Janowski - Groby z Mieczami

Civitas Cedene

Terra Incognita, t. 11Seria wydawnictw

Stowarzyszenia Historyczno-Kulturalnego Terra Incognitaw Chojnie

pod redakcj Pawa Migdalskiego

ChojnaSzczecinCedynia 2014

Civitas CedeneStudia i materiay do dziejw Cedyni

t. 1

RedakcjaPawe Migdalski

Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne Terra IncognitaInstytut Historii i Stosunkw Midzynarodowych

Uniwersytetu SzczeciskiegoMuzeum Regionalne w Cedyni

RECENZENCI PRACYProf. UAM dr hab. Beata Halicka (Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy przy Collegium Polonicum w Subicach)prof. dr hab. Kazimierz Kozowski (Uniwersytet Szczeciski)

REDAKCJA I KOREKTABarbara Grunwald-Hajdasz

REDAKCJA TECHNICZNADTP Beata Jankowska

OKADKALeszek Moszej

Na okadce wykorzystano rysunek autorstwa Leszka Moszeja przedstawiajcy najstarszy odcisk redniowiecznej pieczci gwnej rady miejskiej w Cedyni, na podstawie Die Kunstdenkmler des Kreises Knigsberg, opr. F. Solger, W. Hoppe, G. Vo, Berlin 1928, cz. 2, s. 290, fot. 279.

Fotografia prof. W. Filipowiaka ze s. 4 pochodzi ze zbiorw Miosza Filipowiaka

Praca ukazaa si przy wsparciugminy Cedynia i Uniwersytetu Szczeciskiego

Copyright by Stowarzyszenie Historyczno-Kulturalne Terra Incognita,Chojna 2014Copyright by Pawe Migdalski and individual chapters to theirs authorsChojnaSzczecin 2014All rights reserved

Wyd. I, ark. wyd. 20,5

ISBN 978-83-937500-7-8 (SHKTI)ISBN 978-83-933942-5-8 (IHiSM US)ISBN 978-83-939771-0-9 (MRC)

DRUK www.totem.com.pl

DYSTRYBUCJAStowarzyszenie Historyczno-Kulturalne Terra Incognita w Chojnie,[email protected]

Groby 558 i 1120 z Cedyni na tle wczesnoredniowiecznych zachodniopomorskich

pochwkw z mieczami

Pomorze Zachodnie naley do tych obszarw, na ktrych elementy wcze-snoredniowiecznego uzbrojenia, a zwaszcza miecze, odkrywane s stosunko-wo nielicznie. Jeszcze rzadziej militaria te znajdowane s w grobach. Tym wik-sz uwag skupi naley na odkryciach dokonanych na cmentarzysku w Cedyni (stan. 2).

Badania archeologiczne prowadzone w latach 19661973 i 19761985 pozwoliy na rozpoznanie przestrzeni 55 arw, na ktrych odkryto cznie 9 grobw ciaopal-nych i 1308 szkieletowych, datowanych ramowo na koniec Xpo. XIV w.1 Miecze znaleziono w dwch grobach.

Pierwsze tego typu odkrycie miao miejsce 2 wrzenia 1971 r.2 W wiartce A ara 34, okoo 7 m na poudniowy zachd od reliktw romaskiego kocioa, odsonito wwczas grb nr 558. Wkrtce po odkryciu opisano go jako: skadajcy si z komo-ry drewnianej w ksztacie prawie kwadratu zbudowanej z okrglakw(?). Komora grobowca miaa rozmiary 2,3 x 2,8 m przykryta bya belkami, na ktre naoono warstw zabezpieczajc w postaci duych kamieni. [] Wewntrz komory znaj-dowaa si drewniana trumna wraz z osobnikiem pci mskiej w wieku ok. 30 lat. [] Przy pochowanym znaleziono sprzczk od pasa, dugi n u lewego boku oraz prosty miecz w pochwie ze ladami skrzanych rapci3. W oparciu o odkryte wypo-saenie grb datowano na XII w., a w zmarym upatrywano miejscowego monego

1 Por. zbiorczo H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko redniowieczne w Cedyni, t. 1, Szczecin, 1982; ta, Cmentarzysko redniowieczne w Cedyni, t. 2, Szczecin 1982; ta, Badania wykopaliskowe na cmentarzysku w Cedyni w latach 19761985, Materiay Zachodniopomorskie 31, 1985, s. 85115.

2 Serdeczne podzikowania nale si Pani Magdalenie Jakocewicz z Muzeum Regionalnego w Cedyni za udostpnienie dokumentacji polowej z bada cmentarzyska i umoliwienie wykorzy-stania zawartych tam informacji w niniejszym tekcie.

3 W. Filipowiak, Cedynia 9721972, Z Otchani Wiekw 38, 1972, z. 2, s. 105, ryc. 78.

ANDRZEJ JANOWSKISzczecin

54 Andrzej Janowski

penicego wane funkcje wojskowo-administracyjne, by moe nawet kasztelana4 (ryc. 12).

W podobny sposb, cho nieco bardziej szczegowo, grb 558 opisany zosta 10 lat pniej przez badaczk i monografist cmentarzyska Helen Malinowsk- -azarczyk: na gbokoci 80 cm od powierzchni darni odkryto komor grobow o wymiarach 2,30 x 2,80 m, pokryt paszczem kamiennym. Komora sabo zachowana, zaznaczaa si jedynie brunatnymi smugami po drewnie. W rodkowej partii komory umieszczona bya na gbokoci 1,20 cm drewniana trumna o wymiarach 2,20 x 1 m. [] Zmary pochowany by w pozycji wyprostowanej na osi WE, gow zwrcony w kierunku poudniowo-zachodnim. [] Przy lewej koci miednicznej, prawdopo-dobnie przytroczony do pasa lea miecz i n. Na krgach ldwiowych znaleziono okucie pasa5 (ryc. 4B). Odnonie do samej komory grobowej badaczka ta napisaa, i trudno dzi stwierdzi czy obudowa komory wykonana bya z dranic, czy te be-lek, gdy zachoway si jedynie fragmenty drewna uoone w prostokt o podanych wymiarach. Szeroko rozoonego drewna wynoszca 30 cm wskazywaa by raczej na to drugie rozwizanie. Obecnie wysoko komory wynosia 50 cm. Konstrukcja ta wkopana bya w calec6. Miecz zoony przy zmarym scharakteryzowano jako typ X wedug Jana Petersena7 (ryc. 1B). O pozostaych zabytkach dowiadujemy si, i byy to: fragment noa o zachowanej dugoci 19 cm oraz brzowe okucie pasa z ksztacie litery U. Podtrzymano dwunastowieczn chronologi zespou grobowego8.

Na odkrycie kolejnego grobu z mieczem czekano w Cedyni dekad. Pochwek oznaczony nr 1120 odsonito 31 lipca 1981 r. w wiartce A ara 2. W zwizku z chorob i przedwczesn mierci autorki bada grb ten nie zosta szczegowo opublikowa-ny, a udostpnione informacje ograniczaj si do stwierdzenia, i by to pochwek dorosego osobnika w drewnianej trumnie, wyposaonego w miecz uoony z prawej strony szkieletu, n i ostrog (ryc. 3)9. W opracowaniu brak planu grobu, znalaza si w nim jedynie tablica z zabytkami. Miecz okrelono jako nalecy do typu X wedug J. Petersena, a ostrog jako typ II wedug Andrzeja Nadolskiego10.

Przestawione wyej, publikowane informacje nie wyczerpuj naszej wiedzy o obu grobach. Zachowana w archiwum Muzeum Regionalnego w Cedyni dokumentacja polowa pozwala j znaczco rozszerzy i stawia niektre zagadnienia w nowym wietle.

4 W. Filipowiak, Cedynia, s. 105; tene, Gospodarcze i polityczne znaczenie Cedyni w pocztkach pastwowoci polskiej, w: 1000 lat dziejw ora polskiego. Cedynia Siekierki 97219451972, red. T. Biaecki, K. Sobczak, Szczecin 1973, s. 39.

5 H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 2, s. 132.6 H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 1, s. 2324.7 J. Petersena, De norske vikingesverd en typologisk-kronologisk studie over vikingetidens

vaaben, Kristiania, 1919, s. 158167.8 H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 1, s. 3132; ta, Cmentarzysko, t. 2, s. 133.9 H. Malinowska-azarczyk, Badania, s. 93.10 Tame, s. 93, Tabl. 3. IV.

55Groby 558 i 1120 z Cedyni na tle wczesnoredniowiecznych...

Kwestia pierwsza to stratygrafia cmentarzyska w obrbie przestrzeni zajmowanej przez grb 558. H. Malinowska-azarczyk opisujc cmentarzysko, stwierdzia, e groby wystpuj w kilku poziomach o rnej gbokoci zalegania: poziom I gboko 2050 cm, II 50100 cm i III 100150 cm od poziomu gruntu11. Zdecydowana wik-szo grobw (72,3%) zalega miaa w poziomie II. Trudno stwierdzi, czy poziomy te maj jaki zwizek z wyrnionymi przez ni, rwnie trzema, fazami uytkowa-nia cmentarza: I koniec XXI w. (ewentualnie pocztek XII w.), II 1 po. XII po. XIII w. i III po. XIIIpo. XIV w.12 W monografii cmentarzyska nie przedstawiono planw poszczeglnych arw, lecz na podstawie opublikowanego planu zbiorczego13 wysnu mona przypuszczenie, e wnioskowanie jedynie o trzech poziomach grobw jest zbyt duym uproszczeniem, wynikajcym z przyjtych arbitralnie przedziaw gbokoci zalegania grobw i nie oddaje rzeczywistych relacji stratygraficznych pomidzy nimi. O takich relacjach brak te choby wzmianki w opisach grobw14. Zachowany w archiwum plan (ryc. 5) ujawnia, e w przestrzeni nad grobem 558 znajdowao si jeszcze sze innych pochwkw, ktre dodatkowo wzajemnie si przecinay15 (ryc. 6). Poziom najmodszy (I) tworzy grb 547, ktrego jama zniszczya grb 548 (poziom II)16. Oba groby wystpiy w warstwie II17, ich jamy miay ksztat owalu, nie zarejestrowano trumien ani wyposaenia. Wedug H. Malinowskiej-a-zarczyk18 w tej samej warstwie wystpi take grb 546, rni si on jednak od dwch wczeniejszych obecnoci trumny i wyposaenia. Podobne cechy posiaday groby 549, 550 i 551, ktre znajdowa si miay na granicy warstw II i III. Groby 549 i 551 zostay naruszone przez grb 548, a pierwszy z nich take przez grb 547, s wic od nich obu starsze (poziom III). Mona przypuszcza, e z tym samym poziomem uytkowania cmentarza zwizany jest te grb 550 i, mimo pytszego osadzenia, chyba jednak take 546. Poziom najniszy (IV) tworzy tytuowy grb 558, oddzielony od modszych pochwkw warstw kamieni. Wykazane nastpstwo ma swoje implikacje. W redniowieczu wiadome i nieuzasadnione naruszenie grobu i spokoju zmarego stanowiy przestpstwo19. Sposb, w jaki nachodz na siebie jamy grobowe w Cedyni,

11 H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 1, s. 19.12 Tame, s. 6872.13 Tame, ryc. 5.14 Por. H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 2.15 W rozwaaniach pomijam cakowicie zagadnienia zwizane z sam metodyk prac tereno-

wych.16 W publikacji jest informacja, e szkielet by czciowo zniszczony, a czaszka znajdujca

si w czci poudniowo-zachodniej bya zgnieciona H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 2, s. 128.

17 W ksice brak szczegowych informacji na jej temat.18 H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 2, s. 127128.19 Na ten temat zbiorczo por. E. Aspck, Grabffnungen im Frhmittelalter und das Fallbei-

spiel der longobardenzeitlichen Grber von Brunn am Gebirge, Flur Wolfholz, Niedersterreich, Archaeologia Austriaca 87, 2005, s. 225264.

56 Andrzej Janowski

wiadczy raczej o tym, e kopicy nie wiedzieli, i w tym miejscu znajduje si star-szy grb. Musia by on zatem nieczytelny na powierzchni, a tym samym musiao upyn troch czasu od wczeniejszego pochwku. Cz badaczy przyjmuje, e ten minimalny czas to okoo 2025 lat20, czyli jedno pokolenie, kiedy pielgnowano pami o lokalizacji grobu, a z czasem pami ta stopniowo zanikaa. Rnica cza-sowa pomidzy najstarszym a najmodszym pochwkiem miaaby w tym przypadku co najmniej okoo 6075 lat. Dla ustalenia chronologii grobw cedyskich kluczo-we jest moim zdaniem zweryfikowanie datowania i funkcji rozsypiska kamiennego przykrywajcego grb 558. W starszych opracowaniach przyjmowano, e jest ono zwizane z tym grobem i stanowi dodatkowe zabezpieczenie konstrukcji drewnianej21. Trzeba w tym miejscu zwrci uwag na znaczce rnice w ksztacie rozsypiska i rozmieszczeniu poszczeglnych kamieni pomidzy planem opublikowanym (ryc. 2), a dokumentacj polow (ryc. 56). W dokumentacji polowej jest ono mniej zwarte, ma wiksz powierzchni, kamienie s rzadziej i bardziej przypadkowo rozrzucone. Struktura ta nie stwarza wraenia skupionej jedynie nad grobem 558. Analogiczne rozsypiska wystpuj w kilku miejscach cedyskiego cmentarzyska w niewielkiej odlegoci od kocioa. Najlepiej czytelne zlokalizowane jest przy zachodniej fasa-dzie, okoo 15 na pnocny wschd (ary 13CD; 23AB) od omawianego. Moim zdaniem struktury te nie s zwizane z prb zabezpieczania grobw, lecz z budow wityni, co miao miejsce w XIII w. (by moe okoo poowy stulecia)22 i powstay krtko przed ni (skad materiau budowlanego) lub w trakcie. Jeeli interpretacja ta jest suszna, to pochwek 558 powsta nie pniej ni w kocu XIIpocztku XIII w., a pozostae groby wykopano okoo poowy XIII w. i pniej. Wrd odkrytych w grobach przedmiotw brak niestety zabytkw, ktre pozwalayby na precyzyjniej-sze datowanie, te ktre s, nie przecz jednak takim ustaleniom. Datowanie grobu 558 zgadza si z przyjmowanym wczeniej, rnica dotyczy natomiast interpretacji funkcji rozsypiska kamiennego. Dostpna dokumentacja nie pozwala na weryfikacj informacji o zalegajcej poniej komorze, ktra zachowa si miaa jedynie w postaci zaciemnie z fragmentami zbutwiaego drewna, ale porwnanie publikowanych (ryc. 12) i niepublikowanych planw (ryc. 4A; 56) wykazuje rnice w rozmiarach i ksztacie trumny. Na planie publikowanym (ryc. 1A; 2) trumna ma ksztat trapezu rozszerzonego w czci zachodniej, za gow zmarego. Natomiast na planie niepu-blikowanym (ryc. 4A) ma ksztat prostokta, jest te wyranie krtsza i wsza, ale z kolei jej wymiary odpowiadaj podanym w opisie. Czytelne s te rnice w kom-pletnoci szkieletu. Na planie publikowanym brak prawej rki (zaznaczona lini

20 Np. J. Bronicka-Rauhut, Cmentarzysko wczesnoredniowieczne w Czersku, Warszawa, 1998, s. 46.

21 W. Filipowiak, Cedynia, s. 105; tene, Gospodarcze, s. 39; H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 2, s. 132.

22 H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 1, s. 1618, ryc. 4.


przerywan)23, a stopy zachowane s szcztkowo, natomiast w dokumentacji polowej (pierwotnej[?]) prawe rami i koci stp s kompletne.

W przypadku grobu 1120 nie ma ju takich kontrowersji. Pochwek ten by jedynym w obrbie wiartki A ara 2. Z dokumentacji polowej wynika, e natrafiono na niego 55 cm od powierzchni gruntu w warstwie II. Grb orientowany by na osi pnocny wschd poudniowy zachd, a zmarego uoono gow na pnocny wschd. Plan grobu (ryc. 7) i jego opis pozwalaj dookreli pooenie poszczeglnych przedmiotw. Miecz spoczywa wzdu prawej rki i odkrywczyni przypuszczaa, e pierwotnie mg by umieszczony na wieku trumny. Ostroga znajdowaa si przy prawej stopie, a n w pochewce przy lewym biodrze.

Cmentarzysko w Cedyni nie jest jedyn zachodniopomorsk nekropoli, na ktrej zmarych pochowano z mieczami. Na ziemiach w historycznych granicach ksistwa zachodniopomorskiego24 wskaza mona jeszcze dziewi cmentarzysk, na ktrych dokonano podobnych odkry, a 12 kolejnych znajduje si na terenach ociennych (por. wykaz; ryc. 8). W sumie na Pomorzu Zachodnim i w jego ssiedztwie miecze odkryto na 22 nekropolach, w cznej liczbie 27 egzemplarzu. Wicej ni jeden or, podobnie jak w Cedyni, znaleziono w Neppermin (wykaz nr 4; ryc. 1516), Usadel (wykaz nr 7; ryc. 1922), Wusterhausen (wykaz nr 21; ryc. 2627) oraz Gustow (wykaz nr 15; ryc. 1112), cho w tym ostatnim przypadku mona mwi jedynie o znaleziskach cmentarnych, oba okazy wystpiy bowiem luno, bez zwizkw z grobami. Na pozo-staych cmentarzyskach znajdowano pod jednym grobie z mieczem. Wikszo z nich odkryto przypadkowo w trakcie prac ziemnych lub rolniczych prowadzonych jeszcze przed II wojn wiatow, std nasza wiedza czsto bywa bardzo uamkowa. Tak jest w przypadku Gorschendorf (wykaz nr 2; ryc. 10C), Kpska (wykaz nr 3; ryc. 14A), Neppermin (wykaz nr 4; ryc. 1516), Prenzlau (wykaz nr 5), Wahlendow (wykaz nr 9), ydowa (wykaz nr 10), Flecken Zechlin (wykaz nr 13), Gehlsdorf (wykaz nr 14; ryc. 10B), Gustow (wykaz nr 15; ryc. 1112), Rheinsberg (wykaz nr 18), Supska (wykaz nr 19), Vipperow (wykaz nr 20; ryc. 25AD) i Zudar (wykaz nr 22; ryc. 25E). Braki w naszej wiedzy o grobach z wymienionych cmentarzysk dotycz nie tylko informacji szczegowych, jak miejsce uoenia miecza w grobie czy wygld samego miecza (Flecken Zechlin, Gehlsdorf, Prenzlau, Rheinsberg, Supsk, Wahlendow), lecz take tak oglnych i podstawowych jak: ksztat, forma i wymiary grobu. Z dostpnych danych wynika, e byy to wycznie groby szkieletowe (Gorschendorf, Kpsko, Neppermin, Wahlendow, ydowo, Flecken Zechlin, Supsk, Vipperow) orientowane na osi wschdzachd (Gorschendorf, Neppermin, Vipperow) lub pnocny zachd poudniowy wschd (Zudar). Nie wicej wiemy na temat wyposaenia grobowego,

23 Wedug opisu w publikacji koci prawej koczyny grnej byy sprchniae por. H. Mali-nowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 2, s. 132.

24 Por. M. Rbkowski, Chrystianizacja Pomorza Zachodniego. Studium archeologiczne, Szczecin 2007, s. 1417.

58 Andrzej Janowski

na ktre prcz mieczy skaday si rozmaite przedmioty. W grobie 5 w Neppermin znaleziono 2 ostrogi, n i gwd elazny (ryc. 15), a w grobie 6 take 2 ostrogi, 2 elazne kka (wdzido?), n, krzesiwo, osek i gwd (ryc. 16). Z kolei z Vip-perow pochodzi n, krzesiwo i okucie brzowe (ryc. 25AD), a z ydowa 2 kabczki skroniowe i pochewka noa ze srebrnymi okuciami. Nieco wicej danych posiadamy odnonie do grobu 1 z Barwina (wykaz nr 11), gdzie znamy pooenie miecza (z r-kojeci na stopach, ze sztychem skierowanym w kierunku twarzy), zoonego przy zmarym wraz z mis brzow, krzesiwem25 i srebrnym piercionkiem (ryc. 9), czy Ciecholuba (wykaz nr 12; ryc. 10A), w ktrym grb kurhanowy zawiera bliej nie-okrelon konstrukcj kamienn z kamiennym przejciem (korytarzem?) do wntrza. Kompletne lub prawie kompletne dane, nie liczc tytuowych znalezisk cedyskich, posiadamy jedynie dla omiu grobw z szeciu cmentarzysk: Kyritz (wykaz nr 16; ryc. 13), Pawwko (wykaz nr 17), Stolpe (wykaz nr 6; ryc. 1718), Usadel (wykaz nr 7; ryc. 1922), Uznam (wykaz nr 8; ryc. 2324), Wusterhausen (wykaz nr 21; ryc. 2627). Z wyjtkiem dwch pierwszych stanowisk wszystkie pozostae badane byy w ostatnich 40 latach. W Kyritz w grobie orientowanym na osi wschdzachd, spo-czywa szkielet mczyzny uoony gow w kierunku zachodnim. Grb mia 1,95 m gbokoci. Miecz lea z prawej strony zmarego, z rkojeci na wysokoci twarzy i sztychem skierowany w kierunku stp (ryc. 13). Prcz niego w grobie znaleziono yw kocian oraz elazny n i kolec26. W Pawwku w skrzyni/obstawie z duych kamieni, o wymiarach 3,5 x 2,5 m i gbokoci 1 m spoczywa szkielet mczyzny uoony na plecach, gow na wschd. Na lewej koci udowej znajdowaa si grawerowana misa brzowa o rednicy 30 i wysokoci 7 cm, w ktrej odkryto skorodowane fragmenty elaza. Wedug odkrywcy byy to pozostaoci miecza27. W wypenisku jamy grobowej natrafiono take na kilka dalszych skorodowanych i nieokrelonych pod wzgldem funkcji fragmentw elaza oraz niezdobione fragmenty naczy glinianych. Trzeba w tym miejscu zaznaczy, e nietypowe uoenie elementw wyposaenia wpyno na pocztkowe zaklasyfikowanie znaleziska do okresu rzymskiego. Chronologia ta

25 W grobie znaleziono dwie czworoboczne sztabki, ktre H.-J. Eggers (Ein Grberfeld der wendisch-wikingischen Zeit bei Barvin, Kr. Rummelsburg, Monatsbltter der Gesellschaft fr Pommersche Geschichte und Altertumskunde 53/2, 1939, s. 46) zinterpretowa jako pozostaoci strzemion. Interpretacja ta wesza bez zastrzee do polskiej i niemieckiej literatury przedmiotu (m.in. A. Beck, Die wendischen Grabfunde aus Pommern, Baltische Studien N.F. 55, 1969, s. 11; W. witosawski, Strzemiona redniowieczne z ziem Polski, d, 1990, nr kat. 176177). Wedug graficznej rekonstrukcji przedmioty te miay by pozostaoci stopki strzemienia (ryc. 9C2), dla rozwizania takiego (bardzo wska stopka) brak jednak analogii w dostpnym materiale. Duo prostszym wytumaczeniem, co pokazuje alternatywna rekonstrukcja (ryc. 9C1), jest uznanie obu sztabek za fragmenty krzesiwa ogniwkowego.

26 W. Matthes, Urgeschichte des Kreises Ostprignitz, Leipzig, 1929, s. 66, 191.27 Amtlicher Bericht ber die Verwaltung der naturhistorischen, archologischen und ethnolo-

gischen Sammlungen des Westpreussischen ProvinzialMuseums fr das Jahr 19131915, 3436, Danzig 1916, s. 23.


zostaa zweryfikowana przez W. La Baumea28, ktry wskaza na wczesnorednio-wieczne analogie do misy brzowej. Interpretacja tego znaleziska nie jest prosta, pochwek szkieletowy moe bowiem pochodzi zarwno z okresu rzymskiego, jak i ze redniowiecza. O ile jednak mis brzow istotnie mona bez wikszych zastrzee datowa na wczesne redniowiecze, o tyle zoenie w niej miecza nie znajduje w tym okresie analogii, takie posiadamy natomiast dla okresu rzymskiego. Niewykluczone te, e w istocie nie by to miecz, lecz inny przedmiot z elaza. Brak jakiejkolwiek dokumentacji obrazowej uniemoliwia rozstrzygnicie tej kwestii.

Wtpliwoci w interpretacji nie pozostawiaj pozostae znaleziska. W Stolpe (wykaz nr 6) 25 cm poniej dzisiejszego poziomu gruntu w jamie o wymiarach 2,60 x 0,9 m spoczywa szkielet dorosego (3560 lat) mczyzny uoony na osi poudniowy wschd pnocny zachd, z gow na poudniowy wschd (ryc. 17). Z lewej strony wzdu tuowia uoone byy miecz elazny i n elazny w pochewce z brzowym okuciem. Pierwotnie ubir mczyzny spity by pasem, z ktrego zachoway si jedynie brzowa zapinka/sprzczka oraz cztery brzowe nity/okucia. Poniej ng ustawiono niezdobion mis brzow o rednicy 26 cm i wysokoci 6 cm (ryc. 18)29.

Na cmentarzysku w Usadel (wykaz nr 7) w latach 19721989 znaleziono dwa groby z mieczami. Pierwszy z nich o numerze 38 to pochwek szkieletowy w komorze drewnianej zbudowanej na osi wschdzachd i otoczonej rzadk kolist palisad(?) o rednicy okoo 5 m (ryc. 19). ciany z uoonych horyzontalnie belek zamykay prostoktn przestrze o wymiarach 3,38 x 2 m i gbokoci 0,32 m. W grobie, gow na wschd, zoono modego (juvenis) mczyzn. Miecz elazny w pochwie lea wzdu prawej rki, a na tuowiu i w okolicach lewego biodra znajdoway si n elazny z fragmentem skrzanej pochewki, krzesiwo, oseka, gwd i prt elazny (ryc. 20)30. Drugi z grobw, o numerze 100, pooony by okoo 50 m na pnocny wschd od pierwszego. W trumnie o wymiarach 2,50 x 1 m umieszczono dorosego (adultus-maturus) mczyzn. Ciao uoono gow na zachd. Grb znajdowa si we wschodniej partii duej drewnianej konstrukcji o wymiarach 11,4 x 4,7 m okrelonej przez odkrywc mianem Totenhaus (dom zmarych; ryc. 21). Na pomiertne wypo-saenie zmarego prcz jednosiecznego miecza uoonego wzdu prawej koczyny dolnej, skaday si 2 ostrogi elazne posrebrzane, n elazny, drewniana rkoje noa (?), moneta oraz gliniane naczynie (ryc. 22)31.

28 W. La Baume, Neues aus der Vorgeschichte von Westpreuen, Nachrichten der deutschen Anthropologischen Gesellschaft 3, 1928, s. 6364.

29 F. Biermann, T. Kersting, P. Roskoschinski, S. Storch, Eine sptslawische Elitenbestattung von Stolpe an der Oder (Vorbericht), w: Soziale Gruppen und Gesellschaftsstrukturen im westsla-wischen Raum, red. F. Biermann, T. Kersting, A. Klammt, Langenweibach 2013 (= Beitrge zur Ur- und Frhgeschichte 70), s. 95114.

30 V. Schmidt, Lieps. Die slawischen Grberfelder und Kultbauten am Sdende des Tollense-sees, Lbstorf 1992 (= Beitrge zur Ur- und Frhgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns, t. 26), s. 7576, tab. 33.

31 Tame, s. 9091, tab. 4041.

60 Andrzej Janowski

Konstrukcj drewnian odkryto take w grobie 135 w Uznamiu (wykaz nr 8), gdzie w bardzo mocno zniszczonej komorze32 o wymiarach 3,10 x 2,70 m i gbokoci zaledwie 0,2 m, znaleziono sabo zachowany szkielet mczyzny (?) uoony gow na poudniowy wschd. Konstrukcja zbita bya za pomoc gwodzi (11 z nich si zachowao). Przy ciele zmarego (ryc. 23), przy lewej koczynie dolnej uoono miecz elazny w pochwie, a przy stopach 2 elazne ostrogi. Przy pasie znajdowa si n elazny, 2 oseki, sakiewka z osek i pincet, kolec elazny oraz 2 monety. Wyposaenia dopeniay niezdobiona misa brzowa i drewniane wiadro ustawione nieco z boku z lewej strony ciaa oraz fragmenty ceramiki (ryc. 24)33.

Dwa ostatnie groby odkryte w Wusterhausen (wykaz nr 21) pierwotnie, jak sdz odkrywcy, take miay ksztat duej drewnianej komory, konstrukcje zachoway si jednak szcztkowo, podobnie jak szkielety zmarych. W obu przypadkach pochowano mczyzn (?) uoonych gow na wschd, z mieczami zoonymi wzdu tuowia z prawej (grb 55) i lewej (grb 112) strony (ryc. 2627). W grobie 55 znaleziono ponad to n elazny i wiadro drewniane, a w grobie 112 n elazny, uk (?), koczan (?) z okuciem brzowym34.

Powyszy przegld ukazuje, e oprcz obecnoci miecza, trudno dla opisanych grobw wskaza cechy wsplne na poziomie konstrukcji czy wyposaenia. Nie-mniej wszystkie z nich to pochwki szkieletowe, a w przypadku grobw, o ktrych mamy peniejsze informacje, zauway mona tendencj do nadania im bardziej monumentalnego charakteru. W Ciecholubiu i Pawwku we wntrzu grobw zastosowano elementy kamienne. Pierwszy z nich by te przykryty nasypem, co stanowi cech specyficzn obrzdku pogrzebowego w okolicach Szczecinka i Miast-ka35. W szeciu innych grobach zmarego umieszczono w drewnianej komorze (Ce-dynia grb 558; Usadel groby 38 i 100; Uznam grb 135, Wusterhausen groby 55 i 112).

Pochwki z mieczami orientowane byy z reguy na osi wschdzachd (10 gro-bw) lub z odchyleniem na poudnie (5 grobw). Zmarli uoeni byli gowami na wschd (Pawwko, Usadel grb 38, Wusterhausen groby 55 i 112) z odchyleniem

32 Drewno zachowao si jedynie w postaci ciemnych przebarwie o szerokoci 0,100,12 m z trzech stron konstrukcji.

33 H. Fries, Das Kammergrab von Usedom, Lkr. Ostvorpommern. Ein Vorbericht, Bodendenk-malpflege in Mecklenburg-Vorpommern 48, 2001, s. 295302; F. Biermann, Bootsgrab-Brandgrab- -Kammergrab. Die slawischen Grberfelder von Usedom im Kontext der frh- und hochmittelalter-lichen Bestattungssitten in Mecklenburg und Pommern, Rahden 2009, s. 35, 196, tab. 20; 5556.

34 U. Bauer, Archologischer Katalog der Grber, w: Ein sptslawischer Friedhof mit Schwertgrbern von Wusterhausen an der Dosse, red. F. Biermann, F. Schopper, Wnsdorf 2012 (= Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 23), s. 157, 162, Abb. 177; O. Brauer, Die beiden Schwert- und Kammergrber, w: Ein sptslawischer Friedhof mit Schwertgrbern von Wusterhausen an der Dosse, red. F. Biermann, F. Schopper, Wnsdorf 2012 (= Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 23), s. 5661.

35 Por. M. Rbkowski, Chrystianizacja, s. 102109.


na poudnie (Stolpe grb 1, Uznam grb 135) lub rzadziej na zachd (Kyritz grb 1a, Usadel grb 100) z odchyleniem na poudnie (Cedynia groby 558 i 1120).

W odniesieniu do 11 grobw dysponujemy danymi umoliwiajcymi rozwaania na temat uoenia miecza w grobie. Nieznacznie czciej (5 przypadkw) miecz umieszczano z prawej strony ciaa na wysokoci tuowia z rkojeci w okolicy barku (Cedynia grb 1120 ryc. 7; Kyritz grb 1a ryc. 13A; Usadel grb 38 ryc. 19; Wusterhausen grb 55 ryc. 27A) lub wzdu nogi z rkojeci w okolicy bio-dra (Usadel grb 100 ryc. 21). W czterech przypadkach or uoono po stronie lewej wzdu tuowia (Stolpe grb 1 ryc. 17; Wusterhausen grb 112 ryc. 27B) lub koczyn dolnych (Cedynia grb 558 ryc. 1, 4; Uznam grb 135 ryc. 23). We wszystkich tych grobach sztych miecza skierowany by do stp. Z niezwyk sytu-acj spotykamy si w Barwinie, gdzie miecz uoony zosta rkojeci na stopach i sztychem skierowanym do twarzy36, i w kocu w Pawwku, gdzie znajdowa si mia w misie brzowej uoonej na lewym udzie zmarego37. Czytelny w materiaach zachodniopomorskich brak zdecydowania, w preferowaniu prawej lub lewej strony ciaa na zoenie miecza, widoczny jest take w materiaach nekropolicznych z innych regionw38.

W wiekach rednich miecz stanowi nie tylko drogie i skuteczne narzdzie walki, lecz take nis ze sob okrelone treci w zakresie prawa i sprawowania wadzy39. Zdawali sobie z tego spraw odkrywcy grobw z mieczami i na og przywizywali uwag do dokumentacji ora. O samych mieczach jestemy wic w stanie powiedzie wicej ni o grobach, cho z rozwaa i tak wykluczy trzeba pi okazw z miej-scowoci Prenzlau, Wahlendow, Flecken Zechlin, Rheinsberg i Pawwko, o ktrych w praktyce nie wiemy nic, a take miecz ze Supska, o ktrym wiemy jedynie, i mia by orem romaskim. Wrd pozostaych 21 mieczy wskaza mona pi zasadniczych typw.

Zachowany fragmentarycznie (19,8 cm) okaz z Kpska (ryc. 14A) zaliczy naley do typu D wedug J. Petersena40. Miecze te wytwarzano w IX w. w Europie Zachodniej, skd docieray licznie m.in. do Skandynawii. Na poudniowych wybrzeach Morza Batyckiego s jednak praktycznie nieznane i egzemplarz z Kpska stanowi obok miecza z Elblga jedyny przykad tego ora41.

36 H.-J. Eggers, Ein Grberfeld, s. 46.37 Amtlicher, s. 23.38 J. Wrzesiski, Groby z mieczami na terenie Polski wczesnopiastowskiej (XXII wiek), Prace

i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego, Seria Archeologiczna 40, 1998, s. 13.39 A. Janowski, T. Kurasiski, Miecz i pochwa razem i osobno. Wstp do problematyki,

w: Arma et Medium Aevum. Studia nad uzbrojeniem redniowiecznym, red. P. Kucypera, P. Pudo, G. abiski, Toru 2009, s. 74115 tu starsza literatura.

40 J. Petersena, De norske, s. 7075.41 V. Kazakeviius, IXXIII a. Balt kalavijai, Vilnius 1996, s. 2223; P. witkiewicz, Uzbro-

jenie wczesnoredniowieczne z Pomorza Zachodniego, d 2002, s. 18.

62 Andrzej Janowski

Miecz z Gorschendorf (ryc. 10C) jest nieco lepiej zachowany (pierwotnie okoo 60 cm)42 od poprzedniego, ale pozbawiony gowicy elementu bardzo istotnego, bdcego jedn z podstaw klasyfikacji. Biorc pod uwag ksztat jelca oraz fakt, e by on zdobiony srebrn inkrustacj43, zaryzykowa mona przyporzdkowanie tego ora do typu HI wedug J. Petersena44. Najstarsze przykady takich mieczy datowane s na IX w. i pochodz z Europy Zachodniej oraz Skandynawii. Stamtd rozprzestrzeniay si na wschd. Najmodsze okazy pochodz z Rosji i datowane s na 2 po. X i XI w.45

Wtpliwoci odnonie do klasyfikacji nie pozostawia prawie kompletny (zachowane 78 cm) miecz z ydowa (ryc. 14B), ktrego umieci naley w typie Z wedug J. Pe-tersena46. Miecze o takiej formie znane s ze stosunkowo licznych odkry zwaszcza z Europy pnocnej i pnocno-wschodniej. Ich geneza jest nierozstrzygnita, cho wikszo badaczy upatruje miejsca produkcji na terenach wschodniobatyjskich lub pnocnoeuropejskich. Bro ta pojawia si w 2 po. X w., lecz uywano ich jeszcze nawet w wieku XIII. Wszystkie egzemplarze z Polski datowane s jednak na XI w.47

Unikatowym znaleziskiem jest jednosieczna bro z grobu 100 w Usadel (ryc. 22A). Forma tego ora oraz brak rkojeci pozwalaj klasyfikowa go bardziej jako skramasaks ni miecz, z tak identyfikacj nie wspgra natomiast do pne (po. XII w.) datowanie. Z terenu Sowiaszczyzny znamy jednak kilka przykadw broni o zblionym ksztacie48.

Pozostae 17 mieczy (ryc. 1B; 3A; 9A; 10AB; 11; 12; 13B 15E; 16I; 18A; 20A; 24K; 25A, E; 27) reprezentuje w zasadzie jedn form w klasyfi-kacji J. Petersena okrelan mianem typu X (iks)49 lub do niej zblion. Miecze te byy szeroko rozpowszechnione i znane bez maa w caej Europie od schy-ku IX w. a po wiek XIII50. Na okazach z grobw cedyskich51, oraz Kyritz grb

42 W. D. Asmus, Wikingerspuren in Mecklenburg, Mannus 26/1, 1934, s. 25.43 R. Beltz, Vorgeschichtliche Funde und Untersuchungen im Mecklenburg 1907 bis 1909,

Mannus 2, 1910, s. 219.44 J. Petersen, De norske, s. 89105.45 V. Kazakeviius, IXXIII a., s. 2835; P. witkiewicz, Uzbrojenie, s. 1819.46 J. Petersen, De norske, s. 175177.47 V. Kazakeviius, IXXIII a., s. 7478; P. witkiewicz, Uzbrojenie, s. 2223; L. Klimek,

P. Kucypera, T. Kurasiski, P. Pudo, Wczesnoredniowieczne miecze ze zbiorw Muzeum Narodowego w Szczecinie w wietle ponownej analizy typologiczno-chronologicznej i technologicznej, Materiay Zachodniopomorskie, Nowa Seria 67, 2009/2010, z. 1: Archeologia, s. 308310, ryc. 1.5, 2.4.

48 V. Schmidt, Lieps, s. 48.49 J. Petersen, De norske, s. 158167.50 P. Kucypera, T. Kurasiski, P. Pudo, Wczesnoredniowieczne miecze ze zbiorw Muzeum Na-

rodowego w Szczecinie w wietle ponownej analizy typologiczno-chronologicznej i technologicznej (cz 2), Materiay Zachodniopomorskie, Nowa Seria 9, 2013, z. 1: Archeologia, ryc. 10.

51 P. Kucypera, T. Kurasiski, P. Pudo, Miecze z cmentarzyska w Cedyni, pow. gryfiski (stan. 2) w wietle najnowszych bada interdyscyplinarnych, w: Arma et Medium Aevum. Studia nad uzbro-jeniem redniowiecznym, red. P. Kucypera, P. Pudo, G. abiski, Toru, 2009, s. 145147, 149.


1a52, Vipperow53 i Gustow 195754 zachoway si fragmenty drewnianych pochew, w ostatnim przypadku z trzewikiem w ksztacie podkwki. Na czterech gowniach55 ujawniono take napisy bd sygnatury wytwrcw (Cedynia grb 112056; Gustow 196057, Usadel grb 3858, Vipperow59). Typologia J. Petersena stworzona zostaa dla ora z okresu wikiskiego (8001050), std o ile sprawdza si dla militariw starszych ni poowa XI w., to nie uwzgldnia zmian, ktre nastpiy w budowie broni w okresie pniejszym. Co prawda J. Petersen wydzieli w obrbie typu X dwa warianty: starszy i modszy, jednak nie wyszed ze swoimi studiami dalej. Potrzeb tak dostrzeg Andrzej Nadolski60 i w oparciu o rnice w oprawie miecza z typu X wydzieli typ . Ewolucja mieczy dotyczya take innych czci broni. Std jeszcze dalej w swoich ustaleniach poszed Robert Ewart Oakeshott61, tworzc cakowicie now klasyfikacj uwzgldniajc w pierwszym rzdzie oglny ksztat miecza, a do-piero potem uformowanie rkojeci z podziaem na gowic i jelec. Okrelany w ten sposb typ miecza by kombinacj uzyskiwan ze zoenia tych danych. Klasyfikacja ta obejmuje materiay z lat 10501550, a miecze typu X (iks) wedug J. Petersena i wedug A. Nadolskiego mieszcz si w typach X (dziesi) i XI. Na podobnych przesankach co R.E. Oakeshott swoj typologi opar take Alfred Geibig62, jednak w przeciwiestwie do poprzednika obj ni take znaleziska starsze (VIIIXII w.). Intersujce nas miecze umieci mona w typach 12, 14, 15, 16 i 19 tej klasyfikacji. Powysze rozwaania o podstawach typologii mieczy jedynie pozornie s mao istotne, jeeli uwiadomimy sobie, e ksztat miecza, a co si z tym wie przypo-rzdkowanie go do okrelonego typu, stanowi podstaw dla ustale chronologicznych czynionych przez archeologa (por. Tabela 1)63. Datowanie mieczy typw 12/II, 14, 15, 16 i 19 w klasyfikacji A. Geibiga pokrywa si zasadniczo z odpowiadajcymi im typami R.E. Oakeshotta. Rozbienoci wystpuj natomiast w przypadku zabytkw

52 W. Matthes, Urgeschichte, s. 66.53 U. Schoknecht, Bemerkenswerte slawische Grber aus dem Bezirk Neubrandenburg, Boden-

denkmalpflege in Mecklenburg 1965, 1966, s. 203.54 P. Herfert, A. Leube, Der Bestattungsplatz von Gustow, Kreis Rgen, Bodendenkmalpflege

in Mecklenburg 1966, 1967, s. 244.55 Najnowsze badania nie potwierdziy istnienia wyobraenia twarzy na gowni miecza z grobu

558 w Cedyni (por. P. Kucypera, T. Kurasiski, P. Pudo, Miecze, s. 153, 163).56 P. Kucypera, T. Kurasiski, P. Pudo, Miecze, s. 154.57 P. Herfert, A. Leube, Der Bestattungsplatz, s. 247, Abb. 166.58 V. Schmidt, Lieps, s. 4748, tab. 33.59 U. Schoknecht, Bemerkenswerte, s. 200202, Abb. 116.60 A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, d, 1954, s. 2629.61 R.E. Oakeshott, The sword in the age of chivalry, New YorkWashington 1964 (1994).62 A. Geibig, Beitrge zur morphologischen Entwicklung des Schwertes im Mittelalter, Neu-

mnster 1991.63 Duy wpyw na ocen typologiczn ma take stan zachowania miecza, a w przypadku starszych

opublikowanych materiaw take sposb i precyzja jego graficznego przedstawienia.

64 Andrzej Janowski

z grobw w Barwinie, Gehlsdorf, Stolpe grb 1 i Uznam grb 135 przynalecych do typu 12 wariant I. Wedug A. Geibiga64 broni tej uywano w 2 po. IXX w.65 Odpowiadajcy mu w przyblieniu typ X,B,1 w klasyfikacji R.E. Oakeshotta jest datowany szerzej, bo na po. Xpocz. XII w. W oparciu o inne rda wiadomo, e propozycja A. Geibiga jest nie do przyjcia chociaby w stosunku do miecza z grobu 135 w Uznamiu, gdzie znaleziono dwie monety z poowy XI w. Ostatnie studia nad rozwojem jednolitych gowic mieczowych66 potwierdzaj, e racj mieli po czci obaj badacze, a take J. Petersen wydzielajc w obrbie tego typu dwie grupy. Starsz z nich (miecz z Gehlsdorf) istotnie datowa mona na poow IXX/XI w., modsz (miecze z Barwina, Stolpe i Uznamia) natomiast na XXII w.

Na szczcie przy ustalaniu chronologii omawianych grobw mamy moliwo posikowania si innymi rdami. Zmarli pochowani z mieczami nie zostali co prawda nadmiernie bogato wyposaeni, cho pochwkw tych nie mona te okreli jako biedne (Tabela 2). Inne militaria znaleziono jedynie w szeciu grobach i byy to na og ostrogi (ryc. 3D; 15CD; 16GH; 22GH; 24IJ), najczciej para (Neppermin groby 5 i 6, Usadel grb 100 i Uznam grb 135), rzadziej pojedyncza (Cedynia grb 1120). Reprezentuj one typy II/1 (Neppermin grb 6; Uznam grb 135), II/3 (Cedy-nia grb 1120; Neppermin grb 5) i II/5 (Usadel grb 100) wedug Z. Hilczerwny67. Pierwszy z nich datowany jest w ramach 2 po. X (pocz.?) XII w., kolejny jest nieco modszy i pochodzi z po. XIXII w., a ostatni najmodszy z 2 po. XIIpocz. XIV w.68 Ponad to w grobie 6 w Neppermin znaleziono wdzido (?) (ryc. 16AB), a w grobie 112 w Wusterhausen silnie rozoone elementy organiczne zinterpretowane jako uk i koczan (!).

Z przedmiotw codziennego uytku, niemajcych niestety walorw datujcych, najliczniej reprezentowane byy noe (ryc. 3C; 15A; 16C; 18E; 20C; 22B; 24G; 25B), ktre wystpiy w 11 mogiach (Cedynia groby 558 i 1120; Neppernim groby 5 i 6, Stolpe grb 1, Usadel groby 38 i 100, Uznam grb 135, Kyritz grb 1a, Vipperow i Wusterhausen grb 112) niekiedy w pochewkach z okuciami (Cedynia, grb 1120, ydowo). Pozostae kategorie byy zdecydowanie mniej liczne. W piciu grobach znaleziono krzesiwa (ryc. 9CC1; 16D; 20B; 25C) i oseki (ryc. 16E; 20E; 24C, E), zoone razem w komplet (Neppernim grb 6, Usadel grb 38) lub osobno (krzesiwo

64 Tame, Abb. 39.65 Wedug czci badaczy do po. XI w. J. Kota, J. Hoek, Ran stedovk mee s jednodlnou

polokruhovitou hlavic (typ Petersen X/Geibig 12, var. I.). Pohled archeologie a metalografie, w: Archeologie doby hraditn v esk a Slovensk republice, red. P. Dresler, Z. Mnsk, Brno 2009 (= Archaeologia mediaevalis Moravica et Silesiana Supplementum 2), s. 109126.

66 P. Kucypera, T. Kurasiski, P. Pudo, Problem rozwoju jednolitych gowic mieczowych mi-dzy poow IX a poow XIII w., w: Cum Arma Per Aeva. Uzbrojenie indywidualne na przestrzeni dziejw, red. P. Kucypera, P. Pudo, Toru, 2011, s. 7490.

67 Z. Hilczerwna, Ostrogi polskie z XXIII wieku, Pozna, 1956.68 M. Boski, redniowieczne ostrogi z grodziska na Zawodziu w Kaliszu, Archeologia Polski

45, 2000, z. 12, s. 6165; P. witkiewicz, Uzbrojenie, s. 8487.


Barwino, Vipperow; oseka Uznam grb 135). Jednostkowymi znaleziskami s ywa kociana z grobu 1a w Kyritz czy sakiewka z pincet w grobie 135 w Uznamiu (ryc. 24B).

Kolejn pod wzgldem liczebnoci grup przedmiotw stanowi naczynia. W czte-rech grobach (Barwino; Stolpe grb 1; Uznam grb 135; Pawwko) znaleziono misy brzowe (ryc. 9D; 18B; 24A). Dwie pierwsze to okazy niezdobione, dwie kolejne za s ornamentowane motywami geometrycznymi i rolinnymi. Misy niezdobione datowane s na XXIV w. i byy szeroko rozpowszechnione w basenie Morza Batyckiego69, natomiast egzemplarze zdobione w sposb analogiczny do omawianych znane s naj-liczniej z terytorium Gotlandii z XIXII w.70 Prcz mis, w dwch grobach znaleziono drewniane wiadra zachowane jedynie w postaci elaznych obrczy (Uznam grb 135; Wusterhausen grb 55; ryc. 24F), a w jednym z nich take kolejne bliej nieokrelone naczynie drewniane (Wusterhausen grb 55). W piciu mogiach wystpiy te uamki naczy glinianych (Usadel grb 100; Uznam grb 135, Flecken Zechlin, Pawwko, Wusterhausen grb 112; ryc. 22D; 24D). W grobie 100 w Usadel, na lewo od gowy zmarego, odnaleziono wiele fragmentw jednego garnka, ktry na pewno umieszczony zosta tam celowo. W pozostaych przypadkach fragmenty traktowa naley nie jako cz wyposaenia, lecz raczej jako element wtrny, pochodzcy z wczeniejszych nawarstwie, ktry trafi do jamy grobowej w trakcie jej zasypywania.

Mniej liczn kategori wyposaenia stanowi czci stroju i biuteria. Niestety o brzowym okuciu pasa z grobu 558 w Cedyni wiemy jedynie, e miao ksztat li-tery U. Niczym szczeglnym nie wyrnia si te trjktne okucie pasa z Vipperow (ryc. 25D). Niezwykym znaleziskiem jest natomiast zapinka zdobiona gwkami mii, wykorzystana w charakterze sprzczki pasa, z grobu w Stolpe. Forma i styli-styka zabytku nawizuj do znalezisk z terenu Gotlandii datowanych na XIXII w.71 Niewiele wiemy o srebrnym piercieniu z Barwina, najpewniej plecionym z kilku drutw. Ozdoby takie wytwarzano powszechnie w XXII w., a rnice w chronolo-gii poszczeglnych okazw wynikaj z techniki wykonania72, o tej nie mamy jednak danych. Cakowicie anonimowymi przedmiotami s natomiast dla nas kabczki skroniowe znalezione w grobie z ydowa, ktre jeeli istotnie stanowiy wyposaenie tego pochwku, uzna trzeba za ewenement73.

69 A. Janowski, S. Sowiski, Misy romaskie ze szczeciskiego Podzamcza, w: Nie tylko arche-ologia, red. E. Cnotliwy, A. Janowski, K. Kowalski, S. Sowiski, Szczecin, 2006, s. 227228 tu starsza literatura; U. Mller, Zwischen Gebrauch und Bedeutung. Studien zur Funktion von Sachkultur am Beispiel mittelalterlichen Handwaschgeschirrs (5./6. bis 15./16. Jahrhundert), Zeitschrift fr Archologie des Mittelalters, Beiheft 20, Bonn, 2006, s. 132, 228, Karte 6.

70 U. Mller, Zwischen, s. 135139, 228.71 F. Biermann, T. Kersting, P. Roskoschinski, S. Storch, Eine sptslawische, s. 108.72 H. Kka-Krenz, Biuteria pnocno-zachodnio-sowiaska we wczesnym redniowieczu,

Pozna 1993, s. 116118.73 Kabczki byy charakterystyczn ozdob gowy kobiecej i w grobach mskich znajdowane

s niezwykle rzadko, a jeeli ju to nie w okolicach gowy.

66 Andrzej Janowski

Ostatni74, bardzo istotn z punktu widzenia rozwaa chronologicznych, kategori wyposaenia stanowi numizmaty znalezione w grobach 38 w Usadel i 135 w Uznamie. W pierwszym przypadku by to denar poabski z lat 1080115075, a w drugim dwie monety: denar z lat 10301050 lub 10501060 i druga bliej nieokrelona76.

Na podstawie wynikw analizy typologicznej mieczy oraz innych elementw wy-posaenia grobowego i wynikw analiz przyrodniczych wrd omawianych pochw-kw wyrni mona trzy zasadnicze grupy rnice si chronologi (ryc. 28). Grupa I obejmuje pochwki datowane na IX w. Zaliczy mona do niej groby z Kpska i by moe z Gorschendorf, w ktrych znalezione najstarsze formy mieczy. Uwag zwraca fakt, i pochowani tu zmarli nie zostali spaleni, jak byo to w zwyczaju miejscowej ludnoci. W tym przypadku szkieletowy obrzdek pogrzebowy znaczco wyprzedza oficjaln chrystianizacj tego terytorium. Nie wykluczone zatem, e rozway naley obcoetniczny charakter pochowanych, ktrzy jak chociaby Skandynawowie zetknli si z chrzecijastwem duo wczeniej77. W grupie II datowanej na X1 po. XI w. znalazy si groby z Barwina i ydowa na wschodnich peryferiach omawianego ob-szaru, oraz Gehlsdorf w czci zachodniej. Przypuszczalnie wczy naley do niej take pochwek z Ciecholuba lecego midzy ydowem a Barwinem. Zmarli zostali zoeni do grobw wraz z mieczami typu HI oraz starszymi wariantami typu X. W tym przypadku take mamy do czynienia z grobami szkieletowymi, poprzedzajcymi oficjaln chrystianizacj, jednak na okres ten przypada znaczne rozprzestrzenienie si inhumacji na obszarach ssiadujcych z Pomorzem oraz krtkotrwae erygowanie biskupstwa w Koobrzegu78. W okresie tym nastpio take pogbienie rozwarstwienia spoecznego i ksztatowanie lokalnych elit79, efektem czego mogo by pojawienie si grobw z broni. W grupie III, najmodszej, znalazy si pochwki datowane na okres od okoo poowy XI do przeomu XII/XIII w. W strukturze osadniczej nastpiy wwczas gwatowane zmiany. Osadnictwem objto nowe tereny, czsto wczeniej

74 Pozostae przedmioty znalezione w grobach z mieczami to bliej nieokrelone funkcjonalnie prty (Usadel grb 38) i kolce (Kyritz 1a) elazne, a znajdowane w grobach gwodzie (Neppernim groby 5 i 6, Usadel grb 38, Uznam grb 135) s raczej pozostaociami konstrukcji trumny lub komory a nie wyposaeniem zmarego.

75 B. Kluge, Lieps. Der numismatische Befund, w: V. Schmidt, Lieps. Die slawischen Grberfelder und Kultbauten am Sdende des Tollensesees, Lbstorf 1992 (= Beitrge zur Ur- und Frhgeschichte Mecklenburg-Vorpommerns, t. 26), s. 117.

76 W. Virk, Die Mnzen der slawischen Grberfelder am Hain und an der Priesterstrae in der Stadt Usedom, Lkr. Ostvorpommern, w: F. Biermann, Bootsgrab Brandgrab Kammergrab. Die slawischen Grberfelder von Usedom im Kontext der frh- und hochmittelalterlicher Bestat-tungssitten in Mecklenburg und Pommern, Rahden 2009, s. 239.

77 Por. M. Rbkowski, Chrystianizacja, s. 155.78 Tame.79 W. osiski, Kolonizacja wewntrzna ziem pomorskich w XI w., jej charakter i to spoeczne

w wietle danych archeologii (na podstawie materiaw nekropolicznych), Slavia Antiqua 27, 1981, s. 7172.


nieeksploatowane, na ktrych powstaway nowe orodki wadzy80. Okres ten to take udokumentowane rdowo wejcie na aren polityczn rodzimych dynastw. Dyna-micznie zmieniajca si sytuacja wewntrzna i zewntrzna, w tym i presja ze stronu pastwa Piastw przyspieszyy proces tworzenia si zrbw zachodniopomorskiej pastwowoci. Misja chrystianizacyjna Ottona z Bambergu w latach 11241128 przy-niosa trwae efekty i obrzdek szkieletowy sta si obowizujc form pochwku. Zmiany w sferze spoeczno-politycznej i religijnej zaowocoway dalszym rozwar-stwieniem spoecznym, ktrego efektem byo wyksztacenie si warstwy monych nie tylko o znaczeniu lokalnym, lecz take wadajcych wikszym terytorium. To wanie w III grupie grobw z mieczami pojawiaj si pochwki w drewnianych komorach, w ktrych status pochowanego wyraany by przez bardziej monumentaln form. W nadbatyckiej czci Europy zwyczaj wznoszenia nad grobem drewnianej komory nie by we wczesnym redniowieczu niczym nowym, najbardziej znane s jednak groby z okresu wikiskiego (IXpo. XI w.)81. Pochwki modsze, jak w przypadku zachodniopomorskich, s rzadsze, ale wedug Mariana Rbkowskiego zwyczaj uzna mona za szczeglnie charakterystyczny dla wszystkich barbarzyskich spoeczestw znajdujcych si na etapie budowy pastwa i jednoczesnej recepcji chrzecijastwa82. Cz grobw z mieczami w tym komorowe wystpuj w bezporednim ssiedztwie grodw (m.in. Cedynia, Neppermin, Uznam czy Usadel) niekiedy o znaczeniu po-nadlokalnym. Suszny jest, jak sdz, wyraany w literaturze pogld83, by pochwki te wiza z przedstawicielami miejscowych elit ksztatujcych obraz pniejszego ksistwa zachodniopomorskiego. Tak interpretowa naley moim zdaniem take oba groby cedyskie.

80 W. osiski, Struktura terytorialno-polityczna Pomorza w XI stuleciu w wietle archeologii, Slavia Antiqua 28, 1982, s. 113125.

81 A. Janowski, Early medieval chamber graves on the south coast of the Baltic Sea, w: Der Wandel um 1000, red. F. Biermann, T. Kersting, A. Klammt, Langenweissbach 2011 (= Beitrge zur Ur- und Frhgeschichte Mitteleuropas 60), s. 257267; tene, Jeeli umrze kto znaczny z nich, kopi dla grb podobny do obszernego domu. Kilka uwag o tzw. grobach komorowych na terenie Europy rodkowej i Wschodniej, w: In silvis, campis et urbe. redniowieczny obrz-dek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim, red. S. Cygan, P.N. Kotowicz, M. Glinianowicz, RzeszwSanok 2011, s. 385402.

82 M. Rbkowski, Chrystianizacja, s. 159.83 F. Biermann, Medieval lite burials in eastern Mecklenburg and Pomerania, Antiquity

82/315, 2008, s. 8798; tene, Bootsgrab, s. 89; tene, Resmee, w: Ein sptslawischer Friedhof mit Schwertgrbern von Wusterhausen an der Dosse, red. F. Biermann, F. Schopper, Wnsdorf 2012 (= Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 23), s. 145156; F. Biermann, T. Kersting, P. Roskoschinski, S. Storch, Eine sptslawische, s. 109110.

68 Andrzej Janowski

Tabela 1. Przyporzdkowanie typologiczne mieczy typu X wedug J. Petersena i wedug A. Nadolskiego w nowszych systemach klasyfikacji

Nadolski (1954) Oakeshott 1964 (1994) zuzup.Goska1984 Geibig (1991)

Barwino X X,B1,1XIXII w.

12/I2 po. IX-X w.

Cedynia558 X Xa,B/B1,1XI-XII w.

12/II1 po. XII w.

Cedynia 1120 Xa?,A?,1XI-XII w.

16/IIkoniec XIIpocz, XIII w.

Ciecholub X,A,?po. Xpocz. XII w.

16/I2 po. XXII w. (16/I)

Gehlsdorf X X,B1,1XI-XII w.

12/I2 po. IXX w.

Gustow 1957 XI,G,1XII w.

-----

Gustow 1960 XI,E,1akoniec XIpocz. XIII w.

191 po. XII w.

Kyritz 1a XI,E,1akoniec XIpocz. XIII w.

191 po. XII w.

Neppermin 5 X,E,1XII w.

16/II?przeom XIIXIII w.

Neppermin 6 X,B,?po. XIXII w.

14?XII w.

Stolpe 1 X X,B1?,1po. Xpocz. XII w.

12/12 po. IXX w.

Usadel38 X X,B,1po. Xpocz. XII w.

12/II1 po. XII w.

Uznam 135 X X,B1,1po. Xpocz. XII w.

12/12 po. IXX w.

Vipperow XI?,E,1aXII w.

191 po. XII w.

Wusterhausen 55

X,B,1po. X-pocz. XII w.

12/II lub 15/III1 po XII w. (12/II),

po. XXII w. (15/III)

Wusterhausen 112

X,B,1po. Xpocz. XII w.

14 lub 15/IIXII w. (14), XII w.

(15/II)

Zudar ?, ?, 1 ?


Tabe

la 2

. Wyp

osa

enie

wcz

esno

red

niow

iecz

nych

gro

bw

z m

iecz

ami n

a te

reni

e P

omor

za Z

acho

dnie

go

Nr

kat.

Cmen

tarzy

sko,

grb

Ele

men

ty u

zbro

jeni

aP

rzed

mio

ty c

odzi

enne

go u

ytk

u

Moneta

Nacz

ynia

Piercie

Kabczek skroniowy

Miecz

Pochwa lub jej okucia (trzewik)

Ostroga

Wdzido?

uk

Koczan

N elazny

Okucie pochewki noa

Sprzczka i Okucie pasa

Sakiewka

Pinceta

Krzesiwo

Oseka

ywa kociana

Prt elazny

Kolec elazny

Gwd

Nieokrelone przedmioty elazne

Gliniane/fragmenty ceramiki

Misa brzowa

Wiadro

Nieokrelone drewniane

1C

edyn

ia 5

58X

XX

Cedy

nia 11

20X

1X

X2

Gor

sche

ndor

fX

3K

psk

oX

4Ne

pperm

in 5

X2

XX

Nep

perm

in 6

X2

XX

XX

X5

Pre

nzla

uX

6Sto

lpe 1

XX

XX

7U

sade

l 38

XX

XX

XX

Usad

el 10

0X

2X

XX

8U

znam

135

X2

XX

X2

X2

XX

X9

Wah

lendo

wX

10

ydow

oX

X2

11B

arw

ino

XX

XX

12C

iech

olub

X13

Fleck

en Z

echli

nX

X?

14G

ehls

dorf

X

15G

usto

v 19

57X

Gus

tov

1960

X16

Kyrit

z 1a

XX

XX

17P

aw

wko

XX

XX

18R

hein

sber

gX

19S

ups

kX

20V

ippe

row

XX

X?

X

21W

uster

haus

en 55

XX

XX

Wus

terha

usen

112

XX

?X

?X

?X

70 Andrzej Janowski

Wykaz znalezisk grobw z mieczami na terenie Pomorza Zachodniego (nr 110) i ziem ociennych (nr 1122)

1.Cedynia,gm.loco,pow.Gryfino,woj.zachodniopomorskie,stan.2 Grb 558 (badania 1971 r.)Grb szkieletowy. Trumna o wymiarach 2,2 x 1,0 m, wstawiona w komor drewnia-

n o wymiarach 2,8 x 2,3 m, przykryt paszczem kamiennym (?). W grobie zoono mczyzn (wiek adultus), orientacja szkieletu NE-SW, z gow na SW.

Wyposaenie: miecz elazny, n elazny, okucie pasa;Datowanie: 2 po. XII w.84

Grb 1120 (badania w 1981 r.)Grb szkieletowy dorosego mczyzny w drewnianej trumnie o wymiarach

1,9 x 0,5 m. Orientacja szkieletu NE-SW z gow na NE.Wyposaenie: miecz elazny, n elazny w pochewce z okuciem, ostroga ela-

zna;Datowanie: 2 po. XII w.85

2. Gorschendorf, Kr. Mecklenburgische SeenplatteZnalezisko z 1907 r. na cmentarzysku z grobami szkieletowymi w jednym grobie

miecz elazny. Orientacja szkieletu E-W. Brak bliszych danych.Datowanie: koniec IXpocz. XI w.86

84 Waniejsza literatura: W. Filipowiak, Cedynia, s. 105, ryc. 78; tene, Gospodarcze, s. 35, 3839, ryc. 1719; H. Malinowska-azarczyk, Cmentarzysko, t. 1, s. 2324; t. 2, s. 132133; M. Gosek, Miecze rodkowoeuropejskie z XXV w., d, 1984, s. 155, nr 228; J. Wrzesiski, Groby, tabela 1, nr 6; P. witkiewicz, Uzbrojenie, kat. nr 2; F. Biermann, Medieval, s. 9293, Fig. 5; P. Kucypera, T. Kurasiski, P. Pudo, Miecze; A. Janowski, Early medieval, s. 261, Abb. 2; tene, Jeeli umrze, ryc. 6.

85 Waniejsza literatura: H. Malinowska-azarczyk, Badania, s. 93, tabl. 3.IV; P. witkiewicz, Uzbrojenie, kat. nr 3; A. Volkmann, Die Schwertfunde des unteren Oder- und Warthe-Gebiets Insignien einer sptslawischen Elite, Ethnographisch-Archologische Zeitschrift 49/4, 2008, s. 43; P. Kucypera, T. Kurasiski, P. Pudo, Miecze.

86 Waniejsza literatura: R. Beltz, Vorgeschichtliche, s. 219; W.D. Asmus, Wikingerspuren, s. 25, 27, Abb. 3; A. Hollnagel, Das slawische Krpergrberfeld von Gustvel, Kreis Sternberg mit einem Anhang ber die slawischen Grabfunde in Mecklenburg, Bodendenkmalpflege in Mecklenburg 1960, 1962, s. 155; J. Herrmann, Siedlung, Wirtschaft und gesellschaftliche Verhltnisse der slawischen Stmme zwischen Oder/Neisse und Elbe, Berlin 1968, s. 210.


3.Kpsko,gm.Bobolice,pow.koszaliski,woj.zachodniopomorskieZnalezisko przypadkowe w wirowni. Grb szkieletowy z mieczem. Brak bli-

szych danych87.Datowanie: IX w.

4. Neppermin, Kr. Vorpommern-GreifswaldBadania w 1931 r. Cmentarzysko z grobami szkieletowymi o orientacji W-E. Grb 5Grb otoczony i przykryty kamieniami. Brak bliszych danych.Wyposaenie: miecz elazny, 2 ostrogi elazne, n elazny, gwd elazny;Datowanie: XII w.

Grb 6Brak bliszych danych.Wyposaenie: miecz elazny, 2 ostrogi elazne, 2 kka elazne (wdzido?), n

elazny, krzesiwo, oseka, gwd elazny;Datowanie: XII w.88

87 Waniejsza literatura: A. Stubenrauch, Vorgeschichtliches aus dem Kreises Bublitz (Schluss), Monatsbltter der Gesellschaft fr Pommersche Geschichte und Altertumskunde 7, 1893, nr 8, s. 224; W. ga, Kultura Pomorza we wczesnem redniowieczu na podstawie wykopalisk, Toru, 1930, s. 205, 608, Tablica XLVIII.a; H.-J. Eggers, H. Bollnow, Vor- und Frhgeschichte des Krei-ses Bublitz, Unser Pommerland 20, 1935, z. 34, s. 106, 114, Abb. 10; H.-J. Eggers, Zur Karte der Grabfunde der wendisch-wikingischen Zeit in Ostpommern, Monatsbltter der Gesellschaft fr Pommersche Geschichte und Altertumskunde 51, 1937, nr 12, s. 183; W. Sarnowska, Miecze wczesnoredniowieczne w Polsce, wiatowit 21, 1955, s. 287288, ryc. 22; A. Beck, Die wendischen, s. 9, Taf. 2.4; H.-J. Eggers, Funde der wendisch-wikingischen Zeit in Pommern. Textband, Kiel, 1978, s. 178; H.-J. Eggers, J. Graue, Funde der wendisch-wikingischen Zeit in Pommern. Tafelband, Kiel, 1985, Taf. 88; J. Wrzesiski, Groby, tabela 1, nr 21; P. witkiewicz, Uzbrojenie, kat. nr 7; A. Pollex, Glaubensvorstellungen im Wandel. Eine archologische Analyse der Krpergrber des 10. bis 13. Jahrhunderts im nordwestslawischen Raum, Rahden 2010 (= Berliner Archologische Forschungen 6), s. 521.

88 Waniejsza literatura: H.-J. Eggers, Das wendisch-wikingische Grberfeld von Neppermin auf Usedom, Monatsbltter der Gesellschaft fr Pommersche Geschichte und Altertumskunde 53, 1939, nr 1012, s. 184; A. Hollnagel, Das slawische, s. 160; U. Schoknecht, Ein Fund mittelal-terlicher Waffen von Levetzow, Kreis Wismar, Bodendenkmalpflege in Mecklenburg 1967, 1968, s. 287; J. Herrmann, Siedlung, s. 209; A. Beck, Die wendischen, s. 9, Taf. 2.6; Corpus archologi-scher Quellen zur Frhgeschichte auf dem Gebiet der Deutschen Demokratischen Republik (7.-12.Jh.), 2. Lieferung, red. J. Herrmann, P. Donat, (dalej cyt. jako Corpus 2), Berlin 1979, nr 44/99, Abb. 3233; H.-J. Eggers, Funde, s. 104; H.-J. Eggers, J. Graue, Funde, Taf. 6869; J. Wrzesiski, Groby, tabela 1, nr 3233; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 585.

72 Andrzej Janowski

5. Prenzlau, Kr. UckermarkZnalezisko przypadkowe w wirowni. Brak bliszych danych. W 1954 r. w tym samym

miejscu znaleziono cztery groby szkieletowe orientowane na osi W-E (gowa na W);Datowanie na koniec XIXII w.89

6. Stolpe, Kr. UckermarkGrb 1 (badania w 2012 r.)Grb szkieletowy dorosego (35-60 lat) mczyzny w jamie o wymiarach 2,60 x

0,9 m. Orientacja szkieletu SE-NW z gow na SE.Wyposaenie: miecz elazny, n elazny w pochewce z brzowym okuciem, misa

brzowa, zapinka/sprzczka brzowa, brzowe nity/okucia pasa;Datowanie: 1 po. XII w.90

7. Usadel, Kr. Mecklenburgische Seenplatte Grb 38Grb szkieletowy w komorze drewnianej o wymiarach 3,38 x 2 m, otoczonej

rzadk kolist palisad (?). W grobie zoono mczyzn (wiek juvenis), orientacja szkieletu W-E, z gow na E.

Wyposaenie: miecz elazny w pochwie, krzesiwo, n elazny z fragmentem skrzanej pochewki, oseka, gwd, prt elazny;

Datowanie: XII w.91

Grb 100Grb szkieletowy w trumnie o wymiarach 2,50 x 1 m. W grobie zoono mczyzn

(wiek adultus-maturus), orientacja szkieletu W-E, z gow na W.Wyposaenie: miecz (?) elazny jednosieczny, n elazny, drewniana rkoje

noa; 2 ostrogi posrebrzane, naczynie gliniane, moneta (10801150);Datowanie: poowa XII w. (data dendro okoo 1150 r.)92.

89 Waniejsza literatura: H. Schubart Ein mnzdatiertes Krpergrab von Prenzlau, Ausgrabung und Funde 3/2, 1958, s. 8488; A. Hollnagel, Das slawische, s. 162, nr 49; J. Herrmann, Siedlung, s. 210; Corpus 2, nr 54/93, Abb. 80; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 641642.

90 Waniejsza literatura: F. Biermann, T. Kersting, P. Roskoschinski, S. Storch, Eine sptslawi-sche; F. Biermann, M. Fenner, T. Kersting, H. Ring, P. Roskoschinski, S. Storch, L. Wilhelm, Ein slawisches Schwertgrab in Stolpe an der Oder, Angermnder Heimatkalender 2014, s. 4450.

91 Waniejsza literatura: V. Schmidt, Lieps, s. 7576, Taf. 33; F. Biermann, Medieval, s. 9192; N. Goler, Neue berlegungen zur Interpretation des sptslawischen Siedlungskomplexes am Tollensesee und an der Lieps, w: Die Dinge beobachten . Archologische und historische Forschungen zur frhen Geschichte Mittel- und Nordeuropas. Festschrift fr Gunter Mangelsdorf zum 60. Geburtstag, red. F. Biermann, U. Mller, T. Terberger, Rahden 2008; A. Pollex, Glauben-vorstellungen, s. 544545; A. Janowski, Early medieval; tene, Jeeli umrze.

92 Waniejsza literatura: B. Kluge, Lieps, s. 117; V. Schmidt, Lieps, s. 9091, Taf. 4041; N. Goler, Neue berlegungen; F. Biermann, Medieval, s. 9192; A. Janowski, Early medieval; tene, Jeeli umrze.


8. Uznam-Miasto, Kr. Vorpommern-GreifswaldGrb 135 (1997 r.)Grb szkieletowy w komorze (bardzo mocno zniszczona) o wymiarach 3,10 x

2,70 m. Szkielet sabo zachowany mczyzna (?). Orientacja szkieletu NW-SE z gow na SE.

Wyposaenie: miecz elazny w pochwie, n elazny, 2 oseki, sakiewka z osek i pincet, kolec elazny, 2 ostrogi, misa brzowa, wiadro, 2 monety, fragmenty cera-miki, 11 gwodzi elaznych z konstrukcji komory;

Datowanie: koniec XI1 tercja XII w. (na podstawie monet)93.

9. Wahlendow, Kr. Vorpommern-GreifswaldZnalezisko przypadkowe w wirowni. Dwa groby szkieletowe w jednym z nich

brzowy trzewik pochwy i okucie z wikiskim ornamentem pozostao po ca-kowicie zniszczonym mieczu (?). Brak bliszych danych94.

10.ydowo,gm.Polanw,pow.koszaliski,woj.zachodniopomorskieZnalezisko przypadkowe w 1898 r. Na gbokoci 1,25 m odkryto dwa szkielety

(czaszki?), a przy nich miecz, 2 kabczki skroniowe i pochewk noa ze srebrnymi okuciami. Brak bliszych danych.

Datowanie: 2 po. XXI w (?)95.

11.Barwino,gm.Kpice,pow.supski,woj.pomorskieGrb nr 1 (odkrycie z 1924 r.)Brak danych o konstrukcji, ksztacie i wymiarach grobu oraz orientacji.Wyposaenie: miecz elazny, misa brzowa, pknite krzesiwo, srebrny pier-

cionek;Datowanie: XXI w.96

93 Waniejsza literatura: H. Fries, Das Kammergrab; F. Biermann, Medieval, s. 8891; tene, Bootsgrab, s. 35, 196, Taf. 20; 5556; W. Virk, Die Mnzen, s. 239; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 593; A. Janowski, Early medieval; tene, Jeeli umrze.

94 Waniejsza literatura: O. Kunkel, Urgeschichte, Baltische Studien N.F. 38, 1936, s. 405; A. Holl-nagel, Das slawische, s. 165; J. Herrmann, Siedlung, s. 210; A. Beck, Die wendischen, s. 9.

95 Waniejsza literatura: W. ga, Kultura, s. 207, 608; H.-J. Eggers, Zur Karte, s. 183; W. Sar-nowska, Miecze, s. 295297; A. Beck, Die wendischen, s. 9, Taf. 2.5; W. osiski, J. Olczak, K. Siuchniski, rda archeologiczne do studiw nad wczesnoredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie wojewdztwa koszaliskiego, 4, Pozna 1971, s. 239240, ryc. 54; H.-J. Eg-gers, Funde, s. 181; H.-J. Eggers, J. Graue, Funde, Taf. 90; J. Wrzesiski, Groby, tabela 1, nr 55; P. witkiewicz, Uzbrojenie, kat. nr 23; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 521; L. Klimek, P. Ku-cypera, T. Kurasiski, P. Pudo, Wczesnoredniowieczne, s. 308310, ryc. 1.5, 2.4.

96 Waniejsza literatura: H.-J. Eggers, Zur Karte, s. 183; H.-J. Eggers, G. Giesen, Die Vorge-schichte, w: Der Kreis Rummelsburg. Ein Heimatbuch, Stettin, 1938, s. 32, 33, Taf. 34; H.-J. Eg-gers, Ein Grberfeld, s. 46; W. Sarnowska, Miecze, s. 276, ryc. 2; A. Beck, Die wendischen, s. 9, Taf. 1.1; 2.7; 3.12; 7.39; H.-J. Eggers, Funde, s. 185; H.-J. Eggers, J. Graue, Funde, Taf. 93-94;

74 Andrzej Janowski

12.Ciecholub,gm.Kpice,pow.supski,woj.pomorskieZnalezisko przypadkowe z 30 lipca 1882 r. Grb kurhanowy przykryty kamieniami

z kamiennym przejciem (korytarzem?) do wntrza. W grobie znaleziono jeszcze elazn koron przypuszczalnie obrcz wiadra. Brak bliszych danych.

Datowanie: 2 po. XXI w.97

13. Flecken Zechlin, Kr. Ostprignitz-RuppinZnalezisko przypadkowe z 1889 r. W trakcie bagrowania kanau znaleziono szkielet

z mieczem i fragmentami sowiaskich naczy. Brak bliszych danych98.

14. Gehlsdorf, Stadt RostockOdkrycie przypadkowe w 1936 r., przypuszczalnie w grobie. Brak innych danych99.Datowanie: Xpo. XI w.

15. Gustow, Kr. Vorpommern-RgenDwa znaleziska mieczy w 1957 i 1960 r., bez zwizkw z grobami, ale na terenie

cmentarzyska datowanego na XIXII w.100

16. Kyritz, Kr. Ostprignitz-RuppinGrb 1a (badania w 1927 r.)Gboki grb szkieletowy orientowany na osi W-E, gowa na W.Wyposaenie: miecz elazny, ywa kociana; n elazny, kolec elazny;Datowanie: XI/XIIpocz. XIII w.101

J. Wrzesiski, Groby, tabela 1, nr 1; P. witkiewicz, Uzbrojenie, kat. nr 1; A. Pollex, Glauben-vorstellungen, s. 624625.

97 Waniejsza literatura: K. Langenheim, Spuren der Wikinger um Truso, Elbinger Jahrbuch 11, 1933, s. 279, przyp. 75; H.-J. Eggers, Zur Karte, s. 183; H.-J. Eggers, G. Giesen, Vorgeschichte, s. 32, 39; H.-J. Eggers, Ein Grberfeld, s. 4647; K. Langenheim, Nochmals Spuren der Wikinger um Truso, Gothiskandza 1, 1939, s. 5455, Abb. 1; W. Sarnowska, Miecze, s. 277; A. Beck, Die wendischen, s. 9; H.-J. Eggers, Funde, s. 187; H.-J. Eggers, J. Graue, Funde, Taf. 96; J. Wrzesiski, Groby, tabela 1, nr 10; P. witkiewicz, Uzbrojenie, kat. nr 4; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 626627.

98 Waniejsza literatura: Corpus archologischer Quellen zur Frhgeschichte auf dem Gebiet der Deutschen Demokratischen Republik (7.-12. Jh.), 3. Lieferung (dalej jako Corpus 3), red. J. Herrmann, P. Donat, Berlin, 1979, nr 74/142; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 583.

99 Waniejsza literatura: Corpus archologischer Quellen zur Frhgeschichte auf dem Gebiet der Deutschen Demokratischen Republik (7.-12. Jh.), 1. Lieferung, red. J. Herrmann, P. Donat, Berlin 1973, nr 6/13; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 484.

100 Waniejsza literatura: P. Herfert, A. Leube, Der Bestattungsplatz, s. 244247, Abb. 164, 166; U. Schoknecht Ein Fund, s. 287; J. Herrmann, Siedlung, s. 209; Corpus 2, nr 41/122; M. Gosek, Miecze, s. 147, nr 135 i 136; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 617.

101 Waniejsza literatura: A. v. Auerswald, Brandenburg, Nachrichtenblatt fr deutsche Vorzeit 3/7, 1927, s. 109; W. Matthes, Urgeschichte, s. 66, 191, Taf. 56, 57, 59; J. Herrmann, Siedlung,


17.Pawwko, gm.Przechlewo,pow.czuchowski,woj.pomorskieZnalezisko przypadkowe w 1913 r. Pochwek w skrzyni/obstawie z kamieni

(wielkoci gowy) o wymiarach 3,5 x 2,5 m i gbokoci 1 m. Na gbokoci 75 cm szkielet (mczyzna?) skierowany gow na E.

Wyposaenie: miecz elazny?, misa brzowa, fragmenty ceramiki i nieokrelone przedmioty elazne;

Datowanie: XIXII w.102

18. Rheinsberg, Kr. Ostprignitz-RuppinPrzypuszczalne znalezisko grobowe. Brak bliszych danych103.

19.Supsk104,gm.Supsk,pow.Supsk,woj.pomorskieZnalezisko przypadkowe. Grb szkieletowy z mieczem romaskim. Brak bli-

szych danych105.

20. Vipperow, Kr. Mecklenburgische SeenplatteZnalezisko przypadkowe z 1964 r. Grb szkieletowy, orientacja szkieletu EW,

z gow na E. Brak bliszych danych.Wyposaenie: miecz elazny, n elazny, krzesiwo, okucie brzowe (pasa?)106;Datowanie: XII w.

s. 210; Corpus 3, nr 73/42; M. Gosek, Miecze, s. 147148, nr 139; A. Pollex, Glaubenvorstellun-gen, s. 583.

102 Waniejsza literatura: Amtlicher, s. 2324; W. La Baume, Neues, s. 63-64; K. Langenheim, Spuren, s. 278; H.-J. Eggers, Zur Karte, s. 183; K. Langenheim, Eiserne xte aus Grbern der frhgeschichtlichen Zeit in Ostpommern und Pommerellen, Weichselland 40/1, 1941, s. 5; A. Beck, Die wendischen, s. 8, przyp. 4; J. Wrzesiski, Groby, tabela 1, nr 36; A. Pollex, Glaubenvorstel-lungen, s. 421.

103 Waniejsza literatura: J. Herrmann, Siedlung, s. 210.104 J. Olczak, K. Siuchniski (rda archeologiczne do studiw nad wczesnoredniowiecznym

osadnictwem grodowym na terenie wojewdztwa supskiego, 1, Pozna 1985, s. 115116) sugeruj, e znaleziony tu miecz by pnoredniowieczny. W trakcie prac archeologicznych prowadzo-nych w tym miejscu w okresie powojennym nie zarejestrowano cmentarzyska, a jedynie warstwy osadnicze. P. witkiewicz (2002, kat. nr 16) z mieczem znalezionym w grobie poczy zabytek przechowywany w Muzeum w Supsku (por. M. Gosek, A. Nadolski, Miecze redniowieczne z ziem polskich, d 1970, s. 50, nr 67). Brak podstaw do takiej interpretacji.

105 Waniejsza literatura: O. Kunkel, Urgeschichte, Baltische Studien N.F. 41, 1939, s. 313, przyp. 95; J. Wrzesiski, Groby, tabela 1, nr 47; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 628.

106 Waniejsza literatura: U. Schoknecht, Bemerkenswerte, s. 200202; tene, Ein Fund, s. 287; J. Herrmann, Siedlung, s. 210; Corpus 2, nr 58/68; M. Gosek, Miecze, s. 150, nr 172; A. Pollex, Glaubenvorstellungen, s. 557.

76 Andrzej Janowski

21. Wusterhausen, Kr. Ostprignitz-Ruppin Grb 55 (badania w 2006 r.)Grb szkieletowy przypuszczalnie w komorze (bardzo silnie zniszczona). Ze

szkieletu zachowao si tylko prawe podudzie. Orientacja szkieletu NW-SE z gow na E.

Wyposaenie: miecz elazny w pochwie, n elazny, wiadro drewniane;Datowanie: XIXII w.107

Grb 112 (badania w 2006 r.)Grb szkieletowy przypuszczalnie w komorze (bardzo silnie zniszczona). Zacho-

wane wymiary komory na poziomie szkieletu 1,31,4 x 0,80,9 m. W grobie zoono mczyzn, orientacja szkieletu W-E, z gow na E.

Wyposaenie: miecz elazny, n elazny, uk (?), koczan (?) z okuciem brzo-wym, fragment ceramiki;

Datowanie: XIXII w.108

22. Zudar, Kr. Vorpommern-RgenOdkrycie przypadkowe w 1939 r. Grb orientowany na osi NW-SE. Brak bli-

szych danych109.Datowanie: XXIII w.

107 Waniejsza literatura: U. Bauer, F. Biermann, O. Brauer, T. Kersting, H. Lettow, Sptslawische Grber mit Schwertbeigabe von Wusterhausen an der Dosse. Ein Vorbericht, w: Siedlungsstrukturen und Burgen im westslawischen Raum, red. A. Klammt, F. Biermann, T. Kersting, Langenwei-bach 2009 (= Beitrge zur Ur- und Frhgeschichte Mitteleuropas 52), s. 327337; U. Bauer, Die Schwerter aus den Grbern Bef. 55 und 112, w: Ein sptslawischer Friedhof mit Schwertgrbern von Wusterhausen an der Dosse, red. F. Biermann, F. Schopper, Wnsdorf 2012 (= Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 23), s. 7077; tene, Archologischer, s. 157; S. Brat-her, Die Goldborten aus Grab Bef. 55, w: Ein sptslawischer Friedhof mit Schwertgrbern von Wusterhausen an der Dosse, red. F. Biermann, F. Schopper, Wnsdorf 2012 (= Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 23), s. 7885; O. Brauer, Die beiden; H. Eilbracht, Zur kulturhistorischen Bewertung der Goldborten aus Grab Bef. 55, w: Ein sptslawischer Friedhof mit Schwertgrbern von Wusterhausen an der Dosse, red. F. Biermann, F. Schopper, Wnsdorf 2012 (= Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 23), s. 8696; B. Jungklaus, Anthropologischer Katalog der Grber, w: Ein sptslawischer Friedhof mit Schwertgrbern von Wusterhausen an der Dosse, red. F. Biermann, F. Schopper, Wnsdorf 2012 (= Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg 23), s. 174.

108 Waniejsza literatura: U. Bauer, F. Biermann, O. Brauer, T. Kersting, H. Lettow, Sptslawi-sche; U. Bauer, Die Schwerter; tene, Archologischer, s. 162, Abb. 177; O. Brauer, Die beiden; B. Jungklaus, Anthropologischer, s. 180.

109 Waniejsza literatura: A. Hollnagel, Das slawische, s. 168; P. Herfert, A. Leube, Der Be-stattungsplatz, s. 252; J. Herrmann, Siedlung, s. 209; A. Beck, Die wendischen, s. 9; Corpus 2, nr 41/418; H.-J. Eggers, Funde, s. 93; H.-J. Eggers, J. Graue, Funde, Taf. 40; A. Pollex, Glauben-vorstellungen, s. 62.


Ryc. 1. Cedynia grb 558. A plan grobu, B miecz (rdo: W. Filipowiak, Gospodarcze, ryc. 1819, opr. A. Janowski)

78 Andrzej Janowski

Ryc. 2. Cedynia grb 558. Plan grobu z rekonstrukcj (rdo: W. Filipowiak, Cedynia, ryc. 7, opr. A. Janowski)


Ryc. 3. Cedynia grb 1120. Wyposaenie (rdo: H. Malinowska-azarczyk, Badania, Tabl. 3. IV, opr. A. Janowski)

80 Andrzej Janowski

Ryc. 4. Cedynia grb 558. A plan grobu wedug polowej dokumentacji rysunkowej, B dokumentacja fotograficzna (rdo: A rys. Cz. Kroczak, B fot. H. Malinowska-

-azarczyk, ze zbiorw Muzeum Regionalnego w Cedyni, opr. A. Janowski)


Ryc. 5. Cedynia plan cmentarzyska ary 33B i 34A wg dokumentacji polowej autorstwa Cz. Kroczaka. Kolor jednolicie szary obszar zalegania zmurszaego drewna, kolor szary cieniowany kamienie (rdo: opr. A. Janowski na podstawie materiaw z Muzeum

Regionalnego w Cedyni)

82 Andrzej Janowski

Ryc. 6. Cedynia plan cmentarzyska ary 33B i 34A wedug dokumentacji polowej autorstwa Cz. Kroczaka. Rozwarstwienie chronologiczne. Faza I (najstarsza) kolor czarny, faza II kolor ciemnoszary, faza III kolor szary, faza IV (najmodsza) kolor jasnoszary (rdo:

opr. A. Janowski na podstawie materiaw z Muzeum Regionalnego w Cedyni)


Ryc. 7. Cedynia grb 1120. A plan grobu wg polowej dokumentacji rysunkowej, B do-kumentacja fotograficzna (rdo: A rys. Cz. Kroczak, B fot. Cz. Kroczak, na podstawie

materiaw z Muzeum Regionalnego w Cedyni, opr. A. Janowski)

84 Andrzej Janowski

Ryc

. 8. R

ozm

iesz

czen

ie z

nale

zisk

mie

czy

w g

roba

ch i

na

cmen

tarz

yska

ch n

a te

reni

e P

omor

za Z

acho

dnie

go

(nr

110

) i w

naj

bli

szej

oko

licy

(nr

11

22).

1

Ced

ynia

, 2

Gor

sche

ndor

f, 3

K

psk

o, 4

N

eppe

rmin

, 5

P

renz

lau,

6

Sto

lpe,

7

Usa

del,

8

Uzn

am, 9

W

ahle

ndow

, 10

ydow

o, 1

1

Bar

win

o, 1

2

Cie

chol

ub,

13

Fle

cken

Zec

hlin

, 14

G

ehls

dorf

, 15

G

usto

w, 1

6

Kyr

itz, 1

7

Paw

w

ko, 1

8

Rhe

insb

erg,

19

S

upsk

, 20

V

ippe

row

, 21

W

uste

rhau

sen,

22

Z

udar

(r

do

: opr

. A. J

anow

ski)


Ryc. 9. Barwino, grb 1. Wyposaenie: A miecz, B piercionek srebrny, C sztabki ela-zne, D misa brzowa. Rekonstrukcja pierwotnej funkcji sztabek elaznych: C1 krzesiwo ogniwkowe, C2 strzemi (rdo: A-D H.-J. Eggers, Ein Grberfeld, wklejka, C1 rys.

A. Janowski, C2 A. Beck, Die wendischen Grabfunde, Taf. 3.12, opr. A. Janowski)

86 Andrzej Janowski

Ryc. 10. Miecze z grobw: A Ciecholub, B Gehlsdorf, C Gorschendorf (rdo: A K. Langenheim, Nochmals, Abb. 1, B Corpus archologischer Quellen zur Frhgeschichte auf dem Gebiet der Deutschen Demokratischen Republik (7. 12.Jh.), 1. Lieferung, red. J. Herrmann, P. Donat, Berlin 1973, nr 6/13, C R. Beltz,

Vorgeschichtliche, s. 219, opr. A. Janowski)


Ryc. 11. Gustow, miecz odkryty w 1957: A wedug P. Herferta i A. Leube, B wedug wydawcw Corpus 2 (rdo: A P. Her- fert, A. Leube, Der Bestattungsplatz, Abb. 164, B Corpus

2, nr 41/122, opr. A. Janowski)

88 Andrzej Janowski

Ryc. 12. Gustow, miecz odkryty w 1960: A wedug P. Herferta i A. Leube, B wedug wydawcw Corpus 2 (rdo: A P. Her- fert, A. Leube, Der Bestattungsplatz, Abb. 166, B Corpus 2,

nr 41/122, opr. A. Janowski)


Ryc. 13. Kyritz grb 1a. A widok od poudnia, B miecz (rdo: W. Matthes, Urgeschichte, Taf. 57, 59, opr. A. Janowski)

90 Andrzej Janowski

Ryc. 14. Rkojeci mieczy: A Kpsko, B ydowo (rdo: A. Beck, Die wendischen Grabfunde, Taf. 2. 45, opr. A. Janowski)


Ryc. 15. Neppermin grb 5 wyposaenie (rdo: H.-J. Eggers, Das wendisch-wikingische Grberfeld, s. 187, opr. A. Janowski)

92 Andrzej Janowski

Ryc. 16. Neppermin grb 6 wyposaenie (rdo: H.-J. Eggers, Das wendisch- -wikingische Grberfeld, s. 187, opr. A. Janowski)


Ryc. 17. Stolpe grb 1 (rdo: F. Biermann, T. Kersting, P. Roskoschinski, S. Storch, Eine sptslawische Elitenbestattung, Abb. 4, opr. A. Janowski)

94 Andrzej Janowski

Ryc. 18. Stolpe grb 1 wyposaenie (rdo: F. Biermann, T. Kersting, P. Roskoschinski, S. Storch, Eine sptslawische Eli-

tenbestattung, Abb. 19, opr. A. Janowski)


Ryc. 19. Usadel grb 38 plan (rdo: V. Schmidt, Lieps, Taf. 33, opr. A. Janowski)

96 Andrzej Janowski

Ryc. 20. Usadel grb 38 wyposaenie: A miecz elazny w pochwie, B krzesiwo, C n ela-zny, D fragment skrzanej pochewki, E prt elazny, F gwd (rdo: V. Schmidt, Lieps,

Taf. 33, opr. A. Janowski)

Ryc. 21. Usadel grb 100 plan (rdo: V. Schmidt, Lieps, Taf. 40, opr. A. Janowski)


Ryc. 22. Usadel grb 100 wyposaenie: A miecz elazny w pochwie, B krzesiwo, C n elazny, D fragment skrzanej pochewki, E prt

elazny, F gwd (rdo: V. Schmidt, Lieps, Taf. 41, opr. A. Janowski)

98 Andrzej Janowski

Ryc. 23. Uznam grb 135 plan (rdo: F. Biermann, Medieval lite burials, Fig. 2, opr. A. Janowski)


Ryc. 24. Uznam grb 135 wyposaenie (rdo: F. Biermann, Medieval lite burials, Fig. 3, opr. A. Janowski)

100 Andrzej Janowski

Ryc. 25. AD wyposaenie grobu w Vipperow: A miecz, B n, C krzesiwo, D okucie brzowe, E miecz z Zudar (rdo: AD

Corpus 2, nr 58/68, E Corpus 2, nr 41/418, opr. A. Janowski)


Ryc. 26. Wusterhausen, plany grobw: A grb 55, B grb 112 (rdo: A O. Brauer, Die beiden, Abb. 57, B U. Bauer, Archologischer, Abb. 177, opr. A. Janowski)

102 Andrzej Janowski

Ryc. 27. Wusterhausen miecze z grobw 55 (A) i 112 (B) (rdo: U. Bauer, Die Schwerter, Abb. 72, opr. A. Janowski)


Ryc

. 28

. C

hron

olog

ia g

rob

w z

mie

czam

i.

I

X w

.,

X

1 p

o.

XI

w.,

p

oow

a X

IX

II/X

III

w.,

bli

ej n

ieok

rel

ona.

1

Ced

ynia

, 2

Gor

sche

ndor

f, 3

K

psk

o, 4

N

eppe

rmin

, 5

Pre

nzla

u, 6

S

tolp

e,

7

Usa

del,

8

Uzn

am, 9

W

ahle

ndow

, 10

ydow

o, 1

1

Bar

win

o, 1

2

Cie

chol

ub, 1

3

Fle

cken

Zec

hlin

, 14

G

ehls

dorf

, 15

G

usto

w, 1

6

Kyr

itz,

17

P

aw

wko

, 18

R

hein

sber

g, 1

9

Su

psk,

20

V

ippe

row

, 21

W

uste

rhau

sen,

22

Z

udar

(r

do

: opr

. A. J

anow

ski)

Spis treci

PAWE MIGDALSKI Wprowadzenie ......................................................................................................... 7

GEOLOGIAANDRZEJ PIOTROWSKI, PAWE SYDORZadanie badawcze i planowane badania geologiczne w okolicy Cedyni ............. 13

ARCHEOLOGIAAGNIESZKA MATUSZEWSKA, MARCIN SZYDOWSKIGeografia osadnictwa mikroregionu Cedynia w modszej epoce kamienia i wczesnej epoce brzu. Stan i perspektywy bada oraz przegld dostpnych metod ..................................................................................................................... 23

BARTOMIEJ ROGALSKIOkolice Cedyni w okresie wpyww rzymskich ..................................................... 39

ANDRZEJ JANOWSKIGroby 558 i 1120 z Cedyni na tle wczesnoredniowiecznych zachodniopomorskich pochwkw z mieczami ..................................................... 53

MARIAN RBKOWSKI, GRZEGORZ KIARSZYS O niektrych problemach badawczych zwizanych ze redniowieczn Cedyni ............................................................................................................... 105

HISTORIAEDWARD RYMARA jednak pod Cedyni nad Odr w 972 r.? ........................................................ 125

JOANNA KOCIELNA Obraz Cedyni w pracach Johanna Christopha Beckmanna (16411717) ......... 153

PAWE GUT Z dziejw spoecznych i gospodarczych Cedyni w XVIII w. ................................ 165

MAGORZATA MACHAEK Gospodarka rolna w Cedyni w latach 1945-1989 w wietle dokumentw Archiwum Pastwowego w Szczecinie. Wybrane problemy ................................ 173

MAGDALENA JAKOCEWICZ

Muzeum Regionalne w Cedyni. Krtka historia dziaalnoci ............................. 189

ARCHITEKTURA I SZTUKAMACIEJ POTKOWIAK

Sanacja elewacji byego skrzyda zachodniego klasztoru Cysterek w Cedyni .... 219

MATERIAYDOCEDYSKIEGOSOWNIKABIOGRAFICZNEGOPAWE MIGDALSKI

Wadysaw Filipowiak (19262014) ................................................................... 241

WSPOMNIENIAANTONI PORZEZISKI

Archeologia przygod i pasj ycia .................................................................. 259

MARIAN GRZDA-KEMPISKI

Moje wspomnienia z obchodw 1000-lecia bitwy pod Cedyni (konferencji w Dbnie w czerwcu 1972 r.) ........................................................ 283

Informacja o autorach ......................................................................................... 289Wykaz zastosowanych skrtw bibliograficznych ............................................. 297Bibliografia ......................................................................................................... 299

Janowski - Groby z Mieczami

Documents