This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1.
guris`KI dw pRym ikvyN l`gw*
< vwihgurU jI kI Pqh ]
ipAwry vIr BweI nwhr isMG jI ! jo Awp pu`Cdy ho ik guris`KI dw pRym iks qrHW hoieAw? v`fI g`l qW ieho hY ik koeI
^ws kudrqoN vrqI, nhIN qW swn gumwn BI nhIN sI[
pihlI AvsQw dws dy ihrdy ivc kudrqI pyRm dw mwdw pihly idnoN Coty huMdy qoN sI, pRMqU Koj Koj qy
hMF hMF ky vyK cu`kw sW ik s`cw pRIqm ijs nwl pRym kIqw jwvy qy qoV inB jwvy; imly[ pr koeI BI nhIN sI l`Bw, eyqnI inrwsqw dy huMdIAW BI pyRm dI kxI mOjUd sI qy dsdI sI ik ieh pRym jIvn bUtI hY Aqy AgMmI pRym cSmy ivcoN inkl ky kyvl kxI mwqR hI hsqI ivc itmw itmw rhI hY[ myry pr kudrqI nzwirAW dI suMdrqw qy srlqw su`qy hI iek iK`cvW Asr pw jWdI sI qy mYN krqwr dI ibsmwdI rcnw ƒ Boly Bwie iek cmqkwrk ikRSmw smJdw huMdw sI[ prMqU ieh au~kw hI swn gumwn nhIN sI ik ies dy ip`Cy ies rcnw dw rcnhwr BI koeI hY[ ic`qR bic`qR rcnw dI nwnHw rMgI suMdrqw pyK pyK AMqrgqI Aw muhwrIAW pyRm lihrW auTxIAW Aqy idRStmwn suMdrqw v`l iK`cy jwxw, rMg brMgI suMdrqw ny rMg btw jwxw qy inrwsqw aupjxI, pr iK`c dI kxI swvIN dI swvIN[ ijs dy AMdr hox mwqr ny ieh dsxw ik ijs qrHW ieh pRym kxI AibnwSI hY iqvyN auh AibnwsI cIz BI Av`S hoxI loVINdI hY, ijs nwl pyRm lw ky iPr inrwsqw nw hovy[ ies prkwr dI Gtnw Aiq CotI aumr qoN hI GtdI rhI, pr ies qoN vD ky prmwrQ sMdI kuJ sUJ bUJ nhIN sI[
iesy pRkwr sMswrk ivdXw prwpqI dy DMD bMD ivc smW lMGdw lMGdw lMG igAw[ keI moV GyV kusMg dy BI Awky vwpry, prMqU jIvn dI ieKlwkI AMs Awcwr au~qy ienHW PyrW GyrW dw koeI Asr nw ipAw, ijs ƒ ik AsIN hux piqq krm AwKdy hW, ies qoN
* ic`TI nM: 5; 4 meI 1922 eI:
jylH ic`TIAW
2
suqy hI bcwau irhw[ ijs ƒ mYN hux ieauN hI khWgw, ik r`Kxhwr ny Awp h`Q dy r`Kxw cwihAw hoieAw sI, nhIN qW Awp Awpxy bl prqwp nwl kdy bcwau nhIN sI ho skdw[
nIcy gupq Kwny ivc ‘bweI vwrW’ jW ‘Bgq bwxI’ dohW ivcoN iek dw hr dm pwT krdy rihxw Aqy “nIr vhy vih” cldy rihxw[ kyvl bweIbl dy GMty kuC surqI crcw ivcwr vl dyxI Aqy pRmwrQ sMbMDI gurmiq dy Byd sB mqW mqWqRW dy AsUlW qoN srySt isD kr idKwauxy[ bs, hor swry GMitAW ivc iksy pwsy surqI nhIN dyxI[ vYrwg dy vihx ivc
* gauVI m: 5, 195 ** Awsw m: 5, 12
jylH ic`TIAW
3
Aijhw lIn hoieAw ik A`K dUjy pwsy auGVnI hI nw[ jd Awpxy invws AsQwn nwBw hwaUs ivc Awauxw qd BI ievyN hI rihxw, pVnw guVHnw k`K nw[ ieh g`l dyK ky nwl dy invwsI s`jxW ivcoN iksy ny ipqw jI ƒ ic`TI ilK idqI ik- ‘pVHdw guxdw kuJ nhIN, pRmwrQ dw pwglpxw ivAwp igAw hY, Aw ky swr sMMmwl lvo[’
ipqw jI dI is`K mq
ipqw ivcwry mmqw dy mwry kwljw h`Q ivc PVI Awey[ Awaux swr jd mYƒ if`Tw qW poQI pVH irhw sI qy A`KW qoN nIr jwrI sI[ mYƒ bhu ibD smJwieAw buJwieAw[ mYN bVI inMmRqw nwl auqr id`qw ik ‘Awp ny hI ikRpw krky ieq vl lwieAw hY nhIN qW mYƒ ABwgy ƒ kI swr sI?’ ies pRkwr bhuq lMmIAW cOVIAW smJOqIAW idMdy rhy qy mYN DOx istI suxdw irhw[ EVk auh mYƒ smJw buJw ky cly gey, pr myrI ibRqI dIAW qrbW auQy dIAW auQy hI rhIAW qy mYN hux vwh lgdI Awpxy vYrwg vihxW ƒ lokW pwsoN Cupwaux l`g ipAw, iksy pr pRgt nw hox dyvW qy gupqo gupqI l`gw rhW[ kdy kdy Pyr koeI ipqw horW ƒ BwjVW puvw dyvy[ vkwlq pySy dI pVHweI vloN qW mYN pihlW hI n&rq Kw cu`kw sI[ bI.ey. dw iemiqhwn AwieAw qW prcy ilKidAW ilKidAW kdy vYrwg dI kWg AYsI iCV pvy ik klm ijQy hovy, auQy hI PVI rih jwvy[ jy c`ly BI qW mYƒ pqw nhIN ik kI ilK igAw hW[
iek krwmwqI swDU dw imlwp
hW ies qoN pihlW iek Acrj Gtnw ieh hoeI ik iek idn imSn kwlj qoN rwh ivc AwauNdy ƒ jd ik mYN vYrwg dy rMg ivc eyhI icqvdw AwauNdw sI ik iksy pRmwrQ dy auc rMgW vwly swDU dy drSn hox, mYN Acwnk kI dyKdw hW ik swmHixEN kMblW dy lMmy coly ivc vlyitAw hoieAw iek msq &kIr Awpxy rMgW ivc JUldw cilAw AwauNdw hY[ jd auh myry nyVy AwieAw qW aus myrI vl AijhI ktwKS idRStI nwl dyiKAw ik mYN dyKdy swr Ptk igAw qy AwpxIAW PVIAW ikqwbW auQy hI ist ky bwvrw ijhw ho ky aus dI gYl l`g ipAw, ikauNik BgqW dI bwxI duAwrw ies quk dw Bwv myry rom rom ivc rc igAw sI Aqy auh quk mYƒ qwbV qoV Xwd Aw geI[ XQw:
“kbIr sMq kI gYl n CoVIAY mwrig lwgw jwau ] pyKq hI puMnIq hoie Bytq jpIAY nwau ]”*
mYN vwho dwh mgr lg ipAw[ myrw iek swQI myrIAW ikqwbW cuk sMmHwl ky auh BI myry nwl lg ipAw, pr mYN aus ƒ AwK vyK ky moVn lgw auh nw muVy, muVy qW mYƒ nwl moVy qy mYƒ ies gurvwk dw BY mwry ik:
* slok Bgq kbIr jIau ky, 1371
jylH ic`TIAW
4
“kbIr swDU kau imlny jweIAY swiQ n lIjY koie ] pwCy pwau n dIjIAY AwgY hoie su hoie ]”**
ies pRkwr dI gurvwk bwxI myry srl ho rhI sI[ g`l kI mYN aus ƒ moVn ivc kwmXwb ho hI igAw[ mYN aus swDU dy mgr AYauN lg igAw ijvyN iksy dw lwieAw lgdw hY[ mYN aus dy ip`Cy iK`cINdw cilAw igAw[ mYƒ koeI lwj qy sMkoc isAwxp nw rhI[ mYƒ ieh BI ivsr igAw ik mYN ikQy, iks Sihr ivc qy iks sVk ’qy jw irhw hW, mYƒ lWmH CWmH vl qy hyTW auqy A`K p`t ky dyKx dI vI qwb nw rhI[
aus swDU dI ltptI r&qwr au~qy itkitkI b`JI hoeI sI[ prCwvyN vWgUM kuC iv`Q auqy ipCy ipCy cilAw jWdw sI qy nyVy Fukx qoN BY lgdw sI[ aus ƒ keI CwbVIAW vwly imTweI nzr krdy dyKy, keI PlW vwly Pl myvy pyS krdy dyKy, pr aus ƒ koeI prvwh nhIN qy iksy vl JwikAw BI nhIN[ mYƒ auhdIAW A`KW myry ivc hI g`fIAW hoeIAW Bwsx[ cwhy auh myry vl ipT krI myry mUrHy mUrHy jWdw sI, pr aus dI ip`T auqy EhI jwdU BrI idRStI vwlIAW A`KW lgIAW hoeIAW idsx Aqy myrI Er itktkI bMnHI mwnoN mYƒ vwho dwh mgry GVIsI jwx[ EVk iek Puhwry auqy phuMcy jo cI& kort* dy kort Xwrf** dy swhmxy iek CotI ijhI bgIcI ivc l`gw hoieAw sI[ ieh Puhwrw sdw vgdw rihMdw sI[ aus dw hoz jl nwl sdw pUrq rihMdw sI[ auQy aus smyN inrol iekWq SWq vrq rhI sI[ auQy aus swDU ny Awpxy kMblI coly ƒ auqwr ky lwHm rK id`qw qy ivcoN ngn jtw jUt inkl AwieAw[ myry vl GUr GUr ky vyKxw SurU kIqw[ mwnoN mYƒ frwauNdw hY ik fr ky muV jwvy[ mYƒ rqw BI fr nw l`gw[ dUr KVw auhdIAW lihrW dyKdw irhw[ Pyr aus ic`GI lw ky auQoN jl CikAw Aqy Ck ky fMfauq krn l`gw[ mYƒ Aijhw Bwsy ik mwnoN ies ƒ iqRkwl idRStI hY Aqy ies dI id`b idRStI KulHI hoeI hY Aqy ies idb idRStI krky pRI-pUrn pRmwqmw dy snmuK Jwky iddwry lY irhw hY Aqy aus dy srb ivAwpk srUp ƒ swhmxy vyKdw hoieAw aus ƒ fMfauq bMdnw kr irhw hY[ myry srIr ivc Jrnwt ijhI iPr geI, myrI romwvlI dy lUM lUM ivcoN jpujI swihb dy pwT dI mDur DunI Aw muhwrI inklx lg peI[ mYƒ iek c`kr ijhw AwieAw, myrIAW A`KIAW dy AgoN idRStmwn pswry dw sB nzwrw bMd ho igAw qy hor hI ibsmwd vrq igAw jyhVw myry auqy Agy kdy nhIN sI vriqAw[ mYƒ mwnoN pRI-pUrn ibsmwd mMfl dw AwkwS hI AwkwS nzrI AwauNdw sI[ kMn ivc sRI jpujI swihb dy pwT dI AKMf DunI Aw rhI sI, jo myry hI AMdroN inkldI pRqIq huMdI sI[ myry swhmxy nw auh swDU ipAw idsdw hY, nw auh hOz, nw auh bgIcI[ mYƒ iek hor c`kr AwieAw[ mYN DV`m krdw fMfauq prny mUDw jw ifigAw pr ies if`gx ivc BI mYƒ AnMd AwieAw[ ^br nhIN, ikqnw icr if`gw irhw qy ^br nhIN auh dSw iks qrHW pltI qy ikvyN auiTAw? pr jd auiTAw qW Pyr dyKdw hW ik auhI bgIcw, auhI hOz qy
** slok Bgq kbIr jIau ky, 1370 * aus vyly pMjwb ivc cI& kort hI sI, hweI kort ipCoN bixAw hY[ ** Ahwqw[
jylH ic`TIAW
5
auhI swDU auvyN ijvyN fMfauq ivc ausy QW ipAw hY[ mYN cONkVI mwr ky rqw &rk nwl bYT igAw qy bwxI dw pwT mUMh ivc hI surqI nwl krdw irhw[ keI GMty ipCoN swDU auiTAw[ auTxswr Awpxw kMMbl audwly vlyt myry vl dyiKAw qy ieSwrw kIqw ik ipCy muV jwh[ mYQoN kd muiVAw jWdw sI? auh TMFI-sVk* pr Kyldw mylHdw AwpxIAW ltkW mtkW ivc quirAw jwvy qy mgry mYN quirAw jwvW[ Sihr qoN do mIl bwhr vwr lwrMs gwrfn vl jw inkly[ rsqy ivc sVk dy dohI pwsIN bVIAW bVIAW koTIAW qy bMgly Awey[ auh swDU jd cwhy iksy koTI bMgly qy sOdwgrW dy mwl KzwinAW ivc jw vVy, mwno sYr krdw iPrdw hY[ aus ƒ koeI nw roky, mgry aus dy mYN jw vVW, mYƒ BI koeI nw htwvy[ AYsw jwpy ik swƒ koeI dyKdw hI nhIN, AsIN sB ƒ dyKdy hW[ leIdy dyeIdy lwrMs gwrfn qoN BI prHW inkl gey[ EdUM pry mYN kdy igAw hI nhIN sI[ mYƒ AYsy AsQwnW dI sYr krweI ijhVy mYN kdy dyKy hI nhIN sn[ swry lwhOr Sihr dy duAwly do ml pryfy dI iv`Q qy GuMmy[ keI dumMzly, iqmMzly, DaulrW qy AtwrIAW aupr BI cVHy auqry pr iksy nw hoiVAw[ cI&s kwlj dy hyTly auqly swry kmirAW ivcoN dI swr pwr lMG gey, ivcy poR&Ysr pey iPrn qy jmwqW dIAW pVHweIAW ho rhIAW sn, ikqy BI swƒ iksy nw toikAw[ ies pRkwr dy sYl sp`ty krdy krwauNdy swry Sihr dy audwly dw c`kr idn iCpdy qk muikAw[ EVk auh &kIr SwhAwlmI drvwzy dy bwhr vwr iek cugwn ivc Aw bYTw ijQy Anyk pRkwr dy m`qW dy swDW dy toly A`fo A`fI AKwVy jmweI bYTy sn[ pr auh iksy toly ivc nw riLAw[ iek AtMk jgHw qy v`Krw jw bYTw[ aus dy Agy Anyk pRkwr dy pdwrQW dy Fyr Aw l`gy pr aus ƒ pqw hI nhIN ik aus dy mUhry kI ipAw hY[ aus dIAW A`KW ttwry lg rhIAW sn Aqy JmkdIAW BI nhIN sn, mwnoN bRhmMf AkwS dw qmwSw dyK rhIAW sn qy mYN swhmxy QoVHI dUr KVw aus v`l dyKI jwvW[ mYƒ koeI suD nhIN ik koeI mYƒ dyKdw BI hY ik nhIN[ mUMh nHyrw hox l`gw qW mYƒ rihrws dy pwT dI soJI AweI[ mYN pwT krn nimq ieklvWjy jw bYTw[ Bog pw ky jdoN auqy vl Pyr AwieAw qW aus &kIr ƒ auQy nw pwieAw[ ivAwkul ho ky ieDr auDr bQyrI FUMf Bwl kIqI, pr kuJ pqw nw imilAw[ EVk mYN inrws ho ky nwBw hwaUs ƒ cilAw AwieAw[ ausy qrHW GroVy mMjy qy Aw if`gw[ AMn jl kuC nw kIqw[ swrI rwq aus`lv`itAW ivc lMGI[ iek ieho lgn lgI hoeI ik ikvyN aus &kIr dy Pyr myly hox[ pr idn cVHdy hI myry swQI mYƒ DU GVIs ky kwlj vl lY qury[ purwxI AnwrklI ivc jw phuMcy qW iek GVI swz dI dukwn qoN swfy ivcoN iksy GVI lYxI sI[ AsIN swry hI auQy jw vVy[ myrI ingwh bwhr vl lgI hoeI sI ik mqy auho &kIr nzrIN pY jwvy[ iesy i^Awl ivc KVw sI ik J`t p`t auho &kIr ausy dukwn dy Agy ikDroN Aw inkilAw[ KVoNdy swr myrI vl q`ikAw qy muskrwieAw Aqy iK`c dÍwrw mYƒ mgry DU ky lY quirAw[ myrIAW ikqwbW auQy hI peIAW rih geIAW[ mYƒ kwlj jwxw Bul igAw[ mYN kmlw ijhw ho ky swDU dy ip`Cy lg igAw[ klH vWgUUM ausy qrHW pihlW ausy &uhwry vwly hOz dy cmn ivc phuMcy[ auQy auh KVy KVoqy mYƒ iDAwn mgn hoieAw, pRqIq hoieAw[ mYQoN
* mwl rof[
jylH ic`TIAW
6
irhw nw igAw, Dw ky crn PVn ƒ AOhilAw, pr pqw nhIN aus ny ikvyN qwV ilAw, myrI TofI dy hyTW h`Q pw ky auproN boc ilAw[ mYN bu`q vWgUM KVw hI rih igAw qy auh rmqy ho qury[ Ajy QoVI hI dUr gey sI ik mYN nvW inroAw ho ky iPr ipCy Aw ligAw[ hor swrw ivsQwr kI dsW[ auh swrw idn iesy qrHW ibqwieAw ik auh Agy qy mYN pMj ku kdm dI ivQ qy ipCy[ bVy auqwr cVHwau mYƒ idKwey, pr mYN ip`Cw nw CifAw[ g`l bwq koeI nhIN hoeI Aqy auh boldy iksy nwl nhIN sn[ myry ihrdy AMdr ies gurvwk vwlI srDw bYTI hoeI sI ik:
“kbIr sMq kI gYl n CofIAY mwirg lwgw jwau ] pyKq hI puMnIq hoie Bytq jpIAY nwau ]”*
so mYN gYl nw C`fI, mwrg l`gw hI cilAw igAw[ aus vyly ienHW qukW dy ieho swDwrn Bwv ArQ hI myry AMdr idRVH sn[ A`j vI klH vWgUM rMgw rMgI bic`qR rcnw mihl mwVIAW dy rMg qmwSy dyKy jo mYN supny ivc vI nhIN dyKy sn, pRq`K qW kI dyKxy sn[ mukdI g`l ieh ik A`j dw gyV vI klH vWgUM hI l`gw qy swry idn ivc dI muikAw[
swDU auproN SrDw auT jwxI AwQxy ij`Qy klH Aw ky bYTy sI, Aw ky dm ilAw[ myrI SrDw bwvnI aus &kIr pr
klH nwloN BI AiDk vD geI[ qy vDdy vDdy hor hI vihx dy rMgW ivc pYx l`gI sI ik Acwnk Bwxw hor hI vrq igAw[ auh ijhVw bIq rwg swDU pRqIq huMdw sI, auh ijs ƒ mYN jwx cu`kw sI ik ies ƒ sMswr Br dy mwiek pdwrQ poh qk nhIN skdy, ijs ƒ mYN pauxhwrI inrwhwr &kIr mn bc kRm krky smJ cu`kw sI Aqy aus dy A`gy BWq BWq dy pkvwn Bojn qy myivAW dy Fyr lgy pey hn iksy vl qkdw BI nhIN sI, lE! Acwnk myrI inrwsqw ƒ kI Bwxw vrq jWdw hY ik iek AwdmI sul&y dI iclm A`g nwl BKdI aus dy Agy ilAONdw hY qy auh &kIr bgYr iksy sMkoc qy qwbV qoV aus iclm ƒ h`Q ivc PV ky sUty lwaux lg jWdw hY[ dyKx swr myrw kwljw pwt igAw, myry koml SrDwvwn ihrdy auqy AYsI b`jr ib`jlI peI ik myry pYrW hyToN im`tI inkl geI qy DVMm dy ky ZS Kw ky if`gw[ hwl hwl ho geI[ mYƒ ^br nhIN, ikvyN hoS AweI; pr hoS Awaux swr mYN Awpxy kwljy ƒ QMmH ky auQoN qurn dI kIqI[ mYƒ qurdy ƒ hI aus kdy nw bolx vwly qy kdy iksy dI prvwh nw krn hwry &kIr ny Awx vMgwirAw ik:
‘ikauN! ieqnI hI jIrWd sI? QoVy ivc hI prKy gey qy AsrDk ho ky mUMh moV c`ly?’ mYN AwiKAw ik ‘jy hux qUM r`b bx ky BI Awvy qW myrI SrDw qyry auqy nhIN jMmyNgI[‘ qy
mYN ieh quk pVHI: “mYN jwinAw vfhMsu hY qw mY kIAw sMgu ]
jy jwxw bgu bpuVw q jnim n dydI AMgu ]”*
* slok kbIr jIauky, 1371 * m: 3; 585, vfhMsu kI vwr
jylH ic`TIAW
7
Aqy pVHdy swr hI aus QoN p`lw Cufw ky cldw l`gw[ myry ipCy iek hor AwdmI dOVdw AwieAw qy myry nwl nwl qur ipAw Aqy ies pRkwr dw CyV CyiVAw:
auh AwdmI- BweI! ijs ny kdy iksy ƒ bulwieAw nhIN qy kdy iksy dI prvwh nhIN kIqI, aus sweIN &kIr ny qYƒ Awp bulwieAw hY, qUM aus ƒ ipT dy ky qur ipAw, ieh qyry bVy ABwg hn[ ieh bVw phuMicAw hoieAw swDU &kIr hY qy bVI aucI ku`l dw kSmIrI bRwhmx hY, jo keI brsW qoN ibr`kq bIq rwg ho ky eyQy ibcrdw hY Aqy monDwrI ho ky hmySw Awpxy rMgW ivc msq rihMdw hY[ A`j pihlW idn hY ik ies ny qyry nwl bcn iblws kIqw[ qyry mn ivc kI AweI ik ies qoN mUMh moV cilAw hYN?
mYN- BweI! BwvyN koeI ikqnw hI v`fw &kIr hovy AsIN qW gurmiq dI ksOtI nwl aus ƒ prKxw hY[ au~c ku`l qy loikk vifkrnI dI ieQy koeI pRvwh nhIN-
“nIcw AMdir nIc jwiq nIcI hU Aiq nIcu ] nwnku iqn kY sMig swiQ vifAw isau ikAw rIs ]”*
auh AwdmI- Pyr qYN aus ivc kI AYb dyiKAw? mYN- iksy dy AYb dyKx dw swfw koeI mqlb nhIN[ mn nhIN puiVAw, mn nhIN
mMinAw, byVw jrjrw dyiKAw qW “auqr pirau hau Prk”[ bs eydUM vD hor bwhlI g`l krn dI loV nhIN[ qusIN Awpxy rwh lgo, mYƒ Awpxy rwh jwx idE[
g`l kI aus AwdmI ƒ EVk iKskxw hI ipAw Aqy mYN gol bwZ ivc jw ky eykWq AsQwn bYT ky rihrws dw pwT bVI vYrwg ibRqI ivc kIqw[ Bog pw Ardwsw soiDAw-
pRym iBMnw Ardwsw ‘hy scy pwqSwh! ies Brm Buly Btkxhwr Awpxy ieAwxy bwlk ƒ A`j qYN AwpxI Apwr ikRpw kir auBwirAw hY[ qyrI lweI hoeI is`k lgI[ qYN hI ies dws ƒ Koj bYrwgI bxwieAw[ qUM hI ks ksv`tI lwvxhwr hYN; qUM hI prK ^zwny pwvxhwr hYN; qUM hI lgI pRIq ƒ EV inBwvxhwr hYN, Afol SrDw BwvnI vwlI gurmiq prdwn kr qy qyry hI Gr dy sMqW, BgqW, swDUAW Aqy gurmuKW dI crn srn Aqy sMgq pRwpq hovy Aqy gurmiq AsUlW dI Dwrnw dw DwrnI sdw Awpxy ies Awsw vMq dws ƒ bxweI r`KIN[’
ies pRkwr dy Bwv dI jodVI Ardwsy ivc kIqI qy TMFw Twr ho ky Awpxy ibsRwm AsQwn qy jw brwijAw[ dUjy idn Cu`tI sI[ mYN AMimRq vyly hI ieSnwn pwT krky idn cVHdy swr iek`lw hI gurU dIAW sMgqW dy drSnI dIvwnW ivc jw juVn dy lwhy leI auqwvlw ho ky inkl quirAw[ mYƒ sUJ nhIN sI ik ikq vl jWdw hW[ AYvyN AMdroN hI pRyrnw hoeI ik clo A`j BweI qwrU isMG jI dy ShId gMj dw drSn cl krIey[ AqIq bYrwgI ho ky aus vl cl inkilAw[
* isrI rwgu m: 1, 15
jylH ic`TIAW
8
iek ZYbI ibRD isMG dy drSn jd mYN auQy phuMicAw qW Ajy ShId gMj dy bUhy vVn hI l`gw sI ik iek ibrD isMG
sujwn ic`ty dwVHy vwly mYƒ imly[ dws ny doie kr joV Pqh bulweI qy aunHW dy A`gy inauNky KloieAw[ auhnW mYƒ Qwpxw dy ky AwiKAw-
‘jwh qyry auQy gurU kIAW KuSIAW hn[ qUM sul&eI &kIr auqy nhIN rIiJAw[ gurU Gr dy sMqW sMg hI qyrI ivhwvygI[ jwh! AMdr sRI gurU gRMQ swihb jI dy drSn kr[ iehI s`cy gurU kiljug dy hn[ ienHW dy lV ligAW hI pwr auqwrw hovsI[ inq auT pihlW ienHW dw hI drSn pwT kIqw kr[’
ieqny bcn kih ky auh ibRD isMG lop ho igAw[ dws rs pRym BirAw ShId AsQwn dy AMdr AwieAw Aqy gurU swihb gurU gRMQ swihb jI dy drSn pwT kIqy[ mYƒ Xwd nhIN ik aus vkq ikhVw gurvwk AwieAw, pr aus dw Bwv auqSwh dwqw qy gurmiq dI cVHdI klw ivc auBwrn vwlw sI[ bs! aus idn qoN sRI gurU gRMQ swihb jI dy drSn dw nym pRym ArMB ho igAw, gurU dIAW sMgqW dI tihl mihl pRwpq hox l`g peI[ myry vwsqy s`cI iv`dXw gurmiq iv`dXw dy gupq ^zwny KulH gey Aqy sMswrI iv`dXw Aiv`dXw hI Bwsx lg peI[ auDr rucI hI nw jwvy, AYvyN b`Dw c`tI Brdw rhW[
bI. ey. dw iemiqhwn sMn 1900 eI: bI. ey. dy iemiqhwn dy idn Aw gey qy AYs smyN Awey ik jdoN gurmq bYrwg ibRqI
Awpxy pUry jobnW qy sI Aqy AMqr giq hr dm pRmwrQI lgn dIAW lihrW auTdIAW rihMdIAW sn[ bYTy bYTy hI ienHW lihrW ivc Aijhw goqw Kw jwxw ik Awpxy Awp dw pqw hI kuC nw rihxw[ AYgzwmInySn hwl ivc bYTw prcw ilK irhw hW ilKdy ilKdy ƒ AMqr giq pRmwrQ dI koeI lihr auTI[ bs klm auQy dI auQy hI rih geI[ prcw ilKx dI suD buD nw rhI[ prcw ijQy qk iliKAw auQy hI rih igAw, AgWh quirAw hI nhIN[ qory kox! qorn hwry dIAW JVW qW iksy hor QwauN Ps rhIAW sn[ AYsy ieSk pycy pY rhy sn ik pycIN peI for ƒ quxkx dI qwb hI nw rhI[
AYho ijhy bwvry vihxW ivc vylw DU GVIs ky tpwieAw[ ipqw horW ƒ swrIAW ^brW jw phuMcdIAW sn[ Awp lwhOr Aw ky mYƒ Awpxy nwl lY gey qy iljw ky hor cwvy pRcwvy lwaux dy Xqn kIqy[ myry puCy qoN ibnW hI nwieb qsIldwrI ivc myrw mxkw pro id`qw[ mYƒ Psy ƒ ijvyN auQy smW inBwauxw ipAw, auh Pyr qrMg auTI qW vrnx krWgw[ hux A`k igAw hW qy A`k ky AwigAw mMgdw hW[
-rxDIr isMG
jylH ic`TIAW
9
2
jigAwsw qy ibhblqw*
< vwihgurU jI kI Pqh ] myry srl icq vIr ipAwry Bw: nwhr isMG jI!
ies qoN pRQm AwpdI qIbr ieCw meI iKcwvt dy pRwiex ho ky dws Awpxw mulqwn vwlw ibRqWq** qy swDU vwlw bwkI rihMdw hwl v`Ko v`K p`qrW ivc ilK ky pVw cu`kw hY[ hux Awp dI ieCw Anuswr sMKyp lVI vwr qorw qordw hW[ swDU vwlI khwxI dy islisly qoN AgWhW Pyr ieauN qorw qurdw hY:
nwieb qsIldwr nIXq hoxw - 1902-3 dy smwcwr
myry ipqw horW ny myrI Ps-PsweI dw pRbMD ivfwxI cwkrI dI pMjwlI gL pwaux dI nmiq Ajy icqivAw hI sI ik ifptI kimSnr luiDAwxw dw prvwnw myry nwm Aw igAw ik qYƒ s`qr dmVy mwhvwr auqy AwrzI qOr pr plyg ienwkUlyitMg (plyg dw tIkw lwaux vwly A&sr) dw prsnl AYisstyNt nIXq krky smrwly dI qsIl ivc ByijAw jWdw hY[ myry nwl hI myry bVy Brwqw s: hrbMs isMG jI d nwm BI Aijhw hI prvwnw AwieAw qy auhnW ƒ jgrwvW dI qsIl ivc lwieAw igAw[
mYƒ srb`q srbMDIAW qy isMG s`jxW, Kws krky ipqw horW dI AwigAw mMn ky ieh b`Dy c`tI Brn vwlI C`t cu`kxI hI peI Aqy ipqw horW ny mYƒ Gyr Gwr ky dlIl nwl kwiel kr hI ilAw ik ‘^lko Kudw’ dI syvw krnI ‘Kwlk’ dI syvw hI hY Aqy aus dy rIJwvn dw auqm vsIlw iek ieh hY[ ies h`lw SyrI nwl qur ipAw[ BwvyN isMG Ajy nhIN sijAw sI pRMqU mony, nVI mwr dy hQoN nw Ckx vwlI rihq rihxI dI kmweI pihloN hI krn lg ipAw sI[ eys krky Awpxy nwl iek lWgrI (rsoeIAw hI kho) jo kyswDwrI sI qy nVImwr nhIN sI, lY ky qur ipAw[
rkm rsd dy mul dI vsUl kr lYNdw sI Aqy eyDroN sukI rsd lY ky sB kuJ hzm kr jWdw sI, Aj Kws qOr qy swirAW qoN vD duKI hoieAw[ aus dy rwhIN myry briKlw& ausy idn swry Amly ny rL ky goNdW guMdxIAW SurU kr id`qIAW qy ienwkUlyitMg A&sr pws Skwieq ho geI ik ieh nwieb qihsIldwr nwjwiez qMg krdw hY[ mYƒ bulwieAw igAw[ mYN ienwkUlyitMg A&sr qoN puiCAw ik kI mYƒ Awpxy ^rc dy roznwmcy ivcoN k`F ky d`s skdy ho ik Awp ny ies mukwm AMdr kI kuC cIjW mMgwaux dw ieMnfYNt (toNbU) bihry dI rwhIN dukwndwr ƒ id`qw[ aus ny qurMq AwpxI ieMnfYNt buk kF ky mYƒ ivKw id`qI[ mYN BI qurq Purq dukwndwr ƒ bulw ilAw Aqy aus ieMnfYNt Anuswr ausy qoN ihswb cukwieAw qW rsId dI rkm nwloN qIjw ih`sw Gt Krcw ienwkUlyitMg A&sr dy zumyN inkilAw[ bwkI dI rkm Asl rkm qoN iqguxI bihrw aus QoN lY cu`kw sI qy Awp hI aufwauxI cwhMdw sI pr aufw nw sikAw[ jd ieh kleI (pwj) KulHI qW lYxy dy dyxy pY gey[ ienwkUlyitMg A&sr qwmqVUk ho igAw qy ausy vyly bihry dy htwaux dy hukm dy id`qw Aqy ikhw ik ies pr muk`dmw clwieAw jwvy[ bihrw Pyr hwVy k`Fy qy pYrIN pvy ik bKSo qy bKSvwE[ mYƒ qrs Aw igAw qy ienwkUlyitMg A&sr ƒ smJwieAw ik ‘muk`dmw qW ies pr ikAw clwauxw hY jwx idE[ Agy ƒ AwpxI qkVweI kr lvo[ jd qk Awp dy vwsqy nvW bihrw nw iml jwvy aus vkq qk iesy ƒ GVIsI clo[ ikauNik dOry ivc Awp ƒ nw-h`k qklIP hovygI[ dUjy bihry dy Awaux pr ies ƒ k`F id`qw jwvygw[’
is`KW dI scweI dw is`kw g`l kI myrw AwKw aus ny mMn ilAw qy ausy idn qoN aus dy idl aupr is`KW vwlI
sicAweI dw is`kw bYT igAw Aqy kihx l`gw, ‘suixAw sI ik is`K suicAwr huMdy hn, so TIk dyiKAw[’ mYN AwiKAw ik ‘mYN qW Ajy is`KI dw aumYdvwr hW; is`K nhIN[ jyhVy gurU ky is`K hn, auhnW dIAW krnIAw dw qW ikxkw mwqR BI mYƒ pRwpq nhIN hoieAw[’ aus idn qoN auh myrw gUVHw imqR bx igAw qy inj dw ihswb-ikqwb BI sB myry spurd kr id`qw[ ijQy Agy aus dy ds ds dmVy roz dy Krc huMdy sn, auQy iqMn iqMn, cwr cwr, msW Krc hox qy KwD Kurwk Awidk dy smwn aus qoN BI sohxy[ dUjy pwisEN mlbw PMf ivcoN BI iek kOfI nw iksy ƒ lYx dyxI[ mhInw fyF mhInw qW mYN aus dw ihswb ikqwb Awpxy pws r`iKAw, Pyr ausy ƒ sB ibauNq isKw ky aus dy hvwly kr id`qw, ikauNik mYQoN ies KVK`s ivc Kcq rih ky AwpxI hor ifaUtI pUry qOr qy nhIN inBdI sI[ eysy qrHW kuC smW lMiGAw[
fwlI dyx vwilAW dw pRsMg
kuC icr ip`CoN Aswfy dysI KuSwmdI t`tUAW zYldwrW, sPYdpoSW ny fwlI Awid lYx dI vwdI aus ƒ pw id`qI[ jd mYƒ pqw l`gw qW mYN hukm id`qw koeI zYldwr s&YdpoS Awidk fwlI lY ky ienwkUlyitMg A&sr pws m`q jwvy qy myry pu`Cy ibnW aus ƒ mq Aw ky imly[
jylH ic`TIAW
12
ieh sux ky auh bVw K&w KUn hoieAw qy mYƒ Awpxy kYNp ivc bulwieAw qy boilAw ik ‘qYN Awpy hI Aijhw hukm dy ky myrI hqk kIqI hY qy mYQoN puiCAw BI nhIN[’ mYN aus ƒ AwiKAw ik ‘mYƒ fI.sI. (ifptI kimSnr) dy Kws hdwieq kIqI sI ik ienwkUlyitMg A&sr nvW hY qy ies mulk dy rsmo irvwj ƒ jwxdw nhIN[ so jy koeI Xog AXog g`l hovygI qW aus dw izmyNvwr qUM hI TihrwieAw jwvyNgw[ so mYN aus hdwieq mUjb kMm kIqw hY, ikauNik ieh KuSwmdI lok hn Awp ƒ ienHW dw pqw nhIN[ ieh AwpxI Kud-grzI dI Kwqr Awp dy pws Aw ky nwhk Awp ƒ qMg krdy hn qy hor hor AXog AwdqW isKwauNdy hn, ieh smJky mYN iehnW ƒ bMd kr id`qw hY ik myry puCy ibnW Awp pws mq Awvx[’
ienwkUlyitMg A&sr- Awp ny ies ivc kI AXogqw dyKI? mYN- ieh fwlIAW lY ky AwauNdy hn[ ienwkUlyitMg A&sr- fwlIAW lYx Aqy dyx ivc kI AXogqw hY? mYN- fwlI lYxW iek qrHW dI irSvqKorI hY[ mYN nhIN cwhuMdw ik ieh lok Awp ƒ fwlI
dy dy ky irSvq lYxw isKwaux[ ienwkUlyitMg A&sr- kI ies pRkwr dI ^ws hdwieq Awp ƒ ifptI kimSnr v`loN
hoeI hY? qy kI fwlI lYxw dyxw ies mulk dw irvwj nhIN? jy irvwj nhIN qW ieh lok ikauN myry pws AwauNdy hn? jy hY, qW Awp ikauN rokdy ho?
A&srW dy dwau hyT nw AwieAw[ EVk iek idn ipqw horW ƒ bulw ky aunHW dy swmHxy mYƒ fI.sI. dI koTI auqy cwr cuPyirEN Awx GyirAw[
qsIldwrI CfxI pihlW qW mYN mSt hI krI rKI[ EVk jdoN bhuq hI ju`c krky mYQoN auqr mMigAw
igAw ik qUM gvrnimMt dI nOkrI ikauN nhIN krdw? qW mYN AwiKAw ik ‘mYN qW ies krky nOkrI krn ligAw sI ik mYƒ ieh i^Awl sI ik Kwlk dI Klkq dI syvw krnI Kwlk dI syvw krnw hY qy ieho ausdy rIJwvx dw swDn hY, qy Boly Bwau duAwrw myrw ieh i^Awl BI sI ik gvrnimMt iek syvwdwrW dI kMpnI bxI hoeI hY, qy koeI ienswn iek`lw syvw nhIN inBw skdw jd qk ik iksy syvw mMfl (kMpnI) ivc ho ky syvw dw sWJIvwl nw bxy[ so mYN ieho munwsb smiJAw sI ik ies gvrnimMt rUpI kMpnI dw mYNbr bxW qy mYNbr bx ky XQw Xog syvw krky jnm s&lw krW[ pRMqU qlK qzrby qoN mYƒ swbq ho cu`kw hY ik myrI pRm inrwsqw ƒ ieh gvrnimMt rUpI kMpnI AqXwcwr mMfl hY[ bVy qoN bVw hwkm gvrnimMt srvYNt (syvk) khwauNdw hY pr syvw koeI nhIN krdw[ iekdUM vwiFEN sB sMnH-mwr hI iek`Ty hoey hoey hn[ eys vwsqy myrw auh i^Awl dUr ho cu`kw hY ik mYN AYsI Jmylydwr brwey nwm syvw (service) krW[ dUsry qihsIldwrI dI syvw qdy hI pRmwx pY skdI hY Aqy qdy hI ieh syvw ‘syvw’ khw skdI hY jykr mYN ieh syvw kdw hoieAw iensw& kr skW[ iensw& inAwie ijs ƒ s`co s`c inAwauN inbyVw AwKdy hn auh ies gvrnimMt rUpI kMpnI ivc rih ky ho hI nhIN skdw[ Drm inAwauN auQy hI ho skdw hY ijQy ik inAwauN inbyVn vwly hyTW qoN lY ky auqy qweIN swry dy swry myry AsUl AkIdy Anuswr (jo mYN gurmiq qoN gRihx kIqw hY) au~c jIvn vwly DrmI purS ho jwvx[ Aqy qIsry jd qIkr ieh kwƒn Shwdq (Law of evidence) mOjUd hY aus vkq qweIN inAwauN iensw& ho hI nhIN skdw[ mYƒ pqw nhIN ik ieh kwƒn Shwdq iks vyly dw bixAw hoieAw hY, kdoN ku dw ieQy pRclq hY, pr ies ivc koeI S`k nhIN ik jdoN ieh bixAw hoxw hY audoN s`c bolx dI Awm qOr ’qy kudrqI Awdq qy SuB Awcrn vwlI zwqI is&q audoN dy bMidAW AMdr mOjUd hoxI hY[ A`j klH dy zmwny JUT dw bwzwr dunIAW ivc grm hY qy s`c bolx vwly ivrly hI hn[ ijnHW dw pySw hI JUT bolxw hY, aunHW dw Drm-eImwn hI koeI nhIN[ Aksr AYsy JUTy dy pySy vwly purS hI hn ijnHW dI gvwhI auqy dIvwnI, &OjdwrI Awidk sB muk`dimAW dy &Ysly huMdy hn[ hr iek ipMf bsqI qy Sihr ivc ^ws ^ws AwdmI hn ijnHW dw pySw hI gvwhI dyxw hY[ A`j qoN bwrW swl ipCly muk`dimAW dw rIkwrf (imslW) k`F ky dyK lvo ik hr iek ipMf ivcoN hr pRkwr dy muk`dimAW ivc bhuq kr ky AYsy gvwhI pySw AwdmIAW dy nwauN hI pwey jwxgy ijnHW dI Shwdq auqy bhuq swry &Ysly hoey hn[ A`j klH dy gvwhI pySw AwdmIAW dI keI iek ipMfW ivcoN myry pws ilst (Pihirsq) mOjUd hY[ auhI AwdmI bhuq krky hr iek kcihrI ivc bqOr gvwh dy pyS huMdy hn[ munis& dI kcihrI ivc jwE qd BI auhI[
jylH ic`TIAW
17
eI.ey.sI. (Extra Assistant Commissioner) dI kcihrI ivc dyKo qd BI auhI[ Qrf gryf, sYkMf gryf, Pst gryf iksy BI mijstryt dI kichrI ivc jwE qy dyKo qd BI ausy ilst ivcoN hI gvwhI pySw AwdmI bqOr gvwh pyS huMdy imlxgy[ ifsitRkt j`j, sYSn j`j dI Adwlq ivc BI eysy gvwhI pySw ilst (&ihirsq) dy AwdmI gvwhI idMdy pwey jwxgy[ S`k hovy qW hryk Adwlq dy v`Ko v`K rIkwrfW (imslW) ƒ k`F ky vyK lvo[ pRq`K ƒ pRmwx dI loV nhIN[ Ajyhy AwdmIAW dw pySw hI gvwhI dyxw hY[ do do cwr cwr Awny AQvw quC rkm aupr ivk ky gvwhIAW dy AwauNdy hn qy sPYd JUT bol idMdy hn[ ijnHW dw pySw hI do cwr Awny Xw rupey DylI ipCy gvwhI dyxw hY, auQy s`c JUT dI qmIz hI kI? aunHW dI AMqS krx hI murdw ho jWdI hY[ hux d`so ik AYsy SKsW dI gvwhI auqy jo hwkm &Yslw idMdy hn, kI auh inAwiekwrI bx skdy hn? kI auh Drm iensw& vwlI s`cI syvw (ifaUtI) Adw krdy jW kr skdy hn? kdwicq nhIN! KrIKq jy koeI ^udw dy KOP vwlw bhuq krU qW mOky pr jw ky muk`dmy dI q&qIS krU[ &rz kro ik iek ipMf ivc ^Un hoieAw hY qy mYN auQy mOky pr jw ky q&qIS krn l`gw hW[ mOky dI q&qIS qy sB lokW dI zbwnI mYƒ mlUm hoieAw ik &lwny AwdmI ny ^Un kIqw hY pr AslI ^UnI dy bri^lw& jy Gto Gt do gvwh Shwdq (gvwhI) dyx leI nhIN imldy qW myrI mOky dI q&qIS dw &Yslw jy mYN gvwhW dI Shwdq ibhUx dy BI dyvW qW auproN jw ky Kwrj ho jwvygw Aqy jy iksy bygunwh SKs dy bri^lw& (cwhy auh AslI ^UnI nhIN) do &rzI gvwh KVy ho jWdy hn qy aunHW dI gvwhI auqy jo &Yslw id`qw jWdw hY qW auh &Yslw (sound, valid judgement) pUrw qy TIk &Yslw smiJAw jWdw hY qy aupr hweI kort qk nhIN tu`t skdw[ gvwhW dI Shwdq ibhUx muk`dmy dw &Yslw aupr jw ky pihlI kort (Adwlq) ivc hI tu`t jweygw, so mOky dI q&qIS iksy kMm nw hoeI[ Ajyhy mOky dI q&qIS auQy inrBr (mbnI) &rzI gvwhI dI JUTI Shwdq ibhUxy muk`dimAW dy ijMny BI &Ysly mYN krUMgw aupr jw ky r`d huMdy cly jwxgy[ bs, QoVy Arsy ivc mYƒ iek nwlwiek mYijstryt smJ ky Av`l qW k`F hI idqw jwvygw, nhIN qW fIgryf (drjw Gtwauxw) qW zrUr hI kIqw jwaUgw[ eys fIgryf hox dI nmoSI ivc jy mYN AwpxI klw qoN hyTW if`g ipAw qy nyknwm mYijstryt hox dI knOf ivc pY ky kwƒn Shwdq dI pUC PV bYTw qW Drm inAwauN, iensw& krnoN igAw guAwqw hoieAw Aqy gvrnmYNtI sMnH mwr kMpnI ivc Swml ho ky Awpxw prlok gvw bYTW qW myry kI h`Q AwieAw, isvwey pCoqwvy dy[ qW qy “AYsw kMmu mUly n kIcY ijqu AMiq pCoqweIAY]”* ies leI Awpxy ieSt gurdyv dy hukm ƒ gRihx krky aus au~pr huxy qoN hI ikauN nw kwiem irhw jwvy[ AYsw hI hwl quhwfy ^u&IAw pulIs dy mihkmy dw ho irhw hY jo Anykw pRkwr dy JUT, &ryb, D`ky DmkIAW dy dy ky Awpxw au~lU is`D kr rhy hn[ eyho hwl A`j klH dy plIfrW dw hY[ aunHW pws JUTw s`cw muk`dmw jo BI Awvy sB ƒ Awpxy kwƒny Shwdq dI quPYl s`cw krky idKw idMdy hn[ ApRwDI ƒ brI qy inr-ApRwDI ƒ PWsI luAw idMdy hn[ bs KIsw pur qy muTI qr cwhIdI
* rwmklI m: 3 AnMdu, 918
jylH ic`TIAW
18
hY[ inAwauN iensw& qW kyvl Dwrimk ihrdy AMdr huMdw hY[ au~c rUhwnI jIvn vwly DrmI purS qoN ibhUx koeI inAwauN krn dI fINg nhIN mwr skdw[ ^ws krky AYsy QW ijQy ik hyTW qoN lY ky aupr qk cwr cuPyry ies qrHW dw islislw bixAw hoieAw hY auQy iek A`Dw Aijhy DrmI jIvn vwlw purS kI kr skdw hY? qy mYN Ajy aus rUhwnI AOj vwly jIvn dw muqlwSI hW, Kyp Ajy l`dI hI nhIN[ eys Gwty vwly sOdy ivc pY ky KypoN ^wlI jwx vwlI g`l myry nwl hoxI hY[ ies krky mYN ies Gwty vwly sOdy ivc kdy BI nhIN pYxw cwhuMdw qy nw hI pvWgw[’
sony dI icVI myrw ieh tky vrgw korw jvwb sux ky ifptI kimSnr qy fwktr iPSr ny myry ipqw
horW ƒ snmuK ho ky ikhw ik, ‘srdwr swihb A&sos! Awp kw lVkw nw Awp ky kwm kw rhw nw hmwry kwm kw[ qumwry hwQ sy igAw[ AOr hmwry hwQ BI nw Aweygw[ A&sos ik gvrnimMt ky hwQ sy eyk sony kI icVIAw jwqI hY[ bVy A&sos kI bwq hY ik Awp kI aumYd pUrI nw hUeI, AOr hm ko BI s^q mwXUsI hUeI, ikauNik nw hI kwƒny Shwdq tUtygw nwhI Xyh srkwr kI nOkrI krygw[’ ieh hY myrI sMKyp dwsqwn srkwrI nOkrI krn dI qy kr ky C`f dyx dI Aqy C`f ky muV kdy nw krn dI[
cwhy myry ipqw horW ƒ myrI v`loN Drm inrwsqw hoeI prMqU auh myry aupr nwrwz kdy nhIN hoey qy nw hI AwpxI kRopI zwhr kIqI[ ikauNik aunHW ƒ myrI pRmwrQk dSw sMbMDI ijgrI bYrwg dSw dw pUrn qOr pr inscy pUrbk pqw lg cu`kw sI[ dUsry myrI hr qrHW dI syvw qwibAwdwrI dy kwrn myry auqy idloN pRsMn rihMdy sn[ kdy kdweIN aunHW ƒ A&sos zrUr AwauNdw sI ik aunHW dI aumMg jo AwpxI aulwd ƒ srkwrI auicAW AhuidAW pr dyKx dI sI pUrI nw hoeI[ ijs dy kwrn ik hzwrW hI rupey ^rc kIqy[ keI vwr mYƒ Pyr ipAwr puckwr ky rzwmMd krwauxw cwihAw pr ins&l hI igAw[ ies bwq pRQwie ik aunHW ƒ myry pRmwrQ sbMDI AQwh isdk Bwvnw dw inscy pUrbk ikvyN pqw l`gw, iek ^ws dwsqwn dw suxwauxw idlcspI qoN ^wlI nhIN hovygw[ auh ies ibD hY:-
“srb rog kw AauKdu nwmu”
dws ƒ AMimRq Ckx qoN pihlW hI BlI pRkwr keI iek gurmiq AsUlW qy gurU Gr idAW AkIidAW dI s`cweI au~qy idRVH Brosw ho cu`kw sI[ aunHW ivcoN iek ieh BI sI ik “srb rog kw AauKdu nwmu”* dy gurvwk Anuswr ijqny BI srIrk qy mwnsk rog hn sB dI dwrU AOKDI iek ‘nwm’ kyvl ‘nwm’ hY[ ieh sB qoN s`cI srySt AOKDI hY[ ies ivSy qy keI vwr ipqw horW nwl crcw ho pYNdI sI[ pr auh nhIN cwhuMdy sn ik mYN dvweIAW Awidk vloN iksy bImwrI TmwrI dy vyly ienkwrI hovW qy nw hI aunHW dw Brosw
* gauVI suKmnI m: 5, 274
jylH ic`TIAW
19
bJdw sI ik scmuc nwm ivc srb rogW dy dwrU krn dI klw hY! ieh qW auh mMndy sn ik nwm dvwrw mwnisk rogW dI nivrqI ho skdI hY pr srIrk rogW dI AOKDI auh ‘nwm’ ƒ hI smJdy qy nw hI mMndy sn[
kudrq AYsI bxI ik auh iek vwr bImwr ho gey[ bImwr BI AYsy s^q hoey ik luiDAwxy hspqwl ivc aunHW ƒ iljwxw ipAw, dws aunHW dI syvw ^wqr nwl igAw[ iek do hor syvwdwr nOkr BI swQ lY ley qy iek do sbMDI ipMf ivcoN jo aunHW dy bVy ihqU sn auh BI sMg ho gey[ hspqwl jw ky iek spYSl kmrw ilAw igAw qy dwrU bUtI dvwrw ielwj ArMB hoieAw[ myrI mnSw aunHW ƒ ieQy ilAw ky ielwj krwaux dI nhIN sI prMqU ipqw horW dI Aqy srb sbMDIAW dI pRbl rwie dy swmHxy myrI mnSw dI kI hYsIAq sI? syvw dw Avsr h`Q lgw dyK ky mYN BI nwl hI qur ipAw qy ipqw horIN BI nwl lY jwx ivc bhuq iK`c krdy sn[ ielwj ArMB hoey ƒ h&qw bIq igAw, pr kuC BI Awrwm qy &wiedw mrz (rog) ƒ nw hoieAw qy aunHW hI idnW ivc Sihr ivc mlyrIey qwp dI bImwrI bhuq zorW qy PYlI hoeI sI[ cwhy hspqwl Sihr qoN bhuq dUr sI pr AOSDI qy p`Q sbMDI ^ws Kurwk dy pRbMD ^wqr idn ivc keI keI vwr Sihr jwxw pYNdw sI[ h&qy dy AMdr AMdr swry AwdmI buKwr nwl bImwr ho ky Gr ƒ cly gey[ iek dws hI iek`lw ipqw horW dy pws rih igAw[ ipMfoN hor AwdmI syvw vwsqy Byjy gey, pr jo Awvy so bImwr ho jwvy[ jlMDroN swfy irSqydwr srdwr auqm isMG jI plIfr koloN Awpxw purwxw nOkr KVkU mMgvwieAw[ auh BI AwauNdy swr hI buKwr nwl ic`q ho igAw[ sB ƒ bImwr ho ky ipCWh muVnw ipAw[ dws hI dws iPr iek`lw rih igAw[ auDr ipqw horW dI hwlq bhuq ^qrnwk ho geI[ mYƒ bVI muSkl qW ieh pyS AweI ik mYN ipqw horW pws rhW jW Sihr jw ky sOdw p`qw ilAwvW[ ies qoN ibnW mYƒ keI keI vwr idn ivc fwktr &qh cMd isvl srjn dI koTI (jo Sihr ivc sI) jwxw pYNdw sI[ ikauNik auh hspqwl qW kdy iek A`DI vwr idn ivc AwauNdw huMdw sI Aqy ipqw horW ƒ Awpxy zyr ielwj riKAw hoieAw sI[ BwvyN AisstYNt srjn, Aw&Isr iencwrj hwspItl qy dUjy hwspItl AisstYNt BI hr vkq dwrU bUtI qy ielwj dI ingrwnI rKdy sn pr isvl srjn ny mYƒ AwK CifAw sI ik iqMn iqMn GMty pscwq ^br pucwauNdy rho[ so mYƒ iek`ly ƒ hI sB kMm krny pYNdy[ BwdoN dI kVkdI Du`p qy huMms ivc iq`KV dupihry hI Pyry pwauxy pYNdy[
EVk mYƒ buKwr horW ny Aw mUMh idKwieAw[ iqMn cwr idn qW mYN kuC nw jwixAw[ buKwr dy ivc hI iPrdw qurdw qy bdsqUr syvw krdw irhw[ pMjvyN idn kWby dw Aijhw qwp Aw ky tihlw krn l`gw ik Atu`t thly dvwrw klw hr leI qy mYƒ ibsqry aupr fyg ilAw[ AYisstYNt srjn AwieAw[ mYƒ dyK ky boilAw ik ‘dvweI KwE’[ mYN AwiKAw, ‘mYN nhIN KwxI’, g`l kI bhuq swrw sMbwd aus dy nwl hoieAw aus ny bQyrw AwiKAw qy smJwieAw ik: ‘dyK qyrw ipqw AYs vyly mOq dy mUMh ipAw hY[ isvl srjn qy hor swry Sihr dy fwktr iml ky rwie pws kr cu`ky hn ik 24 GMitAW dy AMdr AMdr qyry ipqw horIN pwr bolxgy[ bcx dw koeI FMg nhIN[ koeI dvweI ielwj kwrgr nhIN ho skdw[ ies smyN jy qUM syvw nw kryN qW qUM bVw AikRqGx hYN[ qyry ibnW hor koeI AYQy nhIN[ sB
jylH ic`TIAW
20
AwdmI qyry nwl dy bImwr ho ky cly gey hn[ hux qUM BI rihMdw KUMhdw if`gw ipAw hYN[ jy dvweI Kw lvyNgw qW rwzI ho ky Awpxy ipqw dI jWdI vwr dI syvw qW kr lvyNgw[ qyrw Armwn qW bwkI nw rih jwaU[ ijs ^wqr qUM nwl AwieAw hYN Aqy hux qIk jo ieqnI syvw GwlI hY, jy AMqI Aausr dI syvw nw kIqI qW sB ins&l hI jwvygI[ auT dvweI pI lY[’ dws ny kih suxwieAw ik, ‘quhwfI ijs dvweI ny hux qweIN myry ipqw jI ƒ rwzI nhIN kIqw qy quhwƒ h&iqAW dy h&qy dvweI idMidAW qy ielwj kridAW ƒ guzr gey pr k`K Asr qy &wiedw nw hoieAw Aqy ijs quhwfI dvweI ny myry nwl dy AwdmIAW dw mlyrIAw qwp hrn dI qwsIr BI nw r`KI qW hI aunHW ƒ AYQoN muV ky Gro GrI jwxw ipAw, quhwfw aus dvweI ny myry aupr hux kI Kwk Asr krnw hY[ myrI dvweI myry pws hY[ jwE! mYƒ AOKw nw kro[ mYN quhwfI dvweI dvUeI koeI nhIN lYxI[’ myry ieqny kory krwry au~qr pr auh bVw qwm-qVUk hoieAw qy iek do puVIAW iksy dvweI dIAW mMjy kol fTy hoey myz pr r`K ky qy ies ibD qwVnw pUrbk DmkI dy ky cilAw igAw ik ‘dyKo ieh do puVIAW mYN dvweI dIAW myz pr r`K cilAw hW[ iek GMty pscwq mYN iPr AwvWgw[ jy qYN myry ipCoN ieh puVIAW Kw leIAW qd qW Blw, nhIN qW qYƒ sxy qyry mrnhwry bwp dy hspqwloN D`ky mwr ky qy GVIs ky bwhr k`F id`qw jwvygw[’ myry ihrdy aupr aus dI DmkI dw rweI mwqR BI Asr nw hoieAw[ iek vwr bl Dwr ky ipqw horW dy pws igAw jo myry mMjy qoN kmry dy dUjy pwsy dy KUMjy koeI ds pMdrW gz dy &wsly qy plMG pr ibrwjy byhoS pey sn[ mYN jw ky kI dyiKAw ik nbz qW aunHW dI tu`t c`lI hY, l`qW bwhW TMfIAW pY rhIAW hn[ n`k dI kUmlI muV cu`kI hY qy GorVU qW iek do idn pihlW qoN hI bj irhw sI, A`KW qoN idsxw qy kMnW qoN suxnw BI pihly do idnW qoN bMd ho cu`kw sI[ ikauNik iqMn cwr idnW qoN ipSwb au~kw hI bMd ho cu`kw sI[ bQyry kYQItr (pySwb vwly sUey) lgwey pr pySwb nw hI auqirAw[ klH AwQxy isvl srjn qy hor fwktr sB hwlq dyKky myry swmHxy kih gey sn ik swry pySwb dw zihr bx igAw hY qy zihr hux swry srIr dy rgo rySy ivc pRvyS kr cu`kw hY[ hux bcx dI koeI aumYd nhIN qy mYƒ AwK gey sn ik ibhqr hY idn cVHdy hI Awpxy ipMf ƒ qwr dy idE[ pr mYN nw qwr dy sikAw, nw Sihr ivc iksy ƒ ^br dy sikAw ikauNik idn cVHdy ƒ mYN BI mMjy auqy if`g cu`kw sI[
hux prq`K nwzk hwlq Aw^rI smyN dI vyK ky mYN kuC fwvW fol ijhw hox l`gw[ qW myry AMdroN Awvwz AweI, “srb rog kw AauKdu nwmu”[* mYƒ Fwrs b`JI[ myry ivc isdk auCwlw mwr auiTAw[ sB pwisEN inrwsy ho cu`ky dI tyk ies Awvwz pr itkI jo Awvwz ik myrw ieMdIAw AsUl bx c`ukI sI[ gupq Ardws soD ky Awpxy mMjy pr jw lMmIAW qwxIAW, audwly kMbl vlyHt ilAw qy pey pey hI sRI jpujI swihb jI dI mhW mMqR rUp bwxI dw pwT ArMB id`qw[ (ikauNik bwxI qoN v`Kry nwm dI qW Ajy mYƒ gXwq hI nhIN sI qy bwxI ƒ hI nwm srUp smJdw sI) ieh pwT mYN Awpxy mn hI mn ivc surqI dvwrw krn lg ipAw[ (ikauNik mYƒ surqI dvwrw jpujI swihb dy AKMf pwT krn dw
* gauVI suKmnI m: 5, 274
jylH ic`TIAW
21
AiBAws bhuq ho cu`kw sI[) pMj pwTW dw Bog eysy iekwgr ibRqI nwl pwieAw[ Pyr ibRqI “mMny kI pauVI" ivc AijhI juVI ik muV ausy pauVI dw pwT hoeI jwvy, AgwhW qury hI nw[ ieqny ƒ myrI surqI jo KulHI qW kI dyKdw hW ik myrw srIr muVHko muVHkI (psIno psInw) hoieAw ipAw hY Aqy qwp qUp ikqy nhIN[ B`T vWgUM qp rhy qn bdn AMdr TMf vrq rhI hY qy mYN hOlw Pul vrgw nvW nroAw ho igAw hW[ Jt psInw pUMJ ky swvDwn ho KVoqw qy ipqw horW vl AOilHAw ik dyKW aunHW dw kI hwl hY[ myry i^Awl AMdr ieh sI ik bIq cu`ky hoxgy, pr jdoN mYN nyVy igAw qW kI dyKdw hW ik aunHW dI pYNd vl ipAw pySwb vwlw BWfw pySwb nwl BirAw ipAw hY[ jd nbz dyKI qW TIk cl rhI hY qy suAws BI sw& Aw irhw hY[ srIr swrw aunHW dw BI muVHko muVHkI ho irhw hY (cwhy aunHW pr cwdr BI nhIN EVHI hoeI sI) myrI KuSI dI koeI h`d nw rhI[ Pyr mYN aunHW ƒ bulwieAw qW auh ausy vkq myry vl A`KW auGyV ky boly (AYauN mlUm hoieAw ijvyN fUMGI smwDI ivcoN inkly hn) ik ‘bytw! koeI SKs myry kwnoN myN ikqI dyr sy mMny kI pauVI pVH rhw hY[ AOr muJ ko bhuq srUr AnMd Aw rhw hY[’** eyqnI g`l kih Pyr mSt ho gey[ ieh g`l sux myrI hYrwnI dI koeI h`d nw rhI[ mYN KVw KVw hI Aw-muhwrw Akwl purK dy Sukr DMnvwd ivc juV ipAw[ myry lUM lUM ivcoN Sukr dI DuMn auTy[
eysy dSw ivc mYN Awpxy ipqw jI dy isrhwxy Kloqw sI ik bwhroN AYisstYNt srjn Aw igAw qy AwauNdw hI mYƒ nvW nroAw dyK ky AwKwx l`gw, ‘SwbwS! ^Ub! dvweI ko Kw lIAw nw, jo hm dy gey Qy, qb hI qo Ab qMdrusq ho gey ho nw[’ mYN au~qr ivc myz vl ieSwrw (sYnq) krky AwiKAw, ‘AOh peIAW ny Awp dIAW dvweI dIAW puVIAW, ck lO!’ puVIAW swvIAW hI peIAW dyK ky m`Qy qy iqaUVI cVHw myry vl AwieAw qy myrI nbz nwVI Awidk dyK ky hYrwn ho ky pu`Cx l`gw ik ‘buKwr kYsy dUr hUAw?’ mYN Awpxy ipqw v`l ieSwrw krky AwiKAw, ‘zrw ienHW dI hwlq BI dyKo[’ jdoN auDr JwikAw qy ipqw horW dI nvIN nroeI hwlq dyKI qW cikRq rih igAw, dMd juV gey[ bu`q bx ky KVo igAw qy boilAw, ‘iXh ikAw jwdU hUAw?’
‘mMnY kI pauVI’ kw jwdU myry ipqw jI dy mUMho inkilAw, ‘iXh mMnY kI pauVI kw jwdU hY[’ ieqnI kih ky Pyr
A`KW mIc ky mSt ho gey, fwktr Pyr aunHW ƒ bulwx qW AwKx, ‘hm ko mMnY kI pauVI ky iDAwn sy mq aucwt kro[ hmwry kwnoN myN mMnY kI pauVI kI gUMj Aw rhI hY[’
myry mUMhoN inkilAw, ‘fwktr jI! “srb rog kw AauKdu nwmu]” bs eyho jwdU hY, eyho ikRSmw hY[ qusIN swry iml ky jo Pqvw dy cu`ky sI, dyKo aus dy ault krqwr ny kI Ascrj Bwxw vrqwieAw hY[’ fwktr CyqI CyqI bwhr inkilAw qy bweIiskl pr cVH ky isvl srjn dy pws igAw qy AwpxI ihkmq AmlI dIAW fINgW mwr ky aus ƒ nwl ilAwieAw qy ipqw horW dw hwl idKwieAw[ auh BI hYrwn qy dMg rih igAw ik ieqnI dyr dw zihr
** BweI swihb dy ipqw Aksr aurdU boilAw krdy sn[
jylH ic`TIAW
22
bixAw pySwb iks qrHW inkilAw qy tu`tIAW hoeIAW nbzW ikvyN muVIAW qy 106 drjy qoN tipAw hoieAw buKwr ikvyN auqirAw[ auh Awps ivcIN pey KihbVn qy dws Awpxy Akwl purK dI SukrguzwrI ivc msq qy ipqw horIN mMnY kI pauVI dI DuMnI ivc msq[ mukdI g`l ieh hY ik do iqMn idnW ip`CoN kmzorI dUr hox pr nON br nON dSw ivc ipqw horW ƒ Gr ilAWdw igAw[ aus idn qoN myrw ds guxw vDyrw Brosw bwxI dI brkq qy nwm klw vwly pRqwp pRQwie ho igAw qy ipqw horW dI AjyhI ^wqr jmw hoeI ik qd qoN pscwq myrI gurmiq BwvnI i^AwlW dI s`cweI dw is`kw aunHW dy idl AMdr bYT igAw[ aus idn qoN mYƒ kdy gurmiq sMbMDI i^AwlW dy qIbr vyg v`loN nhIN hoiVAw htikAw[ so jd mYN ivfwxI cwkrI dy Bwr v`loN hOlw ho igAw, qW AMimRq Ckx dy SuB Avsr dIAW iqAwrIAW hox lg peIAW[ iesy Bwgy Bry smwgm juVn qoN pihlW iek vwr iek bVI suMdr Gtnw vrq cu`kI sI, ijs dw izkr krnw bhuq AnMddwiek Bwsdw hY[
iek suMdr Gtnw gujrvwl* dI isMG sBw dw slwnw dIvwn hY[ sMgq isMG sBw dy mkwn ivc Fko FkI
juV rhI hY[ sRI Awsw jI dI vwr dw kIrqn AMimRq vyly sRI AMimRqsr jI dy rwgI isMGW v`loN ho irhw hY[ aus vyly mYN Aijhw mgn ho ky AnMd lY irhw sW ik ieh myrI izMdgI ivc pihlw idn sI[ mYƒ siq sMgq su`c mu`c bYkuMT rUp pRqIq hoeI[ mYƒ cwr cuPyry AMimRq brKw huMdI qy im`TI im`TI Puhwr pYNdI myry cwr cuPyry pRq`K pRqIq hoeI[ AkwS AMimRq dIAW lihrW nwl BirAw qy fulH fulH krdw srovr hI pRqIq hovy ijs dy ivc bYTw myrw smu`cw srIr ieSnwn kr irhw hY, pr srIr dy AMdr giq Ajy auh AMimRq m`jnI klw nhIN vrqI pRqIq huMdI[ pr rs srIr rUpI Bvswg dy AMdr AMimRq srovrI suK swgr ivcoN lIn hox Aw irhw hY[ mwnoN mYN ies lok ivc hI nhIN[ eys mgnqw ivc bYTy ƒ mYƒ kI pRqIq hoieAw ik iek gurU kw ipAwrw pMjW ipAwirAW ivcoN myrI Er myry ip`T ipCy vl quirAw Aw irhw hY[ AYsw Bwsy ik scKMf qoN Aw irhw hY qy scKMf ƒ mYƒ lY jwx leI Aw irhw hY[ AwpxI Ac`l mgnwnMd smwDI ivc swmHxy kIrqn ho irhw dyK irhw hW qy ip`T ipCy aus ipAwry ƒ pRym ltk ivc qy scKMfI Dun ivc AwauNdw dyK irhw hW[ mwno myry ipCly pwsy BI do A`KW auh idRSX dyKx vwlIAW hor l`gIAW hoeIAW hn[ pr eyh swrw nzwrw myry Bw dw DrqI Asmwn dy m`D ivc vrq irhw jwpdw hY[ auho g`l hoeI, ijvyN auh ipAwrw myrI Er AwauNdw hI ids irhw sI[ s`cmu`c hI mlkVy ijhy myry ipCy Awx KVoqw qy AwpxI id`b cuMbk hsq kml dI auNglI nwl mYƒ tuMb ky iek AwkRKx SkqI nwl Awpxy nwl lY quirAw, Pyr ipCWh ausy Er ƒ ijDroN AwieAw sI[ qy mUMhoN kuC nhIN boilAw qy mYQoN BI hu`q nhIN hoeI[ ipCy lg quirAw[ kIrqn AKwVy ivcoN BwvyN au~Tx ƒ ic`q nhIN sI krdw pr ies cwauceIly hulws Bry Aws Brosy nwl BirAw
BkuMinAW hoieAw, ik scKMf vl ƒ iljwieAw jw irhw hW, smwDI lgI lgweI aus ipAwry dy ipCy pRym mUrq bixAW iKcdw cilAw jw irhw hW[ mYƒ nhIN pRqIq huMdw ik myry pYr qur rhy hn Xw ifMGW BrIAW jw rhIAW hn[ qurqo Purq mYƒ iek Ajyhy id`b mMfl ivc iljw ky vwiVAw igAw ijQy mYN kI dyKdw hW, SWq vrq rhI hY[ sRI gurU gRMQ swihb jI dw pRkwS hY[ aupr cMdoAw sijAw hoieAw hY qy cOr ho irhw hY Aqy pMjy ipAwry bVy Adb snmwn nwl qwby KVy hn qy jdoN aus ipAwry ny sRI gurU gRMQ swihb Agy m`Qw tyikAw, jwxI eyho jyhI Bwau bwvnI sihq m`Qw tykdw mYN Agy iksy ƒ dyiKAw hI nhIN sI[ mYN BI ausy qrHW dI BwvnI ivc inmrIBUq ho ky m`Qw tyikAw, pr myrw tyikAw hoieAw sIs jwxI mYQoN cuikAw hI nw jwvy[ ausy ipAwry ny Qwpnw dy ky mYƒ swvDwn kIqw[ qW kI dyKdw hW ik iek isMG qW cOr krdw hY qy pMj ipAwry snmuK KVy mYƒ pu`C rhy hn ik AMimRq Ckx dI AiBlwKw hY? dws qoN jwxI mUMhoN qW kuC nhIN bol huMdw, pr rUhoN eyh auqr mwnoN AwpoN hI iek AgMmI qrIky nwl dy irhw hW[ ‘jI! jy dws AMimRq dw AiDkwr hY qW Ckw idE, Ckx dI AiBlwKw qW bhuq hY eydUM au~qm smW hor ikhVw juVnw hY[ myry DMn Bwg hn[’ qW Pyr hukm hoieAw ik ‘jy quhwfI iesqrI BI jhwz cVHn ƒ iqAwr hY qW nwl hI aus ƒ lY AwE[’ jd eynI Awvwz myrI kMnI peI mwnoN myrI mgn mUrCqw KulH geI[ jwxo aus id`b prlokI nzwry dw frwpsIn ho igAw ArQwq aus nzwry pr prdw pY igAw qy auh swrw Kyl A`KW AgoN jWdw irhw[ mYN kI dyKdw hW ik mYN iesy dunIAW ivc bYTw hW qy sRI gurU isMG sBw gujrvwl dy iek kmry ivc AMimRq pRcwr dI nim`q sRI gurU gRMQ swihb jI dy qwibAw pMj ipAwry KVy hn qy auho ipAwr jo mYƒ kIrqn mMfl ivcoN auTw ky ilAwieAw sI, jW dyKW qW iek pRymI isMG inkilAw[ jwxo swry ipAwry sxy gRMQI isMG dy Awpxy idb sUKCm srUpI jwmy ivcoN hor dI hor kwieAw plt ky sQUl srIr dy jwmy ivc Aw gey hn[ mYN aunHW ƒ AwiKAw ik ‘kI cMgw huMdw ik Awp mYƒ iek`ly ƒ hI AMimRq byVy qy cVHw idMdy[’ aunHW h`s ky auqr ivc ieh quk pVHI, “dIn dieAwl Brosy qyry] sBu prvwru cVwieAw byVy]”* qy AwiKAw ‘AwpnI pqnI ƒ BI iqAwr kr lvo; aus ƒ Aj ipCWh Cf jWdy qW bhuV myly nhIN hoxy sn[’ hor BI eys pRkwr dy bcn AwKy jo myry Xwd nhIN[ mYN siq bcn kih ky mMinAw qy iek vwr Pyr puiCAw ik ‘kI AYsw Amolk qy AlOikk Avsr kdy Pyr pRwpq ho jwvygw?’ qW bcn hoieAw ik ‘eys qoN BI vD ky[’ dws ƒ eys bcn qy pRqIq Aw geI qy auqSwhI rMgW ivc aus Avsr ƒ aufIkx l`gw[ dws dI jgXwsw keI swlW dI jgXwsw- hux qIbr vyg vwlI vYrwg-pRym-BrI jgXwsw sI[ myry AMimRq Ckx dy AiDkwr auqy pMQ muKIAW dI mohr lg c`ukI sI[ pihly pihl bhuq icr qW mYN eys BulyKy ivc irhw sI ik AMimRq Ckwaux hwry pMjW ipAwirAW dI cox myrI AwpxI mnSw Anuswr hoxI loVINdI hY[ pRMqU ieh i^Awl, BulyKw kdy dw dUr ho cu`kw sI[ ipAwirAW dI cox dw h`k pRbIn ^wlsw dIvwn ƒ hY, nw ik AMimRq AiBlwKIAW dI inj mrzI vwlI miq ƒ[ AMimRq AiBlwKI bpuVy jgXwsU jIv Blw au~c AMimRq klw iKfwrI
* gauVI pUrbI kbIr jI, 337
jylH ic`TIAW
24
gurmuK ipAwirAW dI Xogqw sbMDI pRIiKAw dw kI Anumwn lgw skdy hn? jy lgwauxgy BI qW AwpxI nIvIN miq Anuswr[ pRMqU A`j dy cmqkwry ny qW sw& &Yslw kr id`qw ik jyho jyhw iksy jgXwsU dw AiDkwr hoaU qyho jyhy hI Amr Pl iqs ƒ AmrI Bwxy dy Amr (hukm) nwl l`gxgy[ isAwxp qy cqurweI dI igxqI imxqI vwlIAW Alpg m`qW dI eyQy koeI QW nhIN[ so mYN hux ies pRkwr dIAW SuB icqvxIAW ƒ Cf ky AkwlI Amr dy qkIey qwx cwau, BrIAW AmrI aufIkW ivc idvs bqIq krn l`gw[ ApxI pqnI v`loN mYN au~kw hI Avyslw sI, ikauNik mYN pUrn qOr qy prK cu`kw sI ik auh inrsMsy myrI hr pRkwr dI rzw mrzI ivc rwzI hY qy nw hI mYƒ koeI Awpxy hudroN aus ƒ AwpxI mrzI dy AnkUl r`Kx ivc koeI pRISrm krnw ipAw[ auh myrI Awqm ibRqI dy vyg ƒ vyK vyK AwpoN hI aus dy AnuswrI huMdI geI[ aus ƒ jbrn AwpxI ie`Cw AnuswrI bxwaux dw Avsr kdy BI nw Awauxw pwieAw[
iek kul qwrk bIbI myry swrKI rihq-rihxI rihx ƒ auh Awpy hI hr vkq auqSwh pUrbk iqAwr
rihMdI sI, eyh iek bIbI dy siqsMg dw Pl sI, ik myrI pqnI ƒ AijhI sumiq pRwpq hoeI[ ieh bIbI* aus dI skI BUAw dI poqrI sI Aqy bcpn qoN hI ies bIbI dy sMg swQ ies dw rihxw sihxw bixAw hoieAw sI[ eys bIbI jYsI gurmuK bIbI myry dyKx AMdr pMQ ivc koeI ivrlI hI BwvyN AweI hovy, gurmiq dy srb guxW ivc pRbIn ieh bIbI sI[ gurmiq ividAw ivc ieh bIbI AYsI inpuMn sI ijs dI dUjI imswl ikqy ivrlI hI hovygI[ ies bIbI dy jy gux d`sx l`gw qW iek qkVI pusqk iqAwr ho jwvy[ A&sos! ik dws ƒ ies bIbI dw jIvn ieiqhws ilKx dw Avsr nw imilAw Aqy kulqwr bIbI AwpxI CotI aumr ivc hI pRlok ipAwnw kr geI[ pr ies CotI ijhI AwpxI jIvn Xwqrw ivc jo jo guris`KI dy pUrny pw geI auh pMQk AOj ƒ aujl krnhwry hn[ ies gurU pTweI qy gurU loV leI bIbI dy siqsMg pRBwv dy siqjugI Asr qly myrI pqnI BI suBwg ho geI qy jo jo isiKAw ies ƒ aus gurmuK bIbI qoN pRwpq hoeI auh CotI aumr ivc hI ies dy AMdr Gr kr geI sI[ ies leI myry ieSwry dI BI loV nw pYNdI sI ik myrI hsb mnSw guris`KI dI jgXwsw vwlI Dwrnw ieh Awpy hI Dwr lYNdI sI[ myry nwl jhwz cVHn dw ies ƒ idlI pRym sI[ pRMqU mYN ies vloN Aijhw by-pRvwh rihMdw sI ik mYƒ Awpxy pRym vYrwg dy rMgW ivc ies dw Aksr au~kw hI i^Awl nhIN sI rihMdw[
jhwz cVn dw pRsMg
* bIbI jgq pRkwS kOr cODrI bKqwvr isMG jI reIs Dmot irAwsq pitAwlw dI bytI sI[ ies bIbI dw AnMd kwrj s: mMgl isMG jI ‘mwn’ reIs kot Syrw nwl hoieAw sI[
jylH ic`TIAW
25
idn AWvdy AWvdy nyVy Aw gey[ myry nv jIvn, nvyN jnm, siqgur dy Gr jnm dy gvn imtwvn dy idn Aiq nyVy Awx phuMcy, pr Awey by^bry, mYƒ ^br nhIN sI ik kdoN qy iks Arsy ivc Awauxy hn, mYN qW dIvwnw vwr gurU dy dIvwnW dw BMvrW bixAw iPrdw rihMdw sW, qy ieh aumYd b`J hI cu`kI sI ik A`j klH gurU dI drgwhoN ies AMimRq dy jwck ƒ ^Yr pYx vwlI hI hY[ EVk iek idn mwhI dI s`d suxI qy cwx-ck hI myry kMnW AMdr ieh sroq peI ik b`kw pur* ngr (qsIl PlOr izlHw jlMDr) ivKy gurU ^wlsw jI dw AduqI dIvwn sjxw hY qy auQy AMimRq dy ielwhI BMfwry BI gurU dI drgwhoN vrqxy hn[ dws jo A`gy hI gurU ky hr iek dIvwn qy siqsMg smwgm ijQy ikqy BI suxdw sI, Dw ky lwhy lYx ƒ auQy ApiVAw krdw sI, hux qurq Purq hI suxdy swry iqAwr ho igAw[ hor keI iek ipMf dy s`jx iqAwr ho gey[ rwh ivc AnykW hor j`Qy nwl rL gey[ PlOr stySn qoN auqrdy hI Folk CYixAW nwl Sbd kIrqn hoxw ArMB ho igAw qy dIvwn AsQwn qweIN kIrqn huMdw cilAw igAw[ AgwhW pMQ dy smUh au~Gy AwgUAW qy gu`Jy pRymIAW gurmuK jnW dI pUrn iek`qRqw sI[ g`l kI srb klw sMpUrn Swn vwlw ^wlsw dIvwn jo mY AwpxI aumr ivc pihly pihl dyiKAw, eyho sI[ ies dIvwn sbMDI hor AiDk zor dI ilKx dI eyQy loV nhIN[ mYN ingmn hoieAw pUrn auqSwh ivc bYTw JUm irhw sI ik Bry dIvn ivc mukwmI prvwr dy nwl iek bwty ivc AMimRq Ckx hwirAW dy inqrn dI s`d peI, qW dws ƒ iksy qwkq ny auksw ky auTw id`qw[ KVy hox swr dws ny doie kr joV bynqI kIqI ik jy gurU pMQ dws ƒ ies Xog smJdw hY ik ies au~qm jigAwsU pRvwr dy sMg swQ AMimRq CkwieAw jwvy qW dws Awpxy Aho Bwg smJ ky Ckx ƒ iqAwr hY[ myry suBwg BwgW ƒ bynqI pRvwn peI qy myry nwl cwr hor AMimRq AiBlwKI swfy ipMf dy iqAwr ho gey[ Pyr qW bhuq swry iqAwr ho gey[ Cwn bIn krky jo AiDkwrI sy, so r`Ky gey Aqy skyS ieSnwn krw ky AMimRq sMcwr mMfl AMdr dw^l hox leI snmwny, pRmwny gey[ ies qoN Agy mYN Awp ƒ sMKyp qOr qy ilK hI cu`kw hW* ik ikvyN AMimRq Ckwaux qoN pihlW hI pMj ipAwirAW qoN iBMn iek isMG s`jx vloN gur mMqr id`qw igAw[ ijs krky AMimRq dI pUrn klw vrqx ivc ivGn ipAw[ Aqy nwm idRVH nw hox dy kwrx AiBAws dw pRvwh qwbV qoV hI nw qur ipAw[ pRMqU ies ivc rMck sMdyh nhIN ik dws dI kwieAw plt geI Aqy s`cmu`c nvW jnm nv-jobn vwlw jnm ho igAw
pRq`K pRqIq hoieAw[ Aqy jo rihx rihxI aus smyN idRVH krweI geI mwnoN aus dy pwlx dI pRiq`igAw isrW DVW dy dweIey nwl inbwhux dI ho geI[ dws ƒ jo BI hukm gurmiq AsUlW dI rihq rihxI Awid dy pMjW ipAwirAW ny idRVHwey gurU dsmyS jI dw swKSwq snmuKI hukm pRqIq hoey jo ik kyvl gupq klw ivc sInw bsInw gurU ^wlsw dvwr sMcrq huMdy DuroN hI cly AwauNdy hn[ ienHW hukmW au~qy c`lx dy prq`K pUrny pwaux ƒ dws ny gurmiq ibbyk krky jwixAw[ Aqy eynHW DwrnW dy Anuswr rihx ƒ hI kilAwxkwrI smiJAw[ gurU Gr ivKy nvW jnm hox krky ijauN ky iqauN rihq rihxI dy ^wlsw jI nwl Kwn pwn dI vrqoN r`Kx dw fUMGw qy jwdU BirAw Aks ihrdy auqy bYT ky idRVH ho igAw[ mukdI g`l ieh ik AMimRq Ck ky gurU kI rihq rihxI dI au~c Bwvnw nwl Bry BkuMny hoey jd muV sMswrI sbMD dy klpq Gr ivKy Awey qW AgoN dws dI kwieAw plt kRWqI qy ikRAw ƒ dyK ky sBnW dy Bw dw AcMBw ho igAw[ sMswrI prvwr swry dw swrw Ajy prmwrQI byVy pr ciVHAw nhIN sI[ by-AMimRqIAW dy hQoN bixAw Bojn Kwxw nhIN sI[ pqnI AYqkI BI dyvnyq nwl Awpxy pyky Gr geI hox krky sWJIvwl hoxoN rih geI sI qy aus dy auQoN Awaux pscwq hI aus dy jhwz cVHn dw smwgm b`Jxw sI[ mwqw ipqw Awidk hor prvwr ƒ mYN kih BI nhIN skdw sI[ Awpxy g`Py AwpxI h`QI hI sjwaux lg ipAw[ kdy swrI aumr ivc pRSwdw nhIN sI sjwieAw[ myrI Gwlxw dI scweI dw kuC Asr ipAw, kuC kudrqI pRyrnw hoeI, Swied moh-mmqw dw BI kuC AMS hoxw hY[ Gwl Gwldy ƒ msW do ku mhIny hI hoey sn ik gurU dI ikRpwlqw dvwrw swry dw swrw prvwr AMimRq Ck ky ^wlsw sj igAw qy isMGxI BI pyky GroN Aw ky iqAwr-br-iqAwr sj geI[ Pyry Gyry qoV ky AnMd ivvwh hoieAw qy AnMdo AnMd vrq igAw[
dIvwnW qy siqsMg mMflW dy lwhy ies ibD jd smUh pRvwr dw suDwr gurmiq Anuswr ho igAw[ qd Gr ivc rih ky
hI prmwrQI jIvn prvwn igRsq audws vwlw rwj Xog suKYn hI bqIq hox l`gw[ Aqy gurU kIAW sMgqW ivc c`qo pihr ivhwaux l`gI[ ^ws ipMf ivc hI SbdI j`Qw sohxy rMgW ivc sj igAw[ cwhy ipMf ivc hor keI isMG sj gey sn qy keI GrwixAW dy Grwxy ^wlsw Drm dy DwrnI ho gey sn, pRMqU pUrI rihq ibbyk vwly jIvn ivrly hI sn, ienHW dy sMg swQ iml ky hI ipMf ivc siqsMg, kIrqn dy AnMd lYxy Aqy bwhr dIvwnW auqy BI jwxw[ auQy jw ky kyvl Sbd kIrqn rUpI siqsMg dy lwhy lYxy[ ijnHW dIvwnW pr iqAwr-br-iqAwr gurU ky lMgr dw pRbMD nhIN sI huMdw, auQy AsIN Awp hI Awpxy h`QIN g`Py sjwauNdy qy bwkI smW kIrqn suxn qy kIrqn krn ivc bqIq krdy[ Pyr ^ws ipMf nwrMgvwl ivc hI keI dIvwn auproN QlI hoey qy AnykW isMG sjy, cwhy isry qW ivrly hI cVHy pr SbdI j`Qw qkVIAW lihrW ivc ho igAw[ Pyr qW ij`Qy BI dUr nyVy dIvwn hoxw ies j`Qy ƒ ^ws s`dy dvwrw bulwieAw jwxw[ AYsw Swied hI koeI siqsMg smwgm hoaU, ij`Qy jw ky AsIN scy siqsMg meI lwhy nhIN lwey hoxgy[ vIh vIh, qIh qIh kohW qk
jylH ic`TIAW
27
pYdl qurky hI jwxw qy dIvwn AsQwn ivc phuMcxw[ ies ibD bVw lMmw cOVw ibsQwr hY, bhuqI loV hovy qW hor s`jxW ƒ ibsQwr pUrbk pu`C skdy ho[ pr mYN QoVy jyhy ivc hI mukw dyxw cwhuMdw hW ik ies pRkwr sMgqW sMg inrol siqsMg smwgmW ivc ivhwauNidAW hoieAW kuC smW bIq igAw[ qy iPr auh smW Aw igAw jdoN ik AYbtwbwd dy iqAwry ho gey[ ies pRQwie Awp pRqI Agy hI ^ws smwcwr pTw cu`kw hW[*
4
gurmiq nwm dI Koj* AMimRq Ckx qoN pihlW AMimRq dI ipAws isMG sjx dI lMmI jgXwsw ivc Aiq
drjy dI ho cu`kI sI Aqy ies jgXwsw ivc gurmiq dw iek iek AsUl myry AMdr Gr kr cu`kw sI qy AMimRq ƒ mYN iek rsm hI nhIN smJdw sI, ikMqU Amr kr dyx vwlI Amr dwq Aqy Akwl purK pRmwqwmw dy sWgo pWg Jlkwry Awqm rMgW ivc swKSwq krw dyx vwlw Amr pdwrQ mn, bc, krm krky jwxdw sI[ ies gl dw p`kw ivSvws qy idRVH Brosw sI ik jy jgXwsw AMimRq AiDkwrI dI pUrn hovy Aqy gurU krxw Anuswr pMj ipAwirAw dw smwgm gurmiq ksOtI Anuswr “pMc prvwx pMc prDwnu” dI pauVI vwlw juV Awvy qW q`qkwl AMimRq Ckx swr hI mn bWCq AMimRq klw vrq jwx ivc koeI BI sMdyh nhIN[ ikauNik AMimRq Ckx qoN pihlW AMimRq dI is`K ivc do cwr simAW pr mYN Awqmk cmqkwr Aks mwqr dyK cu`kw sI (jo Swied Awp ƒ mYN ds hI c`ukw hoaUNgw) ijs QoN myrw hor BI gUVHw inscw b`J igAw sI[ mYƒ iKn iKn ieho hI lgn rihMdI sI ik auh suBwg smW kdoN Awvy jdoN ik AMimRq sMskwr dÍwrw gurmiq Anuswr pRmwqmw nwl ivAwhy jwx vwlw gMF nwqw ho jwvy[ mYN ieh BI AsMBv nhIN smJdw sI ik ivAwh muklwvw iek`Tw hI ho jwvy[
* eyQy Agy mweI gulwb kOr dy drs imlwp dw pRsMg hY jo Aybtwbwd dy pRsMg dy nwl kWf nM: 8 ivc drj hY[ * ic`TI nM: 1 imqI 24 mwrc 1922
Gyr Gwr ky iek idn gurU gRMQ swihb jI dy hzUr hI sMgq ny mYƒ ju`c kr ilAw[ mYN ih`lx jogw nw irhw[ BweI ieMdr isMG jI pwr gRwmI lMbVdwr ipMf ‘mihmw isMG vwlw’ invwsI ny myry vl muKwqb ho ky bVy joS qy pRym nwl mYƒ vMgwirAw ik ‘kI sMgq dw hukm aultw skdy ho? kI gurU swihb dy drbwr ivcoN n`s B`j skdy ho?’ mYN bynqI kIqI ik ‘gurU swihb jI dw hukm lY idE[’ Ardwsw soD ky hukm ilAw qW ieh hukm inkilAw, jo hux qIk myry Xwd hY[ Bu`l cu`k hovy qW soD kr lYxI[ XQw:
isMG Aw ky hlUx ky nw lY jwvo, mYƒ jwx qy auTx dI AkWiKAw hI nw Pury[ Ckx Ckwaux dI ie`Cw hI dUr ho geI, AYvyN rwVw bIVI kr CfxI[ glbwq au~kw hI iksy nwl nw krnI[ d&qr ivc cup gVu`p do cwr GMty Awpxw kMm kr Awauxw[ kdy iksy kMdRw ivc iek`ilAW hI J`ilAW vWg jw iPrnw[ aus kudrqI eykWq dy suhwxy nzwry ivc myry bYrwg ƒ hor BI PMg lg jwvx[ mYƒ iek nwm dI ill l`gI hoeI, hor suD buD koeI nw[ rwq ƒ nINd hrwm ho geI, A`KW p`Qr ho geIAW, jI iBAwxw ho rhW[ inqnym Anuswr iek bjy
jylH ic`TIAW
31
rwq dy auT ky gurdvwry vwly kUp auqy ieSnwn krnw[ pr jdoN brP pYx lg geI qW AwQxy hI srb loh dI bwltI jl dI Br ky buMgy ivc ieSnwn AsQwn pr rKw lYxI, ikauNik aus vkq bwhr inkl ky jl ilAwauxw suMn kr dyNdw sI[ svyr ƒ bwltI vwly jl ny BI brP smwn hI ho jwxw, ausy qrHW ieSnwn kr lYxw[ AMdr hvw nhIN AwauNdI sI, KUb AnMd iKVnw[ idn cVHdy qweIN sB bwxIAW dw pwT bVI bYrwgI dSw ivc krnw, pr nwm dI tot idnoN idn vDdI jwvy[ ijauN ijauN gurpurb pUrnmwSI nyVy AwauNdw jwey, iqauN iqauN nwm dIAW is`kW aumMgW iq`KIAW qoN iq`KIAW huMdIAW jwx[ mwieAw ijvyN gurU swihb pRyrnw krdy iqvyN sB gurU ky lyKy lw CfxI[ kyvl dohW dy inrbwh jogw g`Pw rK ky bwkI sB gurU Arpx kr dyxw[ bsqr jo GroN lY igAw sI auhnW nwl hI guzwrw kIqw[ ibsqrw ieh sI, iek kMbl hyTW iek auqy, BUm Awsx hI sjxw ikauNik gurduAwrw snmuK sI[ BY qy Adb ivc rihx ƒ ibRqI pihlW qoN kbUl kr cu`kI sI[
gurpurb pUrnmwSI qoN do idn pihlW myry pws iek pMQk pypr (A^bwr) qy gurpurb trYkt phuMcy[ dohW ivc hI nwm dwn mMgx dI pRyrnw sI[ mYN jwqw ik gurU ny Kws qOr qy ieh mYƒ invwjxw cwihAw hY[ myry AMdr nwm dwn leI pRwrQnw krn dI hu`b auTI[ mYN EVk smyN ƒ sWB ilAw[ AwpxI iekWq gu&w ivc rihrws, AwrqI, soihlw qoN pscwq Ardwsw soD ky l`gw pRwrQnw krn[ pRwrQnw pr mYƒ AYsw BwisAw ik pRwrQnw dw QOh mYƒ koeI AgMmI qwkq ds rhI hY qy Aw-muhwrI pRwrQnw mYƒ Pur rhI hY[ nyqRW ivcoN BI Aw-muhwrw jl cilAw jw irhw hY[ mYƒ pRwrQnw krn ivc iek AnoKw hI suAwd Awvy[ htx ƒ jI nw kry[
nwm dI jwcnw jd hor sB kuC AOVny bMd ho igAw qW kyvl ‘hy gurU! hy gurU!! nwm b^S, nwm idRVw
dyh, nwm jpx lw dyh[’ ieqny Sbd hI mUMhoN inkldy rhy qy EVk ƒ ‘hy gurU! hy gurU!!’ ieqnI llnw hI rih geI[ ‘hy gurU! hy gurU!!’ krdy ƒ mYƒ pqw nhIN irhw[ Awpxy srIr dI su`D nw rhI qy mYƒ pqw nhIN ik kdoN mYN KVw KVw if`g ipAw hW[
AgMmI Awvwz kyvl ieqnI soJI hY ik iek AgMmI Awvwz ny h`lw SyrI id`qI ik: ‘auT qkVw ho! qyry s`cy gurdyv gurU gRMQ swihb jI qYƒ pRwqwkwl hI nwm dyvxgy[
jyhVI pihlI duqukI gurU mhwrwj dI gurduAwry vVn swr qyry kMnW ivc pvygI, aus ivc hI qyrw byVw pwr ho jwxw hY qy nwm ny AMdr invws kr jwxw hY[ swvDwn ho ky sMmwlI[’
Pyr iek hu`j ijhI v`jI[ mYN swvDwn ho igAw[ dyKW, qW ipAw auiTAw hW, pr ibRqI myrI ausy qrHW pRwrQnw ivc hI hY[ swvDwn huMdy swr Aw muhwry hI ‘bwrw mwhw mWJ’ dI bYrwg dI DunI iCV geI:
jylH ic`TIAW
32
bwrh mwhw mWJ mhlw 5 Gru 4
< siqgur pRswid ] ikriq krm ky vICuVy kir ikrpw mylhu rwm ] cwir kuMt dh ids BRmy Qik Awey pRB kI swm ]
nwnk kI bynµqIAw kir ikrpw dIjY nwmu ] hir mylhu suAwmI sMig pRB ijs kw inhcl Dwm ]1]*
Aj pihlw idn sI ik mYƒ eynHW dy AMqRIvI qy AslI Bwv ivc ijgrI AnMd hulws
Aqy ibrhw sulqwn dw ibrhw byDvW hulwrw AwieAw[ myrw nIr vhy vih c`ly Aqy T`ly hI nw[ bYrwg dw kV pwt igAw[ mDur DunI dw bYrwg meI kIrqn iCV igAw[ bwhroN auT ky Awpxy kmry ivcoN BweI rUV isMG BI Awky nwl jut gey[ iehnW ƒ rwg dy Gr dI KwsI prK sI[ ipClIAW do qukW qy Aw ky qW auh ibnY Alwp hoieAw ik bYrwg lInqw dohW qukW dy Bwv ivc lIn kr geI[ mwno mYN aukq duqkI dy AnuBvI Bwv dw srUp bx igAw[ mYƒ AYsw jwpy ik ieh do qukW vwlI bynqI gurU swihb ny Kws A`j dI dSw vwsqy hI myry nimq ivcwr ky myry leI hI sWB ky r`KI sI[ BUq Biv`Kq dy dwnI ny ieh ibnY sMiQAw kyvl myry isKwaux leI hI rcI sI[
mn-mohxI idl iK`cvIN DunI suxI, jo mYƒ msq krdI jwvy pr bwxI sp`St qOr qy suxI qy smJI nw jwvy[ bVw hYrwn ik A`j suvKqy hI iks ny mhwrwj dw pRkwS kIqw hY qy kOx AYsI ic`q cIrvIN prym ltk ivc Atk Atk ky qy lmk lmk ky pwT kr irhw hY[ jd mYN AYn drvzy dI dyhulI pws pu`jw Aqy AMdr vwr vVn l`gw qW myrw sIs iek dm Juk igAw Aqy &V`k myry srvx sroq dy drvwzy AMdr eyhu do qukW sp`St Aw peIAW[ XQw duqukI:-
“vymuhqwjw vyprvwhu] nwnk dws khhu gur vwhu”** “khhu gur vwhu” dI AYsI zbrdsq cuMBk klw vwlI s`t peI ik qurMq ‘vwihgurU’
‘vwihgurU’ dI Jrnwt dw rwg myry rg rySy qy lUM lUM AMdr iCV igAw[ mwno koeI AgMm dI Anwhd cwbI myry Gt rUpI GVI ƒ lg geI[ myry rom rom ƒ jIBW l`g geIAW, ijnHW ivcoN auh cuA`Krw jwp (ivrd) iCV ipAw[ s`t pYNdy swr hI mYN au~BVky mhwrwj dI crn srn fMfauq ivc jw ipAw[ pr mYƒ ieh pqw nhIN ik ikhVI qwkq, ikhVI Amrklw ny mYƒ gurduAwry dI dyhulI ivcoN auBVw ky qy auCwlw dy ky iek iCn mwqr A`K dy Por ivc gurU swihb dy inkt snmuKI hzUrI srxwgq ivc DVMm jw isitAw[ pwT hoxw EdoN bMd ho cu`kw sI[
Acrj kOqk: AlOikk gurmMqr ic`qrkwrI mYN fMfauq ivcoN auT ky gurU swihb jI dy drSn kIqy qy &qh bulweI qW kI dyKW,
‘mhwrwj jI auqy cvr ho irhw hY pr qwby koeI nhIN, Aqy gurU gRMQ swihb jI dy aupr
* ic`TI nM: 2, 30 mwrc 1922 ** Awsw m: 5, 376
jylH ic`TIAW
35
vwr cMdoAw swihb qy sRI gurU swihb dy ivckwr AduqI cmqkwrk Aqy iJlimlkwr CbMnI c`kRq ic`qrkwrI ivc “vwihgurU” Sbd icqirAw iJliml iJliml kry, jo Awsry ibhUx hvw ivc muA`lk itikAw lihry mwry[ gurduAwry dy hvweI pulwV ivc cwr cuPyry ieh hI kauqk vrq irhw sWgo pWg idsy[’
mYN isdk ivc pMGr ky isdk dw rUp ho igAw[ gurU swihb qy myry ibnW gurduAwry ivc koeI nw, pr cOr hoeI jwvy[ nw cOr krn vwlw h`Q idsy qy nw koeI cOr krn vwlw nzr Awvy[ mYN ibsmwd pr isdk ivc ibsmwd ho igAw, Aqy DMn gurU dI sMkyqk mihmw vwly “vwihgurU” nwm dI Junkwr hor BI ibsm rMgW ivc AruVH ho qurI[ DOx nIvIN sut leI qy myry h`Q juV gey, gl ivc p`lU ipAw hoieAw sI[ mYN bVy Abd BY BwvnI nwl mhwrwj jI dI pRkrmw krn lg igAw[ mYN pRkrmw kr hI irhw sI ik ieqny ƒ gRMQI isMG AMdr vwr qy prly pwisEN inkl AwieAw[ aus ƒ dyK mYN TTMbr ky BUry dI bu`kl mwr mhwrwj dy snmuK ho ky bYT igAw[ gRMQI BweI ny AwauNdy hI puiCAw ik pRkwS iks ny kIqw hY? kI qusIN kIqw hY? mYN aupr ƒ isr cu`k ky aus vl dyiKAw, pr mYQoN au~qr kuJ nw id`qw igAw[ pr hux mhwrwj jI auQy cOr huMdw nw idsy Aqy auh AlOikk gur mMqr icqRkwrI BI guMm[ ieqny ƒ gRMQI isMG dw Cotw BweI BI Aw igAw jo bhuq gurmuK sI[ aus ƒ BI gRMQI ny Eho pu`C ig`C kIqI[ pr aus ny vI kMnW qy h`Q riKAw[ auh Pyr cu`p ho gey[ mYƒ pqw nhIN ik aunHW kI smiJAw ivcwirAw qy ikvyN i^Awl kIqw hoaU[
Pyr gRMQI jdoN qwby bYT ky Awvwzw lYx ƒ rumwl cu`kx l`gw jo gurU swihb au~pr id`qw hoieAw sI, qW mYN CV`p dy ky qwby vl ƒ Aw KVw hoieAw[ auDr gRMQI ny Awvwzw ArMB idqw[ Awvwzy dw jo vwk sI, auh drSn krn qoN ieMn ibMn auhI inkilAw, jo mYN suixAw sI[ jW myrw suixAw pyiKAw iek ho igAw qW mYN hor BI h`kw b`kw rih igAw[ mYN mUDy mUMh mhwrwj jI dy Agr Bwg jw ipAw[ gRMQI qW vwk lY ky bwhr cilAw igAw, auus dw pRymI BweI bVy ipAwr siqkwr nwl sihm ky myry kol Aw bYTw qy mYN AwKx lgw ‘ieauN ikauN pey ho?’ mYN AwiKAw: ‘jI! Ardws soD ky cu`Bw mwr ky myrI nimq vwk lY idE[’ aus ikhw: ‘Ardwsw mYN kr idMdw hW, vwk qusIN lvo[’ mYN AwiKAw: ‘cu`Bw BI qusIN hI mwr idau, mYN KVw KVoqw vwk lY lvWgw[ mYN qwby nhIN bYTxw, qusIN bYTy rho[’ aus pRymI ny mMnx ivc hu`q nhIN kIqI[ bVy pRym nwl Ardwsw soiDAw, bVI isdk BwvnI nwl AMqr iDAwn ho ky cu`Bw mwirAw[ jW mYN vwk ilAw qW AYn pRQm pMny dI pihlI sqr dw ArMB ieh sI, ijs qy idRStI cuMBk PurqI nwl jw itkI:-
vwhu vwhu krim prwpiq hovY nwnk dir scY soBw pweI]2]”* pVHn swr hI myrI rsnw qy mohr l`g geI[ pUry Sbd dI qy ies pUry Sbd krky
“pRBu imilAw AweI” dI sPl ibvsQw SIGr hI vwpr jwx dw rweI sMsw sMdyh nw irhw Aqy ies g`l dI idRVHqw myry rom rom AMdr AMikRq ho geI ik s`cmu`c siqgurU gurdyv sRI gurU gRMQ swihb jI ny gurmMqr rUpI scy rqn hIry ƒ k`F ky qlI pr r`K idqw hY- “rqnu jvyhru lwlu hir nwmw guir kwiF qlI idKlwieAw]”**
DweI krky ies QoN pRQm slok pqRw prq ky piVHAw qW hor pqw lgw ik “vwhu vwhu Awip AKwiedw” hY qy AKwieMdw “gur sbdI” hY[ nwly ieh pqw l`gw ik “vwhu vwhu isPiq slwh” hY[ jo jpujI swihb dy pwT ivc pVHdy huMdy sI “swlwhI swlwh” auh ieho is&q swlwh hY qy nwl ies slok ivcoN ieh pqw lgw ik ‘vwhu’ ies pUry sbid rUpI nwm (gurmMqr vwihgurU) dy jwp meI is&q slwih krdy hoieAW hI “sic imlwvw” huMdw hY Aqy “pRBu pwieAw” jWdw hY[ mYƒ ies vwrI pauVI dy Bog pwEx swr hI AMqr gqI ieh pRyrnw hoeI ik AgwVI dIAW pauVIAW BI slokW sihq pVHW[ pRyrnw huMdy swr mYN Aglw slok pVHn l`g ipAw qW mYƒ nwm dI (isPiq slwh) mihmw hor qoN hor vDIk pRgtINdI jwie[ AYQoN qweIN ik “sdw AnMdu hovx”, “hir isauN ilv lwaux” qy “siq rzw ivc smwaux” dw eyhI kyvl eyhI vsIlw hY[ Aglyry slok qoN spSt hoieAw ik “vwhu vwhu” pUrw Sbd ArQwq (isPq slwih) rUpI bwxI s`c (Asl sc) hY jo kyvl “gurmuKI lDI Bwil”[ Pyr ieh ik ies is&q slwh ƒ ‘sbdy’ (bYKrI bwxI dvwrw) BI aucry[ ihrdY nwil (prw psMqI mDr ibvsQw ivc BI) ArwDn krY[ qy “irdY smwil” (nwBI ivc auqwr ky) BI r`Ky, hr qrHW byVw pwr hY[ iPr ies qoN AglyrI solHvIN pauVI dy pRQm slok ivc “vwihgurU” nwm dI is&q slwih p`kI krky idRVHw id`qI[ qy “nwnk vwhu vwhu ieko kir swlwhIAY ij siqgur dIAw idKwie”* dw T`pw lw idqw, ik kyvl iesy eyky nwm qy kwiem dwiem rihxw hY, jo hux hI siqgurU swihb jI ny buJwie dIAw hY[ dUjy slok ivc ies gurmiq nwm jpx hwirAW dw prqwp vrnx kIqw hY[ ieQoN qweIN ik “nwnk vwhu vwhu krih sy jn inrmly iqRBvx soJI pwie”** vwlI auc prqwpI ibvsQw pRwpq ho jWdI hY[
nwm dI vXKXw ies qoN AgWh dI pauVI dw jo slok piVHAw qW ies g`l dw inqwrw hoieAw, ik ies
dI hwlq ivc QoVy hI c`kr iPry hoxgy ik cwxc`k AicMqw hI myry Gt AMdr joq dw pRkwS Awx ilSikAw[ jdoN hI mYN Awpxy AMdr TMFw Twr cwnxw Jlkdw, flHkdw pyiKAw qy sWgo pWg pyiKAw qW mYQoN Jwl J`lI nw geI[ myrIAW iklkwrIAW, myrIAW cIkW inkl clIAW[ mYN hOlw Pu`l vrgw ho igAw[ Acrj suAwd-dwr Akih Asih imTws dI dmk vwlw pRkwS joq srUpI iJlimlkwr- jd mYN dUjI vwrI JwqI mwr ky AMqr bwhr swrI koTI dy AMdr psirAw hoieAw dyiKAw, myrIAW A`KW imc geIAW[ ijauN auBiVAw, auBV ky C`q nwl jw ligAw[ myry h`Q juV gey[ bynqI kIqI: ‘scy pwqSwh! eys Ajr ƒ qUM Awpy hI zrw, mYQoN jirAw nhIN jWdw[’ iek A`K dy Por ivc mYN m`lk dy ky Pyr &rS qy Awx itikAw[ iek Pul dI s`t Pyt nhIN lgI[ JUlxy qy JUldw hI aupr jw ciVHAw sI Aqy hloirAW dI bu`kl lorI ivc hyT Awx auqirAw[
“igAwnrwau jb syjY AwvY q nwnk Bogu kryeI”*
mYƒ hux kI idsy ik myrw srIr hux iek syjw; id`b joq srUpI jg mgMqI syj bixAw hoieAw hY Aqy syj dy aupr mhW prbl pRkwS srUp AJ`l AnMd srUp Bog kr irhw hY; ijs dw suAwd mYQoN JilAw nw jwvy, pr CifAw BI nw jwvy[ myrIAW A`KW BwvyN mIcIAW hoeIAW sn, pr pRkwS mhW joqI srUp dw mYƒ swKSwq myry AMdr bwhr idsy[ myry ienHW doie nYxW qoN ibnW mYƒ hor AMqRIvI idb loiex Acrj idb idRStI vwly lg gey[ ieh AlOikk kauqk mYQoN shwirAw nw jwvy[ mYN jwp bMd krn dI bQyrI koiSS krW ik mqW ies dy bMd kry qy mYƒ kuJ jrw ku shwrw Awvy, pr ikQoN! hux auh jwp BI id`b AwqmI suqy AiBAws bx igAw[ roikAw hoieAw ruky hI nw[ suAwsW dw zor, cmqkwrI hulwirAW vwlw AnMd rh`sI AiBAws Ajb rMgW qy qrMgW ivc quirAw hoieAw sI[ ijauN ijauN mYN aus vl iDAwn ibRiq hovW, iqauN iqauN prm ivsmwd ivc smwauNdw jwvW[ myrw ihrdw
* Awsw Gr 6 m: 1, 359
jylH ic`TIAW
42
kMvl iKiVAw ipAw qy pRkwS nwl nUro nUr[ hlkwpn AYhw ijhw ik auf auf jwvW[ msW rok rok rKW[ bynqIAW kr kr Aqy bynqI dy Sbid pVH pVH AnMdI igAwn pRkwS rwau rIJwvW qy mnwvW[ JwlU rIswlU kMqVy ƒ svwr svwr ky syjw qy sMmHwlW[ mYƒ kI pqw sI ik rs rsIAVw ipr ieauN c`l ky Gr Awvygw? mYN smJdw sI ik ies koTy rUpI Gr ivKy ijQy mYN bYTw AiBAws krdw sI, ikqoN AgMm qoN auqr ky bwhroN dI Aw ky mYƒ imlU, pr mYN kI jwxdw sI ik myrw cojI ipAwrw Shu koeI AgwD klw vwlw kauqk vrqw ky myry Gt rUp Gr AMdr AM|x ml ky myrI syjw auqy Awx bYTygw? Awh! A`j myry h`By tol suhwvxy ho gey[ pRkwS auijAwry dw iek flH flH kryNdw smuMdr myry AMqr bwhr TwTW mwry, pr mYN gurbwxI dy prqwp nwl isKIAW hoeIAW bynqIAW dy pRBwv krky ienHW JlkW qy JwlW ƒ J`l igAw[
drSnW dy AiDBuq nzwry ijauN ijauN mYN ienHW qrMgW ivc lIn hovW, iqauN iqauN hor qoN hor AiDBuq qy prm
AiDBuq pRmwrQI rMgW dy kauqk myry idb idRStI nyqRW dy Agocr Awvn, ijnHW dw ilKxw kQnw pMj BUqk ienswnI dwiery qoN bwhr hY[ ijs koTy ivc mYN ibrwjmwn sI, hux mYƒ aus koTy dIAW kMDW, C`q kuC BI nzr nw Awvy[ Dur AkwS QwxI KulHw pulwV (pwVw) ndrIN Awvy qy sw& inrml inrmlw idKweI dyvy, ijs ivc ik auho inrMjxI joq dw pRkwS jg mg joq aujwlw psr irhw hY, jo ik myry Gt AMdr AnMd, hulws qy pRkwS dw sihj q`q iblovnw blo rhI hY[ ieh sB kuJ mYN ieMn ibMn pyKW[ pRq`K pyKW, jwgrq ivc pyKW, pr mYƒ AmMnw qy pRqIq nw Awvy ik kI mYN s`c mu`c ieh nzwry, cmkwr jIauNdw jwgdw dyK irhw hW[ mYƒ do Jauly pYx: (1) iek qW ieh ik Xw qW mYN mr ky srIr iqAwg ky, purwxw colw bdl ky qy koeI nvW id`b colw Dwr ky pwrlokI ArSI mMflW ivc ieh nzwry dyK irhw hW[ (2) Xw jo kuC hY, so sÍpn bvsQw dw cmqkwr hY[
“hyrq hyrq hy sKI hoie rhI hYrwnu”* cwhy myrI h`f-bIqI qy h`f-vrqI mYƒ d`sy ik jwgRq dy pRq`K jlvy prgt phwry
jlvwg hoey hoey hn, pr cikRq ijhw rih jwvW ik kI eyvf kudrq myry pRQwie vrq skdI hY? kI eyvf vfI dwq myrI nimq dwqwrI jw skdI hY? eyvf vfI ikrpw qy mYN eyfw vfw pwpI! myry ivc eyfy gux ikQoN? ijnHW guxW kr guxI ƒ rIJw lvW! qW qy ieh pRq`K nhIN sB supnw hY[ ieh ies jnm dI Kyf nhIN, koeI pwrlok jnm dy ikRSmy dyK irhw hW[ BwvyN kuC BI hovy, jo kuJ dyK irhw hW so AiqAMq SuB lCxI prm AnMdI lihr bihr mwx irhw hW[ ‘c`l qUM mwxI c`l! kwhƒ vsvisAW ivc pYNdw hYN?’ ieqny ƒ bwhroN BweI rUV isMG jI ny bUhw KVkwieAw ik ieSnwn dw vkq ho igAw hY qy do vjy cwhuMdy
* rwmklI m: 1, dKxI EAMkwr, 937
jylH ic`TIAW
43
hn[ jd myry kMnW ivc ieh ibVk peI qW mYN jwqw ik nw mYN mirAw hW qy nw colw plitAw hY qy nw hI supnw dyK irhw hW[ pr dUjy iCn hI vsvsw auT KVoqw ik Swied mYN supny ivc Bw: rUV isMG dI ieh Awvwz suxdw hovW[ mrn vwlw sMsw qW dUr ho igAw pr supny vwlw vsvsw KVw hI irhw[ mYN AMdroN kuMfw KolH ky jdoN bwhr inkilAw qW BweI rUV isMG ny &qh bulweI[ mYN aus ƒ isAwqw pCwqw qy isAwx pCwx ky Pyr BI mYN ieh g`l bwq qy myl gyl supny ivc hI huMdw smJW[ mYN aus qoN puiCAw: ‘Bw: rUV isMG jI! kI AwpW dovyN supny ivc gl-bwq kr rhy hW? kI qusIN vI supnw dyK rhy ho?’ aus AwiKAw: ‘jI nhIN BweI swihb! A`j qusIN ikho ijhIAW g`lW pey krdy ho? clo! ieSnwn kro!’ jd mYN ieSnwn vwly kmry ivc igAw qW auhI smwn pey nzr Awaux pr mYN ifg ifg pvW qy Awp hI sMmHl pvW[ myry AMdr iek`Tw hoieAw vw qy mYN iprm rsI Akih rsW ivc KIvw hoieAW iPrW[ KIvy hoey ny ieSnwn jo kIqw qW suAws AiBAws KMfy dw AYsw mDwxw iPrn lgw ik kiQAw nhIN jWdw[ jpujI swihb dw pwT ArMB id`qw qy kCihrw bdl ky auQy hI pwT AiBAws krn bYT igAw[ kyvl sIs qy dsqwrw qy qyV kCihrw, auN\ nMg-m-nMgw, mYƒ k`kr pwlw pohy hI nw[ dyh AiDAws myrw mUloN hI Gt igAw; dohyN bdyh ho igAw[
ies vDweI dy soihly ƒ sux ky myry Brm dy sB CauV k`ty gey[ mYƒ koeI S`k SubHw supn dSw dw nw irhw[ mhwrwj dIAW pMj pRkrmw krky fMfauq bMdnW kr ky qwby Aw ky vwk lYx leI cu`Bw mwirAw qW AnMd swihb dw pihlw pauVw inkilAw[ AYsI ltk qy mOj ivc pwT hoieAw ik dyKw hI prvwx hY[ A`j AnMd dy Asl ArQW dw pqw l`gw[ TIk hY! “AwnMdu AwnMdu sBu ko khY AwnMdu gurU qy jwixAw]”** Asl ArQW ivc A`j ‘siqgurU mYN pwieAw” dw goJ igAwn pRgitAw[ A`j myrIAW mOjW dw imq Sumwr AMq pwrvwr koeI nw[ mYN AnMd mgn ho igAw[ AYsI ilv b`JI ik A`KW JmkxoN rih KVoqIAW[ jwxIdw jmwl rs AMqr bwhr pIvn pr rjIvn qoN ibnW gt gt pIeI jWdw hW[
ieko Awsx bYT ky AKMf pwT dw suxnw eyqny ƒ iek isMG s`jx ny mYƒ Aw ky AwiKAw- ‘clo jI! dUjy nwl dy gurduAwry ivc
huxy hI sRI gurU gRMQ swihb jI dw pwT gurpurb nimq ArMB hoxw hY auQy c`l ky AnMd lvo[’ mYƒ hor BI vDyry cwau cVH igA Aqy cwau ceIlw auT quirAw[ auQy bVI sMgq juVI hoeI sI[ mYN dUroN hI mhwrwj ƒ nmskwr kir qy sMgq ƒ Pqh bulw ky cup kIqw ipCly pwsy sMgq dy joiVAW ivc iek nukry jw bYTw[ ieQoN mYN sMgq dy iddwry KulHw kr skW qy kyry vl koeI ghu nw kr sky[ ieQy mYN gurU swihb dy BI snmuK sI[ mYN kMbl dI bu`kl mwr, AnMd ivc mgn bYT igAw[ kIrqn ho irhw sI[ myry AMdr kWgW au~Tx ik nwl jw kIrqn krW, pr mYƒ myrI AnMd mgnqw auQoN au~Tx nw dyvy[ ieqny ƒ kIrqn smwpq hoieAw qy ArMB dw Ardwsw ho ky AKMf pwT ArMB ho igAw[ myrI swrI AwXU ivc ieh pihlw AKMf pwT sI jo mYN dyiKAw[ jpujI swihb dy pwT smwpq hox pr kVwh pRSwd vrqwieAw igAw qy sMgq Awpxy Awpxy kMmW ƒ iKMf K`pr geI[ koeI ivrly s`jx rih gey qy QoVy icr ipCoN auh BI cly gey qy jwdy jWdy mYƒ BI tuMb gey[
ZYbI hukm mYN m`Qw tyk AwigAw mMgI qy nw imlI; hukm hoieAw- ‘bYTw rhu, ikQy jwxw hY!’ bs
Pyr kI sI, myrw hux iPrnw jwxw rih igAw[ gurdyv dI AkwlI AwigAw ƒ kOx aulMGy[ auQy mMfl ivK pMj pwTI qy DUpIey Awidk syvwdwrW qoN ibnW sroqw kyvl mYN hI rih igAw[ aus qoN pscwq cwr sjx Awaux, do cly jwx, auh auT jwx, Pyr hor Aw jwx[ ievyN ijvyN AwvjweI lgI hI rhI, pr mYƒ iek Awsx mwlk ny prym bMDn ivc bMnH ky ibTw CifAw[ mYƒ kOx ihlwvy? prmwrQI rMgW dw pwrwvwr, Qwh, h`d, bMnw koeI nhIN[ ienHW rMgW dy rMg hor qoN hor vDI jwx Aqy myry AMdr mwxn, jrI jwvx dI SkqI vDI jwvy[ ieko Awsx qy bYTw Afol AnMd mwxI jwvW[ g`l kI sOlW pihr brwbr ieko Afol
** rwmklI m: 3 AwnMdu, 917
jylH ic`TIAW
46
AwsxI ilvqwVI ivc bYTw ky mhwrwj jI ny Awp ikrpwlqw kr smUh AKMf pwT Awid qoN AMq qk mYQoN suxvwieAw[ swrw pwT gur ikRpw kr pUrn swvDwnqw sihq suixAw, iek inmK BI nw foilAw[
dsm duAwr dI Kyf “ieh pRqwp quhwrw” rux Jux dI guMjwr gUMj auTI[ dsm duAwr dI Acrj Kyf;
ikvwV KulHx lgy[ “mweI rI pyiK rhI ibsmwd] Anhd DunI myrw mn moihE Acrj qw ky sÍwd]”* AKMf pwT sMpUrn hoieAw[ AwrqI dy SbdW dw kIrqn kIqw igAw[ myry AMqr AiDBuq rMglI AwrqI auqrdI jwvy[ AwrqI dy SbdW dy Bwv dw vrqwrw ieMn ibMn Asl sucy rMgW ivc vrq irhw sI[ FolkI CYxy vjxoN ht gey, pr mYƒ Aink pRkwr dy rwg rqn kIrqn KMfW bRhmMfW ivc huMdy suxdy sn[ kaux A`K auGyVy; Jlml JlmlwtW dw Q`rwt id`b joq meI pRkwS swry AkwS mMfl dy pulwV ivc Jlkwry mwry[ jd mYN sRI gurU gRMQ swihb jI dy isMGwsx vl q`kW qW bVw iq`Kw qyj, JilAw nw jwvy pr pRBwv bVw TMFw qy im`Tw! swry siqsMg mMfl ivKy ies isMGwsx vloN joq ikrnW cwr cuPyry pY rhIAW sn qy sMgq Fko FkI juVI bYTI sI; sB dIAW A`KW myry vl[
* swrMg m: 5, 1226
jylH ic`TIAW
47
7
ndr-AnMdI ivgws*
AYauN jwpx, ijvyN AWhdIAW hn ik iek Sbd dw kIrqn kro[ mYN Agy hI kIrqn dy
auTwau ivc bYTw sI[ iek Sbd mYQoN Aw muhwrw gwivAw igAw[ (pr auh Sbd Xwd nhIN ik ikhVw sI) jo ik ibjlI vwlI iq`KI, iK`cvIN qy idl cIrvIN DunI ivc inkilAw[ swry mMfl ivc s`nwtw Cw igAw qy mYN BI gwvx swry hI suMn smw igAw qy sMgq ny Pyr kIrqn ArMB id`qw[ mYƒ ieauN Bwsy ik ieh sB myry suhwg Bwg dy hI soihly gw rhy hn[ pr mYN ieauN jwxW ik myrw nvW suhwg hoieAw hY qy mYQoN pihlW dy suhwg pRwpq suhwgvMqy myry nvjIvn vwly suhwg ƒ pyK pyK ky ivgs rhy hn[ mYN KIvw hoieAw bYTw irhw, qkVw icr kIrqn dw ieh rs b`Jw irhw[
gurU nwnk dyv jI dw Avqwr purb (buDvwr 23 nvMbr 1904 mu: 9 mGr 1961)
eyqny ƒ cwxc`k mYN kI dyKdw hW ik iek is`K gurU mhwrwj dI qwby bYTw bVI byAdbI ijhI nwl p`qry AYDr EDr Pol Pwl irhw hY[ mYQoN ieh byAdbI shwrI nw jwvy[ jI kr auT ky cilAw jwvW[ kIrqn prvwh bMd ho igAw sI[ bVI byrsI jyhI ho geI idsy, pr mYN kwljw QMm ky kuC imMt hor bYTw irhw[ ieqny ƒ aus ny iek Sbd tol ky piVHAw[ qy
* ic`TI nMbr 4, qrIk 4 AprYl 1922
jylH ic`TIAW
48
kQw ArMB kIqI, pr bVI ksUqI ijhI[ mYN m`Qw tyk auT KVoqw[ mYƒ auTdy ƒ iek hulwrw ijhw v`jw[ mYN jwixAw ik if`g cilAw hW[ pr mYƒ iksy ny boc ilAw[ mYN m`lk dy ky iKsk ky bwhrvwr dUjy gurduAwry vl ƒ inkl quirAw[
myrw p`b zmIn qy lgy hI nw, pr mYN quirAw jwvW[ myry srIr dw Bwr Pu`l nwloN BI hOlw ho igAw[ BwvyN PUk mwr ky koeI auVw dyvy qy dyhI kMcnvMnI hoeI vI[
pRym ksweIAW A`KIAW sB qoN vD ky suAwdlI g`l ieh ik myrIAW pRym ksweIAW qy ihq AlsweIAW A`KIAW
ivc iek rsk AnMd ibnodI iK`c mYƒ Awpxy Awp ƒ KIvw krI jwvy[ jd mYN dUjy gurduAwry jw ky nmskwr kIqI qW auQy dI mweI kVwh pRSwd vrqw rhI sI[ mYƒ Bgq jI kih ky bVy snmwn pUrbk bolI- ‘lE kVwh pRSwd Cko! qusIN keI idn hoey kuC nhIN CikAw!’ mYN kVwh pRSwd dw CWdw qW ilAw pr mYN lwj nwl pwxI pwxI ho igAw[ soicAw ik mYƒ Bgq jI ikauN AwiKAw? qy myry kuC nw Ckx dI ivQXw ies mweI ƒ ikvyN mwlUm hoeI? mYN auQoN BI iKskx dI kIqI qy kVwh pRSwd auQy iek`Ty hoey in`ky in`ky bwlikAW ƒ vrqw id`qw[ mYN Ajy msW gurduAwry dy bUhy qoN bwhr hI hox lgw sI ik aus gRMQI dw Brw (ijs dw nwm mYN hux Bul igAw hW) qy dUjy iek imsqRI isMG BweI jvwhr isMG nwmy (jo bVw pRymI sI) dovyN jxy Aw ky DVMm dy ky myry KuriVAW* auqy if`g pey Aqy sj`l nyqRW nwl iGigAw ky boly, ‘iek BorI swƒ BI[’ mYN boilAw ik ‘kVwh pRSwd qW vrq igAw!’ auh boly, ‘ieh CWdw nhIN, AsIN qW dUjy CWdy dw ikxkw mMgdy hW, ijs dw g`Pw quhwƒ Dur drgwhoN imilAw hY!’ mYN AwiKAw, ‘Dur drgwhW vwly pwsoN hI mMgo! mMgiqAW pwsoN kI mMgdy ho?’ eynI g`l kih ky mYN aunHW qoN ip`Cw Cufwaux dI ^wqr auQoN vwho dwh n`sw[ n`s ky iek phwV dI kMdrW ivc jw luikAw Aqy aunHW dohW ƒ bwzwrW dy eyVW gyVW ivc hI cor BlweI dy igAw ikauNik auh doeI BI mgr n`sy AwauNdy sn[ mYƒ auQy bYTy ƒ audwly Cpwly dy swry phwV sunihrI rMg nwloN vDyry dmkdy rMgW ivc nHwqy Doqy idKweI dyvx[ AYDr myrI syjVI qy Ajb AfMbr bixAw hoieAw[ jihM jihM pyKW qihM qihM EhI jgmgI bhwr!
ieh rMg mwxdy ƒ QoVw kwl hI bqIq hoieAw sI ik myry kMnW ivc Folk qy kIrqn dI iBxk peI[ mYN iK`c Kw ky auqy vl ƒ n`Tw qy Awvwz dI syD qy l`gw AwieAw[ myry pYrW ƒ PMg lg gey[ iek Awn ivc iek bVI cOVI sVk qy Aw pu`jw[
sMgqW dI Awmd dyKW qW swhmxy sMgqW dw qkVw dl b`Jw AwauNdw hY qy kIrqn ho irhw hY[ AsQweI
dI ieh quk pVH rhy hn ‘sB sMgqW AweIAW drSn ƒ, dyh drSn gur myry[’ mYN jwqw
* pYrW [
jylH ic`TIAW
49
ik aus drs-pRIqm dy BOirAW dw dl hY ijs dw ik mYN iek nv-jnimAw Bvr hW[ mYƒ swry hI drs rqy pRqIq hovx[ iek qoN iek cVHdy idsx[ nyVy Awaux pr mYN Cpwl fMfauq ivc lMmw pY ky bMdnW kIqI[ mYƒ Jt iksy h`Q ny Awx cuikAw[
ieQy Pyr poh sudI spqmI dy gurpurb pRQwie AKMf pwT AwrMB hoieAw ies AKMf pwT ƒ Pyr ausy AKMfw kwr dSw ivc iek Awsx bYT ky suxny dw idRVH sMklp Dwr ilAw, pr AYqkIN ieh Xwcnw pUrbk bynqI ArMB ivc hI ArdwsI geI ik ‘hy s`cy pwqSwh sRI gurU dsmyS klgIDr jI! ies AKMf pwT dy suxny dw Pl dws ƒ ieh imly ik mYN qyrw auh suMdr mnmohn drSn iddwr krW, jo qUM Awpxy klwDwrI jwmy ivc AwpxIAW ipAwrIAW sMgqW ƒ idKlWdw irhw hY Aqy ijs AnUp srUpI drSn srUp ivc qUM hux scKMf ivKy SuSoiBq hYN[’
klgIDr jI dy drSn dI Xwcnw mYƒ siqgurU ny AwpxI ikRpw kir ieh AKMf pwT BI ausy qrHW hI inribGn; Ac`l
Aqy AKMf ibrqI ivc swry dw swrw srvx krvwieAw[ ies dy Bog smyN jo vrqwrw vriqAw, mYƒ aus dy dsxoN Asmr`Qw ijhI pRqIq huMdI hY[ hux mYQoN d`s nhIN hoxw,
jylH ic`TIAW
52
ikauNik ies Kyf ƒ Aiq goJ r`Kx dw hukm hY Aqy Awp ny qW ies ƒ ^br nhIN ikQoN qIk pucwvxw hY[ mYƒ bVI sMkoc AwauNdI hY[ bs jI! hux mYQoN d`s nhIN skINdw Aqy nwly mYƒ hux auho nSw cVHdw jWdw hY qy mYN gLqwn ijhw huMdw jWdw hW[ myrI lyKxI iQVkdI hY! hux smW nhIN jI! nwly hukm nhIN huMdw! mYN kI krW[ lE mYN hux mgn huMdw jWdw hW[ eydUM vDyry ilKx dI qwkq nhIN[ ibRqI hux horUM hI ho rhI hY[ ipCy jo kuC iliKAw hY aus ƒ lgW mwqrW sihq Awpy soD lYxw[ mYQoN pVH ky muV soD nhIN huMdw jI!
lE! myrI vwihgurU jI kw ^wlsw,
vwihgurU jI kI Pqh ]
8
mweI gulwb kOr dw drs-imlwp* iPr auh smW Aw igAw, jdoN ik AYbtwbwd dy iqAwry ho gey[ ies pRQwie Awp pRqI
Agy hI ^wsw smwcwr pTw cukw hW[ auQy jw ky jo hor goJ AkwlI rMg vrqy, auh iksy iksy suihrd sjx dy sIn gocr hI krwey gey hn Aqy aunHW sIinAW AMdr hI hn[
^ws kr dUjy AKMf pwT (sRI dsmyS jI dy jnm idn vwly) dw goJ ibRqWq qW lyKxI AMdr Awauxw hI auicq nhIN, sIinAW AMdr rihxw hI TIk hY[ aukq goJ cmqkwrI ibRqWq dw gupq bvsQw AMdr qy ^ws ^ws suihrdI sIinAW AMdr rihx dw hI hukm hY[ ies krky spSt suxwieAw nhIN jw skdw[
* ic`TI nM: 6 dw rihMdw ih`sw[
jylH ic`TIAW
53
AKMf pwTW dw vr qy hukm aus AKMf pwT dI goJ klw dw iek vrxn krnXog ieh is`tw inkilAw ik dws dy
ihridEN ieh jwcnw meI pRwrQnw suqy suBwv hI sPut hoeI ik Aijhy AKMf* smwgmW dy AnMd lihry lYNidAW Aqy iesy rMg rqVI dSw ivc inmgn rihMidAW hI ibhwvy, qW dws ƒ DunkwrI hukm rzw dI Awvwz suxweI id`qI ik:-
‘AKMf pwTW dy prvwh hux bhuq clxgy, jwE rj rj ky AMimRq BuMco qy rl iml ky ipau dwdy dy Aqut ^zwny ivcoN Kwvhu qy Krco[’
mYƒ mwnoN GrW vl muV Awaux dI pRq`K AwigAw iml geI[ hux mYƒ kOx moVy? moVn vwilAW ny bQyry vwhxy vwhy, pr Dur dy hukmW Agy hor iksy dI kOx mMny? nwly ipCoN iK`c AgMm dI pYNdI sI[ ^br nhIN kaux DUMdw sI? Aqy AYbtwbwd dw vsybw hux AOKw pRqIq huMdw sI, ikauNik lokW vloN jo AxhoeI ausqq hox lg peI sI, auh mYƒ nw-gvwr jYsI lgdI sI[ ijDr jwxw, AYvyN ‘Bgq-bwbU’ ‘Bgq-bwbU’ kih ky lokW ny dws dy KuriVAw ƒ cMbVnw[ dws ny ieh smJ ky AYvyN jwh jWdI nw ho jwvy qy PokI pRis`Dqw meI loikk mihmw hI nw suKwaux lg jwey[ jy AYsw ho igAw Pyr gey guzry, qW qy ieQoN hux iKskxw hI cMgw hY[ iqs pr hukm drgwhI BI ho cu`kw sI[
AYbtwbwdoN vwpsI pr auQy dIAW sMgqW nhIN cwhuMdIAW sn ik dws auQoN ikqy vl jwvy, pRMqU hukm Agy
isr Jukwauxw ipAw Aqy Ardwsw soD ky EVk auQoN qur hI pey[ keI s`jx pRym nwl ibhbl hoey hoey hrIpur qweIN dws dy nwl hI Awey[
mweI gulwb kOr eyQy hrIpur ivKy iek pRIq-pRym dy AKwVy ivc pRvwn hoeI rUh vI rihMdI sI, ijs dy
drSnW dI qWG dws dy ihrdy AMdr Aiq qIbr sI[ hrIpur dy isMGW dy BI EQy drSn hoey, jo Awp hI c`l ky dws pws Aw gey sn[ pRMqU dws dI locw qW aus piv`qr pRym dI AvDI vwlI BgqI puMj mweI gulwb kOr dy au~jl iddwry dI pRwpqI ihq pRbl ho rhI sI, ijs dI mihmw meI sroq dws dy srvxW AMdr keI idhwiVAW qoN pY rhI sI[ eyQy ikMcq ibRqWq eys sul`KxI, sMq mweI dw vrxn kr dyxw BI dws AqI loVvMdw smJdw hY, ikauNik gurU Gr dI sMq ibvsQw vwly auc Awqm-AtwrIAW qy Kyfx vwly pRmwrQI jIvn dy ieh pihly drs-imlwp sn jo dws ƒ AwpxI jIvn XwqRw AMdr hoey[
ies mweI dw pRsMg jo dws ny iek isMG pwsoN suixAw, ies ibD hY ik:-
* siqsMg [
jylH ic`TIAW
54
ies mweI dw pqI iek bVw gurU Gr dw pRymI qy SrDwlU sI[ gurmuK lwl ƒ Drm pqnI BI gurmuK hI imlI ijs dy pqI-bRq Drm dy pUrny AwpxI imswl Awp hI rKdy sn[ pqI dI syvw qy AwgXwkwrI qoN ibnW pqI pRym ivc eyQoN qweIN r`qI hoeI sI ik pqI ƒ s`c mu`c pRmySÍr smwn smJ ky pUjdI sI, Aqy pqI dy drSnW bwJoN cMd kumdnI inAweIN iek iql BI nw DIrdI sI[ pqI dI AwigAw Anuswr ‘sRI suKmnI swihb’ qy ‘bwvn AKrI’ bwxIAW vI ies suBwgI ny kMT kr leIAW sn[ gurmMqr ismrn dI cONp AYsI nhIN sI ijqnI ik Awpxy pqI dy drSnW ivc mgn rihx dI pRym lgn ivKy sI[ nwm dw pRkwS Ajy nhIN sI hoieAw ik krqwr Bwxy AMdr gurmuK pqI horIN scMKf cl bsy[ pqI dy ibRhoN dI cot AYsI vjI ik “ibrhu cot mrMin” vwlIAW sqIAW ivcoN s`c mu`c jIauNdI jwgI nwm klw BrpUr sdw suhwgx sqI bx geI, Aqy AMqr AwqimEN joq pRkwSI qy nUr dw AMkur Awx audy hoieAw[ Awpxy pqI dy drs kMvl dI mOj vwly rMgW ivc msqul-msq ho geI[ Ajy AwXU AvsQw vI nvjobn bwlI hI sI ik r`bI nUr vwlw jgmgwqw jobn lih lhw ky cVH igAw[ gurmuK lwlo lwl gulwb kOr dIAW JlmlMqIAW lwlIAW dI Jwl nw J`lI jwvy[ iesy ibRhoN msqI ivc JUldy hwQI dI inAweIN inrBY pd ƒ pRwpq ho cu`kI nvjobn bwlVI mweI Gr bwr qoN inrmoh ho ky ckrvrqI ho qurI[ pRym qxwvW AijhIAW ksvIAW iKcIAW geIAW ik A`Ty pihr locn qwr lgI rhy[ srIr dI su`D bu`D ivsr geI[ nwm ADwr ivc sMquSt clUly rMgW ivc lwl gulwl mweI gulwb kOr dIAW AnykW bicqR lIlW qy khwxIAW hn, jo ivsQwr ho jwx dy BY kr ky vrxn nhIN kIqIAW jw skdIAw[ bsqI, bwzwr, auidAwn, aujwV ivc ijQy BI msq rMgW ivc ibgsI mOlI hoeI mweI jw ibcry, auQy hI gulzwr bx jwvy[ mweI dI Dwk hzwry, hrIpur dy ielwky ivc cwr cuPyry pY geI[ rs pRym rMgW ivc by-pRvwh mweI bolxoN kUxoN BI rih KVoqI[
“rMig hsih rMig rovih cup BI kir jwih ]”* idAW cojW vwlI msq mweI dy srIr dy bsqR BI msqwny ho gey[ EVk prm hMs mweI dw iek kwlw kMbl qy kCihrw hI rih igAw[ dws ny isMGW pws mweI dy drSn dI AiBlwKw pRgt kIqI, qW kihx l`gy, ‘jI! auh qW nyVy iksy ƒ nhIN Awaux idMdI, dUroN hI durkwr idMdI hY, qy ie`tW v`itAW, FImW dI mwr, mwr ky Bjw idMdI hY, koeI frdw mwirAw aus dy nyVy nhIN jWdw, nw hI A`j qk iksy nwl boldI suxI hY[ Awpxy mqy ivc hI gMBIr gupq goStI aucrn aucrdI rihMdI hY[ aus dy nyVy Fukxw koeI mwVI DIVI g`l nhIN; jy dUroN drSn krnw hY qW krw ilAwauNdy hW[ jy Awp ny Agy aus dy kol jwxw hoieAw qW AsIN ip`Cy muV AwvWgy, ikauNik swfw hIAw aus dy swhmxy nyVy ho ky jwx dw nhIN pYNdw[’ g`l kI dws aunHW ƒ nwl lY ky mweI dy pivqR pwvn drSn leI Ardwsw soD ky qur ipAw[ pqw l`gw ik mweI Plwxy bwzwr ivc iek bMd dukwn dy Agy kMbl vlyHtI peI brwjmwn hY[ nwl dy isMGW ny dws ƒ KwsI dUroN hI ijQy ku ausy bwzwr dw moV muVdw sI,
* m: 1, 473, Awsw dI vwr
jylH ic`TIAW
55
sYnq krky mweI ƒ idKwieAw ik AOh kMbl vlHytI peI hY[ AYsy pwsy ipT hY qy prly pwsy muK hY[ muK BI kMbl dy AMdr hI sI[ auh swry qW ieSwrw krky muVn hI lgy sn qy dws Agy kdm vDwaux hI lgw sI ik id`b idRStI dI klw sMpMn mweI, pRymIAW, drs pRymIAW dIAW pRym qwrW dI jwxU mweI iek ibjlI vwlI qwx qrb nwl dws dI Er muKwribMd krky auT KVI hoeI, Aqy Klo ky donoN h`Q joV g`j ky ‘vwihgurU jI kw ^wlsw, vwihgurU jI kI Pqh’ dw bulwvxw kIqw[ dws dIAW KuSIAW dI h`d nw rhI qy nwl dy isMGW dI hYrwnI dI h`d nw rhI[ iek do pRymI s`jx qW myry nwl Dur qweIN Awx hI pu`jy[ mweI AwpxI pRym ltk dI mOj ivc ausy qrHW h`Q joVI KVI sI ik dws ny jwx swr crnW auqy FYx dI kIqI, pRMqu dws dw sIs mweI ny Awpxy hsq kMvlW ivc boc ilAw qy Awpxy auprlw kMbl lwh ky dws dy hyTW ivCwaux hI lgy sn ik dws ny mweI horW Agy inmRI BUq ho ky bynqI kIqI ik eyqnI Jwl Jlx jogw ieh drs iBKwrI nhIN[ DUVW ivc iltx vwlw hY[ ieh kih ky dws BuM\y hI bYT igAw qy kMbl aunHW dy kol hI ipAw irhw Aqy Awp iek qwr ilvqwr dI lihr qy ltk ivc inmgn ho ky bYT gey[ jYsy mOj ikRSmy vwlI bYTxI mweI horIN Es vyly bYTy sn, aus dw hU b hU &oto dws dy ihrdy aupr hux qweIN iKicAw ipAw hY[ myry mn qn hIAry ƒ Twr dyx vwlw auh kauqkI ikRSmw A`KrW ivc aukirAw jwxw Aiq AsMBv hY[ mYN pyKq hI punIq ho igAw Aqy drs Byt hox swr hI nwm dw KMfw zoro zor KVkx l`g ipAw[ mYƒ mweI dIAW goJ Awqm qyjmeI sYnqW myry nwl gUVH igAwn goSt krdIAW id`sx[ dws qy aunHW dy AMdr dI goJ kQw ie`k im`k ho geI[ mUMhoN bolx dI hux iks ƒ loV! EVk mweI jI ies ibD mDur bcn bol ky dws dI Er muKwqb hoeI:-
‘musw&r hW, pRwhuxcwrI kI krW? musw&r hW, musw&r hW!’ ievyN ijvyN pRym bYrwgnI mDur DunI aunHW dy muKwribMd qoN inkldI rhI[ Pyr hMblw
mwr ky auTy, kMbl cuikAw Aqy dws ƒ auQy hI bYTy rihx dw ieSwrw krky JUmdy mOldy iek PlW vwly dI dukwn auqy jw iPry Aqy aus dy boJx (tokry Awid) ivcoN lukwtW dI JolI mwr ilAWdI Aqy dws auqy qu`T ky AwKx lgy- ‘ibbykIAW dw ieh pRSwd hY, prvwn kro[’ dws ny DMnBwg smJ ky sMq pRSwd jwx ky mweI jI dy pRym pRSwd ƒ p`ly puAw ilAw qy lV bMnH ilAw[ Pyr dws vl vyK ivgs ky ‘inhwl inhwl’ dw KuSw b^iSAw Aqy ieauN BwiKAw- ‘gurU ky is`Kw! qUM inhwl hoieauN! sohxw dIvw siqgurU ny jgwieAw hY[’ ieauN kih ky ibsmwd rMgW ivc rMgIj ky vuT quTxI krWq ivc dRv auTy[ dws ny ibnY AlweI ik ikrpw kr AsIsVI dyvo ik ieh dIvw ievyN ijvyN hI dgdw jgdw rhy[ bcn hoieAw[ ‘ieh jgmgI joiq GtAMqrI nwm dIvw hor vI lt lt jgU[’ ieh AmoG rUpI bwx bwh ky auh KVy KVy hI Pyr pRym ivc inmgn ho gey, A`K auGVI qW ivdwiegI dw ieSwrw hoieAw[ dws ny jodVI kIqI ik Pyr drSn myly kdoN hoxgy? aucwrx hoieAw ik ‘AMqr Awqmy iml rhy Sbd mylIAW dw sdw hI myl bixAw hoieAw hY, ivCoVw kdy nhIN[ auN\ pRspr snmuKI drSn dIdwry qW hux Dur drgwhIN hoxgy[’ Aqy bcn hoieAw, ik AsIs hoeI:-
jylH ic`TIAW
56
‘hukm AKMf pwTW dy prvwh clwaux dw lY ky qury ho[ jwE dysW ƒ, Bwxy AMdr AnMd mwxo Aqy pMjy swihb jI dI drSn XwqRw krdy jwE[’
ies pRkwr dy igxvyN imxvyN bcn hoey[ dws crnW qy Fih ipAw[ auh nyqrW ivc pRym bYrwg nwl jl Br ilAwey, dws dy dIdy BI jl pUrq ho gey[ Pyr dXw kr dws ƒ bwhoN PV ky swvDwnw kIqw qy Qwpnw dy ky qor id`qw[
dws pMjw swihb qy sRI AMimRqsr jI dI Xwqrw krky ipMf AwieAw qy ivCVI sMgq dy myly gyly hoey[ gurU kI Apwr ikrpw nwl AKMf kIrqn qy AKMf pwTW dy smwgm lgwqwr pRwpq hox l`gy Aqy Awqm ibRqI idnoN idn cVHdIAW klW ivKy nwm rs lIn huMdI jwvy[ mYƒ p`kw Qhu pqw nhIN ik ikMnw ku icr qy ikqny ku idvs, mhIny AQvw brs iesy AnMd ibRqI ivc inrivGn ivhwey ik kyl krMqy hMJ ƒ ivGn rUpI AicMqy bwj Awx pey[*
9
^wlsw kwlj AMimRqsr ivc*
1907 dw swl
srdwr hrbMs isMG jI AtwrI vwilAW ny ^wlsw kwlj dI syvw dI pRyrnw bVy zorW nwl Awx kIqI[ auDroN swfy ipqw horIN Agy hI eys g`l dy aufIkvwn sn[ mYƒ pMQk
swihb gurU kI kWSI ivKy gurmiq ivdXw dy ivsQwrn nimq pRISrm krn dI syvw leI gurU ky lwl pryr ky lY gey Aqy ^wlsw dIvwn dmdmw swihb dI p`kI nINh rK ky dws ƒ m`lo m`lI syvk (skqR) QwipAw igAw[ jo syvw EQy ijqnw icr srI bxI so kIqI qy ibRqI ƒ BI EQy kuC ivGn nhIN hoieAw ikauNik dws dI ibRqI ƒ jwc ky dIvwn ny iek rwgI isMGW dw j`Qw dws dy nwl kr id`qw[ Aqy ipMf br ipMf dws qW aus j`Qy dy nwl kIrqn dw AnMd hI lY irhw sI, pRMqU ies dy nwl suqy isD hI ieh syvw BI ho geI ik gurmiq ivdXw AwSrm (^wlsw hweI skUl) dI nINh r`Kx leI qkVy g`Py mwieAw dy dIvwn dI golk ivc iek`qr ho gey[ dws ny iPr QoVw icr sRI dmdmw swihb ivKy AsiQq ho ky q^q swihb dy drbwr swihb jI dI syvw Xwqrw dw AnMd lYxw ArMB kr id`qw[ ibRqI ƒ Pyr hor auCwlw auiTAw qy Bwxy AMdr auQoN BI auprwmqw ho geI[ jI cwhuMdw sI ik KulHy hI ibcrIey, ieky jgw b`J ky rihx ƒ ic`q nw pqIijAw Aqy kwrj AwrMB ho hI cuikAw sI[ AwSrm dI nINh r`KI hI jw cukI sI[ hux pqw nhIN ik aus AwSrm dw kI hwl hY[* auQoN BI ibRqI dIAW bwgW muVIAw Aqy swD smwgm AKMf kIrqn mMflW ivc Pyr Aw invws hoieAw[
pMc KMf BsOV dw hwl sMn 1908-09 auDroN bwbU qyjw isMG jI dI AQ`k dy prbl pRyrnw ny zor pwieAw ik pMc KMf ivKy
ivdXw BMfwr dI nINh rK ky pMc ^wlsw dIvwn dI ^ws syvw Gwlx dw bIVw cu`kxw hY[ gurU pRyrnw Anuswr auQy BI jwxw ipAw qy ijqnw icr qy ijs ibiD EQy ivhweI Awp s`jxW pRqI sB kuC ivdq hI hY[ koeI g`uJI iCpI g`l nhIN[ cwhy kIrqn mMfl qW auQy hI sj bx AwieAw sI pr ibRqI ieko QwauN bMnH rih ky koeI kMm BI krnw nhIN mMndI sI Aqy ijnHW kwrnW krky auQoN aupRwmqw hoeI aus dy inrxy krn dI loV nhIN[ auN\ sMgrWdI
* ^wlsw hweI skUl hux qk cl irhw hY
jylH ic`TIAW
58
smwgmW dy AnMd lihry pMc KMf jw ky lYNdy rhy Aqy jdoN BI dIvwn vloN s`dw p`qr iksy gurmqy ivc Swml hox nimq igAw, hwzr huMdy rhy[ eyQy dy sbMD dI swrI kQw ivSyS krky Bw: joigMdr isMG ƒ BlI-BWq ivdq hY[ jy loV hovy qW aunHW qoN puC skdy ho qy Bw: Awqmw isMG jI mogw ƒ BI bhuq kuC pqw hY[ pMc KMf dy sbMD ivc hI Bw: joigMdr isMG jI* dy nwl pRym JVW PsIAW qy qkVI jV pkV geIAW[ ienHW dy pRym Bwv krky hI pitAwly ivKy Awvw-jweI dw islislw SurU hoieAw[ Aqy ienHW dy smUh pRvwr nwl ^ws lgn hoeI Aqy shodr BRwvW nwloN BI vD ky pRym ipAwr qkVw icr iniBAw, ijs dw bIj nws Ajy qk nhIN hoieAw, BwvyN Bwxy ivckwr hor dy hor vrq gey[ ^wlsw kwlj dI iek K`tI jo K`tI sI; vIr Awqmw isMG mogw dw Awqm imlwp sI Aqy pMc KMf dI K`tI dw q`q swr vIr joigMdr isMG jI dw pRym shodrI nwqw sI[ dohW vIrW dw sMgm qy Bwxy dI iK`c Awm qOr pr pitAwly hox krky dws Aksr EQy hI iK`icAw jWdw sI[ pr Pyr BI pMc KMf dy AnMd Bugqxy bxy hI rhy[ Aqy auQy dy hI iek smwgm ivKy vIr Bw: ml isMG jI dy pRym imlwvy hoey Aqy ijvyN ikvyN hoey vrqy aunHW dI hI rsnw qoN puCxy Bly hoxgy[
luiDAwxy dy siqsMg mMfl
* s. joigMdr isMG jI vkIl ipMf rwie pur izlHw luiDAwxy dy rihx vwly sn[ Awp isMG sBw lihr dy pMQ pRisD syvkW ivcoN iek sn[ Awp pihlW pitAwly ivc golk A&sr sn qy Pyr mihkmw AkwaUNts ivc supRMtMfMt sn[ 1935 dy AKIr ivc bImwrI dy kwrn pYnSn ho geI sI[ gurisKI dy AinMn SrDwlU qy Awpxy AsUl dy p`ky bVI fUMGI ivcwr qy kurbwnI dI sipirt vwly s`jx sn[ ^lIi&AW dy zmwny ivc iek vwr Awp ƒ irAwsqI krmcwrIAW ny AXog vrqxw cwihAw qy ies sbMD ivc sunyhw ByijAw[ Awp ny sw& auqr idqw ik ‘mYN is`K irAwsq dy kdy BI ault nhIN jw skdw, pitAwly ivc jd sB d&qrW dI kwrvweI pMjwbI ivc krn dw islislw jwrI hoieAw sI, auh swrw kMm Awp dy hI spurd kIqw igAw sI[ styt bYNk pitAwlw BI Awp dIAW qjvIzW qy skImW dy Anuswr hI kwiem kIqw igAw[ BwvyN sMswrk qOr pr Awp ƒ BwrI nukswn phuMicAw pr Awp Awpxy inSwny qy idRVH rhy[ AkwlI lihr ivc SromxI kmytI dy dUjy jQy ivc 7 jnvrI 1924 ƒ igR&qwr ho ky do swl dI kYd BugqI; iesy jylH Xwqrw ivc Awp dI ishq bhuq igr geI qy Awp dw srIr muV cMgI qrHW nw bx AwieAw[ 7 jUn 1926 ƒ ijnHW pMiQk sq swlsW ny AkwlI pwrtI qy ^wlsw pwrtI dy pMQk JgVy bwry sRI Akwl q^q swihb &Yslw idqw, aunHW ivcoN Awp iek sn[ gurduAwrw AYkt Anuswr bxI SromxI kmytI dy 1926 qoN 1929 qk mYNbr rhy[ 1929 jnvrI ivc AkwlI pwrtI vloN s. KVk isMG jI dy nwm pr s. syvw isMG jI TIkrIvwlw dI irhweI leI jo morcw lgw sI, aus JgVy dy nbyVy leI Awp sRI AMimRqsr Awey qy kuJ hor s`jxW nwl iml ky AkwlI pwrtI nwl glbwq kIqI qy iesy glbwq dw nqIjw s. KVk isMG jI dw 24 jnvrI 1929 vwlw sRI Akwl q^q swihb dI iek`qRqw ivc kIqw igAw AYlwn sI[ Awp dw clwxw 21 ApRYl 1936 ƒ pitAwly ivc hoieAw[ clwxy smyN BweI swihb rxDIr isMG jI qy hor sB ihqkwrI s`jx Awp dy pws mOjUd sn[ Awp dw sMKyp smwcwr 29 ApRYl 1936 dy gursyvk dy prcy ivc Cp cukw hY[
(nwhr isMG gXwnI)
jylH ic`TIAW
59
eyDr vIr! ^ws qyrI zwq dy kwrn ^wlsw BujMgI sBw (^wlsw XMg mYnz lIg) luiDAwxw dy smwgmW ivKy ijvyN Awauxw jwxw hoieAw, auh qUM vIr Awp hI swrw ik`sw jwxdw hYN ik kI kI vrqwry vrqy[*
* ^wlsw XmgmYnz lIg (^wlsw BujMgI sBw) luiDAwxw 1885 eI: ivc kwiem hoeI[ ^wlsw hweI skUl luiDAwxw dy jwrI hox qoN pihlW is`K lVky bhuqy imSn hweI skUl ivc hI piVHAw krdy sn[ so ^wlsw BujMgI sBw dw zor qor BI iesy skUl ivc hI sI[ jdoN ^wlsw skUl luiDAwxw dy KulHx dy iKAwl qy audm AwrMB hox lgy, aus Xqn qy pRyrnw ivc eys BujMgI sBw dw ^ws ih`sw sI[ Awpxy zmwny ivc eys sBw dI hsqI pMQ pRis`D sI[ pMiQk iek`TW ivc ies dy pRqIinDW ƒ ^ws qOr pr bulwieAw jWdw sI qy hr pMiQk mwmly ivc eyh sBw ih`sw lYNdI sI[ ^wlsw hweI skUl KulH jwx pr sBw dw sB jor qor ^wlsw skUl ivc hI ho igAw[ skUl 18 nvMbr 1908 eI: ƒ jwrI hoieAw[ 1909 qoN lY ky 1914 qk BweI swihb rxDIr isMG jI sBw dy h&qwvwrI dIvwn jo AYqvwr qy bu`Dvwr ƒ hoieAw krdy sn, aunHW ivc kIrqn kirAw krdy qy gurU nwnk dyv jI qy sRI gurU dsmyS jI dy Avqwr gurpurbW smyN ngr kIrqn ivc Swml huMdy qy AKMf pwT krdy[ skUl ivc bhuq vwr gurpurbW dy smwgmW pr AMimRq pRcwr hoey, ijnHW ivc BweI swihb BI Swml huMdy rhy[ jo jo nzwry ienHW kIrqn mMflW, ngr kIrqn dy simAW, AKMf pwTW qy AMimRq pRcwr dy smwgmW smyN dyKx ivc Awey qy jo jo kOqk vrqy, aunHW ƒ aus smyN dy dyKx vwly hI AnuBv kr skdy hn, ieQy l&zW ivc auh vrnx nhIN kIqy jw skdy[ jd bMny dy hwqy aus gurduAwry vwly mkwn ƒ dyKIdw hY qW purwxy sB nzwry A`KW A`gy Aw ky AwpxI Xwd ƒ qwzw krn vwlI Jlk idKw jWdy hn[ ienHW swry gurpurbW qy dIvwnW dI kwrvweI dw mukMml rIkwrf ieiqhwsk qOr pr riKAw igAw sI[ A&sos ik 1914-15 ivc jo muk`dmw swzS lwhOr sbMDI PVo PVI hoeI ijs dy islisly ivc BweI swihb rxDIr isMG jI qy dws BI hor s`jxW smyq PVy gey sn, BwvyN aunHW kwrvweI vwly rijstrW ivc koeI BI AijhI g`l BYBIq krn vwlI nhIN sI, pr auh zmwnw ieqnw fr vwlw sI ik skUl vwilAW swry rijstr qy sB kwgz p`qr hI A`g dI Byt kr id`qy[ nvyN rIkwrf qoN ibnW 1885 qoN lY ky jo purw rIkwrf BI sI, auh BI sB swV idqw igAw[ ieau ieh iek nwm bwxI dy cmqkwrW dw drswiek qy nOjvwnW ivc is`KI pRym dI lihr dw jxwiek pMiQk ieiqhws dw rIkwrf qbwh ho igAw qy ies JKV ivc eys ^wlsw BujMgI sBw dw kIrqn soihlw BI piVHAw igAw[ ^wlsw skUl dy ienHW aupr dsy smwgmW ivc ijnHW ijnHW BujMgIAW AMimRq CikAw; aunHW ivc iek rUh Br geI sI qy aunHW ivcoN bhuiqAW ny ijQy ikqy BI auh sn; AkwlI lihr smyN XQwSkq pMQ syvw kIqI[ hux BI jdoN aus smyN dy pVHn vwly s`jx imldy hn qW auh bIq cu`ky nzwry dI Xwd qwzw krky AnMdq huMdy hn[ A&sos ies g`l dw hY ik ijs gurduAwry ivc eyh kOqk vrqy, auh hux gurduAwrw nhIN[ aus smyN skUl kmytI BujMgI sBw ƒ kul do sO rupey ivc ieh gurduAwry vwlw mkwn idMdI sI, ikauNik auh eyh swrI iblifMg vyc ky SihroN bwhr ijQy hux ^wlsw skUl hY, auQy ^wlsw skUl dI iemwrq bxwauxw cwhuMdI sI[ Agsq 1914 ivc jo mIitMg BujMgI sBw dI hoeI , aus ivc ieh svwl pyS kIqw igAw pr dws dI sMmqI qoN ibnW bwkI sB ny eyho ikhw ik skUl dy bwhr Aw jwx kr ky hux Sihr ivc gurduAwry dI loV nhIN[ pr hux keI pRymI s. iekbwl isMG jYsy kihMdy hn ik ieh ZlqI hoeI[ AYsI jgHw mu&q ivc KoeI[ jy ieh jgHw EdoN lY leI jWdI qW AkwlI lihr smyN luiDAwxy ivc mOky qy gurduAwrw sMgqW leI bixAw bxwieAw sI qy aunHW bIq cuky AkwlI rMgW vwlw AsQwn BI A`j ausy gurduAwry dI Skl ivc kwiem rihMdw[ ^wlsw XMg mYnz lIg dy smwcwr qW BwvyN ivSyS hn pr eyQy tUk mwqR ieqnw hI dsxw kw&I hovygw ik ^wlsw skUl luiDAwxw dy bxn ivc ies dI ^ws ihMmq qy pRyrnw sI[ 14 jUn 1903 ƒ jo pMQ ^wlsy dw aucycw qy AduqI dIvwn bkwpur (qsIl PlOr) ivc hoieAw aus ivc eys BujMgI sBw dw jQw bVy zor Sor nwl Swml hoieAw[ aupRMq 1914-15 ivc ikRpwn qy gurduAwrw rkwb gMj dy svwlW ivc eys sBw ny ^ws qOr pr ih`sw ilAw qy 30 meI 1914 ƒ gurduAwrw rkwb gMj sbMDI lM|y mMfI lwhOr ivc hoey dIvwn ivc ies dy pRqIinD Swml sn[ ies sBw ivc ijnHW ijnHW s`jxW ny syvw kIqI hY, aunHW ivcoN ijnHW dy nwm Xwd
jylH ic`TIAW
60
vIr jI! myrI zbwnoN jW myrI klmoN hI myrI jIvn iviQAw dy ibRqWq vrxn kIqy jwxy nhIN Pbdy sOjdy[ Aqy jy Awp ny ieMn ibMn myrI vloN hI vrnx kIqw ibRqWq pRkwS kr id`qw qW ies ivc Asl rs nhIN rhygw nw hI kuC Asr pvygw[ Awp dI ieiCAw pUrn ^wqr qy Awp dI AwigAw pwlx ^wqr qy Awp dy khy Anuswr srb s`jxW dw hukm mMndy hoey eyqnw ku jo kuC BI iliKAw hY so inj mnSw qoN ault iliKAw hY Aqy Awp s`jxW dI prbl mnSw dy pRwiex ho ky iliKAw hY[ ies qoN AgwhW jo kuC ^ws goJ kQw myry puCx gocrI hovy so hukm kr Glxw[ pr myry pws nw Ku`lHw smW hY qy nw swmwn, nw mn BwauNdI suqMqRqw hY, ies krky ivsQwr pUrbk kuC nhIN iliKAw jw skdw qy nw iek mn iek icq ho ky ilK skdw hW[ myrI iKc “gurmiq ibbyk” pusqk dI pUrnqw vl ivSyS hY ik ijQoN qk CyqI ho sky, iesƒ isry cwiVHAw jwvy[ Aqy Awp Awpxw boJ BI myry isr qy hI isitAw cwhuMdy ho qy auh BI AYsI dSw ivc jd ik mYN AsmrQ hW[ suixAw hY ik swfI bdlI ieQoN hox vwlI hY qy hovygI BI pMjwb dy nyVy qyVy dy sUibAw ivKy[ AYsw suixAw hY Agy Bwvy ijvyN krqwr ƒ:
Awp dI ieiCAw Anuswr puils A&srW dy nwl jo myrI bwqcIq** hoeI sI so ijqnw ku myry Xwd hY aus dw swr AMS mwqr XQwSkq hyT ilKy pRSn auqr ivc vrnx krdw hW[ pihlI bwq irAwsqI srdwr guridAwl isMG*** supRMtMfMt puils nwBw nwl luiDAwxy Sihr ivc luiDAwxy dy ifptI supRMtMfMt puils Kwn Aqw muhMmd KW dy Gr hoeI jo ies pRkwr hY:
supRMtMfMt puils nwBw- isMG swihb jI! Awp s`cy isMG ho[ AwSw hY ik jo kuJ Awp qoN pu`Cdw hW, s`c s`c dsogy[
mYN- kI Awp JUTy is`K ho jo mYƒ s`cw is`K smJ ky Pyr vI sicAweI ivc S`k rKdy ho ikauNik jo Kud s`cw isMG huMdw hY, ausƒ dUsry isMG BI Av`S mn, bc krm kr ky s`cy hI pRqIq huMdy hn[
supMR- mYN qW s`cw is`K nhIN, AYvyN JUTw mUTw hI is`K hW[ ijs qrHW mYN Awpxy nW-s`cy is`K hox dI s`cI g`l s`cy idl nwl AwKdw hW, ausy qrHW hI aus s`cy idl mYN Awp ƒ mn, bc, krm kr ky s`cw is`K pRqIq krdw hW[
mYN- jy Awp mYNƒ su`cmu`c hI s`cw is`K smJdy ho qW Awp puils A&sr dI hYsIAq ivc jo mYQoN s`c puCxw cwhuMdy ho, ies qoN qW sw& isD hY ik Awp ƒ myry sicAwr hox ivc zrUr kuC S`k hY[ nhIN qW iek JUTy purS ƒ (jYsw ik Awp AwpxI zbwnI Awpxy Awp ƒ mMn cu`ky ho) kI h`k hwsl hY ik ijhnW ƒ auh s`cy is`K smJdw hY, auhnW dI sicAweI au~qy kuC Cwn bIn krn dw ierwdw r`Ky[
* icTI nM: 7 ** eyh g`l 19 jUn 1915 qy 25 jUn 1915 dy ivckwrly h&qy puils A&srW nwl luiDAwxy ivc hoeI sI jdik BweI swihb kuqvwlI ivc bMd sn[ *** eyh srdwr mudq hoeI clwxw kr igAw hY[
jylH ic`TIAW
62
supRM:- mYN Awp dI sicAweI bwbq Cwn bIn krn dw ierwdw nhIN rKdw blik AwpdI sicAweI dI ksOtI nwl kuC vwikAwq dI Cwn bIn krnw cwhuMdw hW[
mYN- ieh AjIb g`l hY ik ijs ƒ qusIN muzrm grdwn h`QW ivc hQkVIAW pw ky pkiVAw jkiVAw hY, ausy dI rOSnI nwl iksy mn mMny mwmly dI Cwn bIn krnw locdy ho?
supRM- mYN qW Awp ƒ pihlW hI bynqI kIqI sI ik Awp dIAW h`QkVIAW lwh idny hW, Awp kursI qy bYTo pr Awp ny mnzUr nhIN kIqw sgoN PrS glIcw kwlIn vgYrw BI pry htw ky m`lo m`lI BuM\y hI bYT gey[
mYN- mYN Awp dI id`qI kursI ƒ soBw dI sUlI dy brwbr smJdw hW[ ikauNik mYN jwxdw hW ik Awp myry nwl ieh sw& Cl kr rhy ho[ Awp hI ho ijs dy quPYl mYN hvwlwq dI nrk smwn koTI ivc jkiVAw suitAw ipAw hW[ Aqy hux Awp mYƒ eyh numieS dy swz smwn idKw ky pRcwauxw cwhuMdy ho[
mYN- ieh qW gurU krqwr dy vs hY[ duK suK sm kr sihxw gurU ky Bwxy qy hukm AMdr hY[ “jy suKu dyih q quJih ArwDI duiK BI quJY iDAweI”* mYN Awp pws ies duK qklIP dI koeI Skwieq nhIN kr irhw ik Awpny mYƒ ikauN ieQy suitAw Xw sutvwieAw hY[ svwl qW Awp dI durMgI qy numwieSI cwl pr hY[ hux BI jo kuJ Awp kr rhy ho; jW mYQoN puCxw igCxw cwhuMdy ho, auh BI srkwrI hukmW dI qwmIl ivc kr rhy ho, hor myry nwl koeI hmdrdI nhIN kr rhy[ Awp hux is`Dw pDrw Awpxw Asl qwmIlI kMm kro, bhuqy hyrW PyrW dI hwjq nhIN[
supMR- Awp myry bcnW pr ieqbwr kro ik mYN Awp dy nwl s`cI hmdrdI r`Kdw hW[ mYN- Awp dy iKAwl Awp ƒ mubwrk hox pr mYƒ Awp dy au~qy ieqbwr krn dI koeI
loV nhIN Aqy nw hI myrw ieqbwr kdy Awp dy au~qy jMm skdw hY jd ik qusIN Kud AwpxI zbwnI Awpxy Awp ƒ JUTw mMn cu`ky ho[ hux d`so ik mYN Awp dI Awpxy Awp ƒ JUTw mMnx vwlI g`l au~qy ieqbwr krW ik Awp dy hmdrdI vwly bcn qy AmMnW krW[ myry gurU ny mYƒ JUiTAW qy AmMnW krn dI isiKAw nhIN id`qI[
supRM- A`Cw mYN qW JUTw hI hW, Awp qW s`cy gurU dy s`cy is`K ho[ Awp dw Drm hY ik s`co s`c d`s dyvo, ijs qoN mYƒ vwikAwq dI AslIAq pr roSnI pYx krky Awp ƒ ies Apdw ivcoN kF skx dw bhuq kuC shwrw imly[
mYN- gurU swihb dw hukm nhIN ik sicAwr is`K kUiVAwr iskdwrW pwsoN Apdw nivrqI dI hmwieq mMgx[ myrw s`cy is`K hox dI hYsIAq ivc Drm hY ik gurU A`gy gur
* sUhI m: 4; 757
jylH ic`TIAW
63
sMgq rUpI s`cI srkwr A`gy s`c JUT dw inqwrw krwvW[ JUiTAW pwsoN s`c JUT dw inqwrw krwaux dI mYƒ koeI loV nhIN[ JUiTAW ƒ s`c dI swr hI kI? JUiTAW ƒ sicAwrW pwsoN s`c pu`Cx dw h`k hI kI?
supRM- jy srkwr iksy JUTy AwdmI dy kQn qy Awp ƒ gunwhgwr grdwndI hovy Aqy aus JUTy dy JUT kQn dy kwrn Awp jYsy s`cy purS JUT mUT hI Psdy hox qy auQy s`c pRgt krn dw kI hrj hY? ijs qy Awp auqy m`lo m`lI JUTI quhmq nw lg sky[
mYN- mYƒ ieh koeI pRvwh nhIN ik jy mYN s`cw hW qW iek AwdmI kI cwhy swrI dunIAW myry qy quhmq lwvy Aqy AijhI quhmq dy kwrx Awp dI srkwr mYƒ gunwhgwr ikauN nw grdwny mYN AwpxI s`cI srkwr dy hukmW Anuswr s`cw hW Aqy ijs srkwr ny bgYr iksy sbUq dy qy kyvl iksy JUT ibAwnIey dy JUTy ibAwn dy S`k auqy mYƒ igR&qwr kr CifAw hY, auh hux myrI s`c ibAwnI qy pqIj ky kI mYƒ s`cw, qy bygunwh qslIm kr lvygI[ ieh inrI pocw bwzI hY[
supMR- dyKo pRq`K ƒ pRmwx dI kI loV hY? ACrw isMG ny s`co s`c d`s id`qw, srkwr ny aus ƒ s`cw smJ ky muAw& kr id`qw[
mYN- A&sos hY Awp dI momo TgxI guPqgU auqy! kI Awp mYƒ iqs dy nwl rLwauNdy ho Aqy vwAdw muAw& bxwauxw cwhuMdy ho? A`CI hmdrdI idKwaux l`gy ho[ mYƒ AijhI buJwrq kdy nhIN pwauxI[ mYN Awp dy nwl koeI g`lbwq krnw nhIN cwhuMdw[
supRM- Awp qW bhuq KPw ho gey[ muAwP kro ik mYN ny Awp ƒ ACrw isMG nwl imlw id`qw[ pr mYN qW Awp ƒ aus nwloN aucy drjy dw s`cw is`K smJdw hW[ eysy scI kdr Aqy hmdrdI dy iKAwl nwl mYN Awp ƒ hux s`co s`c goJ Byd dIAW g`lW dsdw hW ik Awp dy briKlw& pihlW qW ACrw isMG ny kuJ ibAwn id`qy sn Aqy auhnW dy kwrx hI pihlW Awp ƒ igR&qwr kIqw igAw sI, pr auhnW ibAwnW dw kuJ p`kw sbUq nhIN phuMcdw sI, ies vwsqy Awp ƒ hux qWeI nzrbMd hI r`iKAw igAw[* pr hux iek hor nvW AwdmI pkiVAw igAw hY, jo Awp dy qAlkwq srkwr dy brKlw& iksy hor swzS sbMDI im: fwnlf swihb supRMtMfMt puils luiDAwxw dy swhmxy ibAwn krdw hY Aqy Awp dy nwl hor BI cwlI pMjwh AwdmIAW ƒ grdwndw hY ijhnW ivcoN pMj sq AwdmIAW dy nwm qW Xwd hn qy bwkIAW dy nwm auh kihMdw hY ik Awp dy sIny ivc hn[ Aqy hor BI bhuq swrIAW inSwny dIAW g`lW d`sdw hY[ ijhnW ƒ sux ky swihb supRMtMfMt ƒ XkIn Aw igAw hY[ hux aus dy ibAwn mYijstryt Agy BI klmbMd hox vwly hn[ pr mYN swihb ƒ AwiKAw ik mYƒ Awp dy pwsoN dirAwPq kr lYx idE, ikauNik mYN aus ƒ bhuq s`cw AwdmI smJdw hW, auh s`co s`c d`s dyvygw[ swihb supRMtMfMt ny bhuq KuS ho ky ikhw ik
* BweI swihb 9 meI 1915 ƒ Awpxy ipqw s. n`Qw isMG jI j`j hweIkort nwBw pws gey hoey igR&qwr kIqy gey sn[ pihly lwhOr swzS kys ivc iek gvwhI qoN srkwr ƒ S`k ipAw ik BweI swihb ny Zdr ivc ih`sw ilAw[ auhnW ny mhwrwjw nwBw ƒ Porn hdwieq kIqI ik BweI swihb ƒ nzrbMd kr ilAw jwvy[ kuJ idn nwBy rK ky Awp ƒ lohtb`dI Twxy ivc ilAWdw igAw, auQoN Awp ƒ 17 jUn 1915 ƒ luiDAwxy ivc ilAw ky koqvwlI ivc AMgryzI puils dy hvwly kIqw igAw[
jylH ic`TIAW
64
auh Agr s`co s`c d`s dyvygw qW AsIN ACrw isMG dI qrHW aus ƒ BI mwP kr dyx dw huxy vwdw ilK idMdy hW[
mYN- mYN Awp qoN ieh aumYd nhIN sI ik Awp ny vwAdw muAw& bxwaux dI p`tI pVHwaux leI mYƒ bulwieAw hY[ muAw&I qW auh mMgy ijs AprwD kIqw hovy, kI qusIN mYƒ AprwDI smJdy ho?
supRM- nhIN! mYN qW nhIN smJdw pr srkwr smJdI hY[ mYN- qW AwpxI srkwr ƒ kho ik AprwDI grdwn ky jy Awp dI srkwr szw dyvygI,
qW s`cI srkwr v`loN ieh duinAwvI srkwr BI AprwDI bxygI[ mYN Awpxy Awp ƒ au~kw hI inr-AprwD smJdw hW[ kyvl szw dy dwby hyT Aw ky jy myrI AMqS krx mwPI mMgx qy iqAwr ho jwvy qW mYN Awpxy ies sMklp mwqr ƒ hI bVw AprwD smJdw hW[ “so frY ij pwp kmwvdw DrmI ivgsyqu]”* ijhVy pwp kmwauNdy hn, auh fr dy mwry ies qrHW dI mwPIAW mMg ky hor AprwD kmwauNdy hn, pRMqU ijhVy DrmI inr-ApRwD, ins pwp hn auh szw qsIihAW dy AwauNidAW BI ivgsy iKVy rihMdy hn[
supRM- AjI BweI swihb jI! szw qsIhy hI nhIN, ies muk`dmy ivc qW PWsI l`gx dw BI fr hY[ ikauNik mYƒ supRMtMfMt swihb ny ikhw sI ik ‘aus ko smJw do ik Agr mw&I nw mWgygw qo &WsI lgnw hogw[’
mYN- ieh sB qoN A`CI g`l hY ivcwly ltkx nwloN qW mrnw hI A`Cw hY[ ies BWfy ny qW iek idn Putxw hI hY[ iDRg hY ACrw isMG vrgy vwAdw muAw&W dy jIaux au~qy, ijnHW ny ies TIkry ƒ PutxoN bcweI rKx dI ^wqr AnykW horW mweIAW dy jwieAW ƒ Pswaux dw Gor AprwD kIqw[ Awp ikqnw ku icr jIauxw hY? EVk mrnw hI hY Aqy burI mrnI mrnw hY Aqy A&sos hY AYsy krmcwrIAW auqy ijnHW ny Awpxy inAwauN iensw& dw inrBr Aijhy vwAdw muAw&W auqy riKAw hY, ikauNik ijnHW AwpxI jwn dw bcwauxw hI muK riKAw hoieAw hY, aunHW dw Drm eImwn kuJ nhIN[ AwpxI jwn dy bcwau ^wqr JUT mUT ijvyN (pulsI) bulwry bkwauxw cwhuxgy so bkxgy[ jHIdy vl aunHW auNglI BI kr id`qI ausy qy srkwr dw S`k ho igAw[ hux jo nvW pkiVAw hoieAw AwdmI Awp dsdy ho, aus dy auqy BI koeI Bwrw zurm swbq ho cu`kw hovygw, qy aus ny koeI AprwD kIqw hoaU[ ies krky aus dw mn kWp Kw igAw qy AwpxI jwn bcwaux dw mwirAw hornw inr-AprwDIAW ƒ PswauNdw iPrdw hY[ kI AYsy AwdmI ƒ qusIN s`cw smJ skdy ho?
supRM- (A`KW ivc jl Br ky) BweI rxDIr isMG jI! mYƒ muAw& krnw ik mYN Awp ƒ vwdw muAw& bxwaux dI koiSS kIqI qy Awp dI Awqmw ƒ klpwieAw[ mYƒ pqw nhIN sI ik Awp jYsy is`K BI huMdy hn[ Awp ny is`KI r`K idKweI[ ACrw isMG ny jo klMk is`KW dy nW auqy lwieAw sI auh Awp ny Do idqw[ mYƒ ies g`l dw inscw ho igAw hY ik Awp iblkul inrApRwD qy s`cy ho[ Aqy Agy leI myry idl ivc Awp dI Swn ivc kdy koeI gumwn mwqr BI nhIN irhw[ mYN hux vwps nwBy ƒ jWdw hW qy bVw KuS jWdw hW qy
* isrI rwgu vwr m: 4, 84
jylH ic`TIAW
65
A&sosnwk BI jWdw hY[ ^uS qW ies g`l leI ik is`KI dw bIj nws nhIN hoieAw[ A&sosnwk ies krky ik Awp ƒ nwhk qsIhy imlxgy qy Ax-hoey AprwD BI Awp dy zuMmy mVHy jwxgy[ ieh myrI Awp dy nwl pRweIvyt gu&qgU hY[ hux mYN Awp ƒ ieh BI d`sxw cwhuMdw hW ik Ajy Awp ƒ igrwaux dIAW bhuq koiSSW hoxgIAW qy bhuq hyr Pyr hoxgy[ Awp sw& ihrdy purS ho, dyKxw Awp ny aukq hyrW PyrW AMdr nw Aw jwxw, Aqy ies qrHW prbq dI inAweIN Afol rihxw[ mYƒ ieh sux ky bVw sdmw hovygw ik jykr Awp iksy hor A&sr dy hyr Pyr ivc Aw ky kuC mMn bYTy[ ieh myrI Aw^rI bynqI mwqr nsIhq Awpxy AMdr hI gupq rKxI[ A`Cw, hux Awp qoN ivdw huMdw hW (sjl nyqR ho ky) dws ƒ ijgr qoN mw&I dyxw[
srkwr qusW ƒ mw&I dy dyvygI, ies qoN ibnW quhwƒ hor bhuq swry duinAwvI suK qy Awrwm imlxgy[ bVy swihb dI dsKqI ilKq vwAdy dI Awp ƒ huxy ilAw ky dy idMnw hW qy Awp ƒ AwnryrI mYijstryt bxw dyx dw vwiedw BI bVy swihb krdy hn[ ies qoN ibnW Awp ƒ vwiesrwie dy drbwr Aqy SwhI drbwr ivc sB qoN mUhry kursI nSInI dw BI h`k hwsl hoaU[ kI ies qoN izAwdw AnMd Awp dI rUh ƒ AjweIN mOqy mrn ivc ho skdw hY?
mYN- dunIAW dIAW vifAweIAW Aqy suK qW mYƒ gurU swihb ny pihlW hI qu`C jxw idRVHw C`fy hn[ eynHW mYijstrytIAW qy kuVwvIAW vifAweIAW dy isr pihlW hI suAwh pw CfI hY[ hux Awp jo AwnryrI mijstrytI dw lwlc idMdy ho, so ieh AwnryrI qW kI, jy koeI mYƒ swrI isRStI dw AYsÍrj BI dyvy Aqy ieh lwlc dy ky mYƒ Awpxy DrmoN hIn krwauxw cwhy qW BI mYN AYsy AYsÍrj auqy Dwr nhIN mwrdw qy myry mUMhoN suqy isD hI ieh gurvwk bVI mDur Awvwz nwl inklxw ArMB hoieAw “ijn srDw rwm nwim lgI iqn@
jylH ic`TIAW
66
dUjY icqu n lwieAw rwm] jy DrqI sB kMcnu kir dIjY ibnu nwvY Avru n BwieAw rwm]”*
if: supRM- ies ivc Drm hIx hox vwlI kyhVI g`l hY? hmwrw BI Drm eImwn hY[ mYN muslmwn hox dI hwlq ivc Awp dy Drm ƒ AYsw hI A`Cw smJdw hW jYsw ik Awp Awpxy Drm ƒ[ ijs qrHW ik mYN Awpxw Drm nhIN gvwauxw cwhuMdw; iesy qrHW Awp dy Drm ƒ gvwaux leI kdy mYN Awp ƒ kih skdw hW?
mYN- (ivcwilEN gl tuk ky) Drm inrw mzhb ƒ nhIN kihMdy, blik mzhbI AsUlW dy ivcoN iek iek AsUl dw pwlxw BI Drm hY Aqy quhwfw puils vwilAW dw qW Drm eImwn hI koeI nhIN[ swfy gurU swihbW ny idRVHwieAw hY ik “iDRg ivfwxI cwkrI[” so qusIN ivfwxI cwkrI dw qOk gL ivc pweI iPrdy ho Aqy nw hI quhwfw dIn BI ies g`l dI iejwzq idMdw hY ik by-dIndwrW dI ZulwmI ie^iqAwr kro[ hux qusIN dso ik qusIN ikMny ku dIndwr ho? Aqy jo jo ApRwD qusIN eys by-dIndwr ZulwmI ivc kmwauNdy ho aunHW v`l JwqI zrw AwpxI bukl ivc mUMh pw hI mwro[
if: supRM- qumHwrw mqlb hm smJy[ qusIN kihMdy ho ik mYN ienHW AMgryzW dI nOkrI ikauN krdw hW[ so mYN ^udw pwk nbI rsUl dI ksm Kw ky AwKdw hW, mYN A`j hI ienHW dI nOkrI Cf idMdw jy mYƒ ieh XkIn huMdw ik ienHW dw rwj CyqI hI auT jwxw hY[ qusIN lokW ny bhuq kwhlI kIqI, smW nw aufIikAw[ mYN BI idloN ienHW dy bri^lw& hW[ pr CyqI iksy by-buinAwd aumYd auqy BVk auTxw mYN koqwh AMdySI smJdw hW[ Alwh pwk dI ksm Kw ky kihMdw hW ik mYN idloN Awp lokW dy eys kMm dy bri^lw& nhIN pr srkwrI hukmW dw pwbMd hox kr ky mYƒ qwmIl krnI pYNdI hY Aqy mYN aus vkq ƒ aufIk irhw hW jdoN ik AmIr kwbl jYsI bwdSwhI hmwieq Aqy ieslwm dy hukm KulHm-KulHI iejwzq dyxgy qW AsIN BI mYdwn ivc g`j inklWgy[
if: supRM- (ivcwilEN g`l tuk ky) mIjw ikauN nhIN iml skdI? AsIN BI qW rwj Bwg dy ieqny hI KwhW hW ijqny ik qusIN[ &rk isr& ieqnw hY ik qusIN zrw jldbwzI kIqI, AsIN dUr-AMdySI qoN kMm lYxw cwhuMdy hW[ mnorQ swfw ieko hI mulkgIrI qy Awpxy dys dI hkUmq AQvw rwj Awp krn dw hY[
mYN- mYN qW rwj krn dI hvs ƒ BI Awpxy Dwrimk AsUlW qoN ault smJdw hW[ jYsw ik Aswfy gurU swihb dw &urmwn hY ik “rwju n cwhau mukiq n cwhau min pRIq crn kmlwry]”* so d`so swfI quhwfI mIjw ikvyN imlI?
* Awsw m: 4, 444
jylH ic`TIAW
67
if: supRM- qd qusIN jo kuC kIqw, AYfw AfMbr srkwr dy br-i^lw& AYvyN hI kIqw, isr& aunHW ƒ ies dys ivcoN k`F ky Awp rwj krn dI ^wqr hI kIqw nw[
mYN- mYN AwKdw hW ik jd rwj krn dI iqRSnw rKxw swfy Drm qoN ivru`D hY qd rwj krn dI ^wqr kuJ krn krwauxw hI iek vwhIAq i^Awl hY[
if: supRM- A`Cw jI jwx idau ies mzhbI bihs ƒ, swfw ies nwl koeI qA`lk nhIN[ AslI g`l pr Awau[ bs, mukdI g`l ieh hY ik Awp mYƒ Awpxw Aw^rI &Yslw idE ik Awp ƒ jo ieh nwdr mOkw idqw jWdw hY kI Awp ies qoN kuC lwB auTwauxw cwhuMdy ho jW nhIN?
ieMn:- (g`l tuk ky) quhwƒ cwhIdw hY ik ijnHW AwdmIAW ny Awp dy bri^lw& ielzwm lgw ky (ijnHW ƒ qusIN JUTw smJdy ho) Awp jYsy SrI& AwdmI ƒ AYsI ibpqw ivc PswieAw hY, aunHW dw bdlw ^Ub ^wqr jmweI nwl lvo[
mYN- mYƒ bdlw lYx dI kI loV hY? ‘pwpI ko mwrny ko pwp mhWblI hY’- “Qwau n pwiein kUiVAwr muh kwlY dojik cwilAw] qyrY nwie rqy sy ijix gey hwir gey is Tgx vwilAw]”*
ieMn:- A`Cw, jy Awp vwdw mw& bxn ƒ n&rq qy hkwrq dI ingwh nwl dyKdy ho qW AsIN quhwƒ mzbUr nhIN krnw cwhuMdy pr kI qusIN AYqnw BI nhIN d`s skdy ik Awp dy nwl pihlW gurmqy ivc kaux kaux AwdmI Swml sn qy Pyr nwl kyhVy kyhVy AwdmI gey[
mYN- Awp qW kih cu`ky ho ik sB vwikAwq swbq ho cu`ky hn qy vwdw mw&I dy AiBlwKI purS Awp ƒ sB kuC d`s cu`ky hn[ hux mYQoN ikauN puCdy ho? s`c hY, ‘drog go rw hw&zw n bwSd’ (JUTy ƒ g`l cyqy nhIN rihMdI)[
ieMn:- hor qW sB kuC mwlUm hY, isr& iek qW jo kuC AMdr ^wny quhwfw gurmqw hoieAw, ijs ƒ qusIN AMiqRMg kihMdy ho, auh swrI kwrvweI sB qoN vD ky Awp dy sIny ivc hY Aqy Awp dy nwl dy swQIAW dy swry nwauN isr& Awp dy sIny ivc hI hn[
mYN- (ivcwilEN g`l tuk ky) qusIN hor au~lUAW vWg mYƒ BI DINgo DINgI Puslwauxw cwhuMdy ho[ quhwfI smJ auqy mYƒ bVI hI hYrq hY ik qusIN aus SKs qy ijs ny ik quhwfI vwdw mw&I ƒ ieqnI vwr iDrkwirAw hY, pr mnzUr nhIN kIqI, ieh aumYd rKdy ho ik quhwfI crb jbwnI auqy ipGl jwaU qy quhwfI kTpuqlI bx ky aUl jlUl bkI jwaU[ &rz kIqw ik jo kuC qusIN gumwn krdy ho auh sB kuC myry sIny AMdr hI hY qW kI mYN aus gurmqy ƒ jo AMiqRMg dw gurmqw hY, quhwfy jyhy AnmqI mnmuKIey sÍwrQIAW pws BMg dy BwVy hI d`s dyaUNgw? AYsw Swied hI koeI dIvwn, joV myly AQvw AKMf pwT dw smwgm hoaU ijs ivc ik ^ws AMiqRMg pMQk gurmqy nhIN hoey[ nhIN qW muF qoN hI jd pMQ ^wlsw dI swjnw clI AwauNdI hY, audoN qoN hI hryk smwgm auqy pMQk AMiqRMg gurmqy huMdy cly Awey hn[ Aqy eys AMiqRMg dI kwrvweI ƒ bwhr AnmqIAW ivc pRgt krn dw hukm nhIN[ jo kry so mhW qn^whIAw hY[ keI qW AYsy gurmqy huMdy hn ik bs, kyvl AMiqRMg jQy qoN bwhr pMQk jnrl dIvwn ivc BI pRgt krn dI AwgXw nhIN huMdI qy keI AYsy BI huMdy hn jo dIvwin ^ws ArQwq iqAwr br iqAwr isMG isMGxIAW dy dIvwn ivc hI
puCxw cwhuMdy ho ik muk`dmy ivc fIPYNs (s&weI) pyS ikauN kIqI? ies dw jvwb mYN Awp ƒ iek vkq ieqnw hI dyxw kwPI smJdw hW ik iksy fr, bcwau Xw inj svwrQ dy kwrn hrigz AYsw nhIN kIqw igAw[ mYƒ ies g`l dI koeI pRvwh nhIN ik lok myrI eys kwrvweI auqy BwvyN ikqnI hI nukqwcInI krn Aqy myrI bwbq kuJ iKAwl krn pr mYƒ AwpxI jwn dw qOKlw kdy BI nhIN ibAwipAw, nw hI gurU dI ikrpw nwl AwpxI jwn dy bcwaux dw Purnw hI PuirAw hY[ aus vyly jYsI pRyrnw hoeI, iqvyN hukm rzweI vrqwrw vriqAw! pr ieqnw mYN zrUr spSt AwKdw hW ik dws jykr iek`lw hI PisAw huMdw qy Awp jYsy hor s`jx swQI myry sbMD ivc nwl nw Psdy qW mYN fVI fIPYNs (sPweI) koeI nhIN sI dyxI[ jo gurU pRyrk pRyrnw krdy iqvyN hI BwvyN inDVk ho vrqdw qy BwvyN inrw mSt hI ho rihMdw[ hux Awp mYQoN iblkul bygwny ho ky puCxw cwhuMdy ho[ kI Awp nhIN jwxdy ik mYN koeI vI AYsI hrkq swry muk`dmy dy smyN ivc Awp s`jxW (ijhnW ƒ mYN sMgq rUp smJdw sI) dI sMmqI bgYr nhIN kIqI? jykr Awp s`jxW ƒ myrI aus smyN dI iksy BI rvS qy hrkq qoN AYsw pRqIq ho igAw hovy ik jo kuC BI aus smyN dws ny fIPYNs (sPweI) pRQwie kIqw krwieAw aus ivcoN rMck mwqr AMS BI jwn dy bcwau dy AwSy ƒ AQvw iksy hor fr Brm BRWqI ƒ isD krdw hovy qW Awp s`jxW qoN AiDk BlI Aqy s`cI swKw hor kaux Br skdw hY? mYN BI nhIN Br skdw[ mYƒ puCx dI kI loV hY, Awp inSMg Aqy inDVk ho ky Awpxw iKAwl pRgt kr skdy ho[ ho skdw hY ik mYQoN koeI kmzorI ho geI hovy, jo mYƒ mihsUs nw hoeI hovy ikauNik mYN Awpxy Awp ƒ iek Alp`g
jylH ic`TIAW
70
qy Bulxhwr bMdw smJdw hW, Kqw qoN KwlI qy ABul qW kyvl gurU qy krqwr hI hY[ nhIN qW “Bulx AMdir sBu ko ABulu gurU krqwru]”*
ies qoN izAwdw dws Awp dy pRSn pRQwie hor kuC nhIN AwK skdw ik iks iKAwl ƒ muK rK ky fIPYNs (sPweI) pyS kIqI geI[ gurU dy Bwxy qy sMgq dy pRBwv krky jo iKAwlW dI pRyrnw aus smyN hoeI mYN hubhU kuC nhIN d`s skdw ikauNik myry cyqy kuC nhIN irhw ik ikvyN pRyrnw hoeI qy iks iKAwl ƒ mu`K rK ky hoeI[ hW eyqnI Xwd dw iKAwl myry sINy pr p`Qr dI lkIr vW|U aukirAw ipAw hY ik aukq (fIPYNs) sPweI dw iKAwl iksy srIrk Xw sMswrk BY dy kwrn nhIN kIqw igAw[ jo kuC kIqw igAw sMgq dI sMmqI dy Asr qly AnuswrI bx ky hoieAw hY[ hor bIq c`ukIAW bwqW dy icqvxy ieQy kOx kry! myrw qW ies vl kdy BI iKAwl nhIN sI igAw[ Awp hux m`lo m`lI mYQoN b`Dy c`tI BrwauNdy ho[ iehnW lVIAW lweIPW (jIvn-khwxIAW) ivc hI kI riKAw ipAw hY? Awp jI jwx idau ies sudw-puxy ƒ[ mYƒ BI ieh sudw hY ik AwpdI mn-mMnI ie`Cw dy mgr lg qurdw hW, pr ies ivc rs kuC nhIN[ mYƒ Awpxy Awp ƒ qW kuC pRqIq nhIN huMdw, qWhIauN qW mYN Awp ƒ bynqI kIqI sI ik myrI jIvn Xwqrw muky, ipCoN jo Awp dI mrz hovy so kirE[ pr Awp AYsy KihVy pey ho ik mYƒ BI Awpxy vihxW ivc roVHI cly jWdy ho[ A`Cw hux Pqh bulwauNdw hW[
‘vwihgurU jI kw ^wlsw, vwihgurU jI kI Pqh]’
-rxDIr isMG
11
mulqwn jylH ivc qsIhy qy Bu`K hVqwl* (30 mwrc 1916 qoN Agsq 1917 qk dy hwlwq)
* isrI rwg m: 1, 61 * icTI nM: 8, rwj mMdrI qoN
jylH ic`TIAW
71
< vwihgurU jI kI Pqih ]
ipAwry vIr BweI nwhr isMG jI, dws ƒ auqSwh qW nhIN sI ik Awp pRqI Awp dI mMg Anuswr Awp bIiqAw ibRqWq
ilKW, prMqU Awp dIAW qWGW ny m`lo jorI Aj Pyr pyRrnw kIqI ik vIr ƒ inrws nhIN krnw cwhIdw[ so jylH jIvn dw kuC ku sMKyp smwcwr jdoN ku qoN kYd dw hukm suxwieAw hY, kQn krdw hW:-
TihrwieAw Aqy vYrwg dw vyg Aijhw aumifAw ik zor dI TwTW mwr mwr bwhr ƒ Awvy[ Aqy Bwxw Agy nwloN BI im`Tw l`gy[
drogy dw Plohwr Byjxw
EDr Pl Awidk jo kuC imldw sI bMd ho igAw[ suqy hI kVwkw lgxw sI, so AxpuC hI kVwkw ligAw irhw[** dUjy idn rwq smyN rihrws dy pwT qoN pscwq lwhOr jylH dw cI& hYfvwrfr (Swied pohU rwm ijs dw nwm sI) PlW dI tokrI ilAwieAw Aqy AwKx lgw ik ‘ieh jylHr ny gupq ByjI hY[ AwpixEN p`lyEN ^rc krky mMgvweI hY qy ieh ^ws Awp vwsqy hI mMgvweI hY[ qy mYƒ hukm hoieAw hY ik gupqo gupqI KuAw ky AweIN[’ mYN AwiKAw, ‘aus rwkS suBwau inrdeI purS dy ihrdy AMdr ieh g`l ikkUM AweI[’ aus AwiKAw ik ‘A`j qIey pihr jylHr, supRMtMfMt Awidk swrw Amlw AYQy Awp ƒ dyKx AwieAW sI[ koeI pMdrW bIs imMt AsIN swry Awp dy swhmxy KVy rhy, pr Awp ƒ koeI suD buD nhIN[ Afol qy Aih`l ies qrHW dI smwDI lgI hoeI sI ik suAws qk Awaux dI BI ibVk nhIN sI AwauNdI[ Awp dI ies dSw dw AYsw Asr qy ruAb swirAW aupr ipAw ik iksy dI ihMmq nhIN peI ik Awp ƒ bulw sky[ cup cwp ipCWh ƒ muV gey[ Awp dI ies dSw ƒ dyK ky drogy dy p`Qr ihrdy qy fUMGw Asr hoieAw Aqy iesy Asr dy ADIn ho ky aus ny supRMtMfMt qoN corI ieh Pl pRSwid ByijAw hY[ AwSw hY Awp AMgIkwr krogy ikauNik mYƒ hukm hY ik Awpxy swhmxy iKlw ky jwvW[’ mYN AwiKAw, ‘BweI swƒ vMf ky Ckx dw hukm hY[ jo myry hors vIrW ƒ BI jo myry nwl kVwkw kt rhy hn, ienHW ivcoN vrqdw CWdw dy AwvyN qW mYN BI Ck laU nhIN qW qUM vwps lY jw[ myrw drogy ƒ DMnvwd AwK dyvIN[ aus ny h`uq nhIN kIqI, qurMq hI ijQy ijQy qy ijs ijs vIr ipAwry ƒ mYN AwiKAw sI, ausy ausy koTVI ivc aunHW ƒ Awpxy hQIN gPy BuMcw ky AwieAw Aqy aunHW dIAw iClVW ilAw ky mYƒ ivKweIAW[ qW mYN g`Pw CikAw[ mYƒ g`Pw Ckw ky myrIAW jUTIAW iClVW Awpxy h`QIN hUMJ ky lY igAw, mYN AwiKAw ik ‘qusIN bRwhmx ho ky AYqnw Bwr ikauN cVHwauNdy ho’, qW kihx l`gw ik ‘mYN bRwhmx nhIN mYN qW mhW pwpI hW, pwpIAW dw Bwr nhIN cVHdw[ Aqy nwly mYN qW hukm mMndw hoieAw AYsw krdw hW[ ienHW iClVW dw nmUd ieQy nhIN rihxw dyxw[ Aqy jy ieh Byd supRMtMfMt ƒ pRgt ho jwey qW mYN mwirAw jwvW[’
lwhOr qoN mulqwn ƒ jwxw 3 ApRYl 1916 eI: rwq dy nON vjy dI g`fI
** BweI swihb ijqnw icr lwhOr sYNtrl jylH ivc muk`dmy dy smyN ivc rhy Awp ƒ Awpxy Gr dy ^rc auqy Pl Kwx ƒ imldy rhy[ jylH ivc Awp leI rotI dw pRbMD nhIN sI qy GroN mMgvw ky pRSwd Ckx dI hwkmW iezwjq nhIN idqI sI, isr& PlW dI iejwzq idqI sI[ drogy dw nwm nvwb byg sI, ieh id`lI dy rihx vwlw sI[
jylH ic`TIAW
73
bs, lwhOr dw ieh Ahwr Aswfw sI[ aus qoN dUjy qIjy idn cwly pY gey[ Aqy cwilAW vyly srb`q s`jxW dy drSn ho gey[ vIr dlIp isMG jI dy ieh A^Irly drSn sn[ aus qoN pscwq Aj qIk aunHW dy piv`qr drSnW qoN vWjy bYTy hW[ Awp s`jxW dy sMg swQ iek g`fI ivc bYT ky mulqwn ƒ jo ipAwny hoey sn, aus ibRqWq* ƒ Awp jwxdy hI ho ik ikvyN shodr vIrW dy sMg bYT ky pRspr pRym aumwhw bx irhw sI Aqy ikvyN rwieivMf dy stySn auqy sRI mwn BweI rwm isMG jI gujrvwl Aqy BweI Arjn isMG jI jgrwvW dI mweI dXw kOr dy drSn hoey[ mweI dy pRdwn kIqy hoey do l`K dmiVAW ivcoN svw lK qW smUh vIrW dy lyKy lg igAw sI Aqy svw lK bwkI rihMdy dw Plohwr dws ny mulqwn stySn qy jw ky bxwieAw jo rL iml ky CikAw CkwieAw[ Awp s`jxW dy ivCoVy qW imMtgumrI stySn qy hI ho cu`ky sn[ pRMqU dws ƒ A`j qweIN auh ivCoVy dIAW GVIAW Xwd hn[ auh nkSw myrIAW A`KIAW dy A`gy hux qk aukirAw ipAw hY ik Apwr vYrwg ibrhuM dI dSw ivc sRImwn bwbw rwm isMG jI** qy Bw: hirBjn isMG***, BweI mihMdr jI****, Awidk*1 srbqR vIr judw hoey[ Awp*2 s`jxW dw ieh drs imlwp BI CykVlw drs-imlwp sI jo A`j qweIN Pyr nsIb nhIN hoieAw[ Awpxy vIrW qoN vCuMny dws ƒ aus smyN spSt Bws irhw sI ik “ndIAw vwh ivCuMinAw mylw sMjogI rwm”*3 pRMqU ies idRVH ivSvws ny ik Awqm sMjogI vIrW dy Awqm imlwp sdw hI bJy rihMdy hn- dws dy ibrhoN kuTy ihrdy ƒ hor BI Awqm bYrwg iBMnI auc rMgI ibvsQw ivc auBwirAw[ vIr jo nwl sn iqnHW dI dSw BI dws ƒ aus smyN ies pRkwr bYrwg rUpI pRqIq huMdI sI[ mulqwn dy stySnoN auqrdy swr iek Bly lok ieMnspYktr puils ny aukq dmVy ivcoN bwrW Awny dw Pl kylw Awidk mMgw idqw Aqy bwkI pYisAW dI isr iKMfI lY ky jl CikAw[ ieh mweI jI dy h`QoN idqy giPAW dw pRIqI Bojn BI Aj CykVlw ho cu`kw[ ijs ny AYsw ikRqwrQ kIqw ik ies qoN pScwq AnykW hI idhwVy inrjl qy inrwhwr hI bqIq hoey[ pRMqU AYsw pRqIq huMdw hY ik ienHW pRym giPAW ny Bwxy AMdr hI smyN swr imlxw sI[ ikauNik Pyr Awaux vwlI krVI pRIKXw dy idn nwl lgdy hI Awauxy sn[ so mulqwn jylH AMdr Aw p`ujy[
AwrIAw, mzHbI qA`sb dw BirAw hoieAw jwx buJ ky Drm CIn krnw cwhuMdw sI[ qIjy Awaux swr hI aus dy nwl kVwky mVwky ho pey[
drogy dw irSvq mMgxw cOQy hor ^ws kwrn aus dI bdslUkI dw ieh hoieAw ik ausy pihly idn ijs idn
ik auh iek vwrf dy AMdr vV ky iek`lw muS`kqW ilKx lgW qW iek iek ƒ AMdr s`ddw sI[ myrI vwrI AweI qW mYƒ AwKx l`gw ik ‘suixAw hY ik qUM bVy AmIr Gr dw lVkw hYN[ qyrw bwp j`j hY qy qUM BI qihsIldwr rih cu`kw hYN[ qyry idn A`CI qrHW lMG jwxg jy qUM swfw BI ^ws i^Awl rKyNgw[’ ies dy auqr ivc aus dI rmz pCwx ky dws ny inDVk suxw id`qw ik ‘swfy ^wlsw Drm dy AsUlW AMdr irSvq dyxw auqnw hI BwrI gunwh hY ijqnw ik irSvq lYx dw gunwh pwp hY[ dUjy mYN AmIr nhIN &kIr hW[ &kIr lokW qy eIn jmwieAW kMm nhIN cldy[ Pyr qUM ivcwr ik AsIN ikhVy muk`dmy ivc Awey hW[ AsIN duK suK sm kr sihxw hY[ Aqy mYN Awpxy ipqw dw Agy hI bVw BwrI irxI hW[ ijs ny hzwrW rupey ^rc krky bI.ey. qk mYƒ pVHwieAw prMqU mYN ies dw Ajr kuC BI nhIN dy sikAw[ Pyr hzwrW rupieAW dw ^rc myry nimq ies muk`dmy ivc kIqw hY[ mYN aunHW ƒ nwhk hor qklI& dy ky aunHW aupr hor BI BwrU bxW, ies qoN ibhqr hY ik Awpxw Bwr Awp hI J`lW qy AwpxIAW PsIAW Awpy hI nbyVW[ myry pws ieh rmz Pyr nhIN CfxI blik iksy BI myry nwl dy pulItIkl s`jx ƒ ieh buJwrq nhIN pwauxI[’
drogy dw iKJxw ieh qrdw qrdw jvwb sux ky qwm qVUk ho igAw[ Aqy AwKx l`gw ik ‘A`Cw qyrI
is`KI dy q`q ƒ BI dyK laUN[’ ieh kwrn sn ik s^qIAW dw inSwnw dws ƒ bxwieAw igAw[ keI idn iksy ny swr hI nw leI ik kaux ku`qw AMdr su`t ky qwiVAw igAw hY[
supRMtMfMt boilAw- ‘ieqnw idn ho igAw muS`kq ikauN nhIN kIAw?’ dws ny AwiKAw- ‘ieqny idn ho gey myry Kwx pwn, ieSnwn Awidk dI bwbq qW
iksy ny hux qk puC igC kIqI nhIN, muS`kqW qy zor pw ilAw hY[ kI mYfIkl A&sr dI mnzUrI nwl mYƒ ieh muS`kq imlI hY Xw Awp dI mnzUrI leI geI hY Aqy kI ijs hwlq ivc mYN Awp ƒ hux ids irhw hW, 15 syr pIsx dI s^q muS`kq mYN kr skdw hW? kI myrI szw dy vwrMtW AMdr c`kI Awidk dI s^q muS`kq drj hY? kI ijnHW ƒ aumr Br dI tRWsportysn (dys inkwly) dI szw imly aunHW leI ies pRkwr dIAW s^q muS`kqW dI vwrMtI szw dw hukm AwiDkwr Awp ƒ hY?
ies pr supRMtMfMt ny kuC imMt qW iek hYrq dI dSw ivc cu`p-v`tI r`KI[ Pyr (jylr ƒ snmuK ho ky) boilAw- ‘ies ko Kwxw nhIN imlw?’
supRMtMfMt- jylH myN koeI Drm nhIN clqw, jo imlqw hY KwE, vrnw szw imlygI[ dws ny ikhw ik ‘Drm pRwxW nwloN ipAwrw hY[ jwn r`Kx dI ^wqr swrI aumr
inBwieAw Drm nhIN qoVWgw[ Awp dI mrzI hY jo slUk krnw hY kro[’ supRMtMfMt- jwE, ies ko ausI qrHW bMd kr do AOr ies kw ^Ub ACI qrHW ingwh bwnI
rKo[ ies qoN pscwq dws ƒ koTI dy AMdr qwV ky s^q pihry lw idqy ik svwie mYfIkl
A&sr Aqy jylr dy hor koeI pws nw Ptkxw pwey[ mYfIkl A&sr bhuq Blw lok sI Aqy r`b dy BY vwlw purS sI[ aus ny pUrI ienswnIAq, sMjIdgI qy bVI nrmI nwl myry nwl glbwq kIqI jo ivsQwr pUrbk vrxn kIqI jwx vwlI hY[ prMqU ikqy Pyr Alihdw qOr qy ilKI jwaU[ aus dy nwl Dwrimk ivSy qy ivcwr hoeI qW auh mMn ilAw ik myry auzr mwkUl hn[ iPr aus ny mYƒ mzbUr nhIN kIqw blik supRMtMfMt pws lgwqwr dws dI is&wrS krdw irhw ik ies ƒ ies dy Dwrimk AkIdy Anuswr BwvyN ruKI imsI KwD Kurwk imldI rhy, ies ƒ koeI auzr nhIN Aqy nW hI (Luxuries) svwdW dy AnMd dw koeI i^Awl hY[ kyvl Drm pRq`gXw pwlx dw pUrw ivSvwS hY[ prMqU mYfIkl A&sr dI iek nw mMnI geI blik ikhw igAw ik aus ƒ Bu`Kw mrn idE[ aus qoN ipCoN dws ƒ iksy ny Aw ky nhIN sqwieAw qy nw hI iksy ny swr leI[ kyvl mYfIkl A&sr do vkq roz AwauNdw qy myrI nbz dyK ky cilAw jWdw[ jd kdy mYƒ surq soJI huMdI qW kuC hmdrdI dy bcn iblws BI kr jWdw[ Aqy jdoN mYƒ Bjn AiBAws ivc mgnwnMd dyKdw qW cup krky dyK dyK ky hI cilAw jWdw[ Aqy dUjy idn mYƒ swvDwn dyK ky Bjn pRQwie g`lW bwqW BI puCdw[ Aqy sohxI jigAwsw BrI vYrwgqw ienHW idnW ivc aus ƒ bx AweI[ ^ws pihry isr qy KVy rihMdy sn[ ies krky koeI hmdrdI jqw nhIN skdw sI[ prMqU ieqnI h`lwSyrI mYƒ roz dy jWdw ik ‘mYN qyrw pRx quVw ky rwzI nhIN hovWgw Aqy ijQy qIk bx sikAw qyrI priqigAw Anuswr qyrI shwieqw krn dw Xqn krWgw[’
cwlI idn AMn jl qoN ibnW lgwqwr kVwkw ktxw iek idn Awpxy jwxy iek iqAwr-br-iqAwr is`K qoN swbUdwxw bxvw ky ilAwieAw
Aqy bVI ADIngI sihq kihx lgw ik ieh Awp Cko[ dws ny ikhw ik Awp ny qW AwiKAw sI ik pRiqigAw dws dI kdy nhIN quVwaugy, ieh qW iqAwr-br-iqAwr isMG
jylH ic`TIAW
77
nhIN[ iesy qoN hI puCo[ aus ƒ puiCAw qW aus dy aupr s`cweI dw AYsw swieAw ipAw ik aus ny Awpxy piqq krm iek iek igx ky suxw idqy[ mYfIkl A&sr qW cilAw igAw, pr Cotw fwktr auho swbUdwxw AMMdr rK ky cilAw igAw[ jo c`k ky JwVU dyx vwly bRwhmx ny Kw ilAw Aqy kOlI c`tm krky muV ky Pyr Awey fwktr ƒ irport kr idqI ik swbU-dwxw ies ny Kw ilAw hY[ Cotw fwktr ^uSI ^uSI B`jw mYfIkl A&sr pws igAw[ auh BI dOiVAw AwieAw[ mYN AgwhW Awpxy AnMd ivc msq bYTw sI[ kuC dyr bYTw irhw qW myrI A`K KulHI[ fwktr ny puiCAw ik swbUdwxw Kw lIqw? dws ny AwiKAw ik jd dy Awp gey ho, mYƒ qy kuC BI pqw nhIN ik Pyr koeI swbUdwxw lY ky myry pws AwieAw jW nhIN[ Cotw fwktr nwl sI[ auh kihx lgw ik mYN ieQy bwhmx pws Cf igAw sI[ bwhmx kihMdw hY ik ies ny Kw ilAw hY[ bwhmx ƒ puiCAw qW auh BI mukr igAw qy pihrydwr BI AwKx lgy ik koeI nyVy nhIN igAw[ bwhmx Awp Kw igAw hoaU[ dws ny kih khw ky dr guzr krwieAw qy bwhmx dw KihVw CuVwieAw! aus idn qoN JwVU dyx vwlw BI AMdr AwauxoN htw idqw igAw[
g`l kI roz mYfIkl A&sr do vwrI Awvy qy dyK ky cilAw jwvy[ myrI AMqRIvI Awqmw AnMdI dSw idnoN idn cVHdy rMgW ivc vDdI rhI[ iesy pRkwr jd pUry cwLI idn bqIq ho gey qW ikqy A^bwrW ivc rOlw pY igAw ik supRMtMfMt ny dws ƒ (rxDIr isMG ƒ) B`uKw r`K ky mwr id`qw hY[ Pyr qW supRMtMfMt ƒ pey ip`sU Aqy mYfIkl A&sr ƒ hukm id`qw ik (force feeding) jbrn rbV dI nlkI dÍwrw Kwxw KuAwieAw jwey[
jbrI Kwxw KuAwaux dI koiSS Aqy myry auqr pRSn ivcwrw hukmI b`Dw mYfIkl A&sr kwljw PVI AwieAw, nwly aus dw swrw Amlw BI
swQ hI AwieAw[ Aqy mYƒ AwpxI iviQAw mjbUrI dI hwlq d`sI ik ‘mYN A`j mjbUr ho ky hukm dw b`Dw (force feeding) jbrn Kwxw KuAwaux AwieAw hW[ AwSw hY ik ieh ApRwD Awp myry zuMmy nhIN smJogy[’ sB swmwn Pors PIifMg (jbrn Kwxw KuAwaux) dw iqAwr sI[ dws ny ikhw ik ‘jwn nwloN Drm ipAwrw hY, iek bUMd BI AMdr nhIN jwx dyvWgw[’
mYfIkl A&sr- j`do-jihd (rok tok dw aupwau) krogy qW aunHW ieqny jrvwxy myry nwl Awp pr jbr krn leI Byjy hn[ ieh Awp pr jbr krngy[ mYN jbr nhIN krdw, mYN qW duD AMdr pucw dyxw hY qy ies g`l dI iKmW mMgdw hW[
dws ny AwiKAw- ‘ijsmwnI j`do-jihd (rok tok) krn dI qW myry AMdr qwkq nhIN[ hW rUhwnI (Awqimk) j`do-jihd krWgw[’
mYfIkl A&sr- auh iks qrHW? dws- jdoN qusIN myry AMdr duD cVHwaux dI koiSS krn lgogy qW mYN Awpxy suAws
nwm dy bl nwl dsm dÍwr ivKy iK`c ky jw cVHwvWgw[ paux (hvw) dI AwvwjweI dw islislw jdoN bMd ho igAw qW AMdr iek kqrw (bUMd) BI nhIN jw skygw[ suAws dI
jylH ic`TIAW
78
shwieqw qoN ibnW A`vl qW AMdr kuC jwxw hI nhIN, jy igAw BI qW ies ivc jo ^qrw aupjygw, aus dI koeI pRvwh nhIN[
mYfIkl A&sr- auh ^qrw kI? dws- dws ƒ auh Byd d`sx dI koeI cwh qy pRvwh nhIN sI pr cUMik Awp dws nwl
bVw hmdrdwnw slUk krdy rho ho Aqy dws dy ihrdy aupr Awp dI nykI dw qkVw Asr pY cu`kw hY[ ies krky dws ies g`l ƒ bVw ApRwD smJdw hY ik Awp pRiq Asl Byd pRgt nw kIqw jwey[ so jdoN myry nwl jor jbr hovygw qd mYN Awpxy pUry Awqimk bl nwl AwpxI dsm dÍwr vwlI Kyf vrqwvWgw[ cUMik myrw srIr ies vyly bhuq kmzor hY Aqy myrI idmwgI qy dsm dÍwr dI komlqw A`q drjy dI ho rhI hY, sMBv hY ik dws dy ies Drm rKSw dy aupwE ivc suAws dsm dÍwr ƒ pwV ky bwhr inkl jwx[ mYƒ Awpxy srIr qy jwn mwl dI qW kuC pRvwh nhIN Aqy nw hI mYN ies ƒ Awqm Gwq smJdw hW[ ikauNik myrw pUrn muK mMqvI jqn qW suAwsW ƒ dsm dÍwr ivKy cVHwaux qy cVHw ky auQy hI kwiem (AsiQr) rKxw hovygw[ sMBv hY ik Gtnw hor vrq jwvy[ mYƒ i&kr hY qW ies g`l dw hY ik mqy Awp dy auqy koeI hr& Aw jwey[ Awp jYsy hmdrdI qy myhrbwn myry hm kOmI Brw ƒ koeI Ax-hoieAw dUSn myry Gwq dw nw lgy[ bs, kyvl ieqnI ivcwr Awp ivcwr lvo[ dws kol qW AwpxI Drm rKSw dw eyhI aupwau hY[ jo mYN AvS (zrUr) vrqw ky rhWgw[ so hux Awp dw A^iqAwr hY[ mYN &qh gjwauNdw hW[
fwktr pr pRSn auqr dw Asr qy Pl dyx dw hukm ieqnI g`l suxn swr hI mYfIkl A&sr dy pYrW hyToN im`tI inkl geI[ &Orn hukm
idqw ik sB swmwn lY jwE[ mYN kdy BI Pors PIf nhIN krWgw[ cwhy mYƒ A`j hI ies Ahudy qoN htw dyx[ aus dy aupr AYsw Asr hoieAw ik inrBY ho ky hukm idqw ik ies ƒ Pl idqy jwx[ pRMqU aus dy hukm dI qwmIl nw hoeI[ aus ny Awpxy Awp dws ƒ ilAw ky iek ^rbUjw idqw jo dws ny bVI pRsMnqw sihq CikAw[ ies qoN aupRMq mYfIkl A&sr mYƒ Awpxy hukm nwl AwpxI ^ws ingrwnI hyTW lY igAw[ Aqy myry Pl (PrUt) lw idqy[
mYfIkl A&sr dI rwie qy ausy idn dy ilKy hoey iqMn p`qry myry itkt pr hux qk Bry pey hn, ijnHW ivc
aus ny ivsQwr sihq dws dy pRx pRq`gXw pRQwie ilKidAW disAw hY ik ‘cwlI idn dI pUrI pRIKXw pscwq mYN Awpxy hukm nwl A`j ies ƒ Pl idMdw hW[’ hor BI bVIAW sohxIAW sohxIAW g`lW ilKIAW hn ik ‘jylH ihstrI (qwrI^) ivc AjyhI nzIr ijs ny ik cwlI idn brwbr lgwqwr AMn jl nw KwDw pIqw hovy nhIN imldI[ nw hI kudrqI inXmW Anuswr AYsw jIvn kwiem rih skxw sMBv hY[ eyh koeI supr-nYcurl pwvr (r`bI SkqI) ies dy AMdr vrq rhI hY, ijs ny ik ies ƒ bZYr AMn jl dy ieqnw icr izMdw riKAw[’ ies pRkwr dy bVy suMdr rImwrk ilKy hn[ ies mYfIkl A&sr ny
jylH ic`TIAW
79
dws nimq bVy hI isr qoV Xqn kIqy pr jylr muq`sbI ny koeI dkIkw qMg krn ivc qy mYfIkl A&sr dy hmdrdI dy rsiqAW AMdr roVw Atkwaux ivc bwkI nw CifAw qy hukm idqw ik jylH ^rc pr Pl nhIN iml skxgy[
mYfIkl A&sr dIAW hmdrdI vwlIAW g`lW mYfIkl A&sr ny fwktrI vjUhwq pr Pl lw idqy pr aus ny ieh supRMtMfMt pwsoN
nw mnzUr krw idqy[ iek do KKVIAW ilAw idAw krn auho srbrs (lUx) lgw ky Ck Ckw ky sMquSt ho irhw krW[ mYfIkl A&sr ny supRMtMfMt ƒ mzbUr kIqw qy mnw ilAw ik bwhroN ibbykI isMG dI rwhIN smuMdr (duD) mMgvwieAw jwvy ikauNik do KKVIAW auqy inrbwh nhIN ho skdw[ qy ies dw srIr nhIN rih skdw[ Aqy AMdrlw duD ieh pINdw nhIN[ ies vyly vzn tut ky kyvl 96 pONf rih igAw sI[ bwhroN smuMdr mMgwaux qy AMdr ilAwaux dy pRbMD dw jqn aus ny ies qrHW kIqw:
ik mulqwn Sihr dy gurduAwry cl ky Awp igAw[ auQy jw ky isMGW qoN pVqwl kIqI ik koeI iqAwr-br-iqAwr ibbykI isMG hovy qW d`so aus qoN ieh syvw lYxI hY ik iksy gaU dw smuMdr srbloh dy gVvy ivc cuAw ky aus ny inqwpRqI jylH AMdr pucwvxw hovygw, nwl hI dws dw swrw smwcwr BI kih suxwieAw[ gurU dI pRyrnw Anuswr iek isMG inqirAw, ijs ƒ s`co s`c kih id`qw (qy aus dI swKI dUijAW ny BI BrI) ik mYN gurU dI ikRpw nwl iqAwr-br-iqAwr ibbykI isMG hW, pRMqU AijhI kTn Dwrnw vwlw nhIN jYsI ik aunHW dI hY ijnHW dI ik syvw krn leI dws pr Awp ny ikRpw kIqI hY[ iFl myrI ieqnI hI hY ik jd mYN bwhr s&r qy jWdw hW, ikqy bVI AOkV BIVI bxI qy myrw inXm Awpxy hQIN sjw ky AQvw srblohI srb inXmW dy pwlx dw keI vwr tu`t jWdw hY[ pr mYN Ardwsw zrUr suDw lYNdw hW[ Awm qOr qy myrw inXm pUrn rihq ibbyk Anuswr hY[
aus dI sB iviQAw mYfIkl A&sr ny myry pws Awx suxweI[ qy puiCAw ik auh mnzUr hY jW nhIN? dws ƒ aus dI s`cweI pr XkIn b`J igAw qy mnzUr kr ilAw[ mYfIkl A&sr ƒ bVI hI KuSI hoeI pr drogy ny Pyr l`q mwrI qy supRMtMfMt ƒ (jo aus dy h`QW qy ciVHAw hoieAw sI) vrglw ky ieauN khwieAw ik bwhroN koeI isMG AMdr nhIN jw skdw[
mYfIkl A&sr ny ikhw ik jylH dy drvwzy ivc rxDIr isMG Aw ky aus pwsoN PV skdw hY[ mulwkwq qy g`lbwq dw hI fr hY so ho hI nhIN skdI jdoN ik drbwn Awidk pihrydwr mOjUd hn[ pr drogy ny supRMtMfMt pwsoN ieho khwieAw ik jylH dI ifauVHI (drvwjy) qk gurduAwirEN isMG Aweygw[ auQoN Agy Aswfw AwdmI AMdr lY jweygw[ mYfIkl A&sr ny ikhw ik ieh g`l aus ny mnzUr nhIN krnI[
qW mYfIkl A&sr ny hor fOl k`FI ik iek bMgxy vwlw srbloh dw folxw iqAwr krvwieAw[ qy Pyr myry pws Aw ky pu`Cx lgw ik ‘jy folxy dy kuMifAW ivc r`sI pw ky drvwzy qoN PV ky mYN ^ud lY AwvW jW AwpxI suprdgI ivc iksy jtw jUt is`K qoN auh
jylH ic`TIAW
80
r`sI vwlw bMgxw PVw kY lY AwvW qW ies ivc Awp ƒ koeI ieqrwz qW nhIN, gurduAwry vwly ibbykI isMG ny iek gaU dw duD cO ky ilAw dyxw nIXq kIqw hY[ kyvl drvwzy qoN AYQoN qweIN AMdr ApVn leI ieqnI g`l dw Brm Byd hY hor sB Gwlxw ibbykI isMG vwlI hI GwlI jwvygI[’ dws ny aus dw pRbl pRym dyK ky mnzUr kr ilAw[ mYfIkl A&sr dIAW KuSIAW dI koeI h`d nw rhI[ pr Sok ik drogy ny aus aupkwrI dy prXqn ƒ nw hI isry cVHn idqw[ Aink pRkwr dIAW BwnIAW mwrIAW[ EVk k`cy Coly qy k`cw swbUdwxw pwxI ivc iBauN iBauN Ckdy rhy[ pr kd qk hzm ho skdw sI EVk su`ky Coly Ckx dw pRbMD ho igAw Aqy ies pr hI mulqwn dw fyVH vrHw kitAw[
ieQy dws dy pws koeI Ajyhw A`Kr qy bol bcn nhIN, qy nw hI myrI klm ivc qwkq hY, ijs dÍwrw dws vIr BgvMq hrI* suSIl imRigMd** qy ipAwry BweI b^SIS isMG risAwxw dI ikrpwlqw pUrbk dws dI ^br igrI Awid syvw shwieqw dw DMnvwd kr skW[
supRMtMfMt dI bdlI qy myry pws Aw ky igLw krnw ieqny ƒ supRMtMfMt horIN qW bdl gey qy c`lx qoN pihlW myry pws AwieAw Aqy
iSkvw (igLw) krn l`gw ik ‘qYN mYƒ bhuq bdnwm krwieAw hY[ iesy bdnwmI dI vjHw krky mYƒ eyQoN AijhI jgHw qy qbdIl kIqw igAw hY ik ijQy mYN jwxw nhIN cwhuMdw hW[’ dws ny puiCAw ik ‘mYN quhwƒ iks qrHW bdnwm krwieAw?’ aus ny AwiKAw ik ‘bwhr A^bwrW ivc JUT hI iksy Cpvw idqw hY ik mYN qYƒ Bu`Kw rK ky mwr*** idqw hY[ ieh ^br sux ky qyry BweI bMd eyQy cl ky Awey, pRMqU mYN jwx ky qyrI mulwkwq nw hox idqI[ ikauNik mYƒ bVI icV sI[ auh vwps cly gey[’
mYN AwiKAw- ‘ieh qW quhwfI krqUq dw Pl quhwƒ bhuq QoVw imilAw hY[ ies ivc myrw kI ksUr hY? mYN qW quhwƒ bdnwm nhIN krwieAw pRMqU quhwfy pwp krm hI nSr ho gey[ Aqy qusIN Awpxy v`loN mYƒ jwnoN mwrn dI ksr nhIN C`fI[ Awpxy v`loN qusIN mYƒ mwr cu`ky sI[ mYN Awpxy BwgW nwl bc igAw hW[ hor jo qusIN myry Awey hoey BweI-bMdW nwl mulwkwq nhIN hox idqI, qusIN hor BI koqwh-AMdySI (bysmJI) kIqI[ jy aunHW ƒ Brm hY BI sI qW hux hor p`kw inscw myry mrn dw jW mwry jwx dw ho igAw[ jy qusIN mYƒ aunHW dI A`KIN gocry kr idMdy qW aunHW ƒ qs`lI Aw jWdI[ Awp ny qW ies pwly qoN frdy mwirAW mulwkwq nhIN hox idqI ik mqy Awp dy kIqy pwpW dy bury slUkW dw BWfw bwhr Put jwey[’
* BweI iekbwl isMG bopwrwie, ** BweI suMdr isMG Gumwx[ aunHIN idnIN eyh s`jx mulqwn CwauxI dy rswlw nMbr 30 dy d&ydwr hrnwm isMG ipMf nwrMgvwl pws TihirAw krdy sn[ Bw: hrnwm isMG jI dy nOkr huMdy hoey ies qrHW syvw krnI auho ijhy nwzk smyN iek bVI BwrI mhwnqw vwlI g`l hY[ *** BweI swihb dy clwxy dI ieh A&vwh eyQoN qk PYlI ik pMc KMf BsOV ivc bwbU qyjw isMG ny Awp dy nimq sRI gurU gRMQ swihb jI dy pwT dw Bog BI pvw idqw sI[
jylH ic`TIAW
81
Pyr auh qW auQoN bdl ky dUjy idn clw igAw[ ^br nhIN auh s`cw kihMdw sI ik JUT[ mYƒ qW isr& aus dI zbwnI ieh g`l mlUm hoeI sI ik bwhr A^bwrW ivc AYsI A&vwh auVI sI[ dws ƒ BI XkIn nhIN sI ik aus smyN dy A^bwrW ny AYsI ihMmq kIqI hovy[ aus smyN qW iBAwnk AiqAwcwr vrqy pr BI koeI A^bwr kuskdw nhIN sI, Aqy ijhVy ijhVy kSt qy zulm aus vyly qoN lY ky lgwqwr hux qIk dws Aqy dws dy swQIAW ny shy sn, aus dy mukwbly ivc A`j klH dy nw-imlvrqxI pulItIkl kYdIAW ny qW pwsMg mwqR BI nhIN shy pRMqU pRYs KulHy hox krky qy Awm pbilk ivc joS PYilAw hox krky AMdr vriqAw rweI mwqR AiqAwcwr BI bwhr dI dunIAW auqy pRgt ho jWdw hY[ eyQy ijqny nw imlvrqxI s`jx ies ielwky dy kYd ho ky Awey hn auuh swry myry ihstrI itkt (kYd dw roznwmcw) ƒ dyK ky ckRq rih gey[ Asl ihstrI jylH dI qW ihstrI itk dI hr& hr& nkl krky hI bxdI hY pr ieqnI guMjwieS nhIN[
dUjy supRMtMfMt dw Awauxw qy qsIhy dyxy ies qoN aupRMq BwvyN dUjw supRMtMfMt Aw igAw sI pr AwauNidAW hI drogy dy h`QW aupr
cVH igAw[ auDr auh ibcwrw nyk inhwd mYfIkl A&sr BI bdl igAw[ drogy ny Pyr BwrIAW muS`kqw Aqy qsIhy dyxy SurU kIqy[ BwrI muS`kq krn dI qwkq aukI hI nw huMidAW hoieAW BI m`lo zorI idqI geI[ prMqU bl, ibq qoN bwhrI muS`kq ikvyN kIqI jwvy? lgIAW szwvW qy szwvW imlx[ iesy vkq ieky dm keI keI szwvW iek`TIAW id`qIAW jWdIAW[ mulqwn dI A`q krVI grmI pYNdI ivc dr^qW nwl KVIAW hQkVIAW idqIAW geIAW[ byVI (barfett’er) Al`g hY qy fMfw (cross bar) BI nwl hI lgw hoieAw hY[ swQ hI twt vrdI dI szw BI hY[ auproN srIr kmzor, peIAW nksIrW jWdIAW hn[ h`Q bMnHy hoey[ prCwvyN Flx pr Dup Aw jwx krky hQkVIAW Dupnwl A`f qp rhIAW sn, lhU luhwx GMitAW pRXMq Dupy KVy idn bqIq ho jWdw hY[ koeI puCdw qk nhIN[ pwxI pIx vwsqy qy lhU (nksIr dw) Dox vwsqy BI koeI hQkVI nhIN KolHdw[ dUr nyVy isMG KVoqy hoey ievyN ijvyN nrVy KVy gurbwxI dw pwT zoro zor kr rhy hn Aqy Bwxw imTw krky mMn mnw rhy hn[
bs, jy koeI Awsrw hY qW ieko gurbwxI dy pwT dw, ijs dy Awsry kSt qsIhy pRqIq nhIN huMdy sgoN dUx svwey hOsly duK sihx dy vDI jWdy hn[ AYsIAW szwvW iekyrW nhIN, do vwr nhIN, lgwqwr islislw cilAw hI rihMdw hY[ do do h&qy hQkVIAW qy rwq ƒ puTIAW isDIAW hQkVIAW lweIAW jWdIAW hn[
supRMtMfMt dw bYNqW mwrn dw hukm dyxw qy mYfIkl A&sr dI nw mnzUrI EVk ƒ supRMtMfMt ny bYNqW mwrn dI szw ilK idqI[ pr nvyN Awey hoey mYfIkl
A&sr ny (jo ik ihMdU sI) myry itkt pr ilK idqw, ‘Health very weak unfit for whipping’ ArQwq ishq bhuq kmzor hY, bYNqW dy lwiek nhIN hY[
jylH ic`TIAW
82
pr myry do swQIAW BweI hrnwm isMG gujrwvwlIey (musw&r gurU nwnk jhwz) ƒ 15 bYNqW qy BweI hrI isMG k`kV ijlHw AMimRqsr ƒ 30 bYNqW lw hI idqIAW[ pr myry auqy dMd pIhx[ iKJ ky aus fwktr (mYfIkl A&sr) ƒ bdlvw hI idqw[ Aqy aus dy QW iek hor muslmwn fwktr mYfIkl A&sr ho ky AwieAw[
supRMtMfMt qy drogy ny iml ky mYfIkl A&sr ƒ kihxw k auh bYNqW vwsqy ilKy pr mYfIkl A&sr ny mnzUr nw krnw
ausdy Awx swr drogy ny dws leI supRMtMfMt pwsoN bYNqW ilKvweIAW[ Aqy dohW ny iml ky zbwnI myrI bwbq mYfIkl A&sr pws bYNqW dI mnzUrI leI myry pRQwie bVI zordwr s&wrS qy PrmwieS pweI ik ies ƒ AYqkIN vwr zrUr hI bYNqW dI szw idqI jwvy; BwvyN pMjW bYNqW dI slwh qy is&wrS ilK idau[ pr zrUr ilK idau[ swry jylH ^wny ivc qRwh qRwh hox lg peI[ pRMqU dws dy AMdr aumwh EvyN ijvyN cVHdIAW klW dw bixAw irhw[ nvyN Awey hoey muslmwn mYfIkl A&sr ny mYƒ hspqwl bulwieAw qy AwiKAw:
‘supRMtMfMt is&wrS krdw hY ik mYN Awp ƒ bYNqW vwsqy is&wrS (recommend) krW[’
dws ny AwiKAw- ‘bVI ^uSI dI g`l hY[ Awp aunHW dI eyh icr dI Aws pUrI kr idau[ aunHW dy mn ivc eyh qOKlw BI nw rih jwvy[ dUjy auh Awp dy gory supIrIAr (v`fy) A&sr hn[ aunHW dI jy nw mMnI geI qW Awp ƒ koeI Kyd Kycl nw phuMcwaux[ dws dw kI hY hukm AMdr jo dyie so sihxw hY[ ieh srIr bixAw hI duK qsIhy sihx ƒ hY[’
mYfIkl A&sr ny ikhw- ‘nhIN! iksy dw ilhwz nhIN[ mYN iensw& krWgw[’ ieh kih ik myry srIr dw ^Ub Cwn bIn nwl mulwhzw krn l`gw qy pUrw A`Dw GMtw
^Ub mulwhzw krdw irhw[ EVk myry itkt auqy ilK id`qw ik - “Heart very weak, unfit for flogging. Fit for light work only’ ArQwq ‘idl bhuq kmzor hY, bYNqW dy lwiek nhIN, kyvl hlky kMm dy hI lwiek hY[’
aus smyN nwm dw KMfw ^Ub zoro zor KVk irhw sI, isvl srjn ny jwqw ik idl DVk irhw hY[ bs, mYfIkl A&sr ny ieqnw ilKxw sI ik dUqIAW dy isr sO GVw pwxI dw pY igAw qy mwry mr gey[ pRMqU iKJ ky do h&qy dI KVI hQkVI hor dy idqI[ srIr dIAW cwhy h`fIAW hI h`fIAW bwkI rih geIAW sn pr ju`sw Aqy hONslw Awqimk bl dy kwrn qy gurbwxI dy pRqwp nwl sdw kwiem irhw[
ruq isAwl dy qsIhy Pyr isAwl dI ruq Aw geI Aqy mulqwn ivc ijkUM grmI A`q drjy dI pYNdI hY iqvyN
srdI BI auQy EVk hI huMdI hY[ TMFIAW Twr koTIAW qy auproN idn rwq T`kw vgxw[ twt vrdI dy ky swry kpVy lhwey gey[ kMblW BI Koh leIAW[ iqMn mhIny mGr, poh, mwG dI krVI sdI dy idn ievyN ijvyN lMGwey; byVIAW qy fMfy lgy hoey, byVIAW ny hor TMfy ho jwxw,
jylH ic`TIAW
83
twt dy nwm DrIk kCihry ƒ qyV pweI rKxw qy twt dy kuVqy nwl hI sIs Fk lYxw[ BuM\y hI TMfI zmIn auqy bYiTAW iqMn mhIny gofy iek`Ty hI rhy[ gurbwxI qy nwm dI hI iek in`G sI ijs ivc inmgn ho ky ieh Asih srdIAW dy T`ky k`ty[ srIr ny suMn ho jwxw, sUJ bUJ kuC rihxI hI nw[ pr gurU dI imhr ieqnI sI ik suKmnI swihb dy AKMf pwT AMqRgiq hI Aw muhwry huMdy rihx qy nwm dw AQwh pRvwh cldw rihxw[ ies krky duK mih duK nhIN jwixAw[ nhIN qW suMn pwq ho ky muk Tuk jWdy[ ies pRkwr dw sMKyp ibRqWq qW jylH mulqwn dw hY[ smu`cw lYxw hovy qW ihstrI itkt dI nkl l&z l&z kIqI jwey qW hI iml skdw hY[ qrdw qrdw jyhVw myry Xwd sI auh suxwieAw hY[ iPr ieQoN hzwrI bwZ cwly pY gey[ hzwrI bwZ jylH dw ibRqWq Awp vIr Aqr isMG jI qoN puC skdy ho[ mYƒ ilKx dI loV nhIN[ aunHW dy auQoN cly Awaux dy pscwq jo kuC bIiqAw vriqAw kdy Pyr disAw jwvygw[ hux qW mYN ilKdw ilKdw Q`k igAw hW[ nwly kwgz BI jo myry pws hYsn sB muk gey hn[
“ieh hY myrI bwq, auqoN pY geI rwq]’* p`qr ilKdw ilKdw muVHko muVHkI ho igAw hW[ hor kI dsxw hY[ cwhy kuC hI hovy
< vwihgurU jI kI &qh ] not- BweI swihb jI ny hzwrI bwg, rwj mMdrI Awid dy hwl ic`TIAW ivc nwgpur
jylH qoN ilK ky Byjy sn, pr auh rsqy ivc hI guMm ho gey[ ieh smwcwr BweI swihb dy irhw hox qoN bwAd hzwrI bwg jylH dy qy hor bwkI rihMdy swry hwl, jo ic`TIAW ivc nhIN Awey, muV dUjI vwr ilKvw ky mukMml krwey gey hn:
g`l dw vrxn krnw Aiq zrUrI hY jo mulqwn jylH dy ibRqWq dI lVI ivc ilKI jwxo rih geI hY[ jdoN mulqwn sYNtRl jylH dw mYfIkl A&sr cwlIs (40) idn inrjl qy inr-Ahwr kVwky pscwq hukmn Aqy jbrn Bu`K hVqwl quVwaux AwieAw ibnW force feeding kIqy ArQwq jbrI Kwxw KuAwey qy jbrI Kurwk dyx dy hiQAwr ist ky clw igAw Aqy kih igAw ik cwhy kuC hovy pRMqU mYN jbrI Kurwk dyx vwly Drm D`ky dw AnrQ kdy nhIN krWgw Aqy AwpxI zuMmyvwrI qy Plohwr phuMcwaux Aqy BuMcwaux dy hukm dI qwmIl nhIN hoeI sI, dws lgwqwr AMqRgqI eyho pRwrQnw kr irhw sI ik ‘hy s`cy pwqSwh! eys praupkwrI fwktr dI pYj rKxI[’
dsqwr qy kkwrW dw imlxw qy Kusxw dws eysy ibRqI ivc inmgn hI bYTw sI ik fI.sI. Awidk keI A&sr myrI koTVI
ivc Acwnk hI Aw vVy Aqy mYƒ do ku gz dw dmwlw (prnw) sIs Fkx leI ilAwey Aqy myry Ku`sy hoey kkwr BI mYƒ vwps dy idqy Aqy AwKx lgy ik ‘lokl gvrnimMt ny auqlI gvrnimMt pws eys g`l dI bVI zbrdsq is&wrS kIqI hY ik smUh kYdI is`KW ƒ (kI pulItIkl qy kI ieKlwkI zurm vwly) topI dy QW sIs leI dsqwry imlxy cwhIdy hn Aqy qMbIAW dy QwauN qyV leI kCihry imlxy cwhIdy hn Aqy bwkI kkwr BI[ *hux
gurvwk dy Bwv vwlI Gtnw ijnHW gurU vroswey vjUdW auqy ieMn ibMn GtI hoeI hovy aunHW ƒ Aijhy qOKilAW dy kI i&kr hMdysy[ AYQy qW “mrxY kI icMqw nhI jIvx kI nhIN Aws]”* vwlI dyh AiDAwsI aupRwmqw suqy sihq hI bxI hoeI sI[ gurU pRwiex ho rhy[ “isir isir suK shMmw”** dy smwn Aqy sm swr mMnxhwry Bwxy dy AwSkW dw gurU Awp shweI Aqy rwKw hY[ joro isqm d isAwhkwr seIAwdW ny qW Awpxy jwxy mwr mukwaux dI hI imQI hoeI sI, prMqU siqgurU ivDwqy ny ibDnw kuC AOr kI AOr hI Tt rKI sI[ audoN hI pqw lgw ik iek dm mulqwn jylH qoN cwly pwaux dw hukm Aw igAw[
mulqwn jylH qoN hzwrI bwZ ƒ cwly julweI 1917 dy miDAMq idnW ivc AswfI mulqwn jylH qoN Alivdw pVHI geI pr
swƒ pqw kuC nhIN disAw ik ikDr ƒ qy ikq vl ƒ lY jw rhy hn[ drogy sdw nMd ny eyqnI g`l dsI ik sq swl Aqy sq swl qoN auprlI kYd vwilAW pMjwbI pulItIklW ƒ pMjwb ivc nhIN riKAw jwvygw[ ieMfymwn BI nhIN lY jwieAw jwvygw[ ienHW vwsqy ihMdusqwn dy AMdr hI koeI hor kwlw pwxI qjvIj hoieAw hY[ AsIN Cy swQI mulqwn sYNtrl jylH ivcoN qwbV qoV hukm Awaux qoN iek GMty dy AMdr AMdr hI bMnH ky sMgInI pihry hyT mulqwn CwauxI dy rylvy stySn ƒ qory gey[ stySn qy Aw ky if`Tw qW swfy nwl dy mulqwn ifsitRkt jylH vwly pMj hor BI pMQ leI iqAwr KVoqy hn[ jylH jMjIrI jkV bMdIAW ivc huMdy hoieAW BI ^Ub iek dUjy ƒ pRspr glvkVIAW pw pw ky imly[ ivCVy vIrW dy Acxcyq myly mwno AzgYbI ^uSIAW dy myGly Awx brsy[ swƒ auQy Aw ky pqw lgw ik qkVy lMmy s&r dw swmwn iqAwr kIqw hoieAw hY[ ryl dy sI^W vwly ^ws rIzrv f`by
CYixAW dy QwauN byVIAW ƒ KVkwauNdw kIrqn dIAW GuMmrW pwauNdw Aqy inrsMsy ho ky s&r kr irhw sI[ DuroN lwhOr qoN kI, mulqwn qoN hI Sbd kIrqn ArMB ho igAw sI[ rwh ivc ijhVw BI stySn Awvy Sbd dw Bog pw ky jYkwry gjw idqy jwx Aqy AsIN bwhr mUMh
* pYnSn hox ipCoN bItI snwm irAwsq pitAwlw ivc AwpxI koTI ivc kql ho igAw sI[
jylH ic`TIAW
89
kFky qkIey ik mqy iksy isMG dy hI drSn ho jwx, pRMqU auh AYsw qihk dw smW sI ik swfI g`fI dy nyVy Awdm zwd kI, icVI BI nhIN PtkxI pwauNdI sI[ iksy is`K dI Skl jy iksy stySn auqy AswfI g`fI dy nyVy swƒ nzr Aw jwvy, AsIN qW pRym nwl Pqh bulweIey Aqy AgoN Pqh dw jvwb qW kI Awauxw sI sgoN AswfI Skl dyK ky hI BwjVW pY jwx[ eyh smyN BI Awauxy hI sn[ AsW qW is`KW dy srUp dy drSn ƒ qrsIey Aqy AgoN pu`j ky by-ru^I Aqy qRws hI qRws[ iek pwsy qrs qy dUjy pwsy qrws, mIjw ikkUM bxy? is`KW dI Gu`g vsdI gurU kI ngrI sRI rwmdws pur (sRI AMimRqsr) dy rylvy stySn qy BI inrwsqw hI rhI[ hwlWik is`KW dy puMjW dy puMj plytPwrm qy ivcrdy nzr pYNdy sn Aqy AswfI vl vyKdy BI sn pr jdoN auhnW dy snmuK ho ky doie kr joV Pqh bulweIey qW Eh ibnW Pqh bulwey Aqy h`Q hlwey dUroN hI iq`qr ho jwx[ AYnw qRws, AYnw qihk! bVy iBAwnk smyN! iksy ƒ kI doS? Pqh dI sWJ BI muk geI sI[ jlMDr Sihr qy COxI BI lMG geI[ EVk PlOr BI lMG igAw[ qWGW qWGidAW ƒ swfw luiDAwxw BI Aw igAw[ dysoN bydr ho cuikAW, sdw leI jlwvqn ho ky pRdysI byvqn bx cuikAW ƒ inj dysoN inj vqnoN dwZy judweI dw Pqvw lY cuikAW ƒ Ajy ‘swfw’ luiDAwxw kihx dI hsrq idl ivc bwkI hY[ myrW qyrW siqgur ny sdw leI imtw idqIAW[ pRMqU hu`byvqn dy hsrqI ihrdy ivc Ajy BI luiDAwxy ƒ ‘swfw’ luiDAwxw kihx dI mmqw bwkI hY[ ‘lY beI! kUVwvI mmqw gr`Ty hsrqI ihrdy! qyrw luiDAwxw BI Aw igAw[ pr dyK! AYQy qyrw kI hY? qyry luiDAwxy ny qYƒ bMnH ky bMdIAW ivc pvwieAw[ qyry nwl imqR Droh kmw ky qYƒ kuiV`kIAW ivc PswieAw Aqy Pyr qUM eys luiDAwxy ƒ swfw luiDAwxw AwKdw hYN[ qYƒ Ajy BI eys luiDAwxy auqy AwpxI jnm BUmI dw izlHw hox dw Pokw mwx hY[ cl vqnW qoN muhwxy moV, dyS bdys iek smwn smJ ky pRdysI bx:
kot kotMqr pwpw kyry eyk GVI mih KovY ] hMs is hMsw bg is bgw Gt Gt kry bIcwru jIau ] qUM sBnI QweI ijQY hau jweI swcw isrjxhwru jIau ]
(pMnw 438)
‘duK ivc suK mnwvx dy Aqy AwpxI BgqI Awp idRVwaux dy qyry inrwly hI coj hn[ ibKVy AsQwnW AMdr BI AwpxI BgqI dy Awp rMg cVHw ky Awpy hI Bwxy imTy krky Awpxy jnW qoN Awpxy dr dr dy ByKwrI syvkW qoN Awp hI mnvwauNdw hY[ nhIN qW ies mnuK bpVy dI kI hYsIAq hY ik Awpy Bwxw im`Tw kr ky mMn sky[ s`c hY:
pihlW qW swDwrn qOr qy jdoN ies ny Awauxw qW AsIN auT BI KVoxw pRMqU jdoN ieh ies ibD fWtx lg igAw Aqy bwxI pVHidAW ƒ BI kxqwaux lg igAw qW AsIN iesdy Awaux qy au~kw hI auTxw Cf idqw[ Awvy, Aw ky Pyrw pw jwvy[ keI vwr AYsw mOkw hoieAw ik ies dy dOry smyN Xw QoVw AgoN ipCoN dyvqw drogw AwieAw qW AsIN drogy dy snmwn leI auT ky KVy ho gey[ pRMqU iehdy Awey Aqy AgwhW vDy qoN auT ky BI bYT jWdy rhy[ Pyr qW imstr hsbYNf bhuq iKiJAw qy rMj hoieAw, pr pyS aus dI kuC nw jwvy[ ies hqk dy ies ny keI iSkvy SkwieqW AweI.jI. pws zbwnI Aqy qihrIrI kIqIAW[ AweI.jI. ny jdoN kuC nw gOilAw qW ies ny fI.sI. dy rwhIN ies bdslUkI dIAW SkwieqW gvrnr ƒ krnIAW SurU kr idqIAW[ dyvqw drogw BI qwV igAw, auh bVw AklmMd sI[ aus ny Jt AweI.jI. pws AwpxI bdlI dI dr^wsq dy idqI, qW ik AYsw nw hovy ik koeI hr& Aw jwvy[ drogy dy dUjI qIjI vwr zor dx pr EVk AweI.jI. ny aus dI bdlI kr idqI[ Aqy ipCly lYx dyx dy pUrb krMmI saudy Anuswr Aswfy AnMd rMgW ivc BMg pwaux ƒ aus dy QwauN iek pMjwbI drogw vDwvw rwm Aqy zwq dw bRwhmx Aw lgw[ ies ny AwauNdy hI A`q cu`k leI[ AweI.jI. ny ByijAw qW Awpxw AwdmI krky sI ik pMjwbI hox krky Aswƒ BI Awrwm dyvygw Aqy auh Awp BI ies dy isr qy insicMq rhygw[ eys vDwvw rwm dw ruzgwr eyQy ibhwr dy jylH mihkmy ivc AweI.jI. bwvw jIvn isMG ny hI luAwieAw sI[ Aqy swfI ^wqr sInIAr jylHr bxw ky hzwrI bwZ Byj idqw[ pr eys ny eyQy AwauNdy hI imstr hsbYNf nwl iml ky Awpxy SuB icMqk AweI.jI. leI AOkVW pYdw krnIAW qy Jmyly KVy krny SurU kr idqy[ AweI.jI. dI mnSw dy ault suK dy QwauN sgoN swƒ duK dyxw SurU kr idqw[ nwly ies ƒ iek hor BI icp cVH geI[
1915 ivc c`by ipMf ivc pulItIkl fwkw ipAw sI, aus ivc iesdw iek irSqydwr bylI rwm Acwnk ByV ivc suD igAw sI Aqy suiDAw sI dys Bgq AmrIkn swQI sjn isMG aurP Arjn isMG ipMf KKrwxw (iProjpur) dy h`QoN, ijs ƒ pihly lwhOr kys ivc AnwrklI kql vwly muk`dmy ivc &WsI dI szw BI ho cu`kI sI[ prMqU eys drogy ny eyho smiJAw ik swfI ieh auho hI pwrtI hY ijs ny ik c`by ipMf ivc fwkw mwirAw sI Aqy dyvnyq nwl Aswfy ivc s`jx isMG nwauN vwlw iek swQI BI sI[ prMqU eys ƒ eyqnw pqw nw ligAw ik auh s`jx isMG qW &WsI BI lg cu`kw hY[ pr ies ƒ ieh Brm icMmV igAw ik ieh jo BuJMgI s`jx isMG swfy nwl sI, eyho c`by vwlw s`jx isMG hY[ AsIN bQyry vwhxy vwhy ik ikvyN ies dy ic`q ivcoN Brm dUr hovy[
s^qI SurU prMqU ijauN ijauN AauKDI kIqI sgoN ies dI mrz (bImwrI) vDdI hI geI[ Aqy
Kwh-m-Kwh swrI pwrtI nwl vYr ivroD ivhwJx lg igAw[ im: hsbYNf qW A`gy hI mwn nhIN sI[ AwauNdy ny hI koTIAW ivc c`kIAW gfvw idqIAW Aqy muS`kqW dyx leI mYfIkl A&sr qoN mulwhzy krvw ky supRMtMfMt pwsoN s^q muS`kqW dyx dy hukm idvwey[
jylH ic`TIAW
101
pMjwb jylHW vwly itkt Poly Plwey Aqy auhI ^urwkW Aqy auhI szwvW qsIhy dyx qy l`k bMnH ilAw[ rL iml ky Aqy jylH mihkmy dw lwrw bMnH ky supRMtMfMt ƒ Aswfy qy cVHw ky ilAwauxw Aqy slwmI krwaux dw hokrw idvwauxw[ pr AsIN kUly QoVy sI jo eys dy ies dwby qoN db ky fr jWdy[ AsIN sB mSt ho rhy[ AYn idn cVHdy hI bwxI pVHn dy mOky lwxy bwxy ƒ nwl lY ky Aw duAwly hovy[ AsIN mOj nwl Bjn pwT krI jwieAw krIey[ nw auTIey, nw KVy hoeIey, nw bolIey, nw ijmHkIey[ ijs Awsx bYTy so bYTy rhIey[ bolx bulwaux Aqy auTwaux dIAW t`krW mwrn Aqy t`krW mwr mwr ky cly jwvx[
gutky Kohxy EVk eys ny ieh AnrQ kIqw ik Aswfy gutky Koh ley[ Aqy nwly muS`kq dy Fyr lw
idqy[ gutky Kohxy sI ik bIr rs jgwauxy sI, bs: “jbY bwx lwigXo qbY ros jwigXo” *
^wlsw jI ny hor BI g`j g`j ky bwxIAW pVHnIAW, gwvxIAW ArMB idqIAW[ aunHW smiJAw ik gutikAW auqoN hI bwxIAW pVHdy hn[ gutky Kus jwxgy qW Awpy pwT bMd ho jwxgy Aqy nwly muS`kqW dy Awhry lgxgy[ pRMqU aunHW ƒ ieh pqw nhIN sI ik Anyk bwxIAW kMT hI aucwrx huMdIAW hn[ Aqy ieh s`cw Ahwr nwm bwxI dw sdw hI bixAw rihMdw hY, ijs qy kdy BI vyhl nhIN imldw[ kVy kMmW Aqy mVIAW muS`kqW ƒ l`q mwr CfI Aqy ^wlsw Awpxy Awhry hI juitAw rhy[ aunHW swfy ivcoN swirAW ƒ c`kI pIsx dIAW muS`kqW mYfIkl Aw&Isr pwsoN pws krvw id`qIAW Aqy myry duAwly BI mYfIkl Aw&Isr ƒ kr idqw igAw[ AsIN BlmxsaU nwl qW BwvyN mwVI motI hlkI muS`kq krnI mMn hI jWdy pRMqU inrI eIrKw ivroD Bry AXog dbwau hyT kdoN AwauNdy sI[ nwly drogy ny Awpxy im: hsbYNf nwl iml ky iek hor vwDw eyh kIqw ik mYƒ jo kyly Awidk Pl imldy sn, myry auqy ieh dUSn lwky bMd kr idqy ik ies dI isiKAw nwl myry swQI bwxIAW pVHdy hn Aqy kMm krn qoN munkr BI eys dI isKwvq nwl hoey hn[ pihly eys ƒ is`Dw krnw cwhIey[ myrw Pl Ahwr bMd krky nwl c`kI dI muS`kq dyx leI audmWdy iPrn[ mYfIkl A&sr ƒ qurMq myry vl Byj idqw ik mulwhzw krky c`kI dI s^q muS`kq ilK Awvy[ mYfIkl A&sr iek bMgwlI jYNtlmYn sI[ aus AwauNdy hI pihlW myry ihstrI itkt pVqwilAw, ijs aupr Pl bMd krn dw sjrw hukm ciVHAw dyK ky hI aus nwgvwr guzirAw[ Pyr aus ny A`vl qoN Aw^r qweIN ihstrI itkt dy swry AweItm vyKy, ^ws kr ipCly jylHW dy mYfIkl A&srW dy myry pRQwie jo rImwrk ilKy hoey sI auh BI ghu krky aus ny pVHy[ vzn qol BI pVqwilAw, Pyr tUtIAw lw ky srIrk hwlq dw muAwienw kIqw[ A^Ir ieh ilK id`qw, ‘Only to be given light work if necessary’ (jy loV pVy qW isr& hlkw kMm hI id`qw jwvy)[ mYN aus ƒ AwiKAw ik mYN ieh kMm BI QoVw bwhlw qdy hI krWgw jy pihlW myrI KwD ^urwk imlxI Pyr SurU ho jwaU
* dsm gRMQ: bicqR nwtk-BMgwxI Xu`D
jylH ic`TIAW
102
nhIN qW mYN iksy kMm ƒ h`Q nhIN lwauxw[ mYfIkl A&sr ny ikhw ik hW, ieh auzr quhwfw mwkUl hY[ koeI vjHw nhIN ik ijs qoN ik quhwfI loVvMdI ^urwk bMd kIqI jw sky[ eyqnw kih sux ky bMgwlI jYNtlmYn horIN qW cldy lgy Aqy ^wlsy dw morcw lg igAw[ kMm hVqwl, nwly BuK hVqwl[ dUjy swry s`jxW ny ijnHW ƒ c`kIAW dIAW muS`kqW imlIAW sn iek ADy qoN ibnW Jt kMm dI hVqwl kr idqI[ pr Ckx Ckwaux dw qorw qorI riKAw[
Pl Awidk dyxy aunHW bMd kr idqy[ nVImwr AnmqIAW dw pikAw Kwxw Kwxw nw hoieAw[ cwr pMj idn qW mYƒ iksy puiCAw hI nw sgoN sB qoN v`K kr idqw[ jdoN puiCAw qW pInl fwiet (szw vwlI ^urwk) dI szw ilK idqI[ mYfIkl A&sr pws KVoqw sI, dyK ky h`s ipAw qy boilAw, (‘he is already undergoing penal diet’) ‘eyh qW Agy hI szw vwlI ^urwk dI szw Bugq irhw hY[’
aus dy kihx qoN SrimMdy nhIN hoey sgoN ‘solitary punishment for a week’ (‘iek h&qy leI vKrI koTI bMdI dI szw’) ilK gey[ cugx, CMfx, CWtx leI dwl dw Fyr myry pws lw ky cly jwx Aqy Kwx pIx leI koeI g`l nw kry[ nw mYN hI kuJ pRvwh krW[ ieh h&qw BI BuKx BwixAW ƒ bIq igAw Aqy szw BI mu`k geI[
KVI hQkVI dI szw cVHdy h&qy nvIN szw KVI hQkVI dI dy idqI Aqy EDr c`kI dI muS`kq qoN munkr
hoey nON ds qkVy hTIey s`jxW ƒ BI KVI hQkVI dI szw dy idqI[ eyqnI soie sux ky hlkI muS`kq vwly swry s`jx BI hlkI muS`kq krnoN ienkwrI ho gey[ aunHW ƒ BI swfy nwl Swml kr ilAw igAw[ ivrly vWJy do cwr igxqI dy mUMh kUlW ivcoN BI mMgl isMG vltohy qoN Cut sB AwdmI morcy ivc ku`dx leI iqAwr sn[ QoVw ieSwrw hI Bwldy sn[ jylH dy sYNtrl twvr (central tower) dy audwly ijs ƒ ik lok guMmtI kih ky pukwrdy sn, gurbwxI jwp qwp dy jpIAW qpIAW; hQ bMdy KVy KVoqy sihj jugiq jugISrW dIAW smwD siQq qwVIAW lgIAW hoeIAW Aqy suKmnI swihb, Akwl ausiqq Awidk AMimRq bwxIAW dIAW Amr DunIAW dI guMjwr gUMj auTI[ BVky Aqy BUqy hoey jylHr qy supRMtMfMt dovyN lwE lSkr lY ky Awey[ cup krwaux leI lgy fWtx PWtx[ Blw aunHW dI fWt PWt ƒ auQy kaux suxdw sI[ iKJy hukm idqw ik ienHW ƒ Du`py hQkVI lwky KVy kro[ Du`py BI auho DunIAW, iPr hukm cwiVHAw ik iehnW sBnW ƒ twt vrdI (borIAW dy kpVy) pihnw idE[ Aqy myry vwsqy hukm idqw ik ies ƒ eynHW ivcoN kF ky Alg lY jw ky KVy kro, ijQy eynHW dI guMjwr ies ƒ suxweI nw dy sky[ mYƒ KVI hQkVI lwaux smyN c`kr dy burj audwly lY gey[ ikauNik ienHW ƒ ieh i^Awl sI ik ies dy ieSwry AQvw ies dy pRBwv
jylH ic`TIAW
103
h`lw-SyrI nwl hI bwxI dw aucwrn g`j v`j ky kIqw krwieAw jw irhw hY[ Swied ies dy Al`g kIqy jwx nwl cup cwp ho jweygI[ cup cwp qW kI hoxI sI sgoN iKn iKn ipCoN jYkwry g`jx lg pey[ bwkI rihMdy cwr pMj mUMh kUlIey BI ibgV bYTy Aqy swry jylH ivc ih`l-ju`l m`c geI[ swry kYdIAW dy ibgV bYTx dw qOKlw ibAwp igAw[ sB kMm kwr C`f bYTy[ ieh hwlq dyK ky pey ipsU jylH vwilAW ƒ, qurMq smJOqw krn leI inkly Aqy myry pws Aw ky myrIAw hQkVIAW luhw, myrIAW twt-vrdIAW auqwrn lgy, BWq BWq dIAW inauxIAW iCauxIAW krn[ Aw^r ieh krwr pwieAw ik s^q muS`kq iksy ƒ BI nhIN idqI jwvygI[ Aqy nw hI hlkI muS`kq dI koeI bWnH bMnHI jwvygI[ iksy ƒ mzbUr nhIN kIqw jwvygw[ AwpxI ^uSI Anuswr QoVI bhuq kxk, Coly Xw dwl ivcoN vMf cuxo Aqy Bu`K hVqwl Cf dyvo[ bwxIAW dy pwT ijvyN cwho so kro, gutky BI vwps idqy jwxgy[ mYN khW ik Aswfy nwl pihlW A`Cw slUk kr ky ivKwE Aqy gutky AsW ƒ dy idE Pyr AsIN quhwfI koeI g`l mMnWgy[ mukdI g`l ieh hY ik swirAW dIAW hQkVIAW KulHw idqIAW geIAW Aqy gutky vwps dy idqy gey Aqy pwT krn dIAW rukwvtW dUr ho geIAW Aqy jbrI kMm krwaux dIAW swrIAW q`dIAW qy pwbMdIAW htw leIAW geIAW[ pr Pyr BI swfy swQI aunHW auqy pqIjx nw Aqy kihx ik ‘BweI rxDIr isMG ƒ Aswfy pws swhmxy ilAwE Aqy Aswfy nwl ilAw ky ausy blwk ivc invws dyvo[ auh ijvyN AwKsn EvyN AsIN mMnWgy, quhwfy khy qy nhIN mMndy[’ hwr dw inAwauN aunHW ƒ ieh BI mMnxw ipAw[ myry AwKx vyKx pr swry mMn gey, AMq sB SWq ho geI[ Awpxw kMm qW k`F ilAw pr drogy Aqy supRMtMfMt ny ies g`l dI bVI Kuxs KwDI ik dyKo swfIAW imMnqW kIqy mMny nhIN, rxDIr isMG dy ieSwry mwqr nwl hI rwzI ho gey[ AweI.jI. pws irport kr idqI ik rxDIr isMG ienHW swirAW dw irMg lIfr hY Aqy ies dy ieSwry Anuswr cldy hn[ jo Pswd hY iesy dw pwieAw hoieAw hY[
eyDr myry nwl Pyr s^qI krnI SurU kr idqI[ myry kVwky qoVn dw koeI pRbMD nw kIqw[ iek rwq qW mYƒ ausy blwk ivc hI hor BuKx Bwxy rihx idqw[ swry s`jx mYƒ puC puC Byjx ik kVwkw tu`tw ik nhIN[ mYN aunHW ƒ koeI is`Dw p`Drw auqr nw dyvW sgoN twlI jwvW ik mqy Pyr BuK hVqwl nw kr dyx[ rwq bqIq hoeI qy dUjy idn sUrj cVHdy hI jrvwxy myry auqy cVH ky Awey Aqy swry kIqy kOl krwr (iekrwr) KUh ivc sut idqy, sgoN aultIAW DmkIAW dyx lgy ik ‘jylH dw bixAw hoieAw Aqy Awm nVImwr ihMdUAW dy h`QW dw Kwxw, Kwxw pvygw[ Aqy hor Alihdw ieMqzwm kuC nhIN ho skdw Aqy nw hI Pl PrUt hI imlygw[ ienkwrI krogy qW (force feeding) zbrdsqI Kwxw KuAwieAw jweygw[ Aqy Drm D`kw kIqw jwvygw[’ dws ƒ hr pRkwr Ac`l Aqy idRVH dyK ky im: hsbYNf horW hukm idqw ik ies ƒ iesy vyly &ors &If krn leI hspqwl lY jwvo Aqy mYfIkl A&sr dy nwauN &ors &If krn dw s^q q`dI vwlw hukm cwVH idqw[ so mYƒ ausy vyly koTIEN k`F ky Aqy swry inkt koTIAW ivc vsdy vIrW nwloN ivCoV ky hspqwl vl lY
jylH ic`TIAW
104
qury[ dws ny vIr ivCoVy vwlI &qh gjw ky gwivAw: “ndIAw vwh ivCuMinAw mylw sMjogI rwm”*
nwly qury jWdy ny qrdIAW qrdIAW g`lW ds idqIAW ik Drm D`kw krn lgy hn[ Drm rih igAw qW myly ho jwxgy nhIN qW gurpurI ƒ pDwrn dIAW fOlW hn[ ieh sux ky BrwvW dIAW Bu`bW inkl geIAW[ iek Awn ivc hI ieh ^br swfy jylH ivc PYl geI Aqy mYƒ hspqwl lY gey[ AgwhW hspqwl ivc ieklvWJy myry leI iek ^ws kmrw rIzrv kr riKAw sI, ijQy ik zulm dw nzwrw koeI hor kYdI nw dyK sky[
pRMqU auh kmrw AYsw AtMk qy hvwdwr Aqy eykWq kuMtI hYsI ik auQy Kwh-m-Kwh ibRqI iKVdI sI[ kmry dy cwr cuPyry aucy aucy lMmy srblohI sIKW vwly jMgly, iek iek pwsy keI keI drvwzy Aqy keI JroKy qy AgoN ipCoN cwr cuPyry KulHy bRwmdy aucIAW C`qW vwly jo AkwS nzwrw KulHm-KulHy A`KIAW gocry krwvMdy sn[ Aqy KulHIAW pauxW dy Joky AMdr AwvMdy sn[ ivckwr sIimMt dw sw& suQrw &rS KulHy jl nwl Doqw hoieAw sI, kmrw kwhdw sI koeI bwdSwhI brWdrI sI[ ivc &kIrW dy Awsx lg gey[ BUMm AwsxI &kIrW dI bihMdy swr hI inSsq jMm geI[ snmuK gulwb dy iKVy hoey PulW dy pWqo pWq gmly, sjI PulvwVI pUry jobn auqy bhwr idKw rhI sI, auproN inMmHI inMmHI brKw dI Puhwr pYx lg geI[
mYN AwiKAw- ies vyly vyhl nhIN[ im: hsbYNf kVk ky boilAw- hor qW hor rhI, pr qum KVy ikauN nhIN hUey? mYN- hukm Ksm dw, Kyf Ksm dI[ im: hsbYNf- kOn sw Ksm? mYN- s`cw Ksm! (The True Husband) qUM qW kUV dw hI hsbYNf nwauN DwrI iPrdw
hYN[ myrw s`cw Ksm sdIv kwl hI isr qy KVw idKweI idMdw hY[ kUV dy hsbYNf dI eyQy kI prvwh hY Aqy kI Qhu surq rihMdI hY ijQy s`cw hsbYNf isr qy KVoqw hovy?
im: hsbYNf- qum qo kihqy ho bwq krny kI Pusrq nhIN so hmyN bqwau ik kOn sy kwm myN mSgUl ho?
ihlwieAw hY myrw swrw h`Q sxy bWh dy JUTw ijhw hoieAw ipAw hY[ im: hsbYNf- hukm nhIN mwnogy? cI& hYfvwrfr- AsqI&w dyxw mnzUr hY[ im: hsbYNf- hm mOkUP krygw[ cI& hYfvwrfr- qusIN Kud Agy vD ky vyK lvo Xw iksy hor A&sr ƒ hukm idE[ ies pr imstr hsbYNf iek do kdm Kud Agy viDAw, pr Pyr aus dy icq ivc
^br nhIN ik AweI ik ipCly pYrIN muV igAw Aqy qwlw lw dyx dw hukm dy ky Aqy
jylH ic`TIAW
106
qkVweI krky vwps cilAw igAw[ mYN jwqw bYNqW lwaux dw hukm dyvygw pRMqU auhdy AMdr hor hI Bwxw vrq igAw[ auh ^br nhIN iks gLoN BY BIq hoieAw, aus ny cI& hYfvwrfr ƒ BI kuJ nhIN ikhw, nW hI myry auqy koeI hor kRop idRStI kIqI; pRMqU Pors PIf vwlw hukm aus ny auvyN ijvyN brkrwr riKAw[
supRMtMfMt dy cly jwx ipCoN mYfIkl A&sr Aqy aus dw AYisstYNt iek mrh`tw jYNtlmYn jo ieMcwrj hwspItl hY sI donoN myry pws Awey pr kmwl qwzm qk`lP nwl pyS Awey[ donoN Adb nwl topIAW auqwrI KVoqy[ topIAW dohW dIAW AMgryzI sn[ swƒ AwKx lgy, ‘swfy leI koeI i^dmq?’ mYN AwiKAw, ‘pihlW Awpxy hsbYNf dw hukm bjw ilAwvo[’ doeI h`sky kihx lgy: ‘swfw BI s`cw hsbYNf Eho hY jo Awpdw hY Aqy swƒ ausdy hukm dI izAwdw pRvwh hY[ AsIN* Awp dw Drm nhIN qoVWgy Aqy hux qusIN Aswfy cwrj ivc ho[ quhwfy aupr ies kUVwvy hsbYNf dw hox zor nhIN clygw[’ Aqy mYfIkl A&sr ny AwiKAw: ‘qusIN Pl PrUt jo Ck skdy ho qy ijMny cwhy Cko, mYN huxy hukm jwrI kr idMdw hW[ A`j qoN quhwƒ myry hukm nwl PrUt imlxgy[ qusIN hux myry pRwhuxy ho[ hux dyKo mYN quhwfy vwsqy kI kuC krdw hW[’ ieh ipCly bcn mYfIkl A&sr AwK ky Awpxy mwqihqW ƒ nwl lY ky cldw hoieAw[
koeI GMty ku ipCoN mrhtw fwktr PlW dI tokrI Br ky ilAwieAw Aqy myry ihstrI itkt pr mYfIkl AwPIsr dy ds^qW hyTW Pl imlx dI mnzUrI drjw krvw ilAwieAw[ so iqMn hPqy ipCoN kVwkw tu`tw[ mrhtw jI ny (ijs dw nwauN mYN Bul igAw) mYƒ disAw ik huxy hI mYfIkl A&sr ny hspqwlW dy jrnYl (I.G. of Hospitals) ƒ iek zrUrI p`qR ByijAw hY ijs ivc aus ny iliKAw hY ik ‘rxDIr isMG AwpxI Drm rKSw leI Bu`K hVqwl kr irhw hY, koeI hukm AdUlI Aqy iz`d (obstinacy) nhIN kr irhw[ auh PlW auqy guzwrw kr irhw sI, cwhy Pl pUrI gzw bhm nhIN pucw skdy[ myrI rwie Aqy hdwieq ley ibnW hI jylHr ny supRMtMfMt pwsoN Awrfr krw ky Pl bMd krvw idqy, auh iqMn hPqy mjbUrn Bu`K hVqwl qy irhw[ mYƒ supRMtMfMt ny Pors PIf leI hukm idqw hY[ mYN jbrn aus dw Drm nhIN qoVnw nhIN cwhuMdw[ aus ƒ mYN hspqwl ivc dwKl kr riKAw hY Aqy Pl dyxy SurU kr idqy hn, ijnHW ƒ auh bgYr izd qy ieqrwz dy Ck irhw hY ikauNik AYsw Pl Kwxw aus dy Drm dy ault nhIN[ pr PlW dI ^urwk dwiemI qOr pr aus dI ishq kwiem rKx leI shweI Aqy lwBdwiek swbq nhIN ho skdI[ myry iKAwl ivc ausƒ Awpxy h`QIN prSwdw sjwaux dI iejwzq iml jwxI cwhIey, ieqAwidk’ sPwrS ilK ky aukq icTI AweI.jI. hspqwlW dy pws ByjI geI hY, Awp ieqmInwn rKo ik Awp ƒ Pors PIf AsIN nhIN krWgy[ ieh mrhtw fwktr eys kr ky BI idlI hmdrdI krdw sI ik ies dw BweI Brw Xw inktI irsqydwr imstr ipMgly pihly muk`dmw swzS lwhOr ivc krqwr isMG srwBw nwl PWsI Aw cukw sI[ Aj ies nwl bwq cIq krn qoN ies pRQwie sB pqw lgw[ hspqwlW dy ieMnspYktr jnrl ny
AsIN EQy jw ky hor BI AnMd hoey[ keI ibiGAW dw KulHw hwqw[ cwrdIvwrI vyhVy vwgly qoN rihq KulHy brWfy vwlIAW qIh cwlI koTIAW[ pRSwdw sjwaux leI bwhrvwr lMgr AsQwn brwmdy ivc hI[ hor sB koTIAW ^wlI[ eyNvf guMjwn gu&w auidAwnI hwqy
* rwg sUhI m: 1; 764
jylH ic`TIAW
110
ivc AsIN donoN hI gUMjIey g`jIey[ kIrqn kQw vwrqwlwp dy pRspr lwhy leIey lvweIey[ BweI hIrw isMG jI* bVy purqwn praupkwrI s`jx sn, eynHW ny dyS BgqI nimq praupkwr kryNidAW bVIAW bVIAW ibkRwl musIbqW J`lIAW sn[ AYQy qweIN ik eynHW dw srIr AiqAMq hI KIn KurIn Aqy jrIn jjrIn ho cu`kw sI[ keI l`KW dI jwiedwd eyhnW dI Ksqw ^rwb ho cu`kI sI[ Pyr BI A`j l`KW dy mwlk sn, pr ienHW dI ishq iblkul rih cu`kI hoeI sI[ jg jIvn dI Aws aukI hI imt geI hoeI sI[ eynHW dI bhuq icrW dI qIbr locw sI ik koeI iekWq smW imly qW ijgr dIAW GuMfIAW myry kol Kohlx[ so ieh Avsr aunHW dI suihrd SrDw BwvnI kr ky hI Awx pRwpq hoieAw[ kolo kolI hI AswfIAW koTIAW sn[ iek rwq Avsr pw ky jd eynHW mYƒ Sbd (nwm AiBAws) DuMnI ivc msq bYTy pRqIq kIqw qW ienHW Awpxy pRmwrQ pMQ vYrwg dI kQw CyVI Aqy vYrwg pUrn nIr auqkMT ho ky JIxy vYx kihx l`gy ik ‘mYƒ icrkwl (virHAW b`DI) bqIq ho gey Bjn AiBAws kridAW, pr mYN kory dw korw hI irhw hW[ hux jIvny dw swhs BI bwkI nhIN[’
sohM dw jwp qy gurmiq nwm dw jwp dws ny aunHW pRqI pRym dRvI ho ky AwiKAw ik ‘vIr jI! qusIN ksUqy vihx pey jwpdy
ho[ ijs ƒ qusIN Bjn AiBAws AwKdy ho auh qW Bjn hI nhIN Aqy gurmiq nwm AiBAws BgqI qoN kosoN dUr blik AYn ault hY[ qusIN ‘sohM’ dw AiBAws krdy ho, so ies nwl qW hMgqw hI vDxI sI[’ vIr hIrw isMG jI ieh sux ky TTMbr gey Aqy hYrq ivc Aw ky AwKx l`gy ik ‘BweI swihb jI! quhwƒ ikvyN pqw ligAw ik mYN ‘sohM’ dw AiBAws krdw hW[ mYN qW A`j qweIN iksy ƒ jqwieAw hI nhIN Aqy pqw hI nhIN lgx idqw ik kdoN dw mYN ‘sohM’ dw AiBAwsI hW[ qusIN iks ibD jwixAw?’ qW mYN AwiKAw, ‘ieh gurmiq nwm AiBAws klw dI brkq hY ijs pRqwp kr suKYn hI Awp dI AMqr ibrqI buJI geI[ gurmiq nwm AiBAwsIAW ƒ Awpxy inkt vrqI jigAwsUAW dI AMqr gqI dy ibrqMq sihj suBwv hI pRgt phwry jwpx lg pYNdy hn[ Awp dI hwlq bVI hI qrsXog hY ik ieqnw Amolk smW ibrQI Gwlxw ivc hI gMvwieAw[’ Pyr vIr hIrw isMG jI iGigAw auTy ky ikvyN gurmiq nwm dI pRwpqI hovy[ dws ny aunHW pRqI kory krwry ho ky AwK idqw ik kyvl pMjW ipAwirAW ƒ hI gurmiq nwm idRVHwvx dw AiDkwr hY Aqy ies ibD idRVHwieAw hoieAw nwm hI PlIBUq ho skdw hY[ ibrD hIrw isMG jI Pyr fifAw auTy ky ‘myrI izMdgI qW jylH AMdr hI ^qm ho jwxI hY[ pMjW ipAwirAW dw sRI gurU gRMQ swihb dI hzUrI vwlw smwgm qW bwhr igAW hI pRwpq ho skdw hY[ myrI bwhuVI
* BweI hIrw isMG jI crV ƒ dUjy muk`dmw swzS lwhOr ivc pihlW &WsI dI szw hoeI sI jo aumr kYd ivc bdl geI sI[ Awp 6 &rvrI 1929 ƒ bImwrI dy kwrx blgwm Sihr hwqw mdrws dy isvl hspqwl ivc clwxw kr gey[ s^q lwcwr hox pr Awp ƒ jylH qoN hspqwl ByijAw igAw sI[ Awp dw sskwr auQy pMjvyN rswly dy gujrvwl dy &OjI isMGW ny kIqw sI[
jylH ic`TIAW
111
ikvyN hovy? gurU ky is`KW ƒ bVIAW bVIAW qO&IkW hn[ ^ws musqsnw BI huMdIAW hn[ kI mYN ^wlI hI jwvW?’ ies pRkwr auh AiqAMq hI ivAwkul ho hwvy Brn[
BweI hIrw isMG leI nwm dI pRwpqI vwsqy Ardws dws ƒ AMdroN aukswht hoeI ik gurU Agy ies nimq gupq Ardws Arpn hovy[ ies
smyN ƒ qwbV qoV sMmHwilAw igAw[ qurMq vIr hIrw isMG jI ƒ AwpxI koTI ivKy AMqr iDAwn ho ky bynqI pRwiex hox leI ibnY kIqI geI[ eyDr AwpxI koTVI ivc dws BI aunHW dI nimq gupq Ardws ivc jut igAw[ swƒ pqw nhIN Ardws kdoN smwpq hoeI Aqy iks ibD hoeI Aqy kdoN Ar iks ibD suKwsxI hoey; ^bry hoey ik nw hoey[ audoN hI pqw l`gw ik do bjy swDU rwDw isMG pihrw dyx leI Awp myrI koTI Agy Awx Kloqy Aqy AiBAws krdy krdy Awx Kloqy[ kI dyKdw hW ik auh suAwsW nwl AiBAws krdy hn[ mYN hYrwn ho ky aunHW qoN puiCAw ik ‘qusIN ieh AiBAws ikQoN isiKAw?’ aunHW AwiKAw, ‘lwgdI koTI ivc swDU hIrw isMG jI pey ies ibD hI suAwsW nwl AiBAws kr rhy hn Aqy cu&wl pey hn[ aunHW dI surq sMBwl kuC nhIN; mYN qW aunHW dI nkl hI krdw hW, AsloN pqw AiBAws dw mYƒ BI nhIN[’ dws ny siqnwm AwK ky ieSnwn dy iqAwry kIqy[ Aqy rwDw isMG jI ƒ AwiKAw ik jwE hIrw isMG jI ƒ jw ky swvDwn kr idE qW ik ieSnwn krky suKmnI swihb dw pwT suxwaux[
BweI hIrw isMG jI ny pRym ivc suKmnI swihb dw pwT krnw aus ny AYsw hI kIqw[ lgI sRI suKmnI swihb dI DunI gUMjx[ vIr hIrw isMG jI ny
bVy hI rMgx ivc pwT kIqw[ cwhy pwT aunHW dw ASu`D sI, pRMqU pRym kxI pRoqw pwT sroiqAW dy icq cIrI jwvy[ swDU rwDw isMG dI bUhy mUhry bYTy dI hI smwDI lg geI[ pihly vwlw pihr sohxw s&lw hoieAw[ idvs cVHy qweIN Awqm rMg bJy rhy[ Pyr Aw gey koTIAW KVkwaux KolHx vwly[ koTIAW KolHx dI dyr sI ik vIr hIrw isMG jI DVMm krky myry KuriVAW auqy ifg pey[ dws ny ifgx qoN pihlW hI aunHW dw sIs Awpxy h`QW aupr boc ilAw[ dyKW qW iqaulI iqaulI hoey vy hn Aqy muKoN ‘DMn DMn’ Aqy ‘vwh vwh’ dI DunI Aw-muhwrI gUMj rhI hY[ ‘DMn gurU, DMn guris`KI Aqy DMn guris`KW dIAW ArdwsW[’ eyvyN ijvyN AwKI jwx Aqy AwKxo htx nw[ dws ny smJ ilAw ik gurU dI Apwr myhr ienHW auqy ho geI hY Aqy ienHW dw Gr pUrw ho igAw hY[ ies dwq ƒ sMBwl ky rKx qW Aho Bwg! Ajy keI hvwvW vgxIAW hn[ dUjI rwqy BweI hIrw isMG jI ny AiqAMq ikRq`gqw rs ivc pUrq ho ky ies ibD myry pRqI aucwrn kIqw ik:
‘vIr rxDIr isMG jI! Awp dI quPYl myrI Awqm BuK l`QI hY Aqy myry prmwrQI Gwty pUry hoey hn[ Aqy gurmiq nwm dI sUJ bUJ AweI hY[ sUK bUJ hI nhIN nwm dI Jrnwt iek AgMmI myry rom rom AMdr Aw muhwrI hI iPr geI[ mYN ies dy vtWdry Awp ƒ kuC nhIN dy skdw[ nw myry kol koeI Aijhw pdwrQ hY ijs dw vtWdrw ies prmwrQI
jylH ic`TIAW
112
pdwrQ dy ikMcq mwqr qul BI ho sky[ pr Pyr BI quC mwqr Bytw mYN Awp dy Agy smRpx krdw hW[ jy kbUl hovy qW myry Aho Bwg[’ dws ny bynqI kIqI ik ‘dws kOx kIt hY ik iksy dw kuC svwr sky[ Xw iksy ƒ Awqm rMgW ivc auBwr sky[ ieh qW Awp dy pUrbly krmW dw AMkUr hY, jo eyQy Aw ky Aqy iesy krqy dI bxq bxwie rKI ibauNq Anuswr hI audy hoxw sI[ ies ivc myrw iehswn Awp auqy kI ho skdw hY? Ardws bynqI krnw gurisKW dw prm Drm hY[’ dws ny bQyrIAW bynqIAW kIqIAW pr auh KihVy pey hI rhy[ EVk aunHW mYƒ AwpxI g`l suxn ƒ mzbUr kr hI ilAw[ g`l mMnx dI mnzUrI pRwpq hox pscwq aunHW ies ibD qorw qoirAw:
Aqy rMigAw rihMdw sI Aqy rom rom joq ivgwsI qrMgW ivc sPut ho ky “iek dU jIBO lK hoih” Aqy l`KW lKbIs ho ky iekIs hox dIAW pq pvVIAW auqy ciVHAw rihMdw sI, hux auQy iKn iKn mwieAw dI ibK ibAwp geI[ myrI surqI ibrqI auKV geI[ myrw prym
jylH ic`TIAW
113
kwPUr ho igAw[ nw bwxI dw nwm AiBAws, kuC nw c`ly[ mYN Pokw ijhw ho igAw[ mYƒ ieauN pRqIq hovy ijvyN mYƒ koeI kuSt huMdw hY, scmuc-
“jY qin bwxI ivsir jwie] ijau pkw rogI ivllwie]”
(DnwsrI m: 1, 661)
vwly gurvwk dI Gtnw Gt geI[
rswiex dy nusKy nwl KVHdI klw ho jwxI A`j pihlw idn sI ik myry nwm AiBAws rMgW ivc ieh Kll ipAw[ A`j pihlW
idn sI ik myrI Awqm ibrqI ies ibD aucwt hoeI[ jdoN dy nwm prmwrQI rMg lgy sn A`j pihlw idn sI ik ienHW rMgW ivc Ajyhw BwrU BMg ipAw[ mYƒ auh swrI rYx ig`tIAW igxidAW ƒ hI bqIq hoeI[ idn ciVHAw qW mYN rswiex nusKy hoieAw kMcnoN mnUr ho ky bwhr inkilAw[ Aqy jylH myt ny dwl Bwjw Drn nimq AMgITI DuKw ky myry swhmxy Dr idqI[ EDr BwrI hIrw isMG jI BI Awhulky Awey Aqy pu`Cx lgy ik nusKw kMT kr ilAw?
nusKw swV dyxw mYN nusKw kF ky jldI AMgITI ivc ist id`qw Aqy pRcMfkw dI Byt kr idqw[ Aqy
auQy hI Klo ky Ardwsw soD idqw ik ‘hy scy pwqSwh! ipClw AprwD iKmw krIN Aqy Agy ƒ ies kOVy rog ƒ nyVy nw Awaux dyeIN[ jo kuC rswiexI nusKy dw AMg AMg cyqy hoieAw hY, so myry mgz ivcoN imt jwvy Aqy supn mwqr BI cyqy nw Awvy[’ BweI hIrw isMG cicAw auTy Aqy kihx lgy ik ‘BweI swihb jI! Awp ny ieh bVw Zzb kIqw[ ijs kImIAw ƒ l`KW dMmW dy bdly mYQoN mMgdy rhy pr mYN dvwl nw hoieAw, ijs kImIAw ƒ v`fy v`fy Dn pwqr lok Aqy v`fy v`fy l`K lKSmIey jOhrI bcy qrsdy mr gey pr iksy dy h`Q nw AwieAw, aus kImIAw ƒ Awp ny iek iCn ivc Bsmw BUq kr idqw, mwnoN iek nwXwb Kzwny ƒ AjweIN h`QoN gMvw idqw[ kI pqw? Pyr d`sx dw Avsr imly Xw nw imly[ ies srIr dw kuC vswh nhIN[ nwl roz roz ieh iekWq myly jylH ivc ikqy Dry pey hn? mYƒ aumYd nhIN ik ieh rswiex nusKy Awp ny kMT kIqy hox[ koeI iek A`Dw hI kIqw hoxw hY, auh BI Aws nhIN ik Awp ny cyqy rKx dI pRvwh kIqI hovy, ikauNik Awp dI icq aupRwmqw d`sdI hY ik ies Kljgx ivc pYxoN aukqwauNdy ho[ praupkwrI jnW ƒ aupRwmqw kwhdI? qusIN koeI inj lwB lwhy leI lwlc dy ADIn ho ky QoVy ies ƒ vrqxw hY? aupkwr nimq lyKy lwauxw hY, Awau Ajy BI aupRwmqw C`fo, mYN Awp ƒ Pyr ilKwvMdw hW[ Aj rwq iPr ilK lYxw[ iek h&qy ivc sB kMT ho jwxgy[ mYN inq sux ky iemiqhwn lY ilAw krUM[’ mYN BweI hIrw isMG jI ƒ AwiKAw ik ‘BweI swihb jI! iKmw krnw mYN bVw AikRqGx hW[ Awp ny AwpxI aus nwXwb vsqU ƒ myry pRqI inCwvr kIqw ik jo Awp
jylH ic`TIAW
114
Awpxy iksy AzIz inj ijgr dy tukVy ƒ BI dyxoN dsxoN by-inAwz sy, pRMqU mYN ies dw gwhk nhIN sI[
AwieAw[ rWcI aus dI irhwieS sI, jo hzwrI bwZ qoN s`T-A`sI mIl dy Pwsly ’qy sI[ ^br phuMcx swr hI qur ipAw[ EdoN hI pqw lgw ik myrI koTI dy ivhVy ivc Aw viVAw[ hor jylH Amly dw lwau lSkr BI nwl sxy im: hsbYNf Aqy drogy dy[ AwauNidAW hI ies ibD svwl jvwb aus dy nwl iCVy:
dws- kI Awp ny ies vDwvw rwm jylHr ƒ Aswfy Awrwm vwsqy mMgvwieAw hY ik Aswƒ qklIP dyx leI?
AweI.jI.- mYN qW ies ƒ quhwfI Aqy AwpxI shUlIAq leI mMgvwieAw hY ik pMjwbI BweI hY, quhwfy Aihsws A`CI qrHW jwxygw[ quhwfIAW swrIAW iSkwieqW BlI pRkwr r&w krdw rhygw Aqy myrI ie`zq dw sWJIvwl BI rhygw ikauNik ieh myrw Awpxy h`QIN lwieAw ruKVw hY Aqy quswƒ BI mYN ihk Tok ky AwpxI zumyvwrI qy AYQy (hzwrI bwZ) bulwieAw hY[ quhwfIAW qklI&W pMjwbI jylHr hI r&w kr skdw hY[ eys krky AsIN ^ws qOr pr eys ƒ qy cI& vwrfr ikRpw isMG ƒ isr& quhwfI Kwqr hI ies jylH ivc qweInwq kIqw hY[
dws- ies ny qW AwauNdy swr hI Aswfy nwl AwFw bMnH ilAw[ ies auqy iek qW ieh Brm dw BUq svwr hoieAw ivAw hY ik ieh Aswƒ c`by vwly pulItIkl fwky ivc Acwnk kql hoey Awpxy bRwhmx irSqydwr dw kwql smJdw hY[ AsIN bQyrw Xqn kIqw ik ies dw Brm dUr hovy pr nw hoieAw[ dUjy ies auqy mqsrI hMkwr dw BUq svwr hY[ ieh Awpxy Awp ƒ ies jylH ivc kul kulW khW Kudw smJdw hY[ Aqy iksy ƒ nzr qly nhIN ilAwauNdw[ im: hsbYNf ies dy h`QW ivc Kyfdw hY Aqy qusIN ies auqy ieqbwr krky AwpxI swrI bwg-for eysy dy spurd krI bYTy ho[ ieh bRwhmx CwqI Tok ky vMgwrdw hY ik mYN hI jnrYl hW, mYN hI supRMtMfMt hW, mYN jo cwhW so krW[ mYN muqlkulienwn Aqy KudmuKiqAwr hW[ ies ƒ ieh iKAwl hY ik koeI myrw kuC nhIN ivgwV skdw[ qwhIN qW swfy iek swQI dy inDVk ky ho ky bYNqW lgvw idqIAW[
AweI.jI.- (hYrwnI nwl) hYN! bYNqW lgvw idqIAW? dws- hW, dyKo dl isMG dw ihstrI itkt Aqy bYNqW BI by-ksUry dy lvweIAW[ AweI.jI.- (supRMtMfMt ƒ mu^wqb ho ky) kI dl isMG dy bYNqW lgvweIAW geIAW Aqy
iks ksUr bdly? supRM: im: hsbYNf- kMm krn qoN ienkwrI sI[ AweI.jI.- kMm krn qoN ienkwrI hox bdly pulItIkl kYdI dy bYNqW nhIN lg
skdIAW[ im: hsbYNf- ies ny gusqw^I BI kIqI sI, so dbw kwiem rKx qy ifspiln bixAw
rKx leI hI AYsw kIqw[ dws- supRMtMfMt horW ƒ puiCAw jwvy ik kI gusqw^I kIqI Aqy iks dI kIqI? ies dI
ik iksy hors dI? im: hsbYNf- (AweI.jI. dy pu`Cx pr) ies ny jylH ieMncwrj hYfvwrfr dI gusqwKI
kIqI[
jylH ic`TIAW
116
AweI.jI.- (cI& hYfvwrfr ƒ sONhy ho ky) ikauN ikRpw isMG qumwrI eys ny kI gusqw^I kI?
(gwlI) inkwlqw hY[ AYsw hI dl isMG ny aus idn hm ko swry (swly) khw Qw[ AweI.jI.- (h`s ky qy Pyr gu`sy ho ky) kYsy khw Qw? ikAw l&z khy Qy? iqlkDwrI- jI swihb! hm ko AYsw khw rhw ik qum swry ibhwrI lok hm ko qMg
krqy ho[ swihb AYsw hm ko aus ny (dl isMG ny) swry (swly) bxwieAw[ AweI.jI.- (jylHr ƒ) iesy ksUr dI ^wqr qusIN bYNqW lgvweIAW qy bVw BwrI zulm
kmwieAw? qyry vrgy lok hI gvrnimMt ƒ bdnwm krwauNdy hn[ qUM mYƒ BI bdnwm kryNgw Aqy eys spRMtMfMt ƒ BI[(supRMtMfMt nMU sOhyN AMgryzI ivc) qusIN iblkul zulm Aqy AnrQ kIqw hY[ qum ko pqw lgw ik iqlkDwrI ko dl isMG ny ikAw khw Qw? pMjwbI bolI myN swry jo bolqy hYN aus kw ArQ swly nhIN blik swry hY[ ArQwq jYsy sgry kI jgHw swry bolqy hYN[ qum ny bVw zulm kIAw[ iPr eyk vwrfr Xw hYf vwrfr ko AYsw kih BI dIAw qo ikAw ies Kwqr bYNqoN kI szw dynI cwhIey? ies myN Awp kI gusqw^I ikAw hUeI?
supRM: im: hsbYNf- (iC`Qw ijhw ho ky) mYN qW ies ƒ K&IP szw hI dyx lgw sI, ArQwq pihlW mYN iqMn idn dI swDwrn hQkVI (rwq dI) suxweI qW dl isMG boilAw ik hor szw dy lY[ qW mYN twt vrdI dI szw ilK idqI[ iqs pr aus ny AwiKAw hor idl KuS kr lY, ies nwl kI bxdw hY? qW mYN iKJ ky fMfw byVI ilK idqI[ ies pr BI ieh gusqw^I nwl boilAw ik hor zor lw lY jyhVw lwauxw hY[ mYN sq idn KVI hQkVI BI ilK idqI[ Pyr BI auh AwkV ky boilAw ik hor BI qyry kol jyhVI szw bwkI hY, so dy lY[ qW mYN ies gusqw^I ƒ brdwSq nw kr sikAw swrIAW szwvW k`t ky bYNqW dI szw ilK idqI[
jylH ic`TIAW
117
jylHr- (ivcoN hI g`l tu`k ky) jrnYl swihb! mYN aus ƒ bQyrw ikhw ik qUM Ajy BI supRMtMfMt qoN mw&I mMg lY[ pr aus ny Pyr bVy roh ivc AwiKAw ik ‘ikauN mw&I mMgW; kI KoqI ƒ h`Q lg igAw hY[’
im: hsbYNf- (aupr dI pY ky) goieAw hm ko aus ny Koqw bxwieAw[ ies sy izAwdw AOr ikAw gusqw^I ho skqI hY?
dws- mYƒ smJwaux buJwaux dI koeI loV nhIN[ Agy do iqMn vwr smJw buJw ky strweIk quVweI sI, ies dw Pl mYƒ ieh imilAw ik mYƒ jylHr Aqy supRMtMfMt ny irMg lIfr (v`fy AwgU) dw iKqwb idqw[ ijs ƒ mYN AwpxI BwrI hqk smJdw hW[ myrw iksy rVI irMg lIfrI vwlw ienHW nwl koeI sMbMD nhIN, mYN ienHW ƒ guris`K mIq smJ ky eyqnI pRyrnw qW zrUr krdw rihMdw hW ik gurbwxI dw pwT krdy irhw kro[ Aqy ieh ienHW dw Apwr bIbwpx hY ik ieh swry s`jx hI myrI ibny pRyrnw ƒ mMn ky Aihins gurbwxI dy rtx ivc lgy rihMdy hn[ pRMqU ieh Awp dy jylH krmcwrI ^ws kr jylHr Aqy supRMtMfMt Awey idn swfy gutky Koh lYNdy hn[ qusIN AswfI ^wqr ieh BI mnwieAw sI ik quhwƒ iksy idn jylH ivc hI iek v`fw hwl kmrw gurduAwry vWgUM vrqx leI dy dyvWgy Aqy sRI gurU gRMQ swihb jI dw pRkwS BI auQy krvw idAWgy; pRMqU AsIN ieh smJ ky ik sRI gurU gRMQ swihb jI dI s^q by-AdbI hovygI, ies krky jylH ivc sRI gurU gRMQ swihb jI ƒ mMgwauxw AXog smiJAw[ AswfI iksmq ivc hovygw qW Aswƒ Awpy hI sRI gurU gRMQ swihb jI Awpxy drSnW leI bwhr k`F mMgwauxgy, nw ik AsIN gurU swihb ƒ AYQy Awx dI Kycl dyeIey Aqy mu&q dI byAdbI krweIey[ AsW qoN qW gutikAW dI by-AdbI BI nhIN shwrI jWdI[ Awp ny Apwr ikrpw kr ky AsW ƒ gutikAW dy auCwV Aqy gwqry vI bxw idqy pr ieh jylH vwly keI vwr AxhoeI cyh cVH ky AswQoN auCwV gwqry BI Koh lY jWdy hn[ Aqy gutikAW ƒ jUTy-mUTy h`Q lwaux qweIN jWdy hn ik eyh aucI aucI gurbwxI nw pVHn[ pr hux gurbwxIAW swirAW dy kMT ho cu`kIAW hn[ ies kr ky gurbwxIAW dIAw DuMnIAW Pyr BI gUMjdIAW hI rihMdIAW hn[ hOly ho ky Awpy gutky moV idMdy hn[ pr AsIN by-AdbI shwr nhIN skdy[ ies qoN byhqr hY ik gutky AsIN rKIey hI nw[ nhIN qW iehƒ pUrI qrHW PihmwieS kr jwE ik Aswfy gutikAW ƒ h`Q nhIN lwauxw hovygw[ Asl g`l qW ieh hY ik jdoN qk pMfq vDwvw rwm jylHr eyQy rhygw, audoN qweIN nw AsIN suKI vs skdy hW, nw qusIN suKI rih skdy ho[ ies dy suBwau ivc hI bd^UeI hY[ jd ieh Awp ƒ hI kuC nhIN smJdw qW AswfI kI prvwh krygw? Aqy im: hsbYNf ies dI kTpuqlI hY[ qusIN cwhy ikqny hukm dy lvo quswfy hukmW dI ies ƒ k`K prvwh nhIN[
audwhrx mwqr sux lvo[ Awpƒ Xwd hovygw ik iek vwr Awp Aqy Awp dy GroN mweI doeI ivizt leI AYQy Awey swE Aqy mweI dI s&wrS pr (jo aus nyk mweI ƒ
jylH ic`TIAW
118
Awpxy hudroN hI aupjI sI) Awp ny gvrnimMt pMjwb pwsoN myrI jwiedwd vwpsI leI ilKq pVHq krn leI jylHr qoN im: hsbYNf ƒ Awrfr idqw sI ik kwgzwq iqAwr krky Awp dy pws Byjyy jwx[ mYN qW audoN BI nhIN mMndw sI ikauNik mYƒ pqw sI ik ienHW iqlW ivc qyl nhIN[ gurU rzw auqy Swkr rihx idE[ prMqU mweI jI ny myry prvwr Aqy bwl b`icAW auqy qrs Kw ky mYƒ mnw ilAw sI ik ieh AsIN quhwfI ^wqr nhIN krWgy pr Awp dy AnwQ b`icAW dI ^wqr krdy hW Aqy cwhy mYN aus smyN AwiKAw sI ik AnwQW dw nwQ siqgurU krqwr Awp hY auh Awp pRiqpwlw krygw[ gurU Aqy gurU pMQ ƒ sB dI swr hY pr Pyr BI Awp swihbwn ny ieh Awrfr dy hI idqw sI, prMqU ienHW ny aus Awrfr dI k`K BI prvwh nhIN kIqI[ iek do vwr mYN ienHW ƒ Xwd krvwieAw Aqy jylHr ƒ ikhw ik jy qUM AweI.jI. dy Awrfr dI BI prvwh nw kry qW qUM bVw AikRqGx hYN[ qW iesny ausy vyly hI bVI bdidmwgI Aqy hmwkq nwl Awp dy hukm auqy klm Pyr idqI[ Aqy mYƒ vMgwr ky AwiKAW ik ‘qUM iks dw ivcwrw hYN, AYQy iek ispwhI ny mYQoN aupro auprI jrnYl swihb pwsoN iek mhIny dI Cu`tI dI mnzUrI dw Awrfr lY ilAw, mYN auh BI mnsUK kr id`qw Aqy jrnYl swihb dy AwrfrI kwgz ƒ aus ispwhI dy swhmxy hI PwV idqw[’ so jrnYl swihb jI! ieh vDwvw rwm AYsw hMkwrI hY Aqy AwkV Kwn hY[ AOr auh ispwhI swhmxy KVw hY, aus qoN puC lvo ik ies ny Awp dy aus Awrfr dI kI gq bxweI hY[ Aqy eys dI ies nw-PurmwnI dw ieh pRq`K sbUq hY ik ieh ispwhI hux qweIN Cu`tI qy nhIN igAw[ ifaUtI qy hwzr KVoqw hY[ hwlWik Awp C`utI dw Awrfr dy cu`ky ho....[’
myrI ieh g`l ivcy hI sI ik AweI.jI., jylHr ƒ GUrI vt ky ipAw Aqy ikhw ik ‘jldI ies g`l dI jvwbdyhI krnI pvygI[’ Pyr myry v`l mu^wqb ho ky mYƒ qs`lI idqI ik ‘A`j qoN quhwfy nwl koeI zulm nhIN hovygw Aqy ies jylHr dw &Yslw kr idqw jwvygw[’ mYN AwiKAw, ‘qusIN &Yslw nhIN krogy qW Awpy ho jwvygw[ mYƒ mlUm hY ik ieh bVw il&qw hY[ Awp dy h`QIN pYrIN pY ky Awpxw mqlb k`F leygw[ pr swfy auqy ligAw hI rhygw[ pr eyqnI g`l hY ik jy ieh eyQy rih igAw qW Awp dy nwm ƒ klMkq krygw[ Aswfw qW ieh kuC ivgwV hI nhIN skdw[’
ies pRkwr g`lbwq hox pscwq AweI.jI. lohw lwKw hoieAw swfy pwsoN cilAw igAw pr ip`CoN auho hI hoeI[ jylHr ƒ h`QIN pYrIN pY ky AweI.jI. ƒ Pyr mom kr ilAw[ mwieAw-DwrIAW bqPUilAW ƒ ^uSwmd psMdI iek AYsw cskw hY ik ic`cV vWgUM icmiVAw hI rihMdw hY[
jylH ic`TIAW
119
15
isMGW dw jylH ivcoN hrn hoxw AweI.jI. ies vwrI jylH ivizt (dOry) qoN jWdw hoieAw ieh BI ilKqI Awrfr dy
igAw sI ik ijnHW pulItIkl pMjwbIAW dw A`Cw vrqwE hY, aunHW ƒ spYSl sYlW vwly blwk ivc ByijAw jwvy, ijQy auh idny KulHy irhw krn[ Aqy ^ws ^ws nwauN BI ilK igAw sI ijnHW ƒ zrUrI qOr qy aunHW nMbrW ivc rKxw sI[ aunHW ivc myrw nwauN BI sI[ Aqy ienHW swirAW dIAW byVIAW lwhux dw hukm BI hoieAw Aqy myrI byVI qW Awpxy
jylH ic`TIAW
120
swhmxy hI luhw igAw[ so sB qoN pihlW myrI byVI hI l`QI, Aqy lgI BI pihlW hI sI[ prMqU jylHr ƒ AYn ies dy ault nQw isMG DuMn vrigAw mncilAW ƒ hI spYSl nMbr ivc lY jwx leI cuixAw[ jdoN bury idn AwauNdy hn qW Awpxy pYrIN Awp kuhwVw mwrn dy swj swjy jWdy hn[ g`l kI swfy ivcoN 19 swQIAW ƒ aus spYSl nMbr ivc lY igAw Aqy ienHW swirAW dIAW byVIAW BI luhw idqIAW[ bwkIAW dIAW sny sny luhweIAW Aqy keIAW dIAW rihx BI idqIAW[ pr aunHW ivcoN iksy ƒ BI spYSl nMbr ivc nw lY igAw, ijnHW ƒ ik AweI.jI. Awp qjvIz kr igAw sI[ ^ws kr myry nwl qW aus dw ^ws vYr ho igAw[ hor BI qMg krn lgw[ aunHW ƒ auQy iljw ky kyhVw suK idqw sgoN duKI hI kIqw[ AswfI KwD Kurwk ivcoN g`prW Kwx lg ipAw[ KWdw qW Agy hI sI pr hux jwx buJ ky Awty ivc im`tI imlw ky dyxI SurU kr id`qI[ pwxI Agy hI hzwrI bwZ dw ^rwb sI[ hux im`tI BI h`fW ivc bYTx dy swmwn bx geI[ jd n`k ivc jwn Aw geI qW swfy sB swQIAW ny drogy ƒ Krw suAwd cKwaux leI Twx leI[ drogy qy supRMtMfMt ƒ zubwnI Aqy ilKqI keI noits idqy gey ik AwpxIAW krqUqW qoN bwz Aw jwE nhIN qW pCqwEgy[ pr auh hMkwry hoey kd mMndy sn[ EVk AweI.jI. ƒ drogy qy supRMtMfMt dy rwhIN iek ivsQwr pUrbk Skwieqnwmw ilK ky idqw ijs ivc ieh BI spSt kIqw igAw sI ik jykr Awp Ajy BI drogy horW ƒ AYQoN nhIN bdlogy qW koeI ^ws swkw vrq jweygw[ pr ienHW hYNkVbwzW ny auh Skwieqnwmw auQy hI Awpxy pws dbw ilAw[ AweI.jI. qweIN phuMcx hI nhIN idqw[ ^wsw icr aufIk kIqI ik hux BI kuC sunvweI huMdI hY[ EVk A`k Q`k ky spYSl blwkI ATwrW au~nI swQIAW ny hrn hox dy iqAwry bjw ley[
ATwrW isMGW dw hrn hoxw eyh &rvrI 1918 dw izkr hY[ dws aus vyly hspqwl ivc hYsI[ auQoN hI myrI
sMmqI lYx leI spYSl blwkI swQIAW v`loN iek gupq pqR myry pws pu`jw[ dws ny aunHW ƒ sp`St qOr qy vrj ByijAw ik ‘kwhlI mq kro, qyl dyKo qyl dI Dwr dyKo, lVweI dw nqIjw qW dyK lvo[’ mYN aunHW ƒ pUrn ivSvws idvwieAw ik ‘lVweI dy ^qm ho jwx pr, cwhy jrmn dI jY hovy, cwhy AMgryzW dI, cwhy sulHw s&weI dohW iDrW dI ho jwvy, hr hwlq ivc swfy ivcoN bhuq swry s`jx irhwA ho jwxgy[ koeI ivrlw vWJw hI BwvyN rih jwvy[ AOKy sOKy ho ky lVweI dw nqIjw qW dyKo, Pyr quswfIAW KulHIAW vwgW hn[ prMqU hr hwlq ivc BgOVy ho ky rihx dI izMdgI nwloN qW rx jUJx dI izMdgI izAwdw SoBnIk hY[’ pr auh kwhly pey kdoN mMndy sn? bMgwlI nzrbMd dyS BgqW vloN BI dws pws sMdysw AwieAw ik hOly mh`ly qweIN aunHW ƒ zrUr AtkwE[ Pyr bwhr dI hwlq dyK ky AiDk vIcwr kIqI jwvygI[ dws ny bMgwlI nzrbMd s`jxW dw ieh sMdysw vI aunHW ƒ pucw idqw Aqy dws ƒ i^Awl sI ik auh ibnW pUrn srb sMmqI dy hrn hox dI kwhlI nhIN krngy[ pRMqU XU.pI. dy iek rwjsI kYdI rwjpUq kysrI isMG ny BweI hIrw isMG ƒ bolI
jylH ic`TIAW
121
mwr id`qI ik kihxw hI suKwlw hY, kr ky idKwauxw AOKw hY[ ieh bolI sI ik bwx sI[ qwbV qoV ausy rwh hI cMpq hox dIAW cytkW cVH mcIAW[
dws ausy AwQx hspqwl ivcoN Kwrj ho ky Awpxy blwk (pMjwbI sYl blwk nMbr 3) ivc Aw igAw, pr mYN Awpxy jwxy ieh DIrj bMnHI bYTw hW ik spYSl blwk vwly swQIAW dI hrn hox vwlI slwh hux zrUr m`TI ho geI hoxI hY[ ies krky hux gumyh BI nhIN sI ik ieqnI CyqI hI qwbV qoVI iqAwry bjwey jwxgy[ AwQx dw pRSwdw Cky pscwq Pyr iek aufdw sMdysw zubwnI AwieAw ik A`j rihrws soihly pscwq g`j v`j ky jYkwrw gjwieAw jwvygw Aqy eyDr swfy nwl huxy QoVw icr pihlW hI supRMtMfMt qy drogw iekrwr kr gey sn ik jy qusIN bhuq g`j ky jYkwrw nw gjwieAw kro qW quhwƒ swirAW ƒ cwr nMbr spYSl blwk ivc hI iljw ky iek`Ty kr dyvWgy[ so ies i^Awl Anuswr ik k`lH ƒ qW swirAW ny iek`Ty ho hI jwxw hY, cwr nMbr spYSl blwk vwilAW s`jxW swQIAW ƒ aunHW dy aufMq sunyhy dy auqr ivc myry mUMhoN qurMq ieho A`Kr inkly ik aunHW ƒ kih idE ik A`j dw idn mq jYkwrw gjwaux, k`lH ƒ swirAW dy iek`Ty hox dw vwiedw hoieAw hY[ ^br nhIN aunHW pws ieh sMdysw p`ujw Xw nhIN[ ikauNik lwk Ap hox vwlI hI sI[ jy pu`jw hoaU qW aunHW gOilAw nhIN[ gOlx BI kI? aunHW idny hI hrn hox dI sm`grI iek`TI kr C`fI hoeI sI[ pr AsIN qW ieq v`loN inrol Avysly hI hoey vy sI[ hsb-mwmUl fyF do bjy rwq dy auT ky ieSnwn kr gurbwxI dy pwT Bjn-AiBAws ivc juty hoey sW[ BweI Aqr isMG jI ny swfy ipCvwVy lgdy blwk pMjwbI sYl nMbr 1 ivc sRI suKmnI swihb jI dw pyRm pwT aucwrnw ArMB idqw sI[ aunHW dw pRym pwT itkI rwq iqhW pMjwbI nMbrW ivc sihj hI suixAw krdw sI[ Ajy bwvn A`KrI dy pwT dI sroq kMnW ivc pYx hI l`gI sI ik kV`k kr ky dws dI Bjn AiBAwsI surq ggn mMflW ivKy jw cVHI Aqy auQy cVHI cVweI ny hI bwkI swrw pwT sRI bwvn A`KrI dI bwxI dw suixAw[ Bog pYx smyN Xw pYx swr hI nzwrw ifTw ik myrI koTI dw bUhw cup`t KulHw hY Aqy bwhr BweI hIrw isMG jI, BweI su`cw isMG jI Awid iqMn cwr s`jx KVy hn[ pr AMdr nhIN Aw skdy[ mYN hMblw mwr ky auiTAw; pRq`K auiTAw ik auh qW AMdr Aw hI nhIN skdy, mYN hI bhwr jw ky imlW[ mYN auT ky DweI kr ky bwhr jwx ƒ bUhw lMGx leI AohilAw qW kV`k krky myrw isr lohy dy jMgly ivc lgw[ Aqy qV`k dy ky surq suAws kuV`kI ihTwhW ƒ kV`k auqrI[ qW mYN kI dyKW ik jMglw bMd hY[ m`Qy ƒ h`Q lwieAw qW v`fw swrw guMBV ipAw hoieAw hY[ AgwhW nzr mwrI qW BweI hIrw isMG qy BweI su`cw isMG jI horIN s`c mu`c hI myrI koTI dy jMgly dy ijMdry ƒ icmVy hoey hn pr aunHW qoN KulHdw nhIN sI[ mYN aunHW ƒ AwiKAw ik ‘kI ieh prq`K nzwrw hY ik mYN supnw hI dyK irhw hW?’ aunHW AwiKAw ik ‘hrn hox leI iqAwr ho jwvy, spYSl nMbr dIAW &OjW qW aus bwlk dy ijMdirAW AMdroN g`j inklIAW hn[ Awp s`jxW ƒ lY ky B`jx dI dyrI hY[’ aunHW ivcoN iek s`jx dy h`Q b`qI hY qy do iqMn s`jx cwbIAW dw gu`Cw leI qwlw KolHx dI vwh lw rhy hn[ A`Dw ku GMtw KolHidAW ƒ ho igAw[ do gu`Cy cwbIAW dy aunHW pws sn[ pr dohW ivcoN koeI cwbI nw l`gy[ dws ny gu`Cy AMdroN h`Q k`F ky PV ky jo dyKy qW aunHW au~qy do nMbr iliKAw hoieAw[ qW mYN AwiKAw,
jylH ic`TIAW
122
‘ieh qW doeI g`uCy pMjwbI nMbr 2 dy AMdrly bwhrly ijMidAW dIAW cwbIAW dy g`uCy hn[ qusIN kwhƒ t`krW mwrdy ho, qusW qoN KulHxy nhIN[’ aunHW ivcoN do bwhr KVoqy hor s`jx AslI gu`Cw lYx leI spYSl blwk ƒ B`jy[ pr AYqny ƒ Alwrm dI GMtI ho geI[ qW auh pu`Cx l`gy ik ‘BweI swihb jI! hux kI krIey?’ dws ny AwiKAw ik ‘Bwxy dI Kyf hY[ ibhqr ieh hY ik qusIN vwps AwpxIAW koTIAW ivc jw bYTo[ Bwxy AMdr quhwfw bwhr jwxw mnzUr nhIN Bwsdw[ pr hux quswfw muV ky vwps koTIAW ivc jwxw BI AOKw hY[ gwrdW cVHIAW AwauNdIAW hoxgIAW[ BgOVy qW qusIN ho hI cu`ky ho[ jy kwmXwbI nwl jylH hwqy dI bwhrlI v`fI PsIl t`p skdy ho qW dyr nw kro, t`p jwE Aqy Aswfw kuC i^Awl nw kro[ AswfI ^wqr qusIN AOK ivc nw pvo[ jo kuC ipCy Aswfy isr ’qy vrqygI AsIN sih lvWgy pr quswfI bhwdrI ivc koeI &rk nw Awvy[ ieqnw iDAwn r`Kxw ik PsIl qoN bwhr auqrn l`gy cOksweI nwl auqrnw, mqy koeI s`t Pyt v`jy[’ auh Agy hI eyqnI g`l cwhuMdy sI[ qurq Purq PsIl dy jw audwly hoey jo Aswfy blwk dy nyVy hI sI[ pr Ajy PsIl ’qy phuMcy hI sI ik AMdroN ksI ksweI snDbD sMgInW vwlI jylH ispwhIAW dI gwrd Aw geI Aqy bwhrvwr imltrI pulIs dIAW gwrdW Pwlnx ho lg peIAW[ Jt pt do cwr lMmy lMmy mzbUq isMGW dIAW auprQlI moiFAW auqy cVH-KVIAW sIVHIAW bx geIAW[ Ajy cwr ku s`jx hI Dur PsIl auqy cVHy sn ik AMdrlI jylH gwrd AYn isr qy Aw geI qy iqlkDwrI jmWdwr ny ikhw, ‘khW jwEgy’ qW auproN iek isMG ny hyTly isMGW ƒ llkwrw mwirAw ik ‘mwro isMnH ky bMb! kI dyKdy ho, audoN hI mwrogy jdoN mOrIN Aw cVHngy? jkW qkW kI krdy ho, idE qoVw bMb ƒ[’ vyly isr AOiVAw hiQAwr bMb-goly qoN BI vD huMdw hY[ bMb Awid qW isMGW pws kuC nhIN sI[ aunHW kol qW isr& ijMdry hI sn, sRI mwn BweI gujr isMG jI ƒ jo auswx AwieAw qy auproN h`lw-SyrI imlI qW qurMq hI dIAw-slweI ivcoN iek sIK kF ky GsweI qy iek ijMdrw vgwh ky mwirAw jo B`jy jWdy iqlkDwrI dI ip`T auqy l`gw[ A`g cmkx dI dyr sI ik swrI gwrd ipCly pYrIN AwpxI jwn lY ky n`s B`jI[ swh nwl swh nw rLy[ Dur jylHoN bwhr jw ky dm ilAw[ EDr PsIl qy KVy pihly pUr dy keI Alyl isMGW ny hONsly ivc Aw ky KiVAW ny hI PsIloN bwhr vwr CwlW mwr id`qIAW, pr:
“sBnI Cwlw mwrIAw krqw kry su hoie]” * pihly pUr dy CwlW mwrx vwly pMj Cy s`jx qW ifgdy hI qkVy z^mI ho gey[ bwkIAW
dy pYr Pt gey[ auh qW B`jxoN BI rih KVoqy[ ieh ql^ qzrbw dyK ky bwkI dy rihMdy s`jx qW Pyr PsIl qoN lmk ky CwlW mwr auqry so sB shI slwmq auqr Awey[ ienHW lmkx vwilAW shI slwmq s`jxW ivcoN Ajy pihlw isMG ieMdr isMG (SyK dOlq vwlw) hI auqirAw sI ik bwhroN imltrI puils Aw peI[ doNh cONh ny Aw ky B`jy jWdy ieMdr isMG ƒ PV ky n`p ilAw[ qW koly hI Cwl mwr ky z^mI hoey s`jxW ivcoN iek s`jx vIr lwl isMG (nwrMgvwl) F`Tw ipAw sI[ aus ny jo dyiKAw ik vIr ieMdr isMG ksUqw kuiV`kI
* Awsw dI vwr, m: 1, 469
jylH ic`TIAW
123
ivc Awx PisAw hY, ihMmq krky q`qy Gwau hI KVo ky swvDwn ho ky iek imltrI pulsIey dy h`QoN sMmW vwlI fWg Koh leI Aqy Koh ky iek iek hI jVI sI ik iklkwrIAW mwr ky ipCwhW ƒ hI p`qrw vwc n`sy Aqy n`sdy n`sdy hor A`gy Awaux vwly imltrI puils dy juAwnW ƒ ies qrHW duhweI mcwaux l`gy, ‘Ary pMjwbI is`K hYN ry! mq Awnw[ AwpnI jwn ly kr Bwg jwE, mq Awnw ry, pMjwbI is`K ry! bs ieh iklkwrI suxn swr hI swrI imltrI puils ipCl KorI B`j geI[ mYdwn sw& ho igAw, A`gy rokx vwlw koeI nhIN[ PsIl t`p ky ATwrW dy ATwrW isMG hI pwr pey[ swrI jylH ivc hwhwkwr mc geI[ jylH vwly AMdr AMdr hI kwvW rOlI pwaux[ qoVw dwgx smyN sB hI ip`T dy B`jy sn[ rwq dy bwrW vjy qoN iqMn vjy qVky qweIN ^wlsw jylH AMdr KulHw ivcrdw irhw, EdoN qW sB susrI ho ky su`qy rhy Aqy kwier ho ky Cwply rhy[ eynHW ATwrW hrnyitAW dI koTIAW AMdroN inklx dI iviQAw BI iek dlyrwnw kwrnwmw hY, jo ieauN hY:
rwq dy bwrW vjy do s`jx BweI n`Qw isMG DuMn Aqy su`cw isMG (cohlw) dovyN Awpo AwpxI koTI dI Cq pwV ky koTy aupr dI inkly[ EDr pwV lgy qy eyDr dUjy s`jx vIr dl isMG jI (FufIky) vrgy cMfI dw pwT krn qy sihj BweI Arjn isMG jI ny ^wlI ktorIAW dy qply bxw ley, l`gw joro jorI joV bjwaux[ KwpVKyVI vwly inhMg gMfw isMG qy hrI isMG k`kV horI kIrqn krn[ AYsy jwgy hsb mwmUl hI irhw krdy sn[ jylH vwilAW ƒ pwV l`gx dw swn gumwn BI nw guzirAw[ s`blW qW sihj horIN (Arjn isMG jI jgrwauN) iek do idn pihlW hI ikqoN mwT ilAwie sn[ *aunHW s`blW nwl hI hux A`DI rwqIN sMnH lgw rhy sn[ sMnH lg hI nw sky pr cMfI dI vwr dw pwT Ajy BI joro jor ho irhw hY[ n`Qw isMG qW suKYn hI ip`Cy d`sy kMD Aqy C`q dy drimAwnI pwV ivc dI pwr ipAw Aqy Dur koTI dI Cqy jw ciVHAw, pr su`cw isMG colHIey qW AD ivcwly hI sMnH ivc Psy hoey sn, pwV qMg sI qy srIr jbr sI[ n`Qw isMG ny auproN brWfy dI C`q auqy Aw ky msW DU GsIt ky iKicAw qW doeI mlkVy jyhy C`q auproN hyTW auqry Aqy Purqo PurqI pihrw dyx vwly ispwhI ƒ jw n`ipAw[ auh rOlw pwaux l`gw qW aus dy GsuMn lgx l`g pey Aqy mUMh ivc fty AVwey gey[ eyDr mwr kutweI hox l`gI qy EDr cMfI dI vwr dI AYn mOky isr quk pVHn ivc AweI:
“BweIAW mwrin BweI durgw jwx ky]” ispwhI ny pihlW GsuMn v`jx pr duhweI BI ieho id`qI sI ik ‘mYN qo qumwrw BweI hUM;
muJy mq mwro[’ ibgwinAW dw dUq smJ ky hI ibcwrw mwirAw igAw[ nhIN qW auh pMjwbIAW dw hmdrd hI sI[ aus ƒ k`s ky iek Qmly nwl nUV id`qw igAw[ Aqy aus dI
* eyh koTIAW iek bYrk dIAW bxvweIAW hoeIAW sn[ bYrk dI Cq Aqy dIvwr ivckwr roSndwnW dI QW Cf ky lkV auqy Cq peI hoeI sI[ koTIAW bxwaux vyly hr iek jMgly dy pwsoN iek iek lohy dI ik`lI kMm krn vwly rwjW, kwrIgrW ny lweI hoeI sI; so idny hI ienHW doNh koTIAW ivc ienHW ik`lIAW pr pYr rK ky roSndwnW dy lwgy lkV hyToN iek iek do do ie`tW isMGW ny put ky pwV lwieAw sI[ BwvyN pwV lwaux vwlIAW s`blW jwxkwr h`QW ivc id`qIAW geIAW sn, pr eyh p`kIAW s`blW nhIN sn, inkMmIAW p`qIAW jyhIAW hox krky kMm nw dy skIAW[ so ienHW nwl koTIAW dy Q`ly kMD ivc pwV nw lg sikAw[
jylH ic`TIAW
124
srkwrI vrdI auqwr ky su`cw isMG ny sjw leI Aqy b`lm pytI pihn ky pihrw dyx l`g ipAw Aqy guMmtI (c`kr burz) auproN pukwr Awaux pr auqr ivc ‘sB A`Cw’ kih C`fy[ ieqny ƒ jmWdwr iencwrj BI gSq lwauNdw ieDr Aw inkilAw[ ies dy pws swry nMbrW dIAW cwbIAW dy gu`Cy QYly ivc pey rihMdy sn[ jdoN ieh ispwhI v`l ƒ ‘sB A`Cw’ pu`Cx AwieAw qW ipCoN dI n`Qw isMG ny Jptw mwr ky grdxoN Aw n`ipAw[ cicAwaux l`gw hI sI ik srkwrI vrdI ivc ptrol krdy su`cw isMG dyS Bgq ispwhI ny aus dy mUMh mUhry bu`jw dy id`qw[ aus ƒ BI iek hor Qmly nwl nrV id`qw Aqy aus dI vrdI auqwr ky n`Qw isMG ny ftw leI[ Ar aus ny Joly ivcoN PurqI nwl cwbIAW dy g`uCy k`F ky lMmI lMmI Gwh ivc vgwh ky iKMfw id`qy[
ispwhI, jmWdwr dohW dIAW muSkW k`s ky Aqy dohW dy mUMh ivc roVy QuMn ky doeI nvyN nvyN jmWdwr ispwhI swQI s`ucw isMG qy n`Qw isMG Gwh ivcoN cwbIAW dy gu`Cy Bwlx tolx l`gy[ pihlw g`uCw qW l`gdy h`Q hI aunHW dI AwpxI spYSl blwk dw hI l`B ipAw[ aus dy nwl qwbV qoV Jtwpt swrIAW koTIAW KolH ky cOV cp`t kr id`qIAW[ Aqy swry s`jx bwrh inkl KVoqy[ ATwrW qW hrn hox ƒ iqAwr ho KVoqy pr aunHIvW Cotw vswKw isMG ddyhr AMdr hI dV vt ky ipAw irhw[ aus dI hrn hox dI ihMmq nw peI[ jdoN au~kw hI mukrI Kw igAw qW aus dI koTI bMd kr ky bwhr hYNfl lw id`qw igAw Aqy bwkI ATwrW dy ATwrW s`jx CV`py mwrdy Aqy kudwVIAW lwauNdy hoey c`kr jylH burj (gumtI) dy kol dI ho ky burj vwly sMqrI qoN A`K bcw ky swfy vl pMjwbI nMbrW ƒ Awey, pr kwhlI ivc aunHW ƒ do nMbrW dy gu`Cy hI h`Q l`gy[ pihlW qW aunHW dI ieh dlIl sI ik burj auprly pihrydwr ƒ BI ausy qrHW kwbU kIqw jwey Aqy burj hyT pey rIzrv gwrdI ispwhIAW jmWdwr dy jm Gt ƒ BI bwhroN ijMdry lw ky AMdry hI qwiVAw jwvy[ pr smW QoVw sI Aqy iqMn vjy bwhroN gwrd ny BI Awauxw sI[ nwly rONd vwly dy Awaux dw BI vylw sI[ dyvnYq nwl aus idn iqlkDwrI jmWdwr bc igAw[ jy ikqy aus idn iencwrj ifaUtI qy Eho huMdw qW aus dI KYr nhIN sI[ drogy vDwvw rwm ƒ BI mor bxw ky cwhtw Ckwaux dI dlIl sI (ikauNik aus dw irhweSI cubwrw jylH gyt dy auprvwr sI) pr ienHW vwDU kMmW ivc pY ky AslI kMm nij`Tx dw vylw KuMJ jwxw sI, nhIN qW drogy dw BI m`kU b`Jw ipAw huMdw[ pMjwbI nMbr ƒ AwauNidAW rwh ivc pihlW pMjwbI sY~l blwk nM: 1 dy pihrydwr ispwhI ƒ BI iek dm Awx n`ipAw[ kuC swQI qW ienHW ƒ n`px ivc l`gy rhy Aqy bwkI dy AswfIAW koTIAW KolHx dy Awhr ivc Aw l`gy[ pMjwbI nMbr do blwk vwlw ispwhI qW pihlW dI durgqI dyK ky hI dm bKud ho igAw sI[ rqw ku iqrV iPs hox l`gw sI ik aus dI BI auhI gq bxweI geI[ g`l kI 12 vjy qoN lY ky iqMn vjy rwq dy qweIN sYNtRl jylH hzwrI bwZ ivc iqMn GMty lgwqwr ^wlsy dw hI Amlw PYilAw irhw[ iqMn vjy bwhrlI gwrd Awaux pr Alwrm ho igAw[
hrn hoey isMGW dI bwhr dI hwlq
jylH ic`TIAW
125
pihlW izkr ho cu`kw hY ik Ajy swry swQI AMdr hI sn jdoN Alwrm ho igAw[ PsIl dI t`px tpweI ivc ijnHW swQIAW ny is`DIAW KVo ky CwlW mwrIAW sn auh hrn hoxoN AwrI ho gey[ bwkI dy qyrW s`jx ienHW ƒ cu`k ky swQ iljwx ƒ BI iqAwr sn pRMqU c`lx qoN AwrI ho cu`ky vIrW ny h`Q bMnH ky AwiKAw ik ‘swƒ cu`kx ivc qusIN BI rih jwvogy Aqy jy cu`k cu`k Gnyry cwVH cwVH ky ilgey BI qW ikQy ku qweIN iljwvogy? QoVHI dUr jWidAW ƒ svyr ho jwvygI[ ies vwsqy ibhqr hY ik qusIN Awpxw Awp lY ky p`qrw vwco[ AsIN AwpxI PsI Awpy inbyVWgy[’ aunHW qyrHW ivcoN BI do swQIAW BweI hIrw isMG qy swDU rwijMdr isMG dy pYr fwFy P`tV ho cu`ky sI[ h`T nwl swQIAW dy sMg swQ hI cly qW gey pr koh ku Br jw ky rih gey[ hwr ky bwkI dy igAwrW swQIAW ny bwro b`tI aunHW dohW ƒ cu`k cu`k ky lY jw ky idn cVHdy qweIN msW Cy sq koh dw pMD qY kIqw[ EQy auidAwn bIAwbwn ivc auh doeI swQI BI QwauN dy QwauN rih gey[ Aqy Agyry jwxoN mukrI Kw bYTy Aqy bwkI dy igAwrW swQIAW ƒ aunHW dohW ny zor pw ky Agyry qor idqw[
isMG (dOlU nMgl) hrnwm isMG (kwlw sMGw) Aqy BweI kysr isMG (sur isMG) jo jylH dIvwr pws P`tV hoey auTxo AwrI hoey pey sn, pey pey hI hOlI hOlI iKsk ky lwg dIAW pYlIAW ivc ho gey Aqy auQy hI dVy rhy[ idn cVHy qweIN Bwl tol hoeI[ iksy ƒ kuJ pqw nw l`gw[ idn dy ds v`j gey[ swry hwr hMB hty[ jylH puils Aqy imltrI puils dy dsiqAW dy dsqy dUr qweIN l`Bdy iPry pr iksy ƒ koeI nw l`Bw[ idn cwVH ky sBo muV Awey[ ds bjy dy krIb jylH dy lwgly ipMf dy kuC AwdmI aus QwauN dy kol dI su`qy hI lMGx l`gy ik lwgly toey ivc vIr hrnwm isMG (kwly sMiGAw) juAwr bwjry dy bUty dy Fyr ivc luikAw ilpitAw ipAw sI[ AwdmI jdoN toey koloN AgwhW lMG gey qW hrnwm isMG isr cu`k ky auqwhW dyKx l`gw[ audoN hI auQoN dI mUhry gey AwdmIAW dy nwl dw ku`qw (jo aunHW dy ipCy ipCy Aw irhw sI) toey dy kol dI lMG irhw sI[ aus ny ibVk sux ky BONkxw SurU kr id`qw[ mUhry jWdy AwdmI cOkMny ho gey[ ip`Cy muV ky vyKx l`gy qW ku`qw KVw toey v`l ƒ BONk irhw hY[ Jt toey auqy swry AwdmI Aw KVy Aqy toey ƒ vyKx l`gy qW ivcoN bxy qxy BweI hrnwm isMG jI nmUdwr ho gey[ jylH vrdI vwly jylH kYdIAW dy k`pVy pCwx ky aunHW jylH vwilAW ƒ Aw ^br id`qI[ aunHW ny Awaux swr AwrI hoey Syr auqy ig`dV-kut krnI SurU kr id`qI qW pws hI pYlI ivc luky pey suMdr isMG (dolU nMgl) qoN nw irhw igAw[ lMgo forI Aw ky iksy qoN sotw Koh ilAw Aqy ligAw buVHkwaux, pMjW CyAW dw qW QihAw bxw id`qw[ Pyr aunHW AwiKAW ik ‘qusIN lVo nw, sotw swƒ dy idE, AsIN quswƒ kuC nhIN AwKdy, cu`k ky lY cldy hW[’ ieauN kih ky jdoN sotw lY ilAw qW ip`CoN BweI suMdr isMG aupr hI tu`t pey[ mwr mwr ky ivcwry dw Qyh bxw id`qw[ Blw iek if`gy pey P`tV hoey Syr dI kI pyS jWdI hY[ iPr BI ieh isMG sUrmw hI sI ijsny pey pey ny ieMny h`Q
jylH ic`TIAW
126
idKwey ik dyK ky swry dMg rih gey[ Pyr kI sI Pyr qW pYlIAW ivcoN Bwl tol ky bwkI dy iqMn P`tV swQI BI l`B ley[ gIdIAW ny z^mI pey SyrW auqy hI AwpxI r`j ky hvwV k`FI[ jdoN mukwbly dw vylw sI audoN koeI nyVy nw AwieAw[ pMjy Syr BwvyN mrnhwry ho gey pr iksy ny mUMhoN hwey/sI nhIN aucwrI[ vyK vyK ky sYNkVy hI iek`Ty hoey lok hYrwn rih gey ik is`K log iks im`tI dy bxy hoey hn[ kI pMjwb dI DrqI ivc hI iek ^UbI hY ik mrnhwry ho ky BI AwpxI bIrqw nhIN C`fdy sgoN mwr Kwx ƒ itc krky Aqy mrn ƒ mwaUN hI smJdy hn? pMjW ƒ hI auh ADmoey kr ky jylH ivc lY Awey Aqy A`fo A`fI koTIAW ivc ilAw ky ist idqw ijvyN moey ku`qy ƒ ist dyeIdw hY[ nw iksy mUMh ivc pwxI pwieAw nw iksy dvw dwrU kIqI, nw hyT ivCwaux ƒ PUVI, nw AMg lukwaux ƒ koeI tu`tI Pu`tI BUrI[ jrvwixAW ny bVw kihr vrqwieAw[
AsIN ieh g`lW sux sux Awp AwpxIAW koTIAW ivc qVy hoey luCdy hW Aqy luC luC lUhrIAW lY rhy hW pr swfI vwh koeI nhIN jWdI[ A`Cw vIro! AwpxI PsI Awp inbyVo[ quhwfw gurU rKvwlw hY[ hor eyQy quhwfw kOx hY! swfy QofI jwn dy vYrI bxy hoey hn[ fwktrW, kMpofrW ƒ s^q hukm id`qw igAw ik ienHW dy nyVy nw Fuko Aqy koeI dvw mlHm p`tI mq kro[ Bu`Ky iqhwey AMdr jwn qoV rhy hn! kol TMfy pwxI dI GVI BI koeI AMdr nhIN rihx idqI mqy pwxI dw Gut nw pI lYx[ Awpy sihk sihk ky mr jwxgy[ jrvwixAW ny ies ibD hI ienHW ƒ mwrnw miQAw hoieAw sI[ pr:
“ijs no qU rKvwlw mwry iqsu kauxu”*
“ijsu qU rwKih iqsu kaunu mwrY]”**
“imRgI pyKMq biDk pRhwryx lK@ AwvDh] Aho js@ rKyx gopwlh nwnk rom n Cyd@qy]”***
bVI lMmI cOVI iviQAw hY, kI kI vrxIey[ bVw ivsQwr ho jweygw, tUk mwqR hI d`sdy hW[ dUjy doeI auidAwn bIAwbwnI swQI BI PVy hoey Aw gey[ aunHW au~qy iedUM BI vDyry kutweI hoeI- ieh BI ADmoey kr ky AMdr ist id`qy[ hux suxo swfI iviQAw[ hrn hox vwly idn swrw idn hI swƒ nw iksy ny KoilHAw nw Kwx pIx ƒ id`qw[ nw iksy koTIAW AMdroN rwq dw t`tI ipSwb kFwieAw[ pr swƒ Awpxy Pwky kVwky Xw AMdr qVy rihx dw kuC iPkr nw[ swƒ qW swQIAW dy duK shMmIAW dw sihMsw qoV-qoV Kwvy[ AMdr bYTy hI kcIcIAW leIey[ Aswfy inkt koeI nw Awvy[ dUr dUr hI koTIAW dy A`gy ipCy cwr cuPyry pihry A`gy nwloN BI krVy lgw Cfy hoey, ikauNik jylH vwilAW ƒ ^qrw sI mqy bwhr nTVy isMG AMdrilAW ƒ k`F ky nw lY jwx[ jylH burj au~qy BI BrIAW bMdUkW dy pihry, PsIl
cwbIAW dw gu`Cw Zlq h`Q ivc Aw igAw nhIN qW qYN BI p`qrw vwcxw sI[ iek ispwhI- nhIN hzUr! auh qW qwlw BMnx l`gy sn pr swDU ny AMdroN AwiKAw
‘jwE t`krW nw mwro Awpo AwpxIAW koTIAW ƒ vwps cly jwE[’ AweI.jI.- nhIN! nhIN!! Alwrm ho igAw nhIN ies ko zrUr ly jwnw Qw! hm ko p`kw
sbUq imlw hY, jo kuC hUAw hY ies kI hdwieq AMdr hI hUAw hY[ dws- p`kw sbUq Awp dy pws kuC nhIN[ vDwvw rwm ny hI vwDU Brm pw id`qw hY[ hux
qusIN BUhy hoey vy ho; jdoN TMfy hovogy qW Awpy sUJ Aw jwaU[ s`c ny EVk inqr ky rihxw hY[ pr mYƒ Awpxw qW kuC gumyh nhIN; qusIN BwvyN l`K vwr myrw Kwxw dwxw bMd kro[ eyQy qW sbr hI hY, dwqwr rwizk Awpy swr lvygw[ A&sos hY qW Awp dy inAwauN iensw& auqy hY jo Awp ny swfy swQI mzlUmW auqy vriqAw vrqwieAw[ auh B`j gey aunHW ksUr kIqw[ aunHW ƒ kwƒn Anuswr szw imlygI pr aunHW ifigAW FiTAW P`tVW auqy jo nwhk mwr kutweI kIqI geI Aqy ADmoey krky aunHW ƒ koTIAW ivc moey k`uiqAW dI inAweIN ist id`qw igAw; nw aunHW dI koeI dvweI kIqI geI, nw Kwx ƒ Kwxw, nw pIx ƒ pwxI id`qw igAw, ieh d`so ikhVy kwƒn Anuswr aunHW nwl puj ky bdslUkI kIqI geI hY? AsIN qW aunHW dI ieh durdSw dyK ky Awpy hI sB Kwxw pIxw Cfx ƒ iqAwr hW, Aqy BuK hVqwl kr idqI hoeI hY[ qusIN kI inrwly hukm cVHwauNdy ho[ jd qweIN aunHW mzlUmW dI
jylH ic`TIAW
128
dwrI nhIN krogy Aqy aunHW dy Kwx pIx dI swr nhIN lvogy qd qweIN swfy leI pwxI pIxw lhU dIAW GutW pIxw hY Aqy Kwxw zihr dw Kwxw hY[
AweI.jI.- (iKJ ky qy qmk ho ky) quhwfy lokW ny Kws kr quhwfy B`jx vwly BrwvW ny mYƒ bhuq bdnwm kIqw hY[ quhwfy nwl ijqnI hovy auqnI QoVI hY[
dws- qusIN AwpxI krqUqy Awp bdnwm hoey ho[ ies ivc swfw Xw B`jx vwilAW dw koeI ksUr nhIN[ mYN ipClI vyr jdoN jylH dw dOrw krn Awey sI qusW ƒ bQyrw ikhw ik qusIN vDwvw rwm dw PYslw kr jwE nhIN qW kMm ibgV jweygw[ Aqy qusIN mMn ky BI gey sI ik ies ƒ bdl id`qw jweygw; pr ies ny quhwfy aupr Pyr koeI BorI pw leI Aqy Pyr ieQy dw ieQy hI irhw[ ies ny A`gy nwloN BI qMg krnw SurU kr idqw[ quhwfy hukm dy br-iKlw& swry kMm ies ny kIqy[ Aqy Awty ivc im`tI dyx lg igAw, ies qrHW Anyk pRkwr dIAW KrwbIAW ies ny kIqIAW[ ies ƒ noits BI id`qy gey ik AwpxIAW krqUqW qoN bwz Aw jwvy pr ies dy kMn qy jUM nw srkI[ Pyr supRMtMfMt dI mwrPq swrIAW qklI&W Aqy SkwieqW ies sMbMDI ilK ky muP`sl Awp ƒ ByjIAW pr ies ny jwx nw idqIAW, ivcy hI Kpw leIAW, EVk: ‘qMg Awied bjMg Awied’ dy msly Anuswr Aswfy swQIAW ƒ ku`dxw ipAw[ ies ivc d`so iks dw ksUr hY?
AweI. jI. ieh sB g`lW sux ky cup kr ky cilAw igAw Aqy ^wlsy dw kVwky dy morcy lg gey[ dws dw rwSn sIDw sB bMd ho igAw Aqy dygW mUDIAW ho geIAW[ gurU is`DIAW krwaU qW Pyr lMgr sjxgy nhIN qW qyrI ieiCAw[ jrvwixAW nwl iksy dw kI zor hY[ A`Cw lw lYx jyhVw zor aunHW lwauxw hY[ ijMd jwn jIA pRwn sB dwqwr siqgurU smr`Q krqwr dy h`Q vs hY Aqy auhI sB dw rwzk Aqy jIvn ADwr hY[ ijnHW ƒ aus ny ikRpw kr nwm dy ADwr bKSy hn iqnHW ƒ KuiDAw Kyd kI ho skdy hn[ hukm dyx vwly qW hukm dy ky cly gey[ eyDr hukm dI suqy AwnmdI Kyf vrq rhI hY[ AweI.jI. dI soD suDweI krn dw Asr sohxw hoieAw ik P`tV s`jxW dI dvw dwrU hox lg peI Aqy sB dI Bu`K hVqwl BI suqy isD tut geI[ pr ibbyk DrmIAW dw qW kVwky dw kVwkw hI irhw[
do swqy dI B`uK hVqwl rwSn bMd krn dw hukm cwVH ky Pyr iksy ny swr hI nw leI[ ‘kihry drvyS br
jwny drvyS[’ prMqU siqgurU ny Awpxy dr Gr dy drvySW ƒ du`KW dI jIrWd dy C`fI hoeI hY[
“jy suKu dyih q quJih ArwDI duiK BI quJY iDAweI]2] jy BuK dyih q ieq hI rwjw duK ivic sUK mnweI]3]”
(sUhI m:4, 757)
‘vwhu siqgurU! qYN duK ivc suK mnwaux dIAW sohxIAW pRIiKAw ksOtIAW lweIAW[ duK suK sm kir jwnx dIAW sohxIAW sMiQAw isKweIAW[ nwm dw sdw ADwr bKS ky “BuKw sB gvweIAw” vwlIAW sohxIAW sMqoS dvweIAW kr ivKweIAW[ do swqy guzr gey[
jylH ic`TIAW
129
inrAhwr vrqIAW ƒ inrMkwr nwm ADwr Bey[ nwm joiq rhs suAwd AMqr gIiDAW ƒ KuDqws dw inmK mwqr Aihsws BI nhIN Bwsdw[ ieh siqgurU dI Apwr ndr imhr dw hI pRBwv vrq irhw hY[ siqgurU ny pihlW hI AijhIAW hMF hMFxIAW ivc hMFw ky iemiqhwn pws krw ley sn[ hux qW:
“ijau rwmu rwKY iqau rhIAY ry BweI]”* dy prcy ivc pUry auqrn dy pRIiKAw ksauty cVHy hoey hn[ eyQy BI Awpy hI pUrw
auqwrsI[ do h&iqAW dy aupr iqMn cwr idhwVy hor bqIq gey[ Aml AlylIAW ƒ nwm Aml mwivAW aupr hI sMquSt rihMidAW sqwrvyN idn sbr sMqoK dw Pl AMkUr lgw sPut hox; iqRBvx DxI ny Awpxy auDwr jnIAW auqy mwieAw kr Pyr mwieAw Pyr idqI Aqy rwqrI smyN ies ibD supn cmqkwr idKwey[ ies vwrqw sMbMDI pihlW iek vIr BweI ikRpw isMG auqy iCMn BMgrI vrqwrw vriqAw, auh ktwKSI kauqk vrxn krnw AvS jrUrI hY[
* BYrau nwm dyv jI, 1164
jylH ic`TIAW
130
16
BweI ikRpw isMG dI AMqrXwmqw qy jylH ’c hor s^qIAW Aswfy swQIAW ivcoN iek swQI vIr sRI BweI ikRpw isMG jI (lMg mwjrI vwly) iksy
gohj bImwrI krky AYsy Awqur ho gey ik aunHW dI srIrk inrblqw A`q drjy ƒ phuMc geI qy ienHW dI kwrMgw ihlx l`g igAw[ srIr sQUlqw KurdI KurdI AYsI KurI ik inrI sUKmqw hI auBr AweI[ bs pMj BUqkI ipMjry AMdr suAws hI suAws c`ldy idsx[
jylH ic`TIAW
131
bQyrIAW dwrUAW fwktrW ny idqIAW pr iek rws nw AweI[ iek idn Aws inrwsy hvws iBrwsy ho ky mYƒ pu`Cx l`gy ik ‘koeI aupwau d`so[’ dws ny AwiKAw:
“Epwvw isir Epwau hY nwau prwpiq hoie]” aunHW AwiKAw- nwm ikvyN pRwpq hovy? dws- siqgurU nwnk dyv jI dw iDAwn Dro[ dws qW ieqnI g`l sihj suBwA AwK ky cilAw AwieAw, vIr ikRpw isMG ny cONp
nwl ieh g`l sMmHwl leI[ mrn dI icMqw qy jIvn dI Aws qoN auh Agy hI insicMq inrws ho cu`ky sn[ iek dm sRI gurU nwnk dyv jI dw iDAwn Drn v`l vIr dI surqI ibrqI insl ho ky jut geI[ srIr pihlW hI isQl hoieAw ipAw sI[ surqI AijhI itkI ik ieho iDAwn mn Dwr ky APur ho gey Aqy suKYn hI id`b idRStI vwlIAW is`DIAW Purn lg peIAW jo aus qoN sMmHwlIAW nw jwx Aqy Put Put pYx[
supn cmqkwr qy Bw: ikRpw isMG dIAW pySIngoeIAW Pwky kVwky dI sqwrvIN pUrI hox pr BI Pwky msq &kIr ƒ Pwky v`loN au~kI hI by-
i&krI Aqy by-prvwhI sI[ AicMqy hI Pwky kVwikAW dy morcy l`gy qy AicMqy hI tutxgy qW qoV lvWgy[ by-sbrI Xw ivAwkulqw koeI nhIN ivAwp rhI sI[ bVy lMmy dweIey rKy hoey sn ik Acxcyq hI sqwrvIN dI rwq ƒ audr pUrnw dy kuC Ascrj swmwn supn cmqkwr AMdr b`J ky idsy[ do bjy qoN pihr rwq rihMdI inq ikRAw Anuswr jdoN AMimRq bwxI dI AMimRq brKw dw AMimRq pRBwv gihgc ho ky nv nwB ƒ sYrwb krky AMimRq klw vrqw cu`kw Aqy nwm AiBAws duAwrw kMvl ivgwsI rh`s ilvlInqw dy jo AnMdI AtwrIAW auqy cwVH ky Awqm ibrqI ƒ guMnH guMP bYiTAw qW iek Amr bihSqI bhwr dw smW b`J igAw[ bMdIKwny dI koTI bwZy-ruzvwn dw j`nqI rozw (surgI mihl) bx geI[ koTI dy bUhy Agy iek pwrjwqI ibrK Awx auigAw[ aus ƒ bVy rsk rsIm Pl BI lg gey jo qrbUz ij`fy v`fy hn[ KrbUizAW qy sriDAW swrKy p`ky hoey hn Aqy AMb vW|U ts ts krdy hn[ mYN Agy Ajyhy Pl kdy nhIN sn ifTy[ AOh lE! Awpy hI fwlIAW nwloN tu`t tu`t ky ikrn lg pey Aqy ruVH ruVH ky myrI koTI vl AMdr vwr ƒ AweI jwx[ cOhW KUMijAW (koinAW) ivc qkVy qkVy Fyr lg gey[ jdoN mYN aunHW ivcoN iek ƒ cIr PwV Aqy cK ky dyiKAw qW ivcoN nwly KrbUzy dw suAwd Awvy nwly qrbUz dw, nwly AMb dw, nwly srDy dw, cwry suAwd Awvn[ auvyN cOhW PlW dy sMimlq suAwd ivcoN BWq BWqI suAwd rs tpkx[ ies inKVMmI ijhI rs rsI vwly cmqkwr ny myrI Awqmw AnMdI swrI Kyf ƒ by-rsw ijhw kr idqw Aqy mYN aukqwaux hI l`gw sI ik koTI dw jMglw KVikAw qy KVk ky KulH igAw[ nwl hI myrI A`K KulH geI[ dyKW qW idn cVH AwieAw hY Aqy lwkAp vwlw ispwhI dr mUhry KVw cwbIAW KVkw irhw hY Aqy b`lm ihlw irhw hY[
mYN bUihEN bwhr inkl ky jl-pMp auqy jw ky pMj ieSnwnw krn l`gw qW swhmxy dI koTI ivcoN Bw: ikRpw isMG boilAw, ‘CyqI AMdr Aw ky myrI iek g`l sux jwvo[’ mYN
jylH ic`TIAW
132
pihrydwrW dI A`K bcw ky AMdr igAw (ikauNik iek dUjy nwl g`l krnw Aqy iek dUjy dI koTI AMdr jwxw mnHw sI) qW ikRpw isMG But But tyvy lwaux lg ipAw- ‘BweI swihb jI! A`j qoN quhwƒ pMj ppIqy roz imilAw krngy[ mYN A`j rwq pRq`K qOr qy ppIqy QofI koTI AMdr mINh vW|UM vrHdy ifTy hn Aqy QofI koTI dy cwry KUMjy ppIiqAW nwl Bry hoey vyKy hn[’ mYN hYrwn ho ky aus ƒ puiCAw ik ppIqy kI huMdy hn? A`j pihly idn mYN ieh nwauN suixAw sI[ aus AwiKAw ‘AirMf KrbUizAW ƒ ppIqy kihMdy hn[’ mYN AirMf KrbUzy dw nwauN qW suixAw sI pr if`Tw kdy nhIN sI[ aus qoN Skl Sbwhq puCI, jd aus d`sI qW AYn ausy nwl rLI jo mYN supn cmqkwr AMdr eysy rwq ifTI sI[ mYN aus ƒ ieqnI g`l AwK ky muV AwieAw ik ‘eyhIAW jyhIAW pIrIAW huxy qoN lwaux lg pwieEN qW Agy kI iTkwxw? ienHW BydW ƒ ivcy ivc hzm krIN Aqy AMdr hI jrIN[ ikqy lKwvIN nw[’ pr mYƒ kI pqw sI ik ienHW pIrIAW ny pYr qy prqm idKwxy hn[
msW GMtw fUF GMtw hI bIiqAw hoxw hY ik mYfIkl A&sr qy jylH supRMtMfMt, AweI.jI. sxy myrI koTI dy bUhy A`gy Awx Kloqy Aqy Awps ivcIN kuC gupqo gupqI igt imt krky myrw ihstrI itkt h`Q ivc PV ky nwl lY gey[ audoN hI pqw l`gw ik A`Dy GMty ip`CoN nwly qW myrw ihstrI itkt vwps Aw igAw, nwly iqMn ppIqy nwl Aw gey[ ihstrI itkt qy pVH ky dyiKAw qW mYfIkl A&sr dw ieh iliKAw hoieAw sI:
‘Five papayas on medical grounds for both morning & evening meals’ (fwktrI vjUhwq pr subHw Swm dI Kurwk leI pMj ppIqy) mYN pVH ky ilAwaux vwly ƒ AwiKAw, ‘BweI ieh qW pMj ilKy hn qUM iqMn ilAwieAw hYN, do ikQy hn?’ aus AwiKAw, ‘do AwQxy imlxgy[’ g`l kI A`j qoN Plohwr imlx lg ipAw qy supnw s`c ho igAw[ ikRpw isMG dy tyvy BI pUry dy pUry hI auqry Aqy Pwky kVwky tu`ty[ ppIiqAW ƒ KwDw qW AYn Eh jhw BWqo BWqI suAwd Awvy jo supny AMdr ciKAw sI[ vwh supnw! g`Py lgx l`gy pey ppIiqAW dy, Aqy mhInw do mhInw lgwqwr lgdy gey[ jdoN r`b AMbRwivAw ieh PlohwrI irzk luix cuix BuMc ilAw ArQwq ijMny ku cwry koinAW ivc ppIiqAW dw AMbwr ligAw dyiKAw sI so Bugq cuikAw qW hor cmqkwrI idRSX drsIvy gey[
AYqkIN dy idRS cmqkwr AMdr kI if`Tw ik iek s&Yd burwk sMgmrmr dw mihl jyhw ausr ky myry Agy Awx Kloqw[ ies dy hyT vwr ƒ dyKW qW rbV dIAW tUtIAW lgIAW hoeIAW hn[ mYN tUtIAW vl AOhilAW ik jl hI k`F ky vyKIey[ jW jl kFx l`gw qW tUtIAW dy blOrI Qx bx gey qy ivcoN duD cox lg ipAw[ mYN nw gOilAw Aqy ies ƒ BI iek supnw hI jwixAw[ idn cVHy koTIAW KulHIAW qW BweI ikRpw isMG B`jw B`jw AwpxI koTI ivcoN myrI koTI ivc Awx viVAw Aqy muTwr muTwr ky AwKx l`gw ‘BweI swihb jI! A`j Qoƒ iek gaU duD cox ƒ imlxI hY[ ic`tI s&Yd gaU hoaU[ m`lI hoeI, aucy k`d dI pr mIxI gaU hY jo Qoƒ imlxI hY[ sohxw ic`tw bCVw hY aus dw, Ajy sj-lvyr hI hY[ syr p`ky dw iek mwp mYN vyiKAw hY[ dohIN vKqI do mwp imlxgy[ pr doNh dy cwr, pMj, Cyh ho jwieAw krngy[ ieh g`l p`k krky jwxo[ mYN ieh kuC prq`K vyiKAw hY[ ijvyN myrI
jylH ic`TIAW
133
ppIiqAW vwlI g`l Agy s`cI hoeI hY, ieh BI s`cI kr jwxo[’ mYN aus ƒ GUr ky AwiKAw, ‘E qUM ikDrlw AOlIAW bx gieEN[ qYQoN vsq sMmHwlI nhIN jWdI, AYvyN auCl auCl kwhƒ pYNdw hY[ zbq krky nhIN rKdw[ qyrw zrw BI hwzmw nhIN[ dyKIN KulH Kyf nw kir dyvIN[ Aqy ienHW is`D idRStIAW ivKy aulJ ky nw Atk jwvIN[ gurmiq nwm sumwrgIAW dI qW ieh K`by h`Q dI Kyf hY[ prmwrQ pMQI qW ienHW g`lW dw ghu gumyh hI nhIN krdy[ nhIN qW aury hI nw aurJ ky Atk rihx[ Xwd r`K:
“iriD isiD sBu mohu hY nwmu n vsY min Awie]”* nwm rsIAW dy inkt ieh hoCw rs hY[ “Avrw swd” hY[ qYƒ Ajy gurmiq nwm BI
pRwpq nhIN hoieAw, Ajy qweIN qW inrI gurU nwnk dyv jI v`l iDAwn ibrqI ny hI cmqkwr idKwey hn[ jy gupq vrqyNgw qW AgwhW qur hoaU Aqy s`cy prmwrQI rMg lgxgy, nhIN qW jy jxy Kxy ƒ d`s ky Awpxy jOhr jqlwaux lg ipAw qW Kyf ieQy hI Klo jwaU[ jwh! B`j jw! AwpxI koTI ivc cup krky jw bYT[ Aqy ismrn dI dwq cwhnw mMg[’
ikRpw isMG qW ipCly pYrIN Tumk Tumk krdw muV igAw[ Ar mYN l`gw duD dohx dIAW iqAwrIAW krn Aqy bwty bwltIAW ƒ soDy dyx ikauNik mYƒ inscw sI ik ieh pRqm BI qwbV qoV pUrw ho jwxw hY, jyhw ik pihlW hoieAw sI[ A`j dI GVI qoN pihlW ies dw swn nw gumwn, mUloN kuC vwsqw hI nhIN sI[ soeI g`l gVI muhq ipCoN swmrq`K s`cI hox lgI[ fI.sI., AweI.jI. qy mYfIkl A&sr sxy supRMtMfMt dy A`j auvyN ikvyN myry bUhy A`gy Awx Kloqy[ mYN jwqw hux kuC lgw hY bxn[ pihlW iksy dy icq nw cyqy[ mYfIkl A&sr dy mn ivc hI siqgurU ny pihlW imhr pweI Aqy sB qoN pihlW auho AMgryzI ivc boilAw ijs dw Bwv sI:
mYfIkl A&sr- rxDIr isMG dI ishq bhuq igrdI jWdI hY[ isr& PrUt (Pl) ies ƒ pUrI qwkq nhIN phuMcw skdy Aqy ies dI ishq qr`kI nhIN kr skdI jd qweIN ik koeI in`gr igzw (solid food) ies ƒ nw id`qI jwvy[
AweI.jI.- rotI h`QI bxwaux dw iejwzq qW mYN nhIN dy skdw[ hW munwsb smJo qW ies ƒ duD dy idAw krWgy[
swrw duD ies ƒ idqw jw skdw hY[ mYfIkl A&sr- keI gaUAW do do iqMn iqMn cwr cwr syr duD dyx vwlIAW BI hn[
* vfhMs kI vwr m: 3, 593
jylH ic`TIAW
134
AweI.jI.- do syr p`ky duD dyx vwlI gaU ies ƒ dy idE[ gaU cuAwaux leI gaUSwlw ivc iljwvx leI iksy Kws jmWdwr dI spYSl ifaUtI lweI jwvy[
bs eyho hukm myry ihstrI itkt auqy cwVH id`qw igAw Aqy &Yslw kr ky QoVy icr ipCoN hI mYƒ gaUSwlw ivc lY gey[ AgwhW dyKW qW jo gaU myry leI KolH ky ilAWdI geI scmuc hI ic`tI s&Yd mIxI gaU hY Aqy ausI pRkwr dw v`Cw jYsw ik Bw: ikRpw isMG ny d`isAw sI[ ikRpw isMG dy tyvy qW TIk inSwny auqy sn[ prMqU Sok ik BweI ikRpw isMG dI ies pRkwr dI id`b idRStI vwlI SkqI koeI cwr idhwVy dI Kyf hI rhI[ jd qweIN dws vrjdw irhw ik Awm Sry ies ƒ nSr nw kry qd qweIN auh sMkocdw irhw Aqy ies sukMcqweI dy kwrn kuC idn ieh isD SkqI pRwpqI rhI[ pr ipCoN aus ny jxy Kxy ƒ hI AwpxIAW isD SkqIAW dw iezhwr krnw SurU kr id`qw[ bs, Pyr qW idnW ivc hI auh SkqI geI gvwqI hoeI Aqy BweI ikRpw isMG jI horIN s`Kxy dy s`Kxy hI rih gey Aqy hux qweIN pey aus bvsQw * ƒ JUrdy rhy prMqU:-
“ivxu krmw ikCu pweIAY nwhI jy bhuqyrw DwvY”** gurmiq nwm dy rsIey ho ky jy nwm ivKy hI ilvlIn rihMdy qW:
“iriD isiD nwmy kI dwsI” Awpy ipCy lgI kwr kmwauNdI iPrdI[ CwauN prCwvyN dy ipCy B`jIey qW ieh hor
AgwhW ƒ B`jdw hY, jy ies ƒ ip`Cw dy C`fIey qW Awpy pCwhW ƒ prq lYNdw hY[ pRMqU ieh bvsQw nwm snmuKIAW gurmuKIAW ƒ hI pRwpq hoeI rihMdI hY, pr auh ies ƒ ikqy hI vrqoN ivc ilAwauNdy hn[ auh BI imx imQ ky nhIN, suqy sPurqw dvwrw hI kdy kdweIN AicMq vrqoN cmqkwry ho jWdy hn[ clo! ienHW JyiVAW qoN kI lYxw hY AsIN AwpxI iviQAw lVI Pyr PVIey-
ies ibD kVwky Pwky k`t ky swƒ qW sgoN gaU lvyrI iml geI jo do syr dy QwauN cwr cwr pMj pMj syr duD dyx lg peI[ v`Cy ƒ iek Qx cuMGw ky Cy syr BI dohW vyilAW dw ho jwieAw kry[ AD pwau swbUdwxw Aqy CtWk isriKMfI BI lg geI[ Pyr qW KUb KIr qSmeI bixAw kry Aqy s`jx jnW nwl rL iml ky ^Ub pRym CWdy BuMicAw krIey[ PWikAW kVwikAW dy idnW dIAW ksrW inkl geIAW:
EDr hrn hoey isMGW dy zulm sihx vwly sbr dw ieh Pl imilAw ik drogw qy supRMtMfMt auqwrU (degrade) krky auQoN k`Fy gey[ BwvyN BgauiVAW dI do do swl kYd hor vD hI geI, pr aunHW h`Q sohxy idKwey[ iqMn s`jx qW muV Aj qweIN h`Q hI nhIN Awey- su`cw isMG, qyjw isMG qy b`uFw isMG**[ sq s`jx qW pihlW hI P`tV ho ky jylH ivc vwps ilAWdy gey sn[ mhIny fyF mhIny ipCoN bwkI dy A`T sjx BI vwps Aw gey, pRMqU bVI bhwdrI idKw ky[*** ieqnw icr idn rwq BuKx Bwxy jMgl ivc hI iPrdy rhy[ do iek
** Bw: bu`Fw isMG keI brs bwd Awpy hwzr ho igAw sI qy Pyr gwlbn 1929 ivc rwvlipMfI jylH ivc BuK hVqwl dy kwrn guzr igAw[ Bw: su`cw isMG ƒ 26 nvMbr 1937 ƒ ipMf rV izlHw luiDAwxw dy gurduAwry ivcoN iek is`K puils A&sr s: nirMdr isMG ny swDU dw Bys Dwr ky bwhr lY jw ky Sihxy dy Qwxy lwgy PV ilAw, ies dI aumr kYd muV bhwl ho geI sI[ -sMpwdk *** jylH qoN B`jx vwly 18 isMGW dy bwhr jMglIN iPrn dy smwcwr bVy hI idlcsp qy AjIb hn ijnHW ivcoN kuJ ku hyTW pwTkW dI idlcspI leI drj kIqy jWdy hn: jylH ivcoN B`jx vyly ienHW pws koeI hiQAwr jW soty nhIN sn, kyvl jylH dIAW koTIAW dy ijMdry hI sn, jo B`jx vyly EQy hI rih gey sn[ isr& do s`jxW pws puils dIAW vrdIAW sn[ bwhr jw ky ienHW ny mVHIAW ivcoN murdy dI kpwl ikRAw krn vwlIAW bwhIAW (soty) cuk leIAW[ isr ienHW dy nMgy, rwq ƒ s&r kirAw krn qy idny jMglW, phwVW ivc ikqy Et lY ky luky rihMdy sn[
(1) iek vwr ienHW ƒ Kwx ƒ kuJ nw imilAw qW ienHW ny iek ie`jV crdw vyK ky iek b`krw cu`kx dI slwh kIqI[ iek AwdmI biGAwV bixAw qy h`QW prny gofxIAW lw ky qur ky ie`jV ivc jw viVAw qy iek b`kry ƒ ip`T auqy cu`k ky dOV ipAw[ QoVI dUr jw ky Pyr b`kry ƒ EvyN hI PV ilAwieAw[ AXwlIAW ny smiJAw ik b`kry ƒ biGAwV lY igAw[ aunHW ƒ kI pqw sI ik do pYrW vwlw biGAwV hI cu`k ky lY igAw hY[ isMGW pws cwkU Awidk kuJ nhIN sI, b`kry ƒ gwtw mroV ky JtkwieAw[ ju`qI dy qnwl ƒ ju`qI nwloN lwh ky qyz krky aus qoN cwkU dw kMm ilAw qy aus nwl b`kry ƒ svwirAw qy ies qrHW k`cw BuMnw krky lUx lw ky Ck ilAw[
(2) jMglIN iPridAW iPrWidAW ƒ son dirAw lMGxw pY igAw[ eyh dirAw ibhwr sUby ivc bhuq v`fw dirAw hY, ijs dw pwt keI mIl cOVw hY[ ies dw pul BI keI mIl ivc hY[ pr pulW qy p`ikAW rsiqAW qy swry pihry sn[ isMGW ƒ dirAw ivc dI lMGx qoN ibnW hor koeI cwrw nhIN sI[ idny isMG iek nwly dy kMFy v`fIAW-v`fIAW iFgW hyT pY rhy[ b`krIAW dy ie`jV BI kol iPrdy rhy qy iFgW qoN dI lMGdy rhy, pr ienHW ƒ iksy nw dyiKAw, nw aus QW qoN eyh iksy dI ingwh pY skdy sn[ jd idn iCp igAw qy isMGW dyiKAw ik hux pul dy pihrydwrW dI nzr kMm nhIN kr skdI qd ienHW dirAw ivc iT`lHx dI kIqI[ gofy gofy pwxI ivc vV ky Ardwsw kIqw ik ‘hy s`cy pwqSwh! qyry ibnW swfw koeI nhIN qUM swƒ pwr kr[’ sIs invwaux ligAW gutkw Ardws krn vwly BweI hrI isMG dy hQoN ifg ipAw[ pwxI ieqnw qyz sI ik gutkw muV h`Q nw AwieAw[ Agy Agy qwrU, ipCy ipCy AxqwrU[ pr pwxI gL-gL qk hI AwieAw, isMG qurky hI ibnW qry qoN pwr ho gey[ jdoN isMG PVy hoey jylH ivc phuMcy qy pVqwlI kimSn ny dirAw pwr hoxw suixAw qW sB hYrwn rih gey, aunHW puiCAw ik qusIN dirAw ikvyN lMGy, ienHW auqr idqw ik gurU dy Awsry AsIN smuMdr lMG jweIey[
(3) iek idn Swm ƒ isMG iek ipMf ivc rwSx mul lYx vVy[ jd rwSx KrId cuky qW ipMf dy lokW ny fwkU smJ ky Gyrw pw ilAw[ isMGW ny gol kuMfl Gq ilAw qy rwSx vwly isMG ƒ ivcwly lY ky ipMf qoN bwhr qur pey[ iek pwsy vwly isMG Agy vDdy sn qy lokW ƒ soty mwr ky htwauNdy jWdy sn qy kuMfl dy dUjy pwsy vwly ipCl KurI qurdy qy ipMf vwilAW dy h`ly ƒ rokdy jWdy sn[ ies
jylH ic`TIAW
136
qW bnwrs qweIN phuMc gey sn[ Cy s`jxW ivcoN BI iqMnW dy toly v`Ko v`Kry ho gey[ jy iek`Ty rihMdy qW iksy dI mjwl nhIN sI ik aunHW dy nyVy koeI Fukdw[ ‘fwkU-fwkU’ AwK ky puils ny sB lukweI aunHW dy ip`Cy pw id`qI[ hzwrW dI qwdwd ivc ml`K iek`TI ho ky Aqy kulhwVIAW CvIAW lY ky pihlW pihly iq`gVy aupr Aw peI ijs ivc ieh iqMn s`jx sn: 1. BweI gMfw isMG inhMg (KwpV KyVI) 2. BweI ieMdr isMG (SyK dOlq) Aqy 3. vIr Arjn isMG (jgrwauN)[ iqMnW ny it`fI dl nwl KUb twkrw kIqw[ auproN dUjy iq`gVy Bw: gu`jr isMG (Bknw) BweI dl isMG (FufIky) Aqy BweI s`jx isMG (nwrMgvwl) ienHW
qrHW krky glI ivcoN bwhr inkly, bwhr mYdwn ivc jw ky Gyrw tu`t igAw qy ibhwrI lok sB B`j gey, isMG jMgl ivc jw vVy[
(4) iek rwq AYsy jMgl ivc su`qy, ijQy p`iqAW dy hyT pYrW dI ilqwV nwl iek-do spolIey BI mr gey, isMGW ƒ idn cVHy aunHW dw pqw l`gw[
(5) iek vwr ssrwm dy ielwky ivc iPridAW 48 GMty pwxI nw imilAw[ isMG ivAwkul ho ky qurnoN rih gey[ aus vyly Ardwsw kIqw ik ‘hy scy pwqSwh! ikRpw kr qy jl bKS!’ BweI gMfw isMG Coty inhMg dy Ardws krn qoN ipCoN BweI ieMdr isMG SyK dOlq ny ikhw ik ‘mYƒ f`fU dy bolx dI Awvwz suxweI idMdI hY’, bwkI dy isMGW ikhw ik ‘ijDroN qYƒ Awvwz AwauNdI hY, qUM auDry dyK[’ jd Bw: ieMdr isMG kuJ kdm Agy viDAw qW jl dI iek Kf jyhI BrI nzr AweI, nwl hI BweI Arjn isMG jgrwauN igAw[ ienHW ny pihlW jl CikAw, ieh K`f iek toGxw jyhw sI, ijs ivcoN iek do buk hI pwxI dy Brdy sn qy Pyr hyToN hor pwxI isMm pYNdw sI[ Pyr bwkI isMGW ny BI Aw ky jl CikAw qy auQoN Agy qur pey ikauNik auQy jMglI jwnvr Syr Awid dw BI ^qrw sI[ isMGW ny jMgl ivc keI vwr jMglI sUrW ƒ PVn dw Xqn kIqw ik aunHW ƒ Jtkw ky Ck leIey pr auh kwbU nw Awey[ isMG Aksr B`uKy hI rihMdy sn ikauNik bsqIAW ivc vVnw nw imldw qy jMgl ivc p`qy puqy Xw jMglI Pl Awauly Awidk Kw ky hI guzwrw krnw pYNdw[
(6) isMG jdoN ikqy Et lY ky Awrwm krdy qW Awpxy ivcoN iek Xw do pihry qy KVw kr idMdy[ iek vwr isMG jMgl ivc dr^qW hyT Awrwm kr rhy sn qy BweI dl isMG FufIky pihrw dy irhw sI ik iek jMglI irC AwieAw, qy nyVy Aw ky dyK ky muV igAw, qy Awpxy nwl iek hor irC lY ky vwps Aw igAw[ eyDr BweI dl isMG ny BI irC ƒ dyK ilAw sI qy aus ny Awpxy nwl qkVweI leI iek hor isMG ƒ KVw kr ilAw[ jd aunHW dohW irCW ny iek dI QW do isMG KVy dyKy qW auh muV gey qy cwr ho ky Awey qy eyDr pihry vwly isMG BI cwr ho gey[ irC Pyr muV gey qy AT ho ky Awey, eyDr isMG BI AT ho gey[ auh irC Pyr vwps cly gey qy muV nhIN Awey[
(7) iek vwr isMG phwV dI iek K`f ivc luky hoey sn qy bwhr pihry pur puils dI vrdI pweI lwl swPy vwlw isMG bYTw sI[ auDroN isMGW dI Bwl ivc puils auDr AweI qW lwl swPy vwly ƒ dUroN hI dyK ky qy eyh smJ ky jMgl dw rwKw bYTw hY eyQy ‘BgOVy’ kwsƒ Awey hoxgy, puils ipCy hI muV geI[
(8) isMGW ƒ keI jgHw Gyry pey, lVweIAW hoeIAW, pr eyh sB QW bcdy rhy[ jd qk iek`Ty rhy, qy is`KI isdk pr idRVH rhy qd qk bcwau huMdw irhw[ ieh BI g`l d`sxXog hY ik soty dI lVweI pMjwbIAW jhI hor koeI kOm Gt hI jwxdI hY, ibhwrI lok Xw qW soty dI huj mwrdy hn qy Xw sotw Agly dy vgwh ky mwrdy hn[ iesy leI isMG auhnW dy soty aunHW qoN Koh ky aunHW dy hI jV idMdy sn[
(9) Bw: gu`jr isMG dy nwm nwl Kws qOr pr ‘isrI mwn’ pd AwauNdw hY, kwrn eyh hY ik eyh sB ƒ ‘isrI mwn’ kih ky bulwieAw krdy sn, ies krky ienHW dI A`l BI ‘isrI mwn’ hI pY geI qy sB ienHW ƒ ‘isrI mwn’ kih ky s`dx lg pey[ -sMpwdk
jylH ic`TIAW
137
auqy BI hzwrW AwdmI sxy hiQAwrbMd puils dy Aw ky tut pey pr ienHW sUrbIrW ny AYsI sUrbrIqw nwl mukwblw kIqw ik sB dy dMd juV gey[ swry ibhwrI ielwky ivc isMGW dI sUrbIrqw vwlI DWk pY geI[ aunHW dy hI hiQAwr Koh ky aunHW nwl twkrw kIqw[ EVk ipMfW dy ipMf aunHW au~pr Aw pey[ mhIinAW dy iF`foN Bu`Ky, nMgy bxW jMglW ivc idn rwq iPridAW dy pYr pihlW hI ClnI ClnI hoey vy sn[ jwnW hIl hIl ky lVy[ sYNkVy GwvW nwl Gwiel ho ky EVk mUrCq ho ky DrqI qy ifg pey[ if`gy ipAW dy nyVy koeI nw Awvy[ ienHW ivcoN sRI mwn BweI gujr isMG dI juD sUrbIrqw dI vwrqw AkQnIX hY[ AnykW hI GwE CvIAW dy srIr auqy bVy bVy fUMGy sn, koeI nhIN AwKdw sI ik auh bcxgy pr QoVy idnW ivc hI GwE imt gey pr AYsy imty ik nvyN nroey ho gey[ do s`jx Bw: n`Qw isMG (DuMn) Aqy Bw: hrI isMG (k`kV) kuC idnW ipCoN bnwrs qoN PVy hoey Aw gey[ jd swry iek`Ty Awx hoey Pyr aunHW au~qy muk`dmw clwieAw igAw[ vDwvw rwm horW dw m`kU b`J igAw[ ienHW ƒ qW szwvW ho geIAW pr vDwvw rwm dy sMg krky AweI.jI. ƒ BI qkVw syk lg igAw[ ausdI srkwry drbwry bVI bdnwmI hoeI ijsdI aus ƒ bVI nmoSI AweI[ ies dw gumr r`j ky Pyr BgauVy s`jxW auqy hI kiFAw[ jdoN SwhI rihm dw AYlwn hoieAw Aqy pMjwb dy rwjsI kYdIAW ƒ C`fy jwx dw hukm hoieAw qW swfy lwxy ivcoN AweI.jI. ny BgauiVAW ƒ C`fx dI sPwrS nw kIqI[ Aqy dws dy bwry BI qmkI ivc Aw ky pMjwb gvrnmYNt ƒ ieh irport kr bYTw sI ik ieh sB hwdsw rxDIr isMG dI aukswht nwl hoieAw[ cwhy ipCoN TMfw pY ky auh bhuq pCqwieAw ik mYN kI kr bYTw, nwhk drvyS ƒ aUj leI pr ipCoN pCqwey kI bxdw hY[ aus dI klm vwhI dw Pl swƒ BI Bugqxw ipAw[ auh jwxy! ievyN hI hoxw sI[ ATwrW BgauiVAW ivcoN iek BI nw CuitAw[ pr dUjy nw B`jx vwilAW s`jxW ivcoN 19 s`jx Cut gey[ dws Bwxy AMdr AMdry gzdw rih igAw[ Bwxy AMdr ievyN hI hoxw sI[ BwvyN fI.sI., AweI.jI. Awdk eyvyN hI kihMdy huMdy sI ik ausy rpot dy kwrn mYƒ riKAw igAw[ ieh qW:
gurvwk dy Bwv Anuswr eyvyN hI hovxI sI[ iksy qy Akwrn doS kI Q`pIey[ ACw:- “ijQY rKih bYkuMTu iqQweI]”**
swƒ qW Cutx Cutwaux dw rqI BI gumyh nhIN sI[ Anyk pRkwr dIAW auiKAweIAW dw swhmxw krdy hoieAW BI icq ibrqI iek Aloikk Awqm Aihlwd ivc rihMdI sI[ v`Ko v`K dVivAW ivc qVy hoey pMKxUAW ƒ nwm bwxI kIrqn dw sihj AnMdI cogw pRspr siqsMg dy pRBwv kr ky suqy suBwv hI imldw rihMdw sI[ ies leI ipMjry pey pMKIAW dIAW ibrqIAW cVHdIAW klW dy Awqm AOjI iKVwau ivc rihMdIAW sn[ dws dI ies AnMdI lor Kyf ivcoN A`K kdy nhIN auGVdI sI[ jd qweIN ieh au~nIAW dw j`Qw CuitAw
* gUjrI vwr m: 5, 523 ** mwJ m: 5, 106
jylH ic`TIAW
138
nhIN qd qweIN iek Aqut AnMd hulwsI siqsMg bixAw hoieAw sI, ikauNik ienHW ivcoN vIr Bw: Aqr isMG jI swrKy bwxI dy pRym rsIey cqo pihr AMimRq vrKw krdy hI rihMdy sn[ sBs ƒ bwxIAW dy suxwaux dw eyfw cwE ik iek dUjy qoN vD vD ky pwT suxwvx leI aumwhy bxy rihx[ iek imMt vI ivrvw nw jwxw, kdy iksy pRymI ny rcnw lw dyxI kdy iksy ny[ bwxIAW qoN Cut keI sYNkVy Sbd vI pRymI jnW ny kMTwgr kr rKy sn Aqy bwxIAW BI pry qoN pry pRym DuMnIAW sihq srvx krwauxIAW[ iek dUM iek ny vD vD ky cwau ceIey auqSwh sihq pRym pwT aucwrn krny[ iek hitAw dUjw lg igAw[ jo bwxIAW dws ny ijs iksy ƒ kMT krn leI auqSwh idqw, iqs iqs ny soeI bwxIAW kMT kr leIAW[ bwzy s`jxW dy qW ieqny iqKy cyqy sn ik idnW ivc hI suKmnI swihb, Akwl ausqiq jyvf gMBIr bwxIAW kMT kr leIAW sn[ ijauN ijauN kMT krI jwxw iqauN iqauN mYƒ suxwaux leI vD vD ky Avwzy mwrny[ BweI swihb jI mYN suxwvW[ bwxI dy pwTIAW dy nwm qy jo jo bwxIAW qy Sbd aunHW dy kMT sn Xw ijnHW dy auh pwT krdy sn, aunHW dw vyrvy sihq nkSw nwl idqw jWdw hY-
ies nkSy ivc ‘k’ qoN Bwv kMTwgr dw hY Aqy ‘pw’ qoN Bwv ijnHW dw pwT mwqr dw inqnym hY[
1920 dy SwhI AYlwn Anuswr 17 s`jxW dI irhweI ies ibD bwxI dy ^Ub prvwh cldy rhy ik eyqny ƒ 1920 dy ArMB ivc mwrc
mhIny AsW 45 swQIAW ivcoN eys nkSy ivc idqy nMbrW Anuswr nMbr 1, 2, 7, 10, 12, 23, 28, 30, 31, 34, 36, 37, 39, 40, 41, 43, 44 sqwrW s`jx qW SwhI AYlwn Anuswr irhwA ho gey Aqy nMbr sqwrW pihlW hI Cut cu`kw sI[ nMbr solW jylH ivc hI clwxw kr igAw[ Aqy nMbr 5, 25, 33 hrn/irhwA ho gey sn[ so bwkI AsIN 23 swQI rih gey ijnHW ivcoN nM: 3, 4, 6, 8, 11, 13, 14, 15, 21, 22, 24, 26, 27, 29, 42 nMbrW vwly swQI BgauiVAW ivcoN sn, jo Pyr vwps Aw gey sI[ bwkI AsIN A`T swQI sW ArQwq dws Aqy nMbr 9, 18, 19, 20, 32, 35, 38 [ ienHW A`TW ivcoN dws qW ieauN CutxoN rih igAw AwKdy hn ik myry auqy BgauiVAW ƒ Bjwaux dw ielzwm l`gw sI[ so mYN qW ies ielzwm dw iSkwr ho igAw[ bwkI s`qW ivcoN nMbr 19 qy 38 &OjI ^qrnwkW ivcoN smJy gey[ nMbr 18, 35 PWsI tutI vwly sn[ (not:- PWsI dI szw tu`tIAW vwilAW ivcoN isvwey BweI prmwnMd dy SwhI AYlwn duAwrw hor koeI nhIN CuitAw) Aqy nM: 9, 20, 32 eys krky CutxoN rih gey AwKdy hn ik ienHW auqy pulItIkl fwikAW ivc Swml hox dy ielzwm sn[ so bhuq swry gurbwxI pwTW dy prvwh clwaux hwry AnMdI dwqy myry vIr BweI Aqr isMG swrKy s`jx irhwA ho gey[ ies krky siqsMg AKwVy dI auh gihmw gihm qW cwhy nw rhI pRMqU Pyr BI myry gurmuK vIr BweI krqwr isMG swrKy nwm dy rsIey s`jx bwxI pwT dw prvwh dw Kws AnMd bKSx vwly aupkwrI jn myry nwl rih hI gey[ vIr krqwr isMG jI dw qW Ajyhw jog sMjog juiVAw ik jd
jylH ic`TIAW
139
qweIN dws bMdIKwinAW AMdr irhw qd qweIN muV mYQoN ivCoVw hI nhIN hoieAw[ ijQy ijQy ijs ijs jylH ivc dws dI bdlI hoeI iqQy iqQy hI myry sMg swQ gey[ ieh koeI pUrblw sMjog sI ijs krky siqsMg mIq imlwp AYQy jylHW AMdr hI Bugqxw sI[
gurvwk dy Bwv vwlw Ajb jog sMjog ies sjx syqI bixAw[
slytW dw mwmlw
hzwrI bwZ jylH sMbMDI Anyk smwcwr vrnx krnXog hn pRMqU jy swirAW ƒ lyKxI AMdr ilAweIey qW bhuq ivsQwr ho jWdw hY[ ies krky Kws Kws smwcwr sMKyp mwqr hI ilKx dI pRyrnw hoeI hY[ 1919 dy AKIr ivc Ajy Cutx vwlw pUr AMdr hI sI ik dws nwl iek hor AxhoxI Gtnw ho geI[
pwty KW gory dw tMtw
* sUhI m: 1, 729
jylH ic`TIAW
140
vDwvw rwm dy auqwrU ho ky cly jwx ipCoN jo jylHr aus dI QwauN lwieAw igAw auh iek imltrI puils dw gorw Ahudydwr sI[ bVw irSt puSt, motw Jotw sI pr Akl dw motw hI sI[ lweIlg Aqy S`kI suBwau vwlw prly drjy dw sI[ iek idn dws gaUSwlw ivcoN (jo jylH ivc hI sI) smuMdr soD ky AwieAw qW AwauNdy ƒ vIr dl isMG dI ilKI hoeI slyt myrI koTI ivc AweI peI sI[ mYN jo pVHI qW gupiq ibvsQw dy kuC gUVH BwvW dI gMF KulHx pRQwie puCigC kIqI hoeI sI[ Aqy kbIr swihb dy slokW ivcoN iek do slokW dw Bwv puiCAw hoieAw sI[ dws ny XQw boD igAwq, auqr ilK ky Byj idqw[ myrI koTI ivcoN slyt lY jwx vwlw inkilAw hI sI ik auproN gorw vwrfr gSq krn Aw igAw[ (swfy nimq cwr gory vwrfr svw svw sO dmVy dIAW qnKwhW auqy rKy hoey sn)* ieh gorw bVw hI bd-Ko Aqy isrVI suBwau vwlw sI[ Aqy hr iksy dw burw locx vwlw sI[ ies ny auh slyt Koh ky gory jylHr dy jw pyS kIqI Aqy auproN ieh cuAwqI lw idqI
* 18 isMGW dy hrn hox ipCoN Kws qkVweI rKx leI cwr gory vwrfr (ispwhI) qy iek purwxw gorw ispwhI Pst klws jylHr bxw ky pMjwbI kYdIAW pr lwey gey[ ienHW gory ispwhIAW dy idmwg ivc ieh smweI hoeI sI ik cUMik AsIN gorI kOm dy hW, eys leI ihMdusqwnI cwhy auh d&qr dy bwbU, ihMdusqwnI Cotw jylHr qy cI& hYfvwrfr Xw ispwhI hn, auh swƒ bVy swihb kI mwiPk ‘slwm’ boilAw krn[ Kws krky is`K kYdI, jd AsIN pihry pr jweIey qW ispwhI dy ieh Awvwz dyx pr ik ‘srkwr slwm’ KVy ho jwieAw krn[ isMGW ny ikhw ik ieh ispwhI hn, A&sr nhIN[ AsIN ienHW dy Awaux qy KVy nhIN hoxw[ EDr ihMdusqwnI bwbU Awid BI eynHW qoN qMg sn, ikauNik eyh gory d&qr ivc jw ky kursIAW m`l ky bYTy rihMdy sn[ qy aunHW ƒ KVy rihxw pYNdw sI[ isMGW dy ft jwx ƒ dyK ky auh kihx l`gy ik qusIN eyh tMtw mukwE, swfy pwsoN nhIN mukdw[ gory vwrfrW ivcoN iek jo bVw s^q suBwau qy AwkV KW sI, ijs dw izkr BweI swihb ny kIqw hY, AwkV KW hox krky eys ƒ isMG ‘pwty KW’ krky sddy sn[ iek idn jd ieh fIaUtI pr AwieAw qy ispwhI ny ‘srkwr slwm’ dI Awvwz idqI qW koeI KVw nw hoieAw[ ijDroN auh AwieAw auDr pihlI koTI ivc inhMg gMfw isMG bMdsI[ aus ƒ dyK ky AOKw ho ky boilAw, ‘qum ikauN KVy nhIN hUey, slwm ikauN nhIN kIAw?’ inhMg isMG ny auqr idqw, ‘qyry vrgy ic`ty ZulwmW ƒ slwm ikauN krIey?’ qy Quk idqw[ pwty KW ipCy ht ky jylHr ƒ lY AwieAw[ Pyr jylHr nwl inhMg isMG dI glbwq hoeI, aus ny vwrfr dI hqk krn dI rpot ilK idqI[ jd supRMtMfMt dy mwmlw pyS hoieAw aus ny puiCAw- ‘vwrfr swihb kI hqk ikauN kI’? inhMg isMG- mYN hqk koeI nhIN kIqI, isr& ies ƒ slwm krn leI KVw nhIN hoieAw[ eyh ispwhI hn, iqMn-iqMn GMty bwd pihry qy bdldy hn qy pMdrW pMdrW imMt bwd gSq krdy hn[ kI AsIN ienHW ƒ swrw idn slwmW krn ivc hI rhIey? ispwhI ƒ slwm krn dw koeI dsqUr nhIN[ kI klH ƒ jo swfy pr koeI gorw mwSkI, BMgI Xw nMbrdwr kYdI gorw lg igAw qW kI AsIN aus dI ic`tI rMgq krky aus ƒ slwm krdy irhw krWgy? jy qusIN slwm hI krwauxI hY qW qusIN AwpxI vrdI ienHW ƒ dy ky cly jwE, iek vwrI idn ivc AwieAw krn, AsIN ienHW ƒ supRMtMfMt smJ ky slwm kr idAW krWgy[ ies pr supRMtMfMt ny jylHr qoN dsqUr puiCAw qW Coty pMjwbI jylHr ny ‘jylH-mYnUAl’ kF ky idKw idqI ik supRMtMfMt qoN ibnW hor iksy dy Awey qoN KVy hox dI loV nhIN[ supRMtMfMt ny hukm idqw ik gory ispwhI dy Awaux pr koeI KVw nw hovy qy gory ispwhI d&qr ivc Aw ky iblkul nw bYTx, AwpxI ifaUtI pUrI krky cly jwx[ ienHW goirAW dy nwl hI pTwx &OjI Awey sn jo jo cwr idn hI Tihry[ ikauNik &OjI isMG aunHW dIAW pltxW dy hI sn[ Pyr gorKy imltrI puils vwly Awey, mhIny q bwd auh BI cly gey[ (sMpwidk)
jylH ic`TIAW
141
ik rxDIr isMG ny gaUSwlw ivcoN AwauNdy ny ieh sunyhw iksy ƒ ilK ky ByijAw sI[ BVkUSwh gory jylHr ny BVk ky Aqy ibnW qPqIS kIiqAW hI rport jV mwrI Aqy nvyN supRMtMfMt ƒ myry auqy cVHw ilAwieAw[ myrI blw ƒ BI ieh cyqy nw ik ienHW kI kUV dy phwV Fwhy hn[ myry ihstrI itkt auqy rpot jV mwrI ik gaUSwlw ivc jw ky bwhr dIAW ^brW ilAwauNdw hY Aqy auhI ^brW Awpxy swQIAW ƒ ilK ilK ky sYlW ivc hI pTwauNdw hY[ ieh ielzwmI rpot sI ik ijs ƒ suxdy swr hI supRMtMfMt isr qoN pYrW qweIN BK auiTAw Aqy myry pws ipCoN AwieAw pr itkt auqy KVI hQkVI Aqy fMfw byVI lgy rihx dI szw pihlW hI ilK ilAwieAw[
qurq Purq hI pMjW imMtW ivc cVH ky Aw gey[ AwauNdw hI supRMtMfMt mYƒ ieauN boilAw AMgryzI ivc:
supRM:- What is the matter? (ikauN rxDIr isMG ikAw bwq hY?) mYN: hux mYQoN pu`Cx dI kI loV hY? szw qW qusIN mYƒ pihlW hI dy ilAwey ho[ supRM:- kOx kihqw hY? mYN- myrw ihstrI itkt kihqw hY[ supRM:- ihstrI itkt qo qumHwry pws rihqw nhIN nw qum ko kBI idKwieAw jwqw hY[ mYN- AsIN quhwfy kbzy ivc hI itkt dy huMidAW sB kwly lyK (contents) itkt qoN
pVH lYNdy hW[ ieh siqgurU dI swƒ bKSS hY[ supRM:- (bwbU sYl iencwrj ƒ Bmk ky) AYsw mwlUm hoqw hY ik qum itkt ky sB lyK
(contents) ies ko idKw dyqy ho vrnw ies ko ikAw ielhwm hoqw hY? imstr mIk (Mr. Meak), jylHr- nhIN swihb! jb sy itkt pr ilKw pVHI ies
rpot bwry hUeI hY aus vkq sy itkt myry kwbU myN mih&Uz rhw hY[ myry AisstYNt kw koeI ksUr nhIN[
supRM:- qb qumHwrw ksUr hogw[ qum ny Kud ies ko bqwieAw hogw[ jylHr- hzUr! itkt pr ilKw pVHI huMdy swr hI mYN Awp dy swQ is`Dw ieDr ƒ clw
mYN- pr ieh kdy nhIN suixAw ik qPqIS qoN pihlW hI szw ilKI jwvy[ supRM:- nhIN, AYsw hrigz nhIN hogw, pUrw iensw& hogw[ mYN- A`Cw Pyr pihlW mYƒ d`so ik myry auqy kI ielzwm lwieAw igAw Aqy myry ivruD
kI rpot ilKI hY? supRM:- qumHwry briKlw& Xyh rpot hY ik qum Awpxy swQIEN ky swQ nwjwiez ^qo
ikqwbq krqy ho jo jylH kwƒn ky iKlw& hY[ mYN- ies dw Awp dy pws kI sbUq hY? supRM:- Xyh slyt aus kw sbUq hY[ mYN- (h`s ky) slytW qW swirAW ƒ hI imlIAW hoeIAW hn[ ilKx pVHn vwsqy hI
aunHW ƒ id`qIAW hoeIAW hn[ Aqy Awp ny hI id`qIAW hn[ supRM:- pr nwzwiez ilKq pVHq vwsqy nhIN dI geIN[ mYN- Awp ny pVHw ky dyiKAw hY ik aus aupr kI iliKAw hoieAw hY? supRM:- jylHr swihb kI irport hY ik qum gaU-Swlw myN jwqy ho AOr bwhr kI ^bryN
lw ky vuhI Aw ky Awpxy swQIEN ko ilK sunwqy ho[ mYN- Awp dw iek ispwhI AOr iek jmWdwr myry swQ rihMdy hn[ iek dm BI mYQoN
lWBy nhIN huMdy[ aunHW dI spYSl ifaUtI qusW eysy kwrn hI lw CfI hoeI hY[ kI qusW aunHW qoN puiCAw ik gaU-Swlw ivc bwhr dIAW ^brW ikQoN AwauNdIAW hn? auQy gaU-Swlw ivc svwey guAwly dy hor koeI myry nyVy nhIN AwauNdw[ auh guAwlw BI mhW Axjwx gMvwr hY[ nw kuC piVHAw nw iliKAw Aqy nw hI auh jylH hwqy qoN bwhr jWdw AwauNdw hY[ Aqy Awp dy ispwhI, jmWdwr hr dm myry isr qy KVy rihMdy hn[ hor d`so gaU-Swlw ivKy kyhVI gupq ^br eyjMsI KulHI hoeI hY, Xw ikhVI vwierlYs l`gI hoeI hY ijQoN mYN ^brW ilAwauNdw hW?
supRMtMfMt ieh auqr sux ky cup kIqw jylHr dy mUMh vl dyKx lg ipAw[ mwnoN Kud inr-auqr hoieAw ivAw jylHr qoN auqr mMgdw hY[ iqs pr jylHr ny ies ibD aucwrn kIqw:-
jylHr- hzUr, ieho ispwhI qy jmWdwr hI bwhr dIAW ^brW d`s idMdy hoxgy[ mYN- ic KuS guPq (kI sohxw ikhw hY)! kI ieh ispwhI, jmWdwr mYƒ AYQy koTI ivc
hY[ ieh sB AsMbMDMq g`lW hn[ jylHr d`sy ik ies ny iks pwsoN slyt ƒ pVHwieAw hY? mYN dwAvy nwl kihMdw hW ik ieh slyt iksy ny nhIN pVHI, jy iksy qoN pVHweI geI hY qW aus qoN pVHI nhIN geI[ jy pVHI geI hY qW jwx buJ ky eyh aUj myry auqy GVI geI hY[ quhwfy swry Amly ivc Xw AweI.jI. Kud gurmuKI piVHAw hoieAw hY Xw cI& hYfvwrfr ikrpw isMG[ AweI.jI. qW dUr bYTw hY, kI ikrpw isMG cI& hYfvwrfr pwsoN ieh slyt pVHweI geI?
supRM:- cI& hYfvwrfr! qum ny ies slyt ko pVHw? cI& hYfvwrfr- nhIN hzUr mYQoN qW pVHweI hI nhIN geI[ mYN- (supRMtMfMt ƒ sOhyN) qb Awp ky jylHr ko khW sy ielhwm hUAw ik slyt pr
nwjwiez ^qo ikqwbq drj hY? ies pr swry Aml vwly sxy supRMtMfMt dy muskVIey h`sx lg pey[ supRM:- (cI& hYfvwrfr ƒ) ikRpw isMG! lo, ies slyt ko pVHo AOr hm ko suxwE ies
pr ikAw ilKw hY[ ikRpw isMG ny pVH ky suxwieAw Aqy smJwieAw ik ‘hzUr ies pr qo gurbwxI kI
bwqyN ilKI hYN[ kuJ kbIr swihb ky slokoN kI ivAwiKAw kI hUeI hY AOr kuC Drm kI bwqyN hYN[’
jylHr ny supRMtMfMt dy kMn nwl mUMh lw ky kuC kwnw-PUsI kIqI ijs dw sw& mqlb mYN smJ igAw Aqy jylHr ƒ vMgwr ky AwiKAw ik ‘ieQy kwnw-PUsI Aqy sorm soirAW dI kuC loV nhIN, sw& sw& brmlw kho jo kuC kihxw hY[ Agy qusIN myry qy JUTI quhmq lweI hY Aqy hux qusIN hYfvwrfr qy ieh quhmq lw rhy ho ik ieh is`K hY Aqy ies dw hm-mzhb hox krky ies dI rwie krdw hY[ A`Cw jy cI& hYfvwrfr auqy ieqbwr nhIN qW AweI.jI. pws ies slyt ƒ ByijAw jwvy Aqy Pyr jo auh &Yslw dyvy so prvwn kIqw jwvy[’ ies pr supRMtMfMt Aqy jylHr doeI AMdro AMdrI bVy hI Srmswr hoey[ pr k`cy huMdy hoey hux g`l ƒ hor pwsy twlx l`gy[
jylHr- (mYƒ sOhyN ho ky) kXw qum bqw skqy ho ik Xyh ilKI hUeI slyt qum ko iks ispwhI ny lw kr dI?
jylH ic`TIAW
144
mYN- ies svwl dw ieQy qA`lk hI kuJ nhIN[ jd slytW imlIAW hoeIAW hI ies krky hn ik ijnHW ƒ gurmuKI ilKxw nhIN AwauNdw Xw ijnHW ƒ gurbwxI dy ArQ nhIN AwauNdy, auh slyt Byj ky dUjy iksy jwxkwr qoN puC ilAw krn qW ieh svwl kI ArQ rKdw hY ik iks ny slyt ilAw ky idqI? jo srkwrI mulwzm ifaUtI qy hovygw auhI ieh syvw kr skdw hY[ Aqy AYsI KulH dw iejwzqI Awrfr ho cuikAw hoieAw hY[
ies g`l dw hY ik quhwfI iensw& krn vwlI Akl Kbq hoeI vI hY[ so Akl KbqIAW dI idqI slyt zbqI vwlI szw jylH iensw& dy nwauN auqy nw imtx vwlw D`bw hY jo kdy nw kdy rIkwrf ivc Aw ky rhygw[ Aqy quhwfy ies iensw& ƒ nSr kIqw jwvygw[
ieho jyhIAW g`lW sux ky sB ny isr ihTwhW sut ley[ supRMtMfMt ny myrw ihstrI itkt h`Q ivc PiVAw Aqy jo szw ilK ky ilAwieAw sI so kYNsl kr idqI ArQwq aus auqy klm Pyr idqI[ aus dy QwauN hor koeI szw nhIN ilKI, zbwnI Awrfr id`qw ik sB dIAW slytW zbq kr leIAW jwx[ itkt jylHr ƒ PVw idqw[ jylHr dI bVI hqk hoeI[ auh AwPirAw iPry Aqy kcIcIAW v`ty ik ikvyN koeI in`gr szw imldI[
duD bMd so EdoN qW aus dI kuC nw v`tI geI pr ipCoN d&qr ivc jw ky Awpxw g`c k`F ky hI
irhw, Aqy szw ilK ky hI swh ilAw[ ^br nhIN supRMtMfMt qoN mnzUrI leI ^bry nhIN leI pr Awpxy dsq^qW hyT hI myry ihstrI itkt auqy ieh szw ilK mwrI ik ‘Awpxy h`QIN duD cox dw h`k AiDkwr ql&, gaU-Swlw jwxw bMd, ikauNik gaU koTI ivc nhIN ilAWdI jw skdI, ies leI hspqwl qoN coieAw cuAwieAw duD, ^wls duD imlygw[’ AwQxy hspqwloN coieAw cuAwieAw duD iek CtWk swbUdwxw qy Ctwk isriKMfI* mYƒ dyx leI ilAwey[ swbUdwxw isriKMfI doeI CtWk CtWk Br jo Awey sI so dws ny rK ley, qy duD vwps kr idqw[ AMgITI DuKw ky myrI koTI dy vyhVy AMdr ilAw idqI geI[ dws ny jl ivc swbUdwxw irMnH ilAw Aqy isriKMfI imlw ky CikAw Aqy sbr Sukr krky rwq bRwj irhw[ idn cVHdy ƒ Pyr myry auqy ktk cVH ky AwieAw Aqy ies ibD kVw JVI hoeI[
supRM:- rxDIr isMG! qumHwry aUpr do AOr rpot Awj hUAw[ eyk qo Xyh ik qum ny hukm AdUlI kI hY ik qum ny Kwxw vwps kr dIAw[ dUsrw Xyh ik qum Kwxw CoV kr Kud-kuSI (Awqm-Gwq) krnw cwhqy ho[
mYN- ieh doeI g`lW Zlq hn[ blik JUTIAW quhmqW hn[ nw qW mYN hukm AdUlI kIqI hY qy nw hI myrI nIXq Kud-kuSI krn dI hY[ AsIN is`K supny mwqR ivc BI AYsw
* KMf
jylH ic`TIAW
145
mhW pwp nhIN krdy ikauNik siqgurW dy bcnW Anuswr Awqm GwqI mhW pwpI hY[ so gurU dw is`K Awqm Gwq dw i^Awl krnw BI mhW pwp smJdw hY[
supRM:- iPr qum ny ikauN dUD vwps kIAw? mYN- ieh g`l qusIN jylHr imstr mIk qoN puCo[ ies ƒ A`CI qrHW mwlUm hY, blik
AweI.jI., fI.sI. (ifptI kimSnr) Aqy mYfIkl A&sr sB A&srW ƒ myrI ies prq`igAw dw pqw hY ik isvwey Awpxy Xw is`K dy h`QW qoN hor iksy dw coieAw cuAwieAw duD nhIN vrqdw Aqy iesy krky hI mYƒ gaU idqI geI sI[ so ies g`l dw &Yslw swry pihlUAW auqy bihs ho ky icrokxw ho cukw hY[ A`j nvyN isry mihz qklI& dyx dI ^wqr aus islisly ƒ Pyr CyiVAw jWdw hY Aqy myry Drm pRqigAw inbwhux dy XqnW ƒ Awqm Gwq krnw d`s ky JUTw ielzwm lgwieAw jWdw hY[
supRM:- mgr qum ny dUD vwps nhIN krnw Qw[ ies myN hukm AdUlI kw zurm qum pr zrUr Awied hoqw hY[ AOr Kud-kuSI krny ky ierwdy kw Sk BI pVqw hY[
mYN- nw hI ^ud-kuSI dy ierwdy dw Sk ho skdw hY Aqy nw hI hukm AdUlI dw zurm Awied hoqw hY[ ikauNik AYsw krnw huMdw qW mYN bwkI dIAW cIzW swbUdwxw qy cInI BI vwps kr idMdw[ jo Kwxw mYN Awpxy Dwrmk inXm Anuswr Kw skdw hW mYN rK ilAw Aqy Ck ilAw[ pr ijs Kwxy ƒ myrw Dwrmk inXm gRihx krn dI iejwzq nhIN idMdw, so moV idqw ikauNik ijs Kwxy ƒ mYN Kwxw nhIN aus dy rK skx dw kI &wiedw? duD ƒ jy rK Cfdw qW ^rwb ho jWdw, Aqy hor iksy dy kMmoN BI jWdw[
supRM:- (QoVy iqaur bdl ky Aqy iF`lw ho ky) ho! vYl! qb qum ny sB cIzy vwps nhIN kI sgoN swbUdwxw, SUgr (KMf) KwieAw[ (jylHr ƒ muKwqb ho ky) iPr Awp ny hukm AdUlI AOr ^ud-kuSI kI rpot ikauN kIAw?
jylHr qW nIvIN pw igAw, kuC nw boilAw pr mYƒ mOkw iml igAw[ mYN- AYqnw Sukr kro ik jylHr ny Awpxy Awp szw BI nhIN ilK idqI, Ajy qW rpot
hI ilKI hY[ supRM:- Xyh kBI ho skdw hY? jylHr ko szw ilKny Xw szw dyny kw koeI A^iqAwr
nhIN[ mYN- qW myry duD bMd krn dI szw iks ny ilK idqI? supRM:- ho! Xyh szw koeI nhIN qum ko dI geI[ ieMqzwmIAW mwmly bwry jylHr ko
AKiqAwr hY ik munwsb kwrvweI kry[ mYN- jylH dy ieMqzwmIAW mwmly bwry jylHr Awp ƒ slwh mSvrw dy ky Aqy Awp dw
hukm hwsl krky aus hukm dI qwmIl pRQwey Aml drwmd krw skdw hY, pr AwpoN hukm nhIN ilK skdw[ nw hI AYsy hukm dw Awpxy dsq^qW hyTW ihstrI itkt auqy koeI rIkwrf kr skdw hY[ KwD ^urwk pRQwie supRMtMfMt AQvw mYfIkl A&sr qoN ibnW hor iksy jylH A&sr ƒ ihstrI itkt auqy hukm cwVHn dw AKiqAwr nhIN[ dyKo! myry ihstrI itkt auqy Kurwk bwry swrI ihstrI dw rIkwrf mulqwn jylH qoN lY ky Xw qW mYfIkl A&sr ilKdy rhy hn Xw ^ud supRMtMfMt Aqy auh BI myry swhmxy ilKdy rhy hn
jylH ic`TIAW
146
jYsw ik gaU dyx Aqy duD lgwaux dw Aqy pRSwd htwaux Awidk dw[ ies jylH dw rIkwrf hI dyK lvo, supRMtMfMt Xw mYfIkl A&sr dy h`QW dw iliKAw hoieAw hI imlygw Aqy auh BI myry swhmxy iliKAw hY[ Awp ny klH Awpxy h`QIN pihlW ilKI szw ƒ kYNsl kIqw hY pr hwSIAw kuC nhIN cwiVHAw Aqy nw hI koeI zbwnI Awrfr idqw[ zbwnI Awrfr jo idqw hY so slyt bMd krn dw idqw, Kurwk bMd krn dw nhIN idqw[ ieh sB kuC ipCoN jw ky myry itkt qy hukm cwiVHAw igAw hY Aqy Awp dy hukm qoN ibnW Xw Awp dy hukm dy ault jylHr ny cwiVHAw hY ikauNik hukm qW quhwfw slytW bMd krn dw hI sI, ies ny aultw duD bMd kr idqw[ so Awp dI hukm AdUlI Awp dy jylHr ny kIqI hY Aqy aultw ielzwm myry auqy l`gdw hY[
supRM:- muJy hYrwnI qo ies bwq kI hY ik qumko ien bwqoN kw pqw kYsy lg jwqw hY[ qumko kYsy pqw lgw ik jylHr ny qumHwry itkt pr AYsw ilKw?
mYN- cwhy ikvyN pqw lg igAw[ qusIN d`so ieh g`l TIk hY Xw nhIN? supRM:- hY qo AYsw hI pr qum ko szw koeI nhIN dI geI[ qumny szw smJ ky protYst
(protest) ky qOr pr Kwxw Kwxw CoVw[ mYN- hrigz nhIN, isr& AwpxI Drm prq`igAw pwlx dy leI[ supRM:- (jylHr ƒ sOhyN) ikAw gwie ko sYl blwk myN lwny kw ieMqzwm ho skdw hY? jylHr- bhuq muSkl hY, eyk AwD idn ho skdw hY, roz roz nhIN[ mYN- sB kuC ho skqw hY, jy krn dI dlIl hovy[ dlIl qW duK dyx dI hY[ Blw
ies ibD bYTy auqy hI supRMtMfMt qy aus dw lwau lSkrI lwxw gSq krdw drvyS duAwry Awx Kloqw[ ^br nhIN, ikqnw icr KVoqw irhw hoaU[ swƒ qW kuC pqw nhIN, nw aunHW dI bulwaux clwaux ihlwaux ƒ ihMmq peI, nw Awpy iprm rsIAVI surqI KulHI, nw suirq rsIAVI dyhurI ih`lI[ rMg clUlI cyhry dw joq jlwl vyK ky jrvwixAW dI zurAq hI nhIN peI ik ies jwgRq inMdRw qoN jgwaux[ qkVw icr KVo KVo ky cly gey[ aus vyly jo hwzr sn, auh d`sdy sn ik aunHW dy ihridAW auqy koeI AYsI hYbq CweI ik buq bx ky KVo rhy[ aus idn dUhrI rONd AwQxy iPr Aw kIqI qW ^wlsw swvDwn sI[ AwauNdy hI mYƒ cyqMn-surq vyK ky supRMtMfMt ny myrw ihstrI itkt h`Q ivc PV ilAw Aqy mYQoN ies ibD buJwrq buJx lgw-
supRM:- vYl rxDIr isMG! bolo ABI qk kuC Kwny pIny ko idl nhIN krqw? dUD mWgqy ho qo dUD vwlI vuhI gwie hwzr hY[ Awpny hwQ sy Kwxw iqAwr krnw mWgqy ho qo rwSn lgw dyqy hYN[
ipClI quk bwrMbwry auTy Aqy Pyr rhwau auqy jw ilvqwr Fuky[ supRMtMfMt Pul ky fofw ho igAw[ aus Ajwx jn ny jwqw ik ‘swihb’ dw pd aus auqy hI Gt irhw hY Aqy KuSwmd cwplosI cwt dy irhw hY[ prMqU mugD ƒ ieh pqw nhIN ik sBnW dy isr auqy iek ‘scw swihb’ TWfw hY jo sBnW dI pRiqpwl krdw hY Aqy sB isRStI dw dwqw Aqy jIvn ADwr hY Aqy sBnW dI swr lYNdw hY[ so ies Alpg buDI vwly gory dI Akl ivc ieh ‘swihb’ pd inj pd aupr hI ieSwrq hoieAw jicAw Aqy ies Axhoey b&x bPwaux ivc b`P ky ilP igAw Aqy KuSI ivc kpiVAW qoN bwhr ho boilAw-
‘luknw’ sI[ ies dI aumr qW igAwrW swl dI pr Akl aus dI vfyrU bzurgW dy BI kMn kuqrdI sI[ ieh jmWdrU hI cqr buDI jMq sI[ ies ƒ gurmiq siqsMg dw pwh sB qoN pihlW ciVHAw, ies ny kys BI rK ley[ pr iek vwr ieh bImwr ho igAw[ bImwrI dy by-hoSI ivc eys dy mwipAW ny ies dy rKy hoey kys kt idqy[ jd ies ƒ hoS AweI qW bVw ivAwkul hoieAw qy rovy ibllwvy Aqy muV ky kMm auqy jylH ivc nw Awvy ik kyhVy mUMh pMgq ivc jw ky bhW[ jd qweIN aus dy Pyr auqny hI kys nw Aw gey qdoN qweIN AwieAw hI nw[ ieh ‘inkU luknw’ AYsw cqr sI ik Aswfy pMjwbIAW dI v`Ko v`K koTIAW ivc iPrdy qurdy sB dIAW ^brW ilAw idMdw huMdw sI[ Aqy ies ƒ hoVdw koeI nhIN sI[ Aswfy swry swQI ies nwl ies krky hI bhuqw ipAwr kirAw krdy sn[ Aqy ieh bwlkw sB ƒ iek iek krky jwxdw sI[ sBs dy pRym sMdysy iek dUjy pRqI ApVw idMdw huMdw sI[ aunHIN idnIN swfy swQIAW dw pRspr pRym ipAwr BI hd drjy dw huMdw sI[ eyQy iek pRym Gtnw dsy ibnW AgwhW nhIN qur huMdw[
BweI s`jx isMG nim`q jpujI swihb dy pMj pMj pwT qy Ardwsw Bw: s`jx isMG jI dI auNglI kt jwxI qy auprySn nw hox dI AjIb Gtnw
iek vwrI myry lwgy dI koTI ivc vIr s`jx isMG nwrMgvwl ASnwn krky mYƒ bwxI dw pwT krky suxwaux lgy qW swDU rwDw isMG ny (jo aus vyly pihry qy sn) myrI koTI AMdr Aw ky mYƒ disAw ik “swDU jI! iek Ascrj Gtnw ho geI hY[ mYN qo dyK kr dMg rih igAw hUM[ s`jx isMG kI auNglI kt geI hY AOr aus myN sy ^Un jwrI hY pr vuh Awp ko pwT AYsw AnMd sy suxwie jw irhw hY jYsy aus kw auNglI ktI hI nhIN, DMn hY siqgurU
jylH ic`TIAW
151
ky is`K! DMn kmweI!!’ dws ny pwT ivc hI pauVI dw Bog pYx pr s`jx isMG ƒ Awvwz mwrI- ‘ikauN vIr jI kI fOl hY, ieh Kyf ikvyN vrqI?’ qW auh boly ik ‘kuC nhIN[’ pwT Pyr krn lg pey[ pr swDU rwDw isMG jI dUjI iCn hI s`jx isMG dI s`jI cIcI dw kitAw hoieAw ppotw lY ky myry pws Awey qW mYN aus ƒ AwiKAw ik jw ky aus dI auNgl nwl hI ies joV idE[ auh ievyN jw ky krn l`gw pr s`jx isMG ny krn nw idqw Aqy AwiKAw, ‘ieh Bwxw hI eyvyN sI[ hux ieh nhIN juVygI[ ikauNik k`tI ƒ icr ho cu`kw hY Aqy lhU bhuqw swrw inkl cukw hY[’ iek qW aus ny bcn nw mMinAw, dUjy aus ny AwpxI cIcI dy tuMf ƒ pwxI b`qI bMnHx dy QWauN qyl ivc boV idqw[ aus dI ibK cVH geI Aqy jrmIsweIf ho igAw, plm dOV geI, bWh suj ky BVolw ho geI[ q`qkwl Aqy qurMq hI hspqwly rpot idqI geI[
aunHW idnW ivc iek nvW supRMtMfMt AwieAw sI[ auh nwly AweI.AYm.AYs. isvl srjn hY sI[ so mYfI: A&sr dI ifaUtI auhI krdw sI[ ieh gorw srjrI Aqy iq`b dohW ivc bVw mwhr sI[ Aqy AsW pMjwbIAW dw ielwj qW ieh ^ws ZOr nwl krdw sI[ rpot imlxswr hI auh BijAw AwieAw, aus dw nwm im: &rYfirk sI[ AwauNdy swr hI aus ny s`jx isMG dw mulwhzw kIqw Aqy hukm idqw ik ies ƒ hspqwl lY c`lo[ AsIN swirAW ny ^ws kr dws ny aus ƒ vIr s`jx isMG dw ielwj krn leI qIbr qkIdI auuqkMTw pRgt kIqI[ Aqy aus dI syvw leI Aswfy ivcoN iek do sjx swQ lYx jwx leI BI AwiKAw, pr aus ny swƒ Brosw idvwieAw ik s`jx isMG dI syvwdwrI hr pRkwr BlI ibD hovygI[ qusIN ieqmInwn Aqy idl jmweI rKo[ auNglI ktx dI Gtnw pRQwie pVqwl krn vwly mwmly ƒ BI auh ivcy hI Cf igAw ikauNik ies qrHW krnw ielwj ivc qqpr hox leI ibGnkwrI sI[
Swm ƒ myry pws Cotw fwktr AwieAw Aqy aus ny d`isAw ik s`jx isMG dI hwlq bhuq ivgV geI hY[ swry srIr ivc plm dOVn dw ^qrw hY[ bwhroN BI isvl srjn mMgvwieAw igAw hY[ aus dI Aqy swfy swirAw dI eyho rwey hY ik bWh k`ty jwx ibnW hor koeI cwrw nhIN[ so svyry hI bWh k`tI jwvygI[ ikauNik mYfIkl borf dw ieh Aw^rI &Yslw ho cu`kw hY[ auh qW ieh suxwauxI suxw ky cilAw igAw Aqy dws ny ies blwk Aqy ierd igrd blwkW dIAW koTIAW ivc swry vIrW ƒ ieh mMd soie suxw ByjI[
BweI s`jx isMG nimq jpujI swihb dy pMj pMj pwT qy Ardwsw sB dw ieh &Yslw hoieAw ik AMimRq vyly auTdy hI ieSnwn krky swry s`jx pMj pMj
pwT jpujI swihb dy s`jx isMG dI nim`q krn[ so drdy idl dy idlI drd-vMdW ny AYsw hI kIqw[ dws ƒ pwTW dy Bog pscwq gupq pRyrnw ieh hoeI ik aus dI nim`q Ardwsw BI kIqw jwey[ so dws ny ibnW iksy dI slwh ley Aqy ibnW iksy ƒ d`sy hI gupq Ardwsw BI soD id`qw[ Ardwsy dy nwl ieh mMnqw BI mMnI geI, jo Aw muhwrI mMnI geI, ik ‘hy gurU rwmdws! vIr s`jx isMG jI dI bWh nw k`tI jwvy Aqy Awp dy droN GroN
jylH ic`TIAW
152
vIr dI bWh Arogqw dI b^SS ho jwvy Aqy svw dmVy dw kVwh pRSwd qyry drbwry krweIey[’ A`j myrI izMdgI ivc ieh pihlw idn sI ik kVwh pRSwd krwaux dI suKxw su`KI geI[ pr su`KI geI Acncyq hI[ imixAw imiQAw kuJ nhIN sI[ hux EDrlI vwrqw suxo ik hspqwl ivc AYn ies smyN kI ibrqWq vrq irhw hY[ eyDr qW ies ibD:-
“vYdw sMdw sMgu iekTw hoieAw ] AauKd Awey rwis ivic Awip KloieAw ] jo jo Enw krm sukrm hoie psirAw ]
dy gurvwk vwlw suqy srMjwm bx igAw[ Aqy auDr hspqwl ivc fwktr lokW qy aunHW dy Amly dw iek`T ho irhw hY[ bWh k`tx dy sB sMd byq BI Aw gey[ jylH isvl srjnI supRMtMfMt vIr s`jx isMG dy srhwxy kmIz dIAW bWhW auqWh cwVH ky bWh k`tx ƒ Awx Kloqw[ A`gy vIr s`jx isMG Sbd lor dI inMdRw ivc SWq ipAw sI[ supRMtMfMt jwqw ik su`qw hoieAw hY[ boilAw, ‘auT! kloro &wrm suMG[’ vIr ny A`K auGyV ky AwiKAw, ‘kwhdy leI?’
supRM:- qyrI bWh k`tx dw auprySn hoxw hY[ vIr- qW Pyr kloro &wrm suMGwaux dI kI loV hY? insMg bWh ƒ kt ky judw kr dyvo[
jy ijmHk jwvW qW AwKxw[ eyh sux ky srjn dy srIr ivc iek Jrnwt jyhI iPr geI[ iek pwsy qW ies bIs
swlw is`K BujMgI dI dlyrI dyK ky dMg rih igAw, Aqy h`kw b`kw rih igAw ik ieh is`K iks im`tI dy bxy hoey hn[ dUjy pwsy aus dy h`Q ivc auqy auTx dI bWh k`tx dI ih`s hI nw rhI[ AYn ausy smyN aus ƒ iek hor Purnw sPurn hoieAw ik pihlW nSqr lw ky dyKIey, Swied gMdw ^Un nSqr nwl inkl jwvy Aqy &wiedw ho jwvy[ ieh Purnw Purn dI dyr hI sI ik auh ies pr Aml krn leI Awmdw ho igAw[ mwnoN koeI AmrI ieSwrw aus ƒ imilAw jo Agy AOiVAw hI nhIN sI[ b`s! jk qk hI krnI sI? nSqr lgw idqI Aqy gMdy ^Un dw prnwlw Cut igAw[ iCn ivc hI swrw sojw lih igAw Aqy swrw zihrwvw auqr igAw[ supRMtMfMt dI KuSIAW dI koeI h`d nw rhI[ auh iblkul nrwsw ho cu`kw sI[ koeI eyzdI iemdwd aus ƒ Aw imlI[ AwpxI h`QIN frYs kr ky Aqy iencwrj hspqwl ƒ qkVweI r`Kx dIAW qkIdW krky Aqy ^brgIrI qy syvwdwrI hdwieqW dy ky ^uSIAW ivc iKiVAw hoieAw m`Qw lY ky myry pws AwieAw qy boilAw, ‘vYl! rxDIr isMG! Awp kw swQI s`jx isMG iblkul qMdrusq ho igAw, i&kr m`q kro, aus kI bWh ko BI nhIN kwtw igAw[ AOr vuh qMdrusq BI ho igAw hY[’
hwQ ruknw hI Qw ik muJ ko Acwnk (suddenly) eyk AYsw sUJnw sUJw jo Awgy kBI sUJw hI nhIN[ ies myN zrUr koeI ^udweI iemdwd kw hwQ hY mgr bVI hYrwnI qo aus lVky dI dlyrI ko dyK kr hUeI- ik vuh iJjkw hI nhIN[ aus ko pqw hI nhIN ik iks kI bWh pr auprySn kIAw jw rhw hY[ aus kI qo bWh BI kt jwqI qb BI vuh qo hwie nw pukwrqw[ mwlUm hoqw hY ik aus vkq aus pr kuC rUhwnI qwkq qwrI ho rhI QI[
ies prkwr dI igt imt bolI ivc Awpxw AMdr auGwV ky cldw lgw Aqy dws gurU krqwr dy DMnvwd igAwn ivc mgn ho igAw[
(not: ies Gtnw dy ipCoN jd vIr surjn isMG jI gujrvwl dws dy pirvwr sihq myrI mulwkwq krn Awey qW aus smyN dws ny vIr surjn isMG ƒ ieh swrI Gtnw d`sI Aqy ibny kIqI ik sRI gurU rwmdws jI dy drbwr jw ky svw dmVy dwkVwh pRSwd vIr nimq krw dyx[)
ieh supRMtMfMt qn mn nwl lw ky AwpxI mYfikl A&sr vwlI ifaUtI Adw krdw sI Aqy Awpxy mwqihq fwktrW qoN bVw kMm lYNdw sI[ AYsw ifaUtI dw p`kw AMgryz A&sr AsIN G`t v`D hI if`Tw hY[ s`jx isMG dI Awpxy h`QIN Aw ky mlHm p`tI kirAw kry[ Awpxy AYisstYNtW dI do do GMty dI ifaUtI aus aupr hr dm hwzr rihx dI lw idqI[ idny rwq vwrI vwrI hr iek hspqwlI AYisstYNt hwzr irhw kry[ AYQoN qweIN ik Awp BI Awpxw Awrwm C`f ky rwq ƒ hspqwl ivc Aw Pyrw pwvy[ AYqvwr ƒ BI pUrI ifaUtI bjw jwvy[ AsIN aus dI ies hmdrdI BrI kwrguzwrI dy bVy mSkUr hoey Aqy aus nwl iml igl ky rihx lgy pr ies ƒ BI kuC icr ipCoN imstr mIk dw pwh cVH igAw[ Aqy aus dy h`QW ivc Aw igAw[
BweI inrBY isMG nwl mulwkwq 1920 ivc pMjwb qoN klk`qy spYSl kWgrs qy huMdw hoieAw vIr inrBY isMG myrI
mulwkwq krn leI jd hzwrI bwZ jylH cl ky AwieAw qW aus ƒ kul pMdrW imMt hI mulwkwq leI id`qy[ vIr inrBY isMG dI mulwkwq kwhdI hoeI ieh aus dw ihd-ibdwrnI vYrwg imlwp sI[ bs, glbwq koeI nhIN kIqI[ pMdrW imMt Br vYrwg nIr hI vhwauNdw irhw[ koeI koeI g`l hubkIAW lY lY kry Aqy AwhW Bry Aqy nYx Br Br rovy[ ^br nhIN aus ƒ kI vihx vg igAw[ mulwkwq kwhdI sI ieh qW rudn ivrlwpI krxwrs GtnI imlwp sI[ mulwkwq imlwp nhI, ieh qW AwKrI myl sI[ s`cmu`c AwKrI myl hI Bws irhw sI[ pMdrW imMt cmqkwr idKw ky cly gey pr sdw leI s`l judweIAW dy C`f gey[
ieh vIr jdoN mulwkwq ih`q hzwrI bwZ Sihr qoN pYrIN qur ky jylH v`l ƒ AMimRq vyly hI Aw irhw sI qW sVk qy AwauNidAW ƒ rwh ivc ienHW dy kMnI gurbwxI dy vYrwgmeI pwT dI imTI imTI iBxk peI[ ieh cukMnw ho ky suxn lgw pr bVI hYrwnI ivc ik Aijhy auidAwn bnI dys ivc gurbwxI dI DunI ikDroN auTI[ eyQy qW sB jWglI ibhwrI bsdy hn[ is`KI dw qW ieq vl nwm inSwn nhIN, nOvyN mh`ly dy slok mDur DunI ivc kOx
jylH ic`TIAW
154
pVHdw hY? hOlI hOlI ieh DuMnI nyVy AwauNdI pRqIq hovy, qW vIr jI aus QW Klo gey[ Aqy nIvIN pw ky AwauNdI Awvwz vl iDAwn idqw qW sp`St nOvyN mh`ly dy slok suxweI dyx lgy[ nzr auTw ky nIJ lw ky vyiKAw qW jylH v`loN Aw rhI sVky iek ispwhI jylH vrdI ivc Aw irhw hY[ cwl Fwl rMg rUp dyKx ƒ ibhwrI dys dy rihx vwlw pRqIq huMdw hY[ msW muC iBauN juAwn hY[ dwVHI BI sPut hoeI jwpdI hY[ pr isr qy kys nhIN pRqIq huMdy pr rofw Bofw monw BI nhIN idsdw[ c`pw c`pw Br guMJldwr bwvrIAW jyhIAW hn[ AYsw jwpdw hY ik pihlW ktwauNdw irhw hY, pr hux kuC icr qoN ktwey nhIN[ aupr pgVI BI ltptI jyhI iFlkxI pycW vwlI lpytI hoeI hY[ mwno iksy lor ivc lot pot hoeI vI hY[ cyhrw nIr vYrwgnI hMJUAW nwl sYrwb hoieAw ivAw hY Aqy ihrdy vyDvyN htkoirAW nwl vYrwg meI slok pVHdw rumk rumk quirAw cilAw Aw irhw hY[ lE! AYn koly hI Awx phuMcw[ pr aus dIAW AD-mItIAW hMJU-ikrnI A`KIAW ieks bwJoN hor kuC nhIN dyKdIAW pRIqq huMdIAW[ aus dy ihq Alswey nYxW Agy kyvl vYrwg dw srovr hI flHkW mwr irhw hY[ cwr cuPyry vYrwg hI vYrwg dw Cwpr Cw irhw hY[ vYrwg qWG A`KVIAW ieko qWG ivc hI Aws aufIkxIAW ho ky jut rhIAW hn[ Aqy JmkxoN BI bMd hn:
“AKI pRym ksweIAw ijau iblk msweI rwm]”* vwlw nkSw b`J irhw sI[ vIr inrBY isMG jI dw jIau nhIN krdw sI ik aus ƒ ies AnMd dSw qoN ault kry[ pr ies dw pRym vYrwg BI auCwly mwr auiTAw Aqy byqhwSw DVMm dy ky aus dy crnW auqy jw ifigAw[ ibjlI vwlI PurqI nwl aus ny inrBY isMG dw sIs Awpxy h`QW auqy bocxw loicAw pr auh pihlW hI crnW auqy jw F`Tw[ gurU nyq Anuswr slokW dw Bog BI pY cu`kw sI[ bVIAW muSklW nwl crn Cufwey Aqy vIr inrBY isMG jI ƒ sMBwl ky swvDwn kIqw igAw[ swvDwn hox swr hI ies ibD bcn iblws iCVy[ prs-pr cwiqRk ckor vWgUM iek dUjy vl Jwkx, doeI doeI h`Q dohW dy juVy hoey[
inrBY isMG- Awp iks dys dy rihx vwly ho? ispwhI- jI! mYN eysy dys dw hI vwsI hW[ myrw ijlHw Awrw hY[ (ihMdI bolI ivc) qy
ipMf ksyr hY, jo ies ibhwr dys ivc hI hY[ inrBY isMG- Awp ƒ is`KI dI lwg ikvyN l`gI qy ieh slok Awp ny ik`QoN is`Ky? ispwhI- jI! AYQoN dy (hzwrI bwZ) sYNtrl jylH ivc dys BgqI qy Drm dy bdly
pMjwbI is`K swDU Awey hoey hn[ ieh sB aunHW dI sMgq dw au~qm Pl hY[ Asl jwxo qW swfy BwgW ƒ SuB AMkUr audy hoieAw hY jo gurU nwnk swihb dy mwrg dw swƒ ienHW swDU jnW dI qu&Yl pqw l`gw hY[
inrBY isMG- aunHW swDUAW ivcoN iksy dw nwauN BI jwxdy ho, ijnHW dI sMgq krky Awp ƒ ieh Amolk lwg lgI hY Aqy ieh Awqm jwg AweI hY?
* iblwvl m: 4, 854
jylH ic`TIAW
155
ies pr jd aus dy mUMhoN dws dw nwm inkilAw qW vIr inrBY isMG dw pRym hor BI TwTW mwrn lgw, pr CyqI hI Awpxw Awp sMBwl ky boly ik ‘mYN BI aunHW dI mulwkwq leI AwieAw hW[ Awp dw nwm kI hY?’
ispwhI- dws dw nwauN klpU isMG hY Aqy mYN C`qrI hW, pr jI AsIN kwhdy C`qrI hW, Asl C`qrI qW isMG swDU sUrmy hn[ AsIN AwpxIAW A`KW dy swhmxy do iqMn swlW qoN aunHW dy bVy bVy kwrnwmy dyK rhy hW Aqy dyK dyK dMg ho rhy hW Aqy aunHW dI rihxI bihxI kihxI Aqy krnI dw swfy idlW auqy ibjlI vwlw Asr huMdw hY[ A`Cw! Awp swDU jI dI mulwkwq leI Awey ho? Awp DMn ho[
ieh kih ky pRym nwl ibhbl ho ky auh vIr inrBY isMG jI dy crn CUhx leI hMblw mwr ky ipAw pr vIr jI ny j`PI ivc jkV ilAw[ pRym jUVIey pY gey[ jdoN KulHy qW puiCAw, ‘koeI syvw myry lwiek d`so, jo mYN kr skW[ qusIN ibdysI pRwhuxcwrI Awey ho Aqy ijnHW dI pRwhuxcwrI Awey ho auh pRwDIn hn[ so aunHW dI QwauN AsIN hI Awp dI pRwhuxcwrI krnI hY[’
inrBY isMG- Awp dy imrdl bcnW ny hI gd gd kr CifAw hW, hor syvw pRwhuxcwrI dI kI loV rhI hY? Awh lE! (20 dmVy dy not k`F ky) qusIN BweI rxDIr isMG jI ƒ AMdr pucw dyxy[ ieh syvw Awp dI kw&I hovygI[ nwly AwpxI zbwnI hor suK sunyhy swƒ ilAw ky inhwl krnw jI[ Aqy ieh pMj dmVy Awp dI Bytw hn[
klpU isMG- AjI! gurU gurU kro jI! hmwry pws qo siqgurU kw dIAw sB kuC hY[ AYsw kih ky hm ko SrimMdw mq kro jI[ hm qo Ab gurU pwqSwh ky by-dwm ^rIdy tihlIey hYN[ AOr swDU jI ko BI AMdr koeI kmI nhIN, gurU kI dXw sy aun ko sB kuC imlqw hY[ aun ko zrUrq hI nhIN[ zrUrq ho qo hm log ApnI igRh gWT sy sB kuC Arpn krny ko iqAwr hYN[ bs bs! Awp ies bwq kw nwm hI nw lo[ hmwry hoqy aun ko iksI bwq kI qklI& ho skqI hY? AOr nw iksI AOr ko qklI& dyny kI guMjwieS hY[ Ab mYN ipCly kdm vwps jwqw hUM AOr Awp ky Awny kI ^uS^brI aun ko jw ky sunwqw hUM[ Blw jI! Awp kw pivqR nwm ikAw hY?
inrBY isMG- BweI myrw nwm inrBY isMG hY[ aun ko kihxw ik mYN jldI hI Awj iksI vkq mulwkwq krUMgw[ Awj ABI dr^wsq dyny ky lIey clw hUM[ mnzUr ho geI qo ABI mulwkwq Aw krUMgw[
ieqnI bwq cIq pscwq prspr &qh gjw Awpo Awpxy rwhy lgy[ iek GMty ipCoN hI swDU rwDw isMG jI dI rwhIN vIr inrBY isMG jI dy Awvn dw sMdysw dws pws AMdr puj igAw[ Aqy aus qoN iek GMtw ipCoN hI mulwkwq ho geI[ klpU isMG* dy nwl imlx dw hI
* klpU isMG ispwhI rwDw isMG dw BqIjw sI[
jylH ic`TIAW
156
Asr sI ik ijs krky mulwkwq smyN vIr inrBY isMG jI dI ieqnI vYrwgI dSw ho rhI sI[ A`j aus ƒ AwpxI nv jnmI jwg** Pyr AweI sI[
ies iCn BMgrI mulwkwq duAwrw dws ƒ bwhr dI mulkI hwlq dw kuC BI pqw nw lg sikAw, ikauNik iek qW imly hI pMdrW imMt, dUjy vIr inrBy isMG jI ƒ Awpxy vYrwg rudn vihxW qoN hI vyhl nw imilAw[ jo imMt do imMt mwqr imilAw qW auh jwx buJ ky bwhrlw hwl dsxoN sMkocdy rhy, ikauNik supRMtMfMt ^ud isr qy KVw irhw Aqy qor ky hI ihilAw[ so dr Asl eyh mulkwq nhIN sI kyvl mIq drSn JwkI hI sI[ jdoN dy AsIN hzwrI bwZ Awey sI qW eyh pihlI mulwkwq sI[ Aj qweIN hor iksy dI mulwkwq hoeI hI nhIN sI[ ieh BI mulwkwq kwhdI sI Jurk-qrsyvW hI sI[ mulwkwq qoN vwps Awey ƒ swQIVy sjx Awpo AwpxIAW koTIAW ivcoN AwvwzW mwr mwr bwhr dIAW ^brW puCx ik mwq lok ivc kI vrqwrw vrq irhw hY[ dws ƒ kyvl eyqnI ku sMuDk lgI sI ik klk`qy ivKy spYSl kWgrs hoeI Aqy nw imlvrqn pws hoeI[ soeI mYN swirAW ƒ ds idqI, swlW b`DI bwhr dIAW ibVkW lYNidAW ƒ iehI soie kMnI pYxI hI BwrI ZnImq sI[
17
iensw& Aqy h`kW leI j`do jihd irhw hoey isMGW ivcoN kuJ dw rsqy ivc bImwr ho ky clwxw kr jwxw qy pVqwlIAw kmytI nIXq hoxI[
pRMqU eyqnI soie suxidAW hI keI kwhly pY rhy joSIly s`jx CyqI bwhr jwx ƒ auqwvly ho gey[ auh locx ik kdoN bwhr dw nzwrw dyKIey[ eyDr jylH ivc AYQoN qweIN swry s`jx ju`c Aw gey sI ik eynHW ƒ bwhr dI hvw KwxI BI du`Br ho geI sI[ ATo pihr AMdry hI jMgilAW ivc qVy rihMdy sn[ tihlx leI BI bwhr nhIN kFdy sn[ pr eyqny ƒ gvrnmYNt v`loN Awrfr Aw igAw, blky hzwrI bwZ jylH fIpwrtmYNt qoN jvwb qlbI
** AMimRq Ckx smyN dy pRBwv dI Xwd qwzw ho geI sI[ Bw: inrBY isMG ny ^wlsw skUl luiDAwxy dy AMimRq pRcwr smwgmW ivc AMimRq CikAw sI[ Awp dw ipMf llqoN v`fI ijlHw luiDAwxw sI, Awp &rvrI 1925 ivc GoVI pur cVHy jWdy dr^q nwl tkr Kw ky clwxw kr gey sn[ Awp dy ipqw dw nwm s. nrwiex isMG jI hY[
jylH ic`TIAW
157
kIqI geI ik pMjwbI pulItIkl kYdIAW ƒ tihlx leI iek iek GMtw ikauN nhIN idqw jWdw[ eys kY&IAq qlbI dw eyh kwrn sI ik jdoN swfy sqwrW ATwrW swQI SwhI AYlwn duAwrw irhw hoey sn qW aunHW ivcoN bwhr inklx swr hI keI s^q bImwr ho cu`ky sn[ rsqy ivc hI nmUnIAW ho igAw[ do iqMn s`jx qW Gr phuMcdy hI cVHweI kr gey[ Swied pMjwb dy A^bwrW ivc ies g`l bdly s^q AYjItySn hoeI sI[ hzwrI bwZ jylH AMdr iek ienkuAYrI kmytI ies g`l dI pVqwl krn AweI sI ik ies hwdsy dw AslI kwrn kI hY[ gihrI q&qIS pVqwl ipCoN auh eys nqIjy auqy phuMcy sI ik iek qW irhw hox vwilAW ƒ jwx smyN kw&I kpVy nhIN id`qy gey sn[ dUjw v`fw kwrn eys bImwrI dw aunHIN eyh l`iBAw ik eyh log swlW b`DI qMg qwrIk koTIAW AMdr hI qVy rhy Aqy eynHW ƒ bwhr dI hvw mwqr BI nhIN luAweI geI Aqy tihlx dw Avsr BI nhIN id`qw igAw[ eyqny swlW dI lgwqwr dVvy bMdI ipCoN iek dm auh bwhr inkly Aqy inkl ky qyz r&qwr motrW au~qy pihlW cwlI mIl hzwrI bwZ rof stySn ƒ inkldy swr iljwey gey qW eyqny &wsly ivc hI bhuq swry s`jx bImwr ho gey Aqy bwkI dy rylvy s&r ivc bImwr pY gey[ iek dm bwhr Awaux nwl bwhr dI qyz hvw shwr nhIN sky[ ienkuAYrI kmytI (pVqwlI kmytI) dI ies rIport pr gvrnmYNt ny auprlI kY&IAq jylH vwilAW qoN qlb kIqI sI Aqy GMtw GMtw inq KulHy mYdwn ivc kYdIAW ƒ tihlwaux dw hukm idqw sI[ dws ƒ gupq vsIilAW qoN ies Awrfr dw pqw l`gw sI[ ienHW (jylH vwilAW) ny nwm mwqr swƒ bwhr tihlwauxw SurU kr idqw pr ies ivc AwpxI imhrbwnI hI jqwaux[ pUrw GMtw BI tihlx ƒ nw dyx[ pMdrW imMtW ivc hI Pyr qor ky Pyr AMdr qwV idAw krn[ kdy kdweIN bhuqy qoN bhuqw smW jy idqw hoaU qW msW A`Dw GMtw idqw hoaU[ KulHy mYdwn ivc tihlwaux dy QwauN spYSl sYl blwkW dy hwiqAW ivc hI tihlwieAw krn[ cONh cONh, pMjW pMjW ƒ k`F ky lY jwieAw krn Aqy pMdrW ku imMt Pyr qor ky vwps lY AwieAw krn[ KulHx, bMd hox Aqy Awaux jwx dw hI JyVw irhw kry[ AMdry hI kMm krwieAw krn[
eyqny ƒ iek ihMdusqwn qy bwhrly mulkW dy rItwierf jylH jrnYlW dw j`Qw mulKW dy jylHW dy mulwhzy krdw Aqy ihMdusqwn dy swry jylHW ƒ vyKdw cwKdw eyQy hzwrI bwZ BI Aw igAw[ ies jQy dy AwauNdy ƒ AsIN AMdry qVy hoey sI[ Acwnk hI eyh Aw gey[ jylH vwilAW ƒ QoVw Arsw pihlW hI pqw l`gw[ AweI.jI. vI nwl sI[ AwauNdy hI Jt myrI koTI dy vyhVy ivc Aw vVy[ swrIAW aunHW ƒ iSkwieqW suxweIAW[ aunHW BI kMn dy ky suxIAW, ijs dw Asr eyh hoieAw ik koTIAW ivcoN c`kIAW swrIAW FwhIAW geIAW Aqy swirAW ƒ KulHI bYrk ivc rKx dw PYslw kIqw igAw[ pulItIklW ƒ bYNqW l`gx dI szw dy bri^lw& s^q kwrvweI kIqI geI, pr ‘pMcW dw kihxw isr mQy prnwlw QwauN dw QwauN’[ aultw eys Skwieq bwzI dy bdly jylH A&sr myry hor BI vYr pY gey[ c`kIAW qW koTIAW ivcoN auKV geIAW Aqy bYNqW dI szw ivc BI sMkoc ho igAw prMqU swƒ iksy ny koTIAW ivcoN bwhr nw k`iFAw[ bwrkW ivc qW kI lY jwxw sI, tihlx dw smW BI nw vDwieAw[
jylH ic`TIAW
158
hrn hox dI iPr iqAwrI bhuq swry s`jx roh ivc Aw gey Aqy l`gy AMdro AMdrI guMdxW guMdx[ bwhrlIAW
hvwvW lYx ƒ auqwvly ho rhy ipMjr pMKyrUAW ƒ hor shwrw krnw du`Br ho igAw[ Awpxy PMD pRwx mokly krn dy Awp auprwly sjw ley[ audoN hI pqw lgw ik hrn morcy Pyr bxw ley[ mYƒ kuC pqw swr hI nw[ iek idn mYQoN pu`Cx l`gy- ‘BweI swihb jI! ienHW jylHw vwilAW swƒ bVw ij`c kIqw hY, Aswfw n`k ivc dm Aw igAw hY[ qusIN bhuq swry hIly kIqy, eyhnW ƒ auproN bQyrIAW hdwieqW idvweIAW pr eyhnW iek krky nw jwxI[ hux qusIN swƒ AwigAw idau AsIN iek vwr eyhnW ƒ Pyr h`Q idKweIey[ AYvyN nhIN ieh sUq Awauxy[ AsIN Awp qoN ibnW puiCAW hrn morcy qW Awpy bxw ley hn, pr hrn hox dw hONslw nhIN kr skdy ikauNik Agy hI Awp dw ikhw nw mMnx dw Pl AsIN BlI ibD c`K rhy hW[ A`gy qW AsIN Awp dI AwigAw aulMG ky Awp hudry hI hrn ho gey sI Aqy Awp bQyrw mnHw kr hty qW swƒ Pyr muVky Awauxw ipAw[ hux qusIN KuSI ho ky swƒ AwpxI vwh lwaux dI KulH dy idau Pyr AsIN iksy dy lYx dy nhIN[’
ies pr dws ny auhnW pRqI ies ibD Awpxy iKAwl pRgt kIqy- ‘sjn jno! dws Awp dw bVw DMnvwdI hY ik Awp swihbwn myrI slwh lYx dI prvwh krdy ho[ pr dws dw AMqSkRx Ajy BI Awp sjxW ƒ hrn hox dI slwh nhIN idMdw[ blik dws Awp dy hrn morcy bxwaux vwlI kwhlI krn ivc rwzI nhIN[ mYƒ p`kw pRqIq hY ik qusIN jd cwho hrn ho skdy ho[ cwhy mYƒ kuC pqw nhIN ik Awp ny iks pRkwr dy morcy bxwey hn[ pr mYƒ eyh pRqIq hY ik qusIN jo kuC krnw cwhogy so kr idKwaugy[ pr qusIN Ajy DIrj Dro[ mYƒ gupq vsIly duAwrw pqw ligAw hY ik bwhr Awpxy Cufwaux leI pMQ vloN ^wsy jqn ho rhy hn Aqy mYN eyh BI bVy vsUk nwl suixAw hY ik Awpxy kwly pwxI vwly swQI BI eys jylH ivc bulwey jw rhy hn[ ies dy keI ArQ lgwey jw rhy hn ik Xw qW ies hzwrI bwZ jylH ƒ hI pMjwbI pulItIklW dw kwlw pwxI bxwaux l`gy hn Xw C`f-CfweI dw koeI ieMqzwm ho irhw hY[ pr eyh ^br XkInI hY ik auh eyQy zrUr Aw rhy hn[ so G`t qoN G`t aunHW dy Awaux qweIN qW Atko Aqy zrUr Atko[ kwhly nw pvo[ dyKo krqwr dy rMg[’
log eyk dUsry ko ‘BweI swihb’ kihky hI pukwrdy hYN[ cUMik rxDIr isMG ko Xyh sB ^ws qOr pr ‘BweI swihb’ kihky pukwrqy hYN[ cUMik rxDIr isMG jb ien logoN myN sy iksI ky swQ bwq cIq krqw hY qo ien sB ko ‘BweI swihb’ kih ky muKwqb hoqw hY[ ‘BweI
jylH ic`TIAW
160
swihb’ kw nwm aus ky mUMh pr bhuq cVHw hUAw hY ies lIey aus kw nwm ‘BweI swihb’ hI pV igAw[
supRM:- AYsw nhIN, Xyh s`cmu`c aus kw bhuq Adb krqy hYN ikauNik vuh bVw Dwrimk AwdmI hY, ies lIey aus kI iezq krqy hYN[ myry i^Awl sy Xyh bwq sc hY ik Xyh log aus ky roky hUey hI QoVw bhuq ruky rihqy hYN nhIN qo Xyh bhuq &qUr mcwey rKqy[ mgr Xyh bwq s`c nhIN ik Xyh log Ab Bwg skqy hYN Xw rxDIr isMG ky rokny sy ruky hUey hYN[ XhW hmwrw ieMqzwm ieqnw zbrdsq hY ik Xyh kBI Bwg nhIN skqy[ Blw rxDIr isMG ny ien ko ikAw roknw Qw[ ipClI d&w jb Xyh Bwgny lgy Qy qo rxDIr isMG ny bhuq zor lgwieAw mgr Xyh ruky nhIN[ s`cbwq qo Xyh hY ik Xyh log Ab Bwg hI nhIN skqy[ hmwrw ieMqzwm hI AYsw hY[
mukdI g`l eyh ik n`Qw isMG ƒ KolH ky koTIEN bwhr kiFAw igAw Aqy pMjwbI sYlW vl swry jxy aus ƒ nwl lY Awey[ jylH stw& aus dy mgr lwrw bMnHI nwl quirAw Awvy pihlW pMjwbI sYlW dy Es blwk ivc Awey ijQy ik AsIN aus vyly bMd bYTy sI[ hryk blwk dIAW A`DIAW koTIAW KwlI rihMdIAW huMdIAW sn[ iek koTI ivcly C`f ky qIjI koTI ivc swfy swQIAW ivcoN iek iek swQI bMd rihMdw sI[ idny ivckwrlIAW koTIAW KwlI rihMdIAW huMdIAW sn qy rwq ƒ iehnW ivckwrlIAW koTIAW ivc ibhwrI kYdI ilAw ky bMd kIqy jWdy sn[ ies blwk ivc AwauNdy swr hI n`Qw isMG ny vMgwr ky AwiKAw, ‘d`so ikhVI koTI ƒ Ajmwauxw hY?’ jylHr ny iek koTI vl ieSwrw kIqw[ n`Qw isMG ny AwiKAw ik KolHo qwlw[ qwlw KoilHAw igAw Aqy n`Qw isMG AMdr jw viVAw Aqy AMdr vVdy swr boilAw, ‘AVw idE jMglw Aqy lw idE bwhroN qwlw[’
n`Qw isMG ny bMd jMgilAW ivcoN inkl ky idKwauxw jMglw bMd ho igAw qy qwlw BI bMd ho igAw, qW AMdr bMd hoieAw ivAw n`Qw isMG
boilAw ik ‘hux bwhr dy hwqy dw qwlw bMd krky qusIN blwk dy dUjy isry qk ho AwE, ijQy qk sMqrI jwieAw krdw hY?’ jd auh qwlw lw ky blwk dy isry vl ƒ gey, qW auhnW dy isry pujx qoN pihlW hI n`Qw isMG ny koTI AMdroN ijMdrw lgy lgwey jMgly qoN bwhr inkl ky Awvwz idqI ik ‘muV AwE[’ jd vwps Aw ky auhnW bwhrlw qwlw KolH ky dyiKAw qW hYrwn ho gey ik koTI dw qwlw BI lgw hoieAw hY qy jMglw BI TIk hY pr n`Qw isMG Pyr BI bwhr inkl KVoqw hY[ A&srW ny soicAw ik Swied eys jMgly ivc koeI nuks hovygw[ iek hor koTI ivc n`Qw isMG ƒ jw bMd kIqw Aqy Awp pihlW vWg hI blwk dy dUjy isry vl gey qW pihlW vWgUM hI n`Qw isMG ny ADvwitEN hI Awvwz dy ky moV ley qW kI dyKdy hn ik n`Qw isMG pihlW vWgUM bwhr hI KVw hY Aqy qwlw jMglw TIk idsdw hY, ikqoN B`jw tu`tw nhIN, bVy hYrwn hoey[
supRMtMfMt- ikAw qum mMqR mwrw hY Xw mdwrI kw Kyl kIAw hY? n`Qw isMG- swihb! mYN nw qW jwdUgr hI hW Aqy nw hI krwmwqI hW, quhwfy jMgilAW
ivc nuks hY[ supRM:- Agr nuks hY qo hm ko idKwE[ n`Qw isMG swirAW ƒ iek hor koTI ivc lY igAw ijs dw qwlw bMd sI, pr AMdroN
KwlI sI[ aus ny jMgly dI hyTI loh P`tI auqy pYr nwl d`b ky ijauN zor idqw Aqy auprlI sIK dohW h`QW nwl shwr ky au~pr ƒ iK`cI qW sIK qVk loh PtI qoN ig`T au~cI bwhr inkl AweI qy jdoN Awpxy vl ƒ QoVw zor dy ky iK`cI qW sIK il& ky dUhrI ho geI qy AMdr jwx ƒ Kwsw auGwV vyhl ho igAw[ ACuq AMdr jw viVAw Jt bwhr vI inkl AwieAw[ qwlw l`gw hI rih igAw[ n`Qw isMG ny bwhr inkl ky dUhrI kIqI sIK ƒ Jt zor nwl is`DI krky pihly QwauN hI ibTw idqw[ vyKx vwilAW ƒ jMglw ijauN qW iqauN bixAw qixAw swbq id`sy mwnoN kdy koeI sIK ih`lI hI nhIN[ Joty vrgy moty &OjI jylHr ny
jylH ic`TIAW
162
n`Qw isMG dI rIsy sIK auqy bQyrw zor lwieAw pr sIK Awpxy QwauN qoN nw ih`lI, h& ky ht igAw[ aus ƒ kI pqw sI ik ikhVI sIK dbxI qy iKcxI hY[ n`Qw isMG horW ny qW hr jMgly ivc iek iek sIK hI hyToN Xw auqoN KoKlI kIqI hoeI sI[ iek doNh h`t k`ty ispwhIAW ƒ nwl lY ky BI hMB hitAw Pyr vI kuC nw bixAw[
n`Qw isMG Pyr swirAW ƒ dUjy sYl blwk dy jMgilAW vl lY igAw[ EQy jw ky qW AYsy roh Bry krwr nwl sIKW iK`cIAW ik keI tut hI geIAW Aqy jMgly nwks ho gey[ Pyr qW n`Qw isMG ƒ SwbwS dyx Aqy ‘sRI mwn’ vrgy joiDAW ƒ QwpIAW dyx[ iek dm sB koTIAW KwlI krn dw hukm dy idqw Aqy swƒ swirAW ƒ k`F ky bMgwlI spYSl sYl vl lY gey[ rwh jWdy jWdy bVIAW buSwrqW dyx Aqy SukrIey Adw krn[ mYƒ Al`g krky AwKx lgy, ‘swbwS! rxDIr isMG qum hmwrI jylH vwloN kI bVI ie`zq r`KI[ swfI p`q Abro quhwfI quPYl rih geI, nhIN qW rMck sMdyh nhIN ik qusIN log jdoN BI cwhuMdy qW Bj skdy sI AOr hm log sB PWsI lg jwqy[ sB kI ruzgwr mwr ho jwqI AOr bdnwmI kI qo koeI hd hI nw rihqI[ hm Xyh Aihswn qumwrw kBI nw BulweyNgy, AOr Ab sy koeI qklIP qum logoN ko nhIN dyNgy, blik hr iksm kw Awrwm dyNgy[ jYsy qum logoN ny hmwrI r`KI, hm BI ies kw h`k zrUr Adw kryNgy[ is`K log bVy bhwdr aupkwrI log hoqy hYN[’
lgy[ GMtw do GMty isMGW dy KUb pRym imlOny hoey Aqy Gu`t Gu`t j`PIAW pYNdIAW rhIAW qy
AwQx qweIN KulHy hI rhy[ idn iCpdy hI QWau QweIN invyklIAW koTIAW ivc A`fo A`fI jw bMd hoey[ do iqMn blwk sWB ley, koTIAW dy mUhrly pwsy hryk blwk ivc sWJw brWfw, swhmixEN phwV dI TMFI TMFI hvw Prn Prn is`DI Awvy[ snmuK phwVW dy hirAwvly nzwry id`sx[ AMdroN koTIAW dy PrS blOr vWgUM Jlkx[ Doqy svwry PrsW auqy KwlseI ibsqry sj gey, auqy AStWgI Awsx jm gey, pRym bwxIAW dIAW DuMnIAW gUMj auTIAW[ AiBAws ibrqIAW Aw-muhwrIAW au~c mMflIN cVHdIAW jwx[ gYx cVHdIAW ggn aufMqrI kUMjW ƒ nBwqrIAW mwrnoN kaux hoVy[ cly so cly, KulHIAW vwgW Cf idqIAW, A`j qW jgrwqrI dw pUrn AnMd mwx lvo, klH iksy ny ifTw hY ik kyhw cVHnw hY?
Eho g`l hoeI! Ajy iek rwqRI ivc peI sI ik jylH krmcwrIAW dI ih`k qy s`p lytx lg pey[ rwqo rwq hor mnsUby GV ley[ iksy ny kMn ivc PUk mwr idqI ik eyh jMgly jwx buJ ky KoKly kIqy gey sn Aqy B`jx dI p`kI slwh nwl kIqy gey sn, kIqy vI sjry
jylH ic`TIAW
163
hI hn[ purwxy hI AYho jyhy nhIN sn Aqy eyh sB kuC rxDIr isMG dI aukswht ieSwrq nwl hoieAw hY[
iek`l szw idn cVHnw nhIN pwieAw ik mYƒ mUMh hnyry hI auQoN k`F ky lY gey Aqy iek`ly ƒ hI
Acrj nzwrw sYNtRl jylH dw ieh suMnw pwsw sI, nhIN qW qkVw iek`T ho jWdw[ bwhrvwr BI ies
pwsy suMnI ipT hI lgdI sI[ pr swDU rwDw isMG jI ^br nhIN iks AgMmI iK`c duAwrw
jylH ic`TIAW
165
iKcy hoey ipCvwVy Aw gey, bVw AnMd bMinHAw[ AMdrlw pihrydwr BI pRymI jIauVw hI sI, auh BI zrw dUrI auqy bu`q bixAw KVw irhw[ bu`Fw myt AMgITI dgweI bYTw auQy hI l`tU ho igAw[ AYsw rs b`Jw ik ibrCW dw fwl fwl pwq pwq BI DuMnI Alwpdw jwp irhw sI[ Sbd kIrqn dw Bog ipAw hI sI ik surq-nyqR BI auGV Awey[ Awpxw Awp sMmHwl ky auTy Aqy lMgr sjwaux vl jw juty[ g`Py sjwie Bog lgwie, BuMcn dI dyr hI sI ik ibrqI Pyr gUVH AiBAws rMgW ivc juV geI[ juVy juty pey rhy, nw koeI bulwvy nw clwvy nw koeI Awvy nw jwvy, kwxI ipTy kOx AwauNdw hY? eyDr rONd vI ivrlI vWJI hI huMdI sI[ h&qy ivc iek do vwrI hI supRMtMfMt eyDr AwauNdw huMdw sI, pr A`j qW qIjw pihr ho igAw eyDr koeI jylH A&sr BI nhIN AwieAw[ eykWq ibrq gIiDAW ƒ sgoN suMn srW hI suhwvI lgdI hY[
jylHr nwl svwl jvwb idn Flx lgy mYN tihldw iPrdw sI ik jylHr imstr mIk horW ny Awx mUMh
idKwieAw Aqy myry nwl nwl hI tihlx lg ipAw[ ies ibD AwpxI AMgryzI bolI ivc g`lbwq CyVI:
jylHr- BweI rxDIr isMG! eyh eykWq AsQwn Awp dy ^Ub psMd hY[ mYN- “ijQY rKih bYkuMTu iqQweI”*, swihb krqw purK ijQy BI rK iqQy hI pRm
prsMnqw hY, pr Awp ƒ pu`Cx dI kI loV peI? jylHr- mYN Awp ƒ eyh dsxw cwhuMdw hW ik Awp ƒ eyQy isr& ies vwsqy ilAWdw
igAw hY ik Awm jgHw nwloN eyh jgHw Awp dI ibrqI dI mw&k bhuq suMdr, soBnIk Aqy rmxIk hY[ Bjn krn leI eyh iek AduqI AsQwn hY[ ^Ub KulHy gwE bjwE Aqy mMgl mnwE, quhwƒ koeI hoV htk nhIN skdw[ myry puCx dw Bwv eyh sI mqy Awp ƒ hor iksy pRkwr dw i^Awl nw hovy ik ikauN eyQy ilAWdw igAw hY[
mYN- ijs i^Awl nwl mYƒ AYQy ilAWdw igAw hY aus dw BI mYN BlI pRkwr jwxUM hW[ mYQoN kuC gu`Jw nhIN, prMqU mYƒ ies i^Awl pRQwie kIl kwl krn dI kI loV? myry Awqm-AnMd ivc Ajyhy nIc i^Awl rMck ivGnkwrI nhIN ho skdy, pr Awp dI mMd i^AwlI Awp ƒ hI mMdy Bwau paU, Aswfw eys ivc kI jwxw hY? i^Awl ksI&IAW dy mMdy BwgW AMdr kwly lyK hI ilKy hn[ bs, myhrbwnI krky myry nwl koeI kulyK lyKxI g`l nhIN CyVnI[ mYƒ eys qrHW Awpxy rMg ivc rihx idE[ mw& kro AOr qSrI& lY jwE[
jylHr ibqr ibqr myry mUMh vl Jwkx lg ipAw[ Pyr ghu kr ky gihrI ingwh nwl myry cyhry ƒ qwVn (jwcx) lgw Aqy ibMdu ku ipCoN bolxw cwhuMdw hI sI Pyr cu`p kr igAw Aqy cu`p kIqw myry mUMh vl itkitkI lw ky JwkI igAw (AsIN eyqny ƒ iek bMny ho ky doeI jxy Awhmo swhmxy bYT gey sI) EVk mYN aus qoN puiCAw:-
mYN- myrI vl ib`t ib`t kI vyNhdy ho?
* mwJ m: 5, 106
jylH ic`TIAW
166
jylHr- mYN Awp dy cyhry ƒ pVH pVqwl irhw hW[ (I am reading your fase) mYN sI.AweI.fI. dy pulsI mihkmy ivc rih ky cyhry pVHn dI ividAw isKI hY, ijs krky cyhry qoN hI iksy dw AMdrlw hwl piVHAw pVqwilAw jw skdw hY[
mYN- pr eyQy Awp ƒ pVqwl dI kI loV? jylHr- rxDIr isMG mw& krnw, Awp dy aupr kuC doS dUSn lgy sn Aqy AsIN eyh
mhW pwp kIqw hY ik AsIN (mYN Aqy supRMtMfMt ny) eyhnW dUSnW ƒ s`c kr ky mMn ilAw sI pr hux Awp dy cyhry qoN mYƒ Awp dI AMdrlI mwsUmIAq (innocence) dI A`CI qrHW pqw l`g igAW hY, Awp iblkul by-ksUr ho[
mYN- pr mYN klH iksy cyhry pVHn Xw pVqwl qoN ibhUx hI Awp dI qoqw cSmI Aqy kS& n&sI dw SISw Awp ƒ idKwl idqw sI, Ajy iek rwq BI ivcwly nhIN peI ik Awp log A`KIAW bdl gey[
jylHr- (SrimMdw ho ky) swƒ ieh XkIn hY ik Awp dw jMgilAW vwly mwmly ivc koeI h`Q nhIN, blik swƒ ieh BI A`CI qrHW swbq ho cu`kw hY ik Awp dI nyk nsIhq dy qu&Yl eyh hox vwlw BwrI hwdsw (BgOVpuxy dw) hoxo rih igAw, nhIN qW swfI sB ie`zq Kwk ivc iml jWdI Aqy swfIAW jVHW myKW Dur qly mUl qoN hI putIAW jw cu`kIAW sn[ hux Awp dy nyk inhwd nPs qoN Aqy Awp dI igAwq boD bu`DI qoN AsIN ieh &wiedw auTwauxw cwhuMdy hW ik qusIN ies muAwmly dy Asl kwrn d`s ky swfI iemdwd kro ik ieh jMgly iks ny KoKly kIqy hn[ ies g`l ƒ isvwey Awp dI zwq dy koeI nhIN KolH skdw[
mYN- (grj ky) goieAw qusIN mYƒ Zdwr bxwauxw cwhuMdy ho Aqy qusIN ies g`l ƒ mMn ilAw hY ik mYN ies gunwh ivc Swml BI hW[
jylHr- nhIN, nhIN, r`b dI shuM, bweI gwf (By God) hrigz nhIN[ eyh i^Awl qW hrigz nhIN, mYN qW pihlW hI ds cu`kw hW ik Awp dw ies ivc kuC h`Q nhIN pr quhwƒ ^br hY ik eyh kMm iks ny kIqw hY[
mYN- hor dUjy iksy dy h`Q dw mYƒ kI pqw hY? jylHr- Awp bVIAw goJ g`lW ds idMdy ho, eyQy BI tyvw lwvo[ mYN- mYN koeI jglr (mdwrI) nzUmI qW nhIN[ mYN qW tyvw lwaux vwlIAW g`lW ivc
pYxW hI mhW pwp smJdw hW, eyh qW suqy sihj suBwau hI quhwfy jyhy QoV idilAW dy fUMG QOh dw pqw lg jWdw hY, ies ivc pIrI krwmwq kI hY?
jylHr- (Pyr g`l dw pihlU plt ky) srdwr swihb! Asl g`l eyh hY ik quhwfy swQIAW dI swrI vwk&IAq jYsI quhwƒ hY hor iksy ƒ nhIN ho skdI[ quhwƒ pqw hY ik aunHW ivcoN kOx ies g`l ivc mwhr hY[ jo qusIN l`Kx lw skdy ho hor koeI nhIN lw skdw[
mYN- myry Bw dy qW sB swD rUp hn[ jylHr- qW Pyr eyh jMgly iks qrHW ^rwb hoey? mYN- A`Cw! qW Awp lokW ƒ eyh S`k hY ik jMgly iksy ny jwx buJ ky ^rwb kIqy hn,
BwvyN eyh TIk hI hovy, Pyr BI iksy ^ws auqy ibnW sbUq qoN Sk krnw bVw AXog hY[
jylH ic`TIAW
168
jylHr- mYN Awp ƒ isdk idl nwl bcn idMdw hW ik jy Awp iksy ibD Koj ky Xw l`Kx lw ky Asl AwdmI dw nwauN ds dyvogy qW nw isr& aus kIqI geI rpot dI qrdId hI kIqI jwvygI blik Awp dI irhweI leI zbrdsq is&wrS kIqI jwvygI Aqy eyh Byd Awp dy swQIAW ƒ pRgt nhIN kIqw jwvygw ik Awp ny eyh nwauN d`isAw hY[
mYN- mYN AYsI irhweI auqy l`K lwAnq pwauNdw hW[ nwly irhweIAW idvwaux vwly ƒ nwly dyx vwly ƒ[ Aqy ijs rpot dI qusIN qrdId krnw cwhuMdy ho inSMg nw kro, sgoN eyho jyhIAW jy hzwr rpotW hor kr idE qW BI mYƒ k`K prvwh nhIN[ kI mYƒ Brmwaux leI hI qusIN myry pws Awey ho, ikRpw krky qSrI& lY jwE, izAwdw bcn mYN Awp dy swQ nhIN krnw cwhuMdw[ myry mUMhoN koeI hor s^q susq inkl jwvygw Aqy Awp dI Swn mYlI hovygI[
mYN- Skwieq Awp dy iensw& auqy hY, pr ieh BI Awp dy Agy nhIN s`cy muMnsP dy s`cy drbwr ivc nbyVy hoxgy, “EQY scy hI sic inbVY cuix viK kFy jjmwilAw”*, Aqy mYƒ XkIn hY ik s`c QoVy idnW ƒ inqrn vwlw hY[ quhwfy jylH krmcwrI qW huxy AwpxI byvkU&I Aqy byiensw&I auqy A&sos Aqy pCoqwvw krn lg pey hn Ajy Agy ƒ hor krngy[ hor mYN ies jgHw hr pRkwr AnMd pRsMn hW, mYƒ koeI hrK sog nhIN[ hr hwlq ivc aus dI rzw ivc rwzI hW, pr eys g`l auqy bVw hI A&sos AwauNdw hY ik Awp jYsy
* Awsw vwr m: 1, 463
jylH ic`TIAW
169
srkwrI krmcwrI BI s`c nhIN boldy[ Awp ƒ sw& mlUm hY ik eyQy Awaux dw kwrn kuC hor hY pr ds kuC hor rhy ho, kI eyh srIhx JUT nhIN......? jwx buJ ky Asl g`l ’qy pVdw pw rhy ho Aqy mYƒ by-vkU& bxwaux dy Xqn ivc ^ud Awp BI by-vkU& bx rhy ho[ kI mYƒ eyqnw vkU& nhIN ik jylH krmcwrIAW ny kI ZlqI kIqI hY, Aqy eynHW dy AwKy lg ky Awp ny ies qoN BI BwrI ZlqI eyh kIqI hY ik eynHW dI by-vkU&I bwry Axjwx ho ky aus by-smJI dI Zlq kQw ƒ rpot dI Skl ivc auqwhW Dk idqw hY Aqy hux qusIN mYƒ eynHW swrIAW g`lW dw vkU& r`Kx vwly ƒ by-vkU& &rz krky Awpxy Awp ƒ hor BI by-vkU& bxw rhy ho[ bs, AwpxI ies by-vkU& ƒ FkI rihx idE Aqy Awpxy rwh pvo[ kUV kus`q dw pVdw Awpy auGV Awvygw[
AweI.jI.- nhIN, nhIN srdwr swihb! Awp ko iksI ny Zlq-&ihmI myN fwl dIAw hY AOr nw-hk Awp ko rMj phuMcwieAw[
mYN- rMj ^wlsy ƒ kuC nhIN phuMcdw[ kwly lyK ilKx vwilAW ƒ hI AlsytW pYxgIAW Aqy rMj phuMcxgy[ swfw koeI kI ivgwV skdw hY? jo inrdoSIAW qy dUSx lweygw auh AwpxI Awkbq hI ^rwb krygw Aqy Awpxy pRmwrQI rwh ivc Awp hI kMfy bIjygw jo aus ƒ hI cuBxgy Aqy Esy ƒ hI cugxy pYxgy[
eyh qrdIAW qrdIAW g`lW sux ky nvyN AweI.jI. BI Awpxy lwau lSkr ƒ lY ky qurdy hoey Aqy ^wlsw Awpxy rMg qRMgW ivc msq mOjI hoie irhw[ rMg msqIAW ivc eyQy EdUM BI sohxI ivhwauNdI rhI[ ‘vwhu! bMdI AMdr bMdgI krwvnhwry dwqwr qyry dwq-coj inrwly hn[ s`c muc qyry nwm Bjn dy pRqwp kir A`j swƒ bMdI^wny hI bYkuMT Dwm bxy hoey hn[ vwh qyry Bjn AiBAws dIAW brkqW! jd qUM AMqr Awqmy AwnMd KyVy iKVw Cfy qW AMqir-bwhr swry hI iKiVAw hirAw bwZ idKweI dy irhw hY[ gur cwnx joiq-crwg dIAW joiq ikrxW dy pRBwv kir nB-nwB AMqir joiq-rs-srovr hI lih-lhwie irhw hY[’
nwm, pRym rs dw AnMd mMgl sRI swDU rwDw isMG jI ny cI& hYfvwrfr ƒ AwK ky AwpxI ifaUtI eyQy hI lvw leI[
jd ifaUtI pvy qW eyQy hI pvy[ idn rYx rs iBMnIAW mOjW bhwrW hI bx AweIAW[ rwq ƒ TMfIAW imTIAW pyRm-gMD lptwien pauxw AMdr gu&w ivc sijAW ƒ hI KulHIAW fulHIAW Awaux, surq sihj ggn aufwrIAW dy cVHwau cVHy rihx Aqy idny aus qoN BI AiDk mOj mlHwrW bxIAW rihx[ kdy Zulwb dy bUitAW hyT qwVIAW jw l`gx Aqy rwDw isMG jI Pu`lW dy hwr guMiP guMiP ilAwvn Aqy gurbwxI dIAW poQIAW auqy cVHwaux Aqy mogry maulsrIAW dy guMcy suPulq hoie hoie AwpxIAW lptW C`fx[ auCwly au~Tn qW kIrqn dIAW GuMmrW pYx lg jwx[ dws dI idn rYx A`K auGVy hI nw[ AMb-inMmW dIAW gUVHIAW CwAW Awpxy vl Al`g iK`c pwaux, sugMDqI cmnW ivckwr ivCy sbz mKmlI nrm Gws dy &rS AwpxI vl DUhx, pr ijQy bhIey iqQy GMitAW b`DI bYTy hI rhIey[
jylH ic`TIAW
170
koeI tuMm ky ihlwvy qW Bojn Ahwr iqAwr krnw suJy, nhIN qW peIAW rsdW iek`TIAW huMdIAW rihx[ keI keI idnW ipCoN ieko vwrI swrI smgrI lyKy lw lYxI[ AiqQIAW dIAW pWqW pMgqW eyQy Agy nwloN BI AiDk AnMdqw, sugm suDIrqw sihq l`gx[ keI pRkwrI pRSwd, Kwxy sijAw krn[ qorIAW dIAW bylW auQy PYlrIAW hoeIAW, tmwtrW dy bUitAW dIAW twhxIAW tmwtrW nwl l`dIAW hoeIAW, AwlUAW dy KyqW dy Kyq, audwly Cpwly sbzI BwjI dw kuC AMq nw, ijMny cwho dygy cwVHo, pr eyQy Kwx pIx dI kIhƒ suJdI sI? nwm Bojn Ahwr dy rjvyN ADwr bxy rihMdy sI[ doKIAW ny qW Awpxy jwxy duK dyx leI Aqy AOKw krn leI ies iek`l dI szw idqI sI, pr eyQy AOiKAweIAW kwhdIAW, sgoN ATo pihr sdw bsMq bhwr-ibnod bxy rihx, sgoN jylH krmcwrIAW ƒ in`q nvIN hPVw dPVI peI rhy[ jMgilAW vwly mwmly dy kzIey hI auhnW dy Aijhy glpey ik mu`kx ivc hI nw Awaux[ jylH dI iemwrq ivc BMn qoV ky bdlw sdlI krdy rihx[ Qmly nvyN gwfr pw ky bxwey[
jMgilAW dI pVqwl krn auproN iek idn isvl ieMjInIAr jylH AMdr Awey[ BauNdy BauNdy eyDr ^wlsy dI pMcbtI vl BI Aw gey[ (swDU rwDw isMG horW ny ies qpobnI AsQwn dw nwm pMcbtI Dr ilAw sI[) myry vwlI koTI dy jMgly BI Aw ky Tokx lgw qW mYN puiCAw, ‘iks leI Tokdy ho?’ qW aus AwiKAw ik ‘AYvyN isr peI blw nbyVdy hW[ swƒ hukm hoieAw hY ik jylH dy swry jMgly Tok vjw ky dyKo Aqy pVqwl krky rpot kro ik kyhVy jMgly r`dI ho gey hn Aqy auhnW dy r`dI hox dw kI kwrn hY?’ qW mYN aus ƒ AwiKAw ik ‘eyh jylH bhuq purwxy smyN dw bixAw hoieAw hY[ ^br nhIN ikMny kOVIAW brs guzr gey[ jMgly poly pY gey hoxy hn[ qusIN purwxIAW bwrkW dy jMgly BI jw ky dyKo qW eyvyN ijvyN hI poly pey hoxgy[’ vYsy jMgilAW ƒ Tkorky qW jylH vwly hmySw hI dyKdy hn[ aus ƒ eyh g`l jc geI qy iek purwxI bwrk dIAW bwrIAW dIAW sIKW jd jw ky aus ny TkorIAW qW hyToN sB ih`lx, auproN iKcIAW qW bwhr inkl AweIAW[ aus ny Jt ilAw ky jylHr supRMtMfMt ƒ ivKweIAW[ ies bwrk ivc qW kdy pMjwbI pulItIkl is`K bMd nhIN sI rhy[ bMd qW kI rihxw sI ikdy eys dy nyiVEN dI lMGy vI nhIN sn[ isvl ieMjInIAr ny inJ`k ho ky rpot dy idqI ik purwxIAW bwrkW Aqy purwxIAW sYlW dy jMgly sB nwks ho cu`ky hn[ ies dI rpot pujx swr hI swrI jylH dy jMgly r`dI kr idqy gey, sB dIAW A`KW auGV AweIAW[ jylHr, supRMtMfMt Aqy AweI.jI. Awpxy kIqy auqy bVy nwdm hoey[ supRMtMfMt AqI inmoJUxw hoieAw myry pws AwieAw Aqy AqIAMq A&sos krdw hoieAw boilAw ik ‘s`c muc AsIN Awp dy nwl bVw AnrQ kIqw hY Aqy jylHr ƒ kih idqw ik quhwƒ Awpxy swQIAW ivc hI Byj dyvy[’ mYN AwiKAw, ‘hux mYƒ eyQy hI rihx idE, EQy lY jw ky koeI hor aupwDI KVI krogy[ so aupwDI dy QwauN nwloN eyho AtMk QwauN cMgw hY’, pr zor pw ky mYƒ lY hI gey[
eyhnW idnW ivc hI pMjwb dysoN dws dy Gr vwilAW dI mulwkwq hoeI sI[ inmoJwxy hoieAW ny mulwkwq ^Ub krweI[
mulwkwq dw idqw[ do idn brwbr cwr cwr GMty qweIN mulwkwq krweI[ ies mulwkwq pr vIr surjn isMG vI dws dI supqnI krqwr kOr dy nwl Awey sn[ swrI jylH lweI& ivc eyho r`jvIN mulwkwq sI[ eyh pihlI vwr sI ik swƒ dys pMjwb dy AMdrUnI hwlwq dw pqw lgw[ eys mulwkwq ivc vIr surjn isMG ny sRI nnkwxw swihb dy swky dw swrw hwl d`isAw qy pMQk dSw dIAW hor BI qrdIAW qrdIAW g`lW d`sIAW[ jylHr qy mym kol bYTy mwDo mutMn hoey ib`t ib`t dyKdy rhy[ aunHW ny qW eyh qkVweI hI r`KxI sI ik koeI cIz dy lY nw jwx[ bwhrly vIrW sohn isMG jI Aqy hIrw isMG jI motr vwilAW ny ies smyN Aswfy mulwkwqIAW dI bVI BwrI syvw kIqI[ eyh s`jx Sihr hzwrI bwZ ivc keI swlW qoN rihMdy sn Aqy eyQy eynHW dw motrW dw kMm sI[ jylH Sihr qoN qkVI dUr sI[ roz AwpxI motr ivc mulwkwqIAW ƒ iljWdy qy ilAwauNdy rhy Aqy Awpxy Gr invws dy ky hr prkwr dI prwhuxcwrI krdy rhy[ dws aunHW dohW hI vIrW dI ies mr`vq ƒ kdy Awpxy ihridEN nhIN Bulw skdw[
mulwkwqI mulwkwq kr gey Aqy dys rmx dIAW qWGW lw gey[ A`j qweIN dws Awpxy Awp ƒ Gr-bwr prvwr kbIly v`loN sdw leI tu`itAw inKu`itAw hI smJdw sI[ sRImqI krqwr kOr jI Aw ky sMswr nwl Pyr gMF puAw gey[ nhIN qW sMswr v`loN BI au~ky inrws ho ky aupRwm ho cu`ky sI Aqy bhuV myl imlwp dIAW sB AwsW qoV bYTy sI[ pUrn inrwsqw auprwmqw ho cu`kI sI ik AsIN iksy dy nhIN Aqy swfw koeI nhIN[ aumr Br dy dys inkwly iml cuky, ipClIAW JwkW sB imt cu`kIAW sn[ sMswr vsyby dw Kwkw mlIAwmyt ho cu`kw sI[ ies mulwkwq ny pMjwb dys vwsI Gr dIAW muh`bqW Pyr jgw idqIAW Aqy ibrhoN dy s`jry s`l Pyr KVy ho gey[ AYn vyly isr ieh s`l mytx leI jylH mylIAW swQIAW ivc bhuV imlx dy sMjog srMjwm bx gey[ jylH bylIAW nwl ATKylIAW krn dy idhwVy Awey qW hor AStMf KVy ho gey[ lE suxo:-
A&Im dw tMtw ies jylH ivc jo bMgwlI nzrbMd sn auh qW swry dy swry Cu`t cuky sn, swfy swQIAW
ƒ keI vwrI Adlw bdlI krky bMgwlI sYlW ivc lY jWdy huMdy sn[ bMgwlIAW ivcoN keI A&ImI sn Aqy bwhroN A&Im mMgw ky KwieAw krdy sn[ keIAW ny qkVI qkVI A&Im AwpxI koTI dy jMgilAW dy hyTW lw ky gupq rKI hoeI huMdI sI[ jWdy hoey ikqy auh aus ƒ lwh ky lY jwxw Bul gey, jMgilAW dIAW hyTlIAW P`tIAW dy hyTW hI icpkI peI rih geI[ swfy swQI jo aunHW dIAW koTIAW ivc iek do vwr gey qW aunHW auh A&Im auQoN lwh ilAWdI[ A&Im dw AmlI swfy ivcoN koeI nhIN sI, iksy iksy ƒ AYvyN ihVbs BwvyN hovy[ aunHW ivcoN iek sUm swQI blvMq isMG dy h`Q jo A&Im l`gI aus ny sMMmHwl ky AwpxI koTI ivc rK CfI[ nw KwDI nw Kwx leI iksy ƒ id`qI[ iksy guJy ByqI ny mu^brI kr idqI qW
jylH ic`TIAW
172
ibcwry blvMq isMG dI qlwSI ho geI[ A&Im inkl AweI qy iksy ny eyh BI J`K mwr idqI ik ‘A&Im rxDIr isMG dy rwhIN bwhroN AweI hY[ aus dy mulwkwqI jo Awey sn auh kuC mwieAw dy gey hoxgy, aus mwieAw dy qu&Yl ieh A&Im blvMq isMG kol AweI hY[’ bs, eyh mu^brI hox dI dyr sI ik swƒ dohW (mYƒ Aqy blvMq isMG) ƒ szweI koTIAW ivc bMd kr idqw[
myry vIr sRI BweI krqwr isMG jI horW ƒ pqw l`gw qW auhnW dUjy idn rONd Awey supRMtMfMt dI qkVI ^br leI Aqy aus ƒ swbq kr idqw ik eyh A&Im bMgwlI koTIAW ivcoN imlI sI[ nwly hor keI s`jxW dIAW ShwdqW idvw idqIAW ijnHW ƒ A&Im aunHW koTIAW ivcoN imlI sI[ swfy vIr lwl isMG ny BI d`b ky Shwdq idqI Aqy vMgwr ky AwiKAw ik ‘clo auhnW koTIAW ivc mYƒ lY clo, Ajy bhuq QweIN A&Im icpkweI hoeI idKw dyvWgw[’ ijQoN ijQoN icpkI lBI sI auQy inSwn iml gey, qW bVy SrimMdy hoey Aqy swƒ szweI koTIAW ivcoN Pyr bwhr kFw ilAwey qy spYSl blwk ivc AsIN Pyr Awx fyry m`ly[
kuC idnW ipCoN EQy iek gory vwrfr nwl Aswfy swQI jnW dw iksy g`ly qkVw qkrwr ho igAw jo swfy hux Xwd nhIN, aus dw KimAwzw BI mYƒ Brnw ipAw[ mYƒ Pyr iek`ly ƒ k`F ky ausy pMcbtI AsQwn ’qy lY gey[ jylH krmcwrIAW dy eys AXog slUk dI ^br iksy vsIly dws ny bwhr Byj idqI[ bwhroN pMjwb ivc eyh ^br puj geI qW vIr surjn isMG horIN Pyr mulwkwq ƒ pu`jy pr ienHW dy Awaux qoN pihlW swfy s`jx swQI qkVy ivtr bYTy sn Aqy Bu`K hVqwlI morcy lwaux ƒ iqAwr ho gey sn ik fr dy mwirAW jylHr supRMtMfMt ny iPr imMnq smw jqW kr ky eyDr lY AWdw[ pr AYqkIN mYƒ qy dUDw DwrI vIr ijMdr isMG ƒ iek blwk ivc iek`Ty hI r`iKAw[ kuC idn myry pws pihlW vIr s`jn isMG jI rhy[ s`jn isMG dI gurmiq vYrwg dSw eynHIN idnIN pUry jobn au~qy sI[ aunHW brqn mWjx dI syvw qoN vyhly ho ky bwxIAW dy pwTW dw prvwh lwauNdy rihxw[ eynHIN idnIN mOsm BI Abr bhwr sI[ iek idn GnGor Gtw CweI hoeI Aqy inMmHI inMmHI Puhwr pY rhI sI, AsIN bwhr icqr kutI ibrCW qly Awpxy Awqm rMgW ivc bYTy AnMd lY rhy sW ik AmrI kWgW auTIAW[ Awey vygW ƒ kOx roky[ “mohnu pRwn mwn rwgIlw” dw Sbd qRwnw qRMg auiTAw Aqy suqy hI rwg mlHwr dI Swn b`J geI[ mwno Aink bjMqr qwl bjdy hn[ Aqy idl cIrvIN pMcm sur surqMjnI DunI blMd hoeI[ swrw nB pulwV gUMj auiTAw[ sur qwr suMdr srod auqwhW hI auqwhW cVHdI jwvy qy Sbd kIrqn dI gUMj pvy:-
gUjrI mhlw 5 ] idnu rwqI AwrwDhu ipAwro inmK n kIjY FIlw ] sMq syvw kir BwvnI lweIAY iqAwig mwnu hwTIlw ]1] mohnu pRwn mwn rwgIlw ] bwis rihE hIAry kY sMgy pyiK moihE mnu lIlw ]1] rhwau ] ijsu ismrq min hoq Anµdw auqrY mnhu jMgIlw ] imlby kI mihmw brin n swkau nwnk prY prIlw ]2]4]13]
(pMnw 498)
jylH ic`TIAW
173
swry jylH ivc DuMnI guMj auTI[ kYdI log nwl dy kwr^winAW qoN kMm Cif Cif Awx Kloqy[ swry c`kr cursiqAW mUhry JurmtW Awx l`gIAW[ jylH gyt dy d&qrI BI d&qrW ƒ Cif Cif Aw audwly jmHW hoey[ jylHoN bwhr bMgilAW ivc BI Sbd GnGorW jw suxweI id`qI[ jylHr horIN B`jy Awaux, swh nwl swh nw rLy[ AwauNdy AwauNdy ƒ Sbd dw Bog pY cu`kw sI[ jylHr nwl aus smyN jo bwq cIq hoeI auh hux Xwd nhIN rhI pr aus dw swr eyqnw hI hY ik jylHr ny ieqrwz eyho kIqw ik ‘kMm dy vyly kIrqn nw kirAw kro, kYdI kMm C`f ky vyhly KVoqy rihMdy hn Aqy kMm dw bVw hrj huMdw hY[ auproN bVw ieqrwz Awvygw Aqy jylH mYnUAl dy inXmW Anuswr gwauxw bjwauxw BI sKq mnHW hY[’ qW dws ny aus dy auqr ivc AwiKAw ik ‘jdoN Sbd qRMg auTdI hY qW myry v`s dI g`l nhIN rihMdI[ byhqr qW ieh hY ik qusIN mYƒ Esy suMnI kUt hI lY clo[’ pr lY clxw iks ny sI eyQy qW hux cwilAW dy swmwn bxy hoey idsdy sn[
swry jylH dy jMgly nwks grdwny jwx kr ky nvyN jMgilAW dy bxwaux leI FweI l`K rupey dw bjt bixAw[ ibhwr auVIsw dI gvrnmYNt ieh swrI rkm pMjwb gvrnmYNt pwsoN mMgy[ pMjwb gvrnmYNt ny ienkwr kr idqw, qW eyhnW AwiKAw, ‘Awpxy pulItIkl kYdI sWBo AsIN eyhnW dy rvwdwr nhIN[’ so jdoN ibhwr-auVIsw dI gvrnmYNt ny swƒ hor sWBI rKx dI hwmI BrnoN korw jvwb dy idqw qW pMjwb gvrnmYNt ny sUby mdrws dy nwl sItI rLw leI Aqy AMdroN AMdr mdrws gvrnmYNt nwl saudw gMF ilAw Aqy swƒ auQy Byjx dw bwnxU bMnH ilAw[ hzwrI bwZ ƒ kwly pwxI bxwaux vwlI ivauNq ƒ ivcy hI au~lI lg geI Xw isauNk Kw geI[ EDr kwly pwxI vwly pihly muk`dmw swzS dy swfy swQIAW ƒ kwly pwixEN mdrws sUby ivc mMgw Byjx dI mIjw imxqI imxI geI[ eys smyN hzwrI bwZ jylH ivc myjr ku`k (Major Cook) supRMtMfMt auQy Awie ky nvyN hI lgy sI[ eyh AwdmI iridEN qW Ko rihq sI Aqy inrw inskpt, pr is`Drw BI bVw sI[ idloN burweI iksy dI nhIN cwhuMdw sI, pr clwk imstr mIk eys ƒ BI AwpixAW hQkMifAW ivc lY hI AwieAw[ ienHW idnW ivc hI keI kwrnW krky swfy Aqy swQIAW dy Pyr kVwikAW dy morcy lg gey, ijnHW kwrnW ivcoN muK kwrn do hI myry Xwd hn, so dsdw hW[
BYVI Kurwk qy dsqwry qy kCihirAW dw mwmlw swfI KwD ^urwk qoN hI cMgI b`JI hoeI sI jW Kws Krcy dI mnzUrI sI[ pihly
ien&lUAYNzy dI bImwrI pYx smyN hor bhuq swrw &wlqU Krc hzwrW dI igxqI ivc gvrnmYNt pMjwb dy zuMmy pw idqw igAw[ pMjwb gvrnmYNt ƒ eynw ^rc dyxw du`Br ho igAw[ eyDroN AMqrgqI gupq rpotW pMjwb gvrnmYNt pws phuMc geIAW ik jo kuC pMjwb gvrnmYNt Awpxy sUby dy is`K pulItIklW vwsqy hzwrI bwZ jylH vwilAW ƒ ByjdI hY, aus ivcoN bhuq swrI rkm ^urd burd ho jWdI hY, pMjwbI rwjsI kYdIAW ƒ aus ivcoN QoVw Krc hI idqw jWdw hY[ ies krky pMjwb gvrnmYNt ny sB ^rcw bMd kr ilAw Aqy
jylH ic`TIAW
174
hukm Byj idqw ik hux qusIN ijvyN ho sky QoVy qoN QoVw ^rc kro, Bwv Awm kYdIAW vwlI KwD Kurwk dyvo[ ibhwr-auVIsw jylH fIpwrtmYNt ny hzwrI bwZ jylH ivc swfy vwsqy pMjwb jylH mYnUAl vwlI KwD ^urwk jwrI krn dw hukm Byj idqw[ Pyr kI sI swƒ hux su`ky sohVy hI rihxw ipAw[ KuilHAW g`iPAW vwlIAW BugqW bMd ho geIAW, Awm kYdIAW nwloN vI mMdw hwl ho igAw[
ibhwr-auVIsw jylH^wny vwly A&srW ƒ jd pqw lgw ik pMjwb jylHW ivc hr iek kYdI ƒ do CtWkW Coly BI idqy jWdy hn qW aunHW ny lMgr vwilAW ƒ CoilAW dI nPrI BI dy idqI[ pr ibhwrI kYdI kI jwnx ik Coly ikvyN BuMnIdy huMdy hn[ svyry auTidAW ƒ hI k`cy Coly do do CtWk iml gey Aqy swfy swQIAW ƒ supRMtMfMt swihb ny Awx puiCAw ik ‘suxwE A`j qW pMjwbI ^urwk iml geI hY? kI hwl hY?’ swfy swQIAW ƒ aunHIN idnIN kxk ivcoN im`tI cuxn dw kMm imldw huMdw sI, so swirAW ny slwh krky iek do AMgryzI pVHy swQIAW ƒ pihlW hI AwK CifAw sI ik eyhnW bwry A&srW nwl ft ky auqr pRSn krn Aqy supRMtMfMt ƒ jo ik Awp hI mYfIkl A&sr BI sI pu`Cx ik ‘ies qoN pihlW mroVW dy bImwr kYdIAW ƒ kxk dI rotI dI Kurwk BI bMd sI, hux d`so ik bImwr ies Kurwk ƒ Kw ky iks qrHW bcxgy[ jy pMjwbI k`cy Coly Kw ky bc skdy hn qW qusIN ikRpw krky CoilAW dI Kurwk lMgr ivc nw ByijAw kro, ikauNik lWgrI lok eys sugwq ƒ curw lYxgy, ijs kwrn jylHKwny vwilAW dw qkVw nukswn ho jweygw ikauNik swry ibhwrI kYdI BI eysy sugwqI ^urwk dI mMg krn l`g pYxgy! swfy pws qW kxk dIAW FyrIAW peIAW hI rihMdIAW hn, AsIN CoilAW dy QwauN k`cI kxk c`b ky guzwrw kr ilAw krWgy[’
pihly idn qW lWgrIAW ny rwq ƒ Coly iBauN Cfy Aqy svyry k`cy hI inmk imrc lw ky swfy hvwly kIqy[ dUjy idn A&srW ƒ d`isAw igAw ik ‘pMjwb dy jylHW ivc dwxy BuMny hoey imldy hn’, qW aunHW hukm cwVH idqw ik ‘A`Cw k`lH ko dwny Bunw ky idqy jwxgy[’ lMgr vwilAW ƒ kVwhI dy idqI geI[ pr aunHW kdy dwxy Bujdy kwhƒ dyKy sn, aunHW ryq kVwhI ivc pwieAw hI nw Aqy swry CoilAW dy do prwgy kIqy[ hyTW A`g bwl CoilAW ƒ hlweI gey[ iksy iksy dwxy ƒ qW syk BI nw l`gw Aqy keI sV gey jW dwgI ho gey[ ies pr swfy AMgryzI pVHy swQIAW ny cMgy mKOl aufwey Aqy A&srW ƒ AwiKAw ik swfI ieh ^urwk QoVI QoVI qusIN BI KwE Aqy cwr cwr syr Awpxy pSUAW ƒ KuAw ky vyK lvo, jy quhwƒ Aqy pSUAW ƒ sUl nw hox lg jwvy qW swƒ kihxw ikauNik eynHW quhwfy Bu`jy qy k`cy CoilAW ivc koeI &rk nhIN[’ A&sr ieh g`l mMn qW gey pr gvrnmYNt dy hukm ƒ iks qrHW moVn[ eyho hI hwl rotIAW dw hoieAw[
pMjwb jylH mYnUAl ivc ^urwkW jo m`kI, bwjrw, kxk Awid ilKIAW hoeIAW sn, so eyQy dy jylH vwly auh swry Z`ly ^rIdx dIAW iqAwrIAW krn l`gy[ pr CoilAW vwly JgVy ny hI swbq kr idqw ik AsIN pMjwbI ^urwk Kw ky nhIN bc skdy Aqy A&sr gvrnmYNtI hukm ƒ mnwaux auqy l`k bMnHIN bYTy hn, qW mjbUr ho ky BuK hVqwlI morcy lwauxy pey, ijnHIN idnIN ik swfy swQI qy jylH vwly hor kYdI mroVW qy pycS nwl bImwr sn[ ibhwrI kYdI bhuq mr gey sn, pr swfy suK hI rhI[ aunHIN idnIN fwktrW dw koeI
jylH ic`TIAW
175
ielwj kwrgr nw hoieAw qW BweI hIrw isMG ny zor idqw ik swƒ dysI dvweI id`qI jwvy[ BweI hIrw isMG ny jo nusKw ilK ky idqw jylH vwilAW ny auh swrw qW nw mMgwieAw pr v`fIAW hrVW mMgw idqIAW[ kudrq nwl auho ielwj sUq Aw igAw qy isMGW ƒ &wiedw hox lg ipAw[ pr fwktr hr roz hrVW nw ilAwieAw kry, iek idn iek`TIAW hI dy jwieAw kry[ isMGW kol hrVW jmHW rihx lg peIAW[ Bw: s`jx isMG ny hrVW ku`t ky rgV ky qkVw pweIey fyF pweIey dw ipMnw bMnH ky rK ilAw jo gory vwrfr dy nzr pY igAw, aus ny smiJAw ik ieh bMb hY[ Awp frdw h`Q nw lwvy qy khy, ‘iXh ikAw hY?’ Pyr s`jx isMG qoN cukw ky bwtI smyq ckr ivc lY igAw, auQy jylHr qy hor A&srW ƒ d`isAw[ A&srW swirAW ƒ S`k pY igAw, aunHW ƒ d`isAw igAw ik ieh hrVW dI dvweI hY, auh mMnx nw, EVk aunHW ƒ ipMnw qoV ky idKwieAw igAw, pr ipMny dy qoVn vyly auh B`j ky lWBy ho gey[ jd aunHW dI cMgI qs`lI hoeI qW bVw hwsw ipAw, pr A`gy ƒ hrVW dw imlxw bMd ho igAw[ pycs nwl kYdIAW dI hwlq kmzor ho geI sI, so aunHW dI ishq TIk krn leI du`D Awid dI ^urwk idqI jwx l`gI[
ienHW idnW ivc hI BweI hrI isMG k`kV pycS qy pIVW Awid nwl kuJ smW bImwr irhw[ auh Aksr bImwrI dy kwrx keI cIzW Kwx ƒ mMg lYNdw sI[ iksy ny ies pr mu^brI BI kr idqI ik ieh is`K kYdIAW ƒ Bjwaux dy Ahwr ivc hY[ jylHr nwl BI ies dy keI vwr JgVy ho pey[ so iek idn ies ƒ AYvyN ibnW rpot hoieAW hI pwlkI Byj ky hspqwl mMgvw ilAw, hwlW ik eyh qur iPr skdw qy ^wsw qkVw sI[ hspqwl lY jw ky eys ƒ rwq dI dvweI bxw ky idqI geI, jo pihry vwly dy spurd kIqI geI ik eys ƒ ipAwvo[ pihry vwilAW hrI isMG ƒ d`isAw ik ‘ieh dvweI ijs ƒ AsIN idMdy hW, auh svyr ƒ mr jWdw huMdw hY[ qUM ieh dvweI nw pI’, pr hrI isMG ny iek pihlI Kurwk pI leI[ dvweI pIx pr aus ƒ nSw ijhw cVH igAw[ aus ny kY BI kr idqI qy rwq ƒ pwxI dy t`b ivc jo AMdr ipAw sI, bYT irhw qy hor Kurwk nw pIqI[
rwq ƒ gory vwrfr puCdy rhy ik pMjwbI kYdI dI hwlq kI hY, qW hrI isMG AgoN auqr idMdw ik hux pMjwbI mrdw nhIN[ svyry jdoN fwktr AwieAw qW ausny puiCAw, ‘kI hwl hY?’ eys ny AwiKAw hY, ‘cMgw hY’, qy pIx leI cwh mMgI, ikauNik ies ƒ hmySw cwh hspqwl qoN imldI sI[ fwktr ny ikhw ik ‘A`j nhIN dy skdy, k`lH idqI jwvygI[’ hrI isMG ny ikhw ik ‘mYƒ ibnW bImwr ƒ pwlkI ivc cu`k ilAwey ho qy rwq ƒ dvweI qMg krn vwlI id`qI qy hux cwh BI nhIN idMdy, kI qusIN mwrnw hY?’ eyh kih ky iKJy hoey ny pwxI dI BrI hoeI surwhI fwktr dy isr ivc mwrI[ jdoN rOlw pY igAw qy Alwrm ho igAw, jylHr Awid B`jy Awey qW hrI isMG ny dyiKAw ik hux ig`dV ku`t pvygI[ auh jMglw bMd krky drvwzy A`gy ipSwb vwly brqn lY ky ft ky bYT igAw qy ijhVw A`gy Awvy aus ƒ AwKy, ‘^brdwr, jy jMgly ƒ h`Q lwieAw qW mYN mwrWgw[ supRMtMfMt Awey ibnW drvwzw nhIN KolHx idAWgw[’
EVk supRMtMfMt AwieAw qW hrI isMG ny swrI g`l aus ƒ d`sI[ supRMtMfMt ny ikhw ik ‘qUM fwktr qoN mw&I mMg lY’, aus ny ikhw ik ‘mYN koeI ksUr nhIN kIqw[’ hrI isMG ƒ
jylH ic`TIAW
176
hspqwl qoN k`F ky koTI ivc Byj idqw qy dUjy idn 15 bYNqW lgvw idqIAW[ supRMtMfMt ny AwiKAw ik ‘mYN 30 bYNqW dI szw ilKI sI pr cUMik qUM s`c d`isAw hY, ies leI 15 bYNqW lweIAW hn[’ ies pr dws ny qy hor swQIAW ny supRMtMfMt ƒ puiCAw ik ‘ijs AwdmI ƒ qusIN pwlkI ivc pw ky hspqwl lY ky gey sI qy bImwr krwr idqw sI A`j aus ƒ iks kwrx bYNqW ijhI s^q szw idqI[’ Es ny j`uc ho ky sw& sw& ikhw ik mYƒ jylHr dy mjbUr krn pr bYNqW dI szw dyxI peI nhIN qW AYsy sdw bImwr rihx vwly ƒ AsIN bYNqW dI szw nhIN dy skdy[
dUjw kwrn ieh sI ik swfI pwrtI dI Gwlxw krky hI dsqwry Aqy hor sBy pMj kkwr imlx dI mnzUrI ho geI sI[ Aqy jylH mYnUAl ivc kwiedw BI bx cu`kw sI[ eyh g`l jylH vwly Awpxy mUMhoN Awp mMn cu`ky sn ik eyh jo inXm dsqwr Aqy pMj kkwr Awid dw bx ky jylH mYnUAl ivc drj ho igAw hY, eyh sB quhwfy pMjwb jylHW ivc ies sMbMDI lwey moricAW dw is`tw hY[ jdoN eyh inXm bixAw qW eyhnW ny ie`ko ie`k kCihrw hI bxw ky dyxw cwihAw[ ies qoN pihlW sgoN do do in`krW idMdy sn[ jd AsIN eyqrwz kIqw qW jylH mYnUAl ivcoN k`F ky idKw idqw ik dyKo AsYNblI ivc pws hoey AYkt Anuswr ieko kCihrw iliKAw hY[ AsIN AwiKAw ik ies ivc koeI ZlqPihmI hoeI hY[ AsIN zor idqw ik ies nukqy ƒ Pyr AsYNblI dy is`K mYNbrW pRqI pRgwieAw jwey (refer kIqw jwey)[ auhnW eyh g`l mMn leI Aqy ies dw CyqI hI A`Cw is`tw inkl AwieAw, ArQwq iek kCihry dI QwauN jylH mYnUAl ivc do kCihry ilKy gey[ kCihry bdlx leI prny (‘AMgoCy’ ibhwrI bolI) swƒ pihlW hI imldy sI[ Pyr dsqwirAW dI igxqI imxqI dw JyVw iCiVAw irhw[ AsIN AwKIey dsqwrw pMj gz qoN Gt nw hovy Aqy jylH dsUqI kpVy dw nw hovy[ eyh doeI g`lW BI eyhnW mMn leIAW[ pMj gz dy QwauN sgoN Cy Cy gz dy dsqwry bxw ky dyxy mnzUr ho gey[ mnzUrI qW icrokxI ho cu`kI sI pr eyhnW Ajy vrqoN ivc nhIN ilAWdI sI[
swƒ gupqo gupqI pqw l`g cu`kw sI ik dsqwry qW Kws eys jylH ivc buxw qxw ky r`Ky hoey hn pr ghy mwrI bYTy hn[ swƒ AYvyN jwlKy jyhy dy pomcy bxw ky ibl ivc pihlW qoN hI AslI Cy gzI dsqwirAW dI kImq lw ky qkVI rkm slwnw swfy Krcy ivcoN btor ky hV`p krdy rhy hn[ mYN ies g`l pRQwie eyhnW dI qkVI ^br leI qW eyhnW Awpxw KihVw Cufwaux leI mYƒ Aqy vIr ijMdr isMG (jo myry pws rihMdw sI) qW EhI Cy gzy dsqwry dy idqy pr hor swQIAW ƒ nw id`qy[ AsIN doeI Al`g blwk ivc rihMdy sI[ swƒ dohW ƒ kuC pqw nw ik swfy swQIAW nwl kI vrq rhI hY[ swƒ rwSx BI pihlW vwlw hI imldw irhw, G`t v`D nhIN kIqw, ies krky swƒ jwx buJ ky jylH vwilAW ny v`K hI riKAw hoieAw sI qW ik rOlw nw pY jwvy[
pr jdoN dUjy swQIAW ny Awm kYdIAW vwlw Kwxw imlx ligAw qW auhnW kVwikAW dw morcw lw idqw[ myjr ku`k bVw nrm idl AwdmI sI[ aus qoN auhnW dy kVwky dw morcw nw J`ilAw igAw[ vIr mhwrwj isMG vrgy do iqMn vIrW ny jl pwn krnw BI iqAwg
jylH ic`TIAW
177
idqw[ cwr pMj idn hI morcy l`gy ƒ hoey sn ik myjr kuk dy Bw dI bx geI[ ikauNik vIr mhwrwj isMG horW dI hwlq bhuq ^qrnwk ho geI sI[ myjr kuk GbrwieAw iPry, myry pws AwieAw[ swƒ AgoN ies g`l dw pqw hI koeI nw ik auDr morcy lgy hoey hn[ swry bwkI swQI iqMn cwr QweIN A`fo A`f blwkW ivc vMfy hoey sn[ iek blwk vwly cwr pMj s`jxW ny Ajy morcw lwieAw nhIN sI[ Eh Ajy ivcwr hI kr rhy sn[ myjr ku`k ny mYƒ AwiKAw ik ‘qusIN jw ky auhnW ƒ smJwE buJwE[’ mYN AwiKAw ik ‘mYN eys Srq qy jWdw hW ik jo jo vI auhnW dIAW vwjb SkwieqW hox so sB dUr kIqIAW jwx[’ myjr ku`k ny mMn ilAw ik jwiez SkwieqW dUr kr dyvWgw Aqy nwl aus ny iek gorw vwrfr Byj idqw[
mYN do iqMn blwkW ivc hI igAw sI Aqy cOQy ivc Ajy nhIN igAw sI ikauNik EQy dI bwbq gory vwrfr ƒ Ajy eyh pqw sI ik auhnW morcw nhIN lwieAw ies krky EQy Ajy jwx dI loV nhIN sI[ so qyhW blwkW ivc hI ho ky muV Awey Aqy eyhnW blwkW vwly s`jxW ny iehnW SrqW auqy morcw Cfxw mMinAw ik iek qW swƒ auhI dsqwry dy dyx jo AswfI nimq bxw ky rKy hoey hn, dUjy swƒ Awpxy Awp pRSwdy sjwaux leI swrw rwSn swfy hvwly kIqw jwvy Aqy pMjwb gvrnmYNt ƒ rwSn pRQwie swfIAW SkwieqW ByjIAW jwx Aqy EQoN PYslw Awaux qweIN swƒ su`kIAW rsdW dy id`qIAW jwx, swQ hI cwhtw sjwaux dI KulH idqI jwey[ ieh g`lW myjr ku`k ny mMn leIAW, pr jylHr mIk dI ies ivc bVI hqk hoeI ikauNik eyh PYslw myjr ku`k ny Es qoN aupro auprI hI kr ilAw sI[ gMfw isMG inhMg (KwpVKyVI) ny mIk dI Bugq vI bVI svwrI sI, Aqy fI.sI. Awidk hwkmW dy swhmxy aus ƒ keI vwr JwV JpwV pweI puAweI sI[ ies krky im: mIk AMdroN bhuq siVAw hoieAw sI Aqy idloN cwhuMdw sI ik eyhnW nwl koeI smJOqw nw hoxw pwvy, nw hI eyhnW ƒ koeI irAwieq idqI jwvy[ ies krky aus ny hor cwl KyfI[ myjr ku`k ƒ jw ky eyh pVHqw pVHweI ik ‘dyKo jI! Awpny rxDIr isMG ƒ smJOqw krwaux leI ByijAw sI Eh sgoN cOQy blwk vwilAW ƒ BI ivgwV ky cilAw AwieAw hY Aqy hux auhnW (cOQy blwk vwilAW is`K kYdIAW) ny BI morcw lw idqw hY[’
morcw s`c muc lg cu`kw sI[ pr myjr ku`k ƒ eynHW dw pqw nhIN sI ik eyh morcw smJOqy leI auhnW blwkW ivc jwx qoN pihlW hI l`g cu`kw sI[ bs im: mIk dw dwau Pur igAw[ myjr ku`k BiKAw BVikAw hoieAw Aw ky myry aupr krop hox l`gw Aqy hukm idqw ik ‘ies ƒ szweI qnhweI koTI ivc bMd kr idqw jwey, nwl hI Kwxw h`QIN pkwaux dy h`k ies dy zbq kIqy jwx[’ mYN aus ƒ AwiKAw ik ‘kuC SWq ho ky myrw ksUr dso Aqy ivcwr krky iensw& kro[ Pyr qusIN jyhVy hukm cMgy smJo cwVH dyxy, mYƒ eyhnW szwvW dw koeI fr Bau nhIN[ ksUrI inklW qW BwvyN r`j ky szwvW dy ilE, pihlW d`so qW shI ik ivcoN kI g`l hY?’
myjr ku`k- kI d`sW, mYN qYƒ dUjy blwkW ivc Awpxy swQIAW dI mMn mnOqI krn Aqy r&w d&w krweI leI ByijAw sI ik hor qyl pwaux Aqy BWbV mcwaux leI ByijAw sI?
mYN- A`g auqy qyl mYN kyhVw pwieAw hY?
jylH ic`TIAW
178
myjr ku`k- qYN morcw htwauxw sI ik cOQy nMbr vwilAW dw BI lvwauxw sI? mYN- mYN qW cOQy blwk ivc igAw hI nhIN[ mYƒ quhwfw gorw vwrfr EQy lY ky hI nhIN
igAw[ pihlW aus ƒ bulw ky puCo[ jd mYN auQy (cOQy nMbr ivc) igAw hI nhIN qW mYN auhnW ƒ morcy lwaux leI ikvyN isKw idqw?
myjr ku`k- A`Cw ABI gory vwrfr ko bulwE[ iek ispwhI gory vwrfr ƒ s`dx qur igAw[ pr cI& hYf vwrfr jo ik rONd smyN
nwl hI sI bol ipAw- cI& hYf vwrfr (jo ik isMG sI)- hzUr! BweI rxDIr isMG ƒ gory vwrfr nwl
cI& hYf vwrfr eyh g`l krdw hI sI ik auproN gorw vwrfr BI Aw igAw[ aus ƒ AwauNdy ƒ hI supRMtMfMt ny puiCAw ik ‘ikAw qum cOQy nMbr spYSl blwk myN rxDIr isMG ko swQ ly kr gey Qy?’
auhnW ƒ smJwaux buJwaux dI koeI loV hI nhIN sI[ pr mYƒ ipCoN pqw lgw ik auhnW ny qW prsoN AwQx dw hI kVwkw lw CifAw hoieAw hY[
myjr ku`k sux ky TMfw Twr ho igAw qy im: mIk ƒ GUrIAW v`tx lg ipAw Aqy GUrIAW lY lY pvy[ Pyr mYƒ nrmI nwl kihx lgw ik ‘rxDIr isMG myry swQ clo Aqy cOQy nMbr vwilAW ƒ AwK vyK ky Kwxw KuAwE[ mhwrwj isMG dI hwlq bVI nwzk hY, pihlW aus kol hI clo, ikauNik auh AwpxI jwn hIlI ipAw hY[ mYN bQyrw kih cu`kw hW pr auh mMndw hI nhIN[’ g`l kI auh mYƒ nwl lY igAw[ myry jwx swr hI myry AwKy vyKy vIr mhwrwj isMG ny pRSwdw Ckxw mnzUr kr ilAw[ myjr ku`k ny EdoN hI imsrI suD mMgwieAw Aqy mYN Awpxy h`QIN vIr mhwrwj isMG ƒ iplwieAw qW Eh A`KW KolH AwieAw[ myjr kuk BI pRsMn ho igAw[ eysy qrHW swirAW s`jxW dI mMn mnOqI kIqI geI[ su`kIAW rsdW Aw geIAW Aqy lMgr ^wlsy dw ^wlsy dy h`QIN sjx lg igAw[ EDroN pMjwb gvrnmYNt ƒ BI sPwrSI ic`TI supRMtMfMt ny ilK ky Byj idqI, pr auprokq ic`TI pujx qoN pihlW hI pMjwb gvrnmYNt ny swfy ibsqry borIey mdrws v`l bnHwaux dy hukm jwrI kr rKy sn[ EdoN hI pqw lgw ik cwilAW (clwx) dy iqAwry bjwaux leI hukm suxwey gey[
BweI kyhr isMG swnHyvwl dy clwxy dI iBAwnk Gtnw
jylH ic`TIAW
179
hzwrI bwZ dy smwcwrW ivc Bw: kyhr isMG swnyHvwl dy clwxy dI Gtnw BI bVI iBAwnk qy isiKAwdwiek hY jo ipCy ilKI jwxoN rih geI hY, so eyQy ilKdy hW[ Bw: kyhr isMG qIjy muk`dmw swzS lwhOr ivc jnvrI 1917 ivc kYd hox pr lwhOr sYNtrl jylH ivc ByijAw igAw[ eyQoN aus ƒ hjIrW dI bImwrI dI hwlq ivc jnvrI 1918 ivc hzwrI bwZ jylH ivc bdl idqw igAw[ hwlq aus dI pihlW hI ^rwb sI qy s&r dy lwiek nhIN sI, pr Pyr BI aus ƒ Byj hI idqw igAw qy rwh ivc hI aus dy p`tIAW huMdIAW geIAW[ hzwrI bwZ jylH ivc aus ƒ iek koTI ivc riKAw igAw, auQy hI mwVI motI dvw dwrU huMdI rhI[ PrvrI 1918 ivc isMGW dy hrn hox dw swkw vriqAw, jd mhIny ku bwd eyh PVy hoey Aw gey qW BweI kyhr isMG dI hwlq hor BI ^rwb ho geI[
iek idn BweI kyhr isMG Awpxy ibsqry qoN auT ky koeI cIz cukx l`gw qW by-hoS ho ky ifg ipAw[ pihry vwly ny rpot kIqI qy Alwrm kr idqw ik Swied kYdI mr igAw hY[ A&srW dy Awaux pr BweI kyhr isMG ƒ hspqwl pucw idqw igAw[ eyh idnoN idn Gtdw igAw qy hwlq Krwb huMdI geI[ cwr pMj mhIny iesy hwlq ivc lMGy[ AKIr qMg pY igAw qy jwn nw inkly[ aus ny A&srW ƒ rpot kIqI ik mYƒ pMj isMGW nwl mulwkwq krweI jwvy[ BweI hIrw isMG cotIAW qy BweI hrnwm isMG rsUl purIAw qW donoN Agy hI bImwrI dy kwrx hspqwl ivc gey hoey sn, bwkI aus ny iqMnW isMGW BweI krqwr isMG cMd invwsI, BweI munSw isMG ‘duKI’ qy dws ƒ imlx dI ie`Cw pRgt kIqI[ A&srW dy s`dy pr AsIN hspqwl gey[ aus nwl g`lbwq kIqI qW aus AwiKAw ik ‘myrI jwn nhIN inkldI qy mYN swnHyvwl dy fwky ivc Gr dy mwilk ƒ mrvwieAw sI qy mYN hI fwkw puAwieAw sI, hux aus mry hoey dI rUh mYƒ qMg krdI hY[ aus dI grdn ivc cot l`gx nwl hI auh mirAw sI qy mYƒ BI bhuqI qklI& grdn ivc hI hY[ mYN bVy iBAwnk kSt ivc hW[’ aus dI hwlq bVI qrsXog qy iebrqnwk sI[ swry isMGW ƒ dws ny bynqI kIqI ik eys dy nimq sB isMG suKmnI swihb dy pwT krn qy Gt qoN Gt iek pwT hr iek s`jx zrUr kry qy bwkI ijqny koeI kr sky qy eys dy nimq Ardws BI kIqI jwey[
Agly idn sB isMGW ny suKmnI swihb dy pwT krky Ardwsy soDy[ eys idn A&srW ny swry isMGW dI hI aus nwl bwrI bwrI mulwkwq BI krw idqI[ ies qoN Agly idn auh clwxw kr igAw, jylH vwilAW aus dI loQ ƒ bwhr lY jw ky AYvyN hI iek pwsy jMgl ivc sut idqw[ jd AsIN ieh g`l suxI qW supRMtMfMt ƒ puiCAw ik qusIN aus dI loQ ƒ ikauN roilAw, aus dw sskwr ikauN nhIN kIqw igAw? qW auh twly vwly krn lgy qy eys g`l dI pVqwl krn lgy ik eyhnW ƒ pqw ikvyN l`g igAw[ AsIN AweI.jI. ƒ BI rpot kIqI pr aus BI kuC pRvwh nw kIqI, auh BI sgoN eysy qPqIS ivc pY igAw ik kYdIAW ƒ pqw ikvyN l`gw[
jylH ic`TIAW
180
18
mdrws hwqy dIAW jylHW ƒ cwly myjr ku`k ny KuS ho ky myry itkt auqy ilK idqw ik ies ƒ Awpxy h`QIN Awp pRSwdy
sjwaux dw knsYSn (AiDkwr) imilAw hoieAw hY Aqy ies dy nwl bqOr is`K sMq (Sikh Saint) dy slUk kIqw jWdw irhw hY[ lMby rsqy dy s&r dy kwrn qoSy dy qOr qy mx do mx du`D Awpy co ky aus dw KoieAw Awpxy h`QIN k`F lYx dw hukm dy idqw[ KUb Koey bxwey gey[
iek Awn ivc mdrws pRYzIfYNsI dy iqAwry bj gey[ TIk qrIk qW Xwd nhIN, AkqUbr 1921 dw smwcwr hY ik cwr cwr pMj pMj swQIAW ƒ v`Ko v`K jylHW ivc vMifAw igAw[ pr AYQoN clwx sB dw iek`Tw hI hoieAw[ cwhy swƒ jylH vwilAW ny nhIN d`isAw ik iks iks dw kyhVy kyhVy jylH ivc guxw ipAw hY[ pr swƒ pqw lg hI igAw ik vMfy ies qrHW pey hn:-
sB ny iek`Ty hI jwxw sI Aqy aus sUby ivc phuMc ky ijauN ijauN jyhVw jylH pihlW nyVy AwauNdw jwxw sI iqauN iqauN iqs iqs QwauN v`Ko v`K j`iQAW ƒ auqwrI jwxw sI[ hzwrI bwZ jylH qoN hzwrI bwZ rof stySn qweIN lY jwx leI swfy vwsqy do lwrIAW hzwrI bwZ Sihr dI bMgwlIAW dI kMpnI nwl imstr mIk ny imx imQ ky pRbMD kIqw, qW ik is`KW
jylH ic`TIAW
181
vwlI kMpnI dIAW lwrIAW nw iljwxIAW pYx[ EDr vIr sohx isMG jI horW dy ihrdy ivc pRym is`k sI ik isMG swfIAW lwrIAW ivc jwx[ qurn qoN pihlW BweI sohx isMG jI ƒ pqw l`g igAw ik pMjwbI vIrW dy clwx nimq hI lwrIAW dI mMg dUjI kMpnI pwsoN ho cu`kI hY, pRMqU vIr jI dI irdy dI suD kwmnw siqgurU ny Bwxw vrqw ky pUrI kr hI idqI[ nyq AYsI hoeI ik aus smyN aus kMpnI pws koeI lwrI iqAwr (available) nhIN sI[ hwr ky isMG horW dIAW lwrIAW hI lY jwxIAW peIAW[ vIr sohx isMG jI dIAW KuSIAW dw AMq nw irhw[ qurn qoN pihlW hI jylHr mIk ny swirAW ƒ fMfy byVIAW nwl jkV ky nUV idqw Aqy h`QkVIAW BI lwaux lgw sI ik supRMtMfMt myjr ku`k ny Aw ky htw idqw ik ‘swƒ auproN hQkVIAW lwaux dw koeI hukm nhIN AwieAw[ byVIAW swDwrn rihx idE, hux lg ju geIAW hn[’
qurn smyN dw vYrwg meI nzwrw jylH qoN bwhr motr lwrIAW KVHI sn, jd AsIN bwhr svwr hox leI inkly qW swrw
jylH Amlw Aqy aunHW dy prvwr swƒ cVHidAW hoieAW ƒ vyKx leI iek`Ty ho gey[ sYNkVy ispwhI Aqy aunHW dy Gr bwrI Awx auQy jmHw hoey[ hmdrd rUhW swDU isMG jI Awid dIAW ibrhy judweI kir Bu`bW inkl geIAW, kTor qoN kTor mwxU BI mom hoey KVy sn[ motrW ivc cVHn swr hI swrI sMgq Ardwsy leI Klo geI[ Ardws krn dw hukm dws ƒ hoieAw[ siqgurU ny Awp hI Ardws krweI, AqIAMq hI AiDBuq klw vrqweI[ smwpqI pscwq dyKW qW swrI sMgq sjl nyqR sI[ iek s`nwty dw Awlm CwieAw hoieAw sI[ pMj jYkwry gjwey gey Aqy Sbd kIrqn dI DunI gUMj auTI[ vyKx vwlI swrI lukweI hlUxI geI[ swfy nwl lwrIAW ivc bYTy imltrI pulIs dy nMgIAW sMgInW vwly goriKAW ny sMgInW nwl slwmI auqwrI[ ijMny ku AsIN sI au~ny ku hI gorKy ispwhI sn Aqy iek dysI ieMnspYktr aunHW dw ieMcwrj sI Aqy swfw swirAW dw cwrj iek gory ieMnspYktr puils dy spurd sI[ eyh gorw ieMnspYktr bVw hI nrm eIsweI imSnrI sI[ eys ny swfy nwl cMgw slUk krn dw XkIn idvwieAw[ pihlw sbUq aus ny Awpxy nyk hox dw eyh idqw ik swfy in`qnym dy gutky bMd bMflW ivcoN kFvw ky swfy gwqRIN pvw idqy[
hzwrI bwZ Sihr ivc auhnIN idnIN pMjwb qoN sRImqI srlw dyvI lYkcr krn leI AweI hoeI sI[ so Sihr vwilAW ny aus idn mIitMg krn dw aus sVk dy iknwry pRbMD kIqw jo jylH qoN stySn v`l ƒ jWdI sI[ auhnIN idnI mulk ivc bVw hI joSo ^roS sI[ pRMqU sI.AweI.fI. vwilAW ƒ pqw hI sI[ auh mIitMg AsQwn qW lWBy kr hI nhIN skdy sn, motrW ƒ hI ijnHW ivc AsIN svwr sI dUjI sVky ivMgy rsqy lMGw idqw[ swry dyS Bgq aufIkdy hI rih gey[ bVy inrws hoey hoxgy, swƒ BI bVI inrwsqw hoeI[ swfIAW lwrIAW aunHW ny mIitMg AsQwn kol KVIAW kr lYxIAW imQIAW hoeIAW sn, pr sI.AweI.fI. vwly pihlW hI qwV gey[ ibhwrI BujMgI lukny horIN inkU &OjW dUr qweIN lwrIAW dy ipCy qkdIAW Cpn ho geIAW[ vIr sohx isMG vwlI lwrI ivc AsIN sj gey[
jylH ic`TIAW
182
AYn vIr sohx isMG ny Awpxy pws hI myry vwsqy sIt rIzrv rK leI Ar A`j idl dy ijgrIAW dy KulHIAW j`PIAW pw pw myly hoey[ sBnW dy ichry auqy gj gj lwlIAW cVHIAW hoeIAW sn[ AYsw Bwsdw sI ik koeI jM\ cVHI jWdI hY, lokIN dyK ky hYrwn sn ik iehnW ƒ dysIN pRdysIN b`Dy jwx dw iPkr hI nhIN[ sB dy ic`q ivc eyh inscw ho igAw ik ienHW dw clwx pMjwb ƒ hoieAw hY, EQy jw ky eyh irhwA ho jwxgy[
hrIAwvly Kyq ikqy cOqrPy prbqW dI pWqo-pWq kqwr, ikqy dUr qweIN sMGxy jMgl Aqy lihlhwauNdy ibrCW dy JuMfW dy JuMf[ nO bhwrI PuhwrW dy pvn Jkoly motr lwrIAW ivc bYiTAW ƒ TMfy Twr krI jwx[ nIlMbrI AkwS pulwV zmurdI phwVW dy aupr dI Aqy ivc dI Ajb PbI CbI Swn idKw irhw sI[ kudrqI kwienwq vyK vyK kwdrI rMgW ivc hor vI mihv ho ho jweIdw sI[ vIr sohx isMG jI pws bYTy ies rs mgnqw ƒ hor vI vDweI jWdy sI Aqy ies dys dI vsoN vrqoN dIAW rmzW suxwie suxwie aus kudrqI AnMd rs ƒ hor vI vDw rhy sn[ vIr sohx isMG jI ny gupq syvw Arpn krn leI AiqsY krky mjbUr kIqw Aqy auh hmdrdI idKweI jo AMqly suAwsW qk Xwd rhygI[ AsIN eys syvw dy bdly ikqy vI nhIN dy skdy[
A`D ivc jw ky ArQwq hzwrI bwZ qoN bIs ku mIl dy Pwsly qy motr lwrIAW KVHIAW kIqIAW geIAW[ eyQy Cotw ijhw iek jMglI ipMf sI Aqy kuC dukwnW AYn sVk aupr hI sn[ Awrwm krn ihq Tihry, pr ieqny ivc hI EQy ngr invwsIAW dw qkVw iek`T ho igAw[ auhnW ny iksy ibD pqw l`g igAw ik ieh dyS BgqW dIAW &OjW clwx hoeIAW jw rhIAW hn[
rwh ivc iek ipMf vwilAW ny QYlIAW pyS kIqIAW dmiVAW dIAW QYlIAW audwly leI iPrn, bVw hI pu`j ky pRym kIqw, b`cy b`cy ivc dyS
BgqI dw pRym[ AsIN dyS dI ieh dSw dyK ky bVy inhwl hoey[ iek ihMdU dyS-Bgq ny m`lo m`lI sO dmVy dI QYlI Arpn kr hI idqI[ vIr ipAwry BweI sohx isMG ny jd dyiKAw ik auh tldw hI nhIN qW sO dmVy dw not Awpxy pwsoN kF ky aus ƒ sO dmiVAW dy bdly PVw idqw, auh lvy nw qy vIr horIN dyxoN nw htx[ EVk ADo AD ih`sw imlwaux dw PYslw hoieAw[ swƒ BI sMkoc sI[ AsIN bQyry vwhxy vwhy pr auh iek nw suxn[ leIdy deIey vIr sohx isMG jI jY ibjY pw hI gey[ auQoN svwr ho ky lwrIAW ivc hI lihry lYNdy hoey hzwrI bwZ rof rylvy stySn dy nyVy jw pu`jy[ rsqy ivc vIr sohx isMG jI ny ‘pwrs nwQ’ phwV dy rmxIk drSn dUroN hI krwey Aqy aus sMbMDI sMKyp smwcwr BI d`sy[ vIr
jylH ic`TIAW
183
sohx isMG jI ny bVI qIbr ieiCAw pRgt kIqI ik ‘jdoN gurU nyq Anuswr bMd KlwsIAW pRwpq ho jwx qW kIrqnI jQw lY ky eyDr Awvo[ eyDr ipMfW dy ipMf gurmiq gRihx krn ƒ iqAwr hn[ Kws kr ‘pwrs nwQ’ phwV auqy qW bVI suKYn sihjqw syqI gurU nwnk swihb jI dy inrml ^wlsw pMQ dw is`kw jMm skdw hY[ EQy dy vsnIk jYnI hn[ pr gurU nwnk swihb jI aupr bVI Apwr SrDw rKdy hn[’
hzwrI bwZ stySn pr phuMcxw ies pRkwr gurU nwnk swihb jI dI pRBwvSwlI mihmw kIrqI dy Sbd suxdy suxdy
Dur stySn qy jw phuMcy[ A`gy jWidAW ƒ Fko-FkI swry stySn dy audwly imltrI puils dIAW gwrdW Pwln hoeIAW KVoqIAW sn[ jdoN puils supRMtMfMt swhmxy AwieAw qW vIr ijMdr isMG jI g`j ky aus ƒ boly, ‘slwmI lE....[’ auh smiJAw qW kuC nw pr swfy mUhry mUhry qur ipAw[ AsIN plyt Pwrm ’qy jwx leI lweIn-krwsI pul auqoN dI cVH rhy sI, nwly Sbd pVHdy jWdy sI[ pulH cVHn smyN supRMtMfMt boilAw, ‘joVI joVI dI Pwrm bxwau’, Blw ^wlsw kIrqn krdw hoieAw iehnW PVIAW &wrmW vl kd iDAwn idMdw hY[ AwpxIAW Sbd dIAW mOjW ivc imhldw msq mYgl (hwQI) dI inAweIN bypRvwh cilAw jw irhw sI[ iksy ny gumyh hI nw kIqI ik kOx kI AwKdw hY[ aus ny ies g`ly AwpxI bVI hIxqw mMnI Aqy sB qoN mUhry jw rhy iek swQI ƒ moiFEN PV ky Atkwaux l`gw ik swfy swry swQI kVkvIN Awvwz nwl g`j ky pey ik ‘^brdwr jy h`Q lwieAw hY’, Aqy vIr krqwr isMG jI ny aus ƒ cMgI qrHW qwV ky smJwieAw[ jdoN g`l ivgVI dyKI qW mYƒ kihx l`gw ik ‘iehnW ƒ ikvyN SWq kro[’ mYN aus ƒ AwiKAw, ‘zbwnI jo kuC kihxw hY so AwKo vyKo, h`Qo-pweI nw kro[ qusIN qW muh`zb kOm ivc hox dw dwvw krdy ho, ikAw ieho quhwfI qihzIb hY?’
KYr! ies pRkwr aus ƒ smJw ky Pyr mYN Awpxy vIrW ƒ TMFy kIqw[ auh myrw bVw Sukr guzwr hoieAw, pr hux iek hor puAwVw pY igAw[ ijhVw f`bw swfy leI auhnW rIzrv kr riKAw sI, aus ivc sIKW Awidk lwaux dI qkVweI qW cMgI kIqI hoeI sI pr aus ivc t`tI ipSwb leI koeI BI jgHw nhIN sI rKI hoeI[ AsIN EQy hI ft gey Aqy clxo KV gey ik jd qweIN g`fI nhIN bdlygI Xw t`tI ipSwb dw koeI bMdobsq nhIN bxygw AsIN ies g`fI ivc pYr nhIN pwauxw, cwhy lK Xqn kr lvo[ swƒ lohy lwK hoey KiVAW ƒ dyK ky sB TTMbr gey, iksy ƒ kuC kihx dw hOslw nhIN pY sikAw[ Pyr qW swfI cVH mcI[ AsIN supRMtMfMt ƒ KUb Drky db`ilAw ik ieho quhwfw ieMqzwm hY, eysy vwsqy ieqnw qWGVdy sI[ aub bVw hI SrimMdw hoieAw Aqy SrmoN-kuSrmIN hor qW aus ƒ kuC nw AOiVAw, jylH vwilAW auqy hI ieh ksUr QipAw ik sB ksUr jylH vwilAW dw hY, auhnW ny ieMqzwm krnw sI[ AsIN AwiKAw, ‘clo swƒ vwps hI lY clo! AsIN Awp hI jylH vwilAW nwl smJWgy[’
supRMtMfMt- mYƒ vwps lY jwx dw hukm nhIN, ryl cwVHn dw hI hY[
iek dysI ieMspYktr jo swfy nwl hI jwx vwlw sI boilAw- ik ipSwb qW sIKW QwxIN KVy ho ky vI kIqw jw skdw hY[
AsIN keI jxy (iek kVkvIN Awvwz nwl) boly- ‘AsIN by-Srm jW pSU nhIN ik iek dUjy dy swhmxy nMgy ho ky ipSwb kr skdy hW[ Blw ipSwb qW kr hI leIey, t`tI ikQy Aqy ikvyN krWgy? quhwƒ eyh aultI g`l ikauN su`JI? AsIN qW quhwfy supRMtMfMt nwl bwq kr rhy hW, Aqy auh ies qklI& ƒ pRqIq kr cu`kw hY, pr aus ƒ ies vyly ies dw cMgw h`l nhIN suJdw ikauNik Awm ryl fibAW ivc sIKW nhIN l`gIAW huMdIAW Aqy ies stySn auqy sIKW vwlw ies vkq hor f`bw nhIN lg skdw[ quhwfy idmwg ivcoN ies dw cMgw hl inkl skdw hY qW Awpxy supRMtMfMt ƒ kF ky d`so qW ik quhwfI s&wrS kr dyvy Aqy quhwfI qr`kI ho jwvy, AYvyN vwDU PzUl g`lW ivc kI Pwiedw?’
gory ieMnspYktr dI dlyrI eyQy g`l bhuq ivgV c`lI sI ik auh SrI& imSnrI gorw ieMnspYktr ijs ny ik
swfy nwl jwxw sI Aqy ijs dw cwrj sI, ivc pY igAw[ auh nrmI Aqy BlmxsaU nwl boilAw ik ‘ies ivc pMjwbI is`K BweI h`k bjwnb hn[ vwkeI eyh swfw ksUr hY, BwvyN rylvy vwilAW dw BwvyN polIs dw, pr ies Bu`l dw kuPwrw hux hor iksy ibD BI nhIN BirAw jw skdw[ mYN AwpxI zuMmyNvwrI auqy quhwƒ eyvyN ijvyN eysy f`by ivc lY jwxw hY Aqy quhwƒ koeI qklI& BI nhIN hox dyxI[ qusIN siqnwm AwK ky eysy f`by ivc bYT jwE, mYN vI eysy f`by ivc bYTWgw[ mYN quhwƒ AxKI-bcn (word of honour) idMdw hW ik ijQy BI jdoN BI, ijs stySn auqy qusIN mYƒ khogy mYN auQy hI quhwƒ g`fI KolH ky Aqy plyt Pwrm qy auqwr ky jW dUjI g`fI ivc lYjw ky t`tI ipSwb krw idAw krWgw[ t`tI ipSwb sMbMDI rMck vI qklIP iksy ƒ nhIN hox dyvWgw[ mYN jwxdw hW ik qusIN gurU ky is`K bVy DrmI bMdy ho, qusIN hr pRkwr myrI ie`zq rKogy[ jdoN mYN quhwfy nwl A`Cw slUk krWgw qW qusIN BI myrI pYj rKogy[’
ies SrI& imSnrI gory ieMnspYktr dI g`l auqy swƒ XkIn Aw igAw ik eyh zrUr Awpxy bcnW ƒ pwlygw ikauNik A`gy vI ies ny AwpxI zuMmyNvwrI auqy swfy inqnym dy
jylH ic`TIAW
185
gutky idvw ky AwpxI nyk inhwdI dw sbUq id`qw sI[ ies dI nyk nIAqI ies dy ichry qoN hI tpkdI sI[ puils supRMtMfMt vI h`l l`Bw smJ ky KuS hoieAw Aqy kihx l`gw ik:
‘Ab bhuq Acw ho jweygw, gwrI myN bYt jwau, hm ko brw APsos hY ik rylvy vwloN ny ies bwt kw iKAwl nhIN kIAw[ KYr pwfrI swihb qumwry swQ Acw slUk krygw[’
g`fI dw clxw AsIN imSnrI ieMnspYktr dy hI idqy kOl ƒ muK rK ky g`fI ivc bYT gey qW sB ny
Sukr mnwieAw ik sohxw qs`lI vwlw smJOqw ho igAw[ swfy BUqnI qy svwr hox dI dyr sI ik BUqnI Bk Bk krdI cl peI[ Agly stySn qy hI aus SuB nIq vwly bcn pwl gory ieMnspYktr ny swfy f`by dy bUhy KolH idqy Aqy hwjq rPweI krn leI KulH dy idqI, pr Ajy swfy ivcoN iksy ƒ BI loV nhIN sI, ies vwsqy koeI BI nw auqirAw, pr auh ivcwrw bcnW dw pUrw hryk stySn qy swƒ pu`C lvy[
s&r dw hwl g`l kI ijs ijs stySn qy ijs iksy ƒ iksy prkwr dI hwjq hovy so auqr ky r&w
kr Awvy[ auh ivcwrw iblkul hu`q nw kry, hwlWik hryk stySn auqy jd g`fI KVy qW sYNkVy hI AwdmIAW dy JuMfW dy JuMf swfI g`fI ƒ Aw ky Gyr lYx Aqy swfy ivc Aw ky Klq mlq ho jwx pr Eh iksy ƒ nw hoVy[ PlW, myivAW, imiTAweIAW dy AMbwr lg jwvx Aqy lokI mwieAw dIAW QYlIAW nCwvr krn leI swfy audwly cukI iPrn[ AsIN AMMgIkwrqw dy QwauN DMnvwdI AsIs lorI dy CfIey[ ^Ub mulk dIAW KulHIAW ^brW, A^bwr swƒ dy dy jwx, Eh iksy ƒ nw vrjy[ AsIN dyS dI dSw pltI dyK dyK dMg ho jweIey[ ikQy auh idn ik jd AsIN 1917 ivc mulqwnoN hzwrI bwZ clwx kIqy jw rhy sW, EdoN koeI is`K BI swfI g`fI dy nyVy nw Fuky, sgoN swfI Skl dyK ky hI dUroN B`j jwx Aqy ijQy A`j 1921 swl dIAW dyS lihrW[ b`cy b`cy ivc Akih joS dyS BgqI dw Put Put pvy[ bVw icq pRsMn hoieAw, swrIAW kdrUqW dUr ho geIAW[ bwhroN swry dyS Bgq eyho vDweIAW dyx ik ieh sB quhwfIAW 1914-15 vwly dyS BgqW dIAW kmweIAW ƒ hI Pl lg rhy hn ik mulk dI A`j eyh KulH fulHvIN cVHdI klw hY[ hr nvyN stySn qy nvyN joS, nvyN rMg Aqy v`D qoN v`D dyS BgqI dIAW drd BrIAW hmdrdIAW, bVy KulHy fulHy AnMd myly hoey[ AsIN aus Awpxy ieMcwrj gory ieMnspYktr dI KuS KulkI aupr bVy hI pRsMn hoey[
kuC dUr dy Pwsly qy KulHy KyqW ivc hI swfI g`fI quVvw ky KVI kr idqI Aqy swƒ KulH dy idqI ik auqr ky Awpxy pRSwdy AwpxIN h`QIN sjwE[ swfy ivcoN do iqMn sjx do ispwhIAW
jylH ic`TIAW
186
ƒ nwl lY ky bzwroN rsd lY Awey[ auhnW dy AwauNidAW ƒ cu`lHy put ky iqAwrIAW kIqIAW geIAW Aqy lWgrI s`jx lMgr sjwaux ƒ qqpr ho gey[ koeI jl ilAwvy, koeI lkVW Fovy, imMtW ivc lMgr sjx dy swmwn iek`qR ho gey[ ieqny ƒ hI iek ibrD isMG s`jx gurmuK sPYd Aqy Bwry dwVHy vwlw (jo rylvy fIpwrtmYNt dw iek Tykydwr sI) Aswƒ dyK ky auQy AwieAw Aqy g`j ky Pqih Aw gjweI[ swƒ dyK ky iKV igAw Aqy AqI auqSwh sihq inmrI BUq ho ky AwKx l`gw- ‘koeI syvw dws dy lwiek[’ AsIN aus dw ies hmdrdI pRQwie DMnvwd kIqw, prMqU auh mlo zorI kVwh pRSwd sjwaux leI rsdW Aqy kVwhI qvw Awid brqn vI SihroN lY hI Awey[ APsos ik swƒ aus ibrD bzurg dw nW Bul igAw Aqy AYfrYs BI Xwd nhIN, rylvy stySn dw nW BI Bul igAw[ Bwxy AMdr ijQy ieh AnMd mylw hoxw sI hoieAw[ ^Ub sMquSt ho ky g`Py l`gy[ dygW KUb KulHIAW sjIAW sn[ Es ibrD isMG s`jx ny Aglyry Awaux vwly stySnIN Gu`g SihrW dy invwsI isMGW pRqI qwrW Pyr idqIAW[ ijhVy stySn qy AsIN jweIey iqQy hI do cwr ds isMG suAwgq ƒ mOjUd Aqy hor m`qW dy dyS Bgq BI qkVI igxqI ivc swQ dyx[ iek do isMG qW swfy nwl hI g`fI ivc cVH jwx Aqy hr stySn auqy swƒ dyS BgqI dy smuMdr dIAW lihrW dw TwTW mwrdw nzwrw hI idsy[
KVgpur stySn qy sMgqW dy myly qy AnMd kulwhwl ieqny ƒ KVgpur stySn Aw igAw[ eyQy Aw ky qW AkwlI sMgq dw smuMdr hI stySn
qy Aw ky TwTW mwrn lg ipAw[ ies Sihr KVgpur ivKy rylvy dI bVI BwrI vrkSwp hY[ pMj Cy hzwr ikrqI is`K eyQy kMm krdy sn, swry dy swry hI sx-tbry ault ky Aw pey[ sb`b nwl auQy iek qkVI pulItIkl mIitMg BI hYsI[ isMGW mIitMg ivc swfy Awaux dw izkr kr idqw[ Pyr kI sI pMdrW bIs hzwr dw iek`T ihMdU muslmwn isMGW dw ho igAw[ auhnIN idnIN ieq&wk dI bVI lihr bihr sI[ mIitMg br^wsq krky swry iek`Ty ho ky stySn plyt Pwrm auqy puj gey[ plyt Pwrm auqy iql istx ƒ QwauN nw imly[ isMG sMgqW dy auqSwh aumwh dw qW AMq hI koeI nw irhw[ AsIN swry hI g`fI qoN auqr ky aus TwTW mwr rhy sMgq srovr ivc rL ky iGau iKcVI ho gey[ imSnrI ieMnspYktr ny myry pws Aw ky ikhw ik ‘Awp ny myrI pYj rKxI hY, mYƒ kuC pCwx nhIN ik quhwfy AwdmI ikhVy ikhVy Aqy ikQy ikQy hn[ quhwfy h`Q myrI p`q hY[ myrw ieMqzwm eyQy kuC nhIN, cwhy swry hI guMm ho jwx cwhy B`j jwx, rb Awsry forI hY[’ dws ny aus ƒ inscw idvwieAw ik ‘idl iTkwxy rKo, quhwfI SrwPq ƒ sB SrIP ho ky vrqxgy[ rqw iPkr nw kro, r`b Awsry Swkr ho rho[’
iek Awn ivc hI KVgpurI isMGW ny nwnw pRkwrI Bojn ibMjn Awx mOjUd kIqy Aqy ^wlsy dIAW pMgqW lg geIAW[ r`j r`j Bojn BuMJy[ ispwhIAW Aqy dohW dysI qy gory ieMnspYktrW dy BI Pwky kVwky tu`ty[ ijauN Dur hzwrI bwZoN qury sW iksy srkwrI AwdmI ƒ iksy QwauN k`K BI Kwx ƒ nhIN sI imilAw sI[ koeI hlvweI CwbVI vwlw auhnW ƒ Pl
jylH ic`TIAW
187
fblrotI, cwh duD dyvy hI nw[ srkwrI AwdmIAW dy nyVy hI nw Awvx Aqy srkwrI AwdmI swƒ C`f ky sOdw KrIdx jwx vI nw[ sB Bu`Kx Bwxy hI iF`f ivc mu`kIAW dyeI iPrn[ sB dIAW AWdrW kul hI iv`lw pVHin[ swƒ Cf ky rylvy rIPrYSmYNt rUm ivc jw nw skx ikauNik ifaUtI qoN vyhl nhIN sI[ mulk ivc lihr qy joS dy kwrx CwbVI vwly auhnW ƒ sOdw nw dyx[ lMgr vrqdw vyK ky gorw ieMnspYktr myry pws kwljw QMmI BijAw AwieAw[ AwpxI Aqy Awpxy Amly dI Bu`K doKI vwlI sB iviQAw suxweI qW AsIN auhnW dIAW pMgqW vI lvw idqIAW Aqy gory swihb ƒ fbl rotI, Pl, cwh idvw idqI[ Pyr qW swƒ bVIAW hI AsIsW dyx[ eyQy keI GMty g`fI KVHnI sI, so r`j ky drSn hoey[ kWgrsIAW dy rylvy plyt Pwrm pr BI lYkcr hoxy AwrMB hoey[ bVy bVy au~Gy ihMdusqwnI lIfr lYkcrwr Awey hoey sn[ swrw stySn hzwrW hI lokW nwl iGirAw hoieAw sI Aqy ivcwly AsIN iek imk hoey vy sI[
swfw rihrws dw smW ho igAw[ EDr Sihr dy au~Gy srkwrI A&srW ƒ pqy jw hoey[ auhnW ny bVw ^qrw pRqIq kIqw, POrn spYSl ieMjn lw ky swfI g`fI qor idqI Aqy gjidAW jYkwirAW ivc iqAwry ho gey[ jd swrIAW qyeI dIAW qyeI l`K &OjW f`by ivc Awx jmHW hoeIAW qW gory ieMnspYktr swihb ƒ mYN bulw ky AwiKAw ik ‘lE AwpxI igxqI pUrI kr lvo[’ auh qOry Bory hoieAw iPry[ AYsw GbrwieAw ik aus pwsoN igxqI hI pUrI nw hovy[ kdy bweI (22) ho jwx kdy cObI (24) kdy qyeI BI[ iqMn cwr vwr jd AYsw hoieAw qW mYƒ AwKx l`gw, ‘mYQoN quhwfy ^wlsy dI igxqI hI pUrI nhIN huMdI[’ mYN AwiKAw, ‘^wlsw igxqI imxqI ivc nhIN AwauNdw[ lY Awpxy clwx vwlI vrMt ilst Aqy nWA bolI jwh, AsIN iek iek krky bwhroN AMdr (f`by ivc) hoeI jWdy hW[’ AsIN f`ibEN auqr ky eys qrHW aus dw Gr pUrw kIqw qW aus ivcwry dI jwn ivc jwn AweI[ g`jdy jYkwirAW ivc ipAwny hoey[ g`fI ivc bYT ky rihrws dw pwT hoieAw[ &OjW kIrqn soihlw pVH ky QwauN QweIN Awsx jmw bYTIAW[ rwqo-rwq swrw bMgwl dw ielwkw lMG gey Aqy idn cVHdy krdy hI vwltyAr phuMc gey[ eyQy mdrws hwqy dw ielwkw Aw igAw[
mdrws puils dy cwrj ivc vwltyAr stySn auqy mdrws puils swfw cwrj lYx leI KVI sI[ ies dw hYf
A&sr iek Aijhw KurWt gorw ieMnspYktr sI ik ies ny cwrj lYNdy swr hI Awpxw KurWtpuxw iKlwrnw SurU kr idqw[
vwltyAr qoN pihlW imSnrI gory nwl BI JVp ho geI sI, ikauNik iek bVw mwnnIk K`dr poS kWgrsI dyS Bgq Pl Plohwr Awidk Bytw lY ky sMgq vl ƒ viDAw qW ies ny aus ƒ D`kw mwirAw[ ies dy D`kw mwrn dI dyr hI sI ik AsIN swry jxy Bbk ky pey qW Gwbr igAw[ pr aus dI iksmq ƒ EQy AMgryzI ‘ihMdU’ A^bwr dw AYfItr imstr tI. pRkwSm Aw ky ivc pY igAw[ msW msW aus ny r&w d&I krweI Aqy Eho Pl PlohwrnI Bytw krvw idqI[ nwly g`lIN bwqIN aus ƒ KUb qwiVAw Aqy SrimMdw kIqw[ Kws
jylH ic`TIAW
188
kr ky jdoN imstr pRkwSm ny aus dyS Bgq dI hYsIAq (duinAwvI pozISn) d`sI qW sux ky gory ƒ BI hoS Aw geI[
t`tI ipSwb sbMDI qklI& hux AsIN eys KurWt gory dy vs pey qW aus ny t`tI ipSwb leI g`fI qoN auqrn dI
s^q mnwhI kr idqI[ swfy f`by ƒ ijMdry lgvw idqy, Pyr iksy stySn ’qy nw KolHx idqy[ hryk stySn pr Awp bwhr inkl ky KVw ho jwvy, pr swƒ inklx nw dyvy[ swQoN Al`g iek Kwny ivc jw bYiTAw kry jo swfy f`by dy lwgy hI sI[ pwpI ihrdy ƒ Awpxw pwp Awp hI mwr idMdw hY[ keI vwr swfy jbrjMg swQIAW dI ieh slwh hoeI ik aus qoN cwbI Koh leIey pr auh BI mhW KurWt sI, swfy f`by dy nyVy hI nw Awvy, ^bry swfy swQIAW dI A`K pCwx igAw[ svyr qoN lY ky Swm qweIN aus ny swƒ AijhI kuiV`kI ivc riKAw ik bhuq swry s`jx t`tI ipSwb krn KuxoN qMg Aw gey[ fIsYNtrI dy bImwrW dw qW bhuq hI burw hwl hoieAw[ swrw idn ipSwb bMd rKxw koeI QoVI AOK vwlI g`l hY? ies kwrn AsIN Ckxw Ckwauxw Aqy jl pwn krnw BI C`f idqw, nhIN qW bhuq hI AOKy huMdy[
idn iCpy rihrws dy pwT qoN ipCoN clI jWdI g`fI ivc swry jxy slwh krn l`gy ik ies pwmr ƒ zrUr h`Q idKwauxy cwhIdy hn qW ik A`gy vwsqy sbk isK jwvy Aqy A`gy ƒ nw-vwjb qklIP iksy ƒ dyx sMbMDI kMnW ƒ h`Q lw lvy[ dws ny iek AYsw nukqw suJwieAw jo swirAW dy psMd Aw igAw[ auh ieh sI ik ‘hux rwq ƒ nON bjy v`Ko v`K stySnW qy swfy ivcoN v`Ko v`K j`iQAW ƒ nIXq kIqI vMf Anuswr v`Ko v`K jylHW ivc lY jwx leI auqwrngy qW qusIN auqrnoN AwkI ho jwE, auh iks qrHW? bs, jdoN vI swfy ivcoN iksy ƒ auqwrn leI ijs iksy dw nW pukwry, auh pukwr dw koeI auqr nw dyvy, sB msq ho rho[ Awpy hI bol bol ky hMB jwvygw[ nwauN qW swfw auh iksy dw vI nhIN jwxdw, nw hI mdrws dy puilsIey hI jwxdy hn[ hzwrI bwZ jylH dy vwk& kyvl do hI ispwhI swfy nwl hn, auh nvyN hI hn, auhnW ivcoN BI iksy ƒ pqw nhIN ik swfy ivcoN iksy dw kI nwauN hY[’ ieh mMqR swirAW ny hI p`k pkw ilAw Aqy swQ hI jylH nMbrI k`pVy vI vtw idqy, Bwv hr iek k`pVw A`fo A`f nMbrW dw iek dUjy qIjy cOQy qoN vtw ky pw ilAw[
rwj mMdrI stySn qy inrwlw morcw rwq dy nON bjy dy krIb rwjmMdrI stySn Aw igAw[ AsIN pMjW isMGW ny auQy auqrnw
sI[ g`fI KVHdI swr hI rwjmMdrI puils ieMnspYktr gorw Aqy jylH A&sr swfy f`by pws phuMc gey[ eyDroN swfy ieMcwrj ieMnspYktr swihb BI auhnW ƒ jw imly[ Awps ivc hI kwgz p`qr vyK cwK ky iek gorw A&sr vwro vwrI swfy pMjW isMGW dy nW pukwrn l`gw Aqy hukm idqw ik ijs dw nW pukwirAw jWdw hY, auh g`fI qoN bwhr Aw jwvy[ pr Awvy kOx, swfy ivcoN qW koeI kusky hI nw, pey bwhr ies qrHW KVHy pukwrn:-
jylH ic`TIAW
189
rMxDr isMG- cup[ krtr isMG- cup[ gYNfw isMG- cup[ hrnwm isMG- cup[ Ajn isMG- cup[ cup hI cup[ bs ieauN pRqIq hovy ik swfy f`by ivc bu`q hI b`uq Dry hoey sn[ jd swfw KurWt ieMnspYktr gorw au~cI au~cI ql`Pz keI qrIikAW nwl bxw bxw ky bol bol Q`k igAw Aqy swfy v`loN cu`p qoN ibnW koeI au~qr nw imilAw qW rwjmMdrI puils dw gorw ieMnspYktr jo pihly nwloN kuC cMgI ihMdusqwnI bol skdw sI, viDAw Aqy swfI ilst h`Q ivc lY ky Awpxy jwxy TIk TIk nwm pukwrn l`gw[ aus qoN BI SuD nwm nw pukwry jwx[ g`l kI ql`Pz hI TIk nw aucwr sky jYsw ik rxDIr isMG ƒ kdy rMFr isMG kdy rxFIr isMG boly, krqwr isMG ƒ kdy krtwr isMG kdy kwrtr isMG boly[ eysy pRkwr ivcwrw mUMh pwV pwV Q`k irhw[ AsIN g`fIEN hyTW qW kI auqrnw sI, swfy ivcoN koeI Awvwz hI nw dyvy[ swry gory A&sr dohW jylH ispwhIAW dy audwly hoey ik hux qusIN iehnW dy nwm d`so Aqy rwjmMdrI jylH ivc jwx vwly pMjW is`KW ƒ CWt ky f`by ivcoN k`Fo jW swƒ h`Q hI lw lw ky d`so[ auh Awp hI kMnW ƒ h`Q lwaux l`gy ik ‘AsIN iehnW dy nwm nhIN jwxdy pr dws ƒ PV ky kihx l`gy ik AsIN ies ƒ jwxdy hW, ies ƒ swDU jI! swDU jI kr ky jylH ivc swry A&sr Aqy ispwhI log bulwieAw krdy sI, hor AsIN nwm ies dw BI nhIN jwxdy[’
dohW jylH ispwhIAW dy auqr sux ky sB A&srW dy C`ky Cu`t gey Aqy bVy hI inrws inmoJwxy ho ky swfy A`gy imMnqW krn l`gy ik ikRpw krky AwpoN hI pMj jxy hyTW auqr Awvo[ plyt Pwrm auqy qkVw iek`T ho igAw[ qmwSbIn lokW ny swfy f`by dy swhmxy A&srW ƒ Gyrw pw ilAw ijhnW ivc rwjmMdrI dy kWgrsI lIfr BI Swml sn jo ik swƒ hI auqridAW ƒ vyKx Awey sI[ jdoN pUrw iek`T ho igAw qW f`by dy AMdroN bwrI ivc hI plytPwrm qy KVy swry sroiqAW ƒ snmuK ho ky vIr krqwr isMG ny AMgryzI ivc rsqy dy swry AiqAwcwr Aqy bdslUkIAW jo jo aus KurWt swihb ny kIqIAW sn, sB f`ko f`kw auGyVIAW qy swfI cu`p dw kwrx swirAW ƒ smJwieAw igAw[ ieMnspYktr ƒ cwr cuPyirEN iPtkwrW Aqy Sym Sym dI buCwV pYx l`gI Aqy gory dI rMgq Srm dy mwry pIlI BUk ho geI[
rwjmMdrI qoN Awey zuMmyNvwr A&srW ny AwpxI zuMmyNvwrI auqy POrn f`by dy qwly KulHw ky swƒ t`tI ipSwb dI KulH idqI[ sB ny XQwSkq hwjq-rPweI kIqI[ keIAW ƒ qW kbzIAW hI ho geIAW[ keIAW ƒ isr drdIAW dI Skwieq ho geI[ AsIN imMtW ivc hI Pwrg ho ky swry dy swry Pyr f`by ivc hI Aw vVy[ auh pMjW ƒ inrwly krn leI lylHVIAW k`Fx, AsIN iksy dI suxIey hI nw[ rwjmMdrI jylH krmcwrIAW jo EQy Awey hoey sn auh BI Aqy hor zuMmyNvwr srkwrI A&sr swƒ bQyrw XkIn idvwaux ik hux quhwfy nwl bdslUkI nhIN hovygI, pr AsIN auhnW ƒ ieho AwKIey ik “Ab qumrI prqIiq n hoeI]”* auh swry jxy aus ieMnspYktr ƒ lwAnqW pwaux[ auh BI hux hIxw JIxw ho ky imMnqW qrly lvy Aqy vwsqy k`Fy ik ‘r`b dy vwsqy hux qusIN au~qr pvo[’ AsIN AwiKAw,
* Awsw kbIr jIau ky dupdy; 484
jylH ic`TIAW
190
‘hux Awpxw Awrfr pUrw hI rKo[ idn idhwVy qW swƒ g`fIEN hyTW pYr nhIN pwaux idqw, hux qW rwq peI hoeI hY, ikauN Awpxw Awrfr Awp hI qoVdy ho[ Awpxy Awrfr dI pUC Gut ky PVI rKo, AsIN quhwfy Awrfr auqy p`ky hI rihxw hY Aqy ies Awrfr dy mzy quhwƒ cKwauxy hn[’ swƒ ies ibD lohy dI l`T hoey vyK ky sB inrws ho gey ik hux ieh nhIN auqrxgy[ g`fI ies stySn auqy KVI ƒ BI pOxw GMtw ho cuikAw sI, hwlW ik auQy ds pMdrW imMt hI TihrnI sI[ hwr hMB ky mjbUrn g`fI qornI hI peI Aqy ^wlsw jYkwry gjwauNdw qy BUqnI qy KVw cVHw BUqnI svwr hI irhw, koeI BI nw auqirAw[ qyeI dIAW qyeI l`K &OjW gjdIAW vjdIAW Dur mdrws jw auqrIAW[
swry qwrW iPr geIAW ik pMjwbI is`K ies ibD AwkI ho gey[ EDr AWDrw pRWq dy dyS BgqW ny BI swry ^brW Dumw idqIAW ik BYVy slUk qy zbr zorW dy kwrx 1914-15 vwly is`K pulItIkl kYNdIAW ny inrwlI nwn ko-EprySn (nw-imlvrqn siqAwgRh) kr idKweI Aqy jrvwixAW ƒ sbk isKxI szw idqI[
mdrws stySn qy jylH mdrws stySn auqy BI AsIN AwpoN nw auqrdy pr auQy jw ky auhnW swfw f`bw hI tryn
nwloN k`t idqw Aqy bwhr plytPwrm auqy drIAW AYauN ivC geIAW ijvyN iksy jnyq dI Awgq Bwgq krnI huMdI hY[ mdrws dy jylH krmcwrI isAwixAW ny ieh pRbMD kIqw sI[ AsIN drIAW auqy sj gey[ peIAW KwqrW hox l`gIAW pr sB srkwrI krmcwrI hI idsx ikauNik dyvnyq AYsI hoeI ik aus smyN mdrws stySn auqy koeI BI dyS Bgq nw idsy[ ^`drpoSI dw ikqy nwm inSwn BI nw idsy[ sB QweIN bdySI swVHIAW vwly AYDr auDr mUMh cu`kI iPrn, hwlWik ipCly sB stySnW auqy K`drpoS BgqW dI ieqnI Brmwr rihMdI sI ik swfI g`fI auqy qmwSbInW dI Gtw Cw jWdI sI[ Kws Sihr mdrws dw ieh hwl id`sy ik mwno auQy dyS BgqI dw muSk BI nhIN[ swƒ ijs pRkwr plos plws ky Aqy imMnq smwjq kr ky sYNtrl jylH mdrws ivc lY gey, so bVI ivsQwrk kQw hY[ ijs dy d`sx qoN pusqk dw Awkwr vDx dw fr hY[
jylH ivc lY jw ky swƒ iek KulHy dwlwn ivc auqwr idqw[ bVIAW KwqrW qy inauxIAW iCauxIAW krn l`gy[ AsIN svyr qoN lY ky qIjy pihr qk auQy hI ibrwjy[ auQoN dw jylHr jo ik gorw hI sI, bVI hI KuS KulkI Aqy Srw&q nwl pyS AwieAw[ aus ny swƒ d`isAw ik ‘ijs ieMnspYktr ny quhwƒ nwjwiez qklI& idqI hY aus dI krnI dw Pl A`j hI iml igAw hY[ aus ƒ iek dm auqwrU (degrade) kIqw igAw hY Aqy rwjmMdrI qoN AYQy qk swirAW dy ilAwaux dw qy muV auQy lY jwx dw smyq gwrd dy Krc BI aus juMmy miVHAw igAw hY[ hux aus ƒ KwsI szw iml cu`kI hY[ myrI hwlq Aqy myry isr pYx vwlIAW musIbqW ƒ muK rK ky imhrbwnI kr ky Awpy hI Awpo Awpxy jiQAW dy nW ds dyvo, qW ik quhwƒ QwauN QweIN Amn nwl phuMcwieAw jwvy[’
jylH ic`TIAW
191
swfI dlIl sI ik hzwrI bwZ jylH dy jylHr mIk swihb ƒ BI kuC syk l`gy ijs ny ieh koJw ieMqzwm kr ky ieqnI qklI& swƒ idqI, Bwv ipSwb t`tI ibhUx f`bw swfy leI lw ky ieh qklI& idqI, pr mdrws jylH dy gory A&srW ny swfy nwl SrwPq Bry slUk dw vrqwau krky swƒ TMfy kr ilAw[ bVI hI TMfI pwlsI vrqI[ swfI KuSnUdI lYx Kwqr swfy kwly pwxIEN vwps Awey icrIN ivCuMny BrwvW nwl swfw KulHm-KulHw myl krw idqw[ AsIN KUb prspr brsW b`DI ivCoiVAW ipCoN gL iml ky buKwr k`Fy Aqy KUb gihry giPAW vwlIAW dygW sjIAW[ pRym CWidAW dI lihr bihr svw pihr huMdI rhI[ Bwxy AMdr krqwr ny ieh myly krwauxy sn, Bwxy AMdr hI siqAw gRih suJI, ijs dy quPYl mdrws Aw ky auqwry hoey Aqy Bwxy AMdr hI rwskumwrI dy kurbo juAwr vyKx vwlw supn idRStWq pUrw hoxw sI, jo vIr krqwr isMG jI ny Xwd krwieAw ik hzwrI bwZ 1920 qoN pihlW BweI Aqr isMG jI jo sMjogI-swQIAVy ny jdoN puiCAw ik ‘BweI swihb jI Jbdy hI bMd KlwsIAW dy idRStWq idsdy hn’, iqs pr AsW AwiKAw ik ‘vIr jI! quswfy idRStWq BI shI hn, qusIN zrUr irhw ho jwxw hY, pr AsIN qW Ajy rws-kumwrI dy pwsy dI sYr krnI hY[ swƒ qW ieauN hI idRStWq idKweI dy rhy hn[’ so vIr Aqr isMG qW 1920 dI KulHI Cot (general clemency) ivc hI Cu`t gey Aqy swfw rws kumwrI dy pwsy vwlw idRStWq hux suqy isD hI AwpxI pUrqI aupr Aw igAw[ scmuc dws ƒ Xwd BI nhIN sI[ vIr Aqr isMG jI nwl hoey idRStWq sbMDI bcn iblws sB ivsr gey sn jo hux sRI BweI krqwr isMG swihb sihq goSt kridAW Xwd Awey[
so aukq rwjmMdrI auqrnoN AwkI hox dw siqAwgRih mqWq Bwxy AMdr suqy suPur hI sI[ imixAw imiQAw hoieAw nhIN sI[ so ieh sB kuC Bwxy AMdr hI hoxw sI[ nw hI swfy AMdr iksy qoN bdlw lYx dI siprt vwlI AMD-nIAqI gMF hI sI[ AsIN qW kyvl BUsry hoey pwmrW ƒ soDw cwVHnw, sbk dy ky sum`qy lwauxw hI loVdy sI[
ipAw[ AsIN swirAW bYl g`fI ivc bYiTAW ip`Cy ƒ JwqI mwrI qW kI dyKdy hW ik auh joSIlw jvwn bVy roh ivc DweI krI cilAw Aw irhw hY[ aus dy h`Q ivc Curw BI hY[ bVw qyz Aqy cmkdwr hiQAwr nMgw krI Aqy auBwrI gory A&sr dI grdn qy svwr huMdw hoieAw Aw irhw hY[ aus dy Zzbnwk vqIry qoN AYauN pRqIq huMdw sI ik ieh iek iCn pl ivc hI gory dw kMm qmwm kr dyvygw[ gorw A&sr Awpxy iKAwl ivc hI dbw db quirAw jw irhw sI[ aus ƒ rMck BI ^br nhIN sI ik aus dy isr qy kihr vrqx vwlw hY[ dyvnyq AswfI ingwh AYn vyly isr ies Jwky v`l pY geI, nhIN qW ieh swkw zrUr vrq jwxw sI[ AYn Esy iCn aus jhwdI dI nzr dws dI nzr nwl lV geI[ dws ny q`q iCn dovyN h`Q joV ky aus ƒ isr ihlwvyN ieSwry nwl ies hrkq v`loN roikAw Aqy nwl dy cOhW swQIAW ƒ vI dws ny gupqo gupqI pRyrnw ieh kIqI ik auh vI h`Q joVn Aqy aus ƒ ies kwry qoN rokx[ so swirAW ny q`q iCn ieky vwr h`Q joV ky aus ƒ ipCwhW pRqx leI goJ ieSwry kIqy[ auh swfy iehnW ieSwirAW qoN muqwsr ho ky ip`Cy ht igAw Aqy Curw AwpxI bgl ivc dbw ky sVk iknwry ho sMGxy bx ivKy jw viVAw[ jWdw jWdw h`s ky swƒ nmskwr BI kr igAw[ ies swry ibRqWq vrqwry dw aus gory A&sr ƒ mwsw BI pqw nhIN l`gw Aqy nw hI ispwhIAW ƒ gumyh hoieAw ik AicMqy bwj pYNdy pYNdy ikvyN rih gey[ AsIN BI krqwr dw hzwr hzwr Sukr kIqw, ijs ny nw-hk ^Un Krwby qoN KYr guzwrI[ EQoN jylH vI nyVy hI rih geI sI[ leIdy dyeIdy vwho dwhI jylH gyt dy isr qy jw hI phuMcy[
smJ ky AsIN pihlW h`Q im`tI dy BWifAW auqy hI ibTwieAw[ swirAW ny iek h`Q ivc ku`jw Aqy dUjy ivc ipAwlw PV ky zor nwl p`ky &rS auqy ptkw mwirAw Aqy kVwkw pYNdy swr hI AsIN siq sRI Akwl dw jYkwrw gjw idqw[ BWfy qoVn Aqy jYkwrw gjwaux dw nvW hI kMm dyK ky hYf vwrfr hYrwn ho igAw Aqy swfI Er ibr ibr q`kI jwvy[ BWifAW dy kVwky Aqy jYkwry dI gUMj ny jylHr dI surqI vI jo ik swfy ihstrI itkt pVH irhw sI, aucwt kr idqI[ vyKx leI bwhr inkilAw qW kI vyKdw hY ik AsIN hYf vwrfr qoN ibsqirAW Aqy bsqrW ƒ A`g lwaux vwsqy qIlW mMg rhy hW Aqy auh AgoN mdrwsI bolI ivc hI kuJ jylHr ƒ boilAw[
cI& hYf vwrfr ny swƒ AwiKAw ik jylHr swihb bhuq K&w ho gey hn, ies vwsqy quhwfy ivcoN g`lbwq krn vwsqy iek jwxw AMdr cly jo ik AMgryzI bol skdw hovy ikauNik jylHr swihb ihMdusqwnI (pMjwbI aurdU) nhIN smJ skdy[ so vIr krqwr isMG jI AMdr gey[
pihlW aunHW BWifAW dy qoVn bwbq puiCAw qW is`KI Aqy pMjwbI dsqUr mUjb jylHr ƒ spSt kr idqw igAw ik ‘AsUln im`tI dw BWfw AsIN iek vwr hI Kw pI ky BMn CifAw krWgy[ so jy qusIN swƒ hr iek ƒ keI keI BWfy hr roz BMnx ƒ dy skdy ho qW swƒ koeI aujr nhIN[ AsIN mdrwsI kYdIAW vWgUM eyhnW ivc Kwx qy eyhnW nwl hI t`tI vwly h`Q Dox ƒ iqAwr nhIN[ bwkI rhI k`piVAW dI[ kuVqw Aqy in`kr qW AsIN vrq lvWgy pr nwl hI kCihry Aqy pgVIAW pMjwb gvrnmYNt dy nvyN GVy kwƒn Anuswr AsIN lY ky hI CfWgy, aumYd hY quhwfy pws kwgzW p`qrW ivc ibhwr auVIsw jylH Kwny vwilAW ilK hI ByijAw hoxw hY[’ iek kwpI jylHr ny ies kwƒn dI idKweI jo ik mdrws jylH mYnUAl ivc lwaux vwsqy AweI peI sI pr auh smJ nhIN skdw sI ik kCihrw, ikRpwn Awid iks blw dw nW hY[ so vIr krqwr isMG ny kCihry, ikRpwn Awid ivKw ky aus ƒ XkIn krvwieAw[
jylH ic`TIAW
195
hr iek jylH ivc kYdI auqy pihlW roAb dwb pwaux vwsq ibnW vjw hI nwjwiez hbk dbk kIqI jWdI hY[ pr swfy swQIAW ivcoN koeI frn vwlw nhIN sI[ jylHr ny swfIAW pihlIAW hI vrdIAW, BWfy, ibsqry, ikqwbW swfy kol hI rihx idqy Aqy swƒ A`fo-A`f blwkW ivc bMd krky krVy pihry lw idqy qW ik ieh pMjy Awpo ivc koeI slwh mqw nw pkw lYx[ pr EQy mqy Aqy slwhW pkwaux dI Blw loV hI kI sI? jylH XUnIvristI qoN pI.AYc.fI. dIAW ifgrIAW AsIN swry hI lY cuky sI jo ik jylH ihsrtI itktW vwlIAW ilKqW qoN A&sr pVH skdy sn ArQwq hr iksm dIAW jylH szwvW AsIN Bugq cuky sI[
koTIAW ivc puj ky swƒ iek nvIN JwkI idsI[ Eh ieh sI ik pihlW qW hr iek kYdI t`tI ipSwb vwlw BWfw Awp hI cu`k ky t`tIAW qweIN lY jWdw Aqy pwxI pIx vwly mtky ivc h`Q Dox ƒ pwxI vI Br lYNdw[ Pyr iek KulHy kmry ivc swhmxI kMD vl mUMh kr ky Aqy ipT bUhy vl kr ky ijQy ky hor kYdI t`tI jwx leI vwrI dI aufIkvwn KVy huMd hn, t`tI bYTdw hY[ AsIN swry hI Awpo AwpixAW blwkW ivcoN KolHy gey[ pihlW qW AsIN swirAW ny rwq dy t`tI ipSwb vwly BWfy hI nw cu`ky[ k`uijAW dy QwauN qsilAW ivc pwxI lY qury[ jd t`tI hox dw nzwrw if`Tw qW AsIN Aijhy kmry ivc kYdIAW jW pihry vwly KiVAW qoN t`tI iPrnoN ienkwr krky vwps koTIAW ƒ hI muV Awey[ swry blwkW dy ispwhIAW ny rpotW kr id`qIAW qW jylHr ny hukm idqw ik blwk dy iksy KUMjy ijQy ieh (pVdw) munwsb smJx t`tI ipSwb kr lYx Aqy BMgI sPweI kry[
pihly idn qW rotI mdrwsI kYdIAW vwlI hI swfIAW koTIAW dy swhmxy im`tI dy brqn ivc pw ky hI rK gey[ AsIN iksy ny aus vl qikAw hI nw[ iqMnW GMitAW ipCoN Awpy hI cu`k ky d&qr lY gey Aqy A&srW ƒ rpot ho geI ik pMjy nvyN Awey pMjwbI rotI KwxoN ienkwrI hn[ dUjy idn mdrwsI lMgr ivcoN hI iek mdrwsI lWgrI dy h`QIN tu`tIAW PutIAW k`cIAW BujIAW rotIAW pkw ky rK gey[ auh vI pihly idn vWgUM cu`k ky lY gey[ qIjy idn swƒ mYfIkl A&sr dy fwktrI mulwhzy vwsqy pyS kIqw igAw qW auh vzn qulw qulw muS`kqW ilKx l`gw[ aus ny swirAW vwsqy r`sI v`tx ƒ Fyry Aqy kyVy dI sx swfy A`gy rKvw idqI[ swfy ivcoN dws Aqy vIr krqwr isMG AMgryzI bolI smJ skdy sI[ jd vIr krqwr isMG dI vwrI AweI qW auh mYfIkl A&sr ƒ boilAw ik ‘iek qIlI vI swƒ dyvo qW ik quhwfw kMm vI ^qm kr ky AsIN vwps koTIAW ivc bMd jw hoeIey[ iqMn idn qoN quhwƒ Ajy qweIN ieh rpot nhIN ApVI ik swfI rotI dw pRbMD nhIN kIqw, kMm dyxw qhwƒ Xwd rih igAw hY?’
cOQy idn mYƒ AMgryzI jwxdw kr ky dws dy ihstrI itkt ƒ vyK ky ik ieh Awpxy pRSwdy Awp hI sjwauNdy rhy hn, d&qr ivc bulwieAw ik qusIN jw ky su`kw rwSn lY ky pRSwdy sjw lau[ qW mYN ieh soc ky ik dws dy cwry vIr iqMn idn qoN hI kVwky kIqI bYTy hn, AwiKAw ik ‘myry swQI BI Bu`Ky bYTy hn pihlW aunHW dw pRbMD kro, dws ƒ ipCoN jdoN quhwfw idl cwhy hukm dy dyxW’, qW jylHr boilAw ik ‘aunHW ivcoN iksy iek ƒ lY jwE[’ jylHr qW cwhuMdw sI ik QoVI kYd vwlw swQI gMfw isMG KwpVKyVI pRSwdy pkwaux jwvy pr
jylH ic`TIAW
196
auh AMgryzI bolI smJ nhIN skdw sI[ so dws ny vIr krqwr isMG dw nwm hI d`s CifAw[
mYƒ bMd kr ky vIr krqwr isMG ƒ kFw ky d&qr ivc sidAw qW EhnW ny auqr idqw ik pihlW swfy sMq swQI ƒ hI (dws ƒ) kiFAw jwey[ jylHr khy ik ausI ny ikhw hY ik krqwr isMG ƒ lY jwE, pr vIr krqwr isMG d&qroN is`Dw nw quirAw qW jylHr ny myry blwk ivc mYQoN puCx vwsqy Byj idqw[ so dws dy kihx nwl vIr krqwr isMG do idn cOhW swQIAW dy pRSwdy ru`Ky su`Ky pkw ky ilAwauNdw Aqy vrqwauNdw irhw pr dws kVwky hI irhw[
CyvyN idn mdrws AweI.jI. dy hukm Awey qW dws ƒ vI pRSwdy sjwaux dI KulH imlI[ ies jylH dy iqMny gory A&sr bVy hI SrIP AsIl suBwau dy if`Ty[ jylHr, supRMtMfMt
Aqy mYfIkl A&sr iqMny hI BwvyN gorI kOm dy bMdy sn pr bVy hI Bly mwxs lok sn[ swfy nwl qW auhnW bVw hI SrIPwnw slUk kIqw[ auhnW ƒ rsqy dI swrI Gtnw dw pqw lg cu`kw sI ik ikvyN pihloN eIsweI imSnrI ieMcwrj gory ieMnspYktr ny swfy nwl cMgw vrqwau kIqw Aqy ikvyN AsIN aus nwl cMgy vrqy[ mdrws hwqy ivc pu`j ky AVbYl gory ieMnspYktr ny ikvyN BYVw slUk kIqw Aqy aus dI bdslUkI shwr ky AsIN aus ƒ ikvyN dwKU dwxw idvwieAw[ ieh sB hwlwq eynHW ƒ pihlW hI phuMc cuky sn Aqy jdoN eynHW ny swfy ihstrI itkt mulwhzw kIqy qy EhnW auqy jd iek iek ƒ sO sO szwvW imlIAW ilKIAW dyKIAW qW auhnW ƒ XkIn ho igAw ik jylH A&sr nw-h`k hI ienHW ƒ qMg krdy rhy hn[ pihlW CyVKwnI jylH A&srW v`loN hI huMdI rhI hY, qwhIEN ieh ipCoN auhnW ƒ fUmxw mKIr bx ky icmVdy rhy hn[ AwpoN pihlW iksy nwl vwDw nhIN krdy Aqy Ahxoey dwibAW nwl dbdy nhIN, sgoN dUx svwey BVkdy hn[ EhnW qyhW gory A&srW ny kONsl krky Aswƒ swirAW ƒ Awpxy swhmxy bulwieAw Aqy sw& isDry pDry lPzW ivc kih suxwieAw ik ‘AYQoN dy jylH hwkm quhwfy nwl pUrw SrIPwnw vrqwE krngy, AsIN Aws rKdy hW ik qusIN swfy nwl BlymwxsW vWgUM vrqogy[ swƒ XkIn ho cu`kw hY ik jylHW ivc quhwfy nwl bhuq bhuq vDIkIAW hoeIAW Aqy nw-h`k hoeIAW[ AYQy quhwƒ koeI qklIP nhIN idqI jwvygI, AwSw hY ik qusIN vI swƒ koeI duK nhIN idEgy[’ AsIN AwiKAw jdoN qusIN swƒ koeI duK nhIN dyvogy qW swfw koeI isr iPirAw hoieAw hY ik AsIN quhwƒ nw-h`k duKI krWgy, qusIN inSMg prK pRiqAw ky dyK lvo[’
lMgr Awp sjwvWgy, jo aunHW ny bVI KuSI nwl mnzUr kr ilAw[ AYsw krn ivc auhnW ƒ ieh AwswnI hoeI ik aus jylH ivc pMjwbI Kwxw bxdw hI nhIN sI[ mdrwsI Kwxw rwgI qy cwaul hI bxdy sn[ kxk dIAW rotIAW qW iqlMgI dyS mdrws ivc pkwauxIAW hI nhIN jwxdy, auhnW ƒ qW Awtw BI guMnHxw nhIN AwauNdw[ Awm lMgr ivc ieh nvW rwh clwauxw
jylH ic`TIAW
197
jylH A&srW leI AqI kTn sI[ AsIN rwgI Awidk Kwxw mnzUr nhIN krdy, nw hI KMDy rLxw cwhuMdy sI, ies krky jylH A&srW ny ieho mslHq smJI ik AsIN Awpy hI pRSwdy sjw ky Awpy hI CkIey[ dUjI g`l AsIN auhnW qoN ieh mMnvweI ik AsIN bsqr jylH dI bxI hoeI lkIr (DwrI vwly) vwly kpVy dy dsqwry Aqy kCihry nhIN pihnWgy[ auhnW swaU A&srW ny ieh Srq BI mMn leI[ qIjI AsIN ieh AwKI ik AsIN kMm dw f`kw nhIN qoVnw[ dbwau eIn mMn ky koeI kMm nhIN krnw, AwpxI mn mrzI BwvyN kuC krdy hI rhIey[ iqs pr auh zrw AOKy hoey qy kihx l`gy ik ‘AsIN kMm dw zor qW nhIN idMdy pr quhwƒ ies hwlq ivc koTIAW ivc bMd rihxw peygw[’ ies pr AsIN AwiKAw ik ‘swƒ pihlW hI pqw hY ik qusIN swfy vwsqy pMjwb gvrnmYNt dy ieSwry nwl pihlW hI p`kw PYslw kr CifAw hY ik qusW swƒ koTIAW qoN bwhr nhIN kiFAw krogy[ eysy AV krky AsIN kMm ƒ h`Q nhIN lwauxw[ swƒ koTIAW dw ieh vsybw mnzUr hY[ Bjn guPwvW AMdr rihxw hI swfy msqk dw lyK iliKAw hoieAw hY[ jylH Xwqrw eyvyN hI inBxI hY[’ iehnW motIAW motIAW g`lW dy qsPIey ho ky swƒ pMjW ƒ hI iek blwk ivc kolo kolI pMj koTIAW dy idqIAW geIAW[
jylH ivc ^wlseI lMgr lMgr leI koTw Cpr Al`g hI swj idqw igAw, ijs ivc cu`lHy curW cUny g`c bxvw
idqIAW geIAW[ brqn Awidk BI swry swmwn muh`eIAw kr idqy gey[ dws dw itkt dyK ky myjr ku`k dy sPwrSI rImwrkW Anuswr dws ƒ Awpxw pRSwdw srb-lohI brqxW ivc Al`g sjwaux dI AwigAw dy idqI geI[ kVwhI prwq Awidk srb-loh dy zrUrI brqx bxvw idqy[ so AsIN doeI s`jx dws qy BweI gMfw isMG iek`Ty hI lMgr ivc kMm krn lg gey[ dwl Bwjw qW dws ny swirAW dw iek`Tw hI srb-loh dI kVwhI ivc sjw lYxw Aqy prSwidAW dI qwaux BweI gMfw isMG inhMg KwpV KyVI ny sB dI iqAwr krnI[ dws ny ipCoN Awpxy do prSwdy Es loh auqy gyV lYxy[ myirAW prSwidAW leI pihlW srb-loh dI CotI QwlI sI, ijs ivc Awtw guMnHx dI AOK sI, kMm bhuq vD jWdw sI[ pwxI Fox dw kMm BI dws dy hI zuMmy sI[ l`kV bwlx pwVx dw kMm inhMg isMG dy zuMmy sI[ QoVy icr ipCoN kMm ies ibD Gt vI igAw, jYsw ik l`kVIAW pwVIAw pVweIAW iml jwieAw krn Aqy ip`ql dI prwq BI Awtw guMnHx leI nvIN mMgvw idqI geI, ikauNik swfy lMgr ivc pihly muk`dmy vwly iqMn hor swQI BI jo kwly pwxIAW qoN ies jylH ivc Byjy gey sI, swƒ Swml krny pey jo hux qweIN jylH lMgr vwlI iqlgU ^urwk Kw hI AOKy sOKy ho ky idn ktI kr rhy sn[ jd swƒ EhnW dw pqw lgw ik ies jylH ivc swfy hor swQI BI hn Aqy auh bVy AOKy hn qW AsIN A&srW ƒ kih ky auhnW ƒ BI Awpxy blwk ivc hI mMgvw ilAw Aqy Awpxy lMgr ivc hI EhnW dw pRSwdw BI iqAwr krn lg pey[ eyhnW ivcoN do swQI qW BweI KuShwl isMG p`DrI Aqy BweI kyhr isMG cotIAW vwly isMG s`jx sn Aqy qIjw swQI ipRQI isMG rwjpUq b`cw sI, jo BgOVy hox dy kwrn PWsI dI
jylH ic`TIAW
198
koTIAW ivcoN iek koTI ivc hI bMd riKAw hoieAw sI[ AsIN aus ƒ EQoN kFvw ky Awpxy ivc ilAwaux dI bVI koiSS kIqI pr auh kwrgr nw hoeI[ QoVy idnW ipCoN pMfq jgq rwm BI mdrws jylH qoN bdl ky swfy pws Aw gey[ eynHW ƒ vI swfy blwk ivc rihx dI iejwzq idqI geI[ ies pRkwr AsIN pMjwbI lMgr ivc iek`Ty ho gey[
jylH kwieidAW Anuswr bwrW CtWk PI AwdmI mYdw iml jwieAw kry Aqy sbzI BwjI mUMh mMgvIN ijs iksm dI loV hovy dovyN fMg sjrI iml jWdI sI[ mUMgI Aqy mWh dIAW dovyN dwlW Kws qOr qy bwzwroN DoqIAW DuqweIAW mMgw idMdy sn[ g`l kI Kwx pIx vwlI g`l dI QuV nw rihx idqI geI, jo mMgIey hwzr kr idMdy[ AONs do do AONs jIA pRqI pMjvW (iGau) KulHw vrqIey[ cwhtw Ckx vwilAW leI A`D syr smuMdr (duD) f`ibAW vwlw Aqy dws ƒ A`D syr duD h`QIN co lYx dI KulH ho geI[ isriKMfI (cInI, KMf) BI CtWk CtWk Br iml jwieAw kry[ imrc mswlw (zIrw, lONg, ielwcI, dwrcInI) v`K mMgvw ky idAw krn[ g`l kI ^wlsy dI AqI Aqu`t dyg vrqx lg peI, swQoN mu`ky nw, Aqu`t vrqwry grIb iqlMgUAW ƒ vrqwey jwx, Pyr BI qot nw Awvy[ AYsI brkq ^wlseI lMgr ivc ho geI ik grIb ispwhI ƒ vI CWdy vrq jwx[ jylH A&srW ny bVw KuS hoxw[ kVwh pRSwd BI hPqy ivc iek do vwr sjw lYxw Aqy vrqdw CWdw hwzr bwSW ƒ dy dyxw, BwvyN koeI Awvy[ kdy kdweIN jylHr, ifptI jylHr Aqy supRMtMfMt, mYfIkl A&srW ƒ BI kVwh pRSwd, pRSwdy qy cwh Ckw dyxI qW aunHW bVw hI inhwl hoxw[ g`l kI rwj mMdrI jylH AMdr ^wlseI rwj surwj AsIN mwixAw[ gurpurb smyN ^wlseI dygW kVwh pRSwd dIAW sjwaux dI KulH ho geI[
nw-imlvrqx dI lihr eynHIN idnI bVy zorW auqy sI[ kWgrs dy kYdIAW nwl jylH Br igAw[ do iqMn sO dy krIb kWgrsI qy AWDrw dy v`Ko-v`K ijilHAW dy bVy bVy nwmIN gRwmIN lIfr BI ies jylH AMdr Aw gey[ auh ibcwry bQyry qrly lYx ik cMgw Kwxw dwxw imly Aqy cMgw slUk hovy, pr jylH vwly aunHW ƒ puCx hI nw, pey lylHVIAW kFdy iPrn[ ijauN ijauN eyh lylHVIAW k`Fx iqauN iqauN jylH vwly hor krVy huMdy jwx[ ijnHW bwhr cMgw coKw KwDw Aqy bYirstrIAW, kONslW dIAW mYNbrIAW kIqIAW hox, Blw aunHW qoN rwgI (sroNH vrgy kwly rMg dy dwxy hMudy hn jo mdrws ivc grIb zwq vwly Kws vrqdy hn) Aqy k`cy BuMny cwaul ikvyN KwDy jwx? keIAW dI qW ^wlsy ny sMBwl pRiqpwl kIqI[ aunHW ivcwirAW ƒ jd inMbU Acwr jW KMf dI loV pey qW iek hmdrd fwktr vYnkYtrWmn (jo ik jylH hspqwl dw ieMncwrj sI) pws pujx Aqy aus qoN QoVI mMg ky lY Awaux[
aus ny keI vwr kWgrsI lIfrW ƒ AwiKAw ik ‘mYN jo kuC BI myry A^iqAwr hY dyeI jwvWgw, pr mYƒ quhwfy qrIky cMgy nhIN lgdy[ pMjwbI is`K pihlW igxqI dy pMj hI sn[ aunHW sB kuC mnzUr krvw ilAw hY[ qusIN qW pMj Cy sO dI igxqI ivc ho[ bVI Srm dI g`l hY ik ieqny ielmdwr ho ky qusIN Borw Borw cIzW vwsqy lylHVIAW k`Fdy iPrdy ho[ iek jwn ho ky jo cwho mnw skdy ho[ quhwfy ivcoN hI iek do muslmwn nw-imlvrqxI kYdIAW ny pMjwbI Kwxw Aqy kpVy iqMn-iqMn cwr-cwr idn hI BuK hVqwl krky lY ley hn, pr qusIN sB kuJ dyKdy smJdy hoey BI morcy lwky hmySW dw tYNtw ikauN nhIN mukw
jylH ic`TIAW
199
idMdy[’ aunHW ivcoN Awpxy vwlMtIArW dI kmzor idlI ƒ d`s ky iek lIfr boilAw- ‘kI krIey! swfy nOjuAwn Cokry qW cwr GMty dI Bu`K hVqwl BI nhIN sih skdy[ jd supRMtMfMt ny mUrqI nwmy lVky dy cpyV mwrI sI qW AsIN swirAW ny B`uK hVqwl kr idqI[ AsIN Kwxw qW moV bYTy pr swfy ADoN bhuqy swQIAW ny kuJ pMjwbIAW qoN Aqy kuJ mdrwsI kYdIAW qoN Kwxw corI mMgw ky Kw ilAw Aqy jylHr ny keIAW dIAW corI hWfIAW cwVHIAW hI Aw PVIAW[ jylHr ny swƒ Kws krky lIfrW ƒ bVw hI SrimMdw kIqw[’
‘AsIN pMfq jgq rwm rwhIN pMjwbI is`KW ƒ vI BuK hVqwl krn sbMDI pRyirAw pr aunHW ikhw ik pihlW qusIN kWgrsI kYdI pMj-Cy idn hVqwl rKo qW AsIN Swml ho jwvWgy[ swQ hI auhnW eyh puC kIqI sI ik quswfy ivcoN mhIinAW b`DI BuK hVqwl ivc kyhVw kyhVw swQ dyxgy Aqy do cwr mhIny ikMny ku k`txgy[ jW AsW pVqwl kIqI qW pqw l`gw ik swfy ivcoN hPqw Br vI k`tx dI hwmI bhuq Gt auNglIAW auqy igxqI jogy hI Br skdy sn; pr auhnW pMjwbIAW dy itktW qoN pqw cldw hY ik swry pMjwbI- kI ihMdusqwnI kI kwly pwxI jylHW ivc Bu`K hVqwlW kr cu`ky hn Aqy BuK hVqwlW BI mhIinAW b`DI Aqy jd vI hty iksy mMg ƒ pUrw krky hI hty[ eyh BI cMgw hoieAw ik pMjwbI kYdIAW ny swfy nwl BuK hVqwl nw kIqI, nhIN qW AsIN kWgrsI lIfr Aj aunHW ƒ mUMh idKwaux jogy nw rihMdy[’
ies jylH dw supRMtMfMt bVw nyk Aqy crc dy tr`stIAW ivcoN iek Dwrimk AwdmI hY[ jd pMjwbIAW ny aus ƒ jw ky AwiKAw ik Awp ny cpyV nhIN sI mwrnI ikauNik mUrqI iek b`cw hI hY, jy Blw auh quhwfy auNgl hI lw dyNdw qW Awm kYdIAW ivc quhwfI bVI byiezqI ho jWdI[ aus ny AwpxI ZlqI mMn leI Aqy iek do pMjwbI BweIAW dy swhmxy hI mUrqI qoN iek qrHW dI muAwPI mMg leI Aqy mwmlw dUjy idn hI ^qm ho igAw[ bVy bVy rMg muzwhry hoey[
kI kI vrnIeyN, swry hwl d`sy jwx qW hzwrW hI p`qR Br jwx[ tWvIAW tWvIAW g`lW hI bs dsxIAW hn jo Av`S d`sxXog hn[ keI bVy nwmvr auGy mdrwsIAW Aqy AWDrw dys dy AwgUAW SMBw mUrqI, sIqw rwm SwsqRI, fwktr subrwmonIAm, vMkytwpwieAw kuMfU, rwmw rwau Awid dy myly hoey, jo swfI aumr kYd dy hwlwq sux sux Aqy swfy ihstrI itkt dyK dyK ky hI TTMbr jwx Aqy auhnW dy lUM kMfy KVy ho jwx[ keI ivdvwn grYjUeytW ny swfy ihstrI itktW dIAW hrP hrP nklW auqwrIAW Aqy jWdy hoey Awpxy nwl hI lY gey[ swƒ auhnW s`jxW dy nwauN BI EdoN Xwd sn pr hux Bul gey[ ieh 1922 swl dw izkr hY[ swƒ bwhr pMjwb dIAW pMQk ^brW BI KwsIAW imlx l`gIAW[
mulwkwq*
* jnvrI 1922 ivc is`K lIg v`loN BweI qyjw isMG cUVHkwxw qy srdwr Amr isMG jI, kwly pwxI qy hzwrI bwg qoN Awey hoey mdrws hwqy dy jylHW ivc bMd isMG kYdIAW nwl mulwkwq krn leI gey sn[ ieh s`jx 22 dsMbr 1921 ƒ AMimRqsroN rvwnw hoey[ eyhnW ny bMbeI qy iehwqw mdrws dw dOrw krky isMGW nwl
jylH ic`TIAW
200
mulwkwq kIqI[ qy BweI qyjw isMG jI v`loN ‘pRydsI ^wlsw’ A^bwr dy 13 mwrc qoN lY ky 18 mwrc 1922 dy pricAW ivc ‘kwly pwxI Ar hzwrI bwg dy isMGW dy drdnwk smwcwr’ dI surKI hyT iek ibAwn CipAw, ijs dy qIjy AMk ivc ‘rwj mMdrI dy hwl’ dI surKI hyT smwcwr ieauN drj hn:-
eyQy AsIN 11 jnvrI 1922 ƒ pu`jy[ ieQy sRI mwn pMQ rqn BweI rxDIr isMG jI, BweI KuShwl isMG, BweI gMfw isMG, BweI krqwr isMG jI (kYnyfIAn cMd invwsI), BweI Arjn isMG jI (jgrwauN) BweI kyhr isMG jI, BweI ipRQI isMG jI, BweI jgq rwm jI sn[ eynHW s`jxW ny ijs idn qoN ies jylH ivc Awey, kMm nhIN sI kIqw[ jylH dy hwkmW ny swƒ AwiKAw, ieh kMm nhIN krdy, auproN hukm AwieAw hY ik kMm krwE[ AsW ikhw ipAwr nwl jo ho sky krwE[ ipRQI isMG A`f bMd sI[ puCx qoN pqw l`gw ik A&sr Awey qoN KVw nhIN huMdw[ ieh vI pqw l`gw ik ipRQI isMG ƒ bYNq vI lwey gey hn[ AsW AwiKAw, ‘BweI ipRQI isMG jI! jo dUjy vI krdy hn, qusIN vI EvyN kro, ie`kly rihxw cMgw nhIN[’ ipRQI isMG ro ipAw qy AwiKAw ik ‘mYN Awp dw hukm mMnx leI iqAwr hW pr ienHW myry nwl koeI ksr bwkI nhIN C`fI[ mYN hux vI ienHW dI hr qrHW dI s^qI J`lx leI iqAwr hW, pr jo Awp AwKo isr m`Qy qy pRvwn hY[’ ieh g`lW ipRQI isMG dI koTI Agy hoeIAW[ Pyr mYN jylH A&sr ƒ AwiKAw ik ipRQI isMG ƒ dUijAW dy nwl iek`iTAW rihx idE[
supRMtMfMt- cMgw, jo qusIN AwKo mYƒ mMnzUr hY, pr fwktr ny ies ƒ pwglKwny Byjx leI iliKAw hY[
Pyr BweI rxDIr isMG jI ny AwiKAw- ‘BweI hrIN Aswfy pwsoN rotI Kwx[’ supRMtMfMt ny ikhw- ‘cMgw, rotI qusIN iqAwr kro, Pyr auh vI AMdr Aw jwxgy, nwly fwktr Aw
jwvygw qy ipRQI isMG dw PYslw ienHW dy swhmxy kIqw jwvygw[’ BweI jI (BweI rxDIr isMG jI) ny mYƒ AwiKAw- ‘ieh vI bVw cMgw hoieAw ik quhwfy Awaux
nwl ipRQI isMG pwglKwny jwxoN bc jwvygw[’ Pyr AsIN jylHoN bMny jwx l`gy qW BweI jI ny jylHr ƒ ikhw ik eynHW ƒ duD pI lYx idE[ jylHr mMn
ilAw[ bs Pyr kI sI, BweI jI nwly swfy leI duD TMfw krn, nwly isr Pyrn qy AwKx A`j Pyr msqI cVHI hY jo keI mhIny rhygI[ kdy myry pYrW vl h`Q krn qy kdy BweI Amr isMG jI vl[ AsIN bQyry h`Q joVIey ik qusIN mhWpurS ho, ies qrHW nw kro, pr BweI jI AwKx swƒ Aj s`qW swlW ipCoN ^wlsy ny Xwd kIqw hY[ Awp ny drSn idqy hn[ ieiqAwidk pRym Bry bcn krky duD Ck ky jylHoN bwhr cly gey qy BweI swihb hor isMGW smyq pRSwdy sjwaux lg pey[ swrw kMm bwrW bjy qk hoieAw[ auprMq iqMn bjy supRMtMfMt qy fwktr swry Aw gey qy swƒ sidAw[ aupr ilKy mulwzm KVy rhy qy AsIN swry vIr rL ky pRSwd Ckx lg pey[ koeI GMty dy lgBg rotI KWidAW lgw qy g`lWbwqW BI r`j ky kIqIAW[ ies vyly jo KuSI aunHW isMGW ƒ sI, auh EhI jwxdy sn[ Pyr bwhr Awey qy supRMtMfMt Ar fwktr nwl g`lbwq SurU hoeI[ AKIr lMmI cOVI g`lbwq ipCoN PYslw hoieAw qy ipRQI isMG aus vyly swirAW s`jxW nwl EQy hI rih ipAw, qy AsIN bulwrI dy jylH vl rvwnw hoey[ ieQy BweI aUDm isMG jI, BweI pwKr isMG jI, ijMdr isMG jI swDU, BweI ikRpw isMG jI, BweI krm isMG, BweI pwl isMG jI, BweI lwl isMG jI, BweI ibSn isMG jI Aqy BweI cMnx isMG jI sn[
swƒ jWidAW ƒ hI imlx dI AwigAw iml geI[ supRMtMfMt bVw SrIP AwdmI sI, cMgI KulHI mulwkwq hoeI[ pRSwdy ieQy BI isMGW ny jylH ivc sjwey qy AsW Cky[ 3 GMty lg gey[ swirAW vIrW dw duK ieh sI ik nw swƒ rwjsI kYdI mMndy hn nw dUjy[ swfy nwl rwjsI kYdIAW vwlw slUk nhIN kIqw jWdw qy Kwxw, ic`TI, ikqwb koeI cIz nhIN imldI[ supRMtMfMt BI ieho AwKdy sn ik jo swƒ gOrimMt dw hukm hY, AsIN Es qoN cMgw slUl krdy hW[
‘Awtw imlx dw hukm hY, so vI do idn kxk, do idn m`kI, do idn juAwr ieiqAwid[ AsIN roz hukm idMdy hW[ duD im`Tw kuJ imlx dw hukm nhIN, pUrI muS`kq lYx dw hukm hY[’
AswfI mulwkwq leI SRomxI kmytI vloN Byjy hoey jQydwr BweI qyjw isMG jI cUhVkwxw Aqy iek grYjUeyt nOjvwn BweI Amr isMG bolwnI do s`jx Acncyq hI Aw gey[ aunHW ƒ jylH A&srW ny is`Dw jylH AMdr hI lY AWdw Aqy jylH AMdr j`PIAW pw pw mulwkwqW hoeIAW[ bVIAW KulHIAW qy r`jvIAW qy mn BwauNdIAw mulwkwqW A&srW ny krvweIAW[ auhnW ny AMdr hI swfI pMgq ivc Bojn ibMjn, kVwh pRSwd, qSmeI Awidk Cky[ jylH Gr ivc pRwhuxy AwieAW dI sohxI pRwhuxwcwrI hoeI[ auhnW dI zbwnI dyS pMjwb Aqy ^wlsw pMQ dIAw cVHdIAW klW vwly smwcwr sux sux ky swƒ gj gj lwlIAw cVH geIAW[ jQydwr qyjw isMG cUhVkwxIey qW Aijhy pMQ AOj mOj ivc pRqIq huMdy sn ik auhnW dy mUMhoN swrIAW g`lW d`sxIAW hI du`Br sn, ikauNik jd AsIN pRSn krIey qy nwnw BWqI pMQk hwl puCIey, bs auh bhuqw ieho AwKx ik kI puCxw hY, pyiKAw hI pRmwx hY, qusIN Kud bwhr Aw ky dyK lYxw hY[ qusIN A`j Cu`ty ik k`lH C`uty[ msW qrdIAW qrdIAW g`lW dI hI puC igC kIqI, pr swƒ qW pqw sI ik swƒ hwly kIhny Cfxw hY[ nw koeI Cufwey nw CutIey, swfy ivcoN tWvyN hI Cutxgy[ ieh s`jx kuC Dwrimk pusqk vI dy gey Aqy kuC mwieAw dyx ƒ BI AwKx l`gy ik jmW krw jweIey[ AsIN AwiKAw AYQy koeI QuVoN QoVI hY? qusIN AwpxI A`KIN dyK c`ly ho, ^wlsy dI jylH jMg AMdr qlvwr pweI hoeI hY[ ies ibD KUb mulwkwqW dI fMJ lhI[ jWidAW jWidAW jwx l`igAW dws ny BweI qyjw isMG ƒ AwiKAw ik qusIN jylH A&srW pws sPwrS kro ik swQI rwjpUq ipRQI isMG ƒ, jo swQoN Al`g PWsI dI koTI ivc bMd riKAw hoieAw hY, aus ƒ BI swfy nwl rLw dyx[
jylH A&sr aus smyN iqMny hI swfy swhmxy KVy sn[ so ausy vkq aunHW ny iejwzq dy idqI Aqy rwjpUq vIr ƒ BI swfy vwly blwk ivc lY AWdw igAw[ mOkw qwV ky jylH A&srW ny BI swfy mulwkwqIAW qoN ieh mMg kIqI ik ‘eynHW swry sjxW ƒ mnw jwE ik QoVw bhuq mn-ieCq Aqy mn-ru`cq kMm krn leI h`Q ihlw CifAw krn qW AsIN eynHW ƒ idn Br KulHw rKx leI hwvI ho jwvIey[ AsIN eynHW ƒ KlHy rKx dw iek bhwnw hI loVdy hW, hor kMm kuMm AsIN eynHW qoN koeI nhIN lYxw[ Agy idn Br koTIAW AMdr qwVI rKxw swƒ eynHW nwl vihSIAwnw slUk mihsUs huMdw hY[’ so jQydwr dw hMmw rKx leI AsIN ieh g`l mMn leI qW kwrKwny ivc bwhr kMm krn leI QwauN QWeI swry swQIAW ƒ k`F idqw[
do jxy qW AsIN Agy lMgr ivc rihMdy sI, do jxy hor drzI dw kMm is`Kx lw idqy[ doNh ƒ hspqwl bImwrW dI syvw kMpoNfrI Awidk krn Byj idqw[ sihj BweI ƒ lVikAW ƒ ihMdI pVHwaux lw idqw Aqy vIr krqwr isMG jI AwpxI mOj nwl hI ijld swzI dw kMm krn lg pey[ ies ibD suK sWd syqI bqIqx l`gI[ swfy ieSnwn krn ihq v`Krw hI srb lohI pMp lgvw idqw igAw jo swfy hwqy AMdr hI sI[ pMp dy Q`ly bYT ky ieSnwn krn Aqy k`pVy Dox vwsqy sImyNt dw PrS lgvw idqw Aqy pMp ƒ ijMdrw lw ky kuMjI swfy spurd kIqI geI qW ik koeI ieKlwkI jW hor pulItIkl kYdI aus pMp ƒ nw vrqy[ t`tIAW dI hwlq mYN ipCy d`s cu`kw hW ik rwjmMdrI jylH ivc bhuq hI ^rwb sI[ A`f A`f swry blwkW ivc iek iek kmrw bxwieAw hoieAw sI[ BwvyN QilEN sImyNt dw
jylH ic`TIAW
202
PrS sI pr EQy by-SrmI nwl bYTx dw qrIkw vI ipCy d`s Awey hW[ swfw ieh morcw qW pihlW hI sr ho igAw sI qy jylH vwilAW ny swfy blwk ivc qW pVdydwr t`tIAW bxvw hI idqIAW sn[ sihjy sihjy ies qjvIz ƒ swrI jylH ivc hI jwrI kr idqw Aqy AweI.jI. dy Awaux pr ^ws ies g`l qy pMfq jgq rwm qy swQIAW ny zor idqw ik swry mdrws hwqy dy jylHW AMdr ieho isstm jwrI ho jwvy qy aus ny mMn ilAw[
mdrws jylHW ivc dwl-BwjI iek`TI hI rLvIN pkw ky id`qI jWdI sI[ swfy vWgUM iek vkq dwl Aqy dUjy vyly BwjI nhIN cwVHdy[ dovIN vkq dwl BwjI dw guqwvw kr idMdy hn Aqy ivc iemlI zrUr vrqI jWdI hY[ swƒ vI iemlI dyx l`gy, AsIN auh vwps kr idqI Aqy AwiKAw ik AsIN ies dy cwhk nhIN, qW jylH A&srW ny ies dy QwauN swƒ inMbU Awcwr pwaux vwsqy bwhroN mMgvw idqy[ AMbW dI ruq AweI qW jylH kwƒn Anuswr supRMtMfMt ƒ A^iqAwr sI ik auh jylH bwZ dy AMbW ƒ dwl ivc pw ky BwjI dy QwauN pkvw ky kYdIAW ƒ dy skdw hY[ pr AsIN auh vI nw-mnzUr kIqw qW jylH A&srW ny swfy vwsqy hPqy ivc iqMn vwr iek iek AMb pRqI jIA bMbeI dy AMb mMgvw dyx dI mnzUrI dy idqI jo ik iek iek syr p`ky dw huMdw sI[ bVy imTy rs-Bry AMb huMdy sn
^wlseI AMbW dI Xwdgwr AsIN iehnW dIAW guTlIAW Awpo AwpxIAW koTIAW dy Agy bIj id`qIAW Aqy pwxI
pwauNdy rhy[ auh QoVy hI idnW ivc qkVy AMb dy ibRC bx gey[ AMbW dy dr^q hux qweIN aus jylH ivc swfI Xwdgwr KVI hY Aqy Pl idMdy hn[ ppIqw Pl BI EQy bhuq BuMicAw[ g`l kI swfw rwjmMdrI jylH AMdr rwj surwj hI bixAw irhw[ swrI jylH dy A&sr swQoN KuS rhy Aqy auhnW BI swƒ suKI hI riKAw, koeI gVbV nhIN kIqI nw hI auhnW koeI gVbVI krn dw swƒ mOkw hI idqw, slUk jo A`Cw rKdy sn[ bs auQy iek hI AOiKAweI sI, EQy grmI bhuq sI, rwqW ƒ koTIAW ivc qVy rihxw pYNdw sI[ dsMbr-jnvrI dy mhIny BI msW iek kMbl dw pwlw huMdw sI[ pr hvw pwxI auQoN dw swfy mwPk Aw igAw[ dws dw vzn 120 qoN 160 pONf iek swl AMdr hI ho igAw Aqy srIr BI irSt puSt ho igAw[
lMgr sjwauNdy KwsI ksrq BI ho jWdI[ dUroN srb loh dy fol pwxI dy Br Br Awpxy lMgr ivc Foxy pYNdy sn[ svyr qoN bwrW vjy qweIN lMgr sjwaux dI Gwl hI Gwldy rihxw[ Ajy brqnW ƒ soDw cwVHn (mWjx) dI syvw m`lo m`lI Koh ky dUjy s`jxW ny lY lYxI[ fol dy iknwirAW ƒ qW KwpV KyVI inhMg gMfw isMG ny iksy ƒ h`Q nhIN lwaux idMdw sI[ aus ƒ AYsy pRym nwl soDw cwVHnw ik hmySw fol qy kVwhIAW cWdI vWgUM iclkdy irhw krn[ bwkI bwsxW dI mWjx syvw swirAW rL iml ky kr lYxI[ ies qrHW suDweI Aqy Ck CkweI krky msW iek do bjy qweIN vyhl huMdI[ bs, Pyr AglI svyr qweIN CutI ho jWdI ikauNik AsIN lMgr AT pihrw hI sjwieAw krdy sI[ AwQx ƒ BI pRSwdy dupihr vwly im`Ty krky Ckxy jo s`c mu``c bVy im`Ty lgxy[ iesy krky ^wlseI boly AMdr
jylH ic`TIAW
203
byyhy pRSwidAW dw nW ‘im`Ty pRSwdy’ pRis`D hY[ vyhly smyN ivc dws ny gurmiq sMbMDI Aink pRkwr iviSAW auqy pusqkW ilKxIAW pVHnIAW[ dws ƒ eyQy ilKx pVHn dw pUrw swmwn srkwrI qOr qy iml igAw hoieAw sI[ ieQoN hI igAwnI nwhr isMG pRiq AYbtwbwd qy hor jIvn smwcwr qy jylHW dy ibRqWq v`Ko v`K pwqIAW rwhIN ilK ky pTwey[ gurmiq ibbyk dw KrVw eysy jylH ivc hI iqAwr kIqw[ aus dw suD auqwrw krn hI l`gy sW ik ieqny ƒ cwilAW dy ibgl v`j gey[ Acxcyq hI iqAwry ho gey[ iqAwrIAW dy kuC idn pihlW dws ny rwqrI smyN pUrb jnm JwkI dw iek idRStWq dyiKAw jo myry ihrdy qy aukirAw igAw[ idn cVHdy hI dws ny aus ƒ vIr krqwr isMG pRqI vrnx kIqw[ aus ivc kuJ Biv`Kq nzwrw BI hoxhwrw sI[ vIr krqwr isMG jI Aijhy ivXnz (nzwirAW) dy bVy moAqikd (Brosw rKx vwly) sn[ auhnW idRVH g`T bMnH leI ik ieh vrqwrw p`kw pRqIq vrq ky hI rhygw[ pUrb jnm JwkI dw aukq sIn sMKyp mwqr ies ibD hY:-
‘dws iek rwj Grwxy AMdr rwj kumwr hY[ Ajy bwl brys hI hY, koeI phwVI ielwkw hI Bwsdw hY[ holIAW Kyfx vwlI bhwrI mOsm hY[ phwVI DrqI bVI Ascrj hY Aqy iekWq kMdrI gu&wvW AMdr ikqy ikqy qp`sI swDU irKISr BI rihMdy sn[ dws Awpxy jmWdrU swD syvw cytkI suBwv dy Anuswr inqw-pRiq aukq phwVI kMdRwvW ivKy Pl Plohwr, smuMdr dy mtky ispwhIAW syvwdwrW dy isrW qy cukw ky lY jwieAw krdw sI Aqy Awpxy h`QIN BWq BWqI guPw invwsI qp`sIAW pRqI aunHW dI XQw rucI CWdy vrqwieAw krdw sI[
‘iek idn dyvnyq AYsI hoeI ik dws Awpxy bwkI swQIAW sMg holI Kyfdw ipckwrI h`Q ivc PVI durwfIAW phwVI GwtIAW AMdr ibcrdw hoieAw lMG igAw[ duD, Plohwr, brdwrI iBrq jn BI sMg swQ hI sn[ ibcrdy ibcrdy iek kMdrw ivKy iek krMg mUrqI qp`sI dw buq ijhw nzrI ipAw jo inrw kwrMgw hI kwrMgw h`fIAW dw FWcw hI rih igAw hoieAw sI, sukiVAw hoieAw smwD sukVMj hI sI[ swh sq aus dy AMdr koeI AwauNdw jWdw nhIN sI jwpdw[ imRqk mVHw srIr hI mUrqI mwn sI[ dws auhƒ dyK ky sihimAw, bVw qRwsmwn hoieAw[ qrs AwieAw qy krxw rs Cw igAw[ mn ivc bVI hI lwlsw eyh aupjI ik ikvyN vI eyh jIauNdw ho jwvy[ KwD Kurwk KuxoN ibcwrw Kur Kp igAw[ ieQy qweI kdy phuMc iksy Awdm jwq dI hoeI hI nhIN qW ikvyN eys ƒ poSn pyKx dw srMjwm bxdw? pr Pyr inrol inrwsqw pscwq iek Awsw BirAw rumkw AwieAw, ijs ny Purnw rumwieAw ik A`j jo ieDr qyrw Pyrw pvwieAw hY ieh ies ƒ surjIq krn ihq pvwieAw hY[ Ajy ies ivc ijMd jwn dw rumkw bwkI hY[ A`s b`J geI ik jy ies dy AMdr ikvyN du`D dw Ahwr pwieAw jwvy qW ieh zrUr nO-br-nO ho jwvy[ ies Purny dw Purnw sI ik iek dm du`D dI ipckwrI Br ky dws ny ies dy mMUh ivc mwrnI cwhI qW mUMh Agy dMdIijAw hoieAw[ AijhI dMdx peI hoeI sI ik du`D AMdr jwx dw koeI rwh nw idsy[
‘dws ny nwl hI ispwhIAW vl ieSwrw kIqw ik ikvyN dMdx KolHo[ ausdw srIr p`Qr vWgUM pQrwieAw Aqy lohy vWgUM AwkiVAw ipAw sI[ dMdl BMno dw AwKxw hI sI ik
jylH ic`TIAW
204
ispwhIAW p`Qr mwr ky ausdy swhmxy dy dMd qoV G`qy Aqy dws ny du`D BrI ipckwrI aus d AMdr Giq idqI[ duD pIV Aqy dMd pIV hox krky aus dy idmwg ivc cVHy hoey suAws prwx ihTwhW auqry Aqy suriq KulHx swr ausny srw& dyxy SurU kr idqy: ‘mYN qyry bwp dw rwj Bwg lYx vwsqy ieh Gor qp`isAw kIqI[ jwh! qYN myrI qp`isAw ivc BMg pwieAw hY[ jy myrI mno-kwmnw pUrI nhIN hoeI qW qyrw rwj Bwg ivrsw BI nSt ho jweygw Aqy mYN qyrw bdlw Agly jnm ivc lvWgw[’ ies pRkwr dy kRop Bry kubcn aucwr ky aus ny myrI Er roh ivc Aw ky iqRSUl clweI jo ^br nhIN aus pws EdoN ikQoN Aw geI[ myrI qW suqy hI riKAw ho geI pr inSwnw aus dw myrI Er sI[ myry iqRSUl nw l`gw, iek ispwhI dI l`q auqy jw l`gw Aqy p`t koloN aus dI l`q lwh ky su`t idqI[ iqs pr ieh sIn qW Alop ho igAw pr ies frwp sIn dy huMidAW hI dUjI JwkI dw prdw cuikAw igAw jo eysy jnm dw vrqnhwr Jwkw pRqIq huMdw sI[
‘Eho qp`sI l`qoN lMgVw hoieAw pr bVI irSt puSt hYNkV ivc hYNkiVAw hoieAw Awpxy lwau lSkr ƒ leI myry swhmxy Awx Kloqw[ mYN aus ƒ AwiKAw ik b`s, qyrI qp`isAw dw Pl qYƒ ieho hYNkVbwzI hI imlI? ieh l`q iks qoN ktvweI hY? aus ny AwiKAw ik ‘ijs dI mYN k`tI sI, aus ny hux myrI k`t idqI[ &rk isr& eyqnw hY ik mYN aus dI iqRSUl nwl k`tI sI, ausny golI mwr ky AwrI kr idqI Aqy mYƒ Kud ktwauxI peI[ ieh qW Adly dw bdlw hY, hux qUM BI iqAwr ho jw, qYQoN BI hux mYN Awpxw pUrb krMmI bdlw lYxw hY[’ mYN AwiKAw, ‘A`Cw BeI qUM Awpxw irx BI lwh lY[ eynW sux ausny mYƒ jkV jkVvw ilAw Aqy myry mUMh ivc mlo zorI koeI lMmw lMmw sMd pw ky Ajy myry hlk qweIN hI auqwirAw sI ik myrI jwg KulH geI[’
sIn smwDI qoN swvDwnqw hoeI qW dws ƒ ieauN pRqIq hovy ik mwno ieh vrqwrw pRq`K vrqygw[ vIr krqwr isMG ƒ jdoN ieh iviQAw suxweI qW ausny kih suxwieAw ik iqAwr rho, Jbdy hI sWg vrqygw[ dws ny AwiKAw, A`Cw jo kry krqwr, Bwxw im`Tw kir mnwey siqgurU[ vIr krqwr isMG jI ƒ rwjmMdrI qoN cwly pwaux sMbMDI idn iqQ GVI dw pihlW cmqkwr ho cu`kw sI[ eyh BI aus SuD Awqm vIr dy ihrdy AMdr pRqIibMb pY cu`kw sI ik AsIN dohW ny Ajy Fyr icr qWeI ieky jylH AMdr iek`Ty rihxw hY Aqy cwly BI iek`iTAW dy pYxy hn[ auh g`l hoeI ik dUjy idn Ajy lMgr iqAwr hI kIqw sI ik Aw hwk peI ik ‘cwly pwaux leI qurq Purq iqAwr ho jwE[’ cwly vwilAW dI ilst ivc swfy dohW dy nWA pukwry gey[ AsIN cwry jxy- dws, vIr krqwr isMG, ipRQI isMG Aqy pMfq jgq rwm pRSwdy Ck ky supRMtMfMt dy d&qr jw KVoqy[ swƒ suxwieAw igAw ik Awpo Awpxy ibsqry borIey bMnH ky iqAwr ho jwau[ quhwfy ivcoN pihly iqMn jxy qW nwgpur sYNtrl jylH jwxgy Aqy cOQy dw clwx jblpur jylH ƒ jwvygw[ 1922 eIsvI sMmq qy nvMbr mhIny dy AwKrI idn sn[ qrIk p`kI qW myry Xwd nhIN[ bVy snmwn pUrbk jylH vwilAW, Kws kr ky imstr brwaUn jylHr Aqy imstr fyvs supRMtMfMt ny AwpxI KuSnUd imzwzI vjoN dws ƒ bsMqI dsqwry dw isropwE idqw Aqy sBnW leI nvyN puSwky swdy l`Ty dy bxvw ky id`qy Aqy imstr fyvs supRMtMfMt ny dws dy ihstrI itkt auqy suMdr
jylH ic`TIAW
205
isPwrSI rImwrks BI ilKy ik ies ƒ iek is`K swDU dI hYsIAq ivc Awpxw Bojn Awpxy h`QIN iqAwr krn dw Kws h`k idqw hoieAw hY qy pihly jylH ivc BI idqw jWdw irhw hY qy Agy ƒ BI idqw jwxw cwhIdw hY[ ies dw vrqwau swfy nwl bVw hI SrIPwnw irhw hY, Awid[
hor ikqy vl l`gx dI lgn hI nhIN aupjdI[ AwSw hY ik Awp dws ƒ iKmW krogy ik dws Awp ƒ inrws kr irhw hY[ pr mYƒ Awp dI ies by-rihmI auqy BI bVw Sok qy APsos hY[ Awp bhuqw swrw Bwr nw pwE[ sMKyp mwqR inKyVvW smwcwr aumMg qy qrMg auTx pr ilK skdw hW[ pr mYƒ d`so BI hux ikhVw hor zrUrI ibRqWq rihMdw hY jo Awp pws nhIN pu`jw[ mYN qW Awpxy jwxy Awp dw loiVAw ibRqWq ilK ky sB Byj cu`kw hW[ pr Ajy Awp hor hor khI jWdy ho[ Awp d`so qW shI ik ikhVw ikhVw ibRqWq Awp pws pu`jw hY qy ikhVw ikhVw bwkI hY[ Pyr jy aumwh qy auqSwh auiTAw qW Awp dy hukm dI qwmIl ho jwvygI, nhIN qW mYƒ muAw& krnw jI[
hux mYN AwigAw mMgdw hW Aqy Awp ƒ Pqh bulwauNdw hW[ myry AMdr hux krk jyhI klyjy ivc pYNdI hY qy mYƒ ibhbl krI jwdI hY[ A`Cw jI hux KuSIAW[ siq sRI Akwl[
-rxDIr isMG
rwjmMdrI jylH ivc in`q dw pRogrwm
< vwihgurU jI kI Pqh ]
jylH ic`TIAW
207
myry pRm ipAwry vIr sRImwn BweI nwhr isMG jI!** 11 bjy qweIN lMgr dI syvw ivc rhIdw hY[ Pyr g`Py lw ky do bjy qweIN kuC Awrwm
krIdw hY[ 12 qW g`Py Ckx Ckwaux ivc hI bj jWdy hn[ do GMty Awrwm krky mYdwny jw ky qy ieSnwn soD ky iqMn bjy qoN pMj bjy qweIN smW ilKx dw imldw hY[ swry idn ivc do GMty imldy hn[ 5 qoN 6 bjy qweIN tihlxw BI hoieAw[ Cy svw Cy bjdy nwl bMd hoeIdw hY[ AT bjy qweIN rihrws swihb Aqy hor bwxI nwm dy pRym nym qoN Pwrg hoeIdw hY[ AT qoN ds bjy qweIN Pyr ilKweI dw smW imldw hY[ BwvyN swFy nON bjy hI (lYNp) b`qI buJw dyxI zrUrI hY, pr DU GVIs ky keI vwr 11 bjy qweIN ilKI jweIdw hY[ do bjy auT ky Pyr swvDwn hoxw hoieAw, idn cVHdy qweIN s`cI kwr ivc jut ky smyN ƒ sPlw krn dw Avsr imldw hY[ 6 vjdy nwl Kul jweIdw hY[ Aqy Kul ky sOc ieSnwn krky lMgr AsQwn ivKy cly jweIdw hY[ bs auQoN Pyr 11 bjy AweIdw hY, ieauN smwpq ho geI myrI 24 GMitAW dI vMf[ bs, idn rwq ivcoN kyvl 4 GMty ilKweI dy hn[ eynHW cOhW GMitAW ivc hI sMdyisAW dy auqr dyxy hoey[ Ajy Awp swrKy s`jxW dIAW SkwieqW rihMdIAW hn[ idny jdoN pY ky pRSwdw is`Dw krIdw hY qW audoN pey pey hI AweIAW pwqIAW ƒ pVHIdw hY, Aqy swQIAw dy bcn iblwsW dw auqr BI audoN pey pey hI dyeIdw hY[ gurU kry ik Awp dI AwigAw pwlx nimq auqSwh dI qrMg CyqI hI auTy qWik Awp dI qIbr ie`Cw Anuswr rihMdw smwcwr eysy mhIny ivc hI ApVw skW[ gurU ky bwz dw sMdysw qW Awp ny suxwieAw pr gurU ky GoVy dw sMdysw Ajy qweIN nhIN AwieAw jo Awauxw cwhIdw sI[
‘DMn gurU dsmys ipqw r`K lY pMQ dI lwj’ pMQ dy Asih qsIihAW ƒ sux sux ky Aswfw qsIhy sih sih ky pQrwieAw ihrdw
BI kMb auTdw hY[ pRyrk gurU Awpxy AgwD Bwxy Anuswr hI swrI kwr vrqw irhw hY[ gurU dsmyS jI dI Swn ivc qOhIn dy pd bolx hwry AwpxIAW jVHW Awp p`ut rhy hn[ pr DMn hY ^wlsw jI dw ijgrw jo jrI jWdw hY[ ijqnI jIrWd hovygI ieqnI gurU swihb qu`T ky CyqI swr lYxgy Aqy Awp shweI hoxgy[
-dws rxDIr isMG
** ic`TI nM: 10 rwjmMdrI imqI 29 AkqUbr 1922
jylH ic`TIAW
208
20
nwgpur jylH ƒ cwly
jylH ic`TIAW
209
dws ƒ lMmy pMQ dw iKAwl krky supRMtMfMt ny pMjIrI sjw ky nwl lY jwx dw KuSw (mnzUrI) dy idqw[ KulHI rsd isriKMfI Aqy pMjvW mYdy myivAW dI dy idqI[ so dws ny pMjIrI sjw ky srbloh dI CotI kVwhI Br leI, auproN srb loh Qwly nwl k`j leI qy Awsx ivc lpyt ky Awpxy bgly mwrI[ pMDwaUAW dy iqAwry b`J gey Aqy ip`Cy rhy vIrW nwl vYrwg judweIAW dIAW glvkVIAW pweIAW, Cutx ivc nw Awaux[ vYrwg aumfweIAW A`KVIAW au~Cil au~Cil pvin[ jylH krmcwrI qy mdrwsI kWgrsI kYdI, isMGW dw ibrhoN vYrwg ipAwr vyK vyK hYrwn hovin[ eyqny ƒ swƒ ivdw krn leI jylH A&sr auqwvly hoie gey[ imstr fyvs ny AwKrI AYfrYs KVy KVoqy hI idqw Aqy AKIr ivc AwiKAw ik ‘dyKo AsIN quhwfy nwl pUrn imqRwnw slUk kIqw hY jo ienswnI iPqrq leI lwzmI sI[ qusIN vI swfy nwl SrIPwnw vrqwau kIqw hY[ ijqnw icr qusIN AYQy rhy AsIN quswƒ kYdI kdy nhIN jwqw Aqy hux AsIN quhwƒ kYdIAW dI inAweIN AYQoN nhIN qordy; nw hI quhfw ilbws pihrwvw kYdIAW vwlw hY, nw hI kYdIAW vwly kYd bMDn quhwfy auqy lwey gey hn, nw byVI nw hQkVI[ swƒ pUrn inscw hY ik qusIN swfI pYj rKogy[’ Pyr myry vl muKwqb ho ky AwiKAw ik ‘qusIN ies rwjpUq ipRQI isMG dI izMmyvwrI lYNdy ho ik ies ƒ BI KulHy hI ibnW byVI hQkVI dy bMDnW qoN hI quhwfy nwl qor idqw jwvy?’ ikauNik auh aus ƒ AwdI BgOVw smJdy hoey aus qoN frdy sn, ik ikqy Pyr nw cMd cwVH dyvy[ dws ƒ izMmyvwrI lYx dI kI loV sI, AwpxI PsI Awpy pey inbyVn[ so dws ny au~kw hI isr Pyr idqw[ aunHW Bly purSW Kws kr SrIP supRMtMfMt ny SrIPwnw qOr pr Awpy hI aus rwjpUq b`cy pwsoN prq`igAw priqStI bcn (word of honour) mMigAw Aqy swfy swirAW dy sONhy sp`St AwK idqw ik ‘AsIN qYƒ priqSt pMjwbI rwjpUq smJ ky qYQoN pRq`igAw pRiqStI bcn mMgdy hW ik qUM aunHW shUlqW Aqy irAwieqW ƒ jo ik AsIN SrIP pMjwbI dI hYsIAq ivc qyry bcn auqy ieqbwr krky qYƒ idMdy hW- ArQwq ibnW hQkVI byVI dy eynHW qyry pMjwbI BrwvW dy nwl KulHw Kusws krky qordy hW- au~kw hI aulMGx nhIN kryNgw[’ rwjpUq b`cy ny swfy swirAW dy snmuK ibnW sMkoc dy prq`igAw priqStI bcn dy idqw[ eys bcn qy iB`j iD`j ky cwlwx puils ieMnspYktr ny BI hQkVI byVI lwaux vyly sMkoc kIqI[ AYQoN qweIN ik idKwvy mwqr BI hQkVI auhnW Awpxy kol nw rKI Aqy mihz ArdlIAW dI hYsIAq ivc swfy nwl ho pey[ iek gorw ieMnspYktr Aqy iek dysI aunHW dohW dy nwl pMj ispwhI puils vrdIAW ivc, jo swfy Asbwb pusqkW Awid dw boJ ibsqrw cu`kdy sn[ g`l kI AsIN swrw Asbwb aunHW dy isr auqy cukvw ky bVI Awn Swn nwl qury[ qurn ligAW jylH AMdrly dyS Bgq sjl nyqrW sihq swƒ ivdw krn leI jylH gyt qweIN nwl hI Awey[ iksy htky hoVy nhIN[ rwjmMdrI jylH Aqy jylH vwsI dyS BgqW ƒ AwKrI Alivdw AwK ky AsIN nvMbr 1922 dy AKIr ivc EQoN muswPr ho qury[
jylHoN bwhr inklidAW ƒ stySn qweIN lY jwx leI bYl g`fI hwzr sI, svwr ho ky stySn qy phuMcy[ EQy phuMcidAW ƒ rwjmMdrI Sihr dy invwsI dyS BgqW dw iek`T ausy vyitMg rUm dy audwly hoieAw KVw, ijQy kuC ikMcq kwl Tihr ky AsIN g`fI ƒ aufIkxw
jylH ic`TIAW
210
sI[ Pl, myvy, miTAweIAW lY lY ky pRymI dyS-Bgq swƒ pRym BugqW BuMcwaux leI l`k bMnH KVoqy[ AsIN zrw BI cUM-crW nw kr sky[ Blw pRym vlvilAW mUhry kOx h`uq kry[ myzW kursIAW qW vyitMg rUm ivc sn hI, so myzW au~qy auhnW ny Aink pRkwr dy Kwxy sMvwr sMvwr ky BuMcx hwirAW ƒ rj rjw ky Bojn KuAwey[ dws ny BI Awpxw Awsx ivCw ilAw Aqy kuC Pl myivAW dw ieSnwn krw rucI Anuswr Awhwr kIqw[ iek ibrD dyS Bgq mwqw ny (jo ik iek dyS Bgq fwktr subrwmynIAm dI mW sI Aqy dyS Bgq fwktr aus vkq jylH Xwqrw kr rhy sn) bVI vD cVH ky syvw kIqI[ puils vwly BI mom hoey bYTy, rqw nw kuskx[ ies nuks Sugl qoN &wrg ho ky auQy hI pRspr dyS BgqI sMbMDI vwrqwlwp hox l`g pey[ AWDrw dyS dy keI pRis`D lIfr lYkcrwr BI s&r krdy krdy suqy hI Aw gey, ijnHW ivcoN iek dw nwm siqAw mUrqI hI Xwd hY[ aunHW ny Awpxw kMm lYkcrbwzI dw SurU kr idqw[ ivcy swfw izkr SurU kr idqw[ swfy ivcoN BI pMfq jgq rwm Aqy rwjpUq ipRQI isMG ny Xqw rucq qbw A&swnIAW kIqIAW[ EVk g`fI Awaux dw smW Aw igAw[ AsIN kmr k`sy kr iqAwr ho KVoqy[ iek do dyS Bgq qW swfy nwl hI svwr ho gey jo dUr qweIN swfy nwl hI rhy[ isMkdrwbwd jw ky QoVw hwlt hoieAw, EQy ieSnwn pwT kr ky Pyr kUc dw swj swijAw igAw[ nwm KumwrI dy nSy ivc msq mKmUr hoieAW ƒ sYAW kohW dy pMD AYvyN A`K Prkx ivc hI mu`k gey[
hzUr swihb dy stySn dw cmqkwr EdoN hI pqw l`gw ik nwdyV stySn Aw igAw qy bwhroN eyh hokrw AwieAw, ‘nwdyV
stySn qy auqrny vwlw’ qW surqI bwhrmuKI hoeI[ A`K auGVI qW kI dyKdw hW ik rwq pY geI hY, koeI nON ku bjy dw vkq hoxw hY, g`fI KVoqI peI hY[ iek vwr Pyr kMnW ivc gUMj peI ik ‘nwdyV stySn ky auqrny vwlw’[ eys gUMj dw kMnI pYxw hI sI ik srIr dI su`D bu`D Bu`l geI[ DVMm krky swrw sUKm srIr (AYstrl bwfI, astral body) mUDy mUMh plytPwrm qy jw ipAw[ sQUl srIr loQ vWgUM g`fI ivc hI lMmw ipAw irhw[ su`qy hI eyzdI hukm Anuswr muK ieSt snmuKI ho igAw[ iek A`K dy Prkx ivc Aink prkwrI AlOikk nzwry cmqkwry id`b nYxW dy sONhy ho guzry[ AkwS mMfl ivc cwr cuPyry Aimau srovr TwTW mwr irhw sI, ArQwq AmrI AMimRq vyly dy phu Putwlw ho irhw hY[ ies AmI smuMdr dy Awr pwr isrI Abcl ngr dI jwgq-joq jgmg jgmg kr rhI hY[ prkrmw krn ƒ aumwhy auT rhy hn, pr kr nhIN skIdI[ iksy ipAwr Bry, h`Q ny auTwieAw Aqy kMnW ivc ipAwr lorI suxweI ik ‘auTo hoS kro[ Ajy hukm nhIN Xwqrw dw, Bwxy AMdr Pyr Xwqrw nsIb hovygI, so Bwxw im`Tw kr mMno[’
pUrI swvDwnqw hoeI qW Pyr ausy pMQ dy pMDwaU qury jWdy hW[ gory ieMnspYktr ƒ jdoN puC pVqwl ipCoN pqw l`gw ik eynHW (is`KW) dw Xwqrw Dwm sI ijs dy kwrn eyh ibhblqw, ivAwkulqw vwprI qW aus dw ihrdw bVw hI dRvI BUq hoieAw Aqy aus ny AwiKAw ik ‘jykr isMkdrwbwd stySn qy qusIN mYƒ AwK idMdy ik eyh Xwqrw Dwm swfy
jylH ic`TIAW
211
rsqy ivc hI Awauxw hY qW mYN ds GMty leI quhwƒ Kud Awpxy A^iqAwr nwl eyQy auqwr ky quhwƒ pUrI Xwqrw krvw idMdw pr A&sos ik hux iP`ky Avsr bxy, mYN kuC nhIN kr skdw[’ AsIN aus dI ieqnI hmdrdI dy hI mSkUr iezhwr kIqy, pRMqU hsrq Bry sozSI ihrdy ƒ vYrwg pUrq Bry BkuMny leI srd AwhW (TMfy hauky) Brdy hI cly jw rhy hW[ eys hsrq BrI vYrwg ibrqI ivc qurI jWdI ryl g`fI ivc bYTy ibTwieAW ny iek hsrq Awmyz p`qr igAwnI nwhr isMG jI ƒ iliKAw[*
ipRQI isMG dw B`jxw** ies qrHW PuVkdy luVkdy sI.pI. dy ielwky ivc Aw A`pVy[ Ajy nwgpur phuMcy hI nhIN
sI ik vwrDw stySn lMG ky cldI g`fI ivc swQI ipRQI isMG Cwl mwr igAw[ rwqRI dw smW sI, swry puilsI swfy auqy AmMnw krky in`sl Aqy by-iPkr ho ky sON rhy sn[ cwry bwro bwrI puilsIey jwgRq pihrw dy rhy sn, pr aunHW dy idl ivc Ktkw koeI nhIN sI ik swfy ivcoN koeI n`s B`j jweygw, ies krky auh Avysly Aqy lw-prvwh ijhy ho rhy sn[ dysI ieMnspYktr dy pihry ivc ieh vkUAw hoieAw[ auh BI sxy pihrydwrW dy sON igAw[ gory ieMnspYktr dy ic`q ivc isr& ipRQI isMG dy nimq hI hOl sI[ auh su`qw su`qw auBVvwihAw auiTAw Aqy ipRQI isMG ƒ dyKx l`gw qW kI dyKdw hY ik auh qW hY hI nhIN[ bVw hYrwn hoieAw, aus ny swirAW ƒ jgwieAw[ dws ƒ vIr krqwr isMG ny tuMibAw Aqy AwK suxwieAw ik ipRQI isMG qW cMpq ho igAw[ myry mUMhoN pYNdy s`t ieho bol inkly ik ieh g`l aus ny pu`j ky mwVI kIqI[ prqigAw priqStI bcn dy ky aus ƒ AYsw kMm kdwicq nhIN krnw cwhIdw sI[ aus dI ieh kwrvweI BweI krqwr isMG ƒ vI nw-gvwr guzrI[
* dyKo ic`TI nM: 12, ies kWf dy AKIrly ih`sy ivc[ ** ipRQI isMG bytw SwdI rwm ipMf sWBU lwlVU Alwkw kwlkw irAwsq pitAwlw, XUnweItf styts AmrIkw qoN 1914 dy Agsq sqMbr ivc ihMdusqwn phuMicAw[ 8 dsMbr 1914 ƒ AMbwly ivc PiVAw igAw, igR&qwrI vyly ies dI Qwxydwr nwl lVweI hoeI; lVdy lVdy donoN byhoS ho gey[ Pyr igR&qwr kIqw igAw[ 13 sqMbr 1915 ƒ pihly muk`dmw swzS lwhOr ivc ies ƒ PWsI dI szw hoeI, qy Qwxydwr nwl lVn ipCy ds swl dI kYd v`KrI hoeI sI[ PWsI dI szw ipCoN tu`t ky aumr kYd rih geI sI, Pyr ieh kwly pwxI igAw, auQoN mdrws jylH ivc ilAWdw igAw[ Pyr vwrDw (sI.pI.) stySn qy 30 nvMbr qy 1 dsMbr dI drimAwnI rwq ƒ B`ijAw[ auprMq gurmuK isMG nwl kwbl, rUs Awid QWvW ivc iPrdw irhw[ 18 meI 1938 ƒ svyry bMbeI Sihr ivc juhU nwmy jgHw pr ies ny Awpxy Awp ƒ mhwqmw gWDI dy spurd kr idqw[ mhwqmw ny Alwkw igrd invwh bMbeI dy ifsitRkt mYijstryt ƒ iliKAw ik ipRQI isMG myry pws Aw igAw hY, mYN aus dI irhweI leI srkwr ihMd nwl ilKw pVHI krnI hY jy qusIN aus ƒ kwƒnI qOr pr KulHw nhIN Cf skdy qW Aw ky igR&qwr kr skdy ho[ 19 meI 1938 ƒ idn dy 1 bjy ifsitRkt mYijstryt ny supRMtMfMt puils smyq Aw ky ipRQI isMG ƒ igR&qwr kr ilAw qy mhwqmw ƒ d`isAw ik aus nwl ‘ey’ klws dy kYdIAW vwlw slUk kIqw jwvygw[ ies ny EdoN ikhw sI ik mYN mhwqmw gWDI dy siqAwgRih dw hwmI hW qy qS`dd dy ault hW[ mhwqmw gWDI dI is&wrS nwl ieh irhwA kr idqw igAw[ pr ies ny kuJ mhIinAW ipCoN Pyr AYlwn kr idqw ik mYN SWqmeI dw kwiel nhIN[
jylH ic`TIAW
212
Kws pihry vwly ispwhI qoN puiCAw qW aus AwiKAw ik ‘auh huxy t`tI ivc igAw hY, Ajy muiVAw nhIN[’ t`tI Kwny dI pVqwl kIqI qW bwrI dw SISw B`jw hoieAw sI[ vwrDw stySn qoN g`fI qurn swr hI Ajy g`fI QoVI r&qwr qy hI jw rhI sI ik SISw BMn ky &rwr ho igAw[ bs ivcwry puils vwly h`Q mldy hI rih gey[ bu`Fw gorw ieMnspYktr au~cI-au~cI FwhW mwr ky rovy[ ik`Qy aus ƒ Drvws idvwieAw igAw sI ik suK-sWd nwl cwlwx Cf ky Awaux qoN vwpsI pr aus ƒ qr`kI imlygI, ikQy aus ƒ hux AwpxI nOkrI dy hI lwly pY gey[ Awpxy bwl b`icAW ƒ Xwd kr kr Aqy Bu`bW mwr mwr rovy[ swƒ aus dI ies dSw auqy bVw hI rihm AwieAw Aqy aus dI DIrj bMnHweI[ aus ƒ bhuqw qOKlw ieh sI ik swry jxy aus dy briKlw& hI Shwdq dyxgy Aqy dysI ieMnspYktr dI irAwieq krngy[ jdoN dws Aqy vIr krqwr isMG ny aus ƒ ieh Brosw idvwieAw ik ‘AsIN s`co-s`c iensw& dI g`l hI AwKWgy ik vwkeI auh qyry pihry ivc nhIN B`jw[ AsIN JUT bol ky ikauN AwpxI Awqmw ƒ klMkq krWgy? dysI ieMnspYktr dI g&lqw dI hmwieq krnw koeI dyS BgqI nhIN[’ ies prkwr dIAW g`lW bwqW sux ky aus gory ieMnspYktr dw ic`q iTkwxy hoieAw Aqy ieauN auh roxoN hitAw[ AsIN aus dy nwl jo vwiedw kIqw sI aus dw h`k pUrw Adw kIqw[ ikauNik jdoN kuC idnW pScwq nwgpur jylH ivc aus BgOVy kys leI pVqwlIAw A&sr AwieAw qW AsIN sw& sw& kih suxwieAw ik gory A&sr dw koeI ksUr nhIN sI, aus dy pihry ivc ieh vwrdwq nhIN hoeI[ swfy ies ibAwn dyx smyN aus pVqwlI A&sr ny qihsIn Aw&rIn kIqI Aqy AwiKAw ik ‘s`c mu`c is`KW ivc rMg eIrKw (Colour prejudice) nhIN, qusIN s`c bol ky aus bwl b`cVdwr b`uFVy gory ƒ brbwd hox qoN bcw ilAw hY, nhIN qW ZrIb &nwh ho jWdw[’ hor sBnW dI gvwhI aus dy ivru`D sI[ dysI ispwhI, dysI ieMnspYktr dI reI krdy sn[ swƒ pqw nhIN ik pMfq jgq rwm jI ny kI gvwhI idqI ikauNik auh jblpur jylH ivc iljwey gey sn[ nwgpur stySn qoN isr& gorw ieMnspYktr swƒ dohW ƒ lY ky g`fI qoN auqr AwieAw sI, bwkI sB ispwhI dysI ieMnspYktr smyq pMfq jI nwl hI j`blpur ƒ cly gey sn[ hW, iek ispwhI ipCWh ƒ moiVAw igAw sI qW ik vwrdwq dI rpot mukwmI puils ƒ jw dyvy[
aus jylH dw gorw jylHr BI gyt Agy Aw KVoqw[ Eh Ajy AwpxI koTIauN jylH ifaUtI auqy jw irhw sI[ AsIN svyr swr hI EQy pujy sW[ jylHr ny swƒ dyKxswr hI ieMnspYktr qoN puiCAw ik qIjw AwdmI ikQy hY? aus ivcwry TTMbrI Awvwz ivc AwiKAw ik auh qW auf igAw (flew away)[ jylHr ny suxdy swr hI aus ƒ ‘fYm PUl’ AwKky ikhw, ‘b`s qum mwry jwEgy[ nw isr& nOkrI sy htwey jwEgy, blik jylH kI sYr BI krnI pVygI[’ auh ivcwr ieh g`l sux ky bYNq vWgUM kMbx lg ipAw, audy ivc qW Agy hI swh sq kuC nhIN
jylH ic`TIAW
213
sI irhw[ aus dI ieh dSw dyK ky mYN mlkVy ijhy jylHr dy kMnW ivc ieh g`l AwKI ik ‘ies ibcwry ƒ eynI dihSq nw dyvo, idl PylH ho jwvygw, drAsl ies dw ksUr nhIN[’ jylHr dy idl auqy myry ienHW l&zW dw qurq-Purq Asr ho igAw[ aus dy murdw idl ƒ buSwrq idqI qW auh kuC tihikAw, nhIN qW aus dw m`kU auQy hI b`J cilAw sI[ zrUr idl PylH ho ky auh auQy hI FyrI ho jWdw[ jylHr swƒ lY ky jylH gyt ivc dwKl hoieAw, mgry auh ivcwrw gorw puils ieMnspYktr dohW h`QW ivc swfw Asbwb cu`kI quirAw AwauNdw hY[ jylHr swƒ lY ky Awpxy d&qr ivc jw viVAw, mgry auh ieMnspYktr[ swfI iksy qVI-qlwSI qW kI lYxI sI, swfy gurmuKI bwxy dw roAb jylH vwilAW auqy pY igAw, iksy drbwn ny cUM qk nw kIqI[ swfI hvw vl BI koeI nhIN JwikAw[ iksy dI nzr ivc ieh jwpdw hI nhIN sI ik AsIN kYdI hW[ d&qr ivc vVidAW hI jylHr ny swfy dohW dy pujx dI rsId dy ky aus Swmq mwr gory ƒ AwK idqw, ‘jwh ijDroN AwieAw hYN[’
mYN jylHr ƒ AwiKAw ik ‘ieh ivcwrw qW Zm nwl mwirAw jw irhw hY, ies ny qW stySnoN auqr ky cwh pwxI vI nhIN pIqw[ ies dy qW hoS hvwS mwry hoey hn, ivcwry ƒ kuJ KuAwau ipAwau qWik stySn qweIN pujx jogw qW ho jwvy[’ jylHr ny AwpxI koTIEN iek kYdI nMbrdwr Byj ky QoVI cwh qy ibskut mMgvw ky ivcwry ƒ KuAwey[ slwm krky auh gorw ieMnspYktr qW qurdw lgw[ hux rih gey AsIN dovyN jylHr dy kmry ivc[
nwgpur jylH dy hwl swfy ipCly jylH rwjmMdrI dy clwxI kwgz p`qr vyK ky Aqy vIr krqwr isMG dI
AMgryzI bolI ivc kIqI bwq cIq sux ky jylHr ny POrn hukm dy idqw ik clo iehnW dohW ƒ isvl vwrf ivc lY clo[ Awp Kud hI swfw Asbwb jylH vwrfr qoN cukvw ky swƒ isvl vwrf ivc lY viVAw[ sB QwauN lMgr Awidk swjx dy idKwey[ bYrk ivc do myz Aqy do mUVHy kwinAW dy ipCy FoA l ky bYTx vwly rKw idqy, jo kMm krn smyN bYTx dw kMm dyx vwly sn[ ies bYrk ivc kul nON sItW hI sn, CotI hI bYrk sI[ swƒ dohW ƒ rihx vwsqy idqI geI, ikauNik swƒ Awm kYdIAW qoN v`K rKy jwx dw hukm sI[ AsIN Sukr kIqw ik eykWq AsQwn iml igAw Aqy AwauNidAW ƒ hI swry mrhly qYA ho gey, koeI morcw nhIN lwauxw ipAw[ jylHr ny AwrzI gory supRMtMfMt qoN puC ky swƒ lMgr Awp sjwaux dI iejwzq dy idqI[ rwjmMdrI jylH vwly rwSx rsd Awidk dy smwn muh`eIAw kr idqy[ ieh supRMtMfMt iek AD mhIny vwsqy AwrzI qor qy hI koeI mYijstryt lwieAw hoieAw sI[ AslI supRMtMfMt Cu`tI qy igAw hoieAw d`sIdw sI[
jylHr Aqy AwrzI supRMtMfMt ny qW swfy nwl koeI CyV-CwV nw kIqI, sgoN jylHr ny qW pihlIAW jylHW ivc imly swfy h`k hkUk kwgz p`qR vyK ky hI dy idqy[ pusqkW BI swfIAW swfy pws hI rihx idqIAW Aqy kuJ brqn jo AsIN rwjmMdrI qoN nhIN ilAWdy sn, lMgr sjwaux vwly, swƒ jylHr ny nvyN bxvw idqy[ g`l kI swfIAW p`kIAW rsdW lg geIAW [ su`kw sIDw hI swƒ iml jwieAw kry, AsIN mOj nwl dovyN vyly sjwieAw krIey[ kMm kwj
jylH ic`TIAW
214
qW kuC nhIN sI[ dws ƒ qW lMgr sjwaux dw kMm hI iml igAw Aqy vIr krqwr isMG ƒ myz mUhVy auqy bYT ky kuJ QoVw bhuq ijldswzI dw kMm idqw igAw jo GMtw fyF GMtw krky Pwrg ho jwieAw krn[ bYrk dw hwqw Ku`lHwsI, aus dy ivc hI iek KUh l`gw hoieAw sI Aqy iek pwxI dw nlkw vI sI[ bgIcI lwaux ƒ iek Kws QwauN dI swƒ KulH ho geI[ bUitAW dy bIj ilAw dyx dy iekrwr ho gey[ kuC mwVI motI PulvwVI auQy Agy vI l`gI hoeI sI[ Bjn bwxI dy AnMd lYx leI swƒ AwauNidAW hI eykWq pRwpq ho geI sI[ vIr krqwr isMG jI kihx ik sohxw morcw Pqih ho igAw[ nw ihMg lgI nw PtkVI[ dws ny auqr ivc AwiKAw ik AwauNidAW ƒ jo bhwrW mOj myly imly hn, ikqy bhuqy mihMgy mu`l nw pYx[ swƒ bPwauxw nhIN cwhIdw, ikauNik ieh pihilAW qzribAW nwloN kuC A`frw ijhw AMdwz hY[ vyKIey ikqy cwr idn dy ckmy hI nw inklx[ jylHr keI vwr idn ivc swfy pws Awvy Aqy cMgIAW icknIAW copVIAW g`lW kr kr swfw idl bihlw jwvy[ swƒ Dwrimk pusqkW ilKx dI KulH dy idqI geI pr ieh bhwr s`cm`uc cMd roz dI bhwr hI sI[ AwrzI supRMtMfMt dy jwx swr swfI AwrzI bhwr dy idn BI mu`k gey[
CyVKwnI SurU srkwr slwm dw tMtw
p`ky supRMtMfMt ny Awx cwrj ley[ AwauNdy ny hI rONd SurU kr idqI[ pihlW hI isvl vwrf ivc Awx bVHk peI ArQwq iek hYf vwrfr ny jo ik supRMtMfMt dy Amly ivcoN kyvl slwm krwaux vwsqy hI riKAw huMdw hY, zor nwl boilAw, ‘srkwr slwm!’* dyKIey
* BweI swihb dy jwx qoN pihlW nwgpur jylH ivc kI rwjsI kYdI qy kI ieKlwkI kYdI, sB ‘slwm srkwr’ dy BYVy irvwj dy iSkwr huMdy sn[ pr eys JgVy ipCoN jdoN mwstr moqw isMG jI nwgpur phuMcy qy auh BI ‘srkwr slwm’ dy irvwj qoN AwkI rhy qW ipCoN jdoN ‘JMfw sqXw gRih’ ivc mhwqmw Bgvwn dIn, im: rv`nw qy jrnYl AvwrI Awid kWgrsI s`jx dUjI vwr jylH gey qW is`KW ƒ dyK ky ieh BI ft gey[ ienHW 18,19 s`jxW dI iqMn-iqMn mhIny dI kYd hor BI vD geI[ mwstr moqw isMG jI ƒ Kwsy kSt sihxy pey[ AkwlI isMGW dw jo j`Qw, ‘nwgpur JMfy sqXwgRih’ ivc is`K lIgr v`loN ByijAw hoieAw nwgpur jw ky kYd hoieAw sI, qW BweI swihb rxDIr isMG jI, mwstr moqw isMG jI qy BweI krqwr isMG jI iqMnW ny aunHW ƒ sB g`l smJw idqI ik qusIN Awpxy ^wlseI h`k nhIN C`fxy qy ‘srkwr slwm’ nhIN mMnxI[ eys pr aunHW swrIAW mMgW mMgIAW[ jylH vwilAW sB mMgW pUrI kr id`qIAW qy aunHW ‘srkwr slwm’ leI BI qMg nw kIqw pr pMj-cwr idn ipCoN hI sB dw clwx hornW jylHW ƒ kr idqw[
ieh ‘srkwr slwm’ dw BYVw dsqUr ipCoN nwgpur jylH ivc rwjsI kYdIAW leI qW bMd ho igAw sI pr ieKlwkI kYdIAW leI ieh BYVw irvwj kwiem hI irhw[ iesy qrHW ibhwr auVIsw dy jylHW ivc vI ieh dsqUr sI, pr pMjwbI rwjsI kYdIAW ny ies pr Aml nhIN kIqw sI, BwvyN qklIPW hI shIAW[ auh zmwnw AYsw BYVw sI ik iksy ny jylHW dw suDwr krn dw iKAwl nw kIqw[ hux smW bdilAw hY qW jylHW dy suDwr dw iKAwl BI vD igAw hY qy ies pwsy ipCly ds bwrW swl qoN iDAwn idqw jw irhw hY[ auVIsw ivc ‘srkwr slwm’ dy BYVy irvwj ƒ bMd krn leI huxy ijhy PYslw hoieAw jYsw ik hyT ilKI ^br qoN zwhr hY:
jylH ic`TIAW
215
qW dUroN hI lMg mwrdw hoieAw ik dysI A&sr kurwnI topI (hYt) isr qy leI hoeI Awpxy lwau-lSkr sM\ukq cilAw AwauNdw hY[ jdoN nyVy AwieAw, mYN aus ƒ dyK ky muskrw ipAw[ BweI krqwr isMG jI ny mlkVy ijhy (myrI muskrwht qoN b`uJ ky) AwiKAw, ‘ikqy ieh auho iqrSUl vwlw qp`sI qW nhIN, ijs dw supn-nzwrw rwjmMdrI jylH ivc cwlwx qoN mhInw pihlW Awp ny dyiKAw sI?’ dws ny AwiKAw, ‘hY qW auho hI, bdlw lYx AwieAw hY, A`Cw jo Bwxy dI kwr so vrq ky rihxI hY[’ mYN qW Awtw guMnHdw lMgr ivcoN Aw ky KVoqw hI sI Aqy vIr krqwr isMG jI AwpxI myz dy mOjI bx rhy sn qy bYTy kMm krI jWdy sn ik nvIn (AslI) supRMtMfMt isr qy Awx Kloqw Aqy krqwr isMG jI ƒ vMgwr hMkwr ky AMgryzI ivc boilAw- ‘qUM au~T ky KVw ikauN nhIN hoieAw?’ BweI krqwr isMG- ipCly jylH ivc jdoN supRMtMfMt rONd qy roz AwauNdw huMdw sI qW swƒ kI swry kYdIAW ƒ ieho hukm sI ik kMm krdy hoey bYTy rho Aqy iksy A&sr Awey qoN BwvyN AweI.jI. vI ikauN nw Aw jwey kdy nw auTo, Awpxy kMm l`gy rho[ mYN ieho smJ ky ik eyQy vI ieh irvwj hoxw hY, bYTw kMm krI igAw hW[ supRMtMfMt- nhIN, ies jylH ivc ieh Awrfr (hukm) hY ik jd koeI A&sr, supRMtMfMt rONd krn Awvy qW swry kYdI kMm C`f ky KVy ho jwx[ BweI krqwr isMG- A`Cw! A`gy ƒ AYsw hI hovygw, kMm krdy krdy KVo jwieAw krWgy[ supRMtMfMt- (AMgryzI bolI ivc hI) ies jylH dy sB rUl mMnxy pYxgy[ BweI krqwr isMG- jwiez rUl sB mMny jwxgy[
^Yr aus idn aus vyly eyqnI ku hwq hUq kr ky cilAw igAw[ pr AwQx ƒ jylHr sweIkl auqy ciVHAw cVHwieAw iek`lw hI swfI bYrk ivc AwieAw Aqy Awaux swr hI kihx l`gw ik ‘mYN quhwfy pws kpqwn swihb dw iek Kws sMdysw lY ky AwieAw hW, so qusIN KUb ghu nwl suxo[’ AsIN AwiKAw, ‘suxwE, suK hovy shI[’ auh ieauN suxwaux lgw ik ‘supRMtMfMt kpqwn swihb nIlkMT sUrXyx jtwr ny AwiKAw hY ik jdoN mYN rONd qy AwvW qusIN doeI h`Q (swƒ ivKw ky) A`f ky KVo hoieAw kro, ijs qrHW ik mYN quhwƒ KVw ho ky idKwieAw hY[’ AsIN aus ƒ AwiKAw ik ‘Awpxy supRMtMfMt (kpqwn swihb) ƒ jw ky swfy v`loN eyh auqr idE ik AsIN ies ibD h`Q A`f pswr ky iksy ienswn Agy Kloxw mhW kuPr smJdy hW[ AsIN kdy vI ies pozISn ivc nhIN KVy hovWgy[’ jylHr qW bs aus vkq hI eyqnI korI krwrI sw& jvwbI suxdy swr hI cpq ho igAw[
dUjy idn svyry hI supRMtMfMt Awpxy lwxy bwxy ƒ nwl lY ky lohw lwKw hoieAw ivAw swfy pws AwieAw Aqy AwauNdw hI BUhy ho ky swƒ AwKx l`gw- ‘dyKo jI! quhwƒ ies jylH
ifsitRkt mYijstryt ktk ienHW cOhW dI kwnPrMs ivc auVIsw dy jylH ivc suDwr krn leI ivcwr hoeI, ijs ivc PYslw hoieAw ik ‘srkwr slwm’ dw irvwj bMd kIqw jwey[ kYdIAW ƒ A^bwr id`qy jwx qy Kurwk BI cMgI id`qI jwieAw kry[ jo jylH dy bgIicAW qy KyqW ivc sbzI bhuq hovy qW auh byc id`qI jwvy[
(itRibaUn lwhOr, 11 meI 1928 sPw 9 kwlm 2)
jylH ic`TIAW
216
dy sB hukm mMnxy pYxgy[ qum ikauN hwQ pswr kr KVy nhIN hUey, jYsw ik jylHr swihb qum ko klH bqw gey hYN?’ mYN- jwiez hukm mMinAw jweygw, nwjwiez nhIN mMinAw jw skdw[ h`Q A`f ky mMgiqAW vWgUM iek Alp`g ienswn dy A`gy Kloxw mhW zlIl hoxw Aqy guris`KI dI KwlseI isiprt vwlI AxK ƒ l`jq krnw hY[ gurU kw AxKIlw is`K isvwey gurU Akwl purK dy iksy dy Agy h`Q A`f ky nhIN KVw hovygw[ so qusIN supny ivc BI ieh aumYd nw rKo ik AsIN Awp dy A`gy h`Q A`f ky KVy hovWgy[ AYnw QoVw hY ik AsIN Awp dy Awauxy pr auT ky KVy ho jWdy hW? eyh BI EdoN qweIN hY jd qweIN swfy AMdr Awp dy A&sr hox dI hwlq ivc A`Cw slUk krn vwlw Awp dw snmwn hY[ jd ies snmwn vwlw Aihsws BI swfy AMdroN auf igAw jYsy ik Awp ies pRkwr AXog bdslUkIAW krn pr Amwdw ho ky aufwaux pr quly hoey ho, AsIN Awp dy Awaux pr Agy ƒ kdy auT ky KVy vI nhIN hovWgy[ supRMtMfMt- jylH dw hukm nhIN mMnogy? BweI krqwr isMG- nwjwiez zlIl krn vwlw hukm hrigz nhIN mMnWgy[ supRMtMfMt- kI ieh nwjwiez qy zlIl krn vwlw hukm hY? BweI krqwr isMG- jwiez hY qW idKwE swfy pMjwbI rwjsI kYdIAW dI ikhVI jylH mYnUAl ivc iliKAw hY[ AsIN keI sUibAW ivc rih vI cu`ky hW[ swƒ iksy jylH A&sr ny A`j qweIN h`Q A`f ky Klox leI nhIN AwiKAw[ nw hI iksy jylH mYnUAl ivc swfy rwjsI kYdIAW leI koeI hukm piVHAw hY[ supRMtMfMt- dyKo! mhqwmw gWDI dy cyly jmnw dws Aqy mhwqmw Bgvwn dIn swrKy bVy bVy kWgrsI lIfr ies jylH ivc kYd ho ky AwauNdy hn, auh sB myry Agy h`Q A`f ky KVy huMdy rhy hn[ AsIN- swƒ aunHW dI nkl krn dI loV nhIN Aqy nw hI AsIN iksy mhwqmw dy cyly hW, nw hI kdy bxWgy[ AsIN gurU goibMd isMG jI dy AxKIly isMG hW Aqy isMG rhWgy[ supRMtMfMt- A`Cw, Xwd rKo quhwƒ dohW ƒ ies hukm AdUlI dw KimAwzw auTwauxw peygw[
ies qrHW bVI nKvq nwl eyh qVI dy ky iqmrlMg jI cldy bxy[ dUjy idn supRMtMfMt Aqy jylHr ny Gor-msor krky swƒ dohW ƒ AweI.jI. (jylH dy
ieMnspYktr jnrl) dw iek Awrfr idKwieAw, ijs auqy AweI.jI. dy ds^q nhIN sn, pr iksy sYkyRtrI jW hYf klrk dy sn[ d&qr ivc swƒ s`d ky ieh hukm pVHwieAw ijs ivc iliKAw sI ik eyhnW dohW dy pulItIkl kYdIAW vwly sB h`k mnsUK hn qy mwmUlI kYdIAW vwlI Awm ikcn ivc p`kI pkweI rotI imilAw krygI[ k`pVy BI Awm kYdIAW vwly hI pihnxgy[ hmwry ies jylH ky sB hukmoN ko mwnyNgy[ Aijhw hukm idKw ky swƒ puCx l`gy ik ‘d`so quhwfI kI slwh hY? AYQy ds^q kr idE Aqy ilK idE ik AsIN ies hukm dI ieqlwh pw leI hY Aqy ies dI qwmIl krWgy[’ AsIN doeI ieko Awvwz nwl- hrigz nhIN, AsIN kdy BI AYsy &rzI hukm mMnx leI iqAwr nhIN[ supRMtMfMt- PrzI kYsy?
jylH ic`TIAW
217
AsIN- pihlI g`l qW eyh hY ik eyh hukm swƒ nhIN AwieAw Aqy nw hI swfy swhmxy KoilHAw igAw hY[ swƒ ds^q krn Aqy quhwƒ ies auqy ds^q krwaux dI loV hI kI hY? ikauNik jo hukm hY Eh jylH supRMtMfMt dy nwm AwieAw hY Aqy supRMtMfMt ny hI mnwauxw hY[ AsIN pRotYst zrUr krnw hY, KuSI KuSI iks qrHW mMnx dy ds^q kr dyeIey[ jy PrzI nhIN qW ies hukm dI ic`TI vwlw l&w&w swƒ idKwE qW ik aus aupr l`gIAW mohrW AsIN vyK ky qs`lI kr skIey[
ieh g`l sux ky auh dovyN jxy BVk au~Ty[ gu`sy nwl A`g bgolw ho gey Aqy A`g boglw ho ky swfy itktW au~qy ieh Awrfr cwVH idqw ik ‘eyhnW dohW dy jbrn k`pVy auqwry jwx Aqy jylH ikcn (lMgr) dI p`kI pkweI rotI Kwx leI mjbUr kIqw jwvy[ rwjsI kYdIAW vwly swry AiDkwr Kohy jwx[’ eyh kuJ kih ky swƒ vwps bYrk qorn l`gy hI sn ik vIr krqwr isMG ny AwiKAw ik ‘ies Awrfr ƒ QoVw hor ivcwr lvo, ikauN K`jl KuAwr krdy Aqy Awp hoxw cwhuMdy ho?’ supRMtMfMt- KuAwrI kYsI? hm ko kaun KuAwr kr skqw hY? mYN- quhwfy Awpxy kMm[ supRMtMfMt- bs Awrfr Awrfr hI hY dUjI g`l nhIN[
AsIN bQyrw AwiKAw ik swƒ aupr hwkmW nwl ^qo-kqwbq kr lYx idE, Kws gvrnmYNt pMjwb qoN p`uC ig`C kr lYx idE, auqnW icr qusIN ieh Awrfr rIzrv rKo[ auproN hukm Awey qoN ijvyN quhwƒ hukm hovy kr lYxw[ swƒ mohlq idE, AsIN quhwQoN hor hkUk kuC nhIN cwhuMdy[ swƒ BwvyN su`kw Awtw hI dy idau AsIN Awpxy h`QIN ru`KI im`sI rotI srb-rs pw ky A`T-pihrI hI sjw ilAw krWgy, hor sB cIzW qusIN AwpxIAW lY lvo[ eyqny Arsy ivc auqly hwkmW Aqy gvrnmYNt nwl ilKq pVHq dw nqIjw vI inkl Awvygw[ pr aunHW ny iek nw mMnI, AwpxI iz`d pr hI kwiem rhy[ bs Pyr kI sI, ‘kihr drvyS br jwny drvyS’ vwlI g`l hI hoeI Aqy swƒ mzbUrn kVwky dy morcy lwauxy pey[’*
* eyQoN lVI joVn leI A`gy dyKo Aglw kWf nM: 21
jylH ic`TIAW
218
rwjmMdrI qoN nwgpur jylH ƒ bdlI
(rsqy dIAW ic`TIAW) ic`TI nMM: 11 27 nvMbr 1922
< vwihgurU jI kI Pqh ]**
prm ipAwry vIr nwhr isMG jI! AsIN hux nwgpur jylH ƒ jw rhy hW, jo sI.pI. ivc hY[ Bwxy AMdr CyqI hI bdlI ho
geI[ pMjwb dy nyVy nyVy AwauNdy jWdy hW[ pMjwb ivc qW gurU Awp dI AwSw Anuswr bMd KlwsI krw ky hI iljwvy[ AsIN cwr s`jn jw rhy hW[ hQkVI byVI koeI nhIN, KulHy Kulwsy hI leI jWdy hn[ qy bsqr BI bVy cMgy bxvw ky idqy hn[ hux CyqI ivc hor kuC nhIN ilK skdw[ Dur phuMc ky ilKWgw[ sB s`jxW ƒ Pqh[
Awp dw pRymI -rxDIr isMG
ic`TI nMbr 12
** eyh rsqy ivcoN do kwrf Bw: swihb ny ilKy[ BweI swihb ny ies idn qoN bwrW swl bwAd isMGW dy j`Qy smyq bVy pRym kulwhl ivc dsMbr 1934 dy AKIrI hPqy id`lI qy gvwlIAr dy gurduAwirAW dI Xwqrw krdy hoey guru dsmyS dy Avqwr gurpurb 11 jnvrI 1935 ƒ hzUr swihb dI Xwqrw kIqI qy 6 jnvrI qoN 12 jnvrI qk auQy rhy[
jylH ic`TIAW
219
imqI 29 nvMbr 1922 < vwihgurU jI kI Pqh]
ipAwry vIr jI, eys vkq sRI hzUr swihb lMG cu`ky hW[ nWdyV stySn rwq dy swFy nON vjy AwieAw,
bYrwg auCwly auTy, kV pwt gey[ gurU ky pRm Dwm dy kol dI ibnW drSn kIqy hI lMGy cly jWdy hW[ Aho! cojI siqgurU dy ivfwxy rMg[ jo Awpxy gurDwm dI Xwqrw dy Avsr ƒ lmkw ky duryfy pw irhw hY[ gurU Dwm rMg BUmI dy AMimRq nzwry ny DuMd hnyry ivc hI AMimRq pRBwv vrqw idqw[ pr “nIr vhy vih cly jIau” dIAW kWgW AijhIAW auTIAW ik T`lxIAW hI nw pweIAW[ hux mnmwV ivcdI ho ky nwgpur (sI.pI.) ivc jwvWgy[
supRMtMfMt iek ihMdU ibgiVAw hoieAw bRwhmx hY, ijs dI nIq A`CI nhIN BwsdI[ jylHr iek gorw hY pr nyk inhwd purS nzr AwauNdw hY[ vwh lgdI duK dyx ivc rwzI nhIN hY[ Agy ijvyN hoaU dyKI jwaU[ swfy nyVy icVI nhIN Ptkx idMdy[ kMm kuMm koeI nhIN[ pRSwdy gyVn dw hI bu`J lE[ mUMh hnyry hI KulH ky ieSnwn kr lYNdy hW[ jylH dw nlkw BI AswfI bwrk dy hwqy dy Gyry ivc hI hY Aqy KUh dw A`Dw ih`sw BI AswfI vl ƒ AMdr vwr hY[ mhIny ipCoN srkwrI qOr qy p`qr ilK ky Byjx dw hukm hY qy mulwkwq BI mhIny ip`CoN ho skdI hY[ jylHr qW mMinAw sI ik rozwnw A^bwr srkwrI Krc qy imlygw jYsw ik Agy AYQy rihx vwilAW pulItIklW ƒ imldw huMdw sI, pr supRMtMfMt mu`kr igAw[ kihMdw hY ik pIrIAwfIkl (h&qyvwr Xw pMdrW rozw) iml skdw hY, so BI Aswfy Awpxy ^rc auqy[ AsIN AwiKAw AswfIAW qW jwiedwdW BI zbq hn, AsIN Awpxy ^rcy qy ikvyN jwrI krvw skdy hW[ pMQ qy pMQ ipAwirAW pr Agy hI boJ bhuq pY cu`kw hY[ jd ik pihly pulItIklW ƒ imldw irhw qW kI vjHw hY ik swƒ nw imly? ies pr aus ny auqr idqw ik hux dy rUl (inXm) kuC nvyN ho gey hn[
AYauN twl-mtol krdw hY[ ivcly ByqI d`sx vwly d`sdy hn ik bwhroN zor idqw jwvy qW zrUr mMnxgy[ eynHW ƒ pqw hY ik swfI Kwqr bwhroN JgVn vwlw koeI nhIN[ ibgwny sUby dy jo hoey[ eys sUby dy huMdy qW sB kuC mMnxw pYNdw[ jy ‘is`K rIvIaUz’ AQvw koeI mwsk rswlw inkldw hovy qW jwrI krvwaux dw pRXqn krnw[ ic`TI BI CyqI srkwrI qOr qy iml jwieAw krU ikauNik AYQy is`K srkwrI A&sr bwhr idAW mihkimAW ivc bhuq hn, aunHW qoN pVHw ky dy idAw krngy[ iek is`K AYgzYkitv ieMjnIAr AYQy hY, aus qoN pVHw ky idAw krngy[ auh jylHr dw dosq hY[ myry Awpxy h`QIN pRSwdy sjwaux dI bwbq BI jylHr (drogy) ny aus qoN jw ky puiCAw sI qW aus AwiKAw ik ‘hW swfy pMQ AMdr ibbykI isMG BI hn jo Awpxy h`QIN hI pRSwdw sjwauNdy hn[’ aus dy nwauN dw qW mYƒ pqw nhIN, supRMtMfMt dy mUMhoN sMq isMG nwauN inkilAw sI[ AYQy is`K bhuq hn[ nwgpur Sihr ivc is`KW dw iek mh`ly dw mh`lw hI suxIdw hY Aqy gurdvwry BI iek do d`sdy hn[
Awp dw ivjogI vIr -rxDIr isMG
ic`TI nMbr 15 nwgpur qrIk 21 dsMbr, 1922
< vwihgurU jI kI Pqh] sRI mwn BweI nwhr isMG jI!
ipAwry vIr jI! ieQy dw ieh hwl hY ik Ajy qweIN qW AwpxI h`QIN pRSwdw sjdw hY, pr Agy ƒ lCx lMgVy dy A`Cy nhIN mlUm huMdy[ ieh lMgVw auhI ibgiVAw hoieAw bRwhmx hY, jo AYQy jylH dw supRMtMfMt Qwp CifAw hY qy ieho hI mYfIkl A&sr hY[ ieh
jylH ic`TIAW
222
AweI.AYm.AYs. hY[ ieh pihlW &OjI fwktr sI[ lVweI ivc iek l`q qoN lMgVw ho cu`kw hY[ eys dw nwauN kYptn jtwr krky boldy hn[ isr qy goirAW vwlI topI hY[ eysdw Drm eImwn qW koeI nzr nhIN AwauNdw, aUN Awpxy Awp ƒ ihMdU hI d`sdw hY[ Awp ƒ pihlW d`isAw jw cu`kw hY ik jdoN AsIN AYQy Awey sW qW ieh C`utI pr sI[ eys dy ipCoN SrI& gory jylHr ny hI Awpxy hudroN Aswfy nwl nyk vrqwau jYsw Xog sI krnw ArMB idqw[ ihstrI itkt qoN dyKky Awpxy Awp hI lMgr Awidk dI sB qklIP dUr kr idqI[ prMqU jd ieh supRMtMfMt AwieAw, ies ny AwauNdy swr hI pihlW qW dwl Bwjy dw AiV`kw fwihAw, Blw auh qW kuC g`l nhIN sI, AsIN srb-rs nwl sjw ky hI Ckx lg pey[ pr hux ies ny AweI.jI. (ieMnspYktr jnrl jylH) ƒ iliKAw hY ik ienHW ƒ Al`g pRSwdw sjwaux dw h`k ikauN idqw jwvy? Aqy id`qw jwvy Xw nw? pqw nhIN AweI.jI. kI jwvb dyvy, pr eys dI nIq BYVI hY[ ^br nhIN, ies ny hor kI kuC mwVy Aqy ivruD rImwrk ilK ky Byjy hoxgy[ Aksr AweI.jI. ijhVy huMdy hn so supRMtMfMt dI rwie dy mgr lkIr dy PkIr ho ky c`lx l`g pYNdy hn[
so l`Cx qW sw& nzr pey AwauNdy hn ik ies ny zulm l`k bMnH ky krnw hY qy eyDr BI AsIN Agy hI zulm sihx leI l`k bMnHI KVoqy hW[ Pors PIf (mlo m`lI Kwxw iKlwaux) dIAW DmkIAW huxy qoN idMdw hY[ Drm qoVn qy Awmwdw hY[ so Drm jwn nwloN ipAwrw hY pr ies ƒ iksy dy Drm dI koeI pRvwh nhIN[ gurU auh idn nw idKwvy ik s`q swl jylH AMdr inbwhI r`KI rKweI Drm Awx pRq`igAw ivc BMg pvy[ pr eys zwlm lMgVy ny DINgo-jorI zrUr krnI hY[ sMgq dw zor nhIN[ AsIN eyQy doeI l`K hW[ ies krky D`kw krn qy ieh auqirAw hoieAw hY[ jy ieh DINgo zorI Drm BMg krn vwlw kuc`j eys ny kIqw qW pqw nhIN kI Bwxw vrq jwey[ eyQoN bwhr eynHW ƒ zulm dw muSk nhIN inklx dyxw[ swƒ dohW ƒ iblkul Al`g riKAw hoieAw hY, ijQy icVI BI nyVy Ptk skdI[ eys leI Awp ƒ pihlW hI ^br idqI jWdI hY ik ikauNik ipCoN jd morcy lg gey qW eynHW hor BI bwhlI qkVweI kr lYxI hY[ rwjmMdrI qW dyS Bgq AMdr hox krky qwbV qoV hI swrI g`l bwhr inkl ky A^bwrW AMdr pRkwSq ho jWdI sI pr eyQy nw iksy dyS Bgq dI sUh swƒ l`gI hY, nw iksy dyS Bgq ƒ swfI[ jy iek ATvwhy qk koeI ^br nw phuMcI qW smJ lYxw ik morcy lg gey[
bwhr rylvy vrkSwp ivc is`KW dI qkVI igxqI suxINdI hY, pr AsIN EQy qweIN koeI vweI DweI nhIN pucw sky[ Sihr dw istI supRMtMfMt (koqvwl) BI koeI is`K hI suxIdw hY[ pr prvwh nhIN, hux jo hovy so hovy, isr qy Awey Bwxy hux sihxy hI pYxy hn[ iksy dI Et q`kx dI kI loV hY? Awp dw ihrdw ies ^br ƒ sux ky zrUr duKI hovygw[ dws ny bQyrw hIAw kIqw ik Awp ƒ kwhƒ ieh mMd soie suxwauxI hY, pRMqU Pyr vI mYQoN nhIN irhw igAw Aqy vIr krqwr isMG ny bhuq zor idqw ik Awp ƒ Aqy Awp dI rwhIN hor s`jxW ƒ ^br pucweI jwvy[ ho sky qW pRweIvyt p`qR duAwrw AweI.jI. qy supRMtMfMt ƒ sUcnw kr dyxI Aqy aunHW pRqI iv`dq kr dyxw ik swfy nwl auho jyhw hI slUk krn jYsw ik pihlW huMdw cilAw AwieAw hY[ nhIN qW Aswƒ vwps Byj idqw jwvy[ kI s^qI krn
jylH ic`TIAW
223
^wqr hI sI.pI. gvrnmYNt ny AsW ƒ ies sUby ivc ilAWdw hY? Aqy do do iqMn AwdmIAW ƒ Alihdw r`K ky dr prdw Drm hwnI Awidk krn dy msOdy guMdy jWdy hn[ jy XQw Xog pRbMD nw kIqw igAw qW pyprW dvwrw zulm dI kleI KolHx dI sUcnw kr dyxI[
supRMtMfMt AwKdw hY ik swƒ kuC pqw nhIN ik quhwfI pbilk ivc kI hYsIAq hY? mwmUlI hYsIAq dy AwdmIAW nwl A`Cw slUk nhIN ho skdw[ AsIN AwiKAw svwl hYsIAq dw nhIN[ swfI jo hYsIAq hY, swrw pMQ jwxdw hY, pr AsIN qW Dwrimk AsUlW Anuswr EhI h`k lYxy hn jo ik hux qIk jylHW AMdr swƒ imldy rhy[ ies qy PwlqU BI pulItIklW vwly h`kW leI AsIN svwl auTwvWgy jy qusIN swƒ Amn Amwn nwl idn nw k`tx idqy[ ies pRkwr dw hwl hY, Agy ijvyN gurU ƒ Bwvy, soeI hovy qy vrqygw[ pRymI jnW Aqy pMQ ipAwirAW ƒ sinmr bynqI kr dyxI ik gurU Agy pRwrQnw krn ik dws dI Drm pRq`igAw kysW sÍwsW nwl inB jwvy, sÍws qy srIr insMg ibns jwx pr Drm nw jwvy[
dws -rxDIr isMG
ic`TI nMbr 16 imqI 26 dsMbr 1922
< vwihgurU jI kI Pqh ] ipAwry vIr BweI nwhr isMG jI!
dws Ajy qIk gurU dI ikRpw syqI kuSl AnMd sihq hY[ ies qoN pihlW ^br swr Byj cu`kw hW[ eyQy dI sMgq dy do sjx AswfI mulwkwq leI bwhroN Aw cu`ky hn[ pr mulwkwq Ajy mnzUr nhIN hoeI[ k`l 27 dsMbr 1922 ƒ AweI.jI. Awvygw[ dyKIey kI PYslw huMdw hY[ Awp ny hwl kuC iPkr sMsw nw krnw[ jo kry krqwr[ gurU dy Bwxy AMdr Blw hI hovygw[
dws -rxDIr isMG
jylH ic`TIAW
224
21
kVwky dw morcw* jd morcy l`g gey qW swfy pws Aw Aw ky PrwauNtIAW mwrn[ Awp hI ilK ilKw ky
tweIp kr kr BWq BWq dy mzmUn bxw ky gvrnmYNt pMjwb ƒ ArzIAW Byjx leI aupr dsq^q krn leI p`tIAW pVHwaux qy BulwauxIAW dyx l`gy[ pr AsIN aunHW dy JWsy hyT Awaux vwly ikhVy kUly sI? rqw BI aunHW dI dwl nw gLI, pr aunHW PrybIAW dw kI vswh, ^bry bxwvtI ds^qW hyT Awpy hI dr^wsqw D`k Dkw idqIAW hox[ Dkdy Dukdy iPrn Aswfy qW morcy l`g hI gey[ morcw l`gx swr hI swƒ A`fo A`fI kr idqw[ hux aus vIr dy isr bIqI auh jwxy[ dws dy nwl jo bIqI so bhuq swrI aus smyN dy A^bwrW ivc pRkwSq ho cu`kI hY Aqy pwqIAW rwhIN igAwnI nwhr isMG jI ƒ iliKAw BI igAw hY[ jo kuC pMQ v`loN ies kIt dy nimq lgwqwr Ardwsy huMdy rhy hn, aunHW dI klw AMqr Awqmy AYsI vrqI ik dws ƒ pRq`K AwDwr aukq ArdwisAW dw pRwpq huMdw irhw, ijs ny dws dI Awqmw ƒ byAMq bl b^iSAw[ A&sos ik SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI v`loN Byjy ieMnspYktr s. rGbIr isMG bI.ey. dI hyrw PyrI hI rhI[ aus dI vwh nhIN c`lI Xw aus ƒ bhuqw nwgpur Atkx dw Avsr nhIN imilAw, auh nwgpur qoN kory dw korw hI muV AwieAw[ aus qoN koeI in`g syvw nhIN srI[ swfy Awpxy j`Qy dw ByijAw hoieAw pr pMQ dI gupq shwieqw duAwrw ByijAw hoieAw swfw Awpxw vIr surjn isMG qW Drnw mwr ky hI EQy bYT igAw[ aus ihqYSI vIr ny gupq pRgt jo qPqIS kr kr ky pMQ ƒ ByjI, auh aujwgr hoeI Aqy ausy dw sdkw hI kuC T`lH peI[ aus dy Awaux qoN pihlW swfy nwl bhuq kuJ bIqxIAW bIq cu`kIAW sn[
ieMnspYktr jnrl ƒ sUcnw swfI Bu`K hVqwl ArMB hox qoN pihlW AweI.jI. horIN BI PyrI pw cu`ky sn[ hor
g`lbwq qW aus ny swfI kuC nw suxI, Awm BauqilAW vWgUM eyho khI jwvy ik ‘hux pulItIkl trm aufw idqI geI hY[ spYSl Aqy mwmUlI kYdI vwlIAW do trmW hI rih
* ieh hwlwq jnvrI 1923 dy hn[ lVI joVn leI dyKo kWf 20 pMnw 328 [
jylH ic`TIAW
225
geIAW hn[ spYSl klws lYxI hY qW drKwsq ilK idE, nhIN qW Awm kYdIAW vwlw hI slUk quhwfy nwl hovygw[’ AsIN AwKIey ik AsIN dr^wsq koeI nhIN dyxI Aqy nw hI koeI spYSl klws lYxI hY, ieh swfy nwl h`Q-PyrI ho rhI hY[ swfy nwl jo slUk pihlw huMdw irhw hY auh swfy leI swfy itktW pr inXm bx cu`kw hY[ EdoN qW auh AijhIAW g`lW sux ky cilAw igAw, ivcwly ijhy Eho AweI.jI. iek vwr Pyr AwieAw sI jdoN ik supRMtMfMt ƒ jbrn rotI KuAwaux Aqy k`pVy luhwaux dw BUqI pMgw lgw hoieAw sI[
jdoN auh supRMtMfMt dy swry lwxy smyq rONd krdw hoieAw myry pws AwieAw qW mYN aus ƒ sp`St suxw id`qw ik ‘quswfw ieh supRMtMfMt (jo swhmxy KVw hY) swfy nwl jbr krdw hY Aqy AxhoeI CyVKwnI krnw cwhuMdw hY, ^br nhIN qyrI Sih nwl, ^br nhIN AwpoN hI eys ƒ ieh audmwd auiTAw hoieAw hY[ mYN Awp ƒ nwly eys ƒ vwizAw kr dyxw AYnw msilhq smJdw hW ik AsIN sRI dsmyS gurU goibMd isMG jI dy is`K hW, mhwqmw gWDI dy cyly nhIN ik PokI SWqmeI ƒ lV bMnHIN iPrWgy[ swƒ qW isKSw meI AsUl idRVH hY ik jdoN Drm dI hwnI huMdI hovy, zwlmW ny zulm dI A`q cu`kI hoeI hovy Aqy Kws krky Dwrimk jzbwq ƒ Tys phuMcdI hovy, auQy AwpxI sÍY-riKAw vwsqy PokI SWqmeI ƒ iqlWjlI dy ky q`q bIr rs ƒ Dwrn kr lYxw hI Asl SWqmeI hY[ zwlmW ƒ zulm kridAW ƒ pCwVnw, ADrmIAW ƒ ADrm krn auqy Amwdw hoieAW ƒ Awpxy bwhU bl bIr klw duAwrw hoVnw, qS`dd nhIN[ so jykr qyry iksy gory Xw kwly dUq ny myry auqy myry Dwrimk jzbwq dy ault vwr kIqw Xw myry nwl h`Qo pweI kIqI qW mYN h`Qo h`QI aus nwl sulJ lvWgw[ jy mYƒ iksy ny CyiVAw BI qW mYN aus ƒ cu`k ky hyT r`K lvWgw[ eyh mq smJxw ik mYN keIAW idnW dw Bu`Kw hW[ Bu`Ky Syr sgoN BUhy ho jWdy hn jdoN aunHW nwl koeI CyVKwnI kry, BwvyN auh ipMjry ivc hI ikauN nw pwey hox[’
eyh sux ky mYƒ XkIn idvwieAw igAw ik h`Qo-pweI vwlw inkMmw jbr nhIN hovygw[ pr auh m`Cry hoey mlyC kwhƒ tldy hn[ EdoN qW vylw twl ky cly gey pr kuC idnW ipCoN AwpxI p`ly b`dI dwnweI dI krqUq ƒ idKwaux auqy Amwdw ho gey[ keI dur-GtnwvW hoeIAW, bQyrIAW zor-AzmweIAW kIqIAW geIAW[ Anyk vwr jylH jmdUqW dy toly cVH cVH Awey Aqy BWqo BWq dIAW CyVKwnIAW krn dy dr pY hoey, pRMqU bIr ^wlseI qwx dy Agy sB pCwVy jWdy rhy[ iek vwr ‘ib`g’ nwmy gorw drogw Awpxy swry stw& ƒ cwVH ky ilAwieAw Aqy bkx l`gw ik jbrn AnImw kIqw jwvygw[ mYN AwiKAw, ‘AYsw jbr nhIN ho skygw[ jd mYƒ AnImy dI loV nhIN, koeI kbzI dI iSkwieq nhIN, hPiqAW b`DI KwDw pIqw kuC nhIN, AMn jl AMdr gey ƒ idhwVy hI guzr gey hn qW AnImw iks Kwqr? mYƒ kbzI hovy qW mYN Awpy hI julwb lY skdw hW, jW fwktr dI slwh lY skdw hW[ jy fwktr dw iksy mrIz auqy julwb vwlw ielwj PylH ho jwvy qW auh AnImw kr skdw hY, pr qusIN ikauN ^wh-mu^wh Awx audwly hoey ho? kI qusIN koeI fwktr ho?
gorw jylHr- swƒ supRMtMfMt swihb dw hukm hY ik jbrn AnImw kro[ mYN- qusIN Pyr jbr kr ky hI h`Q dyK lvo, eyQy kyhVIAW bMgW pihnIAW hoeIAW hn[
jylH ic`TIAW
226
jylHr- eyqny AwdmIAW dy A`gy qum ikAw kr skqy ho? hm bIs AwdmI hY qum Akyly ikAw krogw?
mYN- Pyr vyK lvo suAwd, h`Q kMgx ƒ AwrsI dI kI loV?
jd myry auqy cVHn pYx mYN ipCWh ƒ D`k dyvW[ myry h`Q PVn Awaux qW mYN PurqI nwl h`Q Cohx hI nw dyvW Aqy dohW h`QW nwl au~pr au~lr rhy aulwrUAW ƒ ipCy D`k D`k ky pCwVW[ auh fr fr ky AgwhW ƒ Awaux Aqy svw l`KI Kwlsw inDVk ho ho ky sB ƒ cxy cbweI jwvy[ eys ksm-kS ivc iksy dy jbwVHy syky gey; iksy dy moFy msly gey, iksy dI ih`k PuslweI geI; iksy dI Dox mocI geI; gl-h`iQAW nwl hI iksy dI gogV sykI geI; keIAW dIAw topIAW isr qoN lih ky if`g peIAW Aqy D`ikAW nwl bwhilAW dy isr pQrIlIAW kMDW dy nwl tkrw ky zrbwey gey, pey swry hONkx[ ihMdU bwbUAW ƒ qW Awpo AwpxIAW DoqIAW sMBwlx dI hI pY geI[ keI krWtVy pqlUnW hI JwVdy iPrn[ gory jylHr dw cyhrw lwl bUzny vrgw inkl AwieAw, KVw Qr Qr kMby[ swirAW dw swh nwl swh nw rLy[ hMB hwr ky bwhr B`j inkly Aqy ^wlsw svw l`K hI mYdwn ivc KVw g`jy[
dUjw h`lw koeI GMtw ku Br ip`CoN kYdI lMbVdwr kwlI pIlI vrdI vwilAW jylH kYdIAW dw
jmGtw iek`Tw krky jylHr myry aupr Pyr cVHw ilAwieAw, pr AYqkIN koeI bwbU SwbU aus dI sYnw ivc Swml ho ky nw AwieAw[ aunHW ivcwirAW ƒ myry mUhry kr ky BugqOx l`gw[ mYN AwiKAw, ‘eynHW ivcwirAW ƒ ikauN bldI dy bUQy idMdw hY qy Awp mUhry hoh KW[ A`gy BI qUM ibcwry Awpxy stw& bwbUAW dI KuMb TpweI hY Aqy hux eynHW grIb kYdIAW ƒ mUhry fwhux l`gw hYN[’
ibcwry kYdI lVy lMbVdwr myt inmoJwxy ho ho hyTW ƒ Jwkx[ SrmIly ho ho hyT ƒ A`KW krdy jwx, keI qW luk luk ky jylHr qN A`K bcw ky myry Agy dUroN KVy h`Q joVn qy ieSwry krn mwnoN auh iKmw mMgdy hn, Aqy kihMdy hn ik AsIN mjbUr hoey vy hukmIN b`Dy Awey hW[ aunHW ƒ jylHr GUr GUr ky bQyrw AwKy, ‘ies ko pkV ky nIcy igrwau’[ pr auh ibcwry ijmHkx hI nw, muKoN kuC vI nw kUx, nw hukm dI qwmIl hI krn, jdoN jylHr ny bhuq hI aunHW ƒ bwrMbwr fWitAw qW aunHW ivcoN iek dlyr pIlI vrdI vwlw kYdI vwrfr (myt) boilAw ik ‘hzUr Xyh qo swDU dyS Bgq hYN[ hmwrI Kwqr hI jylH myN pVy hUey hYN, Awp kw BI ku`C nhIN ibgwVqy, ienhoN ny ikAw ksUr kIAw hY ik ijs ky bdly hm ien sy KwhmKwh kI bdslUkI kr ky srwp lY ky ApnI byVI myN v`ty fwlyN? hm logoN kw qo hOslw nhI pVqw[’
jylH ic`TIAW
227
jylHr- (kVk ky boilAw) ikAw qum hmwrI hukm AdUlI krqy ho? qumwrI pIlI vrdI ABI auqwr lUMgw AOr c`kI, kohlU kI szw dy kr koTI bMd kr dUMgw[
kYdI vwrfr fUMgr isMG dI inDVkqw kYdI vwrfr- (jo rwjpUq sI, Awpy hI vrdI lwh ky jylHr dy pYrW ivc mwr ky) Awh
lY AwpxI vrdI Aqy kr idE koTI bMd[ jd kYdI ho gey qW kohlU, c`kI dIAW muS`kqW qoN kI frnw hY[ swDU dy srwp nwloN qW burIAW nhIN[ mYN ies dyS Bgq swDU dI hqk Awpxy hwQoN sy nhIN kr skqw AOr nw hI koeI hor lMbVdwr BweI krygw, ikauNik hm log kYdI logoN kI rwKI krny vwsqy r`Ky hUey hYN nw ik nwh`k aun ky swQ burw slUk krny ky vwsqy[ (ies rwjpUq vwrfr dw nwauN fUMgr isMG sI[)
jylHr ny aus ivcwry dI pIlI vrdI EQy hI lwh leI qW ik aus dy swQI lMbVdwrW ƒ fr pY jwvy Aqy aus dw ieh hukm mMn ky mYƒ zbrdsqI AnImw krn[ pr ies vwrfr dy bolx Aqy jylH dy imly su`KW ƒ l`q mwrn dw is`tw ieh hoieAw ik iksy ny BI jylHr dw hukm nw mMinAw[ jylHr ny kYdI bwZI hoey smJ ky iek doNh dIAW vrdIAW luhw leIAW Aqy iek doNh dy ihstrI itkt rpotW ilKx vwsqy mMg ley[ g`l kI, auh ivcwry kYdIAW aupr hI Awpxy gu`sy dI J`g m`TI kr ky Tu`TU ho ky vwps cilAw igAw[
A&sr dw hukm hY ik ies ƒ jbrn AnImw kro[ fwktr ivcwrw A`gy vDy qW shI pr myVI iJVk sux ky hI ip`Cy ht jwvy Aqy myry nwl h`Qo-pweI hox ƒ aus dw hIAw nw pvy[ jylHr aus ƒ GUr GUr khy, ‘ikauN AnImw nhIN krqy?’
AMdroN Xw bwhroN AMdr hor iksy shwieqw dI mMg dw jwxw Xw shwieqw dw Awauxw au~kw hI AsMBv ho igAw[
sRI swihb jo pRgt ho ky iPr Alop ho geI iek rwq ivcwly rih geI, dUjy idn kihr vrqxw sI[ idn iCpx swr rihrws
swihb dy pwT ipCoN s`cy pwqSwh srb ivAwpk Gt Gt dy AMqrjwmI siqgurU A`gy jodVIAw krnIAW AwrMBIAW ik ‘hy s`cy pwqSwh! Aj rwqo rwq sRI swihb dI dwq AMdr phuMcw dy[ idn cVHdy hI jrvwixAW dy zor qoN Drm rKSw leI BwvyN jwn auqy hI Kyf jwxw pvy, pr Awp dy bKSy Drm ƒ v`tw nw l`gy[ Drm vYrIAW ƒ Awp dI aus bKiSS duAwrw Awpxy nyVy nw Fu`kx dyvW[ jy AMq ƒ myry auqy vwr kr hI dyx qW mYN qyrI b^SI sRI swihb ƒ Awpxy Drm rKSw dI Fwl bxw ky jo kuJ BI kr skW so kr guzrW[’ ies pRkwr dIAW bynqIAW krdw krdw mYN bynqI srUp hI ho igAw[ bynqI lIn ho ky hI Awpxy Awsx auqy FY ipAw[ audoN hI pqw lgw ik mYƒ tuMm ky iksy h`Q ny byhoSI qoN jgwieAw hY[ dyKW qW iek S^s ijs ƒ mYN jylH krmcwrI smJdw sI, jMgly dy bwhr vwr myry srhwxy koly KVw hY ijs dI ik aus vyly kdy BI Aws nhIN sI Aqy ijs ƒ mYN kdy BI A`gy rwq brwqy AwauNdw nhIN sI dyiKAw, nw hI kdy aus dI rUh qoN vwkP hoieAw sI[ AwKx l`gw qy bVI qVp vwly ihrdy nwl kihx l`gw ik ‘ies vkq mYƒ hukm kro, jo cwho so hwzr krW, mYƒ Kws aukswht hoeI hY[’
myry mUMhoN qwbV qoV hI mMg inklI jo myry mUMh qy cVHI hoeI hY[ mYƒ ieauN pRqIq hoieAw ik ieh myry hukmI gurU krqwr dy hukmW dw pryirAw hoieAw AwieAw hY[ mYN inJ`k ho ky AwiKAw, ‘ilAwau Pyr sRI swihb[’ aus ny hIl nhIN kIqI, hu`jq nhIN kIqI, ipCly pYrIN muV igAw Aqy muVdy gyVy imMtW ivc hI myrI mn bWCq vsqU ilAw hwzr kIqI[ cMd dy cwnxy ivc ilSkW mwry cMfI[ mYN vyK ky gd gd ho igAw, nwl hI dMg BI rih igAw, mYƒ lwlIAW cVH geIAW[ J`t imAwn ivc krky aus ny myry jMgly dy lwgy h`Q smwn iv`Q auqy iek hor isrI swihb dy myc dI Kol jyhI p`t ky sxy imAwn aus SSqr ƒ zmIn ivc d`b idqw Aqy mYƒ hdwieq kIqI ik ‘svyry qlwSI ho cu`kx ipCoN eyQoN k`F ky Awp ny kuMd goSy kr lYxI[’ mYN insicMq ho ky KUb sauN igAw, pr myry mn ivc AMqrgqI sUKm hMkwr ny BI nwlo nwl Aw Gr kIqw ik myrI Ardws gurU drgwhy kbUl ho geI, hux mYN kIhdy lYx dw hW[ Sukr guzwr ho ky ijQy ik mYN hor bMdgI ivc jutxw sI, sgoN auQy mtroV ho ky suM\ suM\wnI ivc Algrz ho su`qw[
svyry hI jwg KulHI, nwm bwxI ivc jutx dy QwauN BWq BWq dIAW ibauNqW bxwaux ivc ic`q ibrqI K`cq ho geI[ bIr rs, s`cw bIr rs mqvwlw jigAwsU jn, Awqm-rMgW dy cVHwE ivc prI pUrn rihMdw hY[ aus dw Bjn AiBAws dy joiq ivgwsI iTkwxy qoN ihlwE nhIN huMdw[ pr ieQy qW jrvwixAW nwl X`uD krn dI pyS kdmI goNdW guMdx ivc ibrqI iKcINdI jwvy[ EVk eyh progrwm bxw ky ik jy pihlW Drm hwnI vwlI CyV CwV
jylH ic`TIAW
230
jrvwixAW v`loN hoeI qW sRI swihb qy h`Q pwauxw hY[ Drm rKSw dw hor koeI hIlw bwkI nw irhw qW Pyr isrI swihb h`Q ivc PVnw AYnw vwjb hY[ ikauNik “cU kwr Az hmw hIlqy dr guzSq ] hlwl Asq burdn b SmISry dsq]”* bs, eyh &Yslw hox swr hI surqIAW Pyr Awqm AOj rMgW ivc jw iKVIAW Aqy tIsI dy iTkwxy qy jw cVHIAW[ ipCly Gwpy imt gey[ idn cVHn vwlw ho igAw qW jMgilAW dy qwly KolH ky qlwSI lYx vwly Awey[ hsb mwmUl AMdroN K`fIAW q`pVW, ibsqirAW dI Polw PwlI krky cly gey, qW mYN caukMnw hoieAw ik hux vylw hY isrI swihb ƒ AMdr kr lYx dw[ jMgly ivc dI bWh ƒ AgWh vDw ky pt ky auproN im`tI Cpw Cp lWBy krn l`gw[ hyTW qweIN im`tI Pol is`tI, pr isrI swihb ivcoN nw inklI mYN bYTw hI suMn ho igAw ik eyh kI kauqk vriqAw? isrI swihb kaux ivcoN k`F ky lY igAw? im`tI auvyN ijvyN aupr F`kI peI sI[ ivcoN poly dw polw, KwlI pulwV hI rih igAw[ Cpw Cp auvyN ijvyN aupr im`tI iKlwr ky aus pol ƒ brwbr kr idqw qW ik iksy ƒ mlUm nw hovy[ Bwxw vrqxw sI so vrq igAw, hux vihx ivc pYx dI kI loV hY[ ibMdo ibMdI ip`CoN Drm D`kw krn vwilAW dw hVH cVH AwieAw[ jo dMd BMnx Awid** dw ibRqWq bIiqAw so bwhr vwlIAW pwqIAW ivc ibRqwiqAw igAw hY[ idny kihr vrqx pscwq TMF hox pr rwq ƒ ausy smyN auho gupq s`jx Pyrw pwaux Awey[ AwauNdy hI kihx l`gy ik ‘hYrwn nw hoxw, isrI swihb Awp dy su`iqAW ipAW qoN mYN hI k`F ky lY igAw sI[’ mYN AwiKAw, ‘Eie Bly lok! eyqnI aupkwr BrI BilAweI icqv ky Pyr ikauN kWp KwDI?’ qW aus AwiKAw, ‘isMG swihb jI! Bwvy mwro BwvyN Cfo[ jo kuC hoxw sI so mYQoN ho igAw, BwvyN burw Bwvy cMgw, pr myrI Gr vwlI dI Kwqr jmW ho geI[’
mYN- auie Bly purSw! eyhIAW jyhIAW Byd dIAW g`lW qRImqW pws BI mrd kdy kirAw krdy hn[
* zPrnwmw pw: 10 ** aus smyN swry pMQ ivc qy nwgpur ivc h`d drjy dI AYzItySn hoeI[ vwiesrwie qk qwrW geIAW, nwgpur dy ieMnspYktr jnrl jylH qy hor A&srW qk mwmlw pucwieAw igAw[ pr dMd qoVn qy gaU mws qy qmwkU Awid dyx dIAW DmkIAW bwry supRMtMfMt ivruD koeI kwrvweI nw kIqI geI[ ikQy auh zmwnw ik ieqnw zulm vrqy pr BI koeI puC pRqIq nw hoeI, ikQy hux dw zmwnw ik Awswm dys ivc iek isvl srjn fwktr ny iek Bu`K hVqwlI kYdI ƒ qMg kIq qW aus bwry mwmlw Awswm AsYNblI ivc pyS hoieAw[ EVk aus fwktr ƒ szw dy qOr pr auQoN bdl idqw igAw qy fwktr ny qMg pY ky pYnSn hI lY leI[ eyh mwmlw hyT ilKI ^br qoN cMgI qrHW sp`St hY: SIlWg 3 meI:- fwktr rwm rqn syn isvl srjn dy imstr AjIq ckrvrqI rwjsI kYdI ƒ nOgMf jylH ivc PorsPIf krn vyly gwlW k`Fx dy muAwmly sMbDI Awswm AsYNblI ivc svwl auTwieAw igAw[ aus pr eyh BI ielzwm lwieAw igAw ik aus ny eyh BI hukm idqw ik jy aus ny Kwxw Kwx qoN ienkwr kIqw qW pwxI ivc pKwnw imlw ky aus dy mUMh ivc idqw jwvygw[ ies mwmly sMbMDI dsMbr 1937 dy Awswm AsYNblI dy smwgm ivc bihs hoeI qy eys mwmly bwry pVqwlI kmytI ibTweI geI[ EVk vzIr ny ijs dy mwqihq hspqwlW dw mihkmw sI, isvl srjn ƒ gwrU dIAW phwVIAW ivc bqOr ifisplnrI mwmly dy ky bdl idqw[ fwktr syn ny pYnSn jwx leI dr^wsq dy idqI, hux aus ƒ do mhIny Cu`tI 1 meI 1938 qoN idqI geI hY, ies qoN bwAd auh pYnSn clw jweygw qy vwps nhIN Aweygw[
(itRibaUn lwhOr 8 meI 1938, sPw 5 kwlm 4)
jylH ic`TIAW
231
aus AwiKAw, ‘srdwr jI! lau suxo! mYN qW bhuq hI g`l goJ r`KI sI qy mYƒ gu`JI hI ieh pryrnw hoeI sI[ mYN lYNdy swr srgrm joS cVHy qoN Awp Aw ky Awp dI Amwnq Adw kIqI jo AzgYbI Aqy eyzdI iemdwd nwl hI myry spurd hoeI sI[ sONpxw sONp ky mYN Awpxy DMn Bwg jwqy Aqy Pu`ilAw nw smwvW[ Agy jdoN mYN Awpxy Gr phuMcw qW myry Gr vwlI BI Awp dI hmdrdI Bry sihm ivc peI qRwsmwn hoeI jwg rhI sI[ bwhr swry hI eyho Q`lkw micAw hoieAw sI[ kI mrd kI znwnI, b`cw b`cw jrvwixAW dy zulmI vrqwE auqy iPtkwrW pw irhw sI Aqy AwpdI hmdrdI ivc bynqI kr irhw sI Aqy cwr cwr AWsU bhw irhw sI[ myrI Gr vwlI qW keI idn qoN qRwh qRwh kr rhI sI[ rwqIN jd mYN Gr vwps igAw qW jwx swr aus ny mYQoN puiCAw, ‘ikauN jI! aus mzlUm pRdysI dyS Bgq bwry BI koeI Awh dw nwhrw mwrdw hY? koeI aus dI bwhuVI krdw hY? mYƒ qW aus dy nwl hox vwlIAW AnIqIAW ƒ ivcwr ivcwr Aqy icqwr icqwr ky nINd hI nhIN pYNdI, ^bry ivcwry nwl k`lH kI vrqygI[’
mYN- vrqxw kI hY, k`lH ƒ aus dw Drm BMg kIqw jwvygw Aqy auh AwpxI jwn aupr Kyf jwvygw[
iesqRI- hW! hW!! kI scmu`c gW dy mws dw Ark aus ƒ jbrn iplw dyxgy? mYN- eyh nObq hI nhIN AwauxI pweygI Aqy Bwxw hor dw hor vrq jweygw[ iesqRI- kI qusIN lok koeI BI aus dI shwieqw nhIN kr skdy[ hW jI! jwn hIl ky
BI kro[ mYN- qusIN BI qW Awpxw swr zor lw hI Q`ky ho, kI quhwfI pyS geI? iesqRI- mYN kI krW, mYN qW Awp qoN corI AwpxIAW swrIAW tUMbW jylHr dI mym swihb
Agy jw Bytw DrIAW ik ikvyN POh pwvW[ aus ny AwK suxwieAw ik eyQy jylHr swihb dI BI koeI pyS nhIN jWdI, auh BI v`fy A&srW qoN frdw hY[ mwmlw pulItIkl kYdIAW dw hY[ aunHW bwry iksy qoN nzr leI pcxI nhIN[ nhIN qW eyho jyhIAW AnykW vfmulIAW nzrW lokI jylHr swihb dy pyS kr cuky hn pr eyQy iksy dI dwl nhIN gLI[ supRMtMfMt BI lohy dI l`T bixAw bYTw hY, iksy dI nhIN mMndw[
mYN- qW qusIN qW bhuq kuC kIqw, SwbwS AYsw hI cwhIey[ iesqRI- qusIN BI kuC kr ky ivKwE, Aqy ijvyN ho skdw hY aus praupkwrI dyS Bgq
ƒ eys Apdw qoN CufwE, ijs ny swfI (dyS vwsIAW) Kwqr Awpxy Awp ƒ ieqny v`fy ^qry ivc pwieAw hY, Awpxy bwl b`cy Aqy t`br C`f ky aumrW b`DI bMdI Kwny ivc Aw ipAw hY Aqy bMdI ivc pY ky BI Drm bIrW dI qrHW AwpxI jwn joKo ivc pw irhw hY[ aus dI mdd kro jI! zrUr kro, aus dI Kwqr jo kuC krnw hY so kr guzro[
jd ies iksm dIAW g`lW bwqW myrI Gr vwlI ny myry nwl kIqIAW qW mYN AwpxI Gr vwlI dy eyh hmdrdI vwlI isiprt dyK ky byqhwSw bol auiTAw ik mYN qW Awh kuC kr AwieAw hW, eydUM cMgw mYN hor kr hI kI skdw sI? isrI swihb dI ^br suxdy swr hI aus ƒ gSI pY geI[ mYN msW msW aus dy mUMh ivc pwxI pw pw ky aus ƒ hoS ivc ilAWdw[ hoS ivc Awaux swr hI aus dy mUMhoN qRws BirAw eyho AwvwzW inkilAw ik
jylH ic`TIAW
232
‘qusIN eyh bVw mwVw kMm kIqw ikauNik Es vIr ny sB ƒ Jtkw dyxw hY[ AsIN BI bwl b`cy sxy swry mwrIdy mr jwvWgy, sxy b`cy GwxI pIVI jwvygI[ hor keI mweI dy pu`qr ivc mwry jwxgy, Aqy EVk bcxw aus ny BI nhIN, aus ƒ POrn PWsI idqI jwvygI jW golI nwl aufw idqw jwvygw[ aus ny ^bry Ajy ikMny kMm sMvwrny hn[ myrw quhwƒ kihx dw eyh mqlb sI ik aus ƒ jylHoN bwhr k`F lY Awaux dw koeI hIlw kro ijs krky aus dw Drm BI bc jwvy Aqy auh jIauNdw jwgdw rih ky kOm Aqy dyS dI v`D qoN v`D syvw kr sky[ pr qusIN hux lohVw hI mwirAw, pu`j ky bVw BYVw kMm kIqw[ myrIAW qW AMdr KwinEN s`qy hI Bul geIAW[ myrI jwn KusdI hY, mYN mrdI hW, jwE jw ky Es Ssqr ƒ cup cwp ijvyN BI huMdw hY, vwps lY AwE, nhIN, qW mYN AwpxI jwn auqy huxy Kyf jwaUNgI[’ ies prkwr dIAW aus dIAW g`lW sux ky mYN sihm igAw Aqy cup cupwqw Aw ky mYN Ssqr AYQoN k`F kY lY igAw, jo Sukr hY, cMgw ho igAw, nhIN qW hux ƒ lhU dy Gwx cldy huMdy Aqy hor ^br nhIN kI kuC ho igAw huMdw[ KYr hoeI eyh Kyf eyQy hI ^qm ho geI[
jylH dIAW hor s^qIAW ieh zulm khwxI dw islislw BI ieQy hI ^qm kr idMdy hW[ ieh vrkw ieQy hI
T`p ky hux nwgpur jylH dw hor ibrqWq CyVdy hW ikauNik bQyrw vrnx ho cu`kw hY[ ic`TIAW ivc Pors PIifMg vwlI jbr sqwxI mgroN Pyr m`lo m`lI zor iD|wxy jylH dy kpVy pihrwaux dw qorw quirAw[ jylHr ƒ ic`p cVHI hoeI qy BUhy hoey vy kucwly ƒ jylHr ny hor BUhy kr id`qw, aus ny ks ky l`k bMnH ilAw[ Coty gory jylHr (jo ik Kws myry auqy lwieAw hoieAw sI) ƒ Pyr cmHlw id`qw Aqy myry auqy krVI ifaUtI jorw jbrI k`pVy luhwaux dI lw idqI[ mYN dUjI vwr Pyr kucwly ƒ AwiKAw ik ‘ieh jylHr im: ib`g myry auqy hmlw krnw cwhuMdw hY, jy AYsw krygw qW Awpxw kIqw Br pweygw[ ies ƒ iesy krqUq qoN vrjxw hY qW vrj lvo, nhIN qW mYN Awpy ies nwl su`J lvWgw[ qusIN inAwauN iensw& qW koeI krnw hI nhIN, so Awpxy h`QIN Awpxw kwrj Awpy hI svwrWgw[’ eyqny hI PuMkwry nwl mYN aus ƒ smJw idqw ik AYvyN CyV-CwV nw kry[ pr auh kdoN tldw sI cMfI dw Baux dyKy ibnW[
Coty jylHr dI Srwrq qy aus ƒ jurmwnw hoxw dUjy idn AwieAw Aqy BsUry hoey ny myrI jl BrI surwhI ƒ bUt dI Tokr mwrI[ aus dy
Tu`f mwrn dI dyr sI ik mYN surwhI PV ky ky aus dy vl vgwh mwrI[ BrI hoeI surwhI DYN krky aus dI pYrW ivc jw Pu`tI[ auhdI swrI pqlUx pwxI nwl Br geI, iB`j ky pwxI nwl qrwryz ho geI[ Pu`ty hoey TIkr BI aus dy mUMh m`Qy qy jw v`jy, pr z^m koeI nw hoieAw, nw koeI inSwn ipAw[ supRMtMfMt dw d&qr koly hI sI[ KVwk hoieAw eI sI ik Dmwky dI Awvwz sux ky auh lMg mwrdw bwfI gwrf smyq B`ijAw AwieAw[ AwauNdw hI
mYN- Awpxy gory dUq qoN hI puC lE, AOh KVw hY iB`jy hoey ig`dV vWgUM[ supRM:- (gory vl mUMh krky) ikauN jI!* ieh kI hoieAw? qusIN hI d`so? gorw jylHr- hoxw kI sI! Awh vyK lE myrI swrI pqlUn iB`jI hoeI[ ies ny myry auqy
BrI hoeI surwhI dy mwrI, myrI ih`k auqy l`gxI sI, B`j ky bicAw[ supRM:- bicAw, qW Pyr ieh pqlUn qyrI ikvyN iB`jI? gorw- pwxI dI BrI hoeI surwhI myry pYrW ivc swry zor nwl mwrI[ mYN pYr lWBy kr
ley Aqy Pu`tI hoeI surwhI ivcoN pwxI swry pY igAw Aqy TIkr myry keI QweIN v`jy[ supRM:- nwly qUM kihnw hYN ik myrI ih`k ivc mwrI sI[ hux kihMdw hYN ik pYrW vwl
clweI[ ies ny qYƒ kuC AwiKAw sI? mYN- ieh BI eysy qoN puC lE, Awpy hI d`sygw[ supRM:- (gory vl mUMh BuAw ky) ikauN jI[ qusIN kuC ies ƒ burw Blw AwiKAw? gorw- jI kuC BI nhIN[ supRM:- Pyr AYvyN ies dw isr iPirAw hoieAw sI? kuC nw kuC zrUr qyry v`loN hI
pihlW hrkq hoeI hoxI hY[ gorw- hrkq qW koeI nhIN sI hoeI, mYQoN Bul ky AYvyN mwVw ijhw pYr eys dI surwhI ƒ
Cuh igAw[ bs, ies ny lYNdy ny hI surwhI cu`k ky myry mwrI[ supRMtMfMt aus dI g`l sux ky myry v`l Jwkx l`gw[ mYN aus dI JwkxI qoN pCwx igAw
ik hux mYQoN jvwb prSI cwhuMdw hY[ so mYN aus ƒ AwiKAw ik ‘hux pihry vwly vwrfr (ispwhI) qoN hI puC lvo ik Asl hkIkq kI hoeI[’ Pyr auh sMqrI vl JwikAw Aqy aus ƒ ieSwrw kIqw ik ‘d`so jI! TIk TIk[’
mYN- (aus sMqrI ƒ jo dysI ispwhI sI, ikhw) s`co s`c Awpxy ieSt dyv dI sONh Kw ky kuC kihxw hY so khIN[
sMqrI- hzUr s`c ieh hY ik jylHr swihb ny AwauNdy swr hI ies dI surwhI ƒ Tu`fw mwirAw, jwx b`uJ ky mwirAw[ b`s Pyr rxDIr isMG ny surwhI eyhdy v`l vgwh idqI, eyh AwK ky ik hux myry kMm dI nhIN rhI[ Kws krky eys is`K ny bVI BwrI hqk BI smJI
* supRMtMfMt g`lbwq vyly ‘jI’ lPz bhuq vrqdw sI[
jylH ic`TIAW
234
ik pIx vwlI surwhI ivroD nwl iBRSt kIqI hY[ eys krky zrUr roh ivc Br ky hI eyh surwhI vgwhI geI[
supRM:- (gory auqy iKJky) qyry nwl hoxI hI eyvyN cwhIdI sI[ Sukr kr ik qyry isr ivc surwhI nhIN mwrI[ qYN ikauN Tu`fw mwirAw Aqy jwx b`uJ ky Srwrq CyVI[ jd mYN qYƒ mnHW kr idqw sI qy hukm idqw sI ik koeI nvIN Srwrq qy CyV CwV nw krnI, Pyr qYN ikauN hukm AdUlI kIqI?
eyh kih ky pMj rupey zurmwnw aus ƒ kr idqw Aqy mYƒ kuC nw ikhw[ ieh pihlw mOkw sI ik aus ƒ iensw& krn dI isiprt ivc dyiKAw[ eyh aus ivc isPq sI ik Awpxy mwqihqW auqy Eh Awpxw roAb dwb pUrw pUrw rKdw sI[ v`fw gorw jylHr (jo ik iek fIgryf hoieAw ivAw supRMtMfMt sI) vI ies supRMtMfMt qoN frdw Qr Qr kMbdw sI[ ieh isiprt supRMtMfMt ivc iksy ^ws ^ws mOky auqy cMd imMt hI AwauNdI dyKI geI hY[ Pyr v`fw jylHr EvyN ijvyN ies ƒ Buclw lYNdw sI[
Coty gory jylHr dI ieh hqk hoeI dyK ky v`fw jylHr AMdroN AMdr kuVH irhw sI Aqy bdlw lYx leI hr vyly qkwauNdw rihMdw sI[ v`fy jylHr dw isr cwiVHAw hoieAw eyh gorw swry dysI jylH ispwhIAW ƒ BI nwjwiez fWt PWt krdw rihMdw sI[ jylH dy swry ispwhI BI eys dy h`QoN A`ky hoey sn[ pr myry nwl gW dy goSq vwlw mwmlw hox krky swry ispwhI jmWdwr pRym krdy sn[ myry iek`ly au~qy iek sMqrI dI hr vkq myrI ingrwnI qy hI ifaUtI rihMdI sI[ do iqMn GMty ipCoN sMqrI bdldw sI, idny qW keI vwr Cy Cy GMty ifaUtI iek sMqrI dI hI rihMdI sI[ do iqMn GMty ip`CoN sMqrI bdldw sI, idny qW keI vwr Cy Cy GMty ifaUtI iek sMqrI dI hI rihMdI sI[ eys in`q dI Adlw bdlI ivc qkrIbn swry hI ispwhI myry jwxUM ho gey sI[
Coty jylHr nwl dUjI vwr twkrw iek idn iek sMqrI ny svyry hI Aw ky d`isAw ik ‘A`j Pyr Coty jylHr v`loN hdwieq
ieh sB g`lW gory nwl AMgryzI ivc hI hoeIAW[ ieh g`lW sux ky auh myrI vl viDAw Aqy h`Q pswr ky myry glwvyN ƒ ilpitAw[
mYN- (aus ƒ pry ƒ D`k ky) AwdmI bx, kuC ienswnIAq isK[ gorw- hor mYN hYvwn hW[ mYN- hYvwn qyry nwloN cMgy hn jo Kl Kwk AMimRq idMdy hn[ ieh slUxI sux ky aus ny Pyr Kuxs KwDI Aqy myry dwhVy ƒ h`Q pwaux l`gw[ b`s, Pyr
kI sI, Pyr qW bIr r`s jwg ipAw[ aus dw viDAw h`Q qW myry kVy vwly h`Q dy GsuMn nwl soiDAw igAw Aqy K`by h`Q dw gLh`Qw dy ky aus ƒ GMfIEN PV kwbU kr ilAw[ kVw BI myrw pweIey p`ky dw sI[ s`jw h`Q qW auhdw EdoN hI JUTw ho igAw qy auhdw K`bw h`Q mYN Awpxy s`jy h`Q nwl n`p ilAw[ K`by h`Q nwl aus dI sMGI Gu`tI qW aus dy Awny bwhr ƒ Aw gey[ l`gw GorVU v`jx qW h`Q zrw iF`lw kr idqw[ iF`lw krn dI dyrI hI sI, ausny Awpxy bUt dw T`ufw myrI sukVMj qy clwieAw[ mYN PurqI nwl l`qW ipCwhW ƒ leIAW qy aus dI DOx ƒ hor ipCwhW ƒ D`ikAw Aqy aus dIAW dohW l`qW dy ivc ivcwly s`jw h`Q pw ky aus ƒ auqwhW cuk ilAw[ bs dUjy hulwry nwl hI aus ƒ ihTwhW is`t ilAw Aqy aus dI ip`T auqy bYT igAw[ dyh gofw, dyh GsuMn, dyh mu`kI! dyh kUhxI, dyh hu`j!! bs, gu`JI mwr nwl byih`s kr idqw[ hyTW ipAW hONky[ EVk iGigAw ky QoVw swh k`F ky boilAw, ‘dyKo srdwr swihb, hm BI bhwdur kOm vwlw tum BI bhwdur kOm vwly, Awj sy hm tum fost ho gey[ Ab muJ ko CoV do AOr hwQ imlwE[’ hyTW ipAW hI ieauN khy[
ilAw qy hQkVI lw leI qy A`CI qrHW jkV ky myry mUMh ivc lkVI dw lgwm idqw igAw igAw qy rbV dI nlkI AMdr D`k ky du`D AMdr pucwaux l`gy[ dws ny nwm dy bl nwBI ivc paux Atkw ky suAws dsmy duAwry cVHwauxy ArMB kIqy[ pr surqI kmzor ho cu`kI sI[ suAws Dur nw gMm kr sky[ pr qkVw icr hyT Atky rihx krky du`D AMdr nw jw sikAw[ suAws cly ibnW qy paux AMdr bhwr Awey jwey ibnW sMGI qoN AMdr pwxI qk BI nhIN jw skdw[ duD swrw bwhr inkldw irhw[ pwpIAW ny g`c Kw ky myrw sIs QomVy nwl ptkw ky mwirAw[ isr ptkdy swr hI lgwm mUMh ivcoN inkl igAw, pr rbV dI nlkI AMdr hI AVI rhI[ mYƒ gSI qW pY geI pr suAws hyTW auqr Awey qy dMdn pY geI[ Ajyhy dMd juVy ik KulHx hI nw[
dMdW dy ivcly rbVI dI nlkI jo idqI hoeI sI auh k`t ky do tukVy ho geI[ qy auDr du`D vwlI SIsI BI cwx-c`k Pu`t geI[
dMd qy dwVHW qoVIAW geIAW du`D Pyr mMgwieAw igAw qy lohy dy mUMh vwlI nlkI mMgweI geI qy supRMtMfMt ny hukm
dy idqw ik ies dy dMd inSMg qoV idE[ aus dy kihx dI dyr sI ik dMdW ƒ qoVn leI s`tW lweIAW geIAW[ mUhrly dMd mzbUq sI[ ih`l qW gey pr tu`t nw sky[ lwmHW dIAW do iqMn kmzor dwVHW tu`t geIAW Aqy dMdn BMnI geI[ burwCW pwVIAW geIAW, gory ib`g ny ih`k qy cVH ky bYT ky ieh aup`dr kIqy[ g`l kI! d`uD myry AMdr sMGIEN ihTW DINgo zorI auqwr hI idqw[ fyF GMtw Gulx ipCoN hwr hMB ky QoVw duD AMdr cwVH ky qurn l`gy hI sI ik du`D AMdroN au~Cl ky sB bwhr jw ipAw[ kwljy ny kbUilAw nw[
kysW dI byAdbI ies pr myrI dwVHI iK`cI geI qy kys p`ty gey Aqy l`qW mu`kIAW dI mwr nwl AD-
moieAw krky mYƒ is`t gey[ dUjy idn Pyr Aw ky dwl dw pwxI ievyN AMdr lMGwieAw[
< vwihgurU jI kI Pqih] prm ipAwry gurU svwry vIr jI!
pMQ v`loN Ardwsw krn sMbMDI DMnvwd kotwn kot DMnvwd hY[ gurU invwjI pMQ pRqIinD SromxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dw,
ijs ny A`j vyly isr Apwr ikRpw ktwKS duAwrw dws ƒ auBwirAw[ Aho! KMnIAY vM\w aus Ardwsy dy idhwVy (1 PrvrI 1923) qoN*, ijs ny dws ƒ iek AgMmI klw dvwrw
* ic`TI nM: 18 ivc BweI swihb ny eys ibpq kwl ivc SromxI kmytI v`loN ‘Ardws dw idn’ nIXq krn qy pMQ v`loN Ardws hox sMbMDI DMnvwd kIqw hY[ aus smyN swry jylHW ivc AkwlI lihr dy kYdI BI Bu`K hVqwlW dy du`KW dy kwrn Awqur sn[ SromxI kmytI ny isMGW dI shwieqw leI 1 PrvrI 1923 dw idn hyT ilKy AYlwn duAwrw ‘Ardws dw idn’ nIXq kIqw sI[ eyh AYlwn qy aus smyN pMQ ny jo kuJ kIqw hyT idqw jWdw hY:
(SromxI gu: pR: kmytI dw AYlwn nM: 391) ‘^brW pu`jIAW hn ik fyhrw gwzI KW ivc s. KVk isMG jI Aqy hor ihMdU muslmwn lIfrW dIAW dsqwrW qy topIAW zbrdsqI auqwrIAW geIAW hn[ ies auqy ros pRgt kridAW swirAW s`jxW ny Awpxy Awpxy k`pVy qy ibsqry BI C`f idqy hn qy jylH dy k`pVy qy kMbl lYxoN BI nWh kr idqI hY[ mgroN dI ^br hY ik aunHW ny rotI KwxI vI Cf idqI hY[ iksy is`K dI dsqwr auqwrnI aus dI v`fI Dwrimk hqk krnI hY[ ieh ikMnw ku cuBdw idRSX hovygw, jdoN jylH dy A&srW ny Awpxy h`QW nwl is`KW dy mwn qy siqkwrXog lIfr qy SromxI kmytI dy jQydwr s: KVk isMG jI dI dsqwr auqwrI hovygI[ eyh hqk hr iek is`K ihrdy ƒ qIr vWgUM cuBygI qy ies dy nwl hr iek idl ivc auh A`G BVkygI ik ijs dw buJxw sOKw nhIN[
(AMk 2) AMbwlw jylH qoN ihrdyvydk ^brW pu`jIAW hn ik B`uK hVqwl dy kwrn 70 is`K kYdI byhoS pey hn[ auynHW dI swrI qklIP J`lx dw kwrn ieh hY ik aunHW ƒ sRI guru gRMQ swihb jI dw srUp rozwnw pwT krn leI r`Kx dI AwigAw nhIN id`qI jWdI[
(AMk 3) is`KW qy pRis`D sMq srUp lIfr BweI rxDIr isMG jI ijnHW ƒ 1914 ivc gurduAwrw rkwb gMj swihb dy mwmly ivc kwly pwxI dI szw hoeI sI, A`j klH nwgur jylH (mD sUbw) ivc rotI nw Kwx dy kwrn nwzk hwlq ivc hn[ BweI swihb dw ieh Dwrimk inXm hY ik auh iksy dy h`Q dI p`kI hoeI rotI nhIN KWdy[ pihly pihl iesy hI kwrx lwhOr qy mulqwn dy jylHW ivc aunHW ƒ v`fIAW v`fIAW s^qIAW J`lxIAW peIAW Aqy mgroN AwpxI rotI Awp pkwx dI AwigAw idqI geI[ hzwrI bwg qy rwjmMdrI dIAW jylHW ivc aunHW ƒ ieh KulH dyx qoN nWh kr idqI geI hY[ hux nwgpur dy jylH ivc aunHW ƒ ieh KulH dyx qoN nWh kr
jylH ic`TIAW
243
dws dy QoVI Kyp pUMjI vwly jIauVy ƒ Awqm bl nwl srSw, somy vwlw nwm ADwr bKS ky surjIq kIqw[ ibMd ibMd cuK cuK hovW gurmuK ipAwirAW dI duK BMjxI vwlI dws nimq Gwl Aqy suihrdI Ardws qoN, ijs ny “mrdw bhuq ijvwieAw rwm” vwlw pRBwv dws dI ibAwkul dSw qy iek cMBuk klw dvwrw Awx vrqwieAw, nhIN qW ies itmitmwauNdy dIvy dw q`q qyl A`j ƒ inKut cuikAw huMdw[ vIr jI! Kws kr aus Kws idhwVy dy rihrws
idqI geI hY[ BweI swihb keI idnW qoN Pwky k`t rhy hn[ kuJ jylH A&sr iek idn gaU mws ilAw ky aunHW ƒ kihx l`gy ik eyh qY ƒ bdobdI KuAwieAw jweygw[ iPr aunHW ƒ qmwkU dyx dI DmkI idqI geI[ eyh sB ƒ pqw hI hY ik is`K pMQ ivc qmwkU vrqxw qW ikqy irhw Cuhxw BI v`fw pwp igixAw jWdw hY[ BweI jI h`fIAW dI mu`T rih gey hn, qy ihljul vI nhIN skdy[
(AMk 4) soAW pu`jIAW hn ik mulqwn jylH dy is`K kYdIAW ny eys krky Bu`K hVqwl kr idqI hY ik aunHW ƒ bhuq r`dI rotI Kwx leI id`qI geI hY[
(AYlwn nM: 392)
Ardws dw idn jylH vwsI ^wlsw jI dy kStW dw ktorw Br igAw hY[ pMQ dy jQydwr s: KVk isMG swihb dI dsqwr jbrn auqwrI geI[ nwgpur jylH ivc sMq srUp BweI rxDIr isMG jI dy mu`K ivc gaU mws Aqy ibiKAw (qmwkU) pwx dIAW DmkIAW id`qIAW geIAW hn qy Pwkw msqI nwl Awp h`fIAw dI mu`T rih gey hn[ AMbwlw jylH ivc s`qr gurU dulwry PwikAW nwl nFwl qy bysuD pey hn[ hor AnykW mulqwn qy pUnw jylH ivKy kVwky k`t rhy qy gurU gurU jp rhy hn[ pr eyh swrw kuJ sux ky pwTk ik pwTk iklHw jylH Atk dy idl-cIrvyN qsIhy Bu`l nw jwx[ ies Akih kSt ivc is`K ihrdw hor ies qoN ibnW kI kr skdw hY ik Awpxy krqwr dwqwr dI drgwh ivc pukwr kry jo kmzorW dI iDr hY[ SromxI kmytI cwhuMdI hY ik shwieqw leI imlvIN bynqI smUh is`K mwqr dy ihrdy ivcoN iek idn Akwl purK dI drgwh ivc kIqI jwvy[ ies leI mwG dI 20 (1 PrvrI) dw idn ‘Ardws dw idn’ nIXq kIqw igAw hY[ vrqmwn ^wlsw jI ivc nw vrq vyhq hY qy nw koeI Drm dw AMg hI hY[ pr kStW dI vrqmwn ApUrb dSw ƒ ivcwr ky qy eys iKAwl nwl ik kuJ icr leI qW jylHW dy AMdr kVwky k`t rhy vIrW nwl bwhr bYTw pMQ iek sur ho vrqy, SromxI kmytI, bynqI krdI hY ik 14 swl qoN aupr dw koeI isK, kI mweI qy kI BweI, 20 mwG vwly idn svyr qoN rihrws qk AMn jl AMgIkwr nw kry[ rwq guru hr ipMf qy hr Sihr ivc dIvwn sjwey jwx, ijnHW ivc jylHW dy duKVy suxwey jwx qy Akwl purK dI drgwhy Ardws kIqI jwvy ik auh Apwr ikRpw duAwrw piv`qR gurduAwrw suDwr lihr ƒ kwmXwb rhy qy ies dI Kwqr jylHIN bYTy kSt shwrn vwly vIrW dy Awp AMg sMg hovy[ 21 jnvrI 1922
dws- jnrl sk`qr, SromxI gurduAwrw pRbMDk kmytI,
sRI AMimRqsr jI [ (zmImw ‘AkwlI qy pRdysI’ AMimRqsr 29 jnvrI 1923)
not- eys AYlwn Anuswr ijQy ijQy is`K sn, sB QWvIN pMQ ivc kYdIAW dy hwlwq d`s ky aunHW nim`q Ardwsy soDy gey[ aus smyN A^bwrW ivc BI kwPI crcw sI, srkwrI AYlwn BI inkldy sn, qy aunHW pr tIkw itpxI BI bhuq huMdI sI[ BweI swihb dy dMd qoVy jwx bwry kwPI crcw hoeI sI[
(sMpwdk)
jylH ic`TIAW
244
smyN jdoN ieh dIvw Aw muhwrw lt lt kr auiTAw qW dws c`kRq ho irhw sI ik ieh AgMmI kWgW, TwTW mwr mwr ky ikDroN au~T rhIAW hn? dws ƒ kI pqw sI ik A`j pMQ dy b`cy b`cy dIAW qrbW qwrW myrI Awqmw dI qwr qrb dy nwl v`j rhIAW hn qy Tihk Tihk ky iek brkI (ibjlI dI) klw vwlI lihr aupjw rhIAW hn? dws Aksr AjyhI ktwKS kauqkW vwlI swieq, GVI, pl ƒ not kr ilAw krdw hY[ so dws ny 1 PrvrI 1923 rihrwsI vwlI Sub sYNq ƒ not kr r`iKAw sI[
Ardwsy dw Awsrw vIr jI! jdoN Awp dI pTweI pRym-pwqI duAwrw Aqy Awp dy Byjy ‘Ardwsy dw idn hY’
vwly ieSiqhwr duAwrw dws ƒ qsdIk hoieAw qy dws dy kIqy hoey not dI proVHqw hoeI qW dws dy ibsmwd qy Aihlwd dw koeI Qwh prwvwr nw irhw[ vIr jI! dws ƒ ieh Aml AmrI klw vwlw moey ƒ surjIq krn vwlw AYsw ciVHAw hY ik kdy BI auqrn vwlw nhIN[ ies dy Awsry qy AwDwr krky nw kyvl dws dw Awqm bl hI kwiem rhygw blik ieh srIrk crKw BI pRwrbDI vyg ivc cldw hI rhygw[ ies krky Awp ƒ Aqy dws dy smUh ihq icMqnI vIrW ƒ qy pMQ ihqYSI ikRpwlU jnW ƒ qy hors srb sMbMDIAW qy kutMBIAW ƒ Kws krky suihrd gurmuK ipAwirAW ƒ dws v`loN inrsMdyh qy insicMq rihxw cwhIdw hY ik Awp jnW dI AmoG dieAw idRStI dvwrw vrqweI klw dy quPYl dws dw vwl BI ivMgw nhIN hox l`gw[ srIrk KydW Aqy iBAwnk kStW vwly dws dy sB du`K dUr ho gey jdoN ik dws pMQ dvwrw ies ibD invwijAw igAw, ijs invwjS dy ik ieh kIt hrigz hrigz lwiek nhIN sI[ gurU pMQ dI eyh Apwr ikRpwlqw Aqy hulws BrI hmdrdI dws ƒ iKn iKn Swdwb kr rhI hY[ dws ƒ pUrn Brosw hY ik gurU sMgq dI Bu`j bwl dy shwry dws dy h`By tol suhwvxy ho jwxgy[ vIr ipAwry jI! Awp dy shodrqw Bry ihrdy ivcoN inkly hoey qy Awp dI isKSw BrI lyKxI dvwrw proqy hoey dws pRqI aucwr ky pTwey eyh bcn, ‘jo qsIhy iml rhy hn sB Akwl purK dy hukm Anuswr hn’ dws dy ihrdy ivc Gr kr gey[ A`gy BI keI vwr ieh AzgYbI Awvwz myry kMnW ivc pYNdI rhI ik jo kuC ho irhw hY sB hukm rzweI kwr Aqy Akwl Bwxy dI Kyf hY[ ieh bpuVy kOx hn jo ies ibD qsIhy pucw skx? pr mYN ies Awvwz ƒ ghu kr ky kdy nhIN gOilAw[ A`j jdoN suihrdI rws nwl rws iml geI qW idRVHqw AW geI[ hor jo “kbIr kyso kyso kUkIAY n soeIAY Aswr”* vwlI SuB dIiKAw dvwrw Awp ny dws ƒ vroswieAw hY, eys dw BI kuC mu`l nhIN[ dws qW ies g`l dw dm nhIN mwr skdw ik dws ies AgwD kmweI dw pwqr bx sky, pr gurU qy sMgq dI imhr krky ieh mrqbw koeI dUr nhIN[ gurU kry myrI romwvlI dy iek iek rom ƒ shMsr ijhbw l`g jwx qy iek iek ijhbw l`g jwx qy iek iek ijhbw shMsr qy lK lK vwr qy lgwqwr gyV dI Aqut qwr ivc “eyku nwmu jgdIs” ƒ jpx l`g pvy Aqy ieh ilvqwr ivc hI smw jwvW[ Pyr A`K nw auGyVW[ “n
* slok kbIr jI; 1376
jylH ic`TIAW
245
soeIAY Aswr” nwloN ies pRkwr dI swr sauxI vwlI svx smwD dw suBwg Bwg pRwpq hox dIAW AsIsVIAw dyho jI! myry shodr s`jx vIr jI! ijq krky ik bMbIhy dI kUk pukwr sB rih KVovy Aqy “myGu vrsY dieAw kir gUVI Chbr lwie”* dy vwk Anuswr gUVHI Cihbr lw dyvy[
“ibKm qyrw hY Bwxw”[ Akwl purK dy Bwxy ƒ kaux jwxy Aqy “qyrw Bwxw qUhY mnwieih ijsno hoih dieAwlw”**[ Bwxy dI gqI AgwD boD hY[ pqw nhIN gurU krqwr kyhVI g`lIN rwjI hY[ vIr jI! mYN kaux kIt hW? sMgq dy invwjy hoey Anyk kUkr mYN swrKy jdoN sMgq ƒ BwvyN qdoN hI insqwry jw skdy hn[ gurU sMgq dw ieh ibrd hY[ hor sMgq ƒ myry KuxoN kI GitAw hoieAw hY? mYN hI sMgq KuxoN Gwty ivc hW jo sMgq dy drSnW ƒ qy gurU gurdyv sRI gurU gRMQ swihb jI dy drSnW ƒ ppIhy vq qrs irhw hW[ Bwxy dI Kyf vwlI cwdr ivc bwby rwm isMG jI*** vrgy AYsy lpyty gey ik lop ho gey, muV nhIN Awey, mYN iks dw ibcwrw hW? EdoN sMgq dI shwieqw dw h`Q isr qy nhIN sI[ mYN qW eys g`loN Awpxy Awp ƒ bVw hI suBwgw smJdw hW ik myry isr qy h`Q swry pMQ dw hY[ jdoN gurU pMQ ƒ mnzUr hoaU qy Bwxy AMdr ibauNq bxUM qdy AwpxI syvw ivKy Awp hwzr kr laU[ isr qy pMQ dy h`Q hox dy eys hulws Bry iKAwl Anuswr qW jy mYN Awpxy Awp ƒ Ajy BI ABwgw igxW qW mYN bVw AikRqGx hW[ pRMqU AikRqGxW dw dwqwr BI bKiSMd ibrd vwlw gurU krqwr Aqy aus dw swijAw invwijAw pMQ hI hY[ “BwrI Bujwn ko BwrI Brosy”[+ duK BMjnI swihb vwly vwk dw auqwrw krky dws ny Awpxy pws r`K ilAw hY[ Awp eyqnw kuC dws dy BMfwry ihq ilAwey pRMqU Sok ik dws dI pRwlbD ivc aus dw BuMcxw nhIN sI iliKAw[ eydUM qW jykr Awp rwjmMdrI Aw jWdy qW dws ƒ sB kuC pRwpq ho jWdw Aqy Awp dI mulwkwq BI hzwrI bwZ vWgUM ho jWdI, sgoN aus qoN BI v`D huMdI[ auQoN dy A&sr suSIl suBwv vwly sn[ BwvyN XUrpInW dI nsl ivcoN sn pr sn dyvqw Kslq vwly[ Kws kr dws nwl qW bhuq pRym qy snmwn pUrbk vrqdy sn Aqy dws ƒ swDU srUp krky jwxdy sn[ myry sIs auqy jo bsMqI rMg dI CotI dsqwr hY, auh AwauNdy hoey auQoN dy jylHr ny isrpwE vjoN Byt kIqI hoeI hY[ iek swl jo rwjmMdrI bqIq hoieAw so pUrn AwzwdI Aqy SWqI dw bIiqAw[ rwjmMdrI swfy Bw dw s`cmu`c rwj mMdr ho irhw sI[ pru gurU ny ieh g`Py AYQy vwly BI Bugqwauxy sI[ A`Cw du`K su`K qyrI AwigAw[ “jy suKu dyih q quJih ArwDI duiK BI quJy iDAweI]*”
not:- eyh donoN ic`TIAW nM: 17 Aqy 18 Bw: surjn isMG ipMf gujrvwl ijlHw luiDAwxw dy nwm hn, jo eys ibpq dy smyN isMGW v`loN G`ly hoey nwgpur gey sn[ auh smW bVw iBAwnk sI[ BweI surjn isMG horW ƒ bVI Kycl JlxI peI[ fwktr jtwr ny mulwkwq krwaux ivc bVIAW rukwvtW pweIAW qy isMGW ƒ qMg krn dI koeI ksr nw CfI[ Bw: surjn isMG pihlW BweI swihb dy nwl hI kYd ho ky mulqwn jylH ivc rhy[ 1920 dy SwhI AYlwn Anuswr irhwA hoey, Pyr jYqo dy morcy ivc dUjy ShIdI jQy ivc nwBy kYd rhy[ Awp sdw pMQ syvw ivc ih`sw lYNdy rhy hn[
ic`TI nMbr 19
< vwihgurU jI kI Pqh]
ipAwry vIr jI! myrw p`kw ivSvwS hY ik nvIn s`jx jo ieQy jylH ivc huxy Awey hn, ieh mwstr
moqw isMG jI hn[ lwielpur jylH qoN Awey d`sIdy hn[ aunHW ƒ BI qsIhy dyxy SurU kIqy hn[ swƒ ijvyN AwieAW ƒ kihMdy sI ik slwmI auqwro qy mMgiqAW vW|UM h`Q A`f ky auqwhW cu`kI r`Ko, eyvyN ijvyN suixAw hY ik eys vIr ƒ BI qwVnw SurU kIqw hY[ eyQoN hI swfy nwl iCVI sI[ auh BI qkVy hn[ srIrk qsIihAW dI qW auh BI pRvwh nhIN krdy[ mwmlw bhuq vDygw[ gurU jwxy kI Kyf vrqxI hY[ AOrMgzybI zulm qoN BI BYVw hwl hY[ swƒ A`fo A`fI kr C`ifAw hY[ qusIN jy eyQoN dI kONsl dy mYNbrW ƒ eynHW zulmW dw pqw kr sko qW Swied mwstr moqw isMG jI ienHW dy zulm dw iSkwr hox qoN bc rihx Aqy Drm dI hwnI nw hovy[
-rxDIr isMG
ic`TI nMbr 20 < vwihgurU jI kI Pqh]
ipAwry vIr jI!
hor dVy dwvy AwpW ny kI krny hn[ s`cI drgwhy Awpy nbyVy hoxgy[ bury Bly dw Pl Bugqwaux hwrw Awp ibDwqw hY[ dwivAW nwl vYr lYxw guris`KW leI soBdw nhIN[ jo kuC
jylH ic`TIAW
247
bIqI so Av`S Awp ƒ d`sxI bxI[ KrVw s`cmu`c supRMtMfMt dy Fhy cVH igAw pr auh kihMdw sI ik mYN pVHw ky moV idAWgw, jW Awpxy kol Amwnq r`K C`fWgw[ TMFw pY ky Awpy dy idaU, zbq krnoN irhw[
vIr jI! nwgpur jylH qW kwlw nwg ho ky lV igAw[ eyqnI ikRpw zrUr hY ik BwvyN pRq`gXw BMg ho geI hY, pr nwm dw KMfw AMqrgiq dUx svwieAw ho ky KVkdw hY, Aqy joq ivgws dy lihry BI AgMmI auTdy hn[ pRq`gXw ivc ibGn pYx dw hwvw Aqy hOl BwvyN iKn iKn ihrdy ƒ ivAwkul kr kr jWdw hY pr Awqm mOj dIAW qWGW qy qrMgW BI AzZYbI auTdIAW rihMdIAW hn[ ijs idn inrol hI eynHW Awqm qrMgW ivc smwvx hoieAw qW aus idn ies hOl hwvy dw ABwv ho jwvygw[ auh idn Aiq suBwgw hovygw[ pr AYsw pRqIq huMdw hY ik aus idn srIr dw BI ABwv ho jwvygw[ gurU ikRpw kry auh idn CyqI idKwvy Aqy Awpxy srUp iljw smwvy[ vIr jI! dws v`loN sB vIrW ƒ eyho invydn sMdysw dyxw, “sMbiq swhw iliKAw imil kir pwvhu qylu] dyhu sjx AsIsVIAw ijau hovY swihb isau mylu]*” gurmuK ipAwirAw dy vwry pyry eys nrk invwsI** dw byVw BI bMny lg jwvy qW myry Aho Bwg hovx[ hor hux koeI s`jx ieq v`l imlx Awaux dI Kycl nw kry[ sB ƒ dws v`loN qkIdI bynqI kr dyxw[ sMgq ny A`gy hI dws pr aupkwr pUrbk ikRpw kIqI hY[+ iek isMG Bw: rGbIr isMG nwmI BI dws ƒ imlx leI pMjwb qoN AwieAw sI, pr myl nhIN hox idqw igAw[ Swied Awp ƒ pqw hoxw hY ik mwstr moqw isMG jI ƒ duK qsIhy idMdy hn qy mYQoN Al`g hI r`Kdy hn[ vIr krqwr isMG BI mYQoN Al`g hI hY[ AwpxI swrI jIvn iviQAw Byj cu`kw hW[ Awp AwKdy ho ApVI nhIN[ bVI Ascrjqw hY[ hux bs krdw hW, Pyr shI[
-rxDIr isMG ic`TI nMbr 21
< vwihgurU jI kI Pqh]
sRI mwn BweI nwhr isMG jI!
sRI AMimRqsr srovr dI kwr syvw sMbMDI qWG
* gauVI dIpkI m: 1, 12 ** jylH invwsI [ + eys ibpq-kwl smyN ijQy SromxI kmytI, hor pMQ ihqYSI qy is`K pRYs ny XQwXog shwieqw syvw kIqI, auQy nwgpur dI sMgq qy s: munSw isMG qy s: sMqw isMG Awid s`jxW ny pUry zor nwl Awpxy Awp ƒ ^qry ivc pw ky shwieqw, hmdrdI kIqI, jo ik aus smyN AduqI Gwl sI[
(sMpwdk)
jylH ic`TIAW
248
sRI AMimRqsr dI srovr sMbMDI syvw* dw jo pMQ ny bIVw cu`ikAw hY, ies ^uS^brI ƒ sux ky icq AqXMq bwg bwg ho igAw[ gurU ny bVy Ku`lHy g`Py Awp s`jxW ƒ b^Sy hn[ qusIN DMn ho! qusIN suBwgy qy krmW vwly ho[ “ijin audmu kIAw qwl kyrw iqs kI aupmw ikAw gnI]”+ swƒ A`j Aijhw audm krn hwirAW pMQ dulwirAW dI Adu`qI syvw dy sWJIvwl nw ho skx dw Aiq A&sos hY Aqy A`j pihlw idn hY ik dws ny Awpxy Awp ƒ inkrmx qy BwghIx pRqIq krky vYrwg pUrq hwivAW dI h`QIN ruVHdw dyiKAw hY[ ieh koeI myry pUrbly krmW dw hI Pyr hY ijs ny mYƒ bMdI Kwny ivc pw ky AYsI piv`qr syvw ivc h`Q vtwauxoN qy jnm s&lw krnoN vWJy riKAw hY[ hor pMQ syvw dw Avsr qW hr smyN hI iml skdw hY, prMqU srovr sMdI kwr dI syvw dw mOkw sdIAW ip`CoN AwieAw Aqy AwieAw BI aus vkq jdoN ik mYN swrKy ABwgy jMq kuQwauN PwQy bYTy JUr JUr mrdy hn[ ijQy myrw hIAVw gurU dulwirAW, smUh pMQ ipAwirAW ƒ piv`qR syvw dw SuB Avsr pRwpq hox dI ihqoN icqoN vDweI idMdw hoieAw ikRq ikRq huMdw hY, auQy AwpxI AsmrQw dyK ky Awpxy ABwgpuxy AQvw krm-hIxqw ƒ ivcwr ivcwr myrw jIAVw auCl auCl ky bwhr ƒ AwauNdw hY Aqy ibAwkul ho ho qVPdw hY[ AwpxI krm gqI ivcwr ky Bwxw mMnx dI ibvsQw ivc hI ibsRwm krn dw jyrw nhIN huMdw[ jykr BorI mwqR g`Pw ies syvw dw iml jWdw qW BI DIrj Aw jWdI[ AYQy qW au~ky hI h`Q imlx vwlI ibvsQw hY[
A`j Bwsdw hY ik bMdIKwny ivc nhIN pey hoey blik Bwxy dy mwlk ny Awp B`T ivc pwey hoey hW[ A`j qweIN XwrVy dw s`Qr swƒ cMgyrVw hI pRqIq huMdw sI Aqy s`Qr sauxw qy KyiVAW dw rihxw ieko ijhw hI ligAw krdw sI, prMqU A`j ienHW KyiVAW ivc rihxw s`cmu`c B`T ivc pey hoxw pRqIq huMdw hY[ A`Cw ipAwirE! krmW vwilE! Bwgy BirE, lE lihry! AwpxI ibrQw CyV ky Bwgy Bry vIrW dy AnMd lihirAW dy rMgW ivc BMg ikauN pwvW? ieh BI mYQoN Bul hoeI ik Awpxy ibRhiVAW dy vihxW vwly Polxy Pol bYTw[ A`Cw jI! vDweI hovy sB vfBwgIAW ƒ sd vwr vDweI hovy[ drbwr swihb dIAw kuMjIAW pMQ pws Aw jwx dI ^br sux ky ic`q pRsMn hoieAw qy kuMjIAW sbMDI pMQ muKIAW dI ^br sux ky BI bhuq inhwl hoey[
dws -rxDIr isMG
ic`TI nM: 22 < vwihgurU jI kI Pqh]
ipAwry vIr jI,
* sRI AMimRqsr drbwr swihb dy srovr dI kwr syvw 17 jUn 1923 ƒ SurU hoeI sI qy mhInw Br rhI sI[ + sUhI m: 5, 784
jylH ic`TIAW
249
rwj swj qy ^wlseI audyS AsIN iek aufdI jyhI g`l suxI hY ik swfy dyS ihqYSI pMQk jQy BI Awpxy dUsry dyS
ihqYSI BgqW dI rIso-rIsI gWDI kI jY; Bwrq mwqw kI jY; lwjpq rwie kI jY dy hokry dyx qy nwAry mwrn l`g jWdy hn[ ieh g`l TIk hY qW bVI nmoSI vwlI g`l hY[ AsIN ibnW Akwl purK dI Et dy iksy bMdy dy Awsry keI kMm nhIN krnw, joy krWgy qW isry nhIN cVHnw[ swfw Akwl kyvl Akwl purK ny hI shweI hoxw hY[ AsW ƒ siqgurW ny Akwl dy hI lV lwieAw qy KVg kyq Akwl purK dI hI JolI pwieAw[ Akwl Akwl hI jpwieAw qy jYkwrw BI siq sRI Akwl dw hI gjwauxw isKwieAw[ smr`Q srb klw smr`Q siqgurU ny Awpxw nwauN nhIN jpwieAw[ Awpxy nwauN qy AkwlI pMQ sjwieAw[ Ajyhy AkwlI, AduqI pMQ dy hIirAW ƒ Asmr`Q qy Alp`g sMswrI purSW dy nwau dy nwAry mwrny, AkwlI pMQ dy nwauN ƒ v`tw lwauxw hY qy gurU dsmyS pMQ dy vwlI dI isiKAw dy ault clxw hY[ ivcwr ky dyKo ik gurU klgIDr ny kdy BI inmK mwqR isiKAw idqI ik bolo:
“gurU goibMd isMG kI jY” AQvw swry iksy BI pMQ ieiqhws qoN ieh is`D nhIN huMdw ik pMQk dlW, jiQAW
AQvw iksy isMG mwqR ny ‘gurU goibMd isMG kI jY’ gjweI hovy[ gurU swihb ƒ kyvl Akwl siq sRI Akwl kI jY hI mnzUr sI[ swfy gurU swihb ny swƒ ieh isKSw ivSyS KolH KolH ky idqI ik hr iek kwrj AMdr hr smyN swfw prnw Awsrw inrol Akwl purK vwihgurU hY Aqy ieho inrolqw hI swƒ ^wlsw ^wlsw sdwvx dw AiDkwrI bxw skdI hY[ gurU swihbwn ny srb klw smr`Q huMdy hoey BI Awpxy nwm dw fMkw nhIN bjwieAw[ Awpxw jY jYkwr nhIN krwieAw, Awpxy nwm auqy pMQ nhIN clwieAw, ikMqU inrMkwrI Aqy AkwlI pMQ dI nINh Aqy swjxw ^wlsw vwihgurU qy hI r`KI[ Aqy “vwihgurU jI kw ^wlsw, vihwgurU jI kI Pqh” dI p`kI sMiQAw pVHweI qy idRVH krweI[ ^wlsw jI dw qyj pRqwp kyvl eysy inrolqw ivc kwiem dwiem hY[ ^wlsw jI ny Drm aupkwr dy ijMny BI kwrj krny hn kyvl Akwl purK dI Et lY ky krny hn[ kyvl Akwl purK auqy Aws Brosw Aqy qwx qkIAw rK ky krny hn[ AnmqIAW dI rIq gih ky nhIN krny[ AsIN AwpxI gvWFI kOmW dy auqSwh aupkwr ivc aunHW dI shwieqw vjoN sWJIvwl kOmW dy auqSwh aupkwr ivc aunHW dI shwieqw vjoN sWJIvl ho ky dyS nimq Drm dy kMm krny hn qW Awpxy inj Drm dI ksOtI nwl siqgur dI clweI rhurIq Anuswr Aqy purwqn ^wlsw jI dy pUrinAW auqy cl ky[ Aswfw AwdrS rwj dI iqRSnw nhIN, rwj grdI dUr krnw hY[ sÍYrwj qoN mqlb swfw rwjsI suK Bogxw jW rwj swj dIAW mOjW mwnxw nhIN ikMqU Drm dw rwj pRcur krky qy krdy hoey BI rwj vwSnw bwCx qoN AqIq rihxw hY, ijs ibD ik Aswƒ swfy pMQ dy vwlI isrqwj sRI dsmyS jI ny BlI pRkwr jxwieAw hY[
Aqy iDMgo zorI nwl AinAweI pwauNdy hox, aus rwj dI AsIN gurU Akwl purK dy Awsry jVH auKyV dyxI hY[ Kwlk (Akwl purK) dI ^lkq ƒ suKI dyK ky suKI hoxw hY Aqy duKI dyK ky duKIAW dy d`uK dw dwrU krnw hY[ pr krnw pUrn gurmiq dy AsUlW qy idRVH rih ky Aqy idRVHqw sihq gurmiq AsUlW auqy c`l ky Aqy Bwau BgqI nwm mhW rs dy rsk cwnxy pRqwp pr, Aqy mhW rs dy AkrKxIX Asr hyTW rih ky qy hr dm iesy Asr hyTW rihMdy hoey[ iek Akih rs hyTW jo syvw AswQoN prjw dI hovygI Eho s`cI ^wls syvw hovygI ikauNik pUjw pRIqI pRjw pqI (vwihgurU) dI pRIqI (BgqI) dy cwnxy qy rhs dy pRBwv krky hI sMBv hY[
^wlsw jI dw AwdrS bs ieh hY ik: “rwju nw cwhau mukiq n cwhau min pRIiq crn kmlwry]”*
dws -rxDIr isMG
ic`TI nMbr 23 nwgpur imqI 1 julweI 1923
< vwihgurU jI kI Pqh ] ipAwry BweI nwhr isMG jI!
dws dI srIrk dSw A`gy nwloN Arog hY[ kdy kdy bvwsIr Jlkw idKw jWdI hY qy Bwxy AMdr Awp hI ht jWdI hY[ so koeI qOKly dI g`l nhIN[ dws nimq jo sMgq ny AKMf pwT dI ikRpwlqw kIqI hY, aus dy quPYl dws dI Awqm ibRqI ƒ iek AzZYbI hulwrw cMBukq hoieAw hY[ ijs nimq kwrx ƒ muK rK ky sMgq ny pRISrm kIqw hY, aus dy AMkUr dy gur ikRpw dvwrw Av`S hI PlI BUq hox dI Aws rKxI auicq hY Aqy jo Awp ny zmIn dI zbqI pRQwie soie suxw ByjI hY, ieh dws leI koeI nvIn ^br nhIN, dws dy Bwxy qW icr qoN hI zmIn zbq hoeI vI hY[ kUVwvy rwj dIAW ieh kUVwvIAw zbqIAW dws dI nzr ivc kOfI ijqnI vI hYsIAq nhIN rKdIAW[ so ies suxwauxI ny dws ƒ icMqwqur qW kI krnw sI, sgoN cVHdI klw dI by-muhqwjI dw hor vDyrw gUVHw rMg dws dI ibRqI ƒ cVHwieAw hY[ DMn gurU krqwr! qyry coj ivfwxy rMg[
hn[ krqwr dy inrwly kauqk hn[ pMQ ivc Awey idn nvW Bwxw vrq jWdw hY[ sMgq dy drSnW dI Kyf vI Bwxy AMdr lMmyrI hI pYNdI jwpdI hY[ piv`qr kwr syvw qoN qW vWjy gey hux qWGW kwhdIAW? ieh ivsUry kdy nhIN imtxy! jy hux piv`qr JwkIAW hI idKw dyvo qW iDAwnIAW dIAW JwkW hI imt jwx[
-rxDIr isMG
22
in`kr qy kCihry dw svwl qy hor JgVy pihlw v`fw jylHr Pyr supRMtMfMt ho ky ikqy cilAw igAw qW iek nvW gorw jylHr aus
dy QwauN AwieAw[ auh Awaux swr hI AwpxI eIn hI mnwaux l`gw Aqy kmwx hI cVHwaux l`gw, pr ^wlsw aus dI eIn kmwx hyT kd AwauNdw sI? supRMtMfMt ny aus ƒ hor cmkw idqw[ nvyN jylHr ny hukm cwVH idqw ik jylH k`pVy dy kCihry sIqy sqwey jylHoN imlxgy[ jylH dIAW bxIAw KPnIAW jyhIAW AYvyN in`kr tyNgxIAw swfy swhmxy ilAw ky r`K idqIAW, nw aunHW ivc nwly nw pONcy[ AsIN prHy vgwh ky mwry ik swfI mzhbI qOhIn krdy ho[
jylH ic`TIAW
252
nvW jylHr- qOhIn kYsI? AsIN- kCihirAW dy QwauN swƒ in`krW idMdy ho, eyh swfI mzHbI qOhIn nhIN qW hor
kI hY? jylHr- myrw iek AisstYNt jo pMjwbI hY Aqy huxy pMjwb qoN AwieAw hY auh kihMdw hY
ik pMjwb dy jylHW ic AYho ijhy kCihry hI idqy jWdy hn[ mYN- eynHW ƒ kCihry kihxw hI swfy kCihry kkwr dI hqk hY[ eyqny ƒ auh pMjwbI AisstYNt jylHr BI Aw igAw jo vyKx pwKx qoN iek ivgiVAw
hoieAw nOjvwn ByKI is`K prqIq huMdw sI[ Skl Sbwhq is`KW vwlI hI sI[ aus ny jylHr dy ieSwry nwl ieauN g`lbwq SurU kIqI:-
AwpxI bnwvt hY[ is`K kdy kCihry dy QwEN in`kr nhIN pihn skdw[ &OjI mulwzm Xw jmnYstkI pySwvr kCihry dy aupr dI in`kr Xw hw& pYNt BwvyN pihn lYx pr AsIN kCihry dy QwauN in`kr kdy nhIN pihnWgy[ qusIN auproN in`kr hI iksy is`K dI pihnI hoeI vyKI hoxI hY, hyTlw kCihrw qW FikAw hox kwrn qusIN if`Tw hI nhIN hoxw[
AYiss: jylHr- mYN AkwlI lihr dy j`iQAW dy isMG in`krW pihnI nHwauNdy vI vyKy hn? Bw: krqwr isMG- kI swirAW dy in`krW pihnIAW if`TIAW hn ik kCihry BI? AYiss: jylHr- swirAw dy in`krW qW sn pr keIAW dy cOVy pONicAW vwly kCihry hI
sn[ hn qW k`pV dy hI BwvyN ienHW ƒ kCihry kih lau BwvyN in`krW[ nwauN hI Dr lYxw hY, Prk qW kuC nhIN pYx l`gw[
mYN- in`kr dw nwauN kCihrw nhIN Dr skdy[ in`kr in`kr hI hY qy kCihrw kCihrw hI hY[
AYiss: jylHr- in`kr nwloN kCihry ivc kI vwDw hY? mYN- eyQy vwDy Gwty dw svwl nhIN[ hl qlb g`l eyh hY ik kI in`kr ƒ kCihrw
ikhw jw skdw hY ik nhIN? AYiss: jylHr- jy kih skx dI g`l ivc hI h`l DirAw ipAw hY qW lau mYN Aqy myry
vrgy swry nOjvwn in`kr pihrx vwly in`krW ƒ hI kCihrw kihMdy hW[ mYN- ieh quhwfw kihxw bnwvtI hY Aqy izd hY[ AYiss: jylHr- ikauN bnwvtI ikauN hY Aqy izd ikauN hY? mYN- bnwvtI qW eys krky ik qusIN pihlW iek bsqr ƒ sw& in`kr kihMdy ho Aqy
AwpxI zbwnI kihMdy ho Aqy mn bc krm krky mMndy ho ik eyh in`kr hY[ Pyr eys dw nwauN kCihrw Drdy ho mihz AwpxI izd pugwaux leI[ jy qW qusIN mu`FoN hI ies ƒ kCihrw hI kihMdy Aqy hmySw kihMdy rihMdy Aqy quhwfy iKAwl AMdr BI eys ƒ in`kr kihx dw Purnw nw smwieAw huMdw, qd qW AsIN mMn skdy sI ik qusIN AslI qOr qy swDwrn hI ies ƒ kCihrw mMndy ho[ cUMik AYsw iKAwl mwqr BI vwsqv ivc quswfy mn mgz AMdr smwieAw hoieAw nhIN, qW qy jo kuC qusIN hux dsdy ho sB bnwvtI hY Aqy
jylH ic`TIAW
253
quhwfw izd BirAw kQn hY[ jYsw ik quhwfy vrgw koeI ivqMfw bwdI mMqkI kuVqy ƒ kot khI jwvy Aqy pjwmy ƒ pqlUn khI jwvy, Aqy top dw nwauN dsqwrw Dr ky hYt ƒ dsqwr hI AwKI jwvy Aqy AwKxoN hty hI nw, AwpxI ihMf hI pugweI jwvy[ pr ipAw AwKI jwvy, kuVqw kuVqw hI hY Aqy kot kot hI hY, pjwmw pqlUn nhIN AKw skdw Aqy pqlUn pjwmw nhIN sdw skdI[ Aqy top Awpxy QwauN top hI rhygw kdy swPw jW dsqwrw nhIN bx skdw[
jylHr- (Awpxy AYisstYNt ƒ) Xyh qo bwq TIk hY[ hm ko kBI hYt ko dsqwrw nhIN khygw[ dsqwry ko top qo ikAw hI kihxw hY[ ies bihs myN bwbU swihb Awp kI dlIl PokI swbq hUeI[
AYiss: jylHr- (kuC iKJ ky Aqy iC`Qw pY ky) pr jI in`kr qy kCihry ivc qW koeI &rk hI nhIN[
mYN- Pyr EhI g`l[ jy &rk nhIN qW do nwauN ikauN boldy ho? quhwfw do v`Ko vK nwauN bolxw swbq krdw hY ik qusIN do cIzW dy nwauN Drdy ho Aqy quhwfI zmIr ienHW dohW cIzW dw pRspr iBMn Byd mMndI hY, auN\ hT nwl BwvyN qusIN kuC AwKI c`lo[
qd qW quhwfw kMm sr jweygw? mYN- eyQy kMm swrn dI g`l nhIN eyQy qW kCihry dI hI qlb hY[ lMmIAW in`krW ivc
nwly pwx kr ky jy kCihry bx jwx qW lMmIAW qMbIAW dI QW pjwmy, slvwrW hI ikauN nw
jylH ic`TIAW
255
islvw leIey? jy nwly pwaux nwl hI kCihry bx jWdy hox qW G`gry G`grIAW hI kCihry sdw skdy hn[ qusIN muV muV ky EhI Fu`crW fwhuMdy ho[ Blw Fu`crW qoN kI hwsl?
Bw: krqwr isMG- (jylHr ƒ) cMgw qW ieh hY ik jy bwhroN swfI kmytI v`loN swfI Kwqr sIqy isqwey kCihry Awey pey hn swƒ dy idAw kro[ srkwr dy pYsy BI bcxgy Aqy blw BI tl jwaU[
jylHr- (g`usy ho ky) qum ko iks ny bqwieAw ik bwhr qumHwrI kmytI v`loN kCihry Awey pey hn? hm ko qo pqw hI nhIN ik koeI kCihrw AwieAw hY ik nhIN[
Bw: krqwr isMG- kCihry qW quhwfy Awpxy d&qr ivc pey hn, iek nhIN, do nhIN, drjnW dIAW drjnW kCihry ies vkq quhwfy d&qr PlwxI AlmwrI ivc bMd kr ky r`Ky pey hn[ c`lo mYN c`l ky kFw idMdw hW[
ieh sux ky jylHr dw mUMh P`k ho igAw[ do cwr imMt cu`p irhw[ kuC AauVy nw bwhuVy[ Pyr zrw Atk ky boilAw:-
jylHr- krqwr isMG qum koeI ielhwm jwnqy ho, jo AYn p`ky piqAW dy tyvy lwauNdy ho Xw qumHwrI koeI mu^br riKAw hoieAw hY jo d&qr dIAW gupq ^brW quswfy pws pucwauNdw hY?
Bw: krqwr isMG- mu^brI Aqy ielhwm vwlI eyQy kyhVI g`l hY? Awp dw myrI pu`C dy auqr ivc mYQoN ieh puCxw ik qum ko iks ny bqwieAw Aqy mu^brI dw S`k krnw hI sw& swbq krdw hY ik jo kuC mYN ikhw hY iblkul TIk hY Aqy kCihry zrUr quhwfy d&qr ivc ies vkq mOjUd hn Aqy eyqny maujUd hn ik swlW b`DI swƒ dyNidAW qot nhIN Aw skdI[ jy g`l JUT hY Aqy qusIN qlwSI dyxw hqk smJdy ho qW swƒ iejwzq idE ik AsIN ic`TI ilK ky SromxI kmytI qoN puCIey ik swfy kCihry isauNvw ky Byjy gey hn ik nhIN[ Byjy hn qW ikqny Byjy hn? Awpy s`c JUT in`qr jwaU[
jylHr- supRMtMfMt dw s^q Awrfr hY ik bwhroN AweI koeI pRweIvyt cIz quhwƒ nhIN idqI jw skdI[ jy kCihry Awey BI hox qW BI quhwƒ nhIN iml skdy[ jylH dy Krc qy hI imlxgy[
EhnW dy khy suxy mYN bYT igAw[ myry bYTx pr myry mulwkwqI BI bYT gey, jo ik EdoN dy hux qweIN KVoqy hI sI[ Ajy msW su`K sWd hI pu`CI sI ik jylHr AwpxI jyb GVI k`F ky idKwaux Aqy kihx l`gw ik A`Dw GMtw ho igAw hY[ hoey Ajy pMdrW imMt hI sn, pr aus ny irhwVI JgVy vwly imMt BI mulwkwq ivc hI igxy[
bYiTAW ƒ A`Dw GMtw ho igAw hY[ Awm kYdIAW ƒ AsIN kyvl pMj imMt hI idMdy hW[ mYN- quhwfw myry nwl iekrwr hY ik Ku`lHw vkq id`qw jwvygw, ijs qrHW ik hzwrI bwZ
jylH ivc idqw igAw sI[ jylHr- iekrwr dI bwbq supRMtMfMt swihb sy pUCo, mYƒ qW eyqnw hI hukm hY[ mYN- qusIN Edo EhnW dy nwl hI bYTy sI, jdoN ik Ku`lHw vkq dyx dw iekrwr kIqw sI,
blik qusIN dohW ny iek zbwn ho ky sMjIdw iekrwr (solemn promise) kIqw sI, hux qusIN ies qoN iPrdy ho[
jylHr- mYN qW hukm dw bMdw hW, ijhVw mYƒ supRMtMfMt swihb ny hukm idqw hY Esy dI qwmIl krWgw[ qusIN EhnW qoN Pyr jw ky puC AwE[
mYN Pyr DweI kr ky supRMtMfMt dy kol phuMicAw Aqy jw dVikAw dy AwiKAw, ‘iDRg hY quhwfy kIqy iekrwr auqy! mYƒ ieh pqw huMdw qW mYN kdy BI mulwkwqIAW ƒ eyqnI dUr c`l ky Awaux nw idMdw[ Awp ny zor idqw sI ik zrUr mMgwE, Ku`lHw vkq idqw jwvygw[ ies hONsly mYN mulwkwqIAW ƒ quhwfy rwhIN qwr BI ByjI[ Awp dw ilKqI iekrwr Aqy qwr hux swfy pws nhIN, nhIN qW quhwƒ bVI hI SrmswrI auTwauxI pYNdI[’
jylH ic`TIAW
261
supRM:- hux kI g`l hoeI? ikauN ieqny joS ivc Awey ho? mYN- AwvW nw qW hor kI krW? quhwfw gYzo gzb mYƒ joS ivc ilAw irhw hY[ supRM:- pr g`l kI hoeI? mYN- isr& pMdrW imMt mulwkwq dy idqy hn[ jylHr kihMdw hY ik bVy swihb dw mYƒ
eyqnw hukm sI[ supRM:- rxDIr isMG! mYN qW aus ƒ KulHy A^iqAwr idqy hn[ auh jy cwhy AOr BI vkq
dy skdw hY[ mYN- qusIN Kud mulwkwq krwaux dw iekrwr kIqw sI Aqy ikhw sI ik KulHw vkq
dyaUNgw[ supRM:- rxDIr isMG! myrI pozISn (position) bVI hI koJI (avkward) ho geI sI[
koeI gul iKl jWdw qW mYN mwirAw jWdw[ mYN EVk dysI hI hW, kI hoieAw jy eys Ahudy auqy l`gw hoieAw hW? kI qusIN myrw Ahudw quVwauxw cwhuMdy ho? quhwƒ pqw hY ik mwstr moqw isMG dI mulwkwq smyN mzmUn bwhr inkl gey Aqy Cp gey sn[ audoN jo kuC myry nwl bIqI hY so mYN hI jwxdw hW[ msW msW Awpxw KihVw CufwieAw sI[ bwbw quhwQoN r`b firAw[ jwE jw ky jylHr nwl sulJ lE, auh XUrpIn hY, g`l peI PwhI Awpy inbyV leygw[ jy vkq hor idMdw hY, nrm ho ky lY lvo[
mYN- aus dy qrly iksy ny nhIN kFxy, nw hI imMnq smwjq krnI hY[ Awpxy h`kW leI vMgwrnw hY.....A`Cw, swfw BI vkq AwaUgw[ Xwd rKo, quswfIAW kIqIAW AinAweIAW AnIqIAW quswƒ sB BugqxIAW pYxgIAW[
eynw kihMdw hoieAw mYN aus dy kmry ivcoN ivdw ho AwieAw[ myry auQoN AwauNdy ƒ jylHr kuC nrm hoieAw ivAw sI Aqy kuC sI.AweI.fI. dy ieMnspYktrW isPwrS kIqI (Awpx hudroN hI) qW pMdrW ku imMt hor idqy[ pr iehnW imMtW sikMtW nwl kI bxdw sI? brsW dy gubwr iek A`D GMty ivc ikvyN inkl skdy sn? pMQk smwcwr qy dys dw bwhr bIq irhw hwl qW aus ny swƒ kI pu`Cx ig`Cx dyxw sI, sgoN aus ny qW swfI GrogI mulwkwq bwbq BI r`j ky Aqy Ku`lH ky g`lbwq nhIN hox id`qI[ sBnW sMbMDIAw irSqydwrW dIAW g`lW BI tok tukweI Aqy rok rukweI nwl hox id`qIAW[ EVk pUry hor pMdrW imMt guzrn pscwq jylHr ny jbrn mulwkwq dIAW vMJlIAW T`p id`qIAW[ pRspr Pqh gjwaux dI BI hoS n rhI[ doqrPI hsrq dIAW ingwhW hI g`fIAW rih geIAW[ msW mwVw jyhw isr plosx id`qw b`icAW dw, auh BI myz dy aupr dI bwhW pswr ky[ b`cy jo bukl ivc bYT ky ipAwr lorIAW lYx dIAW is`kW iskdy Awey sn, so ibcwirAW dIAW ivcy hI rih geIAW[ ibcwry suMdr isMG mihMdr imRigMd nwl h`Q imlwauxy Aqy ipAwr vtwauxy nw imly[ sbr dw Gu`t pI ky bwhr inkl jWdy klyijAW ivc GsuMn dy ky Aws inrwsy sB jxy mulwkwqI kmry qoN bwhr inkl gey[ bwl msUmI mUrqW ib`t ib`t qkdIAW hI A`KW dy Ehly kr leIAW geIAW[
jylH ic`TIAW
262
mYƒ BI ibrhy vYrwg dy bwvrwpx ivc Esy kwl-koTVI ivKy ilAw vwiVAw igAw[ ies vYrwg ny nwm AiBAws dI jwg hor BI nv rMgI cVHwau ivc lw idqI[ ibrhy d nv jwg lgy Aqy pRym pwgy bwxW ny rs-joq-ivgwsI nwm AiBAws ƒ hor BI dih-dUxy nwm rMgW ivc shjwie idqw[ kWg qy kWg auTy suriq ienksw&I Awqm auGVwau sihlw hI jylH dI dIvwr dy aurvwr pwr jw psirAw[ ilv forI dI ibhMgm aufwrI qro qrb quMgxy FoliVAW dy nkSy-pw dy ipCy l`g qurI[ rihrws dy smyN qweIN eyh rMg b`Jy Aqy sihj sm`Jy rhy[ swvDwnqw hoeI, sodr dy inqnym gupq AwnMdI Kym ivc iKvyN iKVy[ Ardws bynqIAW dw aus idn Kws AnMd KyVw ivgisAw[ Ardws smwpqI pscwq hIq cIq mIq Aqy Awqmj rUhVIAW Pyr ih`k qy Aw cVHIAW Aqy id`b dId swmuhy (snmuK) Aw KVIAW[ ivsUrxy vsUir ivsUir JUr rhIAW hn[ mwnoN ieh is`K s`DrW ibny pwie jwxwie rhIAW hn ik mulwkwq qoN sMquStqw nhIN hoeI, prmwrQ AwrQI rwzo-inAwz dy KulHxy nhIN KulHy[ inj hsqI ilKq inSwnIAW dIAw locW loc rhIAW hn[ iek A`K dy Por ivc ikrqws surmeI ilKx sm`grI dsqXwb ho geI Aqy prym vYrwg pwqVI dI ilKq ArMB ho geI[ keI pqry proqy gey[ ies ƒ bwhr pTwaux dIAW icqvnIAW icqv hI irhw sI ik purK ibDwqy ny ibD bxw hI idqI Aqy bxweI BI bVI AnoKI, pr AOKIAW GwtIAW lMG ky isry cVHn vwlI[ mYƒ swn gumwn hI nhIN sI ik koeI ibD bx skygI[ bVw kTn smW sI, bVIAW krVweIAW bVIAW sKqIAw hoie rhIAW hn[ Kwsw mUMh hnyrw hoieAw hoieAw sI[ kI dyKdw hW ik mlkVy jyhy iek GsmYly ^wkI kpiVAW vwlw pRymI jn myrI koTI dy jMgly kol bwhrvwr Awx Kloqw[ mYN hYrwn hoieAw ik ieqnI zuMmyvwr pujISn vwlw s`jx ies vyly AwieAw qW ikvyN AwieAw hY? ho nhIN skdw ik AYs AVy smyN iksy drd rM\wxy hmdrd purS qoN ibnW koeI nyVy Fuky[ mYN hYrq Awmyz ho ky p`uiCAw, ‘ipAwry, mwnXvr prymI, hmdrd jI! ies vyly ikvyN Awvxy hoey?’
pRymI s`jx*- DMn hY quhwfw ijgrw! AYfy ijgry vwly ho, qwhIN qW AYfy AYfy jPr jwly hn, nhIN qW hor iksy dI kI proKoN hY? A`j dI quhwfI mulwkwq ny bVw sWg vrqwieAw hY[ bVw hI drdnwk nzwrw sI[ myrw qW ihrdw ivMinHAw igAw[ AYsw koeI drSk nhIN sI ik Awp dy b`icAW dy sihmnwk inrwsqw Bry audryvyN ƒ dyK ky dRvI BUq nw hoieAw hovy[ myry qW GMitAW b`DI hMJU nhIN su`ky[ hux BI jd auh drdnwk smW Xwd AwauNdw hY, myry m`lo m`lI AWsU inkl jWdy hn[ mYN vI b`icAW vwlw hW, myry BI eyqny sohxy suMdrIly bwl hn, pr auh iek iCn BI myry ibnW jI nhIN skdy[ jd mYN ifaUtI vjw ky Gr jWdw hW qW mYƒ hwbV ky imldy hn[ lwf ipAwr nwl mYƒ icMmV jWdy hn[ ijMnw icr mYN aunHW ƒ lwf lorIAW nw dyvW, auh mYƒ C`fdy hI nhIN[ pl pl ipCoN lwf lvxIAW locdY hn[ ijnHW ny brsW b`DI Awpxy ipqw dw ipAwr lwf ilAw hI nhIN, ijnHW ny ipqw ny igAwrW igAwrW bwrW bwrW swl Awpxy lwf dulwirAW ƒ AwpxI nYxI dyiKAw hI nhIN; gLy nhIN lwieAw, bwrW virHAW ip`CoN BI A`KIAW q`k q`k ky TMfIAW nhIN kIqIAW Aqy CwqI sIql
* ieh pRymI s`jx AMimRqsr invwsI fwktr mnsuK sI jo ies vyly jylH ivc fwktr l`gw hoieAw sI[
jylH ic`TIAW
263
nhIN kIqI, Ku`lHIAW g`lW nhIN kIqIAW Aqy qoqlIAW imT bwqVIAW nhIN suxIAW[ aunHW dw hIAw DMn nhIN qW hor kI hY? myrw klyjw Ptdw jWdw hY, ivcoN inkldw hY, inkl inkl ky mUMh ƒ AwauNdw hY[ hy sUrbIr kOm dy sMq ispwhI dyS Bgq jI! qusIN s`c kr ky jwxo, eyh jylH jgmxI dwrogy Aqy supRMtMfMt, auh b`ucV Aqy bkr ksweI hn jo pihlW PoiqAW ƒ kt kt ky ibsml dw qmwSw dyKdy hn[ jwn ipCoN kFdy hn, pihlW Poqy vFdy hn[ ienHW dw AMqSkrn zulm kr kr ky pQrw igAw hY[ ienHW ivKy drd, rihm Aqy pIr prweI dw Aihsws hI nhIN irhw[ mYN ies GVI Awpxw klyjw PVI AwieAw hW[ qusIN mYƒ d`so ik kI mYN koeI quhwfw drd iksy qrHW vMf skdw hW? koeI sMdysw Kws hY qW mYƒ idE mYN bwhr huxy pujw skdw hW[
mYN- mYN quhwfI ies hmdrdI dw bVw hI mSkUr hW Aqy pRyr ky siqgurU ny ies loVvMdy smyN quswƒ myry pws phuMcwieAw BI AYn vyly isr hY, pr mYN Awp swrKy hmdrdI s`jx ƒ iksy Jmyly ivc pwauxoN iNJjkdw hW[
pRymI hmdrd- Awp hukm qW kro[ mYN jwn hUl ky BI Awp dw kMm krWgw[ mYN- pRymI hmdrd jI! cwr cuPyry qW ipktW pihry l`gy hoey suxIdy hn, Awp iks
i&kr nw kro, mYN ij`Qy BI hoxgy auQy phuMcUMgw Aqy ibjlw isMG bx ky phuMcUMgw[ eyh mYƒ pqw hI hY ik QwEN QweIN sVkW Aqy swry rwhW auqy pihry Dur iTkwixAW qweIN l`gy hn, pr mYN BI Bys bdl ky, rUpoS ho ky, sweIkl dI b`qI buJw ky sB dy koloN dI Curk dy ky lMG jwvWgw Aqy Awp dw sMdysw pujw ky AwvWgw, BwvyN mYƒ muVdy ƒ A`DI rwq hI ikauN nw ho jwvy[
pRymI hmdrd dI XukqI Aqy ihMmq sux vyK ky mYN insicMq ho ky aus ƒ ilK ky iqAwr kIqI hoeI pwqI PVw idqI[ aus ny lY ky kuMd goSy kIqI, Aqy h`Q imlw ky myrw h`Q Awpxy sIs qy r`K ky AsIsW mMgdw hoieAw Awpxy aupkwr morcy auqy qurdw l`gw[
jo pwqIAW mYN aus dy rwhIN G`lIAW auh Aqy hor jo kuC idnW ipCoN jylH A&srW rwhIN GlIAW, auh igRsq AwSrm dy pRym pWDIAw leI Apwr idlcspI jnk jylH zulmW dw BI hU-b-hU hulIAw auqwr ky d`sx vwlIAW sn[ mulwkwqW dI hkqlPI vwly zulm ƒ cu`kx leI Aqy swfy roh ƒ rMck TMfw krn leI swƒ jylH vwilAW ny ies qoN auprMq ic`TIAW dy QwauN lMmIAW lMmIAW ic`TIAW mn Bwauxy ivsQwr nwl ilKx dw h`k dy id`qw, bSrqy ik koeI g`l jylH dy ivru`D Aqy jylH dy zulm vwly slUk nSr krn vwlI nw ilKI jwvy, pr isr& iqMn mhIny ivc do vwrI ilKx dI pwbMdI lgw idqI[ pr AsIN cwhy qIh qIh sPy dIAW ic`TIAW ilK dyeIey auh zrw BI nw ijmHkx[ mulwkwq vwlw zulm kr ky zrw Xrky hoey sn.....Aqy Awpxy bwry zrw cMgI hvw bMnHxw cwhuMdy sn[ so auh ibnw dryg swfIAW vIh vIh qIh qIh pMinAW vwlIAW pwqIAW Byj idqw krn, pr ByijAw krn sYNsr krw ky[ pr sYNsr krn vwly BI AYsy huiSAwr ik aunHW ƒ sYNsr krnI hI nw Awvy[
jylH ic`TIAW
264
hukm qW ieh sI ik sYNsr fIpwrtmYNt vwly swrI ic`TI dw lPz blPz AMgryzI ivc qrzmW kr ky Byjx pr AYfIAW lMmIAW ic`TIAW dy qrzmyN krn dI qklIP auTwaux ƒ kaux gvwrw kry? Pyr pMjwbI zbwn dIAW gurmuKI A`KrW ivc ilKIAW hoeIAW, ienHW ic`TIAW ƒ koeI aus zbwndwnI dw mwhr hI iqnHW dw AslI Bwv smJ ky qrzmw kr skdw sI[ A`k Q`k ky sYNsr vwilAW ny ic`TI dw muKqsr Bwv hI AMgryzI ivc ilK Byjxw SurU kr idqw, pr ieh mno-mnI dw Bwv hI huMdw sI[ ies qoN Asl mqlb nhIN h`l huMdw sI ijs dw nqIjw eyh sI ik ienHW ic`TIAW ivc hI bhuq swrIAw SkwieqW ienHW hI jylH vwilAW dy iKlw& eynHW dy rwhIN hI jwx l`g peIAW, pr eys islisly ivc eyh Gwtw zrUr hoieAw ik keI keI hPqy eynHW ic`TIAW ƒ sYNsr krn vwly Awpxy pws hI d`bI r`Kdy rhy[ cyqvwnI p`qR Byjx qy msW aunHW sYNsr krn vwlI ifaUtI bjw ilAwauxI[ ies ibD sYNsr kIqIAW hoeIAW ic`TIAW muV ky jylH vwilAW dy pws AwauNdIAW[ jylH vwilAw ny ieauN pws hoeIAW smJIAW ic`TIAW ifptI kimSnr dy rwhIN swfy GrW ƒ pucwauxIAW[ EDroN GrW vwilAw ƒ BI hukm sI ik swfIAw ic`TIAw dy au~qr ilK ky fI.sI. dI mwrPq hI jylH vwilAW dI rwhIN swƒ ApVwaux[ Ajyhy Awey au~qrW ƒ jylH vwly Pyr Awpxy hudroN sYNsr krw ky hI swƒ idMdy[ bs pUry iqMn mhIny ies AwvwjweI Aqy sYNsrbwzI dy FkvMj ivc l`g jWdy sI[ tyFy ivMgy qrIky nwl EhI iqMn mhIinAW ipCoN hI swfw ic`TI ilKx dw h`k kwiem rih igAw[ AsIN keI vwr eyqrwz kIqw Aqy jylH ivzItrW AwPISIAlW Aqy nwn AwPISIAlW dohW pws SkwieqW BI kIqIAW ik G`t qoN G`t swfIAW auh pRweIvyt ic`TIAw jo AsIN AwpxIAW Gr vwlIAW ArDMgIAW ƒ ilKdy hW Eh qW iblkul sYNsr nhIN hoxIAW cwhIdIAW, pr kOx suxdw hY? AYvyN hUM hW kr jwieAw krn, pr krn kuC nw[ suK! jylH idhwVy k`ty gey Aqy gurU ny sohxy ktwey Aqy cVHdIAW klW ivc ktwey[ iksy dy dbYl ho ky nhIN k`ty[
jylH ivc nwjwiez b`cw pYdw hoxw iehnW dy bhuq A`iqAwcwrW auqy AsIN pVdw pwauNdy rhy[ AMq Awey qoN ieh
AiqAwcwr kdy kdweIN pRgt BI kr dyxy pYNdy rhy, ijhw ik iek vwrI jylH dy PImyl vwrf hwqy (kYdI znwnKwny) ivc iqMn cwr swl qoN kYd hoeI nOjvwn AOrq ƒ b`cw pYdw ho igAw, Aqy b`cw BI gorI nsl Aqy goirAW dy nkSy ingwr vwlw[ swrw jylH stw& BI qRwh qRwh kry, pr v`fy jylH A&srW dy noits ivc ilAwxoN sB koeI fry[ jylH dy dysI A&sr AMdroN AMdrI qW ir`Jdy rihMdy sI pr kihMdy iksy pws nhIN sI[ EVk aunHW ƒ swfI Et q`kxI peI Aqy swfy qweIN swrI vwrdwq aunHW jo hU-b-hU hoeI sI so pucw idqI[ jylH AMdr hoey ies AnrQ vwly ibrqWq sux ky AsIN qW suMn ho gey[ swfy fOly Prkx l`g pey[ EhnW idnW ivc mwstr moqw isMG jI kuC Arsy leI ies jylH ivc swfy kol Aw gey hoey sn jo swl ku Br swfy pws rhy[ aunHW BI kwPI qsIhy J`ly[ qy cMgy KVky dVky nwl rhy, auhnW qoN Blw ikvyN irhw jwvy? auh qW audoN hI jhwd krn ƒ iqAwr ho gey[
jylH ic`TIAW
265
msW msW AsIN rok ky rKy[ msW ieqnw mnwieAw ik pihlW vwjbI qOr qy supRMtMfMt dy noits ivc ies g`l ƒ ilAWdw jwvy[ cunWic supRMtMfMt smyq hor stw& dy jdoN rONd krdw swfy vl AwieAw qW AsIN aus ƒ vMgwirAw, ‘^brdwr ho jwE! qyrI jylH ivc ies pRkwr dy AiqAwcwr huMdy hn, AsIN nhIN shwr skdy, ikauNik swfy dys dIAW jylH kYd PwQIAW Ablw iesqrIAW auqy ieh zulm huMdy hn[’ EdoN qW swƒ supRMtMfMt ny ieh kih ky twl idqw ik eyh pqw lgw rih jwx vwlw tIaUmr (tumour) kys sI[ JUT dy pYr nhIN huMdy, AsIN Swied s`c hI mMn lYNdy ik ieh tIaUmr kys hI hoxw hY, pr qIjy cOQy idn Acwnk eyh g`l swry jylH ivc au~f geI ik auh nwjwiez pYdwieS vwlw lVkw jwnoN mwr idqw igAw, idn cVHdy ƒ PUk BI idqw igAw hY[ swƒ BI znwnKwny ivcoN muis muis rox dI ivlk ivlk vYx pwaux dI Awvwz Awvy[ swƒ p`kI qsdIk ho geI ik kwrw zrUr vriqAw hY[ AsIN roNd dy vkq ƒ aufIkIey[ swfy joS isiprty roh sMDUrVy ihridAw AMdir iek cVHy iek auqry[ eyqny ƒ supRMtMfMt qy stw& dw lwxw swhmxy AwauNdw idisAw[ ipCy ipCl supRMtMfMt qW iksy hor nwl g`lW krdw cilAw AwauNdw sI, aus dy mUhry mUhry jylHr qy ifptI supRMtMfMt hOlI hOlI Awps ivc dI g`lW krdy AwauNdy sn jo swfy vI kMnI pY geIAW:-
ƒ hI krVy ho ky puiCAw ik ‘d`so aus tIaUmr kys vwly nv jnmy b`cy ƒ rwqo rwqI pwr bulw idqw hY? Aqy eys pwp ƒ hux ieh kih ky hzm krnw cwhuMdy ho ik b`cw mW dI krvt hyTW Aw ky mr igAw? pSU BI Awpxy b`icAw ƒ sMBwl ky rKdy hn[ Aj qweIN kdy nhIN suixAw ik iksy gW BYNs ny Awpxy v`Cy k`ty ƒ Awpxy pwsy hyT lY ky mwr idqw hovy[ iek ienswn jwmy vwlI Awpxy nvyN jMmy bwl dI eyqnI surq sMBwl BI nw rKy ik b`cw aus dy pwsy hyT Aw ky mr jwey, ieh sB bnwvt hY[ kdoN qweIN eys pwp ƒ CupwEgy? swƒ bwhroN soAW Aw rhIAW hn ik AsIN AwpxI is`K kOm dy zor nwl A`j Blk Cu`tx vwly hW[ AsI bwhr jw ky quhwfI ^br lvWgy[ eyyh mwmlw byhw bI nw hoxw pweygw ik quhwfy auqy ^Un dw muk`dmw dwier kIqw jwvygw Aqy AglI drgwh ivc jo szwvW quhwƒ imlxgIAW, so v`KrIAw rhIAw, auh BI AvS BugqxIAW pYxgIAW[’
swrI aumr leI) dy bMDUey ho[ Cu`tx dIAW AwsW C`f idE[ ieh sB JUTIAW APvwhW hn[ jylH vwilAW nwl bxweI r`Ko qW aumr kYd sOKI ktI jwvygI, jy ivgwVogy ijvyN ik hux vrgI ivgwVnI ivgVn l`gy ho qW bhuq KuAwr ho ho jylH AMdr hI mrogy[
mwstr moqw isMG- KuAwr ho ho qW quhwfy vrgy pwpI zwlmW Aqy A`iqAwcwrIAW ny mrnw hY Aqy mr ky BI KuAwr huMdy rihxw hY Aqy AYQy BI quhwƒ ies pwp dw mzw cKw dyxw hY[ Blw jy ienHW dI aumr kYd hY qW myrI qW kwƒnn BI QoVI hI kYd hY[ A`vl qW AsIN swirAW ny CyqI hI Cu`t jwxw hY[ kI pqw hY ik ieh myry nwloN BI pihlW hI Cu`tx? pr hr sUrq myrw qW Jbdy hI Cutxw iek mus`lmw Amr hY[ jy AYQy swfI kuC pyS nw geI Aqy swfI iksy nw suxI qW bwhr jw ky quhwfI KUb gq bxwvWgy[ Kws kr ky quhwfy auqy ^Un dw muk`dmw dwier krwvWgw[ kI AYfw v`fw ^Un ivcy ivc pc jwvygw?
swfI, AsIN Awpy supRMtMfMt nwl is`J lvWgy[ eyh sux ky AweI.jI. cldw bixAw[ im: jtwr Agly idn nw jw sikAw ikauNik aus dw Brw jo kimSnr sI, aus dI
motr dy hwdsy nwl l`q k`tI geI qy jtwr aus dy ielwj leI iek mhInw hor rih igAw[ AYl.AYc. KW vwps jblpur cilAw igAw qy mhIny bwAd Pyr vwps Aw igAw[
jd im: jtwr mhInw Br leI hor TihirAw qW aus ƒ Acwnk tol Bwl krdy ƒ swfy KrVy qy hor ikqwbW iek bMd drwz ivcoN iml geIAW[ aus ny iek idn gSq kridAW hoieAW jylHr ƒ ikhw:
‘After al the books are found’ EVk ikqwbW iml geIAW[’ swƒ BI pqw lg igAw[ Pyr ijs idn jwx l`gw qW nvyN supRMtMfMt dy swhmxy mYƒ s`d ky ikhw, ‘rxDIr isMG! AwpxI ikqwbyN dyK lE qy nvyN supRMtMfMt ƒ AwiKAw, ‘ieh ikqwbW ienHW dI pMjwb dI bdlI vyly Xw irhwA hox vyly dyxIAW[’
jylH ic`TIAW
272
ies qrHW dy Axigxq zulm A`iqAwcwr krdw krwauNdw imstr An.AYs. jtwr qW eyQoN bdl ky j`blpur dobwry (habitual) kYdIAW dI jylH dw supRMtMfMt jw hoieAw[ AYQy AYl.AYc. KW Aw igAw, pr jWdw jWdw auh eyhƒ BI pUrw sbk pVHw igAw Aqy swfy ivruD krn vwlIAW g`lW d`s igAw[ eyh hwSIAw qW bVy zor nwl cVwH igAw ik swƒ kdy iek`Ty nw rihx id`qw jwvy[ Kws kr ky kih igAw ik swfIAW zbq kIqIAW pusqkW swƒ irhweI hox pr hI imlx pihlW kdy nw idqIAW jwx[
hor bhuq kuC idl dy gubwr k`F igAw[ Pyr eyh ieMglYNf jw ky AwieAw qy kpqwn qoN myjr bx igAw, pr dobwirAW dy jylH ivc bldI dy bUQy JoikAw igAw[ auQy srh`dI sUby dy lMmIAW lMmIAW kYdW vwly AwdI imAwdI dobwry kYdI bhuqy pTwx hI pTwx Bry pey sn, jo bhuqy nwgpur sYNtRl jylH ivc dI ho ky gey sn Aqy ies dIAW swrIAW hI krqUqW qy duStweIAW ƒ A`KIN dyK dyK ky gey sn[
iek pTwx ny bdlw lYxw eys dy jblpur jwx swr hI swirAW pwTwx dobwirAW ƒ ic`p cVH geI[ sB ny m`Q
leI ik nwgpur jylH ivc kIqIAW s^qIAW dw dwKU dwxw eyhƒ dyeIey[ Ajy auQy (j`blpur) jylH ivc gey ƒ mhInw BI nhIN sI hoieAw ik iek irSt puSt pTwx dobwry ny ies dw rgVw bMnH idqw[ jylH rONd (gSq) qy gey ƒ cu`k ky hyTW r`K ilAw Aqy bVI by-iezqI kIqI[ ies AprwD bdly aus pTwx kYdI ƒ bYNq qW l`g gey, pr eys ƒ eys dy AprwD dI szw BI h`Qo-h`QI hI iml geI Aqy bVI CyqI imlI[ j`blpuroN cwlwx Awey kYdIAW Aqy auQoN dy Awey ispwhIAW dI zbwnI AsIN AYsw suixAw ik jdoN aus pTwx kYdI koloN pu`iCAw igAw ik aus ny supRMtMfMt dI byhurmqI ikauN kIqI qW aus jvwb id`qw ik ‘iesny hmwry iek is`K BweI rxDIr isMG dyS Bgq kYdI dI jo qOhIn kIqI aus dw bdlw hm ny ilAw hY, mgr ABI bhuq qoVw (QoVw) ilAw hY[’ bYNq Kw ky BI auh bu`ky[
dUjy h&qy dUjy gol ivc iksy hor pTwx dobwry ny ies ƒ Pyr pCwV mwirAw Aqy pihly kYdI Brw dy bYNqW mwrn dw gumr BI k`F ilAw[ Pyr qW kucwly swihb dy BI kMn iF`ly ho gey, pr ivMg vl kwhƒ inkldy hn? qd pscwq pqw nhIN auhdy nwl hI kuC bIqI hoxI hY Aqy Agy c`l ky kI bIqxI hY[ pMj Cy isMG nwgpur jylH ivc ikRpwn kys qy nwBw AYjItySn sbMDI &OjW ivcoN BI kYd ho ky Awey hoey sn[ swfI Bu`K hVqwl dy idnW ivc eyh auQy hI sn[ eynHW lMgVy ƒ KVkwaux leI swƒ keI sunyhy Byjy, pr AsIN vrjdy rhy, Pyr BI iek isMG pTwx nwl rL ky dOV igAw jo ipCoN PiVAw igAw[ iehnW ivcoN BweI ieMdr isMG qy ipAwrw isMG do s`jxW dy nwm hI cyqy hn[ swfy nwl qW aus dIAW s^qIAW dw bIj boieAw hoieAw kdy su`ikAw hI nhIN[ EvyN ijvyN s^qIAW huMdIAW hvwauNdIAW rhIAW[ dUjw supRMtMfMt AwieAw sI, Eh iek do swl k`t ky bdl igAw[ Pyr iek dysI supRMtMfMt hor Aw igAw, pr bVw munis& imzwz qy swaU sI[ ijs dw pUrw nwm qW Xwd nhIN pr aus ƒ gupqw swihb krky pukwrdy sn[ aus dy AwauNidAW ƒ AsIN doeI
jylH ic`TIAW
273
A`fo A`f kIqy hoey sI Aqy A`f A`f AwktygnW (golW) ivc bMd koTIAW ivc bMd hoey rihMdy sI[ nvyN supRMtMfMt ny sohxw vrqwE swfy nwl kIqw Aqy koeI qklI& nhIN idqI[ jyhVIAW s^qIAW AsIN pihlW qoN shwr rhy sI Eh qW aus qoN ht nw skIAW pr nvIAW koeI nw hoxIAW pweIAW[ keIAW g`lW ivc subyhqw krn ƒ iqAwr ho jWdw sI, pr purwxw gorw jylHr aus dI dwl nhIN gLx idMdw sI, J`t pihly hukm Xwd krw idMdw sI[ aus dI eynI nykI ƒ hI AsIN bVI kr dy smJdy sI ik swfy duK iSkvy qW TMFy idl nwl sux lYNdw sI Aqy hmdrdI dw dm BI Br idMdw sI[ ies nvyN supRMtMfMt dI nyk-idlI dIAW iek do imswlW hI eyQy dyxIAW kwPI smJdw hW:
kysW dw r`Kxw ikauN zrUrI hY?* iek idn dw izkr hY ik kysW ƒ lwaux vwsqy CyvW (qyl) jylHr ny swƒ bVw hI
bdbUdwr ssq-mulw jyhw KrId ky ilAw idqw[ (cwrj bhumuly dw hI kr ilAw) mYN suMGx swr hI lYxoN ienkwr kr id`qw Aqy AwiKAw ik ‘cMgw ilAw ky dovy, eys ƒ vwps kr dyvo[’ mYN Kwr swbUn ml ky kysI ieSnwn kr cu`kw sI[ kys hry kr ky CyvW lw ky kMGw krnw sI[ kMGw kIqy ibnW prSwdw nhIN Ckxw sI[ ieh swrIAW g`lW mYN jwxwie idqIAW sn[ gol A&sr, jylHr, swry isvwey nvyN supRMtMfMt dy eys Byd dy jwxU sn[ svyr dw kysI ieSnwn kIqw hoieAw dupihrw ho igAw, dupihr Fl ky lOFw vylw ho igAw, iksy ny CyvW mMgvw ky dyx dw gumyh hI nw kIqw[ AYvyN lwry lweI jwx, ilAw ky koeI nw dyvy[ dohW fMgW dy kVwky k`txy pey[ dUjy idn AYqvwr sI, aus idn jylHr ifautI qy hI nw AwieAw[ supRMtMfMt qW AYqvwr ƒ Aksr auN\ hI nhIN AwieAw krdy[ qIjy idn rONd (gSq) supRMtMfMt dI dUjy Awktygn (gol) dI sI[ aus idn auh auDrlI hI pRyt lYx ivc r`uJw irhw, myrI iksy ny bwq hI nw pu`CI[ ies CyvyN vwly mwmly ƒ mwmUlI jyhI g`l smJ ky iksy ny BI nvW Aqy cMgw CyvW nw mMgvw ky idqw[ supRMtMfMt ivcwry ƒ ies g`l dw pqw qk BI nw hoieAw[ cOQy idn jd supRMtMfMt dI swfy vl gSq AweI qW Coty A&srW ny jylHr nwl iml ky sgoN myrI pySI kr idqI ik mYN chuM idnW qoN Bu`K hVqwl dw morcw lwieAw hoieAw hY[ ivcwrw supRMtMfMt sxy Awpxy Amly dy myry pws AwieAw Aqy AwauNidAw hI auh ies ibD mYƒ AwKx l`gw:
mYN- jnwb mYN sMqwp iksy auqy kuC nhIN cwiVHAw Aqy nw hI mYN jwx b`uJ ky Awp ƒ prySwn krn leI Bu`K hVqwl kIqI hY[ eyh qW suqy suBwv hI AYsw ho igAw hY[ mYN cOQy kysI ieSnwn Kwr swbx nwl kIqw sI, pr mYƒ CyvW (qyl) kysW ƒ lwaux leI nhIN imilAw[ jy mYƒ pihlW pqw huMdw ik qyl nhIN imlxw qW mYN Kwr nwl kysIN ieSnwn hI
* im: gupqw supRMtMfMt nwl ivcwr
jylH ic`TIAW
274
nw krdw[ Kwr nwl kysIN ieSnwn krn krky kys KuSk Aqy r`uKy ho jWdy hn Aqy aulJ BI jWdy hn[ ijMnw icr qyl nw lweIey kMGw nhIN kr skIdw[ qyl lw ky hI kys kMGy nwl vwhy jw skdy hn, AYvyN nhIN vwhy jw skdy[ CyvW (qyl) lwaux nwl kysW ƒ qrwvq Aw jWdI hY, qrwvq Awey kysW ƒ kMGy nwl vwhux nwl kys AYvyN AjweIN tu`t ky Burdy nhIN[ AsW (is`KW) ƒ kMGw hr roz donoN vkq krn dw qwkIdI hukm (strict religious order) hY Aqy ibnW kMGw kIqy prSwdw Ckx dI BI s^q mumwinAq hY[ so mYN qW Dwrimk hukm dI qwmIl krdy hoieAW hI prSwdw nhIN CikAw[ koeI protYst vjoN Awp dy hukmW qoN AwkI ho ky AYsw nhIN kIqw[
eyh sux ky auh nyk inhwd supRMtMfMt Awpxy swry Amly nwl bVw hI nwrwz hoieAw ik aus ƒ ikauN nw ieqlwh CyqI idqI geI Aqy hukm idqw ik POrn A`CI iksm dw qyl mMgw ky idqw jwvy[ so qyl A`Dy GMty dy AMdr AMdr hI Aw igAw[ supRMtMfMt Kud Awpxy h`QIN lY ky AwieAw[ bVI hI Srw&q nwl qyl dI SIsI dy ky ieauN AwKx l`gw:-
‘muAw& krnw! Awp ƒ nwh`k eynI qklI& hoeI hY[ eyh BI myrI ZYr hwzrI dy kwrn hoeI hY[ swƒ Awp dy Dwrimk jzbwq (religious sentiments) dw bVw hI Aihsws hoxw cwhIdw hY, pr A&sos hY ik AYqkIN ieh aulMGxw ho geI hY[ myry vkq ivc Pyr Aijhw nhIN hovygw[
mYN- Awp dw bVw DMnvwd hY, Asl g`l ieh hY ik jylH ivc kI qy bwhr kI, swry srkwrI mihkimAW AMdr Prz S`nwsI Aqy eImwndwrI au~f geI hY[ Awm srkwrI krmcwrI suAwrQ psMdI Aqy munwPw pRsqI ƒ hI mu`K rKdy hn[ jylH dw stor muh`eIAw krn vwly ssqI qoN ssqI cIz ilAwauNdy hn Aqy mihMgy qoN mihMgw mu`l srkwrI fIpwrtmYNt qoN vsUl krdy hn[ Kws kr ky jylH vwilAW ivc qW koeI p`uCdw hI nw hoieAw[ ZrIb kYdIAW ny qW koeI Skwieq hI nw krnI hoeI, jy krn BI qW suxdw koeI nhIN[ swƒ jylHW ivc rih ky bVy bVy ql^ qzrby ho cu`ky hn[ QoVHIAW QoVHIAW g`lW ivc hI ikrsW k`Fdy hn[ ies jylH ivc isr& A`T is`K kYdI hI swry pulItIkl Aqy ie^lwkI rL iml ky msW hI hoxgy[ aunHW vwsqy mhIny ivc msW iek boql nwrIAl dy qyl dI ^rc huMdI hovygI[ pr ieh lok ies ivc BI AwpxI ikrs k`Fdy hn Aqy r`dI qoN r`dI qyl ilAwauNdy hn qy vDIAw qoN vDIAw qyl dw mu`l lwauNdy hn[ ieauN quhwfI srkwr ƒ lu`tdy hn Aqy ivcwry kYdIAW dw gLw Gu`tdy hn[
supRMtMfMt swrIAW g`lW suxI jWdw sI Aqy jylH krmcwrIAW dIAW swrIAW KunwmIAW ƒ BI qslIm krI jWdw sI[ swQ swQ hI ienHW KwmIAW ƒ dUr krn dy pRXqn ivc A`gy ƒ l`gx dw Brosw BI aus ny idvwieAw[ pr ieh g`lW suxdy krdy hI aus ny Xkq lKq svwl hor CyV idqw qy pRSn kIqw- ‘kI kysW dw isr qy rKxw zrUrI hY?’
ƒ gL G`ut ky mwr dyvy qW kI auh ^UnI nhIN? quhwfy pihly khy Anuswr qW auh ^UnI nhIN khwvygw ikauNik gL Gu`t ky mwrn nwl ^Un BI nhIN inkldw qy mOq BI ho jWdI hY[ lPzI bihs ivc pYxw PzUl hY, pr eyh g`l qusIN sw& mMnogy ik A`j k`lH dy mwrn dy nvIx qrIky Aqy ipCly BI keI qrIky AYsy hn ik pRwxI dy pRwx h`q kridAW ^Un dw
jylH ic`TIAW
276
iek qubkw BI nhIN fulHdw[ jy ^UnI AYsy qrIky nwl pRwx h`q krn qW kI Aijhy ^UnI kwql nhI? jwbr nhIN? A`iqAwcwrI, zwlm nhIN? qW qusIN hor kI AwKogy?
supRM:- pr jI! muAw& krnw, k`itAw hoieAw sIs qW muV ky Pyr nhIN juVdw, nw hI surjIq huMdw hY, mirAw hoieAw Pyr jIauNdw nhIN[ k`ty hoey kys qW Pyr hry ho jWdy hn[ eys kr ky sIs k`tx Aqy kys k`tx ivc bhuq &rk hY, jYsw ik kys k`tx Aqy sIs k`tx dy zurm ivc vI bVw &rk hY[
mYN- kI qusIN Awvwgvn dy msly ƒ mMndy ho? supRM:- hW, mYN mMndw hW[ mYN- quhwfw sIs dy kitAW BI mrdw kuC nhIN[ Awqmw qW muV muV Pyr jnm lY lYNdw
hY[ qW qy jyhVy jwnW ƒ mwrdy hn auh mwrdy kuC nhIN, kyvl jIvW dI curwsI ktdy hn, Awvwgvn dy islisly ƒ CyqI hI mukwauNdy hn qy aupkwr krdy hn pr mukdw Pyr BI nhIN[ auhnW qW mwirAW nhIN mrnw, Pyr Pyr jUn SgU&y augvdy hn[ jIv ƒ mwrnhwry dw Xqn ibrQw hY, aupkwr koeI nhIN, nw hI koeI gux hY[ eysy qrHW muV muV ky kys k`txhwirAW dw gux aupkwr kuC nhIN, k`ty hoey kys muV muV ky Pyr augvdy hn, ijvyN pRwn h`q kIqw hoieAw pRwxI muV muV ky Pyr jnm lYNdw hY[ hW eyqnw &rk zrUr hY ik jIvn Awqmw kdy iksy jUn ivc kdy iksy jUn ivc muV muV jnm lYNdw hY, pr jIv h`iqAw krn hwry ƒ dIhdw nhIN[ kty hoey kys muV muV ky EvyN sIs auqy augvdy hn Aqy augvdy hI rihMdy hn[ ktx ktwaux hwrw mUrK ho ky kysW ƒ k`tdw hY Aqy inq nvyN idn aus dy mUMh auqy cpyV l`gdI hY[ kty hoey kys Pyr augv KloNdy hn[ dohW dw Xqn ibrQw Aqy inrI mUrKqw vwlw is`D huMdw hY[ ijs pRkwr jIv-Awqmw dI jIvn klw AMS prmwqmw dI jg jIvn SkqI klw AMdr maujUd hY eysy pRkwr kysW dI jIvn klw AMS jIaUNdI jwgdI sIs Aqy srIr AMdr audoN qweIN maujUd rihMdI hY jd qweIN ik srIr Aqy sIs dw nws nhIN huMdw[ sIs Aqy srIr auqy rom rom dw ausy kudrqI hwlq ivc kwiem rihxw prm zrUrI hY ijs ivc ik kwdr eISvr ny rom rom ƒ kwiem Aqy surjIq riKAw hoieAw hY[ srIr dy hryk ih`sy auqy kudrqI augvwau Anuswr au~gdy hoey rom QwauN QweIN suqy hI aus hwlq ivc kwiem KVoqy rih jWdy hn, jYsw ik kudrq ny aunHW ƒ riKAw hY[ sIs dy rom kudrqI nSvo-numw Anuswr auqnI hI lMbweI A^iqAwr krdy hn ijqnI ik kudrq ƒ mnzUr hY[ iek ^ws h`d auqy Aw ky kys Awp hI vDxy bMd ho jWdy hn[ aus kudrqI vDy vDwau qoN bnwvtI bnwau sIgwr duAwrw Arwsqw pYrwsqw kr ky kysW ƒ vDwauxw Gtwauxw, vDwauxhwry bMdy dI mhW mUrKqw hY Aqy kwƒny kudrq qoN ault c`lx vwlI g`l hY[ iesqrIAW dy mUMh auqy kudrqI qOr qy kys Xw rom augdy hI nhIN[ jy koeI augvwauxw cwhy qW aus dw Xqn ibrQw hY[ so ies pRkwr iesqRIAW dy mUMh auqy kudrqoN ault kys rom augwauxw jhwlq hY, eysy prkwr iesqRI mrd dy sIs auqy kudrqI augvwau Anuswr augvy Aqy augv KVoqy kysW ƒ ktwauxw Xw vDwauxw Gtwauxw BI jhwlq hY[ mrd dy muK-cyhirAW auqy kwdr dI kudrq ny dwVHIAW idqIAW, augvweIAW, pr sMswr dy PYSnpRsq AwdmI in`qy nvyN sUrj dwVHw munvw munvw ky qIvIAW bxnw cwhuMdy hn,
jylH ic`TIAW
277
pr kudrq aunHW ƒ bxn nhIN idMdI[ auh dwVHIAW ƒ c`tm krwauNdy hn pr kudrq aunHW dy mUMh auqy cpyV mwrdI hY[ dUhrIAW cpyVW in`q sihMdy hn[ iek qW ausqry dw paulw Aqy dUjy kudrq dw cpVwaulw (cpyV) zor zor inqw pRiq aunHW dy mUMh auqy pYNidAW BI aunHW ƒ soJI nhIN AwauNdI[ ijQy kwƒny kudrq dI hmsrI krnhwirAW mrdW ny dwVHI mUMh mu`CW munw ky qRImqW (qImIAW) nw bx skx v`loN mUMh dI KwDI hY, auQy hux kwƒny kudrq qoN KudsrI Aqy srkSI krnhwrIAW qRImqW ny mrdW dI rIso rIsI isr munIAW bx ky prly drjy dI SrimMdgI Aqy inrl`jqw shyVI hY, pr K`itAw dohW ny k`K nhIN[ svwl qW sgoN ieh hoxw cwhIdw sI ik eISvr dI id`qI dwq Amwnq kysW ƒ ikauN ktwieAw jWdw hY Aqy ikauN nhIN sIs qy Xw kudrqI hwlq ivc kwiem r`iKAw jWdw? sgoN ault pult svwl kwƒny kudrq dI muKwlPq dy hI kIqy jWdy hn[
Asl g`l ieh hY ik kwƒny kudrq dI muKlwPq krnhwirAW dI bhuqwq (mYjoirtI) hY[ bhuiqAW dw isr mUMh munwauxw Aqy sdIAW qoN mnwauNdy Awaux dI Byfw-cwl ny ies Byf cwl ƒ hI kudrqI kwƒn grdwn CifAw hY Aqy Asl kudrqI kwƒn Anuswrqw vwly vys ƒ ZYr kyswDwrI jwx ilAw[ vjHw eyh hY ik kwdr dy kudrqI kwƒn Anuswr c`lx hwry bhuq ivrly qy QoVy hn[ is`K kOm qoN Cut srb mhwn kOmW dy l`KW kroVW mn`uKW ivcoN koeI iek A`D jy iksy skyS KwlseI swbq sUrq vwly bMdy ƒ vyK lYNdw hY qW aus ƒ AwpxI ibgVI hoeI isr muMnI Skl dy ibgVpx dw qW Aihsws bwkI nhIN irhw huMdw, ivl`KxI sUrq mUrqI vwly ƒ vyK ky AcMBw huMdw hY qy ies qrHW dy svwl huMdy hn ik- ‘kI kys r`Kxy zrUrI hn?’ ausƒ ieh AigAwnqw pqw nhIN ikauN ho geI huMdI hY ik kys BI swfy srIr dw AYn eyho ijhw hI zrUrI AMg nhIN jyhw ik h`f, mws Awidk[ ijqny BI swry srIr dy muswm hn auqnI hI romwvlI hY[ kudrqI kwƒn dy mMnxhwry ^wls bMdy ƒ ies romwvlI dw iek rom dw Kydn krnw BI ieqnw hI gunwh hY ijqnw ik ielm iq`b dy jwnx vwilAW srIr dy iek muswm ƒ bMd kr dyx vwlw zurm hY[ eyh bVw lMbw eyfI ivsQwrqw vwlw svwl Awp ny CyiVAw hY ijs au~pr pusqkW dy pusqkW Aqy rswilAW dy rswly ilKy jw skdy hn[ ieqnw vyhl nw Awp ƒ hY qy nw mYƒ hI eyqnI Pursq hY ik KolH ky pRspr ies ivSy auqy ivcwr kr skIey[ ieho ijhIAW hu`jqW vwly ivqMfwvwd Aksr AwrIAw-smwjI hI auTwieAw krdy hn[ kI Awp ƒ BI AwrIAw smwj dw pwh qW nhIN ligAw hoieAw?
supRM:- (h`s ky) nhIN, mYN eyqnw k`tV AwrIAw smwjI qW nhIN ik ivqMfwvwdI hI hovW[ cwhy myrI rucI kuC ku AwrIAw smwj v`l hI hY, pr A`j jo svwl mYN Awp dy A`gy kIqw hY, suqy hI kIqw hY[ iksy ivqMfwvwd ƒ mu`K rK ky bihs kwrn nhIN kIqw, KojI bxw ky kIqw hY[ cwhy Awp ny kuJ krVy pd vrqy hn, pr mYƒ Awp dIAW dlIlW dI lVI bhuq psMd AweI hY[ myrI bhuq swrI sMsw-inivrqI ho geI hY[ Awp ƒ cwhIdw hY ik jylHoN bwhr inkl ky iek vDIAw pYmwny qy kysW dI PlwsPI auqy pusqk ilK ky hryk zbwn ivc swrI dunIAW auqy pRcwr kro krwau[ Awp dI Byfw cwl vwlI g`l myry bVI idl l`gI hY[ swfy ijMny BI purwqn irSI, munI, Avqwr, pYgMbr hoey hn sB kyswDwrI hI hoey hn[
jylH ic`TIAW
278
mhWBwrq dy smyN qweIN ieh sbUq p`ky qOr qy imldy hn ik swfy purwqn C`qrI, bRwhmx, pySvw swry hI kyswDwrI ho guzry hn[ pqw nhIN, ieh kys muMfn dI Byf cwl rsm kdoN ku qoN swfy Bwrq vrS ivKy prc`lq ho peI hY[ mhWBwrq dy mhW Xu`D smyN dIAW imswlW ihMdU Drm dIAw purwqn pusqkW ivc maujUd hn ik kysW dw muMfn aus smyN mhW inMdnI rwj fMn smiJAw jWdw sI[ isrI ikRSn jI ny rukmnI dy BweI rukmn XoDy ƒ jdoN rukmnI dI isPwrS dy ADIn ho ky isr k`tx dI szw dyxoN dr-guzr krky aus dy kys k`tx dI szw im`QI qW rukmn ny bVI drdnwk pukwr AwpxI BYx rukmnI Agy kIqI ik, ‘hy rukmnI qUM myrI BYx nhIN, myrI vYrx hYN, ikauNik qYN myrI mOq dI szw muAw& krw ky kys k`tx dI szw mnzUr krvweI hY[ jIaUNdy jIau, myry kys k`ty jwx mOq dI szw nwloN BI hzwr drjw mhW iBAwnk Aqy duKdweI hY[’ Awp dy iKAwl sohxy hn[ Awp s`cmu`c q`q AsUlW vwly isMG ho[ A`j qweIN myrI iksy is`K ny AijhI inSw nhIN kIqI sI[ dlIl dw iek ikxkw mwqr hI swfy vrgy KojI muqlwSIAW ƒ kwPI hY[ A`Cw vkq bhuq ho igAw hY kdy Pyr shI, nmsqy[
mYN- siq sRI Akwl! dgw dy c`ly, Pyr qW Pyr hI hY[ roz eyh Pyr DrI peI hY? so s`cmu`c hI eyh ‘Pyr’ aus nwl goSt krn dI kdy nw AweI[ pr eyh supRMtMfMt bVw
hI nyk inhwd bMdw dyiKAw[
supRMtMfMt dw pRym iek idn mYN AwpxI koTI ivc jMgly nwl ligAw AMqr iDAwn hoieAw KVw sI ik
suqy hI rONd auqy eyho supRMtMfMt Awpxy Amly smyq Aw igAw Aqy myry lwgy Aw KVoqw[ KVwk sux ky myrIAW KVoqy dIAW A`KW au~GVIAW[ myrIAW A`KW vl qk ky kihx l`gw ik ‘qyrIAW A`KW bVIAW su`jIAW hoeIAW, lwlo lwl hoeIAW peIAW hn, kI rwq ƒ nINd nhIN pYNdI?
mYN- sgoN cMgI g`l hY[ hux qweIN swrI aumr su`iqAW hI ivhw geI hY[ siqgurU ny jwgy krwaux dI eyh Apwr bKiSS kIqI ik nrm grm gudYly Cufw ky jylH koTIAW dy s`QR sONpwey hn Aqy nwgW dI purI dy invws ivc m`Cr fMg fsW dI nyAmq id`qI hY jo gUhVI nINd qoN swvDwn r`K ky Bjn bMdgI ivc q`qpr rihx leI rwq jwgy krwauNdy hn, nhIN qW ieh mn sdw AwlsIAw auGlWdw hI rihMdw[
auprokq g`l sux ky aus imrdl ihrdy supRMtMfMt ny iek haukw jyhw BirAw Aqy cupky jyhy ihstrI itkt auqy kuC ilK ky itkt Awpxy swQ hI lY ilAw[ dUjy idn AwQx smyN bVI sohxI lMmI cOVI mCihrI (m`Cr dwnI) myry vwsqy Aw geI jo jylH dw cI& hYf vwrfr Aqy Awktygn Aw&Isr myrI koTI ivc Awp luAw ky (qwx ky) gey[ mYN jwqw ik siqgur ny hux Pyr idn Pyry hn[ qxI hoeI mCihrI ivc bYT ky Awsx jmw ley[ gurU krqwr dI Sukr guzwrI ivc Bjn auicAwx dUx svwey rsW ivc vDyry qoN vDyry AnMd iKiVAw[ eyh nhIN jwqw ik m`CrW qoN Awrwm ho igAw qW ieh Awrwm AwlsI inMdrw ’c
jylH ic`TIAW
279
sOx leI imilAw hY, sgoN Awrwm ilv lInqw ƒ hor lt pING hox leI ieh Awrwm imilAw jwqw[ Agy qW m`Cr fMg ibrqI ƒ aucwt krdy sn; kyvl saux qoN hI nhIN vrjdy sn, sgoN ilvqwr ivc iekwgr ibrqI BI nhIN hox idMdy sn[ hux iekwgr ibrq hox dI inAwmq imlI qW aus dI AXog (kuQwauN) vrqoN krnI hY? nhIN, sgoN ‘r`b ny id`qIAw gwjwrW ivcy rMbw rK[’ eyh mCihrI qW Afol smwDIAw leI imlI hY, ies dI Xog vrqoN kr[ Agy qW auGwVy bYiTAW ƒ bwhroN koeI vyK skdw sI, hux gupq bYTkW nsIb ho geIAW[ mCihrI AMdr bYTy ƒ mYƒ qW bwhr sB kuC id`sy pr AMdr bYTw mYN bwhroN iksy ƒ nw id`sW[ Ailpq guPw mih qwVI l`gx vwly Awsx KUb jMmy Aqy inqw pRiq jMmdy rihx, so jMmdy rhy[ idn cVHy Awp hI Aw ky mCihrI lwh ky r`K jwieAw krn[ eyh mCihrI hux nwgpur jylH C`fx qweIN hr rwq lgdI hI rhI[ nwgpur dw m`Cr bVw hI APwqI mShUr hY[ Cy s`q swl eyhnW m`CrW dy fMg Ajyhy shy ik sih sih ky swrw srIr m`Cr prUP hI bx igAw[ nwgpur dy m`CrW dy fMgW dy ieMjYkSnW hoey vy hux swrI aumr dw subyhqw hoieAw ivAw hY ikauNik pMjwb dy m`CrW dy fMg hux mYƒ poNhdy hI nhIN[ A`Cw jI! auh idn BI guzr gey qy bVy sohxy guzr gey[
iek pwdrI nwl idlcsp mulwkwq* hux nwgpur dy hor Anyk vwrdwqI ibAwn C`f ky hor iksy ibrqWq auqy AwauNdy hW
KulH geIAW[ auGVIAW A`KIAW dw Jwiq qW iksy pwsy pvy nw, qRbk auTy sujwgUAVy ƒ jgwvn hwrw BI qRbk auiTAw Aqy qRbk ky AwKx l`gw, ‘excuse me, (myry auqy iKmw krnI) mYN mzbUr ho ky hlUixAw hY, pMdrW imMt qoN AiDk ho gey hn ik bwhr dyKo sYl Xwrf koTI dy vyhVy dy bUhy qy swfy vlwieqoN Awey v`fy pwdrI swihb, hor A&srW smyq KVy hn[ quhwƒ Kws qOr qy imlx Awey hn[’
mYN- bUhy bwhr KVoiqAW mulwkwqIAW vl Jwk ky AwiKAw ik ‘AMdr Aw jwE, bwhr ikauN KVoqy ho?’
pwdrI swihb boly- ‘A`Cy qo ho?’ mYN- AMdr hI Aw ky pu`Co, dUroN KVy kI puCdy ho? pr AMdrly BIVy jyhy vyhVy ivc kVkdI Du`p pYNdI sI, Eh bwhr kMDW dI CwvyN KVoqy
sn[ kVkdI D`up ivc AMdr Aw ky KVox dw aunHW dw hIAw nw pvy[ supRMtMfMt ny eyh AOkV smJ ky myry jMgly dw ijMdrw KulHvw idqw Aqy mYƒ AMdroN bwhr vwr aunHW CwvyN KVoiqAW pws lY gey[ aunHW pws jwx swr mYN h`s ivg`s ky AwiKAw, ‘qusIN qW iCn mwqr Xw kuJ imMtW leI vyhVy dy AMdr vVnoN sMkocdy ho, AsIN virHAW b`DI hI guzrwn kIqI hY[’ pwdrI swihb myry cyhry vl dyK ky Pyr aunHW sBnW ivzItrW qy supRMtMfMt vl muKwqb ho ky ieauN AMgryzI ivc AwKx l`gy, ‘cyhrw qW ies dw bVw ivg`sxw cmkxw (fragrant flourishing) hY[ bQyry pulItIkl kYdI hux qweIN mYN if`Ty hn, pr eyh Kws AnUTVw idRSX hY[’ Pyr myry vl muKwqb ho ky AwKx l`gy- ‘^Ub KuS ho! bhuq qkVy ho?’
mYN- siqgurU dI ikRpw hY[ ies vk&y ivc supRMtMfMt ny pwdrI swihb ƒ suJwieAw ik ‘eyh AMgryzI BI jwxdw
hY’, pr mYN ivcoN hI bol auiTAw ik ‘mYN AwpxI bolI ivc hI g`lbwq krn ƒ ivSySqw idMdw hW[’ ies pr aunHW gOh kIqw Xw nw kIqw pr qd pscwq auh A`D pc`DI GrV bolI hI boldy rhy[ kdy AMgryzI, kdy ihMdI, kdy rLI imlI, pr mYN qW nrol AwpxI bolI ivc hI auqr idMdw irhw[ Pyr ies ibD pwdrI swihb ny pRSn krny ArMBy:-
pw: sw:- ies koTI ivc ikqny icr qoN rihMdy ho? mYN- lgBg nwgpur jylH invws dy swry vrHy hI eyQy eysy koTI ivc hI guzwry hn[ kI
ho igAw jy vrHw Cy mhIny iksy bwrk ivc iek`lVy duk`lVy ny k`ty hox[ pw: sw:- ies jylH ivc AwieAW ikqny brs ho gey? mYN- myrw ihstrI itkt hI vyK lvo[ ihstrI itkt jylHr (gory) ny pwdrI swihb dy pyS kIqw qW itkt qoN nwgpur jylH
AYfimSn AYNtrI dyK ky pwdrI swihb hMgUry, ‘hUM! 1922 dy AKIr ivc ies jylH ivKy Awey, qkrIbn AwT swl ho gey[’ Pyr mYƒ muKwqb ho ky pRSnx lgy:
jylH vwilAW ny pwdrI swihb dw nw tlx vwlw idRVH ierwdw dyK ky isr& ieqnw hI mMinAw ik rwq ƒ qW iksy sUrq ivc BI AYsw nhIN ho skdw[ hW, qzrby vjoN iek A`D GMty leI Awp idn dy smyN bMd rih ky dyK skdy ho[
pw: sw:- A`Cw eyvyN hI shI[ G`t qoN G`t qIn GMty zrUr AMdr bMd ho kr hm dyKygw[ jylH vwly bVy Gbrwey, iek dUjy dy mUMh vl q`kx[ mYN boilAw- ‘GbrwauNdy ikauN ho?
dyK qW lYx idE[ pwdrI swihb qoN qW iek GMtw BI nhIN k`t hoxw, msW AMdr A`Dw GMtw BI nhIN k`txgy[ quhwfw kI ^rc huMdw hY, eynHW ƒ qzrbw kr lYx dyvo[’
pw: sw:- hW, zrUr! zrUr!! qzrbw krky dyKygw[
pwdrI dw koTI bMd ho ky dyKxw qy kihxw- ‘qumwrw gurU hr dm qumwry swQ rihqw hY[’
g`l kI pwdrI swihb iqAwr ho gey[ mYN h`s ky AwiKAw, ‘suAwd qW qwhIEN AwauNdw jy Awp kYdIAW vwlw vys Dwr ky hI AMdr vVdy pr eyqnw eynHW (jylH A&srW) ny krn nhIN dyxw[’ J`t hI &Yslw ho igAw ik myry lwgy hI qIjI koTI ivc pwdrI swihb bMd ho ky iqMn GMty rihxgy[ pwdrI swihb bMd hox leI koTI ivc vVn hI l`gy sn ik mYN iek g`l aunHW dy kMn ivc AwKI ik ‘koTI dy AMdr vwr iek lohy dI qwr kMD ivcdI bwhrvwr ƒ inklvIN ltkvIN idsdI hY, aus dy bwhrly isry ƒ GMtI bMnHI hoeI hY[ jdoN Awp jI dw jIA aukqw jwvy jW koeI qklI& prqIq kro qW qusIN lohy dI qwr ƒ iK`cxw qy aus dy C`fx pr GMtI KVk peygI Aqy sYl blwk dw ieMcwrj ispwhI J`t Awp pws hwzr ho jwvygw[’ pwdrI swihb ny myrI ieh g`l sux ky myrw DMnvwd kIqw Aqy Awp koTI ivc jw bMd hoey Aqy mYN BI koTI ivc bMd jw hoieAw[ ijMdry lwky swry jylH A&sr, ispwhI pihrydwr dUr ht gey Aqy jylH A&sr ^ws krky gol dy d&qr (Awktygn Awi&s) ivc jw bYTy[ GMty dy AMdr AMdr hI pwdrI swihb ny AwpxI koTI dI GMtI dbw db KVkwauxI AwrMB idqI, ijs qrHW A`g l`gI qoN Alwrm GMtI KVkdI huMdI hY[ gol ieMncwrj A&sr dOV ky AwieAw[ AMdroN pwdrI swihb vI zoro zor CyqI CyqI AwvwzW mwrn ik- ‘jldI hm ko bwhr inkwlo, jldI kro, hmwrw jwn inklqw hY[’ jylH A&sr ny ijMdrw KolH ky J`t hI pwdrI swihb ƒ bwhr kiFAw[ pwdrI swihb fOr BOr hoieAw ivAw, bwhr Aw ky Aqy bwhr dI hvw lY ky kuC swh ivc swh AwieAw qW AwKx l`gw:- ‘inkwlo aus gurU ky is`K ko koTI sy bwhr, hmwry pws lwE[’
mYƒ qurMq AMdroN bwhr k`F ky aus dy pws lY gey[ myry kol jwx swr myry moFy qy QwpIAW dy dy aus ny ieauN AwKxw SurU kIqw, vwho dwh muV muV AwKI jwvy:
‘vYl, gurU ky is`K! qumwrw gurU nwnk s`cmu`c quhwfy swQ rihqw hY[ qumwry pws rihqw hY[ hmwrw eIsw XsUh msIh hmwry swQ ies qrHw nhIN rihqw, jYsy qumwrw gurU nwnk qumwry swQ hr dm rihqw hY[ s`cmu`c qumwrw gurU prq`K qumwry sMg sdw hI swQ rihqw hY[ zrw iPr pVHnw aus Sbd ko, jo pihly gwieAw Qw[’
jylH ic`TIAW
285
dws ny KuSIAW ivc Aw ky hor BI cVHdI klw dy AnUTy Awqm rMg ivc ausy gur Sbd dw Alwpn kIqw, gj gj lwlIAW cVH geIAW[ sux ky pwdrI swihb kihx l`gy ik ‘hux eys Sbd dI hkIkq dw pqw l`gw[ s`cmu`c qyry idl dIAW fUMGweIAW ivc qyry rom rom ivc, qyry AMqr Awqmy dy qihKwinAW ivc qyrw gurU sdw fyrw lweI rKdw hY[ qYƒ iek`l ikvyN prqIq hovy? mYN prq`K Azmw ky dyK ilAw hY ik eynHW koTIAW dIAW hor qklI&W qW lWBy rhIAW, sB qoN v`fI qklI& iek`l dI hY[ mYƒ hor qklI& qW koeI nhIN hoeI ijMnI ik iek`l dI[ dm-b-dm eyho mihsUs hoieAw ik mYƒ iek`l hI KweI jWdI hY[ DMn hYN gurU idAw is`Kw! ijs ny swlW b`DI kwl koTVI AMdr iek`ilAw guzwry[ nhIN, nhIN, mYN Pyr Bu`l krdw hW, qUM iek`lw kdy nhIN irhw, pr guzwrI qW Awpxy Awqm bl dy Awsry guzwrI[ qYƒ qyry gurU dI jwgq joq sdw hwzr nwzr id`sI[ qyrw gurU qyry nwl sdw g`lW krdw irhw hoaU Aqy qUM Awpxy gurU dIAW hr dm drs JwkIAW, bwqn bwqIAW ivc mgn rihMdw hovyNgw[ qwhIEN qW Gbrwht qyry nyVy nhIN AweI, nw hI iek`l dy kuV`l qyry srIr ƒ hI pey[ mYƒ qW iek`l ny hI v`F v`F ky Kw ilAw[ vwh! DMn is`Kw qUM qy qyrw gurU BI DMn hY qy qUM BI DMn[’
ieauN kihMdw kihMdw lwE lSkr ƒ nwl lY ky clw igAw[ jylH gyt qy jw ky jylH dI lwg bu`k mMgvweI Aqy aus lwg bu`k au~qy do iqMn sPy Bry qy bhuq kuC iliKAw[ iliKAw vyKx vwly hmdrdW ny mYƒ mUMh zbwnI Aw ky d`isAw ik jylH zulm dw Kwkw cMgw iKicAw hY[ Kws krky myry nwl ho rhy jylH zulmW ƒ by-imswl zulm d`isAw hY[ AMq ivc myryy h`k ivc sPwrS BI kIqI hY[ dws dy iek do hmdrdW ny Brosw BI dvwieAw sI ik pwdrI swihb dI aus ilKq dw auqwrw BI gupqo gupqI mYƒ auqwr ky ilAw idqw jwaU pr eyh Avsr h`Q nw hI l`gw[
jylH lwg buk ivc AwpxI rwie cVHwie ky pwdrI horIN is`Dy gvrnr sI.pI. ƒ nw imly[ ^br nhIN auQy zbwnI kI kuC s&wrS kIqI pr EdUM qIjy idn hI jylH krmcwrIAW ƒ hukm Aw igAw Aqy aunHW ny cwlI kYdIAW dy invws vwlI KulHI hvwdwr bYrk swrI myry vwsqy KwlI krw idqI, ijs ivc jylH dy nlky l`gy hoey sn, hvw KulHI pYNdI sI, AMdry tihlx jogw QwauN hI kw&I sI, ivcy myry vwsqy mCihrI qwxI geI[ mYƒ qMg qwrIk koTI ivcoN k`F ky aus bwrk ivc lY gey[ jylH krmcwrIAW ny eyh BI AwiKAw ik qyry nwl dw swQI (Bwv vIr krqwr isMG) BI CyqI hI qyry swQ eysy bwrk ivc lY AWdw jwvygw[ pr auh CyqI vwlI swieq Awaux nw pweI ik mhIny dy AMdr AMdr hI pMjwb gvrnmYnt v`loN myry pMjwb Byjy jwx dI qwr Aw geI[ qwr Awaux swr mYƒ vDweIAW Awx imlIAW qy myry pMjwb ƒ moVy pYx dIAW qrIAW GVIAW swieqW b`J geIAW[ jylHr qy supRMtMfMt ny Aw ky mYƒ AwiKAw ik ‘eyh cwly nhIN eyh qW irhweIAW dy mswly hn[ bs, pMjwb jwx swr irhweIAW ho jwxIAW hn[ AsIN quhwƒ iek do ispwhI nwl dy ky bgYr hQkVIAW dy pMjwb ƒ qornw hY[’
mYN auhnW pwsoN eyh mMg mMgI ik ‘myry vIr ipAwry swQI BweI krqwr isMG ƒ hux qW myry pws lY Awvo qW ik kuC icr iek`Ty rih leIey[’ supRMtMfMt ny qW iekrwr kr ilAw,
jylH ic`TIAW
286
pr jylHr nw mMinAw, kihx l`gw ik ‘jy cwly nw huMdy qW AsIN zrUr iek`Ty kr idMdy[’ aus ƒ pwlw mwry ik ikqy BweI krqwr isMG auqy kIqy gupq zulmW dI iviQAw bwhr nw lY jwvy[ pr supRMtMfMt ny eyqnI iezwzq Pyr BI dy idqI ik cwlwxw hox qoN iek do idn pihlW iek idn Br eyh doeI iek`Ty bwrk ivc zrUr rKy jwx[ so iek idn vwsqy swƒ iek`iTAW kr hI idqw[ do iqMn swlW ipCoN ivCVy hoey msW hI imly, Awpo AwpxIAW isrI bIqIAW khIAW, suxIAW[ drd idlW dy Polxy Poly, Gu`t Gu`t ipAwr kIqy, idlW dI rwz mihrmI GuMfIAW KolHIAW[ auh idn bsyrw krky rYs smyN Pyr judw ho gey[ ieky idvs dy myl dw cmqkwr swfy ivjogW dy Bwr lwh igAw[ ieauN Aqy ie`q ib`D b`J gey iqAwry nwgpur jylH qoN ivdw hox dy[
zbq kIqIAW sB pusqkW qy ilKqI KrVy BI vwps kr idqy[ jylH ivc bMd hox dI qRIk smyN dIAW jwmw qlwSI dIAW sB cIzW Ssqr, bsqr, c`kr, mwlw, kVy, ikRpwn Awdk sB vwps kr idqIAW[ iek gwqry dI AxmulI ikRpwn nw imlI, ^bry ikQy guMm ho geI[ zumyNvwr jylH klrk ny bQyrI tolI, pr aus dw pqw nw hI l`gw[ EVk jylHr ny inmoJwxw ho ky AwiKAw, ik ‘ikRpwn dI kImq d`so kI hY? so nkd qwr idqI jwvy[’ mYN AwiKAw, ‘ies dI kImq Awp qoN Adw kIqI nhIN jw skdI[ ikRpwn dI koeI kImq pw hI nhIN skdw, nw hI ies dI koeI kImq hY Aqy nw hI qusIN qwrn dI smr`Qw rKdy ho[’ auh qW jo kImq mYN d`sdw qwrn ƒ iqAwr sI, pr AsIN qwr qrweI qoN kI K`txw kmwauxw sI[
jylH ic`TIAW
287
24
jylH ic`TIAW
288
nwgpur qoN lwhOr ƒ
nwgpur dw stySn pl dI pl ivc lwhOr ƒ iqAwry b`J gey[ eyqnI iv`Q BI nw imlI ik Awpxy cwly
pwaux dI ^br bwhr Byj skW[ myry Aqy pRymI Bw: mnSw isMG Awid pMjwbI lweIn pRym ngrI dy vwsI smUh pRymI jnW dw eyh auqSwh sI ik dws dI bMd-^wlsI AYQoN (nwgpuroN) hI hovy Aqy mn BwauNdy AwnMd hulwsI pRym iblws qy pRym imlwp pRspr kr krw pUrn ^wlseI jwho jlwl Aqy Swno SOkq syqI auqSwh Bry qory pMjwb ƒ kIqy jwx, pr aunHW ƒ qW cwilAW dI BI suMDk nw imlI[ nhIN qW auh Awpxy pRym vlvilAW dy gu`B guBwt eys smyN hI bQyry k`F lYNdy[ dws BI hsrq dI ingwh nwl qkyNdw motr kwr ivc l`idAw hoieAw qoV stySn auqy iljwieAw igAw[ rsqy ivc bQyrw dyiKAw ik koeI is`K Skl dw rwhI pWDI imly qW sMdysw pMjwbI lweIn ivKy pucw idqw jwvy pr nyq AYsI hoeI ik Dur stySn qweIN koeI Aijhw bMdw nw imilAw[ jy koeI kWgrsI pRymI BI iml jWdw qW BI mnorQIAW dw mnorQ is`D ho jwxy sI[ gurU krqwr ƒ mnzUr hI eyho sI ik eyQoN gupq cwly pYx[ iek g`l qW bVI cMgI hoeI ik jlUsbwzIAW dy AfMbr qoN bcy rhy nhIN qW DUm DumweI dI b&x b&weI vwlI lbyV Aw lgxI sI[ jo kuC hoieAw so hoieAw, qW BI myry vYrwgIAVy ipAwirAW dI drs JwkI dI qWG l`gI hI rhI ik ikvyN ryl g`fI dy qurn qoN pihlW KYr p`ly pY jwvy, iksy vI guris`K vIr dy drSn ho jwx[
eyhnW qurn ivjogI qWGW ivc nwl dy ispwhIAW ny g`fI ivc ibTwl hI idqw[ g`fI ivc bYT ky kyhVI qWG imt geI? pRIiq iprMmVI qy guris`K myl BuKMnVI Jwk FolVy cwkW dy cyhirAW dI hI tol ivc Awlw duAwlVw q`ky ik eyqny ƒ iqMn cwr vrdI k`sy sjIlVy is`K ispwhIAW dI pWq plytPwrm auqy swfy f`by v`l ƒ AwauNdI idsI[ auh suqy suBwv hI AwpxI rylvy puls ifaUtI auqy gSq krdy plytPwrm qy Aw-muhwry iPr rhy sn[ aunHW ƒ swn gumwn BI nhIN sI ik EhnW dw drs JwqIAW koeI FUMf FUMfwaU iksy ryl fbVy ivc bYTw Aws aufIxw JIxI bwix muqir muqir Jwk irhw hY[ Awpxy mqy ivc hI pRspr g`lW bwqW ivc ru`Jy hoey iek dUjy nwl hQ-kMGIAW pweI cihl pihl ivc tihl rhy sn[ jd swfy f`by dy AYn nyVy Aw gey qW dws ny g`j ky Pqh bulweI, jo aunHW ny sux pweI[ bVy prym nwl EhnW BI Pqh bulweI Aqy myry kol Aw KVoqy[ ipAwr Bry dsq-pMjy ley, mwnoN kdy dy mu`dqW dy vwk& Aqy mihrm rwz hn[ SklW sUrqW BwvyN AjnbI hn pr rUhW sIrqW qW gihgc rLIAW imlIAW hn[ dws dy nwl ispwhI dyK ky Aqy dws dI suxI suxweI kxso ƒ jwc ky auh qwV gey ik hovy nw hovy qW ieh nwgpur jylH dw EhI isqm rsIdw AsIr hY ijs dI Kwqr Aqy ijs dy aupr hoey zulmW dI Kwqr skdw hoie hoie swrw is`K pMQ lu`Cdw irhw hY, ijs leI pMjwbI lweIn dy pRymI jnW ny BI Axigxq pRIq-shMmVI cotW shIAW[
jylH ic`TIAW
289
pRspr A`KIAW do cwr hox pr hI pu`Cx l`gy- ‘BweI swihb jI, koeI syvw!’ dws ny pRym jodVI sihq Xwcnw kIqI, ‘ikvyN pMjwbI lweIn ivKy Awp ivcoN iek s`jx qurMq jw ky myry CYl bWkVy mnsw pUrq guris`K mIq s`jxW ƒ bulw ilAwvy[’ aunHW ivcoN iek s`jx qW qurMq hI myrI jodVI suxn swr ‘pMjwbI lweIn’ ƒ qur igAw[ bwkI dy s`jx plyt PwrmI pRwhuxwcwrI dI syvw-brdwrI ivc dws ihq ltw pING ho gey[ koeI br& leI AwauNdw hY, koeI l`sIAW bxweI AwauNdw hY Aqy koeI Plohwr Ckwauxw cwhuMdw hY[ dws ny sBnW dw DMnvwd kIqw Aqy XQw ru`cq Awpxy AkIdy AnukUl jo kuC lYxw sI so lY ilAw[ eyqny ivc hI EhnW dI Awqmw prm prsMn ho geI, pr EhnW ƒ eys g`l dw bVw hI ivsUrw ligAw ik pihlW pqw ikauN nw imilAw[ g`fI qurn ivc pMdrW imMt hI bwkI rihMdy sn[ pMjwbI lweIn stySn qoN KwsI dUr sI[ myry pMjwbI lweIn vwly s`jxW ivcoN koeI BI nw phuMc sikAw[ ryl ny sItI dy idqI[ inrwsqw Bry s`jl nyqR pUrq Aqy hsrq BrIAW drs qwGW qWGdy, q`kW q`kdy drSnW ƒ JUrdy Awpxy idl jwnI klyjy qy h`Q rK ky snyh sMdysnoN judw hoey hn[ “ndIAw vwh ivCuMinAw mylw sMjogI rwm]”* dy Bwv vwlI ird hsrqI Pqh judweIAW vwlI gjw idqI[ clo clI AtwrsI jMkSn qy jw phuMcy[
AtwrsI jMkSn pr AkwlI kOr isMG jI dw imlwp AtwrsI jMkSn auqy g`fI ny Fyr icr Kloxw sI[ auqr ky plytPwrm qy tihlx l`gy[
tihlidAW ƒ dyK ky iek Axif`Ty pRymI ny qrbUz Awx idqy[ eyfy v`fy qrbUz Aqy eyfy TMfy im`Ty Bu`KW iqRKW lwhux vwly qrbUz Agy kdy nhIN if`Ty sn[ ies pRIqVI BojnI Pl qrbUznI sugwq ƒ lWBy sMBwl ky dws Ajy plytPwrm qy AYDr auDr iPrdw lMmIAW idRSt aufwrIAW lwie hI irhw sI ik Acxcyq kI dyKdw hW ik iek mnmohnI mUriq Aqy cMd cyhrI sohxy sohxy su&Yd dwhVy Aqy AkwlI bwxy vwlI suMdr sUriq pRym-muj`smI mUriq ny Awx glv`kVI pweI[ eyDroN BI Gu`tvIN gihgc Gu`tvIN bwhuVI ivlwie gl-j`PVI pY geI[ pRym-iSkMjy k`sy gey, kOx iF`ly kry? pRspr snmuKI drs-Jwq dI prbl ipAws ny glP`VIAw Aw hI CufweIAW[ pRspr drSn kr kr gd gd ho gey[ r`j r`j drSn kIqy, Bu`K hI nw lhy[ Ajy qweIN bcn iblws kuC nhIN hoey, Pqh BI ^br nhIN pRspr muK aucwrvIN g`jI ik nhIN, Xwd nhIN ik kd g`j inklIN[ gljPVIEN rjkl (sMquSt) ho ky pihlw pRSn jo aus pRym mUrqI ny puiCAw so eyh sI- ‘BweI swihb jI! kI Awp ny dws ƒ pCwixAw?’ dws ny AwiKAw, ‘hW jI, Awp AkwlI kOr isMG swihb ho[’ myrI eyh pCwx sMdysnI sux ky auh bVy hI prsMn hoey Aqy bVy hYrwn hoey ik vIhW pMJIAW virHAW ipCoN blik Swied qIhW virHAW dI iv`Q ip`CoN J`t dy ky ikvyN pCwx ho geI[ jdoN pihlI vwr jylH Xwqrw qoN keI swl pihlW aunHW dy drSn hoey sn qW aunHW dy Ajy dwVHw auqrdw hI sI, bVw hI sudrIlw id`b-CbIlw dwVHw auqr irhw sI[ pqlI pqlI suArn vq kRWqI aunHW dI pRympqlI mUrqI sI[ auproN nwm dI lwlI dmgm kr rhI sI[ gUVH Awqm rMgW dy
* Awsw m: 1, 439
jylH ic`TIAW
290
nv suhwg vwlw rs-joq clUlw pRBwv pRym iBMnVy cyhry qy Cw irhw sI[ cwhy aunHW rMgW ivc zmwny dy auqwr cVHwau ny kuJ k`swpx Aqy lihl`sx jobn dgmg ivc il`s-lxw lrzw idqw sI, pr ichry dy nkSo ingwr, nuhwr, duD DoqVy dhwVy dy sÍyq hIirAW ivc BI Epry nhIN pRqIq huMdy sI[ bVy hI pRym qpwk nwl imly, ijs dI C`b vrnx nhIN ho skdI[ solW swlW ipCoN gurmuK hMsly isMGW dI fwr ivcoN ivCV ky Aqy pRym ipAwr qoN vWJy jw ky A`j eyh muV pihlw idn sI ik Esy pRym ipAwr dI in`G hwsl hoeI[
AkwlI kOr isMG jI iek v`Kry ieMtr klws dy f`by ivc s&r kr rhy sn[ swfw BI bugcw borIAw Awpy hI cu`k ky Awpxy f`by ivc hI lY gey[ EnHW ny Awrwm nwl dws ƒ Awpxy f`by ivc bTwl ky Aqy dws dy lMby s&r dI qklIP ƒ ivcwr ky qy dws dI ibbyk ibrqoN aupMny sPrI kVwikAW ƒ inhwr ky Awpxy srb lohI gVvy nwl (jo EnHW dy sMg swQ hI sI) EnHW pihlW qW Kycl kr ky ibbyk dw jl ikqoN ilAWdw[ Pyr Awpxy pRym bugcy ivcoN EnHW ny pRym ibbyk bxqrI s`qU k`Fy[ TMfy Twr jl ivc s`qU imlw ky jdoN EnHW ny pRm pRym ipAwr nwl dws ƒ Ckwey qW dws dIAW ipClIAW (ipCly s&r dIAW) sB Bu`KW qyhW imt geIAW[ ieq ibD myrIAW fMJW imtwie ky Pyr aunHW gd gd ho ky bcn iblws kIqy ik dws inhwl inhwl ho igAw[ pMQ dI qrdI qrdI ho guzrI iviQAw dI kQw khwxI BI EnHW suxweI[ iek lVI PVI, isry cVHy qW dUjI CyV lYx[ id`lI qweIN EnHW myry nwl s&r kIqw[ rsqy ivc keI hor pRymI is`K s`jx rylvy fIpwrtmYNt dy BI imly, ijnHW ny dws dI Abol dr^wsq ƒ bu`J ky dws dy nwgpuroN lwhOr jylH dy cwilAW dI ^br dIAW qwrW BI Xog sbMDIAW ƒ dyx dIAW sDrW sDrweIAW[ isrmOr AkwlI isMG swihb AkwlI kOr isMG jI ny id`lI auqr ky dws dI ie`Cw Anuswr vIr nwhr isMG igAwnI jI ƒ Aqy AwpxI hu`b Anuswr hor hor pRymIAW Aqy pRvwr jnW ƒ dws dI lwhOr jylH bdlI dIAW ^brW qwrW rwhIN ByjIAW[ ieh EnHW bVw hI audwrqw BirAw aupkwr kIqw[
id`lI stySn auqy pu`jx swr AkwlI kOr isMG jI qW mYQoN judw ho gey, prMqU id`lI dy gurduAwrw rkwb gMj dI dIvwr swky dIAW purwqn XwdW sIny auqy Aw cVHIAW[ nwly sIs gMj dy s`jry swky* dIAW nv-suxIAW sWgW ihrdy auqy Awx svwr ho geIAW[ jo qwrW ByjIAW geIAW sn, auh ipMf nwrMgvwl qW (qwr Gr dUr hox kr ky) vyly isr nw puj skIAW, pr vIr nwhr isMG jI igAwnI ƒ AkwlI kOr isMG jI dI pTweI qwr CyqI vyly isr sRI AMimRqsr jI jw pu`jI[ AsW jylH pMDwaU ibrqI muswPrW dI ryl g`fI+ sRI AMimRqsr jI AwQxy Gus-mus hnyry hox smyN jw pu`jI[ AgwhW dyKIey qW myry icrW dy ivCuMny vIr igAwnI nwhr isMG jI dI isrkrdgI hyT dws dy Awaux dIAW KuSIAW Bry ihridAW ƒ sMBwldy hoey keI s`jx plytPwrm qy KVoqy hn[ vIr hrBjn isMG (igAwnI) Pu`lW dy hwrW dy AMbwr leI gRIv nIvIAW DOxW Plohwr srSwr krn leI iqAwr br iqAwr ho ky
* 6 meI 1930 ƒ golI clx dI durGtnw [ + ieh izkr 15 meI 1930 dw hY, iesy idn AkwlI kOr isMG dI qwr ig: nwhr isMG ƒ imlI qy Swm ƒ bMby AYkspRYs ivc BweI swihb Awey [
jylH ic`TIAW
291
AOhl rhy hn[ keI s`jx myry leI auky hI nvl nvyly sn[ g`fI KVox swr dws ƒ msW plytPwrm qy auqrn dw AiDkwr imilAw[ kwhlIAW pRIq rIqW Blw iks qoN QMmIAW jwx? hwv BwvI nzr inAwzI hIAVy au~Cl au~Cl pYx[ mihrm rwz hmdmW dIAW bysuDIAW, gl-j`PVIAW Awx peIAW[ ipAwrVy vIr pRIqmW ƒ G`ut G`ut ipAwr ipRMmW dIAW in`GW inhurwiekY bcn iblwsI cOksweIAW swvDwnqW krnIAW peIAW ikauNik vkq QoVw sI[ ies QoVy smyN ivc hI Ax-jwxU Ax-pCwxU Ax-ifTVy pRymIAW ipAwirAW dIAW jwx pCwxU imlwauxIAW igAwnI nwhr isMG jI ny mYNfy nwl sMKyp mwqr krweIAW[ ijMnw icr g`fI KVoqI rhI CyqI CyqI AYDrlI EDrlI zrUrI g`lbwq BI huMdI rhI[ igAwnI jI dIAW g`lW bhuq sn jo ik mu`kx ivc Aw hI nhIN skdIAW sn, qW qy auh lwhOr dw itkt lY ky dws dy nwl hI g`fI ivc svwr ho gey[ lwhOr qweIN KUb r`j pu`j ky g`lW hoeIAW pr mu`kIAW Pyr BI nw[ Blw keIAW virHAW dIAW g`lW iek GMty ivc ikvyN mu`kx? GMtw sOhrw imMtW ivc hI guzr igAw[
iek plkwry jyhy ivc lwhOr dw stySn Aw igAw[ igAwnI nwhr isMG jI qW auqr ky Awpxy iksy bIr bhwdrI* srdwr dy fyry jw ibrwjy[ swfw drd rM\wixAW dw fyry Eho jylH hvwlwq, nOl`Kw, pqw nhIN kur`Kw Twxw sI[ pihlW qW EQy rYx invws leI lY gey[ EnHW ny J`ilAw nw[ EQoN purwxI AnwrklI dy Qwxy ivc tWgy qy cVHw ky lY gey[ AgwhW Twxy vwly swry su`qy pey[ rwq KwsI guzr cu`kI sI, su`qy auxINdy hvwlwq ieMncwrj A&srW ƒ AixAweI ibpqw kuvyly Awx peI[ JMuijAw ky Eh A&sr (mYƒ auQy lY Awaux vwly) ispwhIAW ƒ boilAw, ‘kI stySn kol dy Twxy dI hvwlwq ivc ies kYdI ƒ jgHw nw l`BI?’ qW myrw ieMncwrj hOldwr boilAw, ‘EQy BI D`ky Kw AwieAw hW[ eys ƒ EQy BI iksy nw nhIN sMBwilAw[ ikauNik eyh bI. klws dw rwjsI kYdI hY, eys dI smweI eyQy hI ho skdI hY[ so lE, sMBwlo, bhuqIAW hu`jqW nw kro[ rwq Br Awrwm krwauxw hY, idn cVHy jylH dI sYr jw krwauxI hY[’ eyh sux ky Eh hvwlwqI dUq AOKw sOKw ho ky auiTAw Aqy hvwlwq dw iek spYSl kmrw jw KoilHAw[ aus ivc jw ky dyiKAw qW iek gorw hvwlwqI Srwb pIqI ipAw hY[ Srwb dI aus koloN fwf mwry[ kmry ivc n`k nw id`qw jwvy, mYƒ EQy GsoVn l`gy[ ^wlsw AwkI ho igAw[ sw& korw jvwb dy idqw ik ‘eys kmry ivc rihx leI jy qusIN sO ruipAw rwq k`tx dw mYƒ ienwm BI dyvo qW BI mYN eyQy nhIN rhWgw[ koeI eykWq kmrw sw& suQrw hovy qW rwq Br guzwrw ho skdw hY, nhIN qW eyQy bwhr KVy hI rwq guzrWgy[’ aus aUNG auNGlwauNdy dUq ny Pyr dUjIAW cwbIAW dw gu`Cw mMgw ky iek hor nvyklw kmrw KoilHAw jo bVw sw& suQrw Aqy Kwsw TMfw sI[ hunwl dI ru`q sI, grmI bVI pYNdI sI[ Jt ibjlI dw p`Kw lgw idqw igAw Aqy ibjlI dI roSnI ruSnweI geI[ mYN Awpxw ibsqrw ibCw ilAw[ pws hI pwxI dw pMp lgw hoieAw sI[ dUjI nukry t`tI dw swmwn BI muh`eIAw kIqw hoieAw[ auh qW kmrw KolH ky AwpxI QweIN jw pey, iksy ny bUhw BI bMdw nw kIqw[ dws AMdry iekWq vwsIAw invws mOj smOjx krn
* s: b: srdwr mihqwb isMG jI [
jylH ic`TIAW
292
l`gw[ dws ny AwpxI AwXU ivc eyh pihlI vwr ibjlI dy p`Ky dI mOj mwxI[ jylH Xwqrw qoN pihly qW eyh cIzW eIjwd hI nhIN sI hoeIAW, Kws kr jylHW ivc qW eynHW dw nwm inSwn BI nhIN sI[ dws ny p`kw Anumwn lwieAw ik hux qW eyh bMd KlwsI dy idn nyVy Awaux dIAW p`kIAW inSwnIAW hn[ KUb rwq Br Awrwm nwl su`qy[ svyr swr hI auQoN k`F ky dws ƒ tWgy qy svwr krw lwhOr sYNtRl jylH ivKy phuMcwieAw igAw[
Agy imstr copVw horIN supRMtMfMt sn[ ausdy kmry ivc hI is`Dw mYƒ pyS jw kIqw igAw[ supRMtMfMt ny myry clwnI kwgz Aqy myrw jylH ihstrI itkt vyK ky ikhw ik ‘qusIN bI-klws ivc rihxw hY ik Awpxy swQI BrwvW dy nwl hI rihxw hY, aunHW ƒ qW bI klws nhIN imlI[’ dws ny AwiKAw, ‘Awpxy BrwvW nwl hI rhWgw[ bI klws AsW kI krnI hY, AYvyN nwgpur jylH vwilAW ny myry itkt auqy ilK r`KI hY, mwxI AsW auQy BI nhIN[ myrI bI klws qW bs eyho hY ik bsqR eyho Xw eyho ijhy rKWgw, surmeI dsqwrw auprlw qy hyTlw bsMqI dsqwrw[ eyho qy eyho jyhy ^wlseI kCihry qy Ssqr bsqr[ prSwdw mYN Awp sjwvWgw BwvyN ru`Kw su`Kw hI imly Xw myry nwl dy myry swQI isMG Brw sjwauxgy[’ myrIAW eyh g`lW sux ky supRMtMfMt ny bVI burd bwrI vwlw vrqwrw myry nwl kIqw Aqy mYƒ siqkwr pUrbk Awpxy kol hI ibTw ilAw[
AMdroN swfy kys dy rwjsI kYdI BweI cUhV isMG jI ƒ bulwieAw[ pihlW aus dy nwl supRMtMfMt ny Al`g jw ky kuC gupq goeI g`lbwq kIqI Aqy Pyr EhnW dI myry nwl mulwkwq krweI[ BweI cUhV isMG jI ƒ mYƒ dyKx swr cwau cVH igAw, supRMtMfMt dy swhmxy j`PIAW pw ky imly[ A`j qweIN AsIN iek dUjy ƒ ies qoN pihlW kdy nhIN sI dyiKAw, ikauNik auh qW pihly swzS kys ivc kYd ho ky pihly jQy nwl kwly pwxIAW ivc hI rhy sn[ AsIN dUjy muk`dmy vwly swry hzwrI bwg cly gey sI[ AsIN hzwrI bwgoN mdrws sUby ivc jdoN bdly gey qdoN kwly pwxI vwly BI Esy sUby dIAW v`Ko v`K jylHW ivc ilAWdy gey sI[ so mdrws jylHW ivc vI eyhnW dw mylw nhIN hoieAw sI[ vIr cUhV isMG dw nwm qW dws ny keI vwr pihlW BI suixAw sI[ Kws kr ky ieh g`l auhnW dI bIr bhwdrI dI suxI jo ky myry ihrdy auqy au~krI peI sI ik auhnW ny iek vwrI mdrws hwqy dy iksy jylH ivc bYNqW l`gx dI szw Bugqx leI Awpxy swQI BweI juAwlw isMG jI dy QwauN nMgy ho ky Awpxy Awp ƒ A&srW dy pyS kIqw sI[ BweI cUhV isMG ny vI mYƒ pihlW kdy nhIN if`Tw sI, pr auh myry pu`j ky Ax-if`Ty pRymI bxy hoey sn[ auhnW dw ipAwr myry au~qy fu`lH fu`lH pYNdw sI[ dws ny Awpxw Aijhw Ax-if`Tw SYdweI koeI ivrlw hI dyKxw hY[ mYƒ dyK ky qW auh gd gd ho gey[ mUMhoN eyhI AwKI jwx: ‘DMn Bwg, DMn Bwg!! Aj DMn idhwVw hY ik Ax-if`Ty pRIqm ipAwirAW dy drs hoey[’
jylH ic`TIAW
293
BweI cUhV isMG* auqy jylH supRMtMfMt Aqy smUh jylH A&srW ƒ bVw hI eyqbwr sI[ auh rwjsI kYdIAW dI bYc vwly swry blwk dy muKqwr kwr ADm syvk bxy hoey sn[ supRMtMfMt ny swfI myl imlwauxI hoeI dyKx pscwq isrI BweI cUhV isMG jI ƒ ieSwrw kr idqw ik ies Awpxy BweI ƒ Awpxy nwl hI lY jwvo Aqy Awpxy blwk ivc hI Awpxy sMg rKo[ myrI bWh ivc bWh pw ky isrI BweI cUhV isMG jI supRMtMfMt dy d&qr ivcoN auTw ky dws ƒ Awpxy nwl AMdr vwr lY vVy[ nwly leI jWdy hn, nwly pRym iblws krI jWdy hn[ pMdrW swFy pMdrW swlw ipCoN swry ihMdusqwn dI prkrmw kr ky Aqy bhuq swry jylHW dI Xwqrw kr ky muV iGV ky Pyr ausy lwhOr jylH ivc Aw gey ijQoN ik kYdI ho ky pihlW c`ly sI[ jylH ivc dI leI jWdy BweI cUhV isMG jI EVk mYƒ ausy blwk ivc lY jw vVy ijQoN ik eyqny swl pihlW byVIAW lw ky AsIN mulqwn jylH ƒ qory sW[ auho puro pur kolo kolI koTIAW vwlw blwk, pr kYdI horUM horUM idsdy hn[ swry is`K kYdIAW dy isr aupr dsqwry sjwey hoey hn[ ikQy auh 1915-16 vwlw BYVw idRSX jdoN jwx smyN is`K ieKlwkI kYdIAW dy isr auqy bd-numw topIAW r`KIAW hoeIAW sn Aqy rUpoN bdrUp hoey cyhry bVy BYVy idsdy sn, ikQy hux dw suhwvxw idRSX ik dsqwr sjIly kCihry vwly is`K, kYdI hI nhIN pRqIq huuMdy[ A`gy qW mwnuKoN pSU bxwey hoey sn, hux gurU dsmyS dI bKSI vrdI pihrwivAW is`KI vys vwlIAW rUhW, s`cmu`c mwnu`K qoN dyvqy bxy hoey pRqIq huMdy sn[
AkwlI lihr dy pihly kYdI iek Awn ivc swry jylH ivc DuMm pY geI ik A`j auh 1914 vwly Asl ivc AkwlI
lihr dy pihly kYdI muV ies jylH ivc Awey hn, ijnHW dy cwlI idnW dy Bu`K hVqwlI kVwikAW dI bdOlq eyh dsqwry, kCihry, prny pMjwb Br dy jylHW dy swry is`K kYdIAW (kI rwjsI kI ie^lwkI) ƒ imly hn[ tolIAW bMnH ky Aw Aw ky dws ƒ vDweIAW dyx Aqy kih kih ky DMnvwd dy Sukrwny gjwaux ik ‘DMn ho Awp ijnHW is`KI rihq rihxIAW jylHW ivc BI r`K idKweIAW qy swƒ swirAW is`K jylH bMdIvwnW ƒ BI dsqwry kCihry Awid swry kkwr idlvwey[’
mYƒ lY jw ky iek KwlI koTI ivc ibTwilAw igAw[ jwx swr hI swfy swry swQIAW ƒ jdoN pqw l`gw qW Dwh ky mYƒ imlx Awey[ iksy koTI ivcoN BweI pwKr isMG jI F`ufIikAW vwly inkl Awey, iksy lwg Cwg dI koTIEN BweI hrnwm isMG jI kwlw sMGIey Awx audy hoey, ikDroN vIr ikRpw isMG jI hsUM hsUM krdy Aw rhy hn, ikqy v`loN koeI hmjolI Aw irhw hY; ikqy vloN koeI, swry Aw juVy[ ipAwr pINGW dIAW pIfIAW gl bwhVI juVMnIAW dy JUtx JUty[ h`s ivgs ky Aqy inhwl inhwl ho ho ky ivCVIAW rUhW imlIAW iglIAW Aqy GMitAW b`DI ipCly idnW dIAW ivjog khwxIAW pRspr khIAW suxIAW[ vIr hrnwm isMG
* BweI cUhV isMG ipMf lIlW ijlHw luiDAwxw, irhwA ho ky ipMf Aw ky 9 sqMbr 1933 ƒ clwxw kr gey [
jylH ic`TIAW
294
jI, vIr ikRpw isMG jI, vIr pwKr isMG jI ny srb lohI prSwdy sjwaux Ckwaux dI syvw pRym hu`bW sihq sWBI[ surmeI dsqwr Awidk muSklW vwly morcy BI &qh ho gey[ swry jylH ivc swfy vIrW dI hI kwr-guzwrI dI DuMm peI hoeI sI[ swry jylH ivc du`D vMfx dI ifaUtI BweI cUhV isMG dy spurd sI, Kws kr ky hspqwl dy bImwrW ƒ isrI BweI cUhV isMG jI Awpxy h`QIN Awpxy swhmxy hI duD ipAwldy sn[ bImwr BI eyhnW dy hQoN lY ky hI iqRpqwauNdy sn[ swfy jrmn vIr BweI vswvw isMG dw swry jylH dy lMgr dI kwr krdgI ivc Kws rsUK sI[ rwSn pwxI Awidk sB vsqU stor qoN ilAwauxI vIr hrnwm isMG, vIr ikrpw isMG Aqy pwKr isMG jI ƒ sONpI hoeI sI[ swry jylH A&srW dw Aqy jylH kYdIAW dw eyhnW auqy Kws eyqbwr sI[ jd qoN eyhnW swfy swQI pr-aupkwrI dyS Bgq is`K vIrW ny lMgr dw pRbMD h`Q ivc ilAw sI, EdoN dw mwnoN jylH kljugI dunIAw ivc siqjug vrq irhw sI, ikauNik ieh pihlW swry jylH kYdIAw ƒ vrqw ky ipCoN Awp audr pUrnw pUrbk Ahwr krdy sn[ vIr cUhV isMG jI qW AYQoN qweIN sMqoKI sn ik Eh AiDkwrI jnW ƒ swrw duD vrqw idMdy, Awp iek Gu`t BI AMgIkwr nw krdy, sgoN aunHW dw Awpxw du`D BI jo supRMtMfMt ny aunHW dy nwauN aunHW dy pIx leI lwieAw hoieAw sI auh BI loVvMd bImwrW ƒ dy idMdy[ AwpxI ishq dI rMck prvwh nw krnI[ pr-aupkwrI aupkwr kmw gey Aqy suicAwr is`KW vwly pUrxy pw gey[ ipCy aunHW dIAW nykIAW Xwd rih geIAW, jo gur drgwhy sdw AMikRq rihxgIAW[
kuC idnW ipCoN (Swied iek mhIny ipCoN hI) myry AMk suhylVy vIr isrI BweI krqwr isMG jI (nvyN cMd vwly) BI nwgpur jylH qoN bdl ky eyQy hI Aw gey[ Pyr qW maujW hI ho geIAW[ gurbwxI dy pwTW dy Pyr prvwh c`lx l`gy[ mnmrzI Anuswr dws dy snmuKVI koTI ivc hI auhnW dw invws ho igAw[ suKmnI swihb qy suKmnw swihb Awid bwxIAW dy rihrws smyN hr roz vwro vwrI iek sjx pwT kirAw kry Aqy swry blwk dIAW koTIAW AMdr vwly sB sjx suixAw krn[ Ardws pscwq AMdr koTIAW ivc bYTy ibTwey kIrqn hoieAw kry[ sny sny bwhroN hor is`K rwjsI kYdI nvIn siqAwgRih lihr dy BI swfy blwk ivc Awauxy SurU ho gey[ ipAwry vIr fwktr bsMq isMG* cw BI auQy hI mylw hoieAw[ pihlI vwr hI imly sn, pr imlx swr hI rL imL gey, imly kI Gul iml im`c ho gey[ mwno pUrblI ivCVI hoeI rUh imlI hY[ bVw ipAwr, ihqkwr, bVw hyl myl, idnW ivc hI eyh vIr ‘AwSw ieSt aupwsnw Kwn pwn pihrwx’ dw joVI sMjoVI bx igAw[ hux eyhnW dw muK jIvn prmwrQI pyRmw BgqI vwlw Drm jIvn hI ho igAw[
1930 dI isvl-nw-PurmwnI dy kYdI AnykW AkwlI vIr eysy blwk ivc Awx iek`Ty hoey[ Pyr qW siqsMg dI cihl-pihl hor BI vD geI[ idn Br sB bwr Ku`lHy rihMdy sn[ idny GMty do GMty Br sB is`K vIrW dw iek`T ho ky iksy ibrC dI CwvyN iek Kws ^wlseI dIvwn siqsMg juV jwieAw kry[ gurU nwnk cmqkwr Aqy klgIDr cmqkwr dy
* fw: bsMq isMG ijlHw isAwlkot dy rihx vwly sn[ Awp 1947 ivc bImwr ho ky kumwr h`tI BweI swihb pws hI clwxw kr gey [
jylH ic`TIAW
295
AnMd rihsI ieiqhwsW dI rs iblws kQw dw pRvwh c`l ipAw jo mhIinAW b`DI jwrI irhw[ Pyr qW rihrws qy kIrqn dIvwn BI bwhr hI sjxy SurU ho gey[ rihrws pscwq swrI sMgq v`loN inrbwx jotIAW kIrqn dy SbdW ivc hoieAw kry[ qkVy hnyry huMdy qweIN eyh AnMd bwhry hI b`iJAw rihxw[ swrI jylH bMd ho jwvy, sB qoN ipCoN swrw blwk bMd hovy[ siq sRI Akwl dy jYkwirAW dIAW DunIAW dI guMjwr suhwvxI swry jylH ivc Aqy jylHoN bwhr BI dUr dUr qweIN suixAw kry[ nvIn kYd hoey nOjuAwnW dI rucI bhuq swrI siqsMg pRmwrQ vl hI plt geI Aqy pRmwrQ dw jzbw dyS BgqW dy ihridAW AMdr BI Awx pRvyS hoieAw[ smUh rwjsI kYdIAW dI rujUA rZbq eysy pwsy hI hox l`g peI[ keIAW ƒ eyh g`l idRVH pRqIq ho geI ik s`cI dyS BgqI pRmwrQI Awqm jIvx bxy bwJoN Aw hI nhIN skdI[
jylH A&sr BI eys g`loN bVy KuS sn Aqy Sukr krdy sn ik KOrU pwaux vwilAW dw KOrU pYxw imt jwx l`gw hY[
jylH dw drogw ‘^wn swihb’ muhMmd Akbr ( ipMf PImy kI KweI, ijlHw PIrojpur dy rihxw vwlw sI) myry auqy bhuq hI KuS sI[ myrw pu`j ky siqkwr krdw sI[ cwhy jylH A&srI dy jIvn ny aus dI ibrqI BI kw&I h`d qk Awm kYdIAW dy h`k ivc mlyC hI bxw C`fI sI, pr myry nwl aus dw slUk bVw hI SrI&wnw sI[ AMqr gqI drAsl auh guris`KI dI &kIrwnw izMdgI dI kdr krn vwlw sI[ mYƒ keI vwr Aw Aw ky imlxw Aqy dws dy bcn auqy pihrw BI dyxw[ jy koeI g`l aus qoN rwjsI kYdIAW ny mnwauxI huMdI qW myry rwhIN suKYn hI auh mMn jWdw[ jd rwjsI kYdI koeI JgVw krn qW mYƒ hI Aw kihxw ik ienHW BweIAW ƒ smJwau ik smJ soc qy ivcwr Aqy SWqI nwl kMm krn[ ikauNik 1914-15 vwly myry b`uFy swQIAW dI g`lbwq BI swry rwjsI Aqy ieKlwkI kYdI mMn jWdy sI Aqy myry swQI ijnHW ƒ ik jylH kYdIAW Aqy Coty bwbUAW dw qW kihxw hI kI sI, supRMtMfMt qweIN bwby (bwbw jI) kih ky pukwrdy sn, myrI g`l ivMgI tyFI vI nhIN aultwauNdy sn[ ies kwrn BI jylH dw drogw myrI ie`zq krdw sI[ myrI mulwkwq BI aus ny bVy Kws AiDkwrW mlHwrW sihq krwauxI Aqy vwh lgdI Awpxy kmry ivc krwauxI[ vIr surjx isMG jI jdoN Bgq jsvMq isMG jI sihq myrI mulwkwq krn Awey qdoN BI drogy ny Awpxy kmry ivc hI mulwkwq Awpxy swhmxy krweI[ aus smyN swfI pRsprI bwq cIq dw pRBwv BI aus aupr Kwsw ipAw[
sYNtRl jylH lwhOr qoN irhw hoxw eys mulwkwq qoN pihlW Bw: suMdr isMG jI Gumwx, igAwnI nwhr isMG jI qy hor
sMbMDI BI mulwkwq kr cu`ky sn[ eyh BI pqw l`g cu`kw sI ik swfI qbdIlI nwgpur qoN lwhOr ƒ kyvl irhweI dy islisly ivc hI hoeI hY pr ies mulwkwq AMdr Bgq jsvMq isMG jI v`loN eyh KuS^brI suxweI geI Aqy Kws kr ky drogy dy swhmxy suxweI geI, ik myrI irhweI dy bwnHxU b`J rhy hn Aqy QoVy idnW ivc irhweIAW Awaux vwlIAW hn[
jylH ic`TIAW
296
mulwkwqIAW dy jwx ip`CoN drogy ny BI pRoVHqw kIqI ik myrI irhweI sMbMDI K`qo kqwbq ho rhI hY Aqy mYƒ aus ny ies g`l ƒ gupq r`Kx leI AwiKAw Aqy d`isAw ik QoVy idnW ivc hI irhweI lwzmI qOr qy ho jweygI Aqy hovygI BI ibnW Srq hI[ eyh g`l Bgq jsvMq isMG jI ny AwKI sI ik ibnW Srq irhweI dy Awrfr jwrI hox vwly hn[ ies qoN kuC idn pihlW Xw ip`CoN cMgI qrHW Xwd nhIN, sI.AweI.fI. dy supRMtMfMt srdwr bhwdr srdwr sMq isMG ny BI jo mulwkwq myry nwl supRMtMfMt dy kmry ivc kIqI, ies qoN BI ieh g`l pRgt hoeI ik irhweI ibnW Srq hovygI[ srdwr sMq isMG jI dI mulwkwq bVI hI KuSlihm Aqy idlcsp sI[ auh hU-b-hU myry Xwd nhIN rhI, nw hI aus mulwkwq ivc hoeI Aqy Xwd rhI guPqgU dw ivsQwr krnw hI auicq jwpdw hY[ eyqnw hI d`sxw kwPI hY ik supRMtMfMt sI.AweI.fI. v`loN pu`Cy pRSnW dy dws v`loN id`qy au~qrW dw pRBwv aus dI ibrqI auqy bhuq hI suKdweI ipAw[ dws dy brjusqw au~qrW dw Asr srdwr sMq isMG pr bhuq fUMGw hoieAw pRqIq hoieAw[ aus ny BI g`lbwq is`DI p`DrI kIqI, puils vwilAW vWg koeI vl Cl nhIN kIqw[
aus idn qoN pscwq supRMtMfMt jylH Aqy drogw doeI jxy dws dI hor BI dUx svweI ie`zq krn l`g pey[ drogw qW qkrIbn inqwpRiq hI dws dI KuS-KlvqI mulwkwq krn AwieAw kry[ jd vI AwieAw kry qW bhuqw eyho kihAw kry ik ‘mYƒ koeI i^dmq d`so Aqy zrUr d`so, AwpxI irhweI qoN pihlW pihlW hI d`so[ dws ny kih C`fxw kdy d`sWgw; jd vylw AwieAw d`s BI dyvWgw[ pr iek idn Es ny bhuq hI zor id`qw ik ‘zrUr koeI i^dmq myry lwiek d`so[’ dws ny AwiKAw, ‘lau d`sx l`gw hW, bcn idE ik pUrI krogy[’
drogw- jo kuC Aqy ijqnw BI myry A^iqAwr vwlw kMm hoieAw, aus bwry mYN Awp dI i^dmq bjw ilAwauxoN bwkI nhIN CfWgw[
dws- lE Pyr bcn ho gey, hux d`sx l`gw hW[ drogw- d`so! mYN jo AwiKAw hY, pUrw vwAdw hqulvswA (v`s l`gdy) jo kuC qusIN
khogy krWgw[ d`so ikhVI iKdmq hY? dws- Awp dy A^iqAwr vwlI hI syvw hY, auh ieh hY ik iek lVkw nOjvwn Bgq
isMG nwmy dI bVI hI qIbr ie`Cw myry nwl mulwkwq krn dI hY[ bs, myrI irhweI qoN pihlW pihlW qusIN aus dI myry nwl mulwkwq krw dyvo[*
drogw- hY qW bVI muSkl bwq, pr cUMik mYN Awp ƒ vwAdw dy cu`kw hW so Awp qs`lI rKo Aqy ausƒ BI qs`lI dy Byjo ik mulwkwq zrUr hovygI, quhwfy Cu`tx qoN Aqy ausdy PWsI
* swƒ drogy ƒ Bgq isMG dI mulwkwq leI ies vwsqy kihxw ipAw ikauNik Bgq isMG ny swƒ bwby cUhV isMG dy h`QIN sunyhw ByijAw sI ik mYN BweI swihb nwl mulwkwq krnI hY[ mYN auqr ivc kih ByijAw sI ik qyrI kysW vwlI pihlI qsvIr AsIN dyKI hoeI hY, AsIN Es Skl qoN ibnW kys-hIx Skl dy drSn krnw nhIN cwhuMdy[ eys pr auh eyh sux ky ro ipAw qy aus ny bwby cUhV isMG jI ƒ ikhw ik auh jo kuJ mYƒ kihxgy, mYN mMnWgw pr auh mYƒ imlx zrUr[ bwbw cUhV isMG jI dy muV swƒ d`sx pr swƒ aus dy imlx dw iKAwl hoieAw[
jylH ic`TIAW
297
cVHn qoN pihlW pihlW ho jwvygI[ ies ivc QoVI id`kq mYƒ eyh pyS AwvygI ik supRMtMfMt swihb ƒ bVI kTnqweI nwl mnwauxw pvygw[ ikauNik ijs idn Awp ies jylH ivc Awey sI, Esy idn hI Bgq isMG ny jylH supRMtMfMt swihb pws Awp dy nwl mulwkwq leI dr^wsq krn dI kwhlI kIqI[ supRMtMfMt swihb ny nWh kr idqI Aqy eyhnW l&zW ivc nWh kr idqI ik jylH dy hor iksy kYdI nwl ijs nwl cwho mulwkwq kr skdw hY, pr rxDIr isMG nwl ies dI mulwkwq dI mnzUrI nhIN id`qI jw skdI[
koeI AijhI g`l Awp qoN nhIN krvwauxw cwhuMdw ijs dw ik Awp dy h`k ivc koeI KuSgvwr nqIjw nw inkly[
drogw- AsIN keI qrHW nij`T skdy hW[ qusIN insicMq rho[ koeI nw koeI ibauNq zrUr bxw k`FWgw Aqy Awp dy nwl kIqw bcn ijvyN ikvyN BI hovy pUrw kr idKwvWgw[ qusIN DMn ho ik swfw jylH krmcwrIAW dw BI Blw hI locdy ho[
suK! AjyhI g`lbwq kr ky auh qW aus idn myry pwsoN clw igAw[ dws ny ausy idn hI Bgq isMG pws pYZwm pucw id`qw ik ‘mulwkwq zrUr krWgy Aqy gurU cwhy qW CyqI hI krWgy[ qs`lI r`Ko Aqy iqAwirAW ivc rho[’
jylH ic`TIAW
298
25
Bgq isMG nwl mulwkwq
jylH ic`TIAW
299
EVk iek idn Aw igAw* ik AwQx dy Cy bjy dy krIb myrI irhweI dy SwdIAwny jylH ivc v`j gey[ AsIN koTI ivc AMdr bYTy AnMd mwx rhy sW[ kI dyKdy hW ik keI dyS Bgq vIr vwho dwh B`jy cly Aw rhy hn[ sB qoN pihloN Aqy mUhry Aw ky vIr g`jn isMG (mwstr) ny Awx vDweIAw suxweIAW qy kihx l`gw- ‘BweI swihb! quhwfI irhweI dw prvwnw Aw igAw, clo, auTo iqAwr ho jwE[’ iek Awn ivc swry dyS Bgq Brw myry igrd Awx iek`Ty hoey, prvwnw pVH pVH mYƒ suxwaux Aqy gd gd ho jwx[ dws ƒ eyqnI irhweI dI KuSI nw Awvy ijqnw ik vIr krqwr isMG swrKy shodr vIrW dw ivjog ivCoVw ihrdy ƒ ibhbl kr kr jwvy[ mYN qW eyhnW duic`qIAW duruKIAW ivc PwQw suMn msuMn huMdw jwvW Aqy vIr jn myry duAwly ho ky myrI ivdwiegI dIAW pyRm imlauxIAW Aw imlIvx[ jylH dUq jylHoN bwhr inkwlx leI Aqy irhweI dI Awies ivc lY jwx leI qhU hoey KVoqy Aqy myrw pYr pu`tx ƒ jI nw kry[ jIau qW ipAwirAW dy ipAwr ivjog Aihsws ivc pYKiVAw ipAw[ EVk mYƒ lY dy ky sBs ny irhw ho jwx leI iqAwr kr hI id`qw[ ipAwirAW nwl ndIAW vwh ivCuMnIAW vwly ivjog dIAw glj`PVIAW pw pw ky sjl nyqRW ƒ lY ky ivdw hoieAw[ jylH sYNtr dy burj dy brwbr pu`jy qW AgwhW hsUM hsUM krdw drogw imilAw, jo ik myry v`l A`goN hI Aw irhw sI[ mYƒ dyKx swr irhweI dIAW vDweIAW id`qIAW[ mYN vDweIAW qW suxIAW AxsuxIAW hI kr idqIAW Aqy aus ƒ AwiKAw ik ‘hux quhwfy bcn dy pUrw krn dw vylw BI Aw igAw hY, so mOkw sMBwlo[’ h`s ky kihx l`gw ik, ‘Bgq isMG dI mulwkwq vwlwl mYN A`gy hI sB bMdobsq kr ilAw hY[ do GMty dI KulHI mulwkwq kro[’ mYN AwiKAw, ‘mnzUrI lY leI hY? kI supRMtMfMt swihb qoN pu`C ilAw hY?’
drogw- aus qoN mYN kI pu`Cxw sI, sgoN supRMtMfMt Awp mYƒ pu`Cx dI pyrSwnI ivc hYrwn hoieAw iPrdw sI[ jdoN quhwfI irhweI AweI qW supRRMtMfMt ny Awp mYƒ bulwieAw Aqy i&krmMd ho ky pu`iCAw ik koeI ibD bxwau ik irhweI cu`p cupwqy ho jwey[ bwhr irhweI dy aufIkvwnW dIAW ipktW l`gIAW rihMdIAW hn[ jylHoN inkldy hI kxso iPr geI, qW jlUsW dy Gmswx J`ly nhIN jwxy, bVI bdnwmI hovygI[ jylH krmcwrIAW ƒ BI gvrnmYNt dI hdwieq hY ik by^brI Aqy cup-cupwqI irhweI hovy[ qusIN keIAW idnW dy dyK rhy ho ik ikvyN bwhr irhweI kxosaUAW dIAW swrw swrw idn ipktW lgIAW rihMdIAW hn[ idn iCpy qweIN jylH dw bUhw m`lI r`Kdy hn[ so AYsI ibauNq bxwau ik by^bry hI rxDIr isMG ƒ jylHoN bwhr suK sihj syqI k`F dyeIey Aqy swfy nwm qy koeI hr& nw Awey[ mYƒ EdoN hI su`J peI Aqy sohxI su`JI Aqy mYN qwbV qoV hI vyly ƒ sMBwl ky auqr id`qw ik ‘swihb! Awp i&krmMd nw hovy[ mYN Awp ƒ sohxI qjvIz suJwauNdw hW, psMd Awvy qW hukm idE[ Awp ƒ Xwd hovygw ijs idn rxDIr isMG ies jylH ivc AwieAw sI, ausy idn hI Bgq isMG PWsI vwly ny Awp dy pws aus ƒ imlx leI dr^wsq kIqI sI, pr Awp ny mnzUr nhIN kIqI sI[ myry iKAwl ivc jy hux AsIN mulwkwq dI iejwzq dy dyeIey qW do GMty eyvyN hI guzr jwxgy Aqy eyqny ƒ ^wsw AMnHyrw ho jweygw[ A`T bjy dy
* 4 AkqUbr 1930
jylH ic`TIAW
300
krIb rxDIr isMG ƒ jylHoN bwhr tor idAWgy, iksy qweIN irhweI dw muSk qk nhIN inklygw[ ’ supRMtMfMt swihb ny myrI ieh qjvIz bVI psMd AweI Aqy bVI KuSI nwl iejwzq dy idqI ik Bgq isMG nwl iesdI mulwkwq krwE[ so qusIN hux jwau Bgq isMG nwl KulHI mulwkwq kro[ mYN quhwfy nwl iek kYdI vwrfr qor idMdw hW jo quswƒ aus pws lY jweygw[
eyh kih ky drogy ny iek kYdI vwrfr myry nwl kr idqw Aqy ausƒ hukm dy idqw ik Bgq isMG nwl iesdI KulHI mulwkwq krwau[ Bgq isMG dw aus vyly tihlx dw vkq sI[ mYƒ dUroN dyK ky hI myry v`l B`ijAw AwieAw[ mYN hwqy dy jMgly dy bwhr Kloqw irhw[ aus ny AMdr vwr AYn myry kol Aw ky bVy siqkwr nwl mYƒ nmskwr kIqI Aqy Juk Juk ky johwr kIqw[ mYN vI doie kr joV &qh bulweI[ kYdI vwrfr swƒ kol kol krky lWBy ho igAw[ AMdrly hwqy v`loN BI koeI ispwhI jW vwrfr swfy nyVy nw AwieAw[ AsIN doie pUry eykWq ivc pRspr Awhmo swhmxy hoey Kloqy sW[ Bgq isMG ibrhy-imlwp dI krxw ikrq`gnI KusI ivc au~Cl ky zwro kqwr hMJU bhw irhw hY[ AxifiTAW hI eyqny ipAwr siqkwr dI ibhblqw ivrlI vWJI hI if`TI suxI hY[ jwxoN mu`dqW dw hI jwxU pCwxU hY[ gd gd ho ky kihx l`gw- ‘A`j myrIAW KuSIAW dI h`d koeI nhIN rhI, myry idl ivc eyh qWG idn rwq rihMdI sI ik ikvyN Aqy kdoN Awp dy drSn nsIb hox, so Aj eyh BwgW BrI GVI hY ik myrIAW AwsW pUrIAW hoeIAW[ mYN Awp dw jIvn Aqy Awp dIAW jylH krVweIAW dIAW GwlW sux sux ky hI Awp dw prym-SYdweI ho igAw sI[ 1914-15 vwilAW dI dyS BgqI dI s`cI su`cI nzIr ny myry vrgy nwcIz purSW ƒ kOm BgqI dI hu`b leI auBwirAw hY[ jo jo GwlW Awp s`jxW ny GwlIAW hn, aus dy mukwbly ivc mYN ijhW dIAW krnIAW qW AYvyN qu`C mwqr hI hn[ myry ihrdy auqy Awp dy jIvn dw Asr ^ws KsUsIAq nwl Asr pzIr hoieAw hY[ Awp ƒ Swied munSI mMnw isMG ny d`isAw hI hoxw hY ik iek ieSiqAwk nwl mYN mhIinAW b`DI Awp ƒ Xwd krdw irhw hW[ mYN sw& khWgw ik myrI iK`c ny hI Awp ƒ iK`c ky ies jylH ivc muV solW swlW ipCoN lY AWdw hY[ jdoN dws ny Awp ƒ mulwkwq krn dw pihlw sMdysw ByijAw sI, aus sMdysy dy au~qr ivc jo Awpdw hukmnwmw kys dwVHI r`Kx dw pu`jw sI, so dws ihqoN icqoN kmwaux ƒ iqAwr hY[ Awp dy Agy bVw Srmswr BI hW Aqy inJ`k ho ky d`sx ƒ iqAwr hW ik mYN jo kuC kys dwVHy dI by-AdbI kr bYTw hW so mjbUrn kr bYTw hW[ syvw aupkwr ihq mYƒ myry swQIAW ny mzbUr kIqw sI ik ies v`f-rUpI dw vys plitAw jwey Aqy sMinAwsI swDU vwlw suAWg DwirAw jwey[ so mYN ies kusMg dy ADIn ho ky eyh by-AdbI kr bYTw hW, hux ijvyN Awp dw hukm hovy[’
mYN Bgq isMG dI ieh ADIngI Aqy SrmswrI vyK ky bVw hI KuS hoieAw Aqy aus dI sw& goeI dI ^UbI jWc ky BI bVw muA`sr hoieAw[ qd BI mYN hyT ilKIAW g`lW aus ƒ khy bwJoN nw rih sikAw:-
‘vIr Bgq isMG jI! Awp dy ipAwr qoN mYN bilhwr hW Aqy Awp dI dyS BgqI vwlI aupkwr siprt qoN BI bl bl jWdw hW[ pr vIr jI! aupkwr kmwvx leI quswfy
jylH ic`TIAW
301
slwhkwrW ny quhwƒ A`CI slwh nhIN idqI[ qusIN qnk mwqr qunkw hI Bwldy sI, bVI CyqI EhnW dI eys kuFMgI slwh dy ADIn ho gey[ ieh zmwnw ijs smyN ik qusIN auTy ho bVI jwgRq dw hY[ swrw dyS hI jwg irhw hY[ ies vyly qW Awp insMg Awpxy is`KI vys ivc hI jo cwhy so aupkwr kmw skdy sI[ Awp ƒ pqw hI hY ik swfy zmwny ivc 1914-15 vwly smyN swry ihMdusqwn ivc ivrlIAW vWJIAW rUhW hI jwgIAW sn[ Kws kr ky pMjwb ivc qW igxqI dy auNglW qy igxn jogy is`K hI sn, ijnHW ny ik dyS BgqI dw bIVw cu`ikAw Aqy aus vyly bwhr dysW kYnyfw, AmrIkw qoN Awey dyS BgqW dw pMjwb ivc b`cw b`cw mu^wil& bixAw iPrdw sI[ mYN Awp ƒ vMngI mwqr aus vkq dy Awpxy dyS Bgq BrwvW dw ieko imswl hI pys krdw hW[ BweI inDwn isMG jI* cu`Gy vwly iek bVy au~Gy dyS Bgq hn[ eyh bwhroN twpUAW ivcoN sYNkVy hI rUhW ƒ dyS kurbwnI ihq pryr ky ilAwey Aqy hzwrW rupey Awpxy pilEN ^rc kr ky nCwvr kr idqy[ Pyr koeI gu`Jy iCpy nhIN Awey, jhwzW ivc pRgt qOr pr Awey[ pr ihMdusqwn ivc AwauNidAW hI auhnW ƒ Pwhux dw jwl ivC igAw, pr auh qy aus dy keI drjn dyS Bgq swQI shI slwmq ihMdusqwn ivc pu`jx ivc kwmXwb hoey[ pkV jkV qoN au~ky hI ACoh rhy[ pMjwb ivc Aw g`jy[ jo jo kwrnwmy iehnW ny pMjwb Aw ky kr idKwey Awp aunHW qoN BlI pRkwr vwik& hI ho[ auhnW dy vwrMt inkly hoey sn[ hulIey Cpy hoey sn[ auhnW dI igR&qwrI dy ienwm muSiqhr ho cu`ky sn[ swry zmwny dI hvw aunHW dy ault sI, cwr cuPyry auhnW dI pkV DkV dI dOV B`j ho rhI sI[ aus dOV B`j ivc auh inrBY inDVk iPrdy rhy[ aunHIN idnIN dyS aupkwr dI Gwlxw dw dwromdwr dyS Bgq qbky ivc bhuq swrw BweI inDwn isMG jI dI hsqI aupr hI munhsr sI[ inrBYqw ivc qW vIr krqwr isMG srwBw BI AwpxI imswl Awp hI sI[ aus dy idl ivc iek idn eyh i^Awl AwieAw Aqy kusMg dy Asr kr ky AwieAw ikqy BweI inDwn isMG AjweIN PVy hI nw jwx, auhnW qoN dyS BgqW ny kMm bhuq lYxw hY so auhnW ƒ icrMkwl kwmXwb rKx leI rwjnIqI BwsxI kmzorI dy prwiex ho ky vIr krqwr isMG ny BweI inDwn isMG ny eyh slwh idqI ik ‘Awp Awpxy dwVHy ƒ vsmW lgw lau qW ik hulIey dy inSwn Zlq ho jwx Aqy koeI pCwx nw sky[’
BweI inDwn isMG ny bVI bIrqw nwl au~qr idqw ik ‘mYN mUMh kwlw kr ky qy cmkdy hIirAW auqy gohy dw prolw Pyr ky AwpxI bIrqw ƒ klMkq nhIN krnw cwhuMdw[ mYQoN jo kuC kMm lYxw hY eysy vys ivc lvo Aqy myry AMdr kwierqw m`q pYdw kro[’ aunHW ƒ bhuq igrwauxw cwihAw pr auh Awpxy inscy ivc Ac`l qy At`l rhy[ eys s`jx ny qIh qIh cwlI cwlI koh dw pMD ieksY idhwVI ’c kIqw qy puils dy pihirAW dy kol dI inDVk ho ky lMG jWdw irhw qy kMm eyqny BwrI BwrI ivSySqw vwly kIqy ijs dy mukwbly quhwfw
mYN- Poky krYift imlx dI PokI KuSI dw hwsl krnw s`cy dyS Bgq dw AwdrS nhIN hoxw cwhIdw[ dunIAW dI cwr idn dI vwh vwh dI ^umwrI ivc Awp ƒ Awpxy s`cy AwdrS qoN igrn dw Aihsws BI nw irhw qy nw hI Awpxy AslI inSwny qoN KuMJx dw pCoqwvw hI l`gw[ iek A^bwrI vifAweI dw CuxCuxw hI p`ly rih igAw[ gurU dI mohr swbq sUrq AYvyN BMg dy BwVy hI JUTy b&x b&wE dy lwlc ivc gvw leI[ Blw jy ZLqI ho geI sI qW aus dI qlw&I qW hoxI cwhIdI sI[ Pyr muV kys r`K lYxy sn[ muV ky ikauN nw r`Ky?
Bgq isMG- kys qW mYN r`K lYNdw, pr AYsw krn ivc mYƒ Awpxy swQI d`q (Bt kySvr d`q) dI hmdrdI qy swQIpuxy vwlI Apxq pRwpq nw huMdI[ dUjI mYƒ eyfI Suhrq hwsl nw huMdI ij`fI ik A`j A^bwrI dunIAW ivc ho rhI hY[ mYN s`c kihMdw hW ik myrI kurbwnI 1914-15 vwly dyS BgqW dI kurbwnI dy mukwbly AYvyN qu`C mwqr hY[ pr eynIAW kurbwnIAW krn pr BI eynHW 1914-15 vwilAW ƒ aus vkq dI A^bwrI dunIAW ivc eyfw mwn nw imilAw ikauNik is`K A^bwrW dI A`vl qW ieSwieq hI kuC nhIN, jy hY qW auh aus smyN Awp s`jxW dI kurbwnI bwry pbilk ivc kuC roSnI nw pw sky ikauN ik aunHW dI frU pwilsI aunHW ƒ dbkweI r`KdI sI[ eyh AnmqI A^bwrW dI bdOlq hI myry nwm ƒ eyqnI Suhrq imlI hY[ mYN s`c kihMdw hW ik jy mYN is`K smiJAW jWdw qy myry isr mUMh auqy kys dwVHy vwlI is`K hox dI inSwnI huMdI qW eyh AnmqI A^bwr myrI SoBw vifAweI ivc iek l&z BI nw ilKdy[ jYsw ik Awp swihbwn dI bwbq eynHW kuC nhIN iliKAw[ is`K A^bwrW ivcoN BI aus vkq mwVw motw jo kuJ iliKAw so aurdU dy ‘^wlsw A^bwr lwhOr’ ny hI iliKAw[ auh BI mihdUd Skl ivc[ mYƒ eyh pqw sI ik ihMdU A^bwr is`K dyS BgqW dI vifAweI ilKxoN Kuxs KWdy hn qy eynHW ƒ aunHW dI vifAweI BwauNdI nhIN[ jy mYN BI kys muV rK lYNdw qW mYƒ vifAwauxw ikMnH sI? CuitAwauNdy hI[ eys krky mYN kys muV rKxoN hor Gysl v`t C`fI[
mYN- ipAwry Bgq isMG jI! Awp dI dyS BgqI dw AwdrS ipAwr bVw hI nIvW qy hoCw hY[ Suhrq vifAweI dI ^wqr dyS BgqI dIAW aupkwr kmweIAW dy AfMbr rcxy ibrQy qy AYvyN iqPl CCohrIAW bwd b&weIAW hn[ 1914-15 vwly dyS BgqW jo kuJ kIqw, kyvl dyS syvw ƒ mu`K r`K ky kIqw qy inSkwm dyS BgqI kmweI[ Suhrq vifAweI dw supn swr^w BI iKAwl gumwn aunHW dy nyVy nhIN AwieAw sI[ Suhrq dw ipAwr dyS BgqW dI dyS BgqI ƒ klMkq krn vwlw hY[ kusMg dy Pyr ivc Awp ƒ hoCy iKAwl mwx, vifAweIAW dy icMbVy rhy[ A^bwrI mwx, vifAweIAW qy SuhrqW sB vwDU hI hn qy eyhnW dy soihly qy ienHW sohilAW dy suxn dw cwhvwnW pr hI eyh gurvwk Gtdw hY:
eyh g`lW sux ky Bgq isMG bVw hI muq`wsr hoieAw, qy kih auiTAw ik ‘s`cmu`c gurU Gr dw qy gurU ky is`KW dw AwdrS bVw au~cw hY[ Awm dunIAW PokIAW vifAweIAW dy vihxW ivc hI ruVHI peI hY[ mYƒ BI dunI vjwdI vjdI dy nwl hI eys qwVy v`jxw pY igAw[ pr A`j prqIq hoieAw ik ieh sB hYNkV bwzIAW dy numwieSI muzwhry hI hn[ myrI bVI hI KuSiksmqI huMdI jykr Awp jYsy s`jxW dI sMgq do cwr mhIny rihMdI[ jy do cwr mhIny hI mYƒ Awp dI sMgq ivc rihx dw mOkw imldw qd mYƒ bhuq lwB phuMcdw qy myrw kuJ sOr jWdw qy myrIAW aUxqweIAW dUr ho jWdIAW[ hux mYƒ hukm kro[ Awp dw hukm ieSwrw ieh hY ik mYN Pyr kyswDwrI ho jwvW[ s`cmu`c mYN bhuq burw kIqw jo mYN Awpxy ^wndwn dI puSq-b-puSq clI Aw rhI kys r`Kx dI rvwieq dy ault gurU kI mohr dI byAdbI kIqI[ auh ieh ik cwhy swfy ^wndwn ivc ipqw purKI kys r`Kx dI rIq clI AweI hY qy myry aus ^wndwnI rvwieqI rIq kr ky kys rKy hoey sn[ mYN Awpxy Awp ƒ is`K sdvwauxw vI &^r smJdw hW pr vwsqv ivc g`l ieh hY ik myrw idl is`K nhIN qy mYƒ mw& krogy jy mYN sw& l&zW ivc Awpxy idl ƒ Kohl dyvW qy kih dyvW ik mYN nwsqk hW, r`b ƒ nhIN mMndw qy myrI swrI mMflI BI eys g`l ƒ jwxdI hY, pr Awp dw hukm mMnx ivc mYƒ koeI auzr nhIN[ Awp hukm dyau qW mYN kys r`K lvW[ kwS! mYN Awp dI sMgq ivc kuJ Arsw nyVy ho ky rihMdw qW myry nwsqkW vwly iKAwl BI plt jWdy[’
mYN- mYN bVw KuS hoieAw hW ik Awp ny s`co s`c Awpxy idl dI iviQAw suxw idqI hY qy koeI luko nhIN r`iKAw[ nwsqkqw vwlI dSw ivc huMidAW Awp qoN kys rKwaux dw rMck lwB nhIN, nw hI swƒ koeI &^r hY[ mYƒ hux quswƒ kys rKwaux dw koeI cwau nhIN qy nw hI nw r`Kx dw A&sos hY[ Armwn hY qW ieh ik qusIN Awsqk inscy ivc huMdy hoey lyKy lgdy[ qusIN PWsI zrUr cVHnw hY[ PWsI cVHn qoN pihlW jy quhwfI nwsqkqw dUr ho jWdI qW bVI hI cMgI g`l huMdI[ cwhy qUM r`b ƒ nhIN mMndw pr iek g`l Xwd r`K qy aus aupr Awpxw inscw kwiem kr ky qy eyh g`l ihrdy aupr au~kr lY ik qYN mrnw nhIN, muV ky Awauxw hY, Awqmw Ajr Amr hY, eys ƒ mu`k nhIN jwxw, eys bwr bwr Awauxw hY...bs qUM eyh g`l p`Qr ’qy lkIr smJ ky qYN mrnw mu`kxw nhIN, Pyr Awauxw hY[ mwnuK jwmy ivc Awauxw hY[ zrw AMdr JwqI mwr ik qUM kI hYN? Awqmw hYN ik imrqk mVHw srIr? kI eyh bolxhwr, smJx, socxhwr, aupkwr, icqvnhwr, au~cIAW krnIAW locnhwr jo kuC qUM hY, eyh qyrw h`f cMm mws dy mVHy srIr nwl hI muk Tu`k jweygw? kdy nhIN! qYN nhIN hwly mu`kxw, nw kdy mrnw hY[
eyh auprly bcn AYsy vjd Aqy cVHdI klw dy rMgW ivc aucry gey (aucwrauxhwry ny aucrwey) ik Bgq isMG eyhnW bcnW ƒ sux ky keI imMtW qweIN dm bKud irhw[ aus dI nIvIN hyT ƒ pY geI, by-ihso hrkq ijhw ho igAw[ keI imMt kuC boilAw nhIN[ mYN h`Q
* mlwr kI vwr slok m: 1, 1286
jylH ic`TIAW
304
nwl hlUx ky swvDwn kIqw qW kI vyKdw hW ik aus dy cyhry auqy hor AnoKI AwBw AweI hoeI hY, auh by-A^iqAwr ho ky jMgly dy lwgy ho ky myry v`l aulirAw Aqy jMgly ivc dI h`Q k`F ky h`Q plmwey ijvyN pYrW ƒ PVIdw hY[ mYN aus dy h`Q PV ley qy ikhw ik ‘crn kyvl gurU dy hI prsIdy hn[’ aus ƒ mYN auTwieAw, auT ky jd auh sMBilAw qW aus ny ies ibDw sMBwKn kIqw:-
‘BweI swihb! Awp dy bcnW ny qW AmoG bwxW vwlw kMm kIqw, myry ku&r dy kV qoV idqy[ myry auqy iek cuMBk klw vwlw Asr hoieAw[ mYƒ ieh mn bc krm krky insicq ho igAw ik mYN mrnw nhIN[ mYN auh kuC hW ijs ny mu`k nhIN jwxw, &Oq nhIN ho jwxw[ mYN eyh srIr jwmw C`f ky Pyr zrUr Awauxw hY Aqy Pyr Awaux qweIN srIr C`f ky myrI Awqmw ny sd zIsqI lihrwaux ivc kwiem rihxw hY[ mYƒ hux PWsI l`gx ivc srUr hwsl hovygw[ mYN qW kyvl hT kr ky bhwdr bixAw hoieAW sI qy mOq ƒ mwaUN smJdw sI pr AMqr gqI mYƒ eyh hwvw l`gw hoieAw sI ik mYN mr ky kuC nhIN rihxw[ myrIAW A`KIAW A`gy eyh i^Awl krky hnyrw Cw jWdw sI qy bVIAW totW pYNdIAW sn ik hwie mYN mr ky kuC nhIN rihxw[ Awp dy bcnW ny myrI Acrj kwieAw plt id`qI hY[ myrw A`gw myry A`gy rOSn ho igAw hY[ nysqonwbUdI KlwA, qOKlw sB imt igAw hY[ myrw hONslw vD igAw hY[ mYN hux hONsly nwl mrWgw[ mYƒ Awp dy jIvn dI jIvn bUtI dI AksIr dw Aml cVH igAw hY[ Awp dy jIvn ny eyh g`l qW myry ihrdy AMdr pihlW hI au~kr idqI hoeI sI ik Awp dI kihxI qy krnI iek hY[ Awp dw jIvx Brosw myry auqy eyh Aks ilAwieAw hY ik Awp soeI g`l mUMhoN boldy kihMdy ho ijs g`l dw ik Awpxw pRq`K qzrbw kIqw hoieAw huMdw hY, ijs ƒ ik Awp ny prq`K pyiKAw huMdw hY[ so mYƒ nw isr& eyh inscw ho igAw hY ik mYN nhIN mrnw Aqy mYN sdw jIvnhwrI Awqmw hW blik mYƒ ieh BI inscw ho igAw hY ik r`b vI hY Aqy aus r`b ƒ Awp ny AwpxI A`KI dyiKAw hY[ so Awp ƒ ies qoN AiDk s`cI KuSI nhIN hovygI ik A`j qoN Awp dw ipAwrw Bgq isMG Awqm jIvnI Awsqk Bgq isMG hY Aqy Awsqk inscy ƒ inscq krdw hoieAw hI jwn dyvygw Aqy hux Awp ƒ Brosw idvwauNdw hW ik A`j qoN Awpxw dwVHw, kys kdy nhIN ktwvWgw Aqy is`K inscy* ivc Awqm AOjI cVHweI krWgw[ hW! is`KW dy boly vwlw ieh cVHweI krn vwlw kYsw suMdr Aqy s`cw ArQ pRiqpwdk hY[ ik`Qy cVHweI krnw Aqy ik`Qy mrnw? dyh ƒ iqAwg ky myrI Awqmw cVHweI krygI, aupr AkwS ƒ cVH jweygI, mry
* Bgq isMG dy PWsI l`gx ip`CoN A^bwrW ivc eyh islislw iCiVAw sI ik aus dw inscw is`KI pr sI[ ksUr dy gRMQI BweI n`Qw isMG dw ibAwn A^bwrW ivc CipAw sI ik sskwr vyly Bgq isMG dy Cy Cy ieMc kys sn[ srkwr ny BI AYlwn kIqw sI ik ies dw imRqk sMskwr is`K Drm Anuswr krwieAw igAw sI[ bMbeI dy blitz A^bwr dy 26 mwrc 1949 dy prcy ivc Bgq isMG dw kysW vwlw Poto CipAw ijs dw blwk ies pusqk ivc id`qw hY[ ieh &oto Bgq isMG dy PWsI lgx qoN kuJ imMt pihlW id`lI dy s`jx Swm lwl ny iK`icAw sI[ ies qoN pqw l`gdw hY ik BweI swihb dy bcnW dy Asr kr ky Bgq isMG is`K inscy ivc Aw ky kyswDwrI hoieAw sI[
jylH ic`TIAW
305
mukygI nhIN[ muV ky Pyr jwmw DwrygI Aqy dyS kOm dy au~c AwdrSk kMm krweygI[ Awp dI mulwkwq dw s`cw is`tw bhuq hI KUb inkilAw[’
sRI drbwr swihb AMimRqsr dy drSn dws stySnoN g`fI cVH ky rwq ƒ hI sRI AMimRqsr jw pu`jw[ AMimRqsr stySnoN pYdl hI
sRI drbwr swihb dI drSn Xwqrw leI ipAwny kIqy[ iek srkwrI mulwzm myry nwl sI, ijs ny AVdlI vWg bVw hI kMm id`qw[ myrw ibsqrw bugcw aus ny Gr dy nONkrW vWgUM sMBwilAw[ GMty Gr jw phuMcy, AVdlI horIN myrw swmwn sMBwl ky EQy bYTy rhy[ dws ny iek vjy dy krIb srovr ivc jw cu`By lwey[ sRI drbwr swihb dy drSn kIqy[ KUb eykWq AiBAws hoieAw[ eykWq hI eykWq Bwvy[ AiBAwsoN swvDwn hox pr jIau kry ik ipAwirAW ƒ jw imlW pr ic`q ivc ieh ie`Cw pRbl sI ik Xwqrw gupq hI rihx dyxI hY[ ipAwirAW ƒ imly qW EnHW qoN rihAw nhIN jwxw, Axvs hI aunHW qoN Fol v`j jwxw hY qy jlUsbwzIAW dI ie`lq Aw icmVnI hY[ keI vwr mlveI buMgy v`l ƒ iK`c iKcwau hoieAw ik gupqo gupqI vIr nwhr isMG, hirBjn isMG ƒ iml hI c`lIey pr klyjw QMmH ky ic`q-vwgW ƒ roikAw[ idn dy cVHwaux mUMh hnyry qk ^Ub drbwr swihb kIrqn smwDIAW dy AnMd b`Jy[ aupRMq cu`p kIqy hI ipMf pu`jx dIAW iqAwrIAW kIqIAW[
luiDAwxy p`uj ky BI bQyrw Xqn kIqw ik iksy ƒ pqw nw l`gy purwqn pRymIAW ny pCwx hI ilAw qy motr kwr lY Awey qy aus pr cVHw ky lY qury[ iek Awn ivc swry ^bry jw iPrIAW[ kwr fyhloN phuMcI qW A`gy isMGW dw suAwgqI iek`T sI[ jd eyQoN rwiepur pu`jy qW sMgqW dI gihmw gihm[ ijs qpwk pRym-hu`b nwl sMgqW imlIAW, aus dw kQn nhIN
jylH ic`TIAW
306
ho skdw[ kwr dy ipMf phuMcx qoN pihlW hI luiDAwxw stySn qoN Sihr ƒ AwauNdy ƒ dws ƒ swfy ipMf dy purwqn pyRmI BweI Awsw isMG jI ny dyK ilAw[ auh dyKx swr hI cweIN BirAw ipMf ƒ sweIkl svwr ho ky dOiVAw[ rsqy ivc dws dI irhweI dI ^br QW pr QW suxwauNdw AwieAw[ jdoN auh nwrMgvwl pu`jw qW swfy pwsy dy ipMf dy drvwzy Agy iqRbyxI hyTly cauNqry pr lok hsb-mwmUl iek`Ty hoey bYTy sn[ ivcy swfw Cotw Brw BweI Awqmw isMG bYTw hoieAw sI[ BweI Awsw isMG ny pu`jx swr sB ƒ AwiKAw ik ‘g`j ky jYkwrw gjwau, mYN quhwƒ A`q KuSI vwlI ^br suxwauNdw hW[’ sBnW khw ik ‘pihlW ^br suxw Pyr jYkwrw gjwvWgy[’ BweI Awsw isMG ny eyho zor idqw ik ‘pihlw zYkrw gjwE[’ bs! sB ny KuS^brI aufIxy qy auqwvly ho ky jYkwrw gjw hI idqw[ jYkrw g`jxswr hI BweI Awsw isMG jI ny dws dy Awaux dI soie suxw idqI[ eyh KuS^brI suxn dI dyr sI ik iek iCn ivc ngr nwrMgvwl ivc KuSI dI lihr dOV geI qy vDweIAW vj geIAW[
Gr phuMcxw Awgmn auqwvly pRym msq ho ky bhuq swry s`jx qW nihr dI ptVI vwly rwh ƒ B`j
ley, eys aufIk ivc ik jy kwr eys rsiqEN AweI qW eyDr c`l ky pihlW hI suAwgq cl krWgy[ Aqy bhuq swry s`jx gujrvwl dy gwfIey rwh dI pMQ inhwlx l`gy[ bwkI dy mweI BweI sB ipMf ivc hI suAwgq dI iqAwrI krn l`gy[ g`l kI, Awpo Awpxw pRym jo jI jI dy AMdr bhu bhu BWq kr smwieAw hoieAw sI so iqvyN iqvyN sB ny pUrw kIqw[ swfy vIr Awqmw isMG ny jdoN ^br suxI qW KuSI ivc Aw ky KVoqy hI cauNqry auqoN Cwl mwrI Aqy B`ijAw B`ijAw Gr nUM ^br d`sx AwieAw[ Gr idAW ƒ ^uS^brI sux ky jo KuSIAW hoeIAW, aunHW dw AMq-Sumwr hI nhIN ho skdw, jdoN ik ngr vwsIAW dI hI KuSI dI koeI Qwh nw rhI[ EDroN jdoN AsIN fyhloN qoN rwiepur phuMcy qW auQy stySn pws BweI nrwiex isMG jI dI dukwn pr ipMf dI sMgq juVI bYTI sI[ jo jo Awau Bgq pRym eys sMgq ny pRgt kIqw auh BI Ak`QnIX hY[
eyQoN Pyr nwrMgvwl dw rsqw ilAw[ kwr dI DUV aufdI jwey[ ijauN ijauN ipMf nyVy Awvy iqauN iqauN hor dw hor Awlm qwrI huMdw jwvy[ mYƒ Awly duAwly dy sB nzwry Epry Epry l`gx[ lokW dI bol cwl hI EprI EprI Bwsy[ Blw pMdrW sOlW swl kyhVy QoVy huMdy hn[ ipMf dIAW jUhW BI pCwxIAW nw jwx[ kwr jdoN ipMf mihmw isMG vwly brwbr phuMcI qW auQy BI bhuq swry s`jx KVy aufIk rhy sn[ aunHW nwl KVy KVoqy qy cVHy cVHoqy hI &qh dw bulwvxw hoieAw[ lohgVH dI KUhI pr jw ky jdoN rsqw nwrMgvwl ƒ bdilAw qW pqw l`gw ik nwrMgvwlw nyVy Aw igAw hY[ motr hwrn bjwauNdI GUM GUM krdI jwvy[ dUroN ipMf dIAW kMDW idsIAW pr nkSw hor dw hor hI plitAw hoieAw[ swfI hvylI dy bwhr vwr aurly pwsy ƒ bhuq swry nvyN mkwn pY gey hoey sn[ nktIAwxy toBy qy kwr phuMcI sI ik vIr Awqmw isMG motr qy Aw ciVHAw, cVHy cVHwey hI pRspr bglgIr hoey[
jylH ic`TIAW
307
eyqny ƒ ipMf dI sMgq Sbd pVHdI hoeI nyVy Aw Fu`kI[ AsIN qurMq kwr qoN hyTW auqr Awey[ dws ny gL ivc p`lU pwie AwauNdI sMgq dy Agr Bwg Kloie ky inmrI BUq hoey bMdnw kIqI qy &qh gjweI[ jotIAW dy Sbd pVHdy hoey sMgq dy nwl hI rL gey[ dws ƒ nwl rlwie ky sMgq Sbd pVHdI hoeI ipMf v`l ƒ vwps muVI[ sMgq ’c Sbd pVHn vwly myry Bw dy swry hI nvyN s`jn sn[ dws ny qW iek vIr surjn isMG d&ydwr ƒ hI pCwixAw jo SbdI jQy dw murHYlI sI qy swfw purwxw jQybMd mIq sI[ pRspr iek dUjy ƒ dyK ky AnMd pulikRq ho gey[ sihjy sihjy ipMf v`l ƒ phy (rsqy) ivc kIrqn krdy jweIey[ icrIN ivCuMnIAW rUhW ƒ vyKx kwrny ipMf dI swrI lukweI (mweI-BweI) ault peI, cwr cuPyry sMgq hI sMgq nzr Awvy[ vYrwg hulws pulikRq ho ky pRymIAW dI pRym ikRq`gqw dy Aihsws vwly hMJU m`lo-zorI bih inkly, T`lHy nw jwx[ “ivjog imil ivCuiVAw sMjogI mylu” vwlIAW KuSIAW dI AvsQw bI Ajb AnUTI hY[ ibrhuM ivCuMinAW dy hMJU vihMdy qW bQyry if`Ty sn pr A`j nvW qzrbw hoieAw ik icrW dy ivjog ipCoN sMjogI imilAW dy nYxW ny BI nIr CihbrW lweIAW, sjl nyqrW ƒ keI vwr AMcl syqI pUMiJAw[ pr sjlqweI nyqrW ivcoN nw hI geI[ iqRbyxI hyT jw dIvwn l`gw[ bwjy FolkI CYixAW vwly s`jx myry Bw dy nvl nvyly sn jo myry Ax-if`Ty pRymI sn[ iqnHW ny Aiq aumf aumf ky Sbd kIrqn kIqw[ cauNqry auqy Aqy cauNqry dy cwr cuPyry dUr dUr qk qy mkwnW dIAW C`qW pr sMgq hI sMgq nzr AwauNdI sI[
dws dw srIr s&r ivc hI kuJ msqwnw jyhw ho igAw sI qy bu^wr BI tihlw krn l`gw hoieAw sI, ies leI sMgq ny CyqI hI Bog pw idqw[ pRSwd vrqwieky auQoN sMgq dy ^ws muKI sjx dws ƒ dws dy buMgy (Gr) lY gey jo nyVy hI sI[ jd Gr phuMcy qW Gr mweIAW bIbIAW dw vI kw&I iek`T sI[ iek mweI ny dws dy Awaux dI KuSI pRgt kridAW AwiKAw, ‘BweI! A`j mweI cwhIdI sI[’ dws ny AwiKAw, ‘mweI qW swfy pws bYTI hY[’ aus vyly swƒ AwpxI mwqw jI* dI rUh dy drSnW dw nzwrw swmrq`K sI qy mweI jI dI rUh swfy Gr Awvx dI KuSI ivc swfIAW prym-blwvW lY rhI sI qy Acrj kOqk vrq irhw sI, hor kI kI kOqk vrnIey[
swry pRvwr qy ^ws kr dws dI supqnI krqwr kOr dIAW ^uSIAW dw qW pwrwvwr hI kuJ nhIN sI irhw ijs ny AnykW z&r jwl ky qy ibkrwl kSt J`l ky eyh idn Pyr dyiKAw sI, ijs dy Awaux dI aus hr iCn aufIk rihMdI sI[ 16 swl dI lMmyrI judweI ny BI aus ƒ mwXUs nhIN sI hox idqw[ AMdr koeI cIz sI jo aus ƒ iCn iCn h`lw-SyrI dy rhI sI ik ivCuiVAW dy myly iPr hoxgy qy zrUr hoxgy[ Ajy k`lH (A`j qoN ipClyry idn) dI rwq hI aus ƒ dws dy irhwA ho ky Gr Awaux dw supnw AwieAw sI, ijs ƒ aus ny swmrq`K scweI dw sunyhVw jwqw sI[ auh Ajy iek iqRAwiqRMjxI Bry BMfwr ivc eys pRq`K supny dI vwrqw vwlI g`l kQ ky hI muVI sI ik jYkwry dI gUMj aus dy kMnIN peI qy
* BweI swihb jI dI mwqw sRImqI pMjwb kOr jI aunHW dI jylH Xwqrw dOrwn 24 ApRYl 1927 ƒ Akwl clwxw kr gey sn[
jylH ic`TIAW
308
Gr AwauNdI ƒ vIr Awqmw isMG ny ^uS^brI suxw ky aus dy supny ƒ s`c kr ivKwieAw[ jy supny dI s`cweI aus dy mn nw pu`jI huMdI qW ausƒ myrI irhweI dw AmMnw hI nhIN sI Awauxw qy Awnn &wnn mYƒ Awey ƒ vyK ky Swied SwdI-mrg vwlI hwlq aus pr qwrI ho jWdI[
Blw BieAw jo supnw AwieAw, supny sWg imtweI[ nhIN qW J`lI ho ho jWdI, sux Awgmn vDweI[
hux vDweIAW suKdweIAW ho geIAW[+ hvylI ivc auho gihmw gihm ho geI jo A`j qoN sOlW swl pihlW huMdI sI[ sgoN EdUM BI vD gihmw gihm ho geI[ jo vyhVw aus ƒ Kwx ƒ AwauNdw sI, jo Gr AwQxy aus ƒ kdy nw suKwauNdw sI, A`j Gr AM|nVy ƒ Pyr ds dUxy cvgxy suhwg Bwg l`g gey[ brsW dI duiKAwrI dy sB duK dwrn imt gey:
khu nwnk sB qyrI vifAweI koeI nwau n jwxY myrw ]4] (pMnw 383)
ijs vyly BweI swihb ny ies Sbd dw Alwp SurU kIqw, ausy vyly lwlw sRI rwm isvl
srjn supRMtMfMt mYfIkl A&sr jylH, rwq ƒ gSq krn dI Kwqr jylH AMdr Awey[ ikauNik BweI swihb hurW dI koTVI jylH drvwzy dy nyVy sI, ies leI Awvwz sux ky swry A&sr hOlI hOlI zmIn qy pYr Drdy hoey Awp dI koTVI dy Ahwqy ivc Aw gey[ prMqU BweI swihb Awqimk AnMd ivc ieqny mgn sn ik ienHW ƒ aunHW dy Awaux dI koeI ^br qk nhIN sI[ Awp lgwqwr Sbd pVH rhy sn[ supRMtMfMt Aqy nwl dy A&sr Awp dI koTVI dy drvwzy dy swhmxy KVoqy hoey Awp dI eISvrI rMgW ivc rMgI hoeI hwlq bVI hYrwnI nwl dyK rhy sn-
supRM:- (hYrwn ho ky Aqy Awpxy swQIAW vl vyK ky) jd ies dI ieh hwlq hY qW ies ƒ Bu`K qryh kI mihsUs ho skdI hY?
ieqny ivc Sbd dw Bog ipAw Aqy BweI swihb jI sMswrk hwlq ivc Awey qW lwlw sRI rwm supRMtMfMt ny Awp ƒ ies qrHW bulwieAw:
‘rxDIr isMG! rxDIr isMG!! Bjn krqy ho? A`Cw, kro[’ ieh kih ky sB A&sr cly gey[ Ar BweI swihb iPr Awqimk rMg ivc mgn ho
gey[ svyr hoeI Pyr supRMtMfMt qy drogw Awey, BweI swihb dI rwq dI hwlq dyK ky bhuq hYrwn ho cu`ky sn[ aus ny AwauNidAW hI drogy ƒ hukm idqw ik ‘ienHW dy vwrsW ƒ kih
jylH ic`TIAW
312
dyvo ik ienHW dw pRSdw Byj idAw krn’ Aqy pulIs qoN vI puC ilAw ik aus ƒ koeI auzr qW nhIN? ies qrHW BweI swihb ƒ pMdrw idnW qoN ipCoN Gr qoN pRSwdw AwieAw[ Awp cwr mhIny qk luiDAwxy jylH dI hvwlwq ivc rhy prMqU pRSwdw A`TIN pihrIN hI Ckdy rhy[
julweI dy A`D ivc ifptI kimSnr luiDAwxw SyK Asgr AlI pulItIkl (rwjsI) hvwlwqIAW ƒ dyKx leI jylHKwny ivc Awey[ ikauNik swry AwdmI BweI swihb jI ƒ ‘ibbykI’ kih ky s`ddy sn,ies krky ifptI kimSnr ny BweI swihb ƒ pu`iCAw ik ‘What is Bibeki?’ (‘ibbykI iks ƒ AwKdy hn?’) ies dw auqr BweI swihb dyx l`gy hI sn ik supRMtMfMt jylH, ivcoN hI bol ipAw qy aus AwiKAw:
‘One is bibeki who is wholly and solely devoted to God’, (‘ibbykI auh purS hY jo kyvl vwihgurU pRwiex ho rhy[’)
AYauN jwpdw hY ik iksy qA`sbI purS ny ifptI kimSnr dy ic`q ivc ieh i^Awl BI ibTw id`qw sI ik BweI swihb dIAW A`KW SYqwnI hn[ Swied aunHW purSW leI BweI swihb jI dI rMg-r`qIAW A`KIAW (nyqR) du`K dw kwrn hox Xw auh A&srW ƒ BweI swihb jI v`loN aucwt krky n&rq pYdw krnI cwhuMdy hox, AQvw aunHW dI ieh AvYVI cwl kyvl qA`sb krky hI hovy, ijs krky ifptI kimSnr ny supRMtMfMt pwsoN puiCAw ik ‘ies dIAW A`KW iks qrHW hn?’ ijs dw auqr supRMtMfMt vloN ieh imilAw ik ‘ienHW dy nyqR kudrqI hI iesy qrHW dy hn[’ auprMq ifptI kimSnr hr iek hvwlwqI dI dyK Bwl krky c`ldy lgy[
* Agy mulqwn dw izkr ic`TIAW ivc Aw cu`kw hY, ies leI eyQy nhIN id`qw igAw[
jylH ic`TIAW
316
(5) mhwrwjw nwBw qy Bw: swihb rxDIr isMG
mhwrwjw irpdmx isMG (Pyr gurbcn isMG) nwBw jd q^q pr bYTy sn qW aunHW dy q^q pr bYTx dI rsm Adw hox dy smyN qoN hI Awp dw AMgryz srkwrI krmcwrIAW nwl kuJ AjoV jyhw ho igAw sI[ jMg XUrp dy SurU hox pr mhwrwjw swihb ny is`Dy qOr pr aucycI AwpdxI v&wdwrI pRgt kridAW AwpxI syvw ‘SihnSwh jwrj pMcm’ ƒ pyS kIqI sI[ ies g`l ƒ srkwr pMjwb dy krmcwrIAW ny nw-psMd kIqw sI[ srkwrI krmcwrI qy mhwrwjy ivckwr AjoV dw islislw vDdw hI igAw, mhwrwjy dI &Oj ƒ BI lVweI dy kMMm qoN Anjwx qy AniP`t ds ky jMg ivc Byjx qoN ienkwr kIqw igAw sI[ EVk mhwrwjy ny XU.pI. gOrimMt dI rwhIN AwpxI syvw qy v&wdwrI pRgt kIqI qy hvweI jhwzW dy PMf ivc ruipAw id`qw[
jMg XUrp dy idnW ivc hI kYnyfw, AmrIkw qoN Awey hoey is`KW dI AwzwdI dI nvIN lihr dIAW srgrmIAW dw Awm crcw sI qy eyh lok bhuq swry nzrbMd kIqy gey sn qy bhuq swirAW ƒ srkwr ivroDI vwrdwqW dy sMbMD ivc igR&qwr kIqw igAw[ ienHW igR&qwrIAW dw is`tw hI 1915-16 qy 17 ivc pihlw, dUjw, qIjw qy cOQw muk`dmw swzS lwhOr nwmy auproN-Q`lI cwr muk`dmy sYNtrl jylH lwhOr ivc cly, ijnHW ivc keIAW ƒ &WsI qy AnykW ƒ lMmIAW kYdW dIAW szwvW hoeIAW[ EnHIn idnIN hI ipMf lohtb`dI irAwsq nwBw ivc Bw: ACrw isMG v`loN lVkIAW dw skUl jwrI sI[ auh BI AmrIkn s`jxW dI aus lihr dy sbMD ivc igR&qwr ho ky pihly qy dUjy muk`dmw swzS lwhOr ivc vwAdw muAwP gvwh bx igAw[
ies pr sr mweIkl aufvwier (pMjwb gvrnr) ny mhwrwjw nwBw ƒ qwVnw kIqI ik Awp dy ielwky ivc ikauN srkwr AMgryzI ivr`uD vwrdwqW qy pRcwr ho irhw hY? eys islisly ivc mhwrwjw nwBw ny AwpxI pozISn sw& krn dy QW Skwieq kIqI qy invydn kIqI ik sr mweIkl aufvwier pwsoN aus dIAW vDIkIAW bwry mwPI mMgweI jwey qy ies sbMD ivc hI lohtb`dI dy isrlyK hyT Awpxy AihlkwrW dI inrdoSqw pRgt kridAW hoieAW hyT ilKy Bwv dIAW keI g`lW ilKIAW ik ‘jy myry ielwky ivc vwrdwqW hoeIAW hn qW ienHW ip`Cy mYN ksUrvwr nhIN ho skdw ikauNik myrI gvWFI irAwsq Aqy AMgryzI ielwky ivc BI AYsIAW keI g`lW ho cu`kIAW qy ho rhIAW hn[ sgoN mYN Awpxy vzIr KwrjIAW (pRdysI vzIr) dI rport dy AwDwr pur BweI rxDIr isMG Zdr pwrtI dy ‘trYvilMg eyjMt’ (pRcwrk) ƒ nzrbMd kr riKAw hY, ijsny brnwly ivc iek dupihrw k`itAw qy bwbw Awlw isMG dy cuilHAW pur pRSwd sjw ky d`Kx dI qr& ƒ AwpxI pwrtI smyq cilAw igAw[ srkwr jdoN cwhy myry pwsoN lY skdI hY[’*
* BweI swihb dy brnwly jwx vwly trYvilMg eyjMt bxn vwlI gl au~kI hI inrmUl sI, ikauNik Awp nw kdy brnwly gey qy nw iksy dy eyjMt bxy[ BweI swihb nwBy ivc 9 meI 1915 ƒ PVy gey[
jylH ic`TIAW
317
1915 qoN 1918 qk dw smW bVw nwzk sI[ is`KW ivc BI auproN Q`lI igR&qwrIAW qy lwhOr ivc swzS dy muk`dmy clx nwl kwPI BY CwieAw hoieAw sI[ Awm qOr pr pRdyS qoN Awey is`KW dI lihr dI pRYs ivc qy pbilk styj pr inKyDI kIqI jWdI sI[
1915 ivc ApRYl dI 13 qrIk vYswKI vwly idn ^wlsw hweI skUl luiDAwxw dw buinAwdI p`Dr r`Kx leI skUl ivc jlsw hoieAw, qy p`Qr r`Kx dI rsm sMq Aqr isMG jI msqUAwxw dI pRDwngI hyT aunHW Aqy cwr hor isMGW dy h`QoN Adw krweI geI[ mhwrwjw nwBw ny eys skUl dI swrI iemwrq bxwaux dw bcn idqw hoieAw sI qy aunHW dy kwrj ƒ styt ieMjInIAr dI mwrPq 45 hzwr dmVw Krc krky qoV BI cVHwieAw[ so eys jlsy ivc irAwsq nwBw dy Aihlkwr BI Swml sn[ aus smyN srdwr bhwdr g`jx isMG jI vkIl luiDAwxw ny qkrIr krdy hoieAw ikhw:
‘hm ies jlsy ko bVy pYmwno pr krnw cwhqy Qy, lyikn A&sos hmwry cMd BweIEN kI nlwiekI kI vjHw sy jo is`KoN ko bdnwm kr rhy hYN AOr srkwr ky iKlw& SorS krny ky drpY hYN, hm ies jlsy ko mu^qisr Skl myN rKny ky lIey mjbUr hYN[’ Aqy iek hor srdwr ny s: g`jx isMG dI pRoVqw vjoN ikhw, ‘vuh is`K hI nhIN hY, aunHoN ny mihj isr pr lMby lMby bwl bVHwey hUey hYN[’ eys jlsy qoN kuC idn ip`CoN srdwr bcn isMG vkIl nwBy cly gey, ikauNik luiDAwxw dw vwXUmMfl BYBIq nzr Aw irhw sI, Awp nwl s. g`jx isMG dI icrokxI Ax-bx clI AwauNdI sI, so Awp ny eyQoN nwBy jwxw hI munwisb smiJAw[
jd BweI swihb nwBy qoN lohtb`dI ilAwaux ip`CoN 17 jUn 1915 ƒ luuiDAwxy koqvwlI ivc ilAWdy gey sn, aus smyN iek h&qw Br pulIs ny Awp ƒ vwAdw muAwP gvwh bxwaux dy isr qoV Xqn kIqy pr s&lqw pRwpq nw hoeI[ aus vyly pulIs vwilAW ikhw ik AsIN quhwƒ ACrw isMG vrgw is`K hI smJdy sI, pr qusIN pUry is`K ho[
ACrw isMG lohtb`dI puils pws kIqy ibAwn ivc eyh izkr BI sI ik AsIN BweI rxDIr isMG ƒ mhwrwjw nwBw pws ByijAw qWik Zdr dy smyN mhwrwjw swihb swfy nwl shwieqw leI Swml hox[ iesy ibAwn dy AwDwr pr im: fwnlf supRMtMfMt pulIs ny roh ivc Aw ky ikhw sI, ‘mhwrwjw nwBw ko kih do ik vuh AwpxI qopyN qXwr rKy, hm aus ko dyKyNgy[’
ies g`l dI is`DI leI zrUrI sI ik koeI AYsw zbrdsq gvwh hovy jo ies g`l dI puStI kry, pr ACrw isMG dy ibAwn Anuswr auh purS kyvl BweI swihb rxDIr isMG hI ho skdy sn[ so luiDAwxy dy krmcwrIAW ny BweI swihb ƒ Awpxy Asr hyT ilAwaux dI ieh ibauNq kIqI ik s: g`jx isMG jI qy supRMtMfMt pulIs im: fwnlf BweI swihb ƒ imlx leI luiDAwxy jylH ivc gey[ Agsq dw mhInw qy somvwr dw idn sI[ lwlw sRI rwm supRMtMfMt jylH kYdIAW dI pryf dyK rhy sn ik ieh dovyN swihb jylH AMdr Aw vVy qy idKwvy leI Awps ivc JgVn l`gy[ imstr fwnlf ny ikhw, ‘Awp BweI swihb sy iek`ly nhIN iml skqy[’ s: g`jn isMG kihMdy sn, ‘mYN supRMtMfMt kI iejwzq sy iekylw hI imlUMgw[’ ieh cwl kyvl BweI swihb ƒ s: g`jx isMG pr rIJwaux leI hI sI[
jylH ic`TIAW
318
mukdI g`l ieh ik s: g`jx isMG jI BweI swihb ƒ iek`ly hI imly qy hyT ilKI g`lbwq hoeI[
pihlW qW srdwr swihb ny s`uK-sWd pu`CI qy hmdrdI Bry bcn iblws kIqy[ ip`CoN ikhw ik ‘swƒ is`KW ƒ s`ucw isMG* lVky ny bhuq nukswn phuMcwieAw hY qy ACrw isMG ny ibAwn kIqw hY ik Awp ny mhwrwjw swihb nwBw nwl Zdr ivc shwieqw lYx leI mulwkwq kIqI[ mYƒ Brosw hY ik Awp Awpxy swQIAW smyq bygunwh ho, Awp dI musIbq ƒ sux ky swrw Sihrw qrwh qrwh kr irhw hY[ mYƒ BI bVw duK hoieAw hY, mYƒ kuC pRvwh nhIN BwvyN myrI qlwSI ikauN nw ho jwvy[ pr mYN hmdrdI dy kwrn s`cy s`cy hwlwq dw jwxU hoxw cwhuMdw hW, aumId hY Awp myry pur inscw rKdy hoey myry pws Byd KohlxoN sMkoc nhIN krogy[’
BweI swihb ny ikhw- ‘AsIN Aj qk iksy rUp ivc qy iksy g`l leI BI mhwrwjw swihb nwBw pws nhIN gey, iekyrW ACrw isMG ny lVkIAW dy skUl leI rupey dI shwieqw lYx Kwqr mhwrwjw swihb pws fYpUtySn lY jwx leI ikhw sI, pr ies g`l pr nw kdy ivcwr hoeI qy nw Aml hoieAw[’
Asr r`K skdw hY[ AYQy AsIN sMKyp mwqr aukq bIbI jI dI Alp Awrblw dy jIvn dw ku`C qu`C mwqr smwcwr vrnx krdy hW[ ieh suBwgI bIbI srdwr b^qwvr isMG jI reIs Dmot irAwsq pitAwlw dy gRih ivKy jnmI sI[ ipRQm nwm ies bIbI dw jgq pRkwS kOr sI[ Pyr AMimRq pwn kIqy pscwq bIbI jI dw nwm bIbI SmSyr kOr pRis`D hoieAw[ jnm kwl qoN hI ies bIbI jI dy ies sqoguxI sIl suBwv ny auh jOhr idKwey ik ijs ƒ dyK ky ibrD AwXU vwly bIbI jI dy keI sMswrk bzurg snbMDI BI muqwsr ho ky au~qm isiKAw lYNdy sn[ bIbI jI dI bwlk AvsQw dy jIA dieAw vwly SuB guxW qoN bIbI jI dy keI snbMDIAW Aqy bzurgW ny jIv r`iKAw krn dw sbk isiKAw[ Aqy keIAW ny jIA Gwq krn dy Avgux dw prIiqAwg kIqw[ bIbI jI dy kudrqI suBv AMdr ku`t ku`t ky BrI hoeI Drm pUrq sicAweI ny keIAW ƒ kUV bol murdwr Kwxo htwieAw[ bIbI jI dy aupkwr iBMny Awqmw dy nyk nmUny ny keI aup`drI purSW ƒ bury dw Blw krnw isKwieAw Aqy prweI qwq inMdw Aqy bKIlI v`loN htw ky pr suAwrQ vl lgwieAw[ bIbI jI dy pws bYiTAW mjwl hY ik koeI iksy ƒ mMdw bol jwey? bIbI jI dy in`ky huMidAW qoN hI mjwl hY iksy dI ik koeI kusMg BrI AwcwroN aUrI inKVmI g`l mu`KoN AwK sky? ieh soty dy zor nhIN, DmkI vw iJVky dy qwx nhIN[ aucw bol bolxw AQvw iksy ƒ kih ky m`lo-m`lI smJwaux vwlI qW bIbI jI dI vwdI hI nhIN sI[ ieh qW bIbI jI dy SuB guxW pUrq jbHy Aqy suBwv dw hI prBwv sI ik ijs dy prqv prqwp kr ky hI Cotw v`fw, sBnW dy ic`qW auqy iek cuMbk SkqI vwlw Asr pY jWdw sI, ijs dy pRBwv dy kwrn aunHW ivc eyqnI qwb nhIN rihMdI sI ik koeI ksUqI hrkq kr skx[
iek srdwr Aqy reIs Grwxy ivc jnm lYx kir bIbI jI dy suBwv AMdr Awn reIs Grwxy dy vifPUl bwlkW vq koeI rwjsI vifAweI vwlw iKAwl rMck mwqr nhIN sI[ nw hI ies g`l dw koeI grb gumwn ikMcq mwqr kdy bIbI jI dy icq AMdr PuirAw sI ik guAWFI inrDx lokW dIAW bwlkIAW nwloN mYƒ vDIk mwiek pdwrQW, sMswrk su`KW dI vDIk pRwpqI hY[ sgoN srb su`KW Aqy pdwrQW dy pRwpq huMidAW BI icq ibrqI aukq AfMbrW qoN Alyp rihMdI sI[ AijhI srl suBwv ik mwnoN sMswrk vifAweI dw sMklp kdy icq ƒ poihAw hI nhIN[
CotI ijhI AvsQw ivc hI bIbI horIN gurmuKI ividAw ivc Aijhy inpuMn ho gey sn ik sRI gurU gRMQ swihb jI dy SuD Aqy AKMf pwT kr skx qoN ibnW bIbI jI gurbwxI dy gUVH Bwv ƒ BI BlI ibD AnuBv krdy sn[ gurvwkW dI ivAwiKAw Aqy gur AwSy dy ivsQwr dI pUrn igAwq bIbI jI ƒ Gr bYiTAW Awpxy hudroN inj ivcwr duAwrw hI ho geI sI[ ies ibD AmroN prwpq hoey Amr pdwrQ ƒ bIbI jI ny k`lH Kory ho ky nhIN BMuicAw[ ikMqU AwpxIAW CotIAW v`fIAW BYxW ivKy ijQy qk vwh l`gI vMf ky CikAw[ Dmot ngr dIAW keI bwlkIAW ƒ ‘sRI gurU gRMQ swihb’ jI dI piv`qr bwxI dy sMpUrn pwT krwey[ keIAW ƒ gurmiq is`iKAw id`qI[ grIb Grwxy dIAW keI AnwQ lVkIAW ƒ keI keI mhIny Aqy do do iqMn iqMn swl Awpxy pws r`K ky ilKwieAw pVHwieAw Aqy AwpxI audwrqw duAwrw Awpxy ipqw dy gRih ivcoN hI aunHW dI srb pRkwr dI pwlxw
jylH ic`TIAW
322
posxw krweI[ vwDw ieh ik pur suAwrQ ihq eynqIAW cMigAweIAW Aqy eyqny aupkwr kr ky BI Awpw Bwv nhIN jxwieAw[ ieh sB bIbI jI dI kMvwr AvsQw dy hI kauqk hn[ gurmuKI ivc lyK ilKx dy BI muhwrq bIbI jI ƒ pRwpq sI[ p`qr ivvhwr krn ligAW bIbI jI dI lyKxI dy swDwrn vyg ivcoN sryStwcwr dy sUcn kwrn hwry AqIAMq suMdr Aqy AdBud lyK AMkq hoxy[ ilKq dw vyg Aijhw sugm Aqy sw& ik vrqmwn gurmuKI iltrycr dy DnI BI dyK ky dMg rih jwx[ bIbI jI dy AwpxIAW sKIAW shylIAW Aqy shodr vIrW dy inkt snbMDIAW pRqI ilK ky pTwey hoey pqrW dy auc Bwv dI mihmw Aqy SlwGw krn kihx qoN bwhr hY[ b`s, aunHW p`qrW dI kdr dw inrBr aunHW dy dyKx qy pVH ky vwcn pr hI hY[ sMsikRq Aqy aurdU BwSw qoN BI bVw Kwsw boD bIbI jI ƒ pRwpq sI[ bIbI jI dy gurmiq Drm sbMDI prp`k inscy Aqy idRVH Brosy dI swKw aunHW dI AwpxI klm qoN pRkwSq hoey lyK BlI ibD Br rhy hn[
bIbI jI ny iesqrI suDwr dy keI pusqk rc ky Aqy sYNkiVAW dI igxqI ivc Cpvw ky mu&q vMfy[ pMQk A^bwrW duAwrw BI iesqrI is`iKAw qy hor AiqAMq suMdr lyK bIbI jI v`loN islisly vwr inkldy rhy hn[ prMqU vwDw ieh ik Awpw Bwv nw jxwaux ihq Awpxw nwm prgt krnoN sdw hI sMkocdy rhy hn[ pMQk AwSrmW dy bIbI jI pUrn prymI Aqy gu`Jy shwiek sn[ kMnXw mhWividAwlw iProjpur dy nwl qW bIbI jI dw Kws Aqy ivSyS prym sI[ mwiek shwieqw dy qkVy gu`Jy g`Py AwpxI v`loN Byjdy rihMdy sn Aqy hornW qoN pryr ky iBjvwieAw krdy sn[ AwpxI kMvwr AvsQw ivKy bIbI jI dI Awqimk ivvsQw au~c drjy ƒ phuMc ky prp`k ho cu`kI sI[
EVk bIbI jI dI mnmMnI Bwvnw dy Anuswr Eh idhwVw BI Aw igAw ik bIbI jI dw AnMd ivvwh pUrn auqSwh sihq gurmiq AwSy dy AnukUl gurU Gr dy iek nOinhwl srdwr mMgl isMG reIs kot Syrw (ijlHw gujrWvwlw) dy nwl hoieAw[ shury Gr jw ky bIbI jI ny siqsMg dw auh prvwh clwieAw ik ijs qoN sMquSt hoey vy bIbI jI dy ivjogI siqsMgI Aqy inktI snbMDI sdw leI surjIq rihxgy[ pyvkVy Aqy shury gRih dy srb hI snbMDIAW dy rom rom AMdr bIbI jI dI rUh dy siqsMg dw sMjog qW sdIv leI bixAw rhygw[ nhIN hoxw qW bIbI jI dy piv`qR praupkwrI hMs (Awqmw) Aqy kwieAW dy sMjog vwly gurmuK jwmy dy drSnW ny nhIN hoxw[ ies ivSog dy s`l ny ivjogIAW ƒ ibhbl krky sdw leI inrwsqw dw drSn idKwauxw hY, pr nhIN eyh inrwsqw aunHW leI nhIN jo bIbI jI dy pUrinAW au~qy c`l ky bIbI jI v`q AwpxI jIvn Xwqrw ƒ sPlI kr jwxgy[ aunHW dy Awqmw ny qW AMq ƒ bIbI jI dI piv`qR Awqmw syqI iekimk ho jwxw hY[ so AY bIbI jI dy prm prymI ivjogI shodr sMbMDIE! qusIN inrwS Aqy audws nw hovo, ivjogI bxnwhY qW insMg bxo, pr quhwfy ivjog dw AMkur kyvl eyho hI augvy ik qusIN bIbI jI dI AMq kwl dI Afol dSw Aqy pRmwqmw dy srUp ivKy ilv lIn ho juVI hoeI ibrqI dy Aks ƒ Awpxy ieMdIey AMdr auqwrdy hoey iqs kauqkI ikRSmy ƒ AwpxI Awqimk kmweI dI GsvtI bxwau[ ivjogI bxnw hY qW jI sdky bxo, pr quhwfy ivjog dw is`tw ieh inkly ik bIbI jI dy aumr Br dy aupdySW ƒ ic`q ivKy vswauNdy hoey bIbI
jylH ic`TIAW
323
jI dy jIvn ivc ku`t ku`t ky Bry hoey rom rom ivc ArUV hoey gurmiq AwSy Anuswr Awpxy Awp ƒ prboDo[ bIbI jI dy ivjogI qusIN cuK cuK ho ky bxo Aqy bxy rho[ pr quhwfy ivjog dw q`q-swr ieh hovy ik qusIN inmrI BUq bIbI jI dI AMqI Aausr dIAW isiKAw sMpMn jodVIAW qy aupdyS iBMnIAW bynqIAW ƒ sdIv kwl leI cyqy r`kdy hoey iqMnHW dy AnuswrI ho ky Aml krdy rho[ bIbI jI dI AijhI Xwd ivc quswfw c`qo-pihr inmgn rihxw quswfw rwm ivXogI bnxw Aqy Aijhy ivjogI bx ky Awpxw jIvn suDwrnw hY[ Aijhy ivjog dy ivjogI bxnw quswfw lok suKI Aqy pRlok suhyly hoxw hY[
lyKk-bIbI jI dy sbMDIAW ivcoN iek bIbI jI dy aupdySW dw invwijAw hoieAw bIbI jI dw ivjogI vIr[
not- eys bIbI dw Akwl clwxw julweI 1910 ivc hoieAw[ BweI swihb dw eyh lyK bIbI jI dy clwxy sMbMDI A^bwr ‘pMjwbI’ luiDAwxw dy 20 julweI 1910 idn buDvwr (5 swaux sMmq 441 nwnkSwhI) dy prcy dy sPw 3, 4, 5 pr pRkwSq hoieAw sI[ ikauNik eys bIbI dw izkr ic`TI nM: 6 ivc AwieAw hY, eys leI eyh sMbMDq lyK BI AMqkw dI Skl ivc idqw igAw hY[ sRI drbwr swihb AMimRqsr hir kI pauVI pr jo ip`ql dw jMglw lgw hoieAw sI qy hux cu`k id`qw igAw hY, auh s: mMgl isMG jI reIs kot Syrw v`loN bIbI jI dI Xwd ivc hI lgvwieAw hoieAw sI[ iek kmrw bIbI jI dI Xwd ivc is`K kMinAw mhW ividAwlw iProjpur ivc bixAw hoieAw hY[
(-sMpwdk)
jylH ic`TIAW
324
AMqkw nM: 3
hzwrI bwg dy smwcwr (‘duKI’ jI dI pusqk ‘pRym qWGW’ ivcoN)
s. munSw isMG jI ‘duKI’ pMjwbI dy pRis`D kvIAW ivcoN hn[ Awp 1917 ivc qIsry
muk`dmw swzS lwhOr ivc kYd hoey sn[ 1917 ivc mulqwn jylH ivc qy Pyr 1918, 1919 qy 1920 ivc hzwrI bwg jylH ivcoN irhwA hox qk BweI swihb rxDIr isMG jI nwl rhy[ Awp ny 1922 ivc ‘pRym qWGW’, ‘pRym kWgW’, ‘pyRm bWgW’ qy ‘jublI dI gp Sp’ nwmy pusqkW kivqwvW ivc pRkwSq kIqIAW[ ‘pRym qWGW’ ivc hzwrI bwg jylH dy smwcwr qy swQIAW nwl pRym ipAwr dy bcn iblwsW dw izkr Azkwr hY[ ijnHW qoN pqw l`gdw hY ik ienHW s`jxW dI auQy ibpqkwl ivc idn-k`txI ikvyN huMdI sI[ ieh hwlwq idlcsp smJ ky ‘pRym qWGW’ ivcoN lY ky eyQy drj kIqy gey hn[ ‘pRym kWgW’ pusqk duKI jI ny BweI swihb rxDIr isMG jI dy nwm pr smrpx kIqI sI, aus ivcoN smrpx vwlw ih`sw idqw igAw hY[ ‘jublI dI gp Sp’ ijs ivc hzwrI bwg jylH qoN 1920 ivc isMGW dy irhwA hox dw kivqw ivc suAwdly FMg nwl izkr hY, imlI nhIN[ duKI jI qoN BI puC-Bwl kIqI geI, pr iml nhIN skI, jy iml geI qW AglI AYfISn ivc drj kr idqI jwvygI[ ‘pRym-qWGW’ dw mzmUn eys pRkwr hY:-
(sMpwdk) (1) sRI mwn pRm snyhI myry AqI pRIqvwn BweI rxDIr isMG jI nwl igAwn crcw
hox pr sRI jI dy muKoN ‘AsW kI K`txw’ dy pivqR vwk inklx nwl jo surq ny auCwlw KwDw qW hyT ilKIAW qukW ilKIAW:- au~lU cugl ciV`k ik jwnx n`cxw? kuitlw ibDvw swr ik ‘pI’ rMg rcxw? ksqUrI dw Bwau ik jwnx j`txw? bwbw! mYN kI jwxw swr AsW kI K`txw? bwl bDU ik suhwg hwr gl G`qxw? mUVH ik jwxy swr pt ikv k`qxw? p`Qr pwxI ivc suBwv ik b`txw?
jylH ic`TIAW
325
bwbw! mYN kI jwxw swr AsW kI K`txw? imqR pRyry imRg swr ik jwloN b`cxw? kwier kUr ik swr bIr rs r`cxw? isMG ik jwxy, jMg mWh pt h`txw? bwbw! mYN kI jwxw swr AsW kI K`txw? BUMf ik jwxy ikvyN kMvl rs P`sxw? loBI koRDI kutl ik hr rs r`sxw? Dobix swr ik Kyl jo Kylx ntxw? bwbw! mYN kI jwxw swr AsW kI K`txw? j`t ik jwxy ikvyN srMdw k`sxw? GnI AnI Air pyiK sUr kI n`sxw? grDp swr ik ikhw kpUrI b`txw? bwbw! mYN kI jwxw swr AsW kI K`txw? kho kumHwr ik jwxy lwl pr`Kxw? gurmuK isMG ik swr swjxo! d`Kxw? swr ikrwV ik ikvyN s`qR muK f`txw? bwbw! mYN kI jwxw swr AsW kI K`txw? (2) hzwrI bwg sYtRl jylH ivc dyS Drm KwqR sV rhy vIrW dw nzwrw BI dyKx Xog hI sI[ BweI rxDIr isMG jI buKwr nwl bImwr sn Aqy swry swQI Awpo AwpxI koTI ivc bYTy vwihgurU A`gy Ardwsy kr rhy sn[ BweI swihb leI pRym dIAW lihrW hr iek mn ivc auCwly mwr rhIAW sn[ AYqvwr dw idn hox krky kuJ ku smyN dI kp`Vy Dox leI Cu`tI sI[ myry idl ivc aumMg auTI ik sRI mwn jI dy bsqrW ivcoN kuJ Do ky (ikauNik auh bImwr hox krky Do nhIN sn skdy) syvw dw lwhw leIey qy h`QW ƒ pivqR krIey[ pr mMgIey kIkUM? BweI swihb jI qy syvw krvwauNdy hI bhuq G`t sn[ qd eyh kib`q iliKAw qy kCihrw Dox dI syvw leI bynqI idl hI idl ivc kIqI:
(3) sRI mwn surgvwsI BweI bqn isMG jI kwhrI vwly bVy hI gurmuK qy inrmwx
syvwk hoey hn[ Awh vwh lgdI kdy BI koeI syvw dw smW h`QoN nhIN sn jwx idMdy[ aukq idhwVy jd ik BweI rxDIr isMG jI bImwr sn qW dws vWgUM BweI bqn isMG jI ny vI BweI rxDIr isMG jI pwsoN kuVqw qy kCihrw Dox leI mMigAw sI[ aunHW ny myry pihloN bynqI kIqI sI jo BweI rxDIr isMG jI ny pRym smJ ky pRvwn kr leI sI[ hux jd mYN aupr iliKAw kib`q ivKwieAw[ qW sRI mwn jI ny ieSwry nwl hI smJw id`qw ik ‘k`pVy Dox leI qW BweI bqn isMG nwl iekrwr ho cu`kw hY[’
ijs lihjy qrz qy ijnHW l&zW ivc ikhw igAw sI, auh sRI mwn jI dy hI ih`sy kihxy Awey hn, ijnHW dw Gwau myry idl pr ho igAw[ pRym dI ndI auClI[ BweI bqn isMG jI dI syvw qy BweI rxDIr isMG jI dw iekrwr qy pRym A`KW A`gy Aw KVoqw[ mUMhoN ‘DMn is`K’ qy ‘DMn is`KI’ keI vwr ikhw qy ieSwry nwl hI hyT ilKI pRym-pwqI, muAw&I-nwmw iliKAw[ Ajy ilK hI irhw sW ik ds bjy dy krIb koTI dw drvwzw KolHx vwlw sMqrI Aw igAw, ijs dw izkr ivc BI hY qy nwl hI ikhw ik ‘bs krW iPr shI kl sKI’ qy A`DI nzm ilK ky bMd kr idqI ikauNik pRym dI Kyl gurU dy h`Q hY[ muV ky kdI idn lMG gey qy keIAW idnW ipCoN iPr purwxI aumMg auTI jo leI joVn leI EvyN ikvyN hI muAw&I mMg ky nwl hI drj kr idqI[ ieh iesqrI ilMg ivc, sKI v`loN sKI ƒ ilKI hY[ ies ivc ‘aus pRym pRbyDy icq qeIN’ BweI bqn isMG v`l ieSwrw hY Aqy ‘qUM mwlx myry mwlI’ dI qy ‘myrI BI khu aus idAwlu ƒ’ klgIDr dsmyS ipqw v`l ieSwrw hY qy ‘ikauN murdw hoieAw auT mnW’ Bwxy AMdr qy auqSwhmeI vwk Awpxy mn v`l qy is`K isiKAw v`l ieSwry hn:
pRym pwqI mYN b`uJ leI mYN bu`J leI, mYN bu`JI swrI g`l sKI! pr bu`JI kwhdI Ku`B geI, mn geI klyjw s`l sKI! mYN pwpn hW, mYN Gwqn hW, mYN by-sbrI kmjwqn hW, mYN Bu`ln hwrI, fu`lHn hwrI, Bu`l rhI p`l p`l sKI! mYN Bu`l krI qUM bKS leIN, mYN Cu`tV hW qUM rK leIN, mYN DRohix mohix loBix kptix, kUk BrI bhu C`l sKI! aus pRym prbyDy ic`q qeIN, aus sDrW vwlI iK`c qeIN, aus rMg rMgIly im`q qeIN, mYN pwpix dwhI T`l sKI! aus s`jx pRIqm ipAwry ƒ, pRIqm ihq qWGn hwry ƒ, siqgur dy lwl dulwry ƒ, BeI pwvx hwrI s`l sKI! sjnI! ieh myry icq n sI, bd socI gurmuK ihq n sI, ho geI, pr iksy nim`q n sI, bd socI gurmuK ihq n sI,
jylH ic`TIAW
327
ho geI, pr iksy nim`q n sI, mYN loBix auTy J`l sKI! kr iKmw myrIAW Bu`lW ƒ, Br aus pXwry dIAW hu`lW ƒ, jl isMj gulwbI Pu`lW ƒ, tihkx kumlwxy d`l sKI! Eh jug jug jIvy mwlI jI, krdw sB dI pRiqpwlI jI, mYN mUrK Av`l iKAwlI jI, bk-bwdl J`l vl`l sKI! qUM mwlx myry mwlI dI, pXwrI hYN pRIqm KXwlI dI, nw moV Arz aus sÍwlI dI, hY bolx dw nw v`l sKI[ myrI BI khu aus dXwlU ƒ, ipRX ikRpw isMD duK twlU ƒ, jn srxwgiq pRiqpwlU ƒ, jugky jugkr ieh g`l sKI[ pwpx duKIAw qy Fry rho, kr myhr sdw isr Dry rho, aur vry rho Xw pry rho, pr ihrdy rho At`l sKI[ hauN Bwxy AMdr r`K sdw, inmiKk Br hohu n vyK kdw, duKIAw crnW ivc r`K sdw, kr nzr grIbW v`l sKI[ hux kWg kihr dI au~TI jy, mn pRIq sjn dI vu`TI jy, auh Skiq ielwhI qu`TI jy, mc rhI A`jb h`l c`l sKI[ gl PurdI suMdr Blo BlI, lg rhI AlOkk hlo hlI, lyKix ƒ pY geI clo clI, vwho dwhI rhI c`l sKI[ pr smW nhIN hux bolx ƒ, Aw igAw ispwhI KolHx ƒ, Juk inmskwr kr Folx ƒ, bs krW iPr shI kl sKI[
(iqRBMgI CMd) E pMQ sqwry Drm ipAwry gurU dulwry bwbw jI[ Kwls buD swrI, sB ihqkwrI, swr ivcwrI bwbw jI[ siqgurU pd-BOry, hr rMg bOry, gurmiq gOry ikrpwlU[ E pRym pRsIjy, AwnMd BIjy, hauN kMin dIjy, hy dXwlU[
(pwDVI CMd) E bIr bhwdr DIr vIr, inrml ic`q gihr gMBIr vIr[ duKIAn kau dwmn gIr vIr[ idlgIrih dwiek DIr vIr[ E gurmiq-sr ky mC vIr[ E prym auDd ky k`C vIr[ E hMsn myN br sÍ`C vIr[ kr idRSt ‘duKI’ vl d`C vIr[ E prym sihr dy vsn hwr[ E Aihins rMg hsn hwr[ E p`Qr ihrdIN Dsn hwr[ hau sdky GolI! lsn hwr[ E rMg rMgIjy hauN BI dyhu[ br gMD gMDIjy hauN BI dyhu[ E pRym pRsIjy hauN BI dyhu[ hr rMgih BIjy hauN BI dyhu[ hauN pRym ngr dw rwhu ds[ ikMv pwvw pRIqm nwh ds[ auh Amrw-pur dI gYl vIr[
* ieh kivqw BweI swihb rxDIr isMG jI sMbMDI hI hY[
ny 40 idn dI Bu`K hVqwl kIqI[ eys qoN ipCoN bI drogw sdw nMd ny Awp ƒ bhuq kSt id`qy[ 1916 dw s^q ibpqkwl dw smW sI[ eyh smwcwr ipCly si&AW ivc vyrvy nwl drj hn[ aunHW ibpqw dy idnW ivc BweI suMdr isMG Gumwx, BweI iekbwl isMG ipRMsIpl bopwrwey qy BweI mihqwb isMG AkwlgVH ieh iqMny s`jx mulqwn jWdy rhy sn[ aunHW simAW dI eyh hyT ilKI icTI BweI swihb dI ilKI hoeI hY jo ibpqkwl ivc aunHW dI cVHdI klw dI sUck hY[ eyh iqMny sjx keI vwr dPydwr hrnwm isMG rswlw nM: 10 ipMf nwrMgvwl dy pws TihirAw krdy sn[ aus smyN s: hrnwm isMG mulqwn CwauxI ivc sn[
eyh icTI BweI swihb dy GroN keI brs hoey, purwxy kwgzW ivcoN imlI sI, Pyr myry pwsoN bI kwgzW ivc hyT aupr ho geI jo tol Bwl krn ipCoN imlI[ pr eyh pYnsl nwl ilKI hox krky A`Kr bhuq m`Dm pY gey hn Aqy keI A`Kr qW eyqny m`Dm pY ky bu`J gey hn ik pVHy nhIN jWdy[ nhIN qW AsIN eys ic`TI dw Poto hI dy idMdy[ hux eys dI nkl idMdy hW[ jo sqrHW pVHIAW nhIN geIAW, auh C`f id`qIAW geIAW hn[ eys ic`TI dy pVHn qoN aus smyN dI BweI swihb qy nwl dy isMGW dI hwlq dw pqw l`gdw hY[ ic`TI qoN eyh BI pqw l`gdw hY ik BweI swihb dw mulqwn jylH qoN clwx ho jwx dw bI audoN iKAwl sI[ vYsy BweI swihb qy hor isMGW dw sqMbr 1917 ivc hzwrI bwg jylH ƒ cwlxw hoieAw sI[ eys ic`TI pr qwrIK koeI nhIN[ eyh 1916 dy AKIr ivc jW 1917 dy iksy mhIny dI ilKI hoeI pRqIq huMdI hY[ ic`TI qoN pqw l`gdw hY ik jylH ivc BweI swihb Awpxy dUjy swQIAW nwl kYdIAW rwhIN sunyhy Byj ky g`lbwq (goSt) kr ilAw krdy hn[
ies ic`TI ivc kuJ isMGW dy nwm drj hn[ sMqw isMG qoN Bwv sMqw isMG nMd pur klOV, BweI surjn isMG qoN Bwv BweI surjn isMG gujrvwl, jgq hrI qoN Bwv BweI jgq isMG GVUMAW hY[ jo s`jx BweI swihb dI ^brswr leI mulqwn gey sn, auhnW ƒ vwps GrW ƒ jwx leI ic`TI ivc pryrnw kIqI geI hY[ A`gy ic`TI dw mzmUn eys qrHW c`ldw hY:
(nwhr isMG igAwnI)
< vwihgurU jI kI Pqih]
jylH ic`TIAW
336
pRm ipAwry vIr jno!
p`qR iek ihMdU ƒ BI iek Awqm qrMgI dy nwauN ilK ky id`qw hoieAw hY[ Swied auh A`j lY ky ApVygw[ Awp dw A`j dw p`qR BI ausy bwbU dI rwhIN pu`jw[ auqr ivcwr ky ByijAw jwvygw jI[ Aqy aukq ihMdU dI rwhIN iek h&qw pihlW clwx dI ^br Awp ƒ pujweI jwsI[ zrUr, zrUr, bwbU CyqI Awvygw[.........Pyr BI iek pRym pwqI fwk duAwrw sihj Bw nwl ilK ky SIGr hI pTwvWgw[ Awp hux Atko nWhI, vIrW ƒ suK sMdysy dyvo[ dmVy gu: k: pwsoN Awpy vsUl kr lvWgy jI[ qusIN nw krnw jI[ Awpxy pRym Awhr ivc l`gy rihxw, SIGr hI srb smwcwr pTwvWgy jI qy pTWvdy rhWgy[ qusIN GrIN pujx swr srb smwcwr suK sMdyisAW dw Glx[ Aswfy v`loN srb pRkwr insicMq rihxw[ AswfI prspr goSt sugm hI ho jWdI hY Aqy inqw pRiq iek dUjy pRqI pRym sunyhVy phuMcdy rihMdy hn[ sMqw isMG horIN qW AYn myry swhmxy hI rwq ƒ rihMdy hn[ surjn isMG jI bVIAW cVHdIAW kwlW ivc vrqdy hn[ bVy AnMd pRsMn hn[ bwxI nwm ivc juty rihMdy hn qy pRym rUp hoie rhy hn[ hor sjx BI sB qkVy hn[............. gurU dI AiqAMq idAwlqw hY ik jQy dI lwj vwly isMG sUrmy Awp swrKy gurBwxy dI kwr ivc ju`ty hoey hn[ qy jQy dy nwm ƒ sdIv leI hirAw BirAw r`Kx leI jIvn ƒ.....Awqm pWDIAW dI AwkrKx SkqI dyh imlwvy BI sugm hI krwaux ƒ smrQ hY, pr hux gur pryry Amr ivc qno mno juty rihxw qy gurU smr`Q dy qkIey qwx vrqxw jI............. ......................................................
gurU Awp shwiek ho ky hlq plq suhylw krygw[ qy Awpdy audmI Ahwr aupkwr dy quPYl AswfI BI SuB gqI ho jwvygI[ myry pRym snyhI sB jIvn BMvirE! gurU Awp dIAW GwlW QWie pwvx qy gurU hI pMQ pnIrI dy duK qy dil`dr sB dUr krsn[ dwsW ƒ jgq hrI jI! dUr kir nw jwxo[ Awp dy sMg swQ hI bYsy hoey hW, AYvyN iek Brm BIq jyhI ivckwr pY geI hoeI hY[ jo gur-krxw kir iek idn bwlU BIq dI inAweIN FT vYsI[ srb vIrW, BYxW sKw sbMDIAW dI syvw ivc sin`mr Pqih bulweI pRvwn hovy jI[ Awp hux moVy pwE qy vhIrW G`qo[’
not: ieh ic`TI dsdI hY ik jylH dy kStW smyN BweI swihb dI Awqm AvsQw ikqny idRVH Brosy vwlI sI qy Awp dw gurU qy nwm bwxI sMbMDI pRym iks qrHW TwTW mwrdw sI[
(2)
mOq qoN ip`CoN izMdgI eyh Awm iKAwl hY ik srIr ibns jwx ArQwq moq hox qoN ip`coN izMdgI dw ^wqmw
ho jWdw hY[ A`j klH bhuq lok sMswrk AYSÍrj qy mwieAwvI suK ƒ hI izMdgI dw lwhw smJdy hn[ aunHW dy Bw dw eys sMswrI jIvn qoN ipCoN hor kuJ A`gy hY nhIN[ pr BweI swihb gurmiq dy AwDwr pr ies g`l pr inscw r`Kdy hn ik srIrk mOq qoN ip`CoN BI
jylH ic`TIAW
337
izMdgI hY qy srIrk ivCoVy qoN ip`CoN Awqmk sbMD bixAw rihMdw hY[ eys sbMD ivc Awp ny jdoN 24 ApRYl 1927 ƒ Awp jI dw clwxw hoieAw qW aus pRQwie Awpxy Coty Brwqw s: Awqmw isMG jI qy hor sMbMDIAW ƒ jo ic`TI ilKI, aus ivc ieauN iliKAw:
‘guris`KW leI Awpxy sbMDIAW qy sjxW im`qrW dI mOq sdIvI ivCoVy dw kwrn nhIN bx skdI[ Awm sMswrI purSW dy Bwxy srIrk mOq qoN ip`CoN izMdgI dw ^wqmw hY pr gurmiq mwrgI pRymIAW leI srIrk mOq qoN ip`CoN s`cI qy sd-jIvn izMdgI brkrwr hY[ dyh-ivjog hox qoN ipCoN Awqm-sMjog bxy rihMdy hn[’
(3)
srIr qoN Awzwd hoeI Awqmw
srIr qoN Awzwd hoeI Awqmw dI hwlq bwry Bw: swihb jI ny jo ic`TI AwpxI mwqw jI dy clwxy dy sMbMD ivc 8 jUn 1927 ƒ nwgpur jylH qoN AwpxI spu`qRI ƒ ilKI hY, aus dy s&w 18-19 pr ieauN iliKAw hY:
‘..........pMj BUqk srIr ivcoN Awzwd hoeI Awqmw (rUh) id`b idRSt ho jWdI hY, ArQwq aunHW A`KIAW A`gy auhlw pVdw koeI nhIN rihMdw[ srIr vwlIAW sQUl A`KIAW A`gy qW Ehlw pVdw pY skdw hY, Awqm id`b idRStI vwlIAW A`KIAW sYNkiVAW hzwrW l`KW kohW dIAW iv`QW qoN BI sMswrI jIvW dy AMdr bwhr dw hwl AYauN dyK lYNdIAW hn ijvyN jwxoN aunHW qoN kuJ BI gu`Jw nhIN rihMdw[ AYauN jwxo Aqy prp`k inscy krky jwxo ik sRI mwqw jI swQoN ivCuVy nhIN sgoN swfy nyVy hUM qy nyVy ho ky aunHW dI Awqmw swfw hwl vyKdI suxdI hY[ swfIAW sQUl A`KIAW ƒ auh nhIN dIhdy pr auh swƒ dyKdy hn, hnyry ivc BI dyKdy hn[ suqMqr Awqmw ƒ hnyrw ik`Qy? AnHyr gubwr eynHW sMswrI prqMqr jIvW ƒ hY[ nwm AiBAws dI aucI kmweI vwly pRwxIAW ƒ sMswr ivc rihMdy hoey BI id`b idRStI pRwpq ho jWdI hY[ sQUl srIr ivc ibrwjdI hoeI vI aunHW dI Awqmw suqMqr ho jWvdI hY[ iqnHW ƒ prlok gwmI rUhW dw drSn-nzwrw BI ho jWvdw hY[ eyh brIk fUMGIAW prmwrQI g`lW hn[ hwly b`cIey! eyh g`lW qyrI smJ ivc AwauxIAW AOKIAW hn[ jdoN qyrIAW nwm dIAW kmweIAW au~cIAW ho jwxgIAW EdoN bIbI jI! qYƒ Awpy hI eynHW gUVH g`lW dI soJI ho jwaU[ hux bs! eyqnw inscw Dwrnw qyry vwsqy guxkwrI hY ik ijvyN gurU swfy AMg sMg hY iqvyN gurpurI ivc geIAW rUhW BI swQoN dUr nhIN Aqy swfy swry hwlW dIAW mihrm qy swQI hn[ eyvyN qusIN sRI mwqw jI dI Awqmw ƒ jwnxw[’
jylH ic`TIAW
338
AMqkw nM: 5
jylH Xwqrw qoN ip`CoN (ilKq gXwnI nwhr isMG jI)
BweI swihb rxDIr isMG jI jd qoN irhwA ho ky Awey hn, aunHW dw smW nwm bwxI dy
prmy qy kIrqn-dIvwnW dy siqsMg mMflW ivc bqIq ho irhw hY[ 1930 ivc jdoN Awp irhwA hoey, aus vyly lgBg swl Br drs-prymI s`jxW dw qWqW hI b`Jw irhw[ hux BI imlx iglx vwly s`jx eyqny AwauNdy hn ik Awp ƒ ilKx pVHn dI Pursq pUrI qrHW nhIN imldI[ Gr Awaux qoN kuJ mhIny bwAd Awp sB qoN pihlW bopwrwie izlHw luiDAwxw dy dIvwn ivc Swml hoey[ Awp dy irhwA hox dI KuSI dys pRdys ivc sB QW sMgqW v`loN auqSwh pUrbk pRgt kIqI geI, QW QW mqy pws hoey[ mwlvw suDwr suswietI stwktn, XUnweItf styts AmrIkw, mwlvw suDwr suswietI vYnkovr kYnyfw, ^wlsw dIvwn suswietI vYnkovr kYnyfw v`loN mwn p`qr, isropwE qy mwieAw dIAW QYlIAW bKiSS hoeIAW[ srdwr inrMjn isMG jI gryvwl (kYnyfw) ny mwlvw suDwr suswietI vYnkovr rwhIN 100 dmVy dw sony dw qmgw ByijAw[
17 sqMbr 1931 ƒ sRI qrn qwrn swihb dI kwr syvw ArMB hoeI[ esy smyN Awp kwr syvw dI ArMBk rsm smyN t`k lwaux vwly pMjW ipAwirAW ivc Swml hoey[ 15 sqMbr ƒ Awp 150 dI sMgq dy jQy smyq sRI AMimRqsr phuMcy[ drbwr swihb kmytI v`loN KUb suAwgq hoieAw[ Awp ny Puhwry vwly cONk qoN kIrqn SurU kIqw, prym kulwhl ivc kIrqn krdy hoey sRI drbwr swihb qy sRI Akwl q^q swihb dI Xwqrw kIqI[ Swm ƒ rihrwis dy pwT ipCoN sRI Akwl q^q swihb dIvwn sijAw qy Awp ƒ q^q swihb v`loN iek sRI swihb, isropwE qy hukm nwmy dI bKiSS hoeI[ hukm nwmy dI eyh bKiSS PI zmwnw qy is`K rwj qoN ipCoN hux qk isr& do s`jxW ƒ pRwpq hoeI hY[ iek qW pMQ dy mwnXog sjx bwbw KVk isMG jI ƒ pMQ dy jQydwr hox dI hYsIAq ivc, jdoN ik auh 1927 ivc fyrw gwzI KW jylH qoN irhwA ho ky Awey sn, dUjy BweI rxDIr isMG jI ƒ[ hukmnwmy dI nkl eyh hY:
< vwihgurU jI kI Pqh]
sRI Akwl q^q swihb jI hwzr hoey BweI swihb BweI rxDIr isMG jI jog aunHW dI Afol idRVHqw, inSkwm kurbwnI Ar gurU pMQ dI au~GI syvw leI pMQ vloN pRsMsw prgt kIqI jWdI hY[ Ar sRI Akwl q^q swihb v`loN isropwE dI bKiSS kIqI jWdI hY[ hukm hoieAw ik BweI swihb BweI rxDIr isMG auqy gurU dIAW KuSIAW hox[ aunHW dw is`KI isdk kysW-suAwsW nwl inBy[
mohr 30 BwdoN sM: nwnkSwhI 461
jylH ic`TIAW
339
< sRI Akwl jI shwie ,, ,, ,, ibkrmI 1988 sRI Akwl q^q swihb 15 sqMbr sMn eIsvI 1931 gurmuK isMG jQydwr sRI Akwl q^q swihb ] 16 mwrc ƒ Awp sRI qrn qwrn swihb phuMcy, 23 sqMbr qk sRI qrn qwrn kwr
syvw qy kIrqn dy lwhy lYNdy rhy[ sRI AMimRqsr srovr dI kwr syvw dI jo s`Dr jylH ivc hox krky pUrI nhIN sI hoeI, auh qrn qwrn dy eys suBwg smyN pUrI ho geI[ 24 sqMbr ƒ KfUr swihb, 26 ƒ goieMdvwl swihb qy 27 sqMbr ƒ sulqwnpur dy gurduAwirAW dy drSn Xwqrw kr ipMf nwrMgvwl phuMc gey[
14 AkqUbr 1932 ƒ jdoN sRI pMjw swihb dy gurduAwry dI nvIN iemwrq dw buinAwdI p`Qr riKAw qW Awp pMjW ipAwirAW dy aus smyN jQydwr sn[ auQy isropwE qy sRI swihb jI bKiSS hoey[ pMjw swihb dy srovr dy vwDy dw buinAwdI p`Qr ies idn it`kw swihb pitAwlw (hux mhwrwjw XwdivMdr isMG pitAwlw) ny riKAw[ ieQoN Agly idn BweI swihb 1905 qoN bwAd 27 swl ipCoN Pyr AYbtwbwd gey[
dsMbr 1933 dy AKIrI hPqy ivc Awp ny Awpxy BujMgI qy BujMgx dy AnMd kwrj kIqy[ nvMbr 1934 ivc gurpurb pUrnmwSI ƒ Awp nnkwxy swihb dy ShId gMj dy buinAwdI p`Qr r`Kx vwly pMjW ipAwirAW ivc Swml hoey[ Pyr 26 dsMbr 1934 ƒ jQy smyq gurduAwrw hzUr swihb dI Xwqrw ƒ rvwnw hoey[
26 dsMbr qoN 31 dsMbr dI dupihr qk Awp ny id`lI gurduAwirAW dI KUb prmy nwl Xwqrw kIqI[ 31 dsMbr ƒ Awp jQy smyq Awgry phuMcy[ 1 jnvrI 1935 ƒ svyry gurduAwrw mweI Qwn ivc Awsw jI dI vwr dy kIrqn auprMq 2 jnvrI 1935 ƒ jQw gvwlIAr phuMicAw[ auQy gurduAwrw PUl bwg qy CyvyN pwqSwh dw iklHw gvwlIAr dy gurduAwrw pIr bMdI CoV dy drSn kIqy; 4 jnvrI ƒ eyQoN hzUr swihb ƒ cwly pwey, rsqy ivc mnmwV gurduAwry dy drSn kr 6 jnvrI ƒ hzUr swihb jw phuMcy[ 12 jnvrI qk hzUr swihb dy gur-AsQwnW dI Xwqrw kIqI[ 11 jnvrI 1935 ƒ dsmyS pwqSwh jI dw Avqwr gurpurb mnwieAw qy 14 jnvrI ƒ vwps ngr phuMc gey[ hzUr swihb dI eys Xwqrw dw prym iBMnw vrnx Awp ny iek kivqw ‘sRI dsmyS jI dy hzUr swihb ivc drSn’ ivc kIqw hY jo ‘drSn JlkW’ nwmyN pusqk ivc Cp cukI hY[ 21 qy 22 dsMbr 1935 ƒ cmkOr swihb dI Xwqrw kIqI[ dUjI vwr hzUr swihb dI Xwqrw 1955 ArQwq sMq 2021 dI vYswKI ƒ kIqI[ Awp pihlI ApRYl 1955 ƒ luiDAwxy qoN c`l ky bMbeI ho ky hzUr swihb phuMcy sn[
8 jnvrI 1938 ƒ ptny swihb dI Xwqrw kIqI qy eys idn dsmyS jI dy Avqwr gurpurb pr KUb kIrqn hoieAw qy Akwl buMgy dy buinAwdI p`Qr rKx vwly pMjW ipAwirAW ivc Awp Swml hoey[ auprMq 17 mwrc 1938 ƒ holy mh`ly vwly idn pwauNtw swihb dy drSn dIdwr kIqy Aqy dsmyS jI dy kvI drbwr vwly AsQwn pr gurduAwry
jtwr- jy qusIN myry QW huMdy qW qusIN BI eyvyN hI krdy[ sUbydwr swihb- eyh koeI auqr nhIN[ nw hI eyh ho skdw hY ik jo kuJ qusIN kIqw, mYN
BI zrUr Eho kuJ krdw[ jtwr- iek g`l dI mYƒ bVI hYrwnI hY ik nwgpur jylH dy sB kYdI rxDIr isMG dI
bhuq ie`zq krdy sn, aus ƒ gurU smwn smJdy sn[ mYN Awpxy pUrw zor lwieAw, pr mYN rxDIr isMG dI ic`TI p`qR jylH qoN bwhr jwxo qy AMdr AwauxoN bMd nhIN kr sikAw[
sUbydwr swihb- qd Awp isAwxy qW nw hoey; ijs AwdmI ƒ ieKlwkI kYdI qy muzrm lok BI smJ gey qy aus dw snmwn krn l`g pey, aus ƒ qUM piVHAw iliKAw ho ky nw smJ sikAw[ quhwƒ cwhIdw sI ik aus qoN koeI lwB auTwauNdy[ sgoN qusIN aus pr zulm krn lg pey[ ieh AwpdI ikhVI dwnweI sI?
ieh sux ky jtwr inmoJUxw ho ky cu`p kr igAw[ not- ieh g`l swƒ sUbydwr hirbcn isMG jI ny jylH ic`TIAW dI pihlI AYfISn
iehnW ic`TIAW dw fwk rwhIN Byjx iBjvwaux dw islislw gupq vsIly rwhIN jwrI irhw hY[ jylHW ivc rih Awey s`jx jwxdy hn ik ieh ic`TI-p`qr dw islislw iks qrHW cldw hY[ ienHW dy ilKx dw ArMB rwj mMdrI jylH qoN 1922 ivc hoieAw jo AT-nON swl qk nwgpur jylH qoN BI cldw irhw[ pulIs ƒ ikvyN sUh l`g geI sI, so auh iehnW ic`TIAW dI Bwl ivc l`gI rihMdI sI[ qy myry mgr puils dw iek AwdmI s&r ivc BI nwl rihMdw sI qy puils vwly Aksr AwpxI bolI ivc mY Leaders’s Letterbox (lIfrW dw lYtrbks) ikhw krdy sn[ 1924 ivc imstr hmIdulw supRMtMfMt puls luiDAwxw ny myry ivru`D aus vyly dy ifptI kimSnr kMvr rGubIr isMG ƒ irpot kIqI sI- He is a very dangerous man; we are after him for the last several years’ ArQwq ‘ieh bVw ^qrnwk AwdmI hY, AsIN keI swl qoN ies dy mgr l`gy hoey hW[’ aus vyly ieh fr sI ik ieh kImqI ieiqhwsk mswlw ikqy pulIs dy h`Q nw Aw
jylH ic`TIAW
346
jwvy[ aus smyN ies dI sMBwl leI hyT ilKy s`jxW ny bVI hmdrdI BrI hOnsly vwlI shwieqw kIqw[ Asl ic`TIAW swfy purwxy s`jx igAwnI ieMdr isMG bI.ey. ipMf kbw hyVI ijlHw AMbwlw qy igAwnI rxjIq isMG ipMf inhulkw ijlHw AMbwlw ny sMBwl leIAW[ Pyr iehnW dI nkl igAwnI hirBjn isMG jI ipMf crVIAW muqisl ropV ijlHw AMbwlw pw r`KI geI[ auprMq eyh swrw mslw prlok invwsI igAwnI s`jx isMG nMbrdwr ipMf ruVkw BMgUAW ijlHw luiDAwxw ny do sqk pUrI ih&wzq nwl sWBI riKAw[ dws iehnW s`jxW dw AiqAMq DMnvwdI hY, ijnHW ny ies AOkV qy AOK dy smyN ivc Awpxy Awp ƒ ^qry ivc pw ky dws dI shwieqw kIqI qy ies kImqI iltrycr ƒ sMBwlI riKAw[ cOdW swl dI sMBwl qoN bwAd ieh sB mswlw jylH-ic`TIAW dI Skl ’c pRkwSq ho igAw[ jylH-ic`TIAW Awid pusqkW dI rcnw dI khwxI BI AjIb hI hY[ ijs dw tUk mwqr d`sxw AXog nw hovygw[ BweI swihb luiDAwxy koqvwlI qoN 25 jUn 1915 ƒ jylH Byjy gey qy mYN ausy idn iek hor swQI BweI hrnwm isMG gujrvwl smyq igR&qwr ho igAw[ swƒ koqvwlI qoN 2 julweI 1915 ƒ jylH Byj idqw igAw[ jylH ivc BweI swihb ƒ iml ky icq bVw pRsMn hoieAw[ mwno igR&qwrI dw du`K Bul igAw[ mYN ikhw, ‘BweI swihb! AwpW hux ieQy iek`Ty rhWgy[’ Awp ny bVy gMBIr ho ky auqr id`qw, ‘bVw A`Cw hoieAw qusIN jylH ivc Aw gey[’ aus vyly mYN hYrwn ho ky cu`p kr igAw[p
smW lMGdw lMGdw lMG igAw, vrHy bIqy gey[ sB s`jx jylHW qoN Aw ky GrIN vsx rsx l`gy[ su`K dw smW bIqx l`gw ik Acwnk 9 meI 1954 ƒ mYƒ BweI swihb qoN puCx dw iKAwl AwieAw[ mwfl twaUn luiDAwxy ivc bYTy AsIN g`lW kr rhy sI qy mYN pu`iCAw Awp dw ieh kihx qoN ikI Bwv sI ik ‘bVw A`Cw hoieAw, qusIN jylH ivc Aw gey[’ qW Awp ny auqr id`qw ik, ‘Ajy BI ies g`l dy pu`Cx dI kI loV hY?’ mYN ikhw ik mYN smJ igAw ik Awp ƒ pusqkW dy ilKx, Cpx dy islisly dy clx dw pihlW hI AnuBv sI[ ArQwq auh smJdy sI ik jylH Xwqrw qoN ipCoN pusqkW dI rcnw dw smW Awvygw qy virHAW b`DI clygw[ jo hux qk c`l irhw hY[ qy Awp dIAW iqMn drj pusqkW Cp cu`kIAW hn[ pusqkW dI sMBwl, v`tk, Awmdn, ^rc dw sB ihswb ipCly vIh swl qoN igAwnI hirBjn isMG jI mYnyjrw pMjwb igAwnI pRYs, BdOV hwaUs, luiDAwxw clw rhy hn[ hor iksy pws koeI ihswb nhIN qy nw kdy irhw hY[ ipCly bwrHW swl qoN Bgq Amr isMG jI pusqkW dI CpweI qy ivkrI ivc ^ws idlcspI lY rhy hn[ ienHW dy audm nwl pusqkW dUr-dUr phuMcdIAW qy lgdIAW hn[ pusqkW dy lwaux dw bhuqw kMm ienHW dy h`QIN hI huMdw hY[ pusqkW dI ivkrI krn jW ikDry Awaux jwx bwry iksy qrHW dw ^rc Bgq jI jW iksy hor ny kdy pusqk PMf aupr nhIN pwieAw[ pusqk PMf ivcoN nw hI kuJ BweI swihb ƒ imldw hY nw iksy hor ƒ[ pusqkW dI v`tk pusqkW pr hI ^rc huMdI hY[ iesy krky pusqkW Awm bzwrI inrk nwloN ssqIAW id`qIAW jWdIAW hn[ ies qrHW