elene meZmariaSvili murman papaSvili rusudan dauSvili Teimuraz papasqiri liana giorgobiani 7 istoria
elene meZmariaSvilimurman papaSvilirusudan dauSvili Teimuraz papasqiriliana giorgobiani
7istoria
elene meZmariaSvili
murman papaSvili
rusudan dauSvili
Teimuraz papasqiri
liana giorgobiani
istoria77
gamomcemloba `klio~2012
grifirebulia 2012 wels ganaTlebis xarisxis ganviTarebis erovnuli centris mier
Elene Medzmariashvili, Murman Papashvili, Rusudan Daushvili Teimuraz Papaskiri, Liana Giorgobiani History
7th Grade Textbook
gamomcemloba `klio~ aRmaSeneblis gamziri 181, Tbilisi, 0112, saqarTvelo tel.: (995 32) 234 04 30 E-mail: [email protected] http://www.klio.ge
avtorTa jgufis xelmZRvaneli
da mTavari redaqtori – elene meZmariaSvili
redaqtori – Teimuraz papasqiri
wignze muSaobdnen:
elene meZmariaSvili
murman papaSvili
rusudan dauSvili
Teimuraz papasqiri
liana giorgobiani (meTodisti)
elene meZmariaSvili, murman papaSvili, rusudan dauSvili
Teimuraz papasqiri, liana giorgobiani
istoria 7
moswavlis wigni
kompiuteruli
uzrunvelyofa – nana esarTia
ISBN 978-9941-415-85-2
© gamomcemloba `klio~, 2012
© elene meZmariaSvili, murman papaSvili,
rusudan dauSvili, Teimuraz papasqiri, liana giorgobiani, 2012
kari II
kari I
msoflios fizikuri ruka ..................................................................................... 6
msoflios politikuri ruka ................................................................................ 8
Sesavali .................................................................................................................... 10
rogor gavigoT Cveni warsulis Sesaxeb? ............................................................. 10
uZvelesi dro
Tavi I. preistoria ............................................................................................... 14
1.1. adamianis warmoSoba ........................................................................................ 14
1.2. pirvelyofili samyaro ................................................................................... 17
1.3. uZvelesi adamianis miRwevebi........................................................................ 21
1.4. miwaTmoqmedebisa da mesaqonleobis Casaxva da ganviTareba ................. 24
1.5. xelosnobis Casaxva .......................................................................................... 26
1.6. gza saxelmwifosaken ....................................................................................... 28
I Semajamebeli .......................................................................................................... 30
Zveli msoflio
Tavi II. Zveli aRmosavleTis civilizaciebi – saxelmwifoebriobis dasawyisi ................................................ 34
2.1. SuamdinareTi – Sumeris da aqadis qalaq-saxelmwifoebi ....................... 34
2.2 Sumeris kultura da religia ........................................................................ 36
2.3. SuamdinareTi – babiloni da asureTi ......................................................... 40
2.4. asurul-babilonuri religia da kultura ............................................... 43
2.5. nilosis auzi – Zveli egvipte ....................................................................... 45
2.6. Zveli egvipte – religia da kultura ......................................................... 48
2.7. indis auzi – Zveli indoeTi ........................................................................... 51
2.8. huanhes auzi – Zveli CineTi .......................................................................... 54
Tavi III. wina aziis regioni ............................................................................ 57
3.1. xeTebi – saxmeleTo imperiis damaarseblebi ............................................. 57
3.2. Ffinikia ................................................................................................................ 60
3.3. ebrauli saxelmwifoebi, israeli da iudea ............................................... 64
3.4. ebraelTa religia da kultura .................................................................... 66
3.5. midia da sparseTi ............................................................................................. 68
Tavi IV. berZnuli civilizacia .................................................................... 71
4.1. kreta-mikenis epoqa ......................................................................................... 71
4.2. sparta – ugalavno polisi ............................................................................. 74
4.3. aTeni – demokratiis samSoblo ..................................................................... 77
4.4. demokratiuli reformebi aTenSi ........................................................................79
4.5. aleqsandre makedoneli da misi epoqa ......................................................... 81
4.6. Zveli berZnuli kultura .............................................................................. 84
4.7. Zveli berZnuli eposi da miTi argonavtebis Sesaxeb ............................ 86
4.8. samyaros Svidi saocreba ................................................................................ 89
Sinaarsi
4 istoria VII
kari III
Tavi V. romauli civilizacia ....................................................................... 92
5.1. romi mefeebis xanidan respublikamde ........................................................ 92
5.2. romis respublika (Zv.w. 509-Zv.w. 30) ..............................................................................95
5.3. romis imperia (Zv.w. 30-ax.w. 476) .................................................................... 98
5.4. romis kultura ................................................................................................ 101
Tavi VI. antikurobidan Sua saukuneebisken .......................................... 104
6.1. konstantine I didi da axali religia .......................................................... 104
6.2. romis imperiis ganadgureba da barbarosuli samefoebi
evropis teritoriaze ..................................................................................... 107
6.3. sasanianTa irani ............................................................................................... 110
6.4. bizantiis oqros xana ...................................................................................... 113
II Semajamebeli ......................................................................................................... 116
Sua saukuneebi
Tavi VII. qristianoba evropaSi da frankTa samefo .......................... 120
7.1. qristianoba evropaSi ..................................................................................... 120
7.2. merovingebis frankTa samefo ...................................................................... 123
7.3. frankTa feodaluri sazogadoeba .............................................................. 126
7.4. karolingebis frankTa samefo ...................................................................... 130
Tavi VIII. islamuri samyaro ............................................................................. 133
8.1. islamis aRmoceneba da arabebis gaerTianeba ........................................... 133
8.2. arabTa saxalifo da misi daSla .................................................................... 136
8.3. arabTa saxalifos kultura .......................................................................... 139
8.4. ierusalimi sami religiis wminda qalaqi .................................................... 141
Tavi IX. slavebi da normanebi ........................................................................ 144
9.1. vikingebi da skandinaviuri eposi .........................................................................144
9.2. vikingebi dasavleT evropasa da atlantis okeaneSi ............................... 148
9.3. slavebi ............................................................................................................... 150
9.4. variagebi da kievis ruseTi ............................................................................ 153
Tavi X. evropa verdenis xelSekrulebis Semdeg ................................. 157
10.1. saRvTo romis imperia ................................................................................... 157
10.2. `il-de-fransi~ – kapetingebi safrangeTSi ............................................. 160
10.3. arabuli espaneTi ........................................................................................... 163
10.4. uiliam dampyrobeli ..................................................................................... 165
10.5. wodebriv-warmomadgenlobiTi organoebi ............................................... 167
Tavi XI. bizantia, jvarosnebi da aRmosavleTis qveynebi ............. 169
11.1. selCukebi da bizantia .................................................................................. 169
11.2. jvarosnuli laSqrobebi .............................................................................. 171
5
kari IV
11.3. monRolebi da maTi dapyrobebi .................................................................. 175
11.4. monRolTa imperia evropel mogzaurTa TvaliT .................................... 179
11.5. osmalebi maxlobel aRmosavleTSi ................................................................. 181
11.6. bizantiis imperia restavraciidan konstantinopolis dacemamde ...............183
Tavi XII. kolumbamdeli amerikis civilizaciebi ............................... 186
12.1. kolumbamdeli amerikelebi ......................................................................... 186
12.2. indielTa uZvelesi civilizaciebi .......................................................... 188
12.3. maias civilizacia da toltekebis imperia .............................................. 190
12.4. actekebis civilizacia ................................................................................. 193
12.5. inkebis imperia ................................................................................................ 196
III Semajamebeli ........................................................................................................ 199
Tavi XIII. italiis qalaq-saxelmwifoebi XII-XV saukuneebSi ........... 201
13.1. italia XII-XIII saukuneebSi. ekonomikuri ganviTareba ........................... 201
13.2. italiis qalaq-respublikebi XII-XIV saukuneebSi. politikuri ganviTareba ............................................................................. 204
13.3. italiuri saxelmwifoebi XV saukuneSi .................................................... 206
13.4. aRorZineba da italiis sazogadoeba ......................................................... 209
13.5. aRorZinebis xanis mecniereba da kultura .............................................. 212
Tavi XIV. evropuli omebi ................................................................................. 214
14.1. aswliani omi .................................................................................................... 214
14.2. vardebis omi .................................................................................................... 218
Tavi XV. feodaluri sazogadoeba .............................................................. 220
15.1. religia da qcevis wesebi Sua saukuneebSi................................................ 220
15.2. raindebi da qalaquri yofa ......................................................................... 224
15.3. bavSvTa statusi Sua saukuneebSi ................................................................................228
IV Semajamebeli ........................................................................................................ 230
axali drois dasawyisi
Tavi XVI. absolutizmis xana........................................................................... 234
16.1. `kaTolike monarqebi~ – ferdinandi da izabela .................................... 234
16.2. karlos V-is imperia ....................................................................................... 238
16.3. osmaleTis imperia ......................................................................................... 241
16.4. tiudorebi… da reformacia inglisSi ......................................................... 244
16.5. elizabeT I da stiuartebi ............................................................................ 247
16.6. riSelie da lui XIV ........................................................................................ 250
16.7. petre I-is ruseTi ........................................................................................... 253
16.8. ganmanaTlebloba ........................................................................................... 257
V Semajamebeli ......................................................................................................... 260
qronologiuri cxrili ......................................................................................... 262
126 istoria VII
sakvanZo sityvebi:
7.3. frankTa ლfeodaluri sazogadoeba
mTavari kiTxva: rogori sazogadoeba Camoyalibda mero-vingebis saxelmwifoSi?
karlos marteli da misi reformebi
merovingTa dinastiis ukanasknelma mefeebma sakuTari mi-webis didi nawili didebulebs gadasces. maT aranairi Zalauf-leba gaaCndaT da qveynis marTvaSi monawileobas ar iRebdnen. istoriaSi isini `zarmac mefeebad~ iwodebian. Zalaufleba maJordomebis anu msaxurTuxucesebis xelSi gadavida. erT-erTi gavleniani maJordomi gaxda karlos marteli, romelic rogorc damoukidebeli xelmwife moqmedebda. man Tavi isaxe-la 732 wels puatiesTan arabebze gamarjvebiT da qristianu-li evropa muslimanTa SesaZlebeli dapyrobisagan ixsna. jari amisaTvis jildos iTxovda. karlosma Caatara samxedro re-forma da mxedrebs samsaxurisaTvis uboZa miwebi masze da-saxlebuli glexebiT. Semdeg es miwebi maT memkvidreobiT ga-daecemodaT. mas feodi ewodeboda, xolo miwaTmflobelebs – feodalebi. karlosma aseve Seqmna cxenosanTa laSqari, ro-melsac mogvianebiT raindTa laSqari ewoda.
miRweuli gamarjvebebis gamo karloss SemdegSi martelis, e.i. uros metsaxeli daerqva.
daasaxele faqtebi, romlebic merovingTa mefeebis Zalauf-lebis dasustebaze miuTiTebs.
davaleba 1
urTierTobebi sazogadoebaSi V-IX saukuneebSi
mefes Zalauflebis gasamtkiceblad Zlieri jari sWirde-boda, amitom meomrebs miwas masze mcxovrebi mosaxleobiT gadascemda. maT samflobelo ara srul sakuTrebaSi, aramed sicocxlis bolomde, samxedro samsaxuris sanacvlod eZleo-daT. miwaTmflobelobis aseT formas beneficiumi ewodebo-da. mis mflobelebs unda SeeZinaT saomari cxeni da Zvirad-Rirebuli aRWurviloba. isini mefeze iyvnen damokidebulni. mas SeeZlo beneficiebis warTmeva. mefis brZanebisTanave misi mflobelebi dauyovnebliv salaSqrod unda gamosuliyvnen.
samefo da mflobelobaSi gada-cemul miwebze glexebi cxovrob-dnen. Tavidan isini Tavisufalni iy-vnen. Semdeg erT nawils miwebi ZaliT waarTves, meoris miwebi saCuqrad axal mepatroneebs uboZes, xolo me-same nawili ganadgurda da glexic iZulebuli gaxda msxvili miwaT-mflobelisaTvis daxmareba eTxova.
glexebi miwaTmflobelze damo-kidebulebas amjobinebdnen, vidre maTTan omsa da SimSiliT daxocvas. amitom maT miwebis gankargvis ufle-wyaro 2. glexebi. Sua saukuneebis miniatura
wyaro 1. karlos marteli
maJordomi feodi feodali beneficiumi vasali seniori
127
ba dakarges. isini uwindeliviT miwaze muSaobdnen, raTa ojaxi gamoekvebaT. sanacvlod miwis mepatrones aRebuli mosavlis nawils aZlevdnen. aseT formas saadgilmamulo damokidebu-leba ewodeboda. ufro mZime forma iyo piradi damokidebu-leba. aseT SemTxvevaSi glexi kargavda ara marto miwas, ara-med Tavisuflebasac. mis pirad cxovrebas batoni ganagebda. ase gaxdnen glexebi damokidebulni.
feodaluri ierarqia
Sua saukuneebSi evropaSi warmoqmnilma vasalurma sistemam axali socialuri da politikuri moTxovne-bi wamoayena, romelsac feodalizmi ewodeba. Camoya-libda feodaluri ierarqia: sakuTari karis Seqmnis mizniT, msxvili feodali Tavisi miwis nawils, feodis saxiT, saSualo fenas aZlevda. Tavis mxriv, mas am miwis nawili SeeZlo wvrili feodalisTvis gadaeca. feoda-li, romelic feods gascemda – seniorad iTvleboda, xolo misi mimRebi – vasalad. es niSnavda, rom vasali miwiT seniorze iyo damokidebuli.
erTdroulad feodali SeiZleba senioric yofil-iyo da vasalic. vasali mxolod Tavis seniors emor-Cileboda da erTgulebis fics debda.
wyaro 4. erTgulebis fici Sua saukuneebis samarT-lidan
`vficav RmerTsa da wmin-da saxarebas, rom amieridan da momavalSi Seni erTguli viqnebi. me da Cemi STamomav-lebi Sendami erTguli msa-xurebi viqnebiT im feodis gamo, romelic Tqvengan mi-Wiravs. Sevasruleb im val-debulebas da samsaxurs, romelic mekisreba~.
a) imsjele, ra Sedegi moutana beneficiumma mefes, miwaTmflobels da glexs?
b) imsjele, wyaro 3-is mixedviT, Zveli msoflios qveynebis sazogadoebis romel socialur jgufs hgavs pirad damokidebulebaSi myofi Sua sauku-neebis glexi?
g) moiZie damatebiTi informacia. Seadare antikuri xanis da Sua saukuneebis glexis mdgomareoba. dawere patara Tema.
g) Seavse cxrili: `iZulebiTi Sromis formebi sxvadasxva civilizaciis sa-zogadoebebSi~.
civilizaciebi qveyanasazogadoebis
socialuri fenaiZulebiTi
Sromis formaZveli aRmosavleTiantikuri xanaSua saukuneebi
d) gaixsene, rame Tu gsmenia iZulebiTi Sromis Sesaxeb Tanamedrove samyaroSi? e) moiZie informacia trefikingis Sesaxeb. dawere Tema „iZulebiTi Sromis
gamomwvevi mizezebi warsulsa da Tanamedrove msoflioSi“.
davaleba 2
wyaro 3. sigeli glexis ymad gadaqcevis Sesaxeb
`yvelam icis, rom ukiduresi siRaribe da mZime saz-runavi damawva. araferi gamaCnia. Cemi TxovniT Tqven momeciT fuli, magram axla verafriT ver gibrunebT. gTxovT, Cemi piradi Tavisuflebis dakabaleba daam-tkicoT. amieridan Tqven gaqvT ufleba gamyidoT, gamcvaloT da damsajoT~.
128 istoria VII
ficis dadebas Tavisi wesi hqonda, romlis Sesrule-bis Semdeg seniori ambobda: `me Cemi da Cemi memkvidree-bis saxeliT, mas Semdeg, rac Tqveni SeerTebuli xelebi Cems xelSi CadeT da muxli moidrikeT, giRebT Cems mfar-velobaSi~.
yoveli vasali Tavis seniorze ara mxolod miwiT, aramed piradad iyo damokidebuli. mas SeeZlo Tavisi se-nioris seniors arc damorCileboda. es wesi ganmtkicda sityvebiT: `Cemi vasalis vasali Cemi vasali ar aris~.
miwis mflobeli vasalebi cnobili adamianebi gaxdnen. maT didi politikuri avtoriteti moipoves da Zalauflebac xelT igdes. senior-vasalebis urTierToba imis mixedviT ga-nisazRvreboda, Tu vis meti an naklebi mamuli hqonda.
saxelmwifoSi feodalebis saTaveSi mefe idga, romelic hercogebisa da grafebisaTvis seniori iyo. maT Tavis mxriv hyavdaT vasalebi – baronebi, romlebic 20-30 sofels flo-bdnen. AamaT vasalebs raindebi Seadgendnen. feodaluri vasa-litetis es sistema glexs eyrdnoboda.
feodaluri daqucmacebuloba
dasavleT evropis sazogadoebis safuZvels miwaze sa-kuTreba warmoadgenda. Sua saukuneebis sazogadoeba or Zi-riTad jgufad anu wodebad iyofoda. am periodis saxelmwi-fos cxovrebasa da politikas didwilad miwaTmflobelebi – beneficiumis mflobelebi gansazRvravdnen. isini TandaTan TavianT miwebze ganmtkicdnen. omebSi monawileobiTa da sam-saxurisaTvis maT mefeebisgan axal-axali uflebebi miiRes:
wyaro 6. a) vasali ficis dadebis dros (XIII s. miniatura). b) inglisis dedofali elizabeT II (XX s. foto)
a) imsjele, raze iyo damyarebuli feodaluri urTi-erTobebi?
b) gansazRvre, wyaro 4-is mixedviT, ratom emorCileboda vasali mxolod Tavis seniors? axseni gamoTqma – „Cemi vasalis vasali Cemi vasali ar aris“.
davaleba 3
wyaro 5. feodaluri sazo-ga doebis ierarqiuli sqema
mefe
lordi
raindebi
glexebi
a) gansazRvre wyaro 5-is mixedviT, romelia seniori da romeli vasali.
b) aRwere wyaro 6 a.
ra aris masze gamo-saxuli? ra wesebs icavda vasali ficis dadebis dros?
g) rogor fiqrob, ra ritualia asaxuli wyaroze 6 b?
davaleba 4
ba
129
feodi – gvianla-Tinuri Feodum – adgil-mamuli.
feodali – miwis mesa-kuTre.
trefikingi – iZule-biTi Sromis Taname-drove forma.
wodeba – sazogadoe-baSi adamianTa jgufi, romelic ganmtki-cebulia kanoniT da hqonda memkvidreobi-Ti ufleba-movaleo-bani.aznauri – sparsu-lad, warCinebuli.
cnobari
politikuri daqucmacebuloba
mefis xelisufleba qveynis mTel mosaxleobaze ar vrcel-deboda. is saxelmwifoSi yvela miwis umaRlesi mesakuTre ar iyo. mefe mxolod sakuTar miwebs ganagebda. danarCeni miwebi feodalTa sakuTrebas Seadgenda. am miwaze mcxovrebi glexe-bi mas emorCilebodnen.
saxelmwifo moxeleebi cota iyo. mefes mudmivi jari ar hyavda. igi feodalTa laSqrisagan Sedgeboda. yovelive aman saxelmwifos politikuri daqucmacebuloba gamoiwvia. qveya-naSi mefis xelisufleba sakuTar miwebze feodalTa yovlis-SemZleobiT SeizRuda. isini erTmaneTs eomebodnen, mezobel qveynebs Tavs esxmodnen da mefes Tanxmobas ar Txovdnen. xSi-rad feodalebs Soris dava iyo teritoriis da titulis gamo. es maT Soris sisxlismRvrel omebs iwvevda.
gadasaxadebis akrefa, damnaSaveebis dasja, adgilobrivi mo-saxleobis gasamarTleba, jaris Sekreba.
beneficiuri meurneoba daqucmacebuli iyo. misi mflobe-lebi maTze damokidebuli glexebis Sromis xarjze cxovrob-dnen. qveyana erTmaneTisagan damoukidebeli meurneobe-
feodaluri sazogadoeba saqarTveloSi
Sua saukuneebis qarTuli patronymoba evropul vasalitets hgavda. didi miwebis mflobeli mefe iyo, romelic samefo gvar-diaSi samxedro samsaxuris sanacvlod warCinebulTa nawils miwebs aZlevda. ase Camoyalibda aznaurTa fena, romelmac glexebi daiqvemdebara. aznaurTa Soris `didebulebi~ dawin-aurdnen, romlebic memkvidreobiT did teritoriebs flob-dnen. maTve ekavaT samefo karze umaRlesi Tanamdebobebic. didebulebisagan gansxvavebiT, wvrili da saSualo aznaurebi SedarebiT mokrZalebul qonebas flobdnen da mefis, dide-bulebis da eklesiis morCilebaSi iyvnen. maT Soris damyarda pat ronymuli damokidebuleba. aznauri yma vasali iyo an me-fis, an didebulis (romelic, Tavis mxriv, mefis vasali iyo), an eklesiis. yma aznauri valdebuli iyo saWiroebis SemTxvevaSi patrons sruli samxedro mzadyofniT xleboda.
a) axseni, ratom gansazRvravdnen benefi-ciumis mflobelebi qveynis cxovrebasa da politikas? ra uflebebi moipoves miwaTmflobelebma?
b) imsjele, ra iyo beneficiumidan feoda-lizmze gadasvlis gamomwvevi mizezebi?
davaleba 5
Seadare erTmaneTs Sua saukuneebis evropis da qarTuli feodaluri sazogadoeba. amoiwere, ra msgavsebaa maT Soris?
davaleba 6
bisagan Sedgeboda. droTa ganmavlobaSi beneficiumis mflobelebi TavianT miweb-ze sruluflebian xelisuflad iqcnen. aman maT saSualeba misca, rom benefici-umebi TavianTi SvilebisaTvis memkvidreo-biT gadaecaT da feodebad eqciaT. amis Sedegad dasavleT evropis bevri qveyana feodalebis saSualo da wvril samflobe-loebad daiSala. daiwyo feodaluri da-qucmacebulobis periodi.