpyi lai- ... hta e Hkamung Hkaman amyu ni kaw

1

Established 2015.July - August, 2015 Volume I, No.I

Hparat Panglai Laika Naura gaw tengsha nga yang tinggyeng laikadum langai re. Aten shaning ram ram

na hkra tinang ra sharawng ai, tinang hti ra ai, sunglang ra ai laikabuk ni hpe mari shinggyin da ai shaloi, laikabuk ni hpe tinang hkrai kyem mazing shalai kau ai hku n re sha, shawa masha ni mung mai hti lu na matu yawshada let, 2012 March 23 ya shani, Munglai Mazup makau, Laiza Mare, Lawk (5) kaw hpaw hpang wa ai. Shawa a matu hpaw da ai nga tim, ndai aten hta, laikabuk hkangzing na mayak mahkak nga ai a majaw, nta de shap wa ai lam hpe gaw n mai shi ai. Tinang ra ai laikabuk ni hpe sa tam hti na shara sha, naw rai nga ai. Laikabuk hpe bat lapran nhtoi ni hta jahpawt 8:00 AM - 5:00 PM laman sa mai hti ai.

J.H. Green Kachin Photo Collection Madun Htingnu Gawgap Sai“Brighton Museum and Art Gallery” -hte- “Hparat Panglai Laika Naura” Partnership Bungli

Reporter DLA

July 23, 2015, Thursday 7:00 am, Hparat Panglai Laika Naura wang kawng ntsa e, Green Collection sumla madun gawk htingnu (art and gallery museum) hpe gawgap hpang na matu, Rev. Sumlut Gun Seng (Laiza Buga Hpungwoi) kaw na masat shadaw jun kyu hpyi shaman ya sai. Ndai “Green Collection sumla madun gawk htingnu” hpe Hparat Panglai Laika Naura kaw na ta gindun madi shadaw la ai majaw, ya na zawn ndai magam bungli awngdang wa lu ai lam rai nga ai. Ndai masat shadaw jun kyu hpyi hpawng hpe Sara Kareng Tu Ja (Hparat Panglai Laika Naura) hte Sara Dumsa Lawt Awng (Htunghking hte Laili Laika Magam Dap) woi awn ai hte, Laiza Municipal Lit Hkam Slg. Kaba Lum Tu, manaw manang ni sa du shanglawm ai.

Ndai madun gawk (museum) hpe Englang mungdan na “The Green Centre for Non-Western Art, Brighton Museum” hte “Hparat Panglai Laika Naura” ni chyawmpawng hkrang shaw

Hparat Panglai

Laika NauraLibrary Staff

galaw ai, rai nga ma ai. England e, Shd. Hkangda Gumring Gun (England e, Anthropology hpaji sharin nga) kaw nna lit lah galaw hpang magang nga sai zawn, Laiza kaw gaw Sr. Dumsa Lawt Awng, woi awn ai hte matut mahkai galaw sa wa ai lamang, langai rai nga ai. Ndai hpe Laiza mare kaw shara jahkrat nna mungkan mungsang lamuga jarit (international

A group of Kachin ladies at bazarrPhotograph by James Hennry Green

1920s

Scence of railway stationPhotograph by James Hennry Green

1920s

Laikaman (6) de

Laikaman (20)

2

Established 2015.Volume I, No.I July - August, 2015

AdviserDr. Maran Ja Gun

Plastic

Editor-in-ChiefB.D. Maran

Managing EditorKareng Tu Ja

Deputy EditorDumsa Lawt Awng

Contributing EditorPungga Ja Li

Computer SectionKadung Awn Ja

Sumlut Bawk Hkawn

Layout hte DesignGumring Zau Mai

Manager forFinance and Distribution

Hkangda Hkam Nyoi

ColumnistsAll staff members of HPLN

Contact InformationHparat Panglai Laika Naura

Lawk - V, Munglai Mazup,Laiza Mare, Kachinland

Email : [email protected]

Editorial Nsen“Hparat Panglai Journal” gaw Hparat Panglai Laika Naura kawq nna dip shaprawq shabra dat ai, rai nga ai. Hpaji hparat machye machyang hpe ning-shawng tawn ai laili laika journal, rai nga ai. Deng-ninghkan, wanglu wang-lang myit sawn, sumru, dinglik, ka shalat mai ai hpundah (freedom of thinking, freedom of expression) hpe ningpawt hkriq-shawn tawn ai journal mung, bai rai nga ai. Tsun gaq nga yang, “independent journal” hkrang hku nna tsap mat-wa na hpe mung, shading tawn ai rai.

Magam bngli bungsi ginlam shagu gaw hpaji hparat hte, matut ginrawn nga ai. Hpaji hparat kata kawq nna zaibyeng-ya, zailadat ni bai pruwa ai, rai saq. Atsam marai ni kade wa mi rawng dam tim, hpaji hparat ningpawt n tawn ai bungli bungsi ni yawng gaw ningsin aten e masawp amya maram tak hkawm ai zawn mung, wabyin chye nga ai. Hpan mi hku nna bai lachyum hpe shaleng yang, hpyen wa hte tauhkrau gyam hkat na game playing shagu mahkau, zaib-yeng-ya shawq na lakung lakap n hkum ai zawn mung, raiwa chye nga ai.

Hparat Panglai Journal prut pruwa ai “Hparat Panglai Laika Naura” gaw Sec-ular Library langai, rai nga sai. Kachin mungkan e systematic hkrang nga nga hte, rawtjat kaba wa nga ai laikadum mung, rai nga ai. Dainih du hkra, shaprawq matwa sai Kachin laili laika ni hpe mung, ningshawng jawq nna bang tawn ai shara langai mung, rai nga ai. Yawshada ai gaw Kachin Study hpe shara mi e, mai byin ai daram hkumhkum tsuptsup hte, galaw lu na mahkau, rai nga ai. Dai majaw, J. H. Green dem mahkawng matwa ai Kachin sumla (1918-1935) hte arung arai madun gawk htingnu hpe mung, shachyawq gawgap bang matwa ai, rai nga sai. Kachin lawnglam hpe lawq malawng sawk ka matwa ai ni gaw sinnaq myimut masha ni hkrai, rai nga ai. Myen mungh gaw British colony kata e rawng matwa ai raitim, Japan majan (IIWW) aten kawq English laili laika arung arai ni, ramram htenza mat masai. Bai nna Myen mungh gaw hpyen uphkang magam ni dingyang matut manoi dagup magraq jum matwa ai re majaw, Yangung dakkasu, Mandalay dakkasu, Myitkyina dakkasu laikadum ni hkan mung, sinnaq myimut ni ka shaprawq matwa ai English laili laika ni yawng nhkum ntsup nga ai hpe asansha mulu nga ai. Hparat Panglai Laika Naura gaw ndai manghkang hpe hparan ya lu na matu, wuhkyalam hpe mung, galaw lajang hpawq ya nga ai. Kachin mungkan e, Kachin hte seng ang ai En-glish laili laika ni lawq malawng shinggyin mahkawng maduq laiwa ai wa gaw n nga mat sai Duwa Labang Grawng (Panglong agreement salang wa) chyusha, rai laiwa sai. Shi hpe lep ai kadai mung, n nga yu shi ai. Raitim, shi wundoi mat ai hpang, dai laili laika ni ayai ayaq, agat atsat byin mat maq masai. Bai, yaq yang e gaw, Kachin lawnglam hte ginrawn nga ai English laili laika lawq malawng ngu na ram hpe maigan de nna sawk tam shinggyim mahkawng lah wa nna kyemzing jailang nga ai wa gaw Sara Kaba Dr. Maran Ja Gun chyusha, arai nga ai. Ndai ginlam hta, shi hpe lep ai Kachin kadai wa mung, n nga shi ai. Hparat Panglai Laika Naura e, n nga shi ai Kachin gamung hte seng ang ai English laili laika ni hpe Dr. Maran Ja Gun nah laili laika sutgan sutdek de, shi hte consultation galaw mai ai chyinghka hpe mung, hpawq tawn ai hku, rai nga ai. Ndai gaw Myen mungh kawq sha gaw dik sai madang mung, rai nga sai. Lachyum gaw Kachin Study hpe damdam papa, sungsung lili galaw matwa lu na matu, lajang tawn matwa ai, rai nga ai.

“Hparat Panglai Journal” e, yaq dainih hkrang shawq shakut nga ai amyusha hpaji lawnglam ni, Kachin Think Tank Group malawm ni mungshawa masha ni hpang de hpaji hparat jawq mayu ai mungh masa, sut masa, hpyen masa, ht-ingbu mungsang masa, hkamjalam masa, hkailuq hkaishah masa, law and reg-ulation ginlam, htunghking, labau, uphkang hkrang masa, nanghpam, ... ni hpe mung, nga wa yang, bang shalawm matwa na chyinghka hkuwat hpe hpawq tawn ai. Maigan mungdan de hpaji hparat hkajah sharin nga ai Kachin gamung ni hpe mung, ang wa ai hku bang shalawm matwa na yawshada nga ai Kachin laili laika journal, rai nga sai.

B. D. Maran(Editor-in-Chief)

2

Established 2015.Volume I, No.I August, 2015

3


Hkingmi jahku tsa sanit shi manga,August shata prawq (10) ya.Share Shagan ninghtoi!Shaning shanang dai ninghtoi,Share shagan masat ninghtoi;Shanglawt lam hpe myit sumru. Myit kraw hta maroi nni, Myusha yawng masin nsi; Jiwa ni yawng hpe myit dum, Lailen kaja hpe tut dum;Myusha ni yawng a ningbaw,Asak duq baw sai she hkawq!Myu, Mungdan hpe makawp,Maigan hpyen hpe htim shagrawp; Shanglawt lam hpe woi masat, Myusha lam hta n-gun dat.Katsi, kahtet mung n khrit,Tinggyeng akyu hpa n myit;Sinat laknak n grung tim,Ri, ninghtu hte hpyen hpang htim;Ngwipyaw simsaq uq gaq nga,Amyu, Mungdan hpe maga. Sai salu salat sheq lwi,Hkumpup hkumpa hta galwi.Amyusha yawng aq gawng malai,Jiwa ni nan tut gunhpai;Jiwa ni kraw dung masa,Tsawra matsan dum lama;Amyu rusai n ginhkaq,Myusha yawng aq gam maka. Jiwa ni nan dawqdan sai, Myushamatu shakut ai.Tara rapra Jiwa ni,Jet ai myu tsaw myit majing,Jiwa ni n-gun daqting;Ngwipyaw simsaq wa lu hkra,Myusha yawng hpe rap shara. Amyu, Mungdan lu na bawng,Myutsaw Jiwa ni lam shawn;Share shagan myit jasat,Jiwa ni nan n-gun dat.Myu hpe tsaw ai Jiwa wa,Myu yawng hpe makawp maga,Krawdung zai ladat shalat;Tai hpyen wa hpe htim gasat. Ruyak jamjau, Marang prang, Shawnglam majan pa dat; Hkala si na mung n tsang, Kawsi hkrum tim hkam sharang.Myusha ni a matu nga, Shakut let hpyen hpang de sa;N-gun lagaw mi dawq tim,Gumrawt let hpyen hpang deq tsat. Sihkrung, sihtan shoihpa hkum, Laknak ahpum let jahtum; Myu tsaw share Jiwa ni wa, Magrau grang dik nga a hka!

Share Shagan AiJi Wa Ni

byWunpawng Salum

3

Established 2015.August, 2015 Volume I, No.I

4


galaw zing da ma ai. Dai shanhpyi lai-ka hpe hpaw hti nna galu kaba nga mu nga mai ringchying nga ma ai. Dai ten hta e Hkamung Hkaman amyu ni kaw na nai, mam nli la Lamu Madai hkring htawng rai nga ai Ja shingwoi hpe gaw Hkamung Hkaman ni hpe jaw kau ai da. dai hpe Mahtum mahta Madai ni pawt nna Yuli hku hkuwa kaba shabyin dat ai da. Dai shaloi, nai mam nli ni mung ma mat, malu masha ni mung n lu mat ai a majaw shanhpyi laika ni hpe jawm dup sha rai nga yang, shanhpyi laika sha ma ai hte rau, yuli hku mung bai hkoi mat sai da. Ndai prat gaw Jijawq Natjawq ai garai n nga shi ai prat, shanhpyi lai-ka hta ka da ai mungga hpe sha, nshut nshai hkan sa ai prat aten, rai nga ai. Dai prat hpang e gaw tsihkrung tsiwa tam-sha nna bai nga pra ai prat mung, nga lai wa sai.

Matsing : Lahta e tsun laiwa sai lam ni hta na –1. Shinglim shingtawn hpun ngu ai hpe anhte mu na ga ai. Dai hpun gaw hpunnu hpun-gam hpun she re. Simai ntsin kaw bang sha ai shinglim shin-gtawn hpun n re.2. Matsaw wa Zinhkum shinglim shingtawn du myihtoi a kasha Shing-ra Wayang Naw gaw shinggyim masha rai nna Madai ga de Ga Madai ngu ai hku shawng wa nga mat ai wa, rai nga ai. 3. Shanhpyi laika ngu ai hpe marai langai gun, lahkawng gun rai na daram sha shadu chye ai. Raitim dai hku sha n rai, shanhpyi laika dum ngu ai gaw gin-ru ginsa masha ni gade law ai hpe anhte hkrak n chye ai. Dai masha ni yawng, laning mi sha hkru hkra re ai shanhpyi laika dum gaw mamdum daram sha gaw n rai na re. Mungkan hta kanang e mung n nga ai kabadik ai laika dum rai na sai.

Tsihkrung tsiwa sha ai prat hpe loimi bai matut tsun ga nga yang, dai tsih-krung tsiwa hpe dusat ni sha kau ya nna tsi n lu mat ai hpang she, dusat hkungga nawngjau wa ai prat bai du wa ai. Dai zawn, hkungga nawngjau wa ai shaloi mung, myihtoi hkringhtawng lu ai ni shanhpyi laika hpe atsawmsha hti nna matsing lang wa ai ni hpe she, Matsaw ningtsang de matut mahkai nna tsi bai hpyi shangun ma ai da.

Shanhpyi laika ju sha kau ai raitim, prat shaning lawlaw hti matsing hkan-sa hkrat wa ai joiwa myihtoi dumsa ni nga ai re majaw daini na aten du hkra, shanhpyi laika kaw rawng ai hpanwa ningsang chyewa ningchyang a hpaji

hkringhtawng hpe naw mu lu nga ga ai re. Shanhpyi laika hta mu lu ai hpaji nkau mi hpe ntsa lam tsun ga nga yang-

1. Karai masa hpaji Hpan Madu Karai nga ai lam hpe kam-sham nna makam masham hpe sumsing de matut mahkai ai Karai masa hpaji re.

2. N mu lu ai wenyi (snr) Numla hpajiShinggyim myi hte n mu lu tim weny-i(snr) Numla gaw nga ai ngu ai hte kamsham ai hte maren, dai n mu lu ai wa hte mu lu ai zawn nga nna matut mahkai shaga hkat lu ai hpaji re.

3. Sumsing hte seng ai hpajiSumsing hte seng ai hpaji ngu ai gaw sumsing mungdan ngu ai nga ai lam, dai mungdan gaw kaning re ai shara re ai lam, gara zawn re ai ni du lu ai shara re ai lam ni hpe chye ai hpaji re.

4. Ngarai mung hte seng ai hpajiNgarai mung ngu ai gaw kade daram nga jamjau na re lam, kaning re masha ni du wa lu ai lam ni hpe chye ai hpaji re.

5. Mungkan hte seng ai hpajiMungkan hte seng ai hpaji ngu ai gaw hpan da madu Karai hpan da ya ai shing-ra tara kata kaw, gara hku htaphtuk hkra asak hkrung na lam, makau grup yin hte gara hku htaphtuk hkra, asak hkrung na lam, mungkan hpe gara hku makawp maga na hpaji ni re.

6. Jan, shata, shagan hpajiJan, shata, shagan ni mung shinggyim masha ni a matu ra ahkyak ai a majaw madu Karai hpan da ya ai ngu hkap la ai. Jan, shata, shagan hte mungkan shinggyim masha ni matut seng hkat ai lam hpe chye ai hpaji re. Jan, Shata, shagan yawng hpe uphkang jum da ai madu Karai nga ai hpe chye ai hpaji rai nga ai. Shing-rai, moi jiwoi jiwa ni gaw

Jan, Shata shagan hpaji hpe grai hkaja nna chyechyang lai wa sai. Madu Yesu shangai wa na lam hpe pyi sinpraw mung na shagan chye yu ai ni shawng chye ai lam chyum laika hta ka da nga ai. Jan dung, Jan rawt ai hpe yu maram nna shaning ting hta byin wa na lamu marang, nbung laru, hka kaba mawru, ana zinli, hkai nmai kaja na n kaja na du hkra chye maram ai hpaji rai nga ai. Jan. Shata, Shagan ni gayin shinggrup ai hpe maram nna shaning, shata, nhtoi ladaw shanan hpe lu sawn shapraw la ai hpaji ni lu wa ai.

7. Dusat dumyeng, hpun kawa nam banda ni hte seng ai hpaji

Shanhpyi laika joiwa ga hta anhte a mungdan kata kaw nga ai dusat dumy-eng hpun kawa nam banda ni a mying ni hpe grai hkum hkra, tsun da ai hpe mu lu ai. Bai nna dai dusat dumyeng hpun kawa ni a satlawat ni hpe du hkra, tsun da nga ai.

8. Hkai rem hpajiDusat ni hpe gara hku rem na, hpun kawa hkaili ni hpe gara hku hkai na lam ni du hkra, mu lu ai.

9. Shing-ra tara makau grup-yin ni hpe hkangzing ai hpaji

Nam maling hkashi hkanu ni n hten hkra makawp maga ai hpaji, dusat dumyeng ni amyu n htum na matu, makawp maga ai hpaji ni lawm ai.

10. Hkam kaja asak galu na hpajiAhkying aten hpe grai sadi nna asak hkrung ai. Shat lu sha hpe mung lani mi hta aten masum masat nna sha ai. Jah-pawt kalang, shani ka-ang kalang, jan du wa yang kalang sha ai. Jan du wa ai ten hta sha ai gaw namlaw namlap hte kayau silu hpa zawn re hpe sha ma ai. Asak kaji kaba hta hkan nna mai sha ai malu masha hte n mai sha ai malu ma-sha mung, masat da ma ai.

11. Shinggyim kanawn mazum hpajiJinghpaw Wunpawng amyusha ni gaw mayu dauma kahpu kanau nga nna shachyen shaga ai htung lailen nga ai majaw kanawn mazum ai lam hta shanut shanat maru marang re ai lam n nga ai sha, kanawn mazum mai ai hpaji rai nga ai. Mungman lam, htunghkring lam ni hta raitim, lapran kasa san nna kanawn mazum ai hpaji lu nga ai. Manang wa hpe madung tawn ai, asak kaba ai wa hpe madung tawn ai, tinggyeng lam hpe madung n tawn ai kanawn mazum hpaji re.

Laikaman (24) matut

5


12. Mungh masa hpaji hte tara daw-dan ai hpaji

Mung masa hpaji hku nna ntsalam tsun ga nga yang, hpan (3) nga ai hpe mu lu ai. Gumchying gumsa mung masa hpaji, Gumlau mung masa hpaji, Gumrawng gumtsa mungmasa hpaji ni rai nga ai. Tara dawdan ai lam hta mung, shinggy-im masha asak hpe manu shadan ai tara ni, rai nga ai.

13. Hpyen zailadat hpajiMoi jiwoi jiwa ni jailang wa ai, asung jashawng hkrat wa ai, hkrum katut wa ai hpyen zailadat amyu hpan (7) nga ai hpe mu lu ai.

(1) Tsingdu katsen majan zailadat hpaji Tsingdu katsen majan zailadat hpa-

ji ngu ai gaw hpye wa hpe kasat ai lam hta dandan lengleng n rai ai sha, marai langai hkrai hku nna hpyen wa ndum nshai na hku, hpyen wa a kata de sa shang rawng ai zaila-dat hpaji rai nga ai. Tsingdu katsen ni mung gara hku sa wa, shang wa nna lahprang kaw sa jung ai, n mu dat ai. Gaya gaw grai gaya machyi tim, katsen hpe gaw n mu lu ai. Ndai tsingdu katsen majan zai ladat hpe Gatmai majan zai ladat hte dang kau lu ai da. Gatmai ni a lai ladat hpe yu nna kasat ai lam rai nga ai. Gat-mai ni gaw shi a lagat tsip hpe gawk hte gawk shara atsawmsha, masat ai. Kanu rawng ai gawk, La rawng ai gawk, lusha bang ai gawk, hkyi bang ai gawk, sin langaq ni rawng ai gawk, bungli galaw ai ni rawng na gawk ngu nna atsawmsha shara ma-sat dat ai. Dai hten maren, tsingdu katsen ngu ai majan hpyen hpe dang na matu gaw tinang a mungdan, la-muga, mare kahtawng hpyendap ni hpe shi hte shi lit la na masha gugu rara jahkrat da nna gara hku mung, lagyim shang n lu na hku galaw ra ai.

(2) Gugyin kuyang majan zailadat hpaji Ndai majan zailadat gaw hpyen wa a

shara de lanak hte n re ai sha, hpaga lam shing nrai kanawn mazum lam zawn rai nna hpyen wa sum machyi wa ai baw nhprang sutrai, htungh-kring makam ni yawng hpe jahten kau ya ai hpyen ladat ni rai nga ai. Pruwa shangwa wanglu wanglang re ai shaloi, jailang ai ladat rai nga ai. Ndai ladat hpe hpunlum ma-jan zailadat hpaji hte dang lu ai da. Hpunlum majan ngu ai gaw tinang a amyusha ni yawng, myit hkrum shanglawm nna masha yawng kahtet kamawt suhprang shanglawm ra ai zailadat rai nga ai.

(3) Dingla sheng (n mu na) majan zaila-dat hpaji

Ndai majan zai ladat hpaji gaw tsingdu katsen majan hte loili bung ai. Dingla sheng gaw myi hte n mu lu tim, shengsheng nga gawa ya ai. Tsun mayu ai lam gaw ndai wa gaw hpyen re ngu nna magra mad-un masat n lu ai. Raitim, hkamsha ai lam, dingbai dingna jawq ai lam gaw byin shangun ai ladat, rai nga ai. Dingla sheng majan zailadat hpe wan nli galip majan zai ladat hte dang ai da. Wan nli galip majan zailadat ngu ai gaw hpyen wa chyin-glau ai shara hkan, kadai chyinglau ai hpe atsawm hkrak n mu ai. Rai-tim, manghkang nau n sawng shi ai shaloi n-gun kaba, tara kaba jahkrat nna jaujau shamyit ai majan zailadat hpaji rai nga ai.

(4) Du dan singlen zailadat hpaji Ndai majan ladat gaw hpyen ni

yawng hpe n re sha ahkyak ning-baw, ahkyak shara ni hpe lata nna shamyit ai zailadat hpaji rai nga ai. Singlen ni, u duq sai chyup sat kau ai lailadat rai nga ai. Ndai duq dan singlen majan hpe du hkawp majan zailadat hte gasat dang lu ai da. Du hkawp majan zailadat ngu ai gaw ti-nang a masha kamram ai san da ra ai.

(5) Maza majan zailadat hpaji Ndai maza majan ngu ai gaw mung

masa hkaw tsun ai hku shang ai ma-jan, nawku hpung hku hkaw tsun nna shang ai majan rai nga ai. Ndai ladat gaw masha yawng kaw na chye shangun lu ai rai nna mungmasha ni wamwam damdam byin mat wa lu ai. Maza kanu shang jang, nta ni yawng tsamhten mat wa lu ai. Maza majan hpe dumsi koi (snr) sumsi ju majan zailadat hte gasat dang lu ai da. Dumsi koi ngu ai majan gaw ti-nang mung n-gup ga hte shawu nna tara hkaw ra ai, kahkyin hkumdin ra ai. Dumsi hpe n madun ai sha, dumsi mun, dumsi ju hpe sha, madun ai la-dat rai nga ai. Hpamajaw nga yang, dumsi mun hpe yu nna mun pyi, dai daram kaba masen jang gaw hkum-hkrang gaw grai kaba na re ngu kam shangun ai, rai nga ai. Shing-rai, ti-nang a hpyen n-gun, masha n-gun ni hpe hpyen wa hkrit hkra, shawu hkaw tsun ndau ra ai.

(6) Wa ndu majan zailadat hpaji Wa ndu majan ngu ai gaw hpyen

wa a shara lamuga de hpyen wa hpe gasat na matu, tinang a nga shara, lagaw dahprang na shara lajang la nna gasat ai zailadat rai nga ai. Wa

ndu ni mung, wa grawng nhkrun htu ai lai lang nga ai. Ndai wa ndu majan hpe gaw ning-re dan majan zailadat hte gasat dang lu ai da. Ning-re dan ngu ai gaw tinang a lamuga shadip shahpang hpe hkrak masat ai ma¬¬-jan ladat rai nga ai. Hpyen wa sa shang nna shara la n mai hkra, ti-nang a shadip nga shara ngu ai hpe hkrak masat shagrin da ai lam, rai nga ai.

(7) Wa-nawng wa-tsang majan zailadat hpaji

Ndai majan gaw hpyenhpung hpy-enman wu-nawng wuwa hte shang-htim gasat ai ladat rai nga ai. Wa ni wu-nawng hku, kanawng hkawm ai lailadat rai nga ai. Ndai wa-nawng wa-tsang majan hpe ning-re dan ma-jan ladat hte gasat dang lu ai da. Bum ga de hkarang yi hkan wa-nawng ni n sa lu na matu, yi makau hkan laban ni jung masat nna wa ni hpe jahkrit lu ai. Dai hten maren, hpy-en wa hte mung shadip shara masat kau ra ai lam galaw ra ai. N shana ai sha, n shaga ai sha, hpyenhpung ni majoi n mai laishang na matu, rai nga ai. Gashadawn : Moi woikang hkumlai makau kaw na Maung Gam gawkngu hpara gaw moi jiwoi jiwa ni lawu mung na hpyen ni hte shara masat ai re da. Ndai shara de majoi lai lungwa ai majaw lawuq mung na hpyen ni a mare nawng nawng hkan ana zinli hte siru ai lam byin laiwa ga sai. Dai majaw daini mung an-hte ni Hpan Karai a hkringhtawng shadip hpe akyu jashawn nna hpyen ni hte ning-re dan masat nna kasat yang, dang na lam nga ai.

14. Yu-ngwi shingni hpajiJinghpaw Wunpawng amyusha ni gaw moi chyaloi nhkoi prat aten kaw nna krawdung yu-ngwi hte shingni lu ai amyu ni re nga ai. Krawdung yu-ngwi ni hpe ntsalam tsun ga nga yang, bungh-krap, poilung majan, shayaw goi, ning-chyin, lanyi, joiwa nsen, hkanghpoi, awgoi, majan janghka, yoilu, mamhtu shoiwa zawn re ai yu-ngwi ni lawm ai. Shingni ka manawt kaba hku nna Manau ka, kabung ka, kaiji, dagaw ka ni re. Hkristan prat du shang wa ai shaloi, mi na ka manawt ni hte krawdung yu-ngwi ni hpe lang hkrit mat wa nna shaning lawlaw malap mali, rai mat ai. Raitim, poi lamang ni hta ka manawt gaw lawm ra re a majaw hpu-nau Sam ni kaw nna Htawng hte ka ai, htawngka hpe bai la ka ai. Kabung ka hkrang (200) daram nga ai. Madum sumpyi, pyirawng, py-irun, pau, hturen, bau-mawng, chying,

6


shupsheng zawn re ai ni mung, anhte a re. Jinghpaw ni a ningchyin majan hpaji nsaq gaw hpung shingkang grai kaba ai. Nchyin nsen hte numsha ni hpe Num-la dam mat hkra, lu mahkawn ai. Sha-ta mahkawn ni hpe pyi, nchyin majan nsen hte shaga shayuq lu ai. Ndai lam gaw laiwa sai lahkawng - masum ning hkan du hkra, nawq galaw lu ai lam re.

15. Laili laika hpajiShanhpyi laika hpe yu ai shaloi, Jingh-paw Wunpawngsha ni a laili laika hpa-ji madang grai madang tsaw lai wa sai hpe mu chye lu ai. Ga si, Ga ngau, Ga mungnuq, Ga mang ni n dang hti hkra, mu lu ai. Ga yan shachyaw ai hpaji grai madang tsaw ai. Shing-rai, kaga maigan ni a ga hpe hkoishap lang n ra na da-ram, ga si ga ngau ni hkumtsup ai. Ga-shadawn, Karai hte seng ai Ga si, Nat hte seng ai ga si, Makam masham hte seng ai ga si, Htunghkring hte seng ai ga si, Mung masa hpyen masa hte seng ai ga si, Hpun kawa dusat dumyeng ni hte seng ai ga si, machyoi janmau ni hte seng ai ga si ni hpe mu lu ai. Jinghpaw Wunpawngsha ni a moi prat na laika kanu ni gaw dinggam-yaw lagaw hte shalat dat ai laika kanu ni nga lai wa sai da. Ndai dinggam-yaw lagaw hpe yu nna laika kanu masat ai kaga amyu ni gaw Latin, Greek ni mung, lawm ai lam hpe chyelu ai. "Pyu" ngu ai amyu ni mung, anhte Jinghpaw Wunpawngsha ni a ginru ginsa rum ai hpu-nau ni sha, rai nga ai. Makam n bung ai a majaw garan mat wa ai lam, rai nga ai. Pyu ni gaw Pinyawn Lahpai ni, rai ma ai da. Anhte a shawa nang ginrung n hkan mat ai amyu ni, rai nga ai. Ndai shawa nang ginrung kaw nna pru mat wa ai ni, rai ai da. Pyu ni lang ai laika mung, Jinghpaw ni hte rau nawq nga yang na laika kanu ni re da.

Shing-rai, anhte a hpu-shawng hpuba myitsu salang ni gaw tauhkrau myit machyan ningmu lu wa ai rai nna shan-hpyi laika a manu dan ai lam hpe dum chye let, shanhpyi laika sawkgyin na shara mung, hpaw ninghtan lajang da ya sai re. Dai re majaw anhte Jinghpaw Wunpawngsha ni a shawnglam hpa-ji masing rawtjat wa lu na matu, moi kalang mi kabai kau sai hpan ningsang chye ningchyang e jawq da ai shanhpyi laika (snr) Myihtoi Joiwa ni laika ni hpe bai ahprun, bai alai hkaja matsing shalat la yang gaw hpaji jatwa na lam nga ai hpe myit mada, myit makun let, ndai hpaji hte seng ai sumroi laika hpe shachyen shalawm dat nngai.

border; Burma, Kachin-China) htinglu htingshang akyu hkamsha lam hpe ahkaw ahkang la let (frontier opportunity), amyusha hpaji sawk sagawn ginra langai byin taiwa na myit mada let, ya na zawn Laiza mare kaw shara jahkrat gawgap tawn ai lam, rai nga ai.

The James Henry Green Collection byin wa ai ningpawt labau

Colonel James Henry Green (1893 - 1975) gaw grai hpaji ram ai British hpyendu langai rai nna British hkawseng prat hta, shi hpe India mungdan hpyendap de lit shatsam hkrum ai kaw na 1918 ning e Burma mungh de du shangwa ai wa, rai nga ai. Dai aten, shi asak 25 ning sha, naw rai nga ai. Shi a magam bungli gaw Burma Rifles hpyendap ni hte rau, hpyenla lahkawn na hte kaichyan du lit mung, ang nga ai. Dai aten hpa-wa e, shi du hkawm ai Jinghpaw bumga shara lahta daw, jut shingnaw shagu de kadai shanhpraw du e mung, garai n du yu shi ai majing malang shara ni naw rai nga ai.

Laikaman (1) matut

Dai zawn ginra ni hta, shi du hkawm ai shaloi, hkrum kadup ai bum nga masha Kachin amyu baw ni a lam (htunghking, buhpun mawn sumli, sachyen shaga, aga, hku-hkau kanawn mazum lam, ngasat ngasa lam) hpe grai laklai ai madang hku, mu wa nna hkaja mayu ai myit ni rawng wa lu ai. Dai zawn, laklai ai amyubaw ni a lam hpe hkaja ging ai hku, shi hta ningmu hpaw shangun ai lam gaw, shi a bawnu hta mi kaw na anthropology hpaji ladat ni ramram rawng ai majaw mung, rai nga u ai. Kadai raitim, anthropology hpaji ningmu hku nna amyubaw ni a htunglai lam ni hpe grai ahkyak tawn, manu shadan chye ma ai. Dai majaw, shi dem tawn ai sumla ni hpe yu yang, shi a myit kraw kata hta e mung, ramram shinggyim nauna myit rawng ai wa rai nna shinggyim masha a lam hpe grai chyena myit-hkawn ya ai wa hku shi hpe mung, dai hku maram lu nga ai. Shi gaw sumla atsawm chye dem ai wa mung, rai nga ai. Shi a magam bungli hkrunlam hta, shi duhkawm ai shara e laklai ai amyubaw ni a lam, lamuga masa ni hpe sumla dem mahkawng

7


tawntawn rai lu ai. Dai zawn, magam bungli hkrunlam e asak arang hkam nna Jinghpaw mungh dingdung lahta daw jut shingnaw shara shagu dushang kanaw hkawm hpang ai wa gaw du kaba James Henry Green wa nan, rai nga ai. Shi a magam bungli (dem tawn ai sumla ni) ni gaw asak rawng ai hte manu dan nga lu ai. Inglik colony prat hta, dai ginra na lam hpe chye lu na matu, Henry Green wa a record htaq lai kaga alaw alm n nga lu ai. Hpyen lahkawn hkawm ai kaw nna mulu ai amyubaw ni a lam gaw shi a matu, prat tup anthropology hpaji du byin hkra, hkaja wa shangun ai hpaji mahkrun byin wa nna, 1928 ning kaw nna shi mung, “Fellowship of the Royal Anthropological Institute” kaw mying jahpan shanglawm hpang wa nu ai.

1920 - 1930 ning laman, shi a magam bungli hkrunlam hta, shi dem mahkawng la lu ai sumla ni gaw shara mi kaw na sha (particular place), amyu hkum hkra mahkrum madup haji ni a lam hpe asansha htawng madun lu nga u ai. Lamuga masa hpan hkum hkra a lam hte masha hpan hkum hkra a lam ni, colonyi Inglik du ni, hpyen wa, jinghku wa, dinghku ngasat ngasa lam ni nsam hkum hkra, rai nga ai. Masha hpan nsam hkum hkra a lam ni hpe dem mahkawng tawn nga lu u ai.

Shi-mali ning tup hta, shi galaw laiwa sai magam bungli mahkrum madup sumtang ni hpe 1932 ning Yangon mare kaw shanhte shanhpraw du ni a man e mungga shaga ai shaloi, “Nanhte hta ahkaw ahkang lu nga yang, Burma mungh htaw kata de shang kawan hkawm yu u. Grai myit lawm na zawn re ai amyubaw ni hte hkrum na ra ai. Shanhte mare kaw du ai shaloi, nang hpe si hkra, kabu ai hte hkap hkalum la na ra ai. Nang hpa hkrit agam na shara n nga ai. Tinang a dum nta masha ni hte hkrum ai zawn sha, hkamsha na ra ai. Dung na shaloi, san ra ai (ahkang hpyi na) n mai malap ai, bai nna nta shingdu (nbang) hku n mai shang wa ai. Mare shang wa ai shaloi, tinang n chye ai hpa mung hkum jum, hkum magra. Nta shangwa ai shaloi, hpaisa ai sanat laknak ni hpe nta shinggan shara mi kaw, tawn da u. Shanhte hte langai

sha hku, madun u. Shanhte a htunglai ni gaw anhte hta grau hkumtsup nga ai. Nang hpe jawjau ai lam mahkra hpe lata lahkawng hte atsawm tau la ya ra ai. Kumhpaw kumhpa ni hpe hkap tau la lu ai zawn, dai kumhpa hte maren, manudan ai lam ma hku, bai htang madun u. Dai gaw nlaw htum, mani sumsai di dat ai pyi (shanhte hpe) grai kabu shangun nga ai. Dai daram chye sawn da yang, hkuhkau lam hta hpa ra rawng ai lam, hpa n nga sai.”

Lamuga sa masam maram na lit jaw hkrum ai wa re hte maren, lamuga a lam hpe sha tangmadun lu ai hta n-ga, shi a hkawmsa hkrunlam kaw, shi mu mada lu ai dai lamuga e shanu nga ai masha amyubaw hkum hkra ni a lam hte shanhte a hktunghking, ngasat ngasa lam ni hpe mung, grai hkumtsup

hkra tangmadun lu ai shanhpraw duwa Colonel James Henry Green ngu ai wa, rai nga ai. Shawnglam ningmu ni hpe dem tawn lu ai sumla ngau ni, rai nga ai. Shanhte nan mung, shinggyim amyubaw ni a myihpaw chyechyang wa na lam hta, hpaji achya hkawm, maga mi nga yang, galu kaba lam, kasi madun garan hkawm ai lam, byin nga ma ai. Shawnglam empire majan sha, majen je hkawm ai hpyendu ni n re ai sha, nchye nchyang ai ni a matu, myihpaw chyechyang wa na lam hta mung, shawnglam machye machyang kasi madun hkawm ai shawnglam hpaji du ni mung, byin ang nga ai. Lamuga shara n bung ai amyubaw ni langai hte langai hpe hkrumzup shangun ai. Dai hkrumzup shangun ai hpe daini du hkra, shanhte nan sakse hkum ni, taiya nga ai. Dem tawn lu ai sumla ni gaw majoi yu chyai, namchyim hkamsha chyai na matu sha n rai, dai hta asak rawng nga ai hpe lachyum shaleng tawn nga

u ai. Mungkan ntsa masat hkrum ging ai amyubaw lamuga labau ni a lam hpe shadan shaleng ya nga ai matsing ningting (record), sakse sakgan pa (documents) ni, taiya nga ai re.

Mungkan majan (I&II WW) a lapran, British-Kala hpyendap ni a majaw dai ginra lamuga amyubaw masha ni (Burma mungh) hta, ahtu kanan hkra ai mungmasa nsa a mabyin masa lamyan ni hpe shi dem tawn ai sumla lawlaw hta na sumla 1600 gaw Burma mungh a lam hpe asan apra shingdu labau tsun hkaidan lu ai shadang atsam hpring ai sumla ni, rai nga ai. James Henry Green wa a manudan asak rawng ai photo sumla ni hpe remkyem mazing na ahkaw ahkang lit lu ai Brightom Museum and Art Gallery ginra gaw dai zawn manu n dawdan lu ai sutgan

kaba madu lu tawn nga ma ai. Daini, dai zawn tinang amyu (Kachin) a lam hpe manang wa e manu shadan tawn ya ai hpe tsammari matut mahkai la lu nna Laiza mare kaw lamang langai hku, hpaw shabawn la lu ai gaw manu mana kabu awlaw ai hte arawng la mai nga ai.

Htunghking, lamuga, labau lu nga tim, mungkan a man e tinang a awmdawm shanglawt mungdan ngu ai garai n lu masat

la shi ai amyubaw ni gaw tinang a htunglai, maka kumla, makam, jiwoi jiwa labau, ginru ginsa labau hte prat ningnan ahtik labau ni gaw amyu langai grin nga lu na matu, ningpawt ninghpang dawhpum dawnu taiya nga ai. Mungdan n lu madu tim, ngangkang ai hkringdat lu ai amyu shawng, tai na ahkyak ai. Ndai hta mahtaq nna she, mungkan kaw na masat masa muchye ya mai nga ai.

Ndai zawn re ai rudi maka ni hpe shawng, ngangngang kangkang sakse n madun lu ai rai yang, amyu langai matmat wa na grai loi ai. Hpa majaw nga yang, labau htunghking ngu ai ni gaw aten naq wa jang, galai shai wa chye ai. E.R. Leach wa tsun da ai gaw, “Culture is an accident of History.” Htunghking ngu ai gaw aten masa hta hkan nhtawm, du hkra ladaw galaishai wa ai hta hkan nna mungh masa, prat masa galaishai wa ai kaw la-kap nna prat ban hte ban, aten

8


galu hta shi hkrai shi, galaishai wa chye ai. Tinang a lu da ai maka kumla hta, madang n galaishai wa lu yang, manang wa a amyu kaba satlawat maka kumla ni kaw hkan galaishai gayau lawm nang matwa chye ai.

Moi prat, Kachin amyu ni lahpawh hpawqgoi hte she, n rai yang hpa n chye makai ai. Daini gaw waqshabawngje (chyutchyut ik, polythene) she, grau manu dum wa sai. Moi gaw dawhpum shadaw hprang la na matu, raq ai shara kaw na shadaw ngau kran la lu ai. Daini gaw makau grupyin hkan, magyi pawt daram law ai hpun ngau kaja langai mulu na grai yak matwa sai. Jinghpaw nta ngu ai hkrang n mulu mat sai (ja gumhpraw lusu nna myo ga de wut wahpang htingnu nta gawgap rawng ai ni hta lai). Daini gap shachyaw rawng ai Jinghpaw nta ni gaw kachyi chyi sha (gsd. 10 ft. square yup gawk 2 hte dawdap kachyi sha, tawn da ai. Nta ndaw kaw ginsum zawn, shatgawk kachyi sha galaw tawn) gap shachyaw rawng mat sai. Dun (wide-long corridor inside the house) ngu ai n nga mat sai. Moi gumhpraw lap shi, hkun hte nga uloi kanu langai lu mari ai. Daini senlam kahtap nna jaw ra ai. Moi gumhpraw lap lahkawng, masum hte jahpawt gat sa yang, n dang gun la ai; daini gaw lap sen mi n gun sa yang ,dinghku kata n law sha ai.

Prat masa galaishai wa ai hta hkan nna aten galu e tinang a htunglai, amawn nsam, maka kumla (identity) ni mung, ndum shami galaishai wa ai (snr) mat ma wa chye nga ai. Tinang a htunglai nsam maka madung (identity, culture) mat htum jang, mungdan n lu ai amyu ni gaw grai lawan ai hku, mat maq loi nga ai. Masha lawq ai amyu kaba ni a hpawng shingra hta, gayau lawm nang matwa ai. Anhte amyusha ni mung, prat ban galaishai wa ai kaw hkan nna manu dan ai tinang a htunglai maka kumla ni ramram ginlut shamat wa sai hpe mulu ai. Masat masa hku nna sha, galaw lang ai madang daram deq, rai matwa sai.

Tinang kade myit n dik tim, tinang a htunglai maka kumlar (identity) shamat kau ai amyu gaw balen shawq kau ai lapu, nden marai n rawng ai mayam satlawat de, bai gale wa ai lam byin wa ai. Masha ni e, tinang a labau kam maraq, hkrup maraq hkaidan ya ai hpe kam nna aten galu e, tinang mungh tinang a labau larang ni hpe ndiq ndaq nga nna gamung dup pruwa chye ai. Anhte amyusha ni gaw lawq malawng

Nba Pa bazaar.Photograph by James Hennry Green

1920s

Namhkyek police.Photograph by James Hennry Green

1920s

n-gup aga hku hkrai, hkai yuq hkratwa ai (oral) tsun jahta lam hkrai, re. Kaga amyu kaba ni a labau gamung ni hte shingdaw yu yang, sakse madun lu na ramram yak nga ai. Ya prat ningnan gawgap wa ai ten, mungkan a man e labau sakse madun lu ai pyi, sinna de na masha ni lawq malawng ka da ya ai, dem da ya ai sakse sakgan ni sha, ngam nga sai.

James Henry Green dem mahkawng tawn ai sumla madun htingnu hpe Hparat Panglai Laika Naura e, bai galaw sharawt sawa ai aq yawshada lam ni gaw lawuq na hku, rai nga gaq ai.

1. Jinghpaw wunpawng amyusha ni a labau hpe kyem mazing tawn lu na matu.2. Laiwa sai aten na anhte a ngasa ngapra lam ni (mungh masa, sut masa, makam masham, galawlu galawsha, remlu remsha, kanawn mazum, htunglai satlawat, ningmu ni) hpe bai myit dum sumru yu na matu.3. Daini na ban prat ningnan na ramma ni mung, Kachin hte seng ai hkringhtawng ni hpe mu mada chyelu na matu.4. Ndai shara (Laiza) gaw Miwa mungdan mungsang lamuga jarit shara rai nga ai hte maren, Miwa mungh hkran de nah anhte amyusha ni mung, prupru shangshang railu nga ai. Tinang a htunghking maka kumla ni hpe malap mali myit n dum lu matwa ai hpe sa yu, sa hkaja la nna myit n-gun lu, grau nna shada hkuhkau kanawn mazum lam ningmu ni ngangkang wa lu na matu.5. Tinang a amawn nsam maka kumla, ngasat ngasa lam ni hpe yu la nna tinang amyu a lam hpe grau myitlawm manu shadan, madang sharawt mayu ai myit rawng wa lu na matu.6. Hpaji kaba madang nga sai mungdan amyu kaba ni hte mahkuq maraq kanawn mazum lam, htinglu htinglai hkuhkau lam lu la na matu (cultural exchange programme).7. Amyusha ni hpaji beng-ya ningmu grau jatwa lu na matu.8. Kachin amyu hte seng nna sawk sagawn mayu ai ni matu, sawk sagawn ginra langai byin tai wa lu na matu. Htunghking labau larang galaw ai lam hpe daini na rawtjat galu kaba nga sai mungkan ting e, uphkang magam (government, asuya) ni gaw pat hkum ai lam n nga ai sha, wanglu wanglang galaw na ahkang jawq tawn da ai. Anhte amyusha ni a htunghking, labau, ginru ginsa shiga ni hpe mung, mungkan ting grau maden jatwa lu hkra, mungkan hte mahkriq shawn ndau shapoi ya nga lu na matu (center for Kachin cultural network exchange) ni, rai ai.

Namhkyek Duwa Zau Tawng{The Namhkyek Duwa was one of the most important Kachin chiefs of the Maran clan who resided in Northern Shan State. He had a good relationship with Green and invited him to a large manau, of which there are many photographs in the collection. Green was impressed by the Duwa and wrote of him: 'Discipline - or at least the adminis-tration of it - is one of his qualities. He has thirty police wearing his uniform. Even the village children are drilled; not to mention the Duwa's own dogs, whom he has taught to perform all manner of tricks' [in 'Races of Burma', 1st edn, 1920, Meiktila, p.69].}

9


Ga nhpaw : Kachin hte Yahpy-en a lam hpe chyena na matu gaw, Kachin hte Yahpyen gara hku matut mahkai mahkri shawn nga ai, hpa majaw yahpyen hta hkrat sum nga ai, hpa majaw n lu ninghkap hkraw ai lam ni hpe shawng hkaja ra nga ai re.

1. Kachin Ngu Ai Hpa Rai Ta? Kachin hpe ningmu lawlaw kaw na, langai mi hpe tang madun ai. Kachin ngu ai mying hpe AD 1880 hpang daw, English laili laika ni hkan, damlada ai hku nna jailang wa sai. British ni kaw nna "Kachin" ngu ai laika hkum hpe 1895 hta "Kachin Hill-tribe Regulation" ngu ai "Jingh-paw Bum nga amyu htung tara" hpe jahkrat lang hpang wa ai kaw nna tara shang damlada lang hpangwa sai hpe mulu ai. Kachin ngu ai gaw, Jinghpaw nsen ga hkum " gahkyeng" hpe myi mut ni chy-ena ai nsen, laika hte ka mahkret da ai re. Lahpai Zau Tu tsun ai hta, myi mut ni Htingnai ga na gahkyeng Jing-hpaw Duwa ni hpe san sagawn chyena la ai. " Gahkyeng" hpe ka matsing matwa ai kaw nna "Kahkyen-Kachin" ngu tsun matwa ai re, nga ai. Htingnai bu hta "Gahkyeng Ga" ngu ai nga ai. "Gahkyeng" ngu ai nsen ga hkum gaw, Jinghpaw tsun shaga nsen (archaic Jing-hpaw Word) rai nga ai. "Gah-kyeng" gaw lamuga madu (Landlord) ngu ai lachyum hte, tsun ai re. Htingnai buga hta Jinghpaw madu magam ni gaw, lamuga hpe upsha ai, boi-sha (shapsha) ai, lamuga madu (Ga Du) ni nga ai. Shanhte hpe "lamuga hkyeng sha ai ni" ngu ai hpe "Gahkyeng" ni, ngu wa ma ai. Dai kaw nna Kahkyeng - Kahkyen, bai hpang daw gaw "Kachin" ngu nna ka lang matwa ai lam re.

2. Yahpyen (opium, drug abuse) Yahpyen ngu ai gaw Jinghpaw ga hte Sam ga kayau lang da ai lam re. "Ya" ngu ai gaw hpu-nau Sam ni a ga, rai nga ai. Lachyum gaw "Tsi" ngu ai re. " Hpyen" ngu ai lachyum gaw Jinghpaw ga "hpyen" (sat na, nat na, htum wa shangun ai baw hpe tsun ai), rai nga ai. Dai majaw, "Yah-pyen" ngu ai gaw "Tsi hte Hpyen" ngu ai re. Tsi pyi re ngu

Nshung Jap Kyi

nna n ra tim, sha jang gaw hkumhkrang hpe ninghtang de dingbai dingna jawq wa ai ngu ai lachyum,

rai nga ai.

3. Kachin ni hpa majaw yahkyi law a ta? Kachin ni a labau lam ni hpe sawk hkaja yu ai shaloi, Kachin ni a myit masa gaw Sam hte ni hkat jang, Sam tai

ai. Myeng hte kahtep ni hkat jang, Myen tai re myit masa lawm nga ai re. Hpa majaw nga yang, Kachin ni gaw mung-kan na ga amyu hpan shaga ai lam hta hpa ga hpe shaga ai raitim, aloisha chye shaga ga ai, rai mat nga ai. Dai majaw

sasana sara ni a aten hta, Kachin ni hpe shawng ningnan e hpa n sharin ya shi yang, tinang a myit masa, laika

ga, htunghking ni hpe chyungkap mat hkra, shawng sharin ya nna she, kaga English ga, laika zawn re ni hpe bai sharin ya ma ai re. Ndai lam ni hpe yu yang, Kachin ni yahkyi yapak law ai gaw, lawuq de na lam ni a majaw rai nga ai.

3.1 Kam loi ai myit masa rawng ai Kachin ni a myit masa hta kam ja ai, kam loi ai myit masa ni rawng nga ai. Hpa majaw nga yang, Kachin myit masa hta nan

mung, moi kaw nna masu magaw, maplu map-sha ai myit masa n rawng ai majaw, rai nga ai. Madu myit myit ai majaw, masha kaga wa hpe mung, tinang a myit zawn nawn ai majaw re. Daini du hkra, Myen hpe gumlang ra ai mung, kaji kawa ni a myit masa hta ndai kam loi ai myit masa a majaw rai nga ai. English ni gaw Myen ni a myit masa hpe chye ai majaw, Kachin ni hpe Myen hte shanglawt rau hkum la nga ai raitim, Myen ningbaw wa a ahpyawp ai ga hpe kam kau ai majaw daini du hkra, rawtmalan ra ai lam re. Daini na aten, Kachin ni yah-kyi law nga ai lam mung, ndai kam loi ai myit masa rawng ai majaw rai nga ai. Chyasam wa e ahpyawp ai ga, nyan galau

nga ai ga ni hpe kam ai majaw, yahkyi law wa ai re.

3.2 Yaw nang hkawn tai ai myit masa Hkyiya ya ai masha a lam hpe sawk sagawn yu ai sha-loi, law malawng ndai yaw nang hkawn tai ai myit masa a majaw rai nga ai. "Yaw nang hkawn tai ai" ngu ai gaw gara de mung n jaujau, hpa lam n la, majoi wamdam nga pra ai masha hpe tsun ai re. Ramma ni nga jang, manang a majaw hkyiya hkyigang tai ai lam, rai nga ai.

3.3 Lagawn ai, hkamjan ai myit n rawng ai masa

10


Daini ramma ni, kanu kawa ni a madang hkrat-sum nga ai gaw lagawn ai majaw, rai nga ai. Bungli langai mi hpe maju jung hkra, n kam galaw ai. Loi daw gumhpraw lu mayu, mawdaw jawn mayu, pyaw mayu nga ai. Bung-li hpe chyahkyi sausau ai zawn, kah-prup katup rai sha, galaw nga ai. Gsd : Kachin ma langai mi "cycle workshop" sa galaw ai shaloi, hkam jan ai lam n nga ai.

3.4 Myit masa n kung ai Tengsha nga yang, Kachin ni myit masa kung ai rai yang, nanghpam lusha kade mi law ai raitim, ndai gaw sha ai baw n re, hkra ai baw n re, ngu ai myit masa rawng mat jang, dai ka-ni nanghpam lusha gaw Kachin ni hte n seng mat sai. Shaloi gaw Kachin ni nanghpam hta hkrat-sum na lam, hpa n nga sai.

4. Kachin ni yahpyen a mayam n tai hkra4.1 Kachin ni a matu KIO/KIA (KIC uphkang magam) kaw nna matut n di lit la ra ai. Daini na Myen uphkang mag-am gaw Kachin ni hpe "Maw....!, Ndai gaw nanhte a mungdan rai sai; upsha manu" nga nna galoi mung, masat ya na n re. Kachin ni a mungdan hpe Kachin ni nan, gapdi la ra ai; masat la ra ai; woiawn la ra ai re. Dai ten e Kachin ni nanghpam hta sha, hkrat-sum ka-taw nga yang gaw Karai Kasang mung, mungkan kaw na mung, mungdan hpe masat ya na n rai nga ai. Moi, English ni, Miwa ni hpe nanghpam lusha hte shaning lawlaw uphkang matwa ai hpe mulu ai. English ni a ladat gaw Miwa ni nanghpam hta, lulen shalen nga jang, anhte English ni aloisha uphkang lu na re nga ai masing hte gasat shamyit lai-wa masai. Dai lam hpe Mao Zedong a lakhtak bai duwa ai shaloi, Mao Zedong gaw myit hprang nna shi a mungdan hpe uphkang laiwa ai gaw mungdan masha ni hpe mare shagu, kahtawng ningc-hyawng shagu de, ka-ni n mai hkai ai lam tsun shabra let, woiawn laiwa sai. Raitim, nkau mi gaw, naw mayun hkai ma ai. Dai zawn mayun hkai nga ai ni hpe mung, ningbaw ningla ni hpe hpa n di ai sha, yu tawn da shangun ai. Ka-ni si ni grai bawngtsawm hkra, si wa ai aten hta she, akajawng sha, uphkang magam (asuya) hpyen ni hte mungsha-wa ni ta gindun nna ka-ni hkai ai nta ni hpe tinang a sun na ka-ni hpun hpe tinang nan baw, nat, hkyen atsai awai di shangun ai. Dai sha n-ga, ka-ni hkai ai lamuga hpe mung, gunhtawt shangun

ai lam ni hku nna woiawn laiwa sai re. Dai majaw hpang daw hta, mungshawa masha ni mung, kadai n gwi hkai mat ai hte, Miwa mungdan hta lani hte lani nanghpam hpe patjasan luwa ma ai. Dai ten kaw nna Miwa mungdan gaw mungkan hta, rawt galu kaba wa ai gaw daini anhte a myitut nan, rai nga ai. Dai Majaw, Kachin nanghpam kaw na lawt lu hkra gaw "Shanglawt up-hkang magam" hta mung, grai lit kaba nga ai hpe myit dum ra nga ai. Kachin ni yawng, lani mi na aten hta Karai Kasang ra sharawng ai amyu, sanseng chyoipra ai amyu taiwa let, Shanglawt dawnghkawn kaba ah-masan di sharawt da ai manau shadung npu e, manau nau-pa jawm nau nga lu na hpe shingran let, shakut ra nga ai.

4.2 Shinggyim hkumhkrang hku nna, shanglawt lu ra ai (shinggyim masa) Myen mungdan hpe shanglawt lu sai ngu tsun lu na nhtoi gaw lam makau na yambu hta, dagawt lu ai hk-agawm hpe n gyit da ra ai shani, rai na re. Hpa majaw nga yang, manang wa akyu la na matu, lam makau e hka yam-bu tawn da ai kaw gawm maraq da ai shaloi, gawm dai mat mat ai baw n re. Myen mung a masa gaw, shanglawt nga jang, lam ntsa hkan mung, hkyi mai nyi na shaduq ai. Tengsha nga yang, shan-glawt ai ngu ai gaw, shinggyim masha langai mi a akyang lailen, lit lamang ni hpe lachyum rawng ai hku shapraw ya ai lam, rai nga ai. Dai hte maren, ndai nanghpam lusha kaw na lawt lu na matu gaw, shing-ra maka gaw ninggawn tawa masa hte shinggyim hkum gaw n seng ai byin chye masa hpe shanglawt ai ahkaw ahkang she, rai nga ai. Yawng mayawng gaw shi shara hte shi hpa byin wa na hpe tauhkrau nna masat da ya sai majaw, myit ung-ang na lata da ai lam kaga n nga sai. Masha chyawm gaw arung arai ni hte, n bung ai hpan re ai majaw, shanglawt ahkaw ahkang lu ra ai lam re. Masha gaw sawn sumru chye ai hte maren, shi galaw mat wa ai bungli bungsi ni hpe lit la ra ai akyang lailen

rawng ai majaw re. Lata la ai ahkaw ah-kang n ra taw nga ai masha langai mi gaw, shi galaw na bungli bungsi ni a matu mung, lit la na n ra taw nga ai rai yang, shanglawt lu nga ai. Ndai hkrang jasat (theory) gaw, masha a n-gawn nsawn di ai, nhti nhtang galaw ai bungli a matu lit la ra nga ai hpe madi madun nga ai. Masha langai gaw koiyen kau n lu ai bungli lamang a matu, gara hku lata sa wa lu na rai ta? ngu ai hpe tsun mayu ai re. Hpa mi raitim mung, shan-glawt shara mung, lit la shara mung, n ra taw nga ai masa hpe shanglawt masa re ngu ma ai.

4.3 Karai maga hku nna shanglawt lu ra ai ( Karai masa) Karai masa hku yu yang, nang-hpam lusha gaw sa-tan nat a hkyi taw-ng rai nga ai. Dai hpe yu yang, daini na aten, Kachin ni lawlaw wa nat sa-tan a hkyi tawng hpe arawq magawn shah taw nga ai ni she, rai nga ai. Ka-ni nanghpam hpe masha a hkum sai, shan kaw nna tsai hkra, dawn kau na matu gaw n yak nga ai. Salat shapraw kau rai nna nga mat jang, gade n naq yang mai matwa ai raitim, yak ai lam gaw Karai Kasang gaw shinggyim masha ni hpe myit wenyi hte hpan da ai re majaw, dai myit wenyi hta jung taw nga, kap taw nga ai hpe malap kau lu na hte jahkaq kau lu na matu gaw Karai mungga hte dawn ai lam hpe galaw ra ai. Hpa ma-jaw ndai zawn galaw ra ai, tsai hkra di ra ai ngu ai hta, lahta e tsun matwa sai hte maren, hkum sai shan hpe gaw tsi mawan hte tsi lajang nga ai hte maren, myit hta e jung nga ai lam ni hpe mal-ap kau, tawn kau lu na matu gaw Karai mungga hte, tsi tsi ya lam rai nga ai.

4.3.1 Madat mara hkansa ra ai. Ahkan a madat mara ai lam n nga ai majaw, Israela ni majan sum nga ai. (Yawshu 7:1-26). Yawshu hpe mung, madat mara hkansa ra ai ngu ai gaw mungga hti na matsun da nga ai. (Yawshu 1:8). Dai gaw awngdang lam a npawt rai nga ai.

4.3.2 Hpara shaje hkum nawq, hkum kuq et Hpara shaje nga jang, gawngn-gu sumla (snr) hpara sumla hpe nawku ai ngu nna sha chyena yang, shut nga ai. Hpara shaje ngu ai kaw, nanghpam lusha mung hpara shaje rai nga ai. Lawhpa ai, tinggyeng myit sha myit ai, marin marit ai, n madat n mara ai lam ni yawng gaw hpara shaje hpe nawq ai lam, rai nga ai. Daini Kachin ni nangh-pam kaw na lawt na matu gaw lahta na

11


lam ni hpe n mai nawq, n mai kuq nga ga ai. Karai shatsam ai ningbaw ningla ni a ga madat let, hkansa ra nga ai. Dai gaw Karai Kasang a ga madat let, hkansa ai lam rai nga ai.

4.3.3 Amyu myit myit ra ai. Amyu myit myit ra ai ngu ai hta ngai myutsaw, mungt-saw myit rawng ai ngu nna shanglawt hking hte aten n tam, shara n tam ai grangdakat hkawm na hpe tsun ai n re. Tinang a amyu hpe tsawra ai wa gaw tinang a hkum hpe manu shadan tsawra nga ai. Maga mi hku nga yang, nanghpam lusha hta n len hkawm nga ai. Nanghpam lusha len nna si ai hta amyu a matu asak apnawng ai gaw amyu hpe tsawra ai kumla rai sai. Shagrau ging dik ai share shagan wa mung, rai nga ai. Dai ma-jaw amyu myit myit yang, tsun ai hpe madat, shatsam ai lit hpe gunhpai na ra nga ai. Amyu myit myit ai rai yang, Karai Kasang hpe n chye ai maigan num (grau nna Myen num/la) hkum la, amyu n jet, sai gayau, htum wa ai baw re. Ezra 10:10-11 hta mung, maigan num n mai la ai lam tsun da nga ai. Daini na ten, Kachin ni a matu myityu shara, rai nga ai. Shinggyim ngapra masa hku yu yang chyawm gaw, myit masa bung ai kadai hte mung, ding-hku desha mai nga ai. N bung hkat ai lam ni nga tim, bung ai lam ni hpe tam la nhtawm, dinghku desha lu nga ai. Dai majaw makam masham n bung tim, dinghku de nna ngwi ngawn ding-hku de ai ni lawlaw nga ma ai. Raitim, mung masa myijut hku yu yang, daini na kachin a masa hta maigan amyu ni hte dingh-ku desha ai lam hpe ninggun jaw na lam, n nga maliq ai. Amyu kayau, makam kayau, htunghking kayau ai majaw, Kachin a mungtsaw myit, myutsaw myit namnak shayawm kau ya lu nga ai re. Nanghpam lusha hpe n tat mat ai shaloi, amyu htum maga de du matwa nga ai ngu ai hpe tsun mayu ai re. Myitky-ina ga e nga ai Kachin la langai mi, maigan num hte dinghku desha ngut ai hpang, "ngai gaw masha tailu na sha, shakut sai; amyu tailu na n ra sai" nga tsun ai hpe na ga ai. Ndai nanghpam lusha hpe jailang ai ni mung, dai hte maren rai nga ai. Ka-ni nanghpam sha, lu luq jang, masha mi sat sat, hpa mi byin byin n seng ai. Amyu myit, kanu kawa, nawku hpung, makau grup-yin ngu ai hpa nan, n chye matwa ai re.

5. Kachin hte yahpyen (snr) nanghpam lusha gaw n htuk nga ai.

Tara maigan ni lawlaw wa nanghpam hpaga ga nna grai lusu, nga-mu nga-mai nga ma ai. Dai lam ni hpe yu nna Kachin nkau mi mung, ka-ni hkai, hpaga ga, dut-sha rai nga ma ai. Raitim mung, Kachin ni gaw Ka-ni dut nna prat ting lusu nga mai ai htinggaw mi mung, n nga ai. Ka-ni nnan dut ai shaloi, grai pyaw ai zawn raitim, naq wa jang nta masha

marai langai ngai gaw, ka-ni hkyiya byin (snr) rim hkrum ai majaw mi lu da ai htingra du hkra pyi, bai maq mat, hpang jahtum e htawng hta she prat hpe jahtum kau ra nga ai re.

Ga Hpungdim : Kachin ni yahpyen (Tsi Majan) kaw na lawt lu na matu, lahta na lam ni hpe jawm myit jasat jasa wa ra nga ga ai. Dai majaw hkyiya ya nga ai Kachin ni, hpaga ga, dut, mari, hkaisha nga ai Kachin ni yawng, Karai Kasang tsawra ai amyu tailu na matu gaw nye a majaw, shi a majaw, hkyiya ya ai, hpaga ga ai ngu tsun jahpai na malai Kachin jet yang, yahpyen (nanghpam) hte n seng ai, n mai hkra, n mai sha ai ngu ai hpe myit dum nna tsawmhtap ngang grin ai Kachin mungdan hpe gawgap sa wa ga. Nanghpam gaw dinghku pyaw tsi, mungdan ngawn tsi n re. Hpyen she re ngu ai hpe myit dum shajang ga ngu, ga saw dat nngai.

Hkaqhkuh girl tapping opium"The Hkaqhkuh women of the Northern Triangle smoke pipes and do not chew. Opium is grown chiefly for local consumption. It is, however, seldom taken to excess as it is smoked in a diluted form toasted with shredded plantain or other leaves... The opium is gen-erally collected by the women who scratch the poppy heads in the morning and scrape off pure opium in the evening. It is sometimes wiped off and kept in the form of impregnated rags" (Green 1934, p. 147).

Opium plantations at Hpawwa Daru.

12


KTJ

Laikadum hte Shinggyim Wuh-pawng

Laikadum ngu ai ga si hpe Wun-pawngsha ni shalat lang ai kade wa

n naq shi ai. Dai hte maren, laikadum ngu ai nan mung, anhte Wunpawng wuhpung wuhpawng kata hta grai wa damlada ai madang n nga shi ai. Wun-pawngsha law malawng gaw laikadum ngu ai hte, nauwa n hkau shi na re. An-hte Wunpawng wuhpawng hta laikad-um hpe sharara hta Lik-It nga nna lang ai. Dai gaw laikadum ngu ai ga si hta lachyum namnak grau rawng ai zawn nga ai.

Daini, anhte laikadum ngu ai hpe En-glish ga hku gaw Liber (laikabuk) ngu ai Latin ga hta mahta nna library, Ger-man, Russia hte Romance ga ni hku nna gaw, Greek ga hta lakap nna bibliohteca nga shamying lang ma ai. Bibliohte-ca ngu ai gaw anhte lang ai laikadum ngu ai hte lachyum wabung ai rai nna library ngu ai gaw lik-it ngu ai lachyum

hte grau ni kahtep nga ai.

Rai saq, ndai zawn ga si lachyum hpe deklek taw nga ai gaw lagawn na zawn nga na re. Ndai laika ngau a yawshada ai lam gaw shin-ggyin wuhpawng galu kaba lam hta laikadum ni gara hku shingdaw lawm nga ai hpe shaleng na matu, rai nga ai.

Laikadum ngu ai gaw moi prat hta rai yang, laikabuk ni hpe sha n-ga, labau shang arung arai, htunghking arung arai, hte labau sakse sakgan ni mazing da ai shara, rai nga ai. Htawmhpang madang tsaw wa ai shaloi gaw, arung arai ni hpe sansan remkyem mazing ai labau mazing nta ni, htunghking madun gawk zawn re ai ni sansan garan pru wa ai. Raitim, dai madun gawk, labau maz-ing nta ni hte laikadum ni gaw lachyum hku nna nga yang maren sha, manu dan ai hkrai rai nga ai.

Moi prat hta gaw laikadum ngu ai hpe du magam (hkawhkam) ni hte nawku makam masham ningbaw ningla ni, woi galaw ai re. Tinang mazing remkyem da ai Chyum laika, labau laika, tara laika, hpungtang hpaji, tsi hpaji laika ni hpe shara mi hta sha, kyem mazing tawn nhtawm, ra wa ai machye machyang sawk hpungjat na matu munu ni hpe

13


shalat la ma ai. Moi prat hta gaw, ya na zawn maisau laika n nga ai majaw, nlung laika, shanhpyi laika, kaidu lai-ka ni re majaw laikadum langai byin na matu, jagumhpraw, ahkying aten hte masha ninggun manu mana rang ra ai. Raitim, ringchying ai shinggyin wuh-pawng, hkikhkam ai mungdan taiwa lu na matu, dai zawn arang bai lai wa masai.

Labau hta hkikhkam laiwa sai hkawseng mungdan kaba ni yawng ngu na hta, ndai zawn re ai laikadum kaba ni, nga laiwa sai. Tinang htunghking maka kumla nau n ngangkang ai amyu mung-dan ni chyusha, ndai zawn hkikhkam ai laikadum ni, n lu shagrin ma ai. Nkau amyu mungdan ni gaw, laikadum kaba ni nga laiwa sai raitim, dai hpe hpaji a matu manu n shadan ai sha, arawng sadang a matu sha, jahkik kau ma ai. Dai majaw, labau hta ngangkang laiwa sai htunghking nkau, hpungtang hpaji nkau gaw kadai mung n chye ai sha, bai mat mat ai mabyin ni nga laiwa sai.

Labau hta danhkung ai laikadum kaba ni

Babilon mung, Nippur mare dingsa kaw na nawku htingnu langai hta BC 2500 jan na Ut laika ni hpe mazing da ai laikadum langai hpe mu tam ma ai. Dai laikadum gaw laika ni hpe htep la-hti kyem mazing da ai hpe mu mada lu ai. Egypt mung kaw na El-Amarna kaw mung, BC 2000 jan ning na laikadum hpe tamsawk mu ma ai. Hpang jahtum na Asuri hkawhkam Ashurbanipal (BC 668[c] – 627[c]) gaw shi mungdan kata na laika ngau, labau laika 25,000 jan hpe grak rai, kyem mazing da laiwa sai.

Majan mahpan ni a majaw snr du mag-am, hkawhkam uphkang ai ni galai ai hta hkan nna ndai zawn re ai labau shang, manu dan ai laika lawlaw hten-za laiwa sai. Gashadawn langai hku nna gaw, Miwa mungdan hpe shawng ning-nan woi kahkyin lu ai Shi Huangdi gaw shanhte Ch'in hkawban ni hkikhkam ai lam hpe chyusha, labau hta matsing nga lu na matu, shanhte Ch'in hkawban a shawng na labau laika ni yawng hpe jahten shamat kau shangun ai. Ch'in ni htum mat nna Han ni hkawdung lung-wa ai shaloi gaw labau shamyit ai lam, hkring mat nna labau laika dingsa ni hpe bai tamsawk shinggyin wa masai. Han hkawban lakhtak laman hta labau, htunghking hte hpungtang hpaji laika lawlaw hpe ka shalat shinggyin nht-awm, mungdan manu mana rawtjat wa ma ai re.

Sinna mungkan de gaw, BC 400 grup-yin Greek prat laman laikadum ni manu mana law pruwa masai. Dai Greek laikadum ni gaw jawng hte ka-pyawn nna hpaw ai ni, law ai. Dai jawng ni gaw law malawng, Ahten mare ginra hta nga ai rai nna myitsawn hpaji (philosophy) hpe madung hkaja ma ai. Aristotle hpaw hpang da ai Peripatetic jawng kaw na Aristotle a laika ni hpe shi a jawngma ni rai nga ai Andronicus hte Tyrranion yan bai gahkyin shinggyin da ai. Dai Aristo-tle laikadum hta mahta nna Alexandria laikadum kaba hpe Greek hkawseng ni nan, woiawn na shagreng jatwa ai. Dai Greek hkawseng laikadum ni hta gaw mimoi na philosohpy laika ni sha n-ga, kaga jan shata yu hpaji, hpungtang hpa-ji, labau laika ni mung lawm wa ai rai nna laika (mai-aw laika hte shanhpyi laika) ni, sen kahtap nna lu shinggyin da laiwa masai. Dai laikadum ni gaw htawmhpang Greek mungdan hkrat-sum mat ai aten hta pyi, Greek amyusha ni a hpaji, htunghking, labau hkringht-awng ni hpe mungkan hta danhkung wa hkra, dawjau ya lu ai.

Alexandria laikadum hte rau ngu na byin pruwa ai laikadum gaw Asia kaji ginra kaw na Pergamun laikadum, rai nga ai. Dai laikadum hpe gaw Greek mungdan lahkawng brang garan mat ai shaloi, Asia kaji mung hpe up ai hkawh-kam aru arat Attalus I Soter [d. 197BC] wa hpaw shinggyin da ai re. Dai Per-gamun laikadum gaw law malawng, Alexandria laikadum kaw na laika ni hpe kanan shapraw la ai, rai nga ai. Dai majaw, Alexandria hpe up ai Ptol-emy hkawhkam gaw Egypt mung, Nile hkanu mayan kaw tu ai maisau galaw ai hpan mai-aw ni hpe maigan de dut shapraw ai lam hpe pathkum kau ai. Dai rai nna Pergamun bu ni gaw laili laika kanan shapraw na matu ladat tam wa ai hta, sagu, bainam hpyi kaw ka ai ladat hpe gyinshalat hpang wa ai re, nga ma ai.

Roma prat hta gaw masha dinghkrai hku nna shinggyin kyem mazing ai ting-gyeng laikadum ni grai law hkra, nga wa ai. Roma ni gaw Greek ni a htungh-king, myitsawn hpaji, hpungtang hpaji ni hpe sharawng awng ai hte hkaja la ma ai. Dai hta n-ga, Roma hpaji munu ni nan mung, laikabuk hpan amyu myu hpe ka jat nna manu mana rawtjat ring-chying ai amyu mungdan byin wa ma ai. Roma hkawseng Julius Caesar gaw shawng ningnan na shawa laikadum hpe gawgap hpang ai raitim, shi si mat-wa ai aten du hkra, dai laikadum n lu

gawgap shangut nga u ai. Shi a salung sala munu ni, matut lit la nna gawgap shakre la ma ai. Dai hpang daw hta, Roma mungdan e shawa laikadum ni lawlaw pawpru wa ai hte, laikadum ni hta la-kap nna shawa dawtsa hpe hpaji shakat ai jawng ni byin wa ai.

Byzantine hkawseng Constantine I hkaw dung ai shaloi, shi lu zing la ai hkawseng mungdan ni hkan nga ai laikadum ni kaw na Greek, Roma hpa-ji laika ni hpe zing gahkyin la nhtawm, Constantinople mare kaw laikadum kaba gawgap la ai. Shing-rai, hkawh-kam hkawseng ni gaw tinang mungdan n-gun ja wa nna daru magam danhkung wa ai hte maren, tinang mungdan raw-tjat wa na matu, hpaji lam hpe hpaw maden ai hte maren, laikadum ni hpe shagreng ma ai. Dai gaw tinang amyu mungdan labau danhkung lu na hte sari sadang hpe shatsaw lu ai lam byin laiwa sai.

Sinna mungkan hta majan mahpan kaba ni matut manoi byin nna mungdan ni langai hpang langai htenza mat ai hte, karing karang bumga de na hpawzai ni n-gun ja wa ai hte maren, sinna mung-dan hta htunghking, machye machyang hte hpaji hparat ni manu n dan mat ai ningsin prat ladaw ni, tsaban hku nga laiwa ai. Dai laman, sinna mungkan gaw htunghking ni hkrat-sum nna hten-za ai prat, rai mat ai. Dai hpang, "Bai Hpawhprang Prat" (Renaissance) prat hta gaw, wenyi lamwoi ai nawku jawng ni gaw hkoi mat, ma matwa nga ai hpa-ji laika, labau laika ni hpe bai tamsawk shinggyin nna kanan bai shapraw nht-awm, hpaji lam hpe bai woi shagreng matwa ma ai. Dai majaw, mungkan labau hta, shinggyin wuhpawng rawt-jat lam a matu, hpaji shalat ai lam hta, nawku hpung ni a laikadum ni gaw manu mana ahkyak ai lami laman tai laiwa sai.

Laikadum hpan amyu myu

Mungkan ting hta laikadum lawlaw nga ai kaw na - (1). Mungdan Laikad-um [National Library], (2). Dakkasu hte Hpaji Sawk Laikadum [Research and University Library], (3). Shawa Laikadum [Public Library], (4). Laksan Laikadum [Special Library], (5). Jawng Laikadum [School Library], (6). Ting-gyeng Laikadum [Private Library], hte (7). Jahpan Bang Laikadum [Subscrip-tion Library] ngu nna hpan sanit garan ginhka mai ai.

14


Mungdan shagu hta uphkang mag-am kaw nna woihpaw da ai "mungdan laikadum" ngu nga ging, nga ra ai. Dai gaw, mungdan a machye machyang hpaji lam hpe shangang shakang madi shadaw na matu, rai nga ai. Ringchying ai mungdan shagu hta, uphkang mag-am ni hpaw da ai mungdan laikadum ni gaw mying danhkung nna sari sadang nga ai hkrai re. Dai zawn re ai mungdan laikadum n greng ai mungdan ni gaw nawq gritnem nga ai, madang n dep ai mungdan ni, ngu nna sawn la mai ai.

Dakkasu ni hte hpaji tamsawk ai wuh-pung wuhpawng shagu hta, grengh-krak ai laikadum ni nga ai. Dai wuh-pung wuhpawng snr dakkasu kade daram madang tsaw ai ngu ai lam hpe dai laikadum ni a madang hpe yu nna mai dinglik nga ai. Dakkasu jawng ni a atsang madang masat ai lam hta, dai jawng a laikadum ni mung, manu mana ahkyak nga ai.

Mare kahtawng shagu, shinggyim wuh-pung wuhpawng shagu kaw seng ang ai shawa laikadum nga ging ai. Laikadum hkrak rai n lu hpaw ai mare kahtawng, shinggyin wuhpawng gaw hpaji n chye ai, gritnem ai, madang n dep ai ngu nna sawn la mai ai. Dai gaw mare kahtawng a sari sadang nan mung, rai nga ai. Hpaji lamang lamama, bungli lamang lamama a matu, laksan yawshada nna hpaw da ai laikadum ni gaw dai hpaji, bungli lamang hpe maju jung nna hka-ja galaw ai ni a matu, laksan laikadum hpan ni, rai nga ai. Hpaji jawng shagu hta, jawngma ni hku nna jawng gawk kaw sharin ai sharin matsun laika hta kaga hkaja jat ra ai lam lawlaw nga ai. Shing-rai, hkaja lu na matu jawng shagu kaw mung, laikadum nga ging ai. Laili laika, machye machyang hpe ka-ja-wa manu shadan ai ni hku nna tinang tinggyeng mahkawng da ai laikadum ni mung, nga chye ai. Ndai laikadum hpan gaw nau wa n kaba ai raitim, laklai ai laika ni nga chye ai. Kajawa myit lawm manu shadan ai ni sha n rai yang, ting-gyeng laikadum langai shagrin la na gaw manu mana lit li ai majaw grai wa kaba hkra, galaw na yak nga ai.

Jahpan bang nna laika htet la ai laikad-um hpan gaw mungkan hta nau wa n law ai. Dai ni gaw, laika hti hpung (book club) hkrang hku nna mahtang grinwa ai. Daini na prat hta gaw online kaw na laika ni mai lu ai majaw, tinang myit ra ai hpe tam hti nna laikabuk ni a lam jawm dinglik ai wuhpung she, rai-wa ai.

Wupawng amyusha ni hte laikadum

Anhte Wunpawng amyusha ni a lapran, laikadum ngu ai grai wa kamhpa ging ai madang n du shi ai hpe yawng muchye chyalu re ngu kam ai. Dai gaw, anhte Wunpawng myusha ni hpaji hpe manu chye shadan ai madang de garai n du shi ai ngu nna lachyum mai sawn la nga ai. Wunpawng myusha kanu kawa shagu gaw, tinang kashu kasha ni laika hpa-ji chye ra ai ngu nna atsam dat lawm nga ai hpe mu mada ai. Raitim, kajawa machye machyang hpe madi shadaw ya lu ai grupyin hpe anhte n lu gyinshalat la shi ai lachyum re. Jawngma langai gaw jawng laika hpaji hte sha, hkumt-sup ai n rai nga ai. Jawng kaw sharin ya ai hpaji ni hpe shingdep shingtau lu na, shamyet shanat lu na hpaji ni hpe mung, hkaja la ra nga ai.

Daini na Myen mungh kata hta lang nga ai hpaji ladat gaw sara/num ni sharin ya ai hte hpe ka la, dai laika hpe sha shakrai nhtawm, bai htai ai hpaji ladat re majaw kajawa chyechyang ai madang manu mana yawm nga ai hpe anhte yawng muchye chyalu rai nga ai. Raitim, kanu kawa ni law malawng gaw tinang kashu kasha ni hpe sara/num ni sharin dat ai laika hte hpe lachyum n chye tim shak-rai la nhtawm, sanpoi ni ta masat law-law lu ai hpe ningtawn ai ngu sawn la let, ma ni hpe mung dai zawn atik anang laika hti shangun ai madang nawq rai nga ai. Kajawa nga yang, ma ni nan sharawng awng ai hte laika sha n-ga, hpaji machye machyang hpe hkaja kam wa hkra, jawmpawm n-gun jawq lawm yang gaw grau nna rawtjat ai wuhpung wuhpawng byin taiwa lu na re ngu, kam ai.

Hpaji machye machyang hkaja ai lam gaw jawng nawq lung nga ai jawngma ni hte sha seng ai bungli n rai nga ai. Asak nawq hkrung ai, magam bungli nawq mai galaw ai masha shagu gaw ti-nang hte seng ang ai machye machyang ni hpe matut manoi hkaja ra nga ai. Dai zawn galaw lu na shara gaw langai sha nga ai. Laikadum ni kaw na hkaja la ai ladat rai nga ai. Ningbaw ningla tai taw nga sai salang ni, sara ni nan mung, matut manoi hkaja jat ra nga ai. Tinang chyechyang ai hte hpe ram sai ngu hka-ja ai lam jahkring kau yang, asak htum ai hte maren, rai nga ai. Laikadum kaw aten jawq nna sa hti hkaja na matu, masha shagu gaw n mai byin na re. Shingrai, aten n lu jaw ai ni a matu, laikadum ni hku nna lajang nht-awm, munu ni a bawngban hkawtsun hpawng ni galaw ya ai gaw manu man-

aq shatang du ai lamang, rai nga ai. An-hte Wunpawng wuhpung wuhpawng ni hta, ndai zawn re ai hkawtsun hpawng ni ramram mi law ma ai raitim, kajawa ladat jaw, masansa hkra, woi galaw lu ai madang de n du lu shi nga ai.

Laikadum ni a lit

Laikadum ngu ai gaw laikabuk ni hpe mahkawng zing da ai 'dum' sha, n rai nga ai. Laikabuk ni kaw na hpaji machye machyang ni hpe shawa ma-sha ni hkamla lu nna hkrukat shangun ai ginra mung, tai ra ai. Kajawa, shawa masha ni hpang de laili laika ni a nam-chyim hpe shadu ya lu hkra, galaw ra ai. Dai majaw, 'Lik It' ngu ai alik laika namchyim jawq ya lu ai sha-it nan, tai ra nga ai.

Laikadum ni gaw laikabuk ni hpe tam shinggyin mahkawng da nna laika hti shawa masha ni hti lu hkra, mahkrun hpaw ya ra na. Shawa masha ni laika hti mayu wa hkra, ladat shaw ya na. Machye machyang jahpaw jahprang ya na hte laikabuk ni shalat dip shapraw ai lam ni hpe hkumtsup hkra, shakut ra ai.Laikadum ni hta laikabuk hpan hkum hkra tam shinggyin da lu ai raitim, ti-nang tsun shaga aga laika hte ka shapraw ai laikabuk ni n nga yang mung, masha maigan ni a machye machyang htung-hking hkringhtawng ni hpe sha, hkan shachyaw la taw ai hte mung, bung nga ai. Dai majaw, tinang htunghking, ti-nang labau, tinang machye machyang ni hpe ka shapraw nna tinang tsun shaga ga laika hte shapraw lu yang she, amyu-sha hku nna danhkung ai, nganggrin ai, galu kaba ai prat madang de dudep walu na re.

Hpungdim hku nna tsun ga nga yang, anhte wuhpung wuhpawng, anhte amy-usha langai hku nna kajawa galu kaba rawtjat walu na matu, wuhpung wuh-pawng shagu hta laikadum ni nga wa shangun nna dai laikadum ni hpe sha-tang dudu jailang chye ai amyusha ni, shabyin shatai wa ra ai. Dai majaw, ti-nang wuhpung wuhpawng hta, kajawa manu dan ai laikadum ni nga wa hkra, jawm shakut na gaw amyusha yawng a lit nan, rai nga ai.

15


Hkarangleng lam, mare kaba langai a shingnawm, Myen Bukdaq makam masham Hpung ni masat da ai lupwa kawng gaw, mare na ka-niya ni a machyu shanu chyai ginra, shim ai shara laksan lawk langai mi zawn nan, rai nga malu ai. Yumaya masha ni a matu, lupwa ngu ai laksan shara gaw, shanaq aten hkum tsun, shani aten e pyi n ra yang, kadai majoi n sa gwih ai, sa n manu ai shara, rai nga ai. Hpa majaw nga yang, masha chyahkrung ni hte rau n mai nga mat ai, masha chyasi ni a wenyi n rawng sai hkumtsawp moimang guntawng ni hpe sa sah tawn, lup makoi kau tawn ai shara rai nga ai ma-jaw rai.

Kade n chye sa wa ai numla wenyi ni matsan mayan mau mau hkye hkye rai, majoi she kangu dung jawng hkawm nga maq dawng! Kadai n gawn mat sai lupsunghku dingsa htu

Shawnghtawk Tsing Pan

Lam Ntsa Nah

alai nna masha mang nnan bai lup na shaloi, mang dingsa ni aq garai n tsam mat ai hkriqhkrawq lagaw lataq nrut nra, abaw pungkum ni hpe shawq kabai ayai da chye ai majaw, lupwa ting samuq samaq nga ai manam shagram bat hte sa tawn kau da ai si mat ai ni aq buhpun labu palawng dingsa ni hpe nam na dusat kaji ni ginsup hpa shatai, majoi sheq adun ayai amya tawn nna mung, laning mi kalangsha nan hkyen jasan ai lupwa jasan jaseng galaw ai majaw, shawa lupwa ting ting nam sum-up gumwum sumwaw atsip atsap aru arawn anoi abya yu hkrit na hpa chyu, hpring lim nga ai hte lapu, lapawp, awawt, shin-gtai sumbraq, tuk rawng ai hpan, hkrung kanu ni rai nga ai, n-gawgawk, waq-nduyan, lagat sumhpa ni kade sheq sawng na shara, dingla ugut gu nna nhkah mun tsip tsip re ai zawn sheq noi abya nga ai kaba dik ai lagat hpun hpunnu hpun-gam ni mung, tsu-numla ni n shanu majawq tim, shanu majawq

Ma

16


na zawn re ai dai lupwa kawng ngu ai gaw, mazuq mazaq n tsawm hkrit si na zawn, majoi sa chyai na ginra n mai byin nga ai. Raitim mung, mi tsun ai dai wanleng lam ntsa na mare kaba aq Myen lupwa gaw shinggyim masha hte n bung mat sai ka-niya ni aq shimlum htaphtuk manuh dum dik ai yup-ra dum nta nga shara sheq, tai nga maluq ai.

Tsawm tsawm san ai ka-niya yanlar, manap myi mu n mu nawq rai nga yang, dai lupwa Kawng kaw na pru wa nna, lapwa lam numshe na mazaq sumpum kaw hpri chyinghki kap ai shingnah langai hpraq lang nna, plastic ni hkan achyawq htaq nhtawm, shingma e baq dah ai buri shaje kaw anin bang-bang rai, shan a kanbau bungli majing hpe atsam dat galaw shakut nga ma ai. Jan loi mi law wa sai ten hta, buri htungpah mung tsumra tit wa sai. Shaloi, hkumgawng li mahkum rai nga ai madu jan gaw, ahkum sha-myan let, "Agah! Ah Tang, ngai kan manai machyiq ai ading-ding rai wa reng nga ai le. Shat gaw kawsi ai hte kaning di na?" Maduwa Ah Tang gaw, tsawraq dik ai tinang a my-it-rum manang jan Mai Mai (Bawk Mai) hpe chyan ahpum lah nhtawm, "Tsawraq e, Rat Shawng hpang de wa ga i?, Ma aq myiman tau nna, an hpe matsan dum la dam nhten!" "Ah Shawng hpang de n wa ai, shi an hpe si ten du hkra kabai kau sai nga nna gawt shaleq da ai sheq rai yang meq, tsirung de... Mungshawa tsirung de sheq sa gaq." "Tsirung sa na jarik n lu ai meq, kaning rai sa na law? sa-sa-sa Rat Shawng hpang de..." "N kam ai law!" "Rang!, kaning di na?" "Ngai myit da ai langai nga ai; nye manang jan Htoi Ja kaw garum sa hpyi ga; shi galoi raitim, garum la na nga ai."

Ah Tang, Mai Mai yanlar dai jahpawt nah shan-yan aq koiyen n lu ai shinggyim shangai chyinghkai lam hpe shan aq myit hta tengman tsawraq sadiq dung kangkaq nna, Yesu aq n-gawq nwai tsawraq damlada shawang myit kaba rawng ai ngu shaduq ai manang jan Htoi Ja e ra mara gumhpraw hte luqshah hpun nbah ni garum ningtum jawq ya ai majaw, mungshawa tsirung de myiman n kaji ai sha du dep nna, mung-kan-gah de pra sa wa ai shan aq saitung saipaq shadang lasha ma alat Gam Gam hpe n yak ai sha, shaprat lah lu maq ai. Ndai lam ni mahkra gaw shan hpe kabai da tim, kanau shingtai re ngu tsawqraq laq ai hte kanu kawa ni aq myiman tau let, hkam sharang nga ai kana myit-suh Srn. Hkawn Shawng lajang ai lam ni rai. Mungshawa tsirung e hkum san ai 4 yaq rai sai hte, tsirung yuq na ahkangh lu sai. Shanih shanaq nsim nsaq hkrap ai Ma chya-ngaq yannuwa ni tsirung yuq sana re majaw, makau grup-yin na Ma Kanu Kawa ni kabu shajang nga masai. Lupwa kawng e sha, yup nna nanghpam luqsha hpe mahtang shawng numshawn dat ra ai shanlar wa mi, machyangai hkalung hpe gara de woi wa hkyen ai i?... Ah Tang gaw shannuwa ni aq tsupmi tsupnawn bang dah ai kaq hpe htaq lang, Mai Mai gaw Ma-ngaq hpe pawn rai, tsirung gawk na pruwa hkyen nga maq yang, n myit mada ai sha manang jan Htoi Ja e Mai Mai aq Kana Shawng (Jawng saranum Hkawn Shawng) hpe woi sa wa raq ai. Srn. Hkawn Shawng aq myiman hpe maram yu yang, Mai Mai yanlar htaq machya-ngaq hpe grau majen ai myiman nsam hpe adan aleng mulu nga ai. Mai Mai gaw kana shawng sa wa ai hpe kabu ai hta grau nna, shaluh ai de shanang nga ai

lam, shiq aq sai n rawng ai zawn hprawhpraw san nga ai hpe mu lu ai. Srn. Hkawn Shawng gaw kanau Mai Mai, shi hpe yaq du hkra nawq pawt shaluh nga ai nsam mu jang, Machyangaq hpe yu nga ai myitum yan hpe dawm la nhtawm, kanau Mai Mai hpang de htawt mada let, myiman lasah galaw shajaq kau nna kaga masha ni, na n nah nga ai nsen hte anyam wu dat ai. "Ma Mai, nang yaq du hkra nawq shaluh nga nni? Ma ndai shangai sai lam Htoi Ja wa tsun dan ai kaw na ngai shan-aq shagu Nu yan Wa hpe yupmang chyu mu nna sa woi la ai sheq re yaw. Nye myit hku sha nga yang, nan hpa mi tai tai, ngai ahkyak shatai na n re, chye i?" Ah Tang gaw Karat hpe agam laq ai nsam hte yu let, chyeju dum ga tsun dat wuq ai. "Chyeju Kaba sai law Rat Shawng e, Rat Shawng aq chyeju n malap na gaq ai." Srn. Hkawn Shawng, Karat yan kanau hpe myi n-geng hku kalang praw rai yu dat ai hte rau, Htoi Ja mung Ah Tang hpe myi Kalangmi grip dan let, n-gun jawq dat wuq ai. Dai ten hta, machyangaq hkalung Gam Gam gaw zim nga ai kawq na shamu shamawt rai; ajaq awaq hkrap amyah bang wa raq ai.

Srn. Hkawn Shawng maram yu nga ai gaw, machyan-gaq aq laklai ai kyang hpe nan, rai nga ai. Shanih tuptup hkrap nna shanaq shagu zim nga ai Ma, Kan nbung machyiq ai kun? Kanu yan Kawa Ma kan hte nawng, matsan mayan garen gari rai, woi chyalang hkawm ai majaw, hkritung nbung ana sheq lu mat sam ai.

Raitim, Kade n naq yang, Srn. Hkawn Shawng mahtai lu sai. Ka-niya Karat Ah Tang gaw shanih tuptup U kanu zawn mazaq sumpum hkan, gumhpraw ahpre tam hkawm nna shan-aq shagu shanlar jawm nat marawp na matu, nanghpam tsi mawan shadung ni lah wa nhtawm, tsihkrung tsinan majing hku sheq jawm langlang rai maq ai kawq machyangaq kasha mung, hkritung kawq nah hkan marawp man sai re majaw, yaq mung, dai wanhkut bat kut nna sheq rai nga aq hka! Dai majaw, shanih tuptup hkritung kawq nah tsi samaq hpe sai hta rawng matsing mat sai machyangaq gaw dai samaq n lu marawp jang, nchye nkaw nga wa-wa rai sam ai. Shingrai, hkrap nna chyu nga ai sheq, req hka! Shanaq machyishim ai ten hta, kanu yan kawa tsi dai lu jawm marawp rawp rai jang sheq, Ma mung dai nsaq hte yup pyaw matwa wa re ai masa hpe kanu tung Srn. Hkawn Shawng e masam maram matsing dah lu nuq ai. Shingrai, Srn. Hkawn Shawng gaw kanau shin-gtai, Karat shingtai, Kasha shingtai yannuwa ni aq shawnglam hpe sumtsan mu nna yup n pyaw, shah n mu, myiprwi sha pru rai nga nuq ai.

Srn. Hkawn Shawng hte Mai Mai shannau gaw, Kanu Kawa n lu sai sha n-gah, mi nah kahpu kanau mung, kaga n lu ai re majaw, Karat langai hpe sha Kam ai mung, maka n kap. Moi gaw Karat Ah Tang mung, masha kaba suthtih kasha re ai wa, yaq gaw chye hte maren, kadai pyi hkye lah n lu ai nang-hpam luqshah aq mayamdu sheq, rai mat sai rai.

Kalanglang Srn. Hkawn Shawng myit yu ai; Nu Wa ni htawng kau da ya ai ndai dum ntah htingbut htingra hpe dut nna shannau garan lah kau na i? Shing ngu yang mung, ka-niya yanlar sheq re gaw, kabu gara lachyum n pru ai ka-ni nanghpam hta nat shamaq kau na gah lahtum n shut rai. Yaq ndai zawn, Machyangaq bai shangai tawn re ai gaw, shan Kanu Kawa hpe ntah masha jahpan n bang mat sai raitim, Ma

17


aq myiman tau nna Ma hpe lu ging ai sali wunli garan ya mai ai ngu, Ma myiman madun nna hkalem lah na matu, shan lah-kawng myit hkrum nna Ma jawm lah ai sheq, rai nhten! Kana shawng aq kya laq ai myitmasin hpe chye ya ai Ka-niya yanlar aq bawnuq majing sheq, rai sai. "Hum!" Srn. Hkawn Shawng nsaq kaba shawq dat wuq ai. Shi tengsha myit sumru magang, myit ruq magang, rai nga wuq ai. Kaning di na? ... Srn. Hkawn Shawng shiq aq kanau shingtai, shingtai, kasha mung kaga n lah sana masai majaw, kasha shingtai rai mat sai; ndai yannuwa ni aq matu, shanih shanaq nsim nsaq myit-hki litli myitpuq myitbah, yup n pyaw shah n mu rai nga yang, n myit mada ai shawnglam majanpa de na kajawng ka-jah shiga kahtet kamawt langai mi n sawq shagah ai sha, maq-jah anin anawq rai, shangbang wa raq ai. "Du Myu Awng San, shawnglam majanpa e majan awng padang lu sayang sheq, Ka-ni jahpraw htuh shut nna majan ginra e nan, kalangtaq si lashan larawk mat sai" daq. Srn. Hkawn Shawng langai, baw pungding e nannan, ginhtawng chyagagak e muq achyeq bun ya dat ai hpar, my-ihprap she galam ai pyi mu kau dat hkra, hkamshah kau dat nuq ai. Shingrai, Srn. Hkawn Shawng myit hpe n sharai lah lu ai hte mungkan sheq kri gayin mat hkra, baw ginsin mat wuq ai. Minit 3 daram aten hta, shi gaw shiq aq baw hpe lataq lahkawng hte, jumtek madiq dah nna gadawng matwa sai. Dai ten hta, shatgawk e shi shah na Ma sha-up kanu ni shah ai bawq luqshah galaw shah nga ai Mai Mai na kajawng dat ai hte, rapdawq de kagat pruwa yu yang, "Hin!...! Ah Shawng kadawng taw nga ai. Ah Shawng, Ah Shawng, Ah Shawng, ..." Ah Shawng n shamu ai. Bawk Mai Kaning nan, n chye di, maduq wa Ah Tang mung, n nga. Kalangtaq tsawraq manang jan Htoi Ja hpe sheq lawan ladan gan myit dumh dat sai. Dai majaw, Ah Shawng aq makau e taw nga ai phone htaq lang nna Htoi Ja hpe shana dat sai. Aten kadun laman e Htoi Ja sengke hte, du rau raq ai. "Mai Mai, Ah Shawng gara hku byin ai tah?" "Gara hku byin wa sai kun? Dai shawng e sha, phone shaga nga ai rai luq ai. Ngai mung, "Rung" nga ai nsen na nna sheq, kagat shang wa ai rai, nngai. Dai hpawt, Ah Shawng zengsha, rai saq. Ah Ja kaning di na?" Htoi Ja gaw Ah Shawng aq lataq laseng hpe jum yu, sindaq hpe nar hte shachyawq nna madat yu rai nhtawm, "Mai Mai, Ah Shawng aq phone lah dat yu uq. Phone nawq jep yu gaq." Nyan htauli htaular rawng ai Htoi Ja gaw Srn. Hkawn Shawng aq phone hpe jep yu wuq yang, hpang jahtum shang-wa ai phone Number htihkum hpe mu sai. "Hello! miyet Srn. Hkawn Shawng hpe Phone matut wa ai ndai phone maduq myitsuh wa gaw, kadai rai kun i? Miyat hpa bawq shiga shana dat ai kun? Chye mayu nna le..." "Oh! ngai, Srn. Hkawn Shawng aq sumtsawq wa Du Myu Awng San aq manang wa 'Mung Jet' rai nngai law. Nye manang wa Du Myu Awng San aq yawnhkyen shiga shana dat ai re." "Oh! re i? Gara hku byin mat ai kun? loimi sanglang dan rit le... Ah Shawng aq kanau ni rai gaq ai. Yaq, Ah Shawng akajawngsha htan malap mat nga ai." "Oh!..., Oh!! grai sorry wa rai sai.. law. Du Myu Awng San majan gasat grai byin ai re wa! Majan dang ai hpang mare de gan wa na ahkangh hpyi ai majaw, 2 yaq ahkangh lu wuq ai. Manaq shi bai du wa yang, daihpawt jaujau shawnglam e taihpyen wa aq laknak hte n re sha, shi aq nanghpam tsi sa-myit laknak hte, shi nan achyawq lah nna hkalaq si matwa nuq ai shiga shana dat ai, rai nngai. Grai shalan la muq yaw. Shan grai tsawraq hkat maq ai re."

"Aw!" Htoi Ja aq mau ai nsen. Htoi Ja gaw larau ladau rai nna shaprai 3 modo kaji shagah lah nhtawm, Srn. Hkawn Shawng hpe tsirung de woi matwa sai. "Mai Mai, Ah Shawng gaw, sai tsaw ana hte salum ana lu ai re daq. Aten dep lu hkye lah sai hku re. Nan mung, wa gawan mai sai." Tinang aq bungli majing zawn, shanih tup Htoi Ja nhtiq nhtang kyin hkawm wuq ai. Shanaq deq Srn. Hkawn Shawng hpe sin lajang ya na masha sawq kau dah ya nhtawm, ntah de gan kagat wa let, ndai zawn Mai Mai hpe shiga wa jawq dah nga ai. "Ah Ja, Ah Shawng aq sumtsawq wa nanghpam gajam ai nga shiga n na gar ai re wa! Gara hku byin mat ai kun i? Grai sheq myit-suh shaduq ai wa mi! Ah Shawng hte n hkrum ai mung, majan bai byin ai kawq nah nga yang 3 ning jan ma-sai rai saq. Dai majaw, Ah Shawng mung, shiq sumtsawq wa aq lam n chye mat sam ai. Shiga kahtet na ai hte n dang hkam mat ai rai na re i! Agah!." "Um! ngai mung, dai hku shaduq dah weq ai. Majan nnan bai byin wa ai hte rau, dai Du wa, Myen du kaba hpe pyi jahkrung lu kamuq rim dun dah ai nga sheq, mying kaba buq ai rai nga le. Shaloi hkan, Ah Shawng pyi manang ni aq man e majoi sheq arawng lu, myiman pa buq ai rai saq." "E..le...e... Ah Shawng hpe grai matsan dum ai. Kanau langai hte Karat langai sha lu ai mung hkyiya hkyigang, sumt-sawq lu ai mung, ....hi..hi...shut....shut.." Bawk Mai ga shaga gayan pyi n htum ai; nep hte prawk hkrap abya dung mat nuq ai. "Mai Mai e, nan Ah Shawng hpe matsan dum teng yang gaw, nanghpam dawn kau gaq le... Patjasan de sa gaq; shing nrai, ngai shiga jawq kau na, shanhte hpe mahtang sa woi lah shangun na hku le..., Nan asan aseng rai n nga mayu ai i? Ah Shawng mung, grai kabu na rai nga, yaq yang nan lama nanghpam lu dawn kau ai rai yang, Ah Shawng myit bai lu awai lah na rai nga ai. Gam Gam hpe mung, shi grai tsawraq matsan yu dumh buq nga ai le... Nan mahtang sheq myit yu muq, dawqdan muq, nanghpam hte hkaq na i? Ah Shawng hte mahtang, hkaq na i?" "Um le... Ah Ja e, an mung, grai sanpan mayu laq mat sagaq ai law, dainaq Ah Tang hte nawq bawngban yu na req." Ah Shawng tsirung na pruwa sai hte maren, Ah Tang yan Mai Mai mung Ma Gam Gam shata 6 hpring jang, Pat-jasan de ka-ni nanghpam dawn kabai kau sana hku, dawqdan kau masai majaw, Ah Shawng yan Ah Ja myit pyaw kabu buq nga maq ai. Dai zawn, myit dawqdan ai hte maren, gajawa tengteng byin wa yang gaw, yawng e Ha-le-lu-ya Chyeju shakawn na rai. Raiti mung, gajawa tengteng n byin wa ai gaw. "Hey....manang wa, jawng sa ga!" "Hey...nang, jawng n kam lung ai i???" "Hey...hkyiya...nang le...laika n chye mayu i?" "Hey... lar wora wa, nang kaba jang hpa galaw na?""Ngai hpar galaw law, nanhte hteq nhpar seng ai mah? Ngai jawng n kam lung ai." "Hey, jawng n kam lung ai daq aw? Jawng lung yang sheq, laika chye ai gaw..." "Laika mai shah ai i? Mai shah ai bawq i?" Jahpawt hkying 8:30AM aten hta, jawng sa lam e lawnghpraw hte bu-tsit bu ai jawngma la kasha nkau mi hte buhpun palawng dingsa manggang hpe abut ayeq rai bu hpun dah ai rauram la kasha langai mi gaw ndai zawn, shadaq sha-ga htailai hkat nga maq ai. Laiwa laisa jawngnum kasha ni,

18


masha nkau mi hte Srn. Hkawn Shawng ni gaw, shanhte hpe gayin yu, gayin yu rai, maram masam nga maq ai. Dai mabyin hpe n myit mada ai sha, mu hkrup kau dat ai Srn. Hkawn Shawng aq myit kraw kata hta, akajawngsha bai ju machyiq bang wa raq ai. Ma dai aq lam hpe chye mayu ai myit ni katuq pruwa ai raitim, 8:30AM jan mat sai re ma-jaw, san shaga nga na aten n nga mat sai ai rai nna jawng lam de myit n pyaw let, matut lahkam matwa sai.

Kalangmi nah laban hpang 6 yaq shanih Srn. Hkawn Shawng jawng n sa ra ai re majaw, shi nga ai mare kaba kawq nah bus jawn let, kaga mare de jinghkuq sa jahkrumh na matu, prusa wa ai. Shaloi, laiwa sai nhtoi 3,4 yaq e mu hkrup kau dat ai agang chyalang re hkiya ma hpe bai mu hkrup sai. Ndai lang gaw, Ma ndai shi hkrai lam ntsa e matsan mayan nep hte prawk rai sheq, hkrap abya hkawm nga ai. Asak gaw 9-10 ning daram rai sam nuq ai, raitim, shiq aq hkumhkrang gaw 6-7 ning hkrang sha, nawq rai nga nna shat kawsi ai gwi damh kan zawn, garep nra lakrai Ithiyupiyah nah shanchyang ma ni zawn, rai nga ai. Dai shanih mung, Srn. Hkawn Shawng sumtsan modo daru de aten dep du ra ai majaw, Ma dai hpe shachyen shaga na aten n lu sai. Shingrai, tsawraq shawang amyit kaba rawng laq ai Srn. Hkawn Shawng gaw, bus ntsa e dung let, hkrunlam tup Ma deq aq lam chyu, myit sumru dung matwa ai ngu yang, shi aq kanau Mai Mai yannuwa ni aq teng byin matwa sai mabyin ni hpe shatlai bai lai hkrup nga nuq ai. Mai Mai yan Karat Ah Tang, nanghpam patjasan dabang de sa sana nga dawqdan dah masai majaw, hkanh karat Srn. Hkawn Shawng yan manang jan Htoi Ja grai kabu nga maq yang, lanih mi na nhtoi hta, shata 3 sha nawq re ai Machyangaq Gam Gam hte nawng, Mai Mai yan Ah Tang yanlar, ntah kawq nah mat mat wa sai. Dai shanih Srn. Hkawn Shawng, Htoi Ja hpe shana dat nna mare ting hkan tam maq ai. Patjasan dabang de du hkra, tam ai. Mi shawng e, Srn. Hkawn Shawng pawt nna ntah nah gawt shaleq kau ai shaloi, Mai Mai yan Ah Tang sa nga mat ai Myen ni aq n sa ging ai matsat shabat lupwa kawng du hkra mung, sa tam sagawn sai. Mai Mai yan Ah Tang aq myitrum manang nanghpam ka-niya ni hte, hkrumh shagu mung, sanh sagawn yu sai. Hpang jahtum tsirung du hkra pyi, tam kau masai. Mai Mai yannuwa ni hpe tsepkawp n mu, shingran pyi n nah maq ai. Katek katak. "Ah Shawng, ntah kawq lamama masat masa mi mu tam kun? Atsawm nawq wa tam yu gaq. "Htoi Ja tsun dat ai hte Srn. Hkawn Shawng bai htang tsun ai. "Um! daihpawt, ngai shannuwa ni hpe akajawngsha tam shamat nna mau ka-jawng ai hte rai, hpa mung atsawmsha n tam yu shi nngai. Nang tsun ai hte maren, nawq wa tam yu gaq. Lama-mi gaw mi mu nhten!"

Srn. Hkawn Shawng yan Htoi Ja ntah de bai nhtang wa ai ten gaw shanaq de hkying 2 pyi, rai sai. Du ai hte nji n-gu, Mai Mai yannuwa ni aq yupgawk de tam gasawk maq ai. Hpabawq masat masa mung, n mu tam maq ai. Srn. Hkawn Shawng aq gawk de mung, shingjut shingnawq shara shagu hte shi lu malu bang dah ai gumhprawjan du hkra sawk yu tim, hpar masat masa hkyep mi mung, n mu tam ai sha n-gah, gumhpraw mung pyek mi pyi, n yawm n mat ai hpe mu lu ai. Dai majaw, Srn. Hkawn Shawng yan Htoi Ja mau pahke sheq shawq dum mat masai. Dai shanaq tup mung, n mai yup maq ai. Shanaq Htoi Ja phone hte matut sagawn ai zawn, Srn. Hkawn Shawng mung, phone hte shara shagu sanh sagawn ai shaloi, Srn. Hkawn Shawng shiga kadun langai mi na lah sai. "Daihpawt jau e, Mai Mai shannuwa ni hpe wanleng daru e mu kau dat ai" daq. Hpang shanih shiga langai chyam-

bra wa sai. Hkarangleng lam ntsa e nga ai Hopin mare kawq nah Hpakant de rawt sa wa ai buhkawm modo langai lam e galau mat ai kawq, masha marai 5 si ai hta, shata 3 re Ma hte Kanu yan kawa mung, si lawm mat ai" nga ai shiga rai. Dai shiga na ai hte Htoi Ja hpe woi nna Srn. Hkawn Shawng modo laksan shap lah let, Hopin tsirung de den mat-wa masai. Kanau Mai Mai yannuwa ni aq n tsawm laq ai gam-maka moimang ni hpe myichyawq sa mu mada yang, Srn. Hkawn Shawng n chye tsun hkra, salum bai hkrah machyiq dik mat sai hpe myit shajaq nna ra mara galaw shajin dah na ngu myit n-gun daqting tim mung, salum ana lu ai Ah Shawng gaw lahkap kya gumbaq matwa ai hte, tsap nga ai kawq kazut dung matwa let, "Mai Mai e ...hpar rai Ah Shawng hpe zingri kau dah ntah?" nga ai ga hkaw mi sha, lu tsun ai hte, Srn. Hkawn Shawng malap mat sai. "Ah Shawng myit shajaq uq ..., myit shajaq uq" Tsun nga ninglen Ah Shawng malap sheq, malap rai bang matwa sai. Htoi Ja gaw asak nawq rawng ai Srn. Hkawn Shawng hpe sheq, nji n-gu lajang ra mat nuq ai. Hopin tsirung na sarawun, saramaq ni mung, ahkyak la garum lakawn lanawn maq ai. Hpang shanih, Hopin Bugah Hkaqlup Hpung masha ni hte Mai Mai yannuwa ni aq makoi mayang lamang hpe atsawmsha galaw kau dah nna, shannu shanwa ni aq sawmrai ni hpe mung, nat kau dah na ngu, htungpah ni shawq alun yu yang, matsingbuk langai mi mu sawk ai. Matsingbuk hpe galam yu yang, hkringdat hte Phone No. ni ka matsing dah ai hpe mulu ai. Dai kawq, laika langai mi diq hkratwa ai majaw, htaq yu yang, nhtoi n shakap dah ai lawuq na laika hpe mu htih ai. Tsawraq hkungga ai Ah Shawng, Gam Gam annuwa ni Hpakant de Gu lauban Tu Lum kawq lung matwa sagaq ai. Ntah kawq nah ka-ni dawn yang, Ah Shawng hpe shayak shah ai tai na chyalu sha re. Gu Tu Lum kawq rai yang, annuwa ni aq matu, grau manu htaphtuk na re ngu mu mada ai. Gade n naq yang, annuwa ni myitmasin hkumhkrang mahkra, mai tsai hkamja let, Ah Shawng hpang de bai wa na yaw. Dai sha-loi sheq, annuwa ni hte Ah Shawng rau prattup jawlup, pyaw pyaw re anhte aq mungkan nnan e jawm nga sagaq i. Kyu hpyi ya nga na kam ai.Tsawraq ai hte, Kanau Mai Mai, Ah Tang, Gam Gam.

P.S/* Ndai Laika hpe annuwa ni ka-ni nanghpam patjasan dabang kawq ka-ni dawn hpangwa ai aten e sheq Ah Shawng hpe shagun dat na ngu, myit lu ai ten e ka da ai re. Ah Shawng tam shamat nna Htoi Ja hte tam kyin si na myit dumh tim, Ah Shawng hpe n kam sharuq shatsang ai majaw sheq re ngu, mara rawq ya na kam ai.

Laika ndai jawm htih ngut ai hte Ah Shawng matsan, bai nhtang htan malap mat sai. Htoi Ja mung, ndai lang n sadiq lu hkra sheq, marawn hkrap shabam mat sai. "Mai Mai e, myit malai lu nna myit-suh hkyen say-ang sheq ...., ndai zawn rai matwa ndai i...., Ah Shawng an n dang hkamshah sagaq ai law! Myit nau suh shalai nna sheq, rai manit dai i. Goi ye ...., Bawk Mai e..., Mai Mai e..., maroi nni ai law! Ka-ni nanghpam aq majaw wa rai nit dai law! i?.... hiq..... hiq.... hiq..." Dai mabyin ni aq hpang e, Srn. Hkawn Shawng gaw, ndai kaji kaw na nga wa ai tinang aq bugah mare kawq sha a-nga nga yang, galoi mung shi aq man e byin lai matwa sai mabyin ni hte yawnhkyen myiprwisi ni wa, dang jahkoi kau

19


lu na n rai sai. Tsawraq dik ai majaw, prattup shiq aq ningrum ningtau shatai sana ngu, gasadiq jawq kau sai myu tsawq share ninghkring Du Myu Awng San mung, n myit mada ai, shi grau n hkaq lu ai HPRAW JAN hpang de sheq, shatin shapun hkan-nang matwa sai majaw, myit dum shagu masin juh machyiq laq ai hte mau n maq nga ai re.

Srn. Hkawn Shawng, yaq sheq grau mau mat sai. Nu Wa ni n nga mat ai hpang, ndai Nu Wa ni htawng dah ya ai dum ntah kata, Mai Mai yannuwa ni hte myit-suh tim, n suh tim, prattup arau nga sana ngu yang sheq, gammaka wa nanghpam luqshah aq majaw, shanhte ndai zawn tsawraq nga ninglen marung marang rai, hkaqbrah ra mat sai. Dai majaw, shawoi n du yu, n nga yu ai shara nnan de jawngsara bungli htawt lah nna, shalan shabran nga hkawm mat sana ngu, dawqdan ai hte dum ntah hpe shap shah kau dah nhtawm, hpaji magam bungli gawk de shara htawt ya na tangshawn hpyih lajin dah lu sai rai. Shi htawt na shara gaw, Sam mungh mare kaba langai kawq rai.

Srn. Hkawn Shawng shi du ra ai modo daru du sai. Dai kawq nah, shi du mayu ai jinghkuq ni aq ntah de shaprai 3 modo shap jawn nna sa matwa sai. Kruq yaq Laban lahkawng yaq tup jinghkuq ni kawq sa du chyai lah nna Laban shanaq de shi jawng saranum galaw ai mare kaba de bai nhtang wa sai. Langai yaq shanih jawng bai sa yang, "Lam Ntsa Nah Ma" hpe myit dum ai hte wo mada, le mada rai hkawm wuq ai. Daihpawt gaw jawng du matwa tim, Ma dai hpe n mu wuq ai. "E!, manang jan, nanhte ngai ndai de htawt du wa ai hte jawng nnan sa ai shanih kawq nah jahpawt shagu ngu na daramh, hkyiya ma langai hpe mu mu re rai saq. Nanhte Ma de aq lam i chye? Ngai laika ka mayu nna le ...., shi aq lam chye yang, loimi garan gachyan tsun dan yu marit oi." Saramaq manang jan ni tsun dan ya ai kawq nah lawuq nah hte maren, Srn. Hkawn Shawng, Lam Ntsa Nah Ma aq lam chye lah nuq ai. "Ma hkyiya de aq mying gaw, Awng Di daq. Kanu Kawa yan mung, hkyiya ya nna si mat masai. Ma dai mung, hkritung kawq nah hkyiya sheq rai yang, yaq kanu kawa si mat ai hpang, nang mu ai hte maren lam ntsa hkan sha, nga hkawm ai; Mazaq sumpum hkan sheq tam ahpre htaq dut shah hkawm ai. kalanglang shi aq kanu kawa ni aq hkyiya manang ni aq ntah hkan nchyang chyangshah hkawm ai. Laguh mung sheq, n laguh shah hkawm nga aq dawng! Shingrai, shiq aq prat jahtum sai gah, rai nga nuq ai:" Srn. Hkawn Shawng, Ma dai aq lam hpe chye lah ai kawq nah grau myit n pyaw mat sai. Oh! nyeq kanau shin-gtai yan karat shingtai aq kasha Ma shingtai Gam Gam mung, kaba jang ndai Ma Awng Di zawn sheq, n rai mat sana! Karai Kasang gaw tauchye nna matsan dumh ai hte, jaujau woi lah kau ai sheq rai sai ngu, myit mung awoi lah yu, rai nga ai. "Ndai nanghpam aq majaw, mungkan gah ntsa e saidaw saichyen hkalut mat sai sha, n-gah, sumtsawq mung hkalut mat sai." "Awng Di, nang daihpawt wadi ni kawq bungli grai sa galaw garum sai majaw, nang raq ai shah-hpar mung jawq na, shat da mi mung jawq shah na yaw" "He..., he he, hah..., hah, Wadi, grai kabu ai; chyeju kaba yaw. Yaq bai sasa di na yaw Wadi ..., hi.., hi.. hi.." Dai nsen ni hpe na dat ai Srn. Hkawn Shawng gaw, 'Lam Ntsa Nah Ma' rai ang ai ngu, lam makau na ntah wang de mada dat yu yang, chyinghkrang hkaq jawh nga ai Ma Awng Di hpe mulu ai. Daihpawt gaw shi nanghpam hkruh sam ai, grai sheq myit pyaw buq nga ai. "Uhum!, ... ndai zawn re mabyin ni hpe malap kau mayu nna sheq, galoi mung n du yu, n nga yu ai mare bugah de shalan shabran htawt hkawm matwa hkra rai nga yang, mi nah rawq re ai mabyin ni hte, manchyawq bai sa hkrumh ka-tut ai nyeq prat wa i! ...., Goi ..., anhte Kachin ni nga ai ginra bugah shara shagu gaw, ndai zawn re mabyin hkrai rai mat sam sai. Gara kawq wa shim ai bugah nga sana rai satah??? Uhum!!!" Srn. Hkawn Shawng nsaq kaba shawq let, shawnglam de matut hkawm matwa nuq ai ..., rai.

["Shawnghtawk Tsing Pan" hpe Ka-ni nanghpam hte, Kachin shinggyim wuhpawng mungkan kata e shoichyum chyat dau-yin hkamsha nga ai maroi nni masin nsi nga ai tsinyam tsin-dam ni hpe sumrai ka-ngau laika hte shing-ran praq praq mu hkra, "Hparat Panglai Journal" de ka jawq ya ai hpe Hparat Panglai Journal Editor Hpung ni nachying wa chyeju dum, shakawn masat shakap dat ga ai. Amyusha laili laika shagrau masat (amyotha tsape suq) madang e, tsap nga nit ndai].

20


Laikabuk jahpan ginchyum ai hpe Dewey Decimal hkrang hte galaw da ai rai nna, laikabuk tam ai lam hta yakhkak ai lam nga yang, lit it magam gun ni hpe san la mai ai. Laikabuk hpan ni gaw labau, htunghking hte mungmasa ni madung law ai raitim, kaga sut masa, hpungtang hpaji, shingni ginhpan ni hpe mung tawn da ai.

Hparat Panglai Laika Naura gaw laikadum lik it sha n re ai sha, Wunpawng laili laika rawtjat na matu galaw mai ai lamang ni hpe mung, matut manoi galaw na matu yawshada da ai. Laili laika rawtjat lam npawt nhpang hku nna laika ka ladat sharin jahpat ai lamang, laika dip shabra ai lamang hte kaga lamang ni hpe mung, matut galaw sa wa na re.

2013 ning April shata hta, Jinghpaw Laika ka ladat wunkat hpe Laiza kaw galaw lai wa sai. Matut na mung, ladat shaw nna wunkat ni naw galaw sa wa na re.

2015 ning Mungkan Nanghpam Lusha Ninghkap Nhtoi masat laika ngau shingjawng lamang hpe mung, galaw lu sai. Matut nna laikabuk dik shapraw ai lam ni hpe mung galaw nga dingngam rai nna, ndai Hparat Panglai Journal hpe mung, shata lahkawng e kalang, matut manoi dip shabra sa matwa na hpe yawshada nga ga ai.

Laika hti shawa ni hku nna laili laika hte seng ai lam, laili laika sha-it hpe hpaji jawq mayu ai lam ni nga yang, galaoi mung matut mahkai wa na hpe myit mada nga ga ai.

Tsawmhtap dik airitkawp tara

Lahtaw Seng Awng

Manap ninghkaw jan zawnTsawmhtap dik ai ritkawp taraHkansa yang kaja dik ai akyu hkam la.

Jan pungding madi ai zawnKahtet kang ai ritkawp taraN hkruq ai wa hpe tara hte sharin shaga.

Tu matu hkrung mahkrung yawng hpeUphkang ai ritkawp taraNgwipyaw lam a npawt nhpang nan rai nga.

Ritkawp tara hpe n chye ai waWuhpung wuhpawng kata hta kaning di na.

Ritkawp tara hpe n hkansa ai waTengsha shachyut kau ai hkrum na.

Ritkawp tara hpe hkansaMungdan ting ngwipyaw simsa na.

Ritkawp tara hte nga praMungh shawa yawng rawtjat wa na.

Ritkawp tara a kata Hawhkam wa mung hkungga let hkansa.

Ritkawp tara a kata nga naChyahkrai, gaida, shingkra yawng a lit nan rai nga.

Ritkawp tara hpe kadai n mai tawt laiWuhpung wuhpawng hpe kadai n mai shingkawt ai.

Ritkawp tara gaw dawnghkawn masha yawng eHkungga jaw ai tutnawng.

Ritkawp tara hpe tsaw ai majawLamuga hpe madu lu na myit dai ngu.

Ritkawp tara hpe n hprai

Laikaman (1) "Hparat Panglai Laika Naura" matut

21


SHANGLAWT AJET

Manmaw Ah Hkawn

Mungkan na wuhpung wuhpawng ni hte masha shagu gaw shanglawt ajet lu na hpe hkan tam, hkan shakut galaw nga ai zawn, Kachin amyusha ni mung shanglawt ajet lu na hpe shakut nga gaq ai.

Shanglawt ajet lu na matu masha hkum shagu, dinghku shagu shanglawt ajet lu ra nga ai. Mungdan shanglawt lu tim masha shagu, dinghku shagu shanglawt ajet n lu yang ngwipyaw simsaq na lam yak nga ai. Ngwipyaw simsaq lam lu na matu, tinang hkum tinang shanglawt ajet lu hkra, galaw lah ra nga gaq ai.1. N chye ai kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.2. N chye ai kawq na chyewa ai gaw shanglawt ajet re.3. Tinggyeng myit jasat kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.4. Kanwang myit masa kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.5. Ahkaw ahkang hpe chye ai gaw shanglawt ajet re.6. Shinggyim ahkaw ahkang hpringtsup lu ai lam gaw shanglawt ajet re.7. Dip up sai chyup nga ai kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.8. Ka-ni nanghpam dut, mari, luq-shah ai lam hta n shanglawm ai gaw shanglawt ajet re.9. Ka-ni nanghpam dut, mari ai kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.10. Ka-ni nanghpam luq-shah nga ai kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.11. Tinang amyu hte mungdan aq ntsa kangkaq sadiq dung ai lam gaw shanglawt ajet lu na lam re.12. Gumrawng gumtawng ai myit masa kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.13. Shagrit shanem nga lu ai lam gaw shanglawt ajet re.14. Shadaq daq tau nau chyena ya ai gaw shanglawt ajet re.15. Lam shagu hta maduq myit rawng ai gaw shanglawt ajet re.16. Tinang myit masin hpe up hkang dang ai gaw shanglawt ajet re.17. Hkam sharang chye ai gaw shanglawt ajet re.18. Jagumhpraw aq hpang nsun n-ang hkan ai kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.19. Mungkan pyaw lam kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.20. Shagri brep ai myit masa kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.21. Lagawn ai kawq na lawt ai gaw shanglawt ajet re.

22


Mungkan Nanghpam Patjasan Laika Ka Shingjawng LamangHparat Panglai Journal Editor Group

Hparat Panglai Laika Naura kaw nna 2015 June 26 Mungkan Nanghpam Lusha Patjasan Nhtoi Masat hpe shading nhtawm, laika ka shingjawng ai lamang hpe woi galaw sa wa ai hta, shanglawm shingjawng ai ningka lawlaw nga ma ai. Dai kaw nna masat shagrau ging ai ningka mying ni hte myit kalu kaba hte, laika ngau ni hpe yu jepjoi masat dawdan ya ai tara agyi Sara/Saranum ni hpe lawu na hte maren, shachyen dat ya ga ai.

Tara agyi lit la ya ai sara hte saranum ni

1. Sr. Zau Nyeng @ Bum Shanghkawng (Ningka sara) Jadeland Co. Ltd, Myitkyina.2. Sr. Gunhtang Htoi Wa @ Dakkasu Sha Gru (Ningka sara) Nmawk lamshe, Tharzi lawk, Manmaw.3. Srn. Maran Ah Nan @ Shawnghtawk Tsing Pan (Ningka saranum) Myitkyina.4. Srn. Nding Tawng Ra (Shingni ka-manawt saranum) Manau Wang, Laiza.5. Dr. Maji Bok @ Hpan Ja (Ningka saranum hte Kunghpan Hparat Hpung Ningbaw) Mangshi, Yunnan.6. Srn. Hpaudo Bok Tong Wunpong Magazin Amu Madu & Kunghpan Hparat Hpung rapdawq ningka wa Mangshi, Yunnan.

Shagrau Masat Kumhpa Lu La Mat Wa Ai Shingjawng Masha Ni

(I). Sumrai 1. KiKi, "Hkrit Hpa Madin" laika gabaw hte masat langai (First)2. Manmaw Hkawn, "Pru Nga Ai Sai Hka' laika gabaw hte masat lahkawng (Second)3. G Lay @ Kareng Gun, "Tsin-yam Kata Na Lawt Lu Lam" laika gabaw hte masat masum (Third)

(II). Sumroi 1. Nshung Jap Kyi, "Kachin hte yahpyen (snr) Kachin nanghpam lusha" laika gabaw hte masat langai (First)2. Lazum La Lum, "Kani nanghpam ninghkap rai hte seng ai lam" laika gabaw hte masat lahkawng (Second)3. Gunhtang Lu Mai, "Nanghpam hpe shamyit azat kau saga chyurum ni" laika gabaw hte masat masum (Third)

(III). Gashagawp 1. Nba Gum Ja, "Chyurum Wunpawngsha ni a hpyen" laika gabaw hte masat langai (First) 2. Layawng Brang Awng, "Hkrit hpa re hpe myit dum ra" laika gabaw hte masat lahkawng (Second) 3. Nshung Jap Kyi, "Nanghpam lusha ga shagawp" laika gabaw hte masat masum (Third)

(IV). Shagun Laika1. Latau Seng Awng : Masat Langai (First)2. Dashi Hkawn Tsin : Masat Lahkawng (Second)3. Gauri Nang Seng : Masat Masum (Third), ni rai ma ai

Shanglawm shingjawng ai ni yawng hte ningka hpaji hparat madang masat dawqdan ya ai saranum hte sara ni yawng hpe mung, "Hparat Panglai Journal" kaw nna chyeju dum masat dat ga ai.

23


Laikabuk Ningnan Bai Pru SaiManau Wang, Laiza.

Maran Brang Di, "Prat Ningnan Ningmu Kachin Ahtik Labau"

(A study of Kachin history in the modern outlook)Booksize 8.5"x5.5"; Page 582;

Kachin Research Journal, No.IV (2011) :

Booksize = 10" x 7.3" ; P = 200.

JJ Lum Dau, "Shanglawt Rawtmalan Prat Hkrunlam Mahkrum Madup"(An autobiography of my life experiencein the service of KIO/KIA revolutionary movement) Booksize (cm) = 21 x 14; P = 238.

Ndau Shabrah(Hparat Panglai Laika Naura and Brighton Museum & Art Gallery)

James Henry Green Photography - First Exhibition hpe 2015 November shata first week e galaw nhtawm, dai aq workshop hpe second week kawq galaw na lajang nga sai.

Workshop htaq, series of talks hte discussions (Kachin historical research hte seng ai talk ni lawm), Museological Training (historical or museological research training galaw na; ndai ni hpe Brighton Museum and Art Gallery ni woi galaw na), Discussions (the future of Kachin research) ni ..., rai matwa na re.

Kadai wa raitim mung, Kachin ginlam hpe sa hkajah mayu ai ni, JLH dakkasu jawngma ni, Kachin lawnglam hpe ka lajang nga ai ningka ni, ... sa du, shanglawm mai ai.

Shara : James Henry Green Photography Building Hparat Panglai Laika Naura Munglai Mazup, Laiza Mare.

Aten : 1-13 November, 2015.

Zupzi Enquiry : Email - hparatlaika @yahoo.com Hparat Panglai Library, Laiza Mare.

24


JINGHPAW NI A HPAJI HPArAt

Pungga Awng

Hpaji a ningpawt tsun ga nga yang, Hpanwa Ningsang Chyewa Ningc-hyang kaw nna hpang ra na ga ai. Hp-amajaw nga yang, dai mying hta ga yan lahkawng rawng nga ai. Shawng na ga yan hta, Hpanwa Ningsang ngu ai re. De a lachyum gaw n nga ai kaw na nga wa shangun ai wa, n lu ai kaw na lu wa shangun ai, n mu ai kaw na mu wa shangu ai wa re. Lahkawng ngu na ga yan gaw "Chyewa ning-chyang" ngu ai rai nga ai. Shi a lachyum gaw, hpaji chye ai wa ngu ai lachyum sha n re. Shi nan hpaji rai nga ai.

Dai re majaw shi hpe chye ai amyu, shi hpe hkrit hkungga ai amyu gaw hapji chyechyang ai a m y u tai wa lu nga a i . Anhte a

j iwoi

jiwa ni shi hte gade daram nga gayau matut mahkai kamsham hkrat wa ai hpe n dang tsun sai. Daini na aten hta gaw dai mying hpe laika si hte ka da nna jawm tsun nga ga ai. Dai mjaw jiwoi jiwa ni laika hte kada ai hku n re ai sha lani mi gade lang tsun, marai kade tsun ngu ai she nga lai wa sai. Dai majaw ya du hkra pyi, mying ndai hpe n chye ai n nga na daram, rai nga ai.

Dai hpan ningsang chye ningchyang a hpaji hkringhtawng hpe sharung shakau hku nna Mashang wa Labat a prat hta laichyum lungleng ngu ai ningwat lung hpe jaw ya ai. Dai laichyum lungleng hpe e shanhte hpe lam woi, lam madun hpaji jaw ai hku nna shaning prat kade lang lai mat sai hpe n chye lu ai. Raitim, Kinnun jan Kin Nai a prat du ai shaloi, dai laichyum lungleng hpe Majoi la-ing de kabai bang kau ai. Dai hpang, Majoi Sha-u ing wa ai. Majoi Sha-u hkaq hkyet

ai hpang, laichyum lungleng kabai bang kau ai la-ing ni gaw hkarang kawng bai tai mat ai. Shingrai dai prat aten hta gaw shanhte hpe lam woi, lam madun, hpaji jaw na n nga mat ai majaw wamdam mat ai prat mung, grai na nga lai wa sai. Dai zawn re prat shaning lawlaw nga nga ai ten hta ningwawt lungleng kabai bang da ai shara hta e shimlim hpung kaba tu wa ai. Lani mi na nhtoi hta Matsaw ma Zinhkum ngu ai wa gaw dai shimlim hpun hpe sa hkra hkrup dat ai. Shingrai, dai shani kaw nna mat-saw wa Zinhkum gaw myihtoi htoi wa ai. Shi a myihtoi ga ni gaw laichyum ningwawt lungleng kaw rawng ai ga ni tsun pruwa ai. Dai zawn, Matsaw wa Zinhkum a sharin achyin ai ga ni hpe shawng nnan namlap, langu lap ni hta ka matsing da ma ai. Raitim, bai htenhten matmat rai nna hpun-hpyi hkan bai ka matsing wa ai prat mung, shaning lawlaw nga lai wa sai. Dai hpang gaw shanhpyi kaw bai ka matsing chye wa ma ai. Mat-saw wa zinhkum shimlim du myih-toi wa n nga mat ai hpang mung, kasha Naw bai matut nna myih-toi hkringhtawng bai dagrawq ai da. Dai myihtoi ga ni hpe mung shanhpyi hta ka matsing nna shanhpyi laika hpe laikadum ni

Laikaman 4 de

24


J.H. Green Kachin Photo Collection Madun Htingnu Gawgap Sai · lang myit sawn, sumru, dinglik, ka shalat mai ai hpundah ... Dai shanhpyi lai- ... hta e Hkamung Hkaman amyu ni kaw

Documents