Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Я- А. М АНАНАЯ н
К р и т и ч е с к и й о б з о ри с т о р и и
АРМЯНСКОГО НАРОДАТ О М II
МАТЕРИАЛЫ К ПП ЧАСТИ
От у т в е р ж д е н и я Марзбанства в А рмении до п а д е н и я Ба г р а т и д с к о г о ц а р с т в а
Е Р Е В А Нч
А Р М Г И 3 ! 9 6 0
Л ч П В
9 ( 4 7 - 3 1 5 ՜ )
©^Ա Կ Ա Ո ւ ՏԵ՜ՍՈՒՉ ՅՈ 14»/ՀՈ Տ Ժ>ՈՂՈՎՐԴ>Ի
ՊԱՏՄ^Ւ^ՅԱ!*Հստ օր
Բ.(Թ Մ ՜ Ա Ս Г» 4 յ Յ Ո Ւ ( գ > է յ Օ
(քԱՐԶՊԱՆՕՒյցՒՅԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒՆԻՑ ՀԱՅԱՍՏՍՐՕՈՒՍ՜
1Ո»Ն9էՎ ՏԱԳՀ41ՏՈՒՆՅԱ5 (ՉԱՕ-ՍՕ-ՕՐՈՒՓՅՍՆ ՄեԿՈՒՄԸ
« г Г * ^ О . и Ч / Հ Ս Յ Պ Ծ Տ Հ Ր Ա Տ ( О ծ О
Հա նգուցյա լ ակադ. Հա կոբ Մ ան անդ յա ն ի տՀւսյ ժողովրդի պատմությանэ ներկա հատորը ընդգրկում է հեղինակի անտիպ նյութերը և տպագրված այն աշխատությունները, որոնք վերա բերում են հա յ ժողովրդի պատմական ա ն ցյա լին , սկսա ծ մա րզպ ա նությա ն հաստատումից Հա յա ստ ա նում Լ428 թ. ] մինչև Բագրատոմւ յա ց թագա վորությա ն անկումըк
Ш М Ш Р 1ГЬԱկադեմիկոս Հ. Ման ան դյան ը իր (ГՔննական տեսություն Հայ
ժողովրդի պատմությանX) աշխատության երկրորդ հատորի առային մասը վերշացնելոլց հետո, իր ծրագրած аՔննական պատմությունըУ> ամբողջացնելու նպատակով, սկսել էր աշխատել այդ երկրորդ հատորի երկրորդ մասի վրա, որը ընդգրկելու էր հայ ժողովրդի պատմությունը ՚ սկսած մարզպանության հաստատումից Հայաստանում մինչև Рш գրատուն յա ց թագավորության անկումը։
Դեռևս 1925, 1926 և 1930 թվերին Պետական Համալսարանում այդ ժամ անակաշրշանին վերաբերող իր դասախոսությոլնները կարդալու ընթացքում, նա այդ շրշան ի պատմությունը ուսումնա ֊ սիրել ու մշակել էր, և համառոտակի ձևով գրանցել էր իր ուսումնասիրության արդյունքները, որտեղ նա նշել էր'
1. Տվյալ ժամանակի պատմական իրադարձություններին վերաբերող, սկզբնաղբյուրներից քաղված կարևոր և արժանահավատ վկայությունները.
2. Պատմական տարբեր դարաշրջանների և օտարազգի տիրապետությունների ընդհանուր բնույթը' իր ձևակերպումներով և ընդհանրացումներով.
3 . Տեղի ունեցած պատմական անցքերի, իր կողմից ճշտված տարեթվերը, որոնք գրանցված են նաև առանձին տետրակներում իր, ստուգմանը վերաբերող հաշվարկումներով.
4. Տվյալ նյութին վերաբերող հայ և օտար սկզբնաղբյուրները, նրանց համառոտ բովանդակությունը ու բնութագիրը, և գրականությունը։
Իր ուսումնասիրությունների ընթացքում նա հատկապես մեծ կարևորություն \էր տալիս տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունների ժամանակի որոշմանը։ Այդ աշխատանքը նա կատարում
1 'Ր ՝ համադրելով աղբյուրներում եղած ժամանակագրական տվյալները և պ ա տմա բանա սիրական գրականության մեջ տրվող կարծիքները, իր մշակած եղանակով։
1951 թվի աշնան ամիսներին, իր մահվանից մի քանի ամիս ■առաջ նա սկսել էր վերանայել իր գրանցած նյութերը' լրացումներ կատարելու, քարտեր կազմելու և մշակելու համար։ Դժբախտաբար. վերահաս մահը նրան հնարավորություն չտվեց լրիվ կերպով իրականացնել իր ծրագրած մեծ գործը և գրել նաև իր аՔննական պատ- յ ո ւ թ յա ն» այդ .մնացող մասը, որը նա թողել ,էր ամենից վերջր. որովհետև գտնում էր, որ այդ պատմական շրշանը զգալի չափով արդեն ուսումնասիրված է' թե հայ և թե օտար պատմագիտության կողմից և բացի այդ, կան նաև ժամանակակից հավաստի սկզբնաղբյուրներ, որոնց միջոցով հեշտությամբ կարելի է ճշտել և տաւ այդ շրջանի Հայաստանի պատմության իրական պատկերը։
Նկատի առնելով ակադ. Մանանդյանի գիտական ժառանգության մեջ մնացած վերոհիշյալ անտիպ նյութերի կարևորությունը. որը տալիս •է տվյալ ժամ ան ա կա շրջան ի պատմական իրադարձությունների ընդհանուր պատկերը խտացած ձևով, մենք անհրաժեշտ գտանք քաղվածորեն հրատարակել նաև այդ անտիպ նյութերը, որր անշուշտ կարևոր ներդրում \է լինելու՛ հայ ժողովրդի այդ ժամանակաշրջանի պատմության լուսաբանության համար։
Բ՛ացի հիշված անտիպ նյութերից, ակադ. Մանանդյանը գրել և հրատարակել է 12 այլ աշխատություններ' հայ ժողովրդի պատմության այդ շրջանին վերաբերող խնդիրների մասին;
ներկա հրատարակության մեջ մենք, իբրև կարևոր լրացում, անհրաժեշտ համարեցինք վերոհիշյալ անտիպ նյութերի հետ միասին վերահրատարակել նրա տպագրված այն աշխատությունները, որոնք իրենց բովանդակությամբ կազմում են, փաստորեն, аՔննական պատմությունս երկրորդ հատորի երկրորդ մասի կարևորագույն գլուխները, և որոնք հրատարակված են եղել մեծ ,մասամբ տ՛արիներ առաջ, փոքր տպաքանակով և վաղուց արդեն սպառված են։
Այդ աշխատություններն են'1. Քաղվածքներ <гՀամառոտ տեսություն հին Հայաստանի
պատմությանս աշխատությունից.2. Հայաստանի արքունի հարկերը .մարզպանության շրջանում.3 . Յուստինիանոսի նոր օրենքները հայերի ժառանգելու կար
գի մասին»4. Հերակլ կայսեր պարսկական արշավանքների ընթացուղի
ները.
5. Արաբական արշավանքները Հայաստանում (ժամանակագրական դիտյւղությո&ներ).
6. ժողովրդական ապստամբությունները Հայաստանում արաբական տիրապետության դեմ.
7. Նյութեր հին Հայաստանի տնտեսական կյանքի պատմության I.
8. նյութեր հին Հայաստանի տնտեսական կյանքի պատմության I I .
9 . Հատվածներ « о торговле И ГОрОДЭХ Армении» 1954 թվին Հրատարակած աշխատությունից, հայերեն թարգմանությամբ.
10. Հայաստանի քաղաքները 10—11-րդ դարերումէԱնհրաժեշտ ենք գտնում նշել, որ սկզբնաղբյուրների վերաբեր
մամբ իր ձեռագիր նյութերի մեշ գրանցված դիտողություններում ակադ. Մ անանդյանը ցույց Է տվել, որ տվյալ ժամանակաշրջանի պատմական իրադարձությունների լիակատար ու ճշգրիտ պատկերը կարելի կլինի տալ, երբ հրատարակվեն և լույս տեսնեն մատենագրության համար անհայտ մնացող արձանագրությունները։ Այդ գործը նա համարում Էր հայ պատմագիտության հերթական ու անհետաձգելի խնդիրներից մեկը» Պետք Է նաև ասենք, որ ներկա հրատարակությամբ լույս տեսնող գրական ութ յան ցանկի մեշ չեն հիշված այն աշխատությունները, որոնք լույս են տեսել 1930 թվից հետո և ինքը դեռևս չէ ր գրանցել։
Ակադ. Մանանդյանի հակիրճ գրանցված անտիպ ձեռագիր նյութերը, ամփոփումները և ընդհանրացումները ժամանակագրական կարգով դասավորելիս, մենք քաղվածորեն վերցրել ենք իք գրածները միանգամայն անփոփոխ, իր տված ձևակերպումներով, այնպես, ինչպես որ գրանցված են ձեռագիր նյութերում, և ըստ ամենայնի պահպանել ենք հրատարակվող նյութերը բնագրին հարա-՞ զատ։ Ռուսերեն գրված աշխատությունների թարգմանությունը կատարված են իմ կողմից։
ԱՐՍԵՆ ՄԱՆԱՆԴ6Ա.Ն
ՀնՄնքԻՈՏ ՊԱՏՄԱԿԹ՞Ս ՏԵՂԵԿՈՈք^ՅՈՈււ՜էւԵք*, Ը-ՆԳՀԱ՜ււՐԱՑՈււՄՂյԵՐ Ե Հ ւՅԿԶՌ^ււՂ^ՅՈՈՐ՞ււԵՐււՑ
•СИПЛОЕ ԿԱՐԵՎՈՐ Վ Կ ն3111ւԹՅՈ1ՈՈ)եՐւՈ ււ ՚Զ Պ Ա ն Ո Ի Թ Յ Ա Ն ՀԱ Ս ՏԱ ՏՈ Ի Մ Ի Յ ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ ՆՈ ՒՄ Մ ԻՆ 9Է Վ Н Ա Գ ՐԱ Տ Ո ԻՆՅ Ս.«
Թ Ա Գ Ա վՈ ՐՈ ԻԹ ՅԱ Ն ԱՆԿՈԻՄԸ
Արշակունյաց թագավորության վերացումից հետո Սասանյան Պարսկաստանը նպատակ ւէ ունեցել և աշխատել է կուլտուրապես անջատել Հայաստանը արևմտյան ազդեցությունից։
Պարսկաստանի այդ ձգտումը պարզ կերպով արտահայտված է Հազկերտ 1 1 ֊ի [438/9—457] հրովարտակում, որ բերված է Ղազար Փ-արպեցոլ հետևյալ վկայության մեջ' Փարպեցի. ԻԱ, էշ 119'
ռՎասն զի դուք ինքնին գիտէք և ամենայն Արիք' զաշխարհն Հայոց, թէ որպէս մեծ է և պիտանի, և մօտ և սահմանակից է կայսեր իշխանութեանն, և զօրէնս և պաշտօն զնոյն ոմնի, զի կայսր՛ զիշխանութիւն ն՛ոցա ունի։ Եւ եթէ և մերոց օրինաց ընտանեցուցանէք զնոսա, և ընտելնոլն, և կարեն ճանաչել, եթէ ցա յժմ մոլորեալք էին, և արդ ի ճանապարհ եկեսցեն, այնուհետև զձեզ սիրեն և զԱրեաց աշխարհս, և ի կ ա յ ֊ սերէ և յօրինաց նորա և յաշխարհէն մերժին և հեռանան ի բաց, Եւ լինի այնուհետև աշխարհն ընդ մեր սերտ սիրով ե միաբանութեամբ։ Եւ յորժամ Հայք սերտ իւ մեր լինին, Վիրք և Աղուանք այնուհետև մեր իսկ ենа ։
Հայաստանը Արևմուտքից անջատելու իր ձգտումը Հազկերտ 11-ը ուզեցել է կատարել նախարարական տոհմ՛երի կրոնափախու֊ թյան միջոցով։ Մոգության կրոնը ընդունողներին նա պատվում էր, տալիս էր պարգևներ, կալվածքներ և իշխանություն։
Ինչպես Եղիշեն վկայում է' [4շ 29]«Սկսաւ •այնուհետև յառաչ կոչել զկրտսերս ալագաց և
9
զանարգս ի պատ ուականաց, զտգէտ и ի գիտնոց և զանարիս ի քաշ արանց»։
Այնուհետև Հայաստան է ուղարկվում Դենշապոլհը'«Ա շխ ա րհա գիր ա ռ ն ե լ»1. аզազատութիւն եկեղեցւոյ արկանէր ի ծառայութիւն».2. միայնակեացք — ընդ աշխարհագրաւя.3. զհարկ աշխարհին ծանրացոյցа.4. յամենայն տան արար խռովութիւն».5. հազարապետ աշխարհին — պարսիկ».6. մոգպետ—դատաւոր աշխարհին»։Տվեց հրաման' «Կամաւ և սիրով յանձն առնել մազդէակա՚յ
.կրօնն»։Ըստ Փարպեցոլ վկայության Ц г 123]' « Եւ ընկալեալ զայսպի
սի հրովարտակ ամենայն Հայոց ալագանոյն» ։Այնուհետև նախարարները և սեպուհները կարգադրություն են
ստանում անմիշապես գնալ արքունիք, որտեղ նոքա ընդունում են մազդեակտն կրոնը և վերադառնում■
Իսկ Հայաստ-անում, ինչպես վկայում է Եղիշեն'«Յետ աւուրց քսան և հնգից գալստեան մոգուց ի Հայս
մոգպետն ինքնին հասանէր քակել ղդրունս եկեղեցւոյն, իսկ սուրբն Ղևոնդ երէց ոչ ետ թ ոյլ»։
Փարպեցի' « մոգոլցն գունդք բռնադատէին տանել զկրակս ի տաճար սրբութեանց Տեառն»։
Մեջ բեր՛ված վկայություններում հիշվող քաղաքական և կրոնական խստությունների հետևանքը եղել է Վարդանանց ապստամբությունը [450—451 թ.] և Ավարայրի կռիվը 451 թվի փետրվարի 17-ին, որը թեև վերջացել էր ապստամբությանը մասնակցող նա ՛ խարարների պարտությամբ, սակայն ունեցել է որոշ դրական արդյունքներ։ Ավարա յրի կռվից հետո Հայաստան է ուղարկվել Վասակ մարզպանի փոխարեն Ատրորմիզդը և, ինչպես վկայում է Փար- ■դեցին, տեղի է ՛ունեցել երկրռւմ պարսից քաղաքականության որոշ մեղմացում։
Փարպեցի, Խ, {էջ 215 — «Յանձն առներ [Ատրորմիզդ] հրովարտակով զմարգիկն Հայոց՝ չընդոստոլցանել, այլ սիրով նուաճել և զպաշտօն քրիստոնեությանն համարձակապէս առնել ամենեցուն»։
Փարպեցի, 216 —[Ատրորմիզդ] « Բաղում թուղթս խաղաղության առնէր ի տեղիս տեղիս Հայոց աշխարհին, թէ եկայք շինեցարոլք աներկիւղութեամբ, և մի՛ ինչ զարհուրիք, յորս
10
4րէր և կնքէր աւետաւոր բանս, շնորհել ամենեցուն զկարգ քրիստոնէութեան, որպէս և կամիցիг ըստ իւրանքանչիլր կ ա ֊ մ ա է յ » ։
Ինչպես պատմիչների վկայություններից երևում Է, Պ արսկաս- տանը ուզեցել Է մազդեական կրոնը մտցնել Հայաստան նախարարների աջակցությամբ, բա յց ոչ բռնությամբ։ Եվ նախարարական տոհմերի վերաբերմամբ հետագայում ևս, ինչպես վկայում Է Փ ա ր ֊ պեցին, շարունակվում Էր նույն անարդարամիտ ու դաժան քաղաքականությունը։
Փարպեցի — «Ի ժամանակն յայ՛սմիկ և Պարսկաց ղտանու տէրութիւնն գնեալ .էին ոլրացոէթեամբ ըստ անարժանութեանն, և ոչ տիրացեալք աստուածպաշտոլթյամր իբրև զարժանաւորս, արք անմիտք և վնասակարդ, վատք և ոչ քա ջք»... «Ել Էր տեսանել այնուհետև յաշխարհիս Հայոց զքաւութիւն հեռացեալ, զիմաստութիւն կորուսեալ, զքաջութիւն հեռացեալ և մեռեալ, զքրիստոնէութիւն թագուցեալ»...
Փարպեցի, 340 —«Իսկ լալ ոք այր յանկարծ և կամ արժանաւոր թէպէտ և էր ի ժամանակին, որպէս լալ այր Բաբիկն Սիւնի և կամ սքանչելին Առնակն Ամատունի, և կամ այլ ոք նման նոցին, ի հոգեսպանութենէ մոլեկան թագաւորին և ի կատաղութենէ ամբարշտեալ ժամանակի իշխանացն' ւորպէս նապաստակք ի սլացմանէ գիշակեր արծուեաց ի ծերպս վիմաց և կամ ի մացառուտ տեղիս ղօղեալք թաքչէին» ։
Զսպված Հայաստանի դժգոհ նախարարները և հոգևորականությունը հարմար առիթի կսպասեին, որ նորից ապստամբեն։ Այդ երկրորդ ապստամբությունը բռնկվեց 481 թվին Վահան Մամիկոն- յանի ղեկավարությամբ և տևեց մինչև 484 թիվը։
Ապստամբությունը ուներ պարտիզանական կռիվների բնույթ, որի ընթացքում պարսից Ատրվշնասպ մարզպանը ստիպված էր փախչել և նրա տեղը մարզպան էր կարգվել Սահակ Բագրատունին։ Ապստամբներին խոստացել էր օգնել նաև վրաց Վախտանգ Գոր- գասալ թագավորը [448—4Э9]։ Վերջապես 484 թվին1 պարսից Պերոզ թագավորի հեփթաղներից կրած սոսկալի պարտությունից հետո, Պարսկաստանը հարկադրված <էր փոխել Հայաստանում իր քաղաքական գիծը, և անհայտ կորած Պերոզ թագավորի հաջորդ Վա- ղարշ թագավորը [484—488] ստիպված էր ընդունել Վահան Մ ա մ ի ֊ կոն յանի կողմից առաջադրված հաշտության հետևյալ պայմանները'
Ղազար Փւյրպեցի—1. «զհայրենի և զբնիկ օրէնս մեր ի մեզ թողուք, և զհայ այր զոք մ.իճ մոգ ոչ առնէք, և ումեք յ ա ֊
11
զագս մոգութեան գահ և պատիւ չտայք, և զկրակարանն յա շխարհէս Հայոց ի րաց տանիք, զեկեղեցւոյ թշնամանս յա ղտեղի և յանպիտան մարդկանէ, որ ցայժմ լինէր, յա յսմ հետէ մեզ չտայք տեսանել, և քրիստոնեայ մարգկան և քահանայիր զկարգ և պաշտօն քրիստոնէութեան համարձակութեամբ և աներկիւղ տայք պաշտել' ուր և կամին.
2. զմարդ ոչ իշխանաբար ճանաչէք, այլ իրաւաբար գիտել զլաւն և զվատթարն, ընտրել զպիտանին և զանպիտանն, իմանալ զտոհմիկն և զանտոհմիկն, ունել առ լա ան զպատուականն և զքաջն և զօգտակարն, արհամարել և առ ոչինչ համարել զվատն և զանպիտան ն. սիրել զվաստակաւորսն և ատել զանվաստակն, ունել ի մօտ զիմաստունս և խորհուրդս առնել, և
զան միտն ոչ մօտեցոլցանել, այլ ի հրապարակէ ևս հալածել.3. որ տէրն ւք Արեաց աշխարհի թագաւորն' կա մ իմք զի
ինքն լուիցէ իւրովք ականջօք և ինքն տեսցէ իւրովք աչօք, և ինքն գիտասցէ զմարդ լալ և զանլալ, և ոչ այլոյ բերանո.յ խո- սեսցի զպէտսնտ։
Վաղարշ թագավորի պատասխանը եղել [է հետևյալը'«Զամենայն զոր ինչ խորհեալ է ձեր' տուեալ եղիցի ձեզ
մեր գրով և կնքով զամենայն խնդիրդ ձեր մինչև հաւիտեան»։Այնուհետև Վահան Մամիկոնյանը ստանում է նախ Մամիկո֊
նեից տերությունը և .ապա հայոց .սպարապետությունը, մյուս նախարարներին էլ տրվում են իրենց նախկին իրավունքները։
VI դարում վերսկսվում են համառ ու պարբերաբար կրկնվող կռիվները Բյուգանդական կայսրության և Սասանյան Պարսկաստանի միջև, .որոնք V դարում ընդհատվել էին շնորհիվ հոների և ուրիշ արևելյան ցեղերի արշավանքների, և այդ շրջանում պատմական անցքերը ունեցել են հետևյալ ընդհանուր բնույթը'
1. Կրոնամոլության սաստկացում' կատաղի կրոնական վեճեր" թե Բյ ոլզանդիայում և թե Սասանյան Պարսկաստանում.
2 . Պարսկաստանը Կավատ I թագավորի ժամանակ [488— 531 թ.] նորից զորեղանալով, վերսկսում է Մարզպանական Հայաստանում կրոնական իր հին քաղաքականությունը։
3. Կրոնկան փոփոխություն Պ արս կա ստանում և Մ ազդակ յան կրոնական նոր ուսմունքի տարածումը Մարզպանական Հայաստան ո ւմ ո ր ի ն կողմնակից է եղել ինքը Կավատ 1-ը։
1 Մազդակյան նոր կրոնի բովա նդա կությունը եղել է Հետ ևյա լը՛Բոլոր մարդիկ նման են ստ եղծվա ծ, անարդարացի է , եթե մեկն ավե/ի գույք
ունի Լ կին, ըան մ յուսր։
4. Բյուգանդական կայսրության զորեղացումը Յուստինիանոս կայսեր ժամանակ [527—505] և ձգտում ու միջոցառումներ'
ա) վերականգնելու հռոմեական զորեղ ու միաձույլ կայսրությունը.Բ) ՛մ Իա ձուլել Բյուգանդական Հայաստանը կայսրության հետ, վերացնելով այնտեղ տեղական առանձնահատկությունները և կարգերը, ինչպես, օրինակ, նախարարական իշխանության հաջորդականությունը և թե ցկյանս սատրապությունը։
5* Բյուգանդական Հայաստանի քաղաքական վերակազմոլ- թյունը, որի նպատակը եղել է հետևյալը' որ հայերը ոչ մի բանում չտարրերվին կայսրության մեջ ընդունված կարգերից և ամեն բա նում հետևեն հռոմեական օրենքներին։
6. Բյուգանդական Հայաստանի վարչական վերակազմությու- նը. համաձայն 3 ուստինիանոսի նոր օրենքի, .Բյուգանդական Հայաստանը բաժանված է եղել չորս կառավարչության
7. Յուստինիանոս կայսեր կողմից Բ յ ո՛ւզան դա կ ան Հայաստանում ձեռնարկված խստությունների պատճառով առաջացել էր' արդարադատության բացակայություն, ապօրեն տուրքեր, ժողովրդի վճարունակության նվազում, երկրի աղքատացում, հուսահատ վիճակ, խռովահույզ դրություն ու ապստամբական շարժումներ ընդդեմ իշխանության։
8. Մայր երկրռւմ [Հայաստանում] ներքին անհամաձայնություններ, ազնվականության տարբեր կողմնորոշման պատճառով։
9. նոր ավերիչ պատերազմներ Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև փոփոխակի հաջողությամբ' Յուստինիանոս կայսեր ու իր հաջորդների ժամանակ, երբեմնակի ընդհատումներով, ՛որոնց ընթացքում տեղի են ունեցել' հայկական շրջանների ավերում և բնակչության փախուստ։
10. նախարարներից շատերի գաղթը Պոլիս և նրանց բյուրո-
Պետք է դա սա յին և զո լյքա յի ն տ ա րբերությունները վերա ցնել և կատարեք կանանց Հավասար բա շխ ում ։
Գույքա յին հա վասարությունը հնարավոր է , եթե անձնական սեփական ությու- նր վերա ցվի և գւււյքերը լինին ընդհանուր սեփականությունէ
Միս ուտելըէ ա րյուն թա փ ելը ա րգելվում ԷէԵնթադրում ենէ որ Կավատն օգտ վել Է ա յդ ուսմունքից ա զնվա կա նությա ն դեմ
պ ա յքա րելու համարւI ա , Ներքին Հ ա յք — կենտ րոնըճ Թեոդոսոլպոլիս
բ , բ Հ ա յք — կենտրոնը ' Սերաստիւսգ. դ Հա յք — կենտ րոնը ' Մելիտենեգ . դ Հ ա յք — կենտ րոնը1 Մարտիրոպոչ. բ ե ր դ ը * Կթրիճւ
13
կրատացումը։ Ուշագրավ տեղեկություն է տալիս Պրոկոպիոս Կե- սարացի պատմիչը Պոլսում Արտ ավան Արշակ՚ոլնոլ վարած սւնվայկ ու զեխ կյանքի մասին։
Ргос. Օօէհ. Ш> 32, р. 409.сгՈւրիշների դժբախտությունների գնով, Արտավանը ձեոՀ
բերեց հերոսի, բռնակալի, ջախջախողի համբավ, սպանելով առանց որևէ հիմքի իր ընկերոջն ու սեղանակցին' Գոնֆարի- սին։ Իսկ այժմ կորցնելով իր արիությունը, նա նստել է այստեղ թուլամորթաբար, մինչդեռ նրա հայրենի երկիրը, գրաված միշտ զորքերով, ուժասպառ է լինում ապօրեն հարկերի ծանրության տակ։ նրա հորը սպանել էին խաղաղության բանակցության պատճառով, իսկ նրա ազգը լիովին ստրկացրե։ են և անընդհատ ցրում են հռոմեական կայսրության զանազան մասերում»։
Պրոկոպիոսը տալիս ւէ նաև ուշագրավ վկայություն հայ նախարարների Հուսահատ դրությ՛ան մասին' Բյուզանդիայի կողմից հայերի դեմ ձեռնարկված դաժան խստությունների պատճառով ե Պարսից Խոսրով Անոլշիրվան թագավորի \Տ31—57Я/Р] օգնությանը դիմելու մասին։
Ргосор., I I , 3 'նրանց ճառը— Հայտնում է [հտոսրովին], որ իրանցից շա
տերը Արշակուձիներ են. բայց այժմ եկել են նրա մոտ, իբրև ստրուկներ և փախստականներ — ոչ հոժար կամքով, այլ հա ր ֊ կադրված։
« Մեր նախնիներից վերջին թագավորը' Արշակը զիջել էր իր թագավորությունը Հռոմեական կայսեր Թեոդոսին հոժարակամ, այն պայմանով, որ բոլոր տոհմով իրա մերձավորները մնան .միշտ ազատ և ոչ մի հարկ չվճարեն< Այդ կարգադրությունը ուժի մեջ էր մնում, մինչև որ դուք կնքեցիք խաղաղության ՚ ւայձ նշանավոր դաշինքը, որ, մեր կարծիքով, առանց սխալվելու կարելի է անվանել համաշխարհային աղետ, որովհետև այնուհետև, անտես առնելով իր բարեկամներին ՛ու թշնամիներին, ամեն ինչ իրար ՛է խաոնել ու քայքայել նա, ՛որ անունով քեզ բարեկամ է, բայց իրոք — քո իսկական թշնամին է։ Այդ բանը ինքդ կիմանաս, հենց որ նվաճե արևմտյան ազգերը։ Եվ իրոք, ի՜նչ բան նա չէ արել, որ արգելված է եղեչ. ի՞նչ բան ՛նա չէ խանգարել, որ շինված է եղել։ նա չէ" որ ւմեգ վրա հարկ ,է դրել, որ առաջ մենք չգիտեինք, նա չէ" որ նվա
14
ճեց մեզ հարևան ճաներին, որոնք մինչ այգ անկախ էին։ Նա չէ որ հռոմեական իշխան է կարգել դժբախտ լազերի թ ա գա ֊ վորի վրա։ Նա չէ որ բոսպորյանների մոտ, որոնք ենթարկված էին հոների իշխանության, ուղարկել է իր զորավարներին։ Նա չէ որ նվաճել է այդ քաղաքը առանց որևէ իրավունքի« Նա դաշն է կնքել եթովպիացիների հետ, որոնց մասին առաջ հռո մայեցին երր նույնիսկ լսած չէին։ Նա շրշա պատում է արդեն Ո միրիտնե րի հողերը և....
Ամբողջ աշխարհը քիչ \է այդ մարդուձ.... Աչքերը ուղղե/է այժմ եթերին.... Ի նչ ես դանդաղում....... Եթե ուզում եսիմանալ, թև ինչպես է վարվում Յուստինիանոսը նրանց հետ, որոնք նրան հանձնվում են, մենք և լազերը քեզ օրինակ..........
Նվաճման համար մնացել է միայն Պարսկաստանը.... Հռոմեական ուժերի մեծագույն մասը դեռ հեռավոր երկրնե-
• րոլմ ե ն .....Յիտտային .մենք սպանել ենք, Վելիսարը այլևս չի գա.
մենք կլինենք առաջնորդներ» ։
541 թվին բյուգանդական զորքերը մտել էին Լա ղի и տան և լազերը ևս, դժգոհ լինելով բյուզանդացիներից, դիմել էին Պարսից Խռսրով թագավորի օգնությանը։ Լազերի դեսպանությունը գնացել էր Խասրովի մոտ և հայտնել էր'
1. որ բ յ ուզան դաց ին երր իրանց ձեռքն են առել երկրի իշխա- նությոմւըյ թողնելով թագավորին նրա արժանավորության միայն արտաքին տեսքը։
2. առևտրի մեջ մտցրել են մենաշնորհ [մոնոպոլիա]. ծախում են ինչ որ իրանց ավելորդ ւէ և անպետք, գնում են և իրանք են նշանակում գները։ Դուրս են տանում երկրից ամենաանհրաժեշտ բաները, նաև ոսկին։
Հռոմեական զորավարը արգելել էր ազատ առևտուրը, ինքն էր ծախում և առնում, և նշանակում գները։
543 թվին բյոլզանդացիները իրենց ուժերը ուղղել էին դեպի Պարսկական Հայաստան, սակայն Ղվինի մոտ տեղի ունեցա ծ կ ը ո ֊ վու մ Բյուզանդիայի զորքերը պարտվել էին։
Այնուհետև մինչև 562 թիվը պարբերաբար կրկնվող կռիվներից հետո տեդհ է ունենում Ղարայի մոտ հիսնամյա խաղաղության կնքում Բյուզանդիայի և Պարսկաստանի միջև։
Մինչ այդ, տեղի ունեցող անընդհատ կռիվների և Յուստիսիա֊ նոսի իշխանության ընթացքում կայսրության ուժերի չափազանց
15
լարման հետևանքով, Բյուզանդական կայսրության վիճակը, շըն ա- յած նրա արտաքին փայլին, խախտվել էր։
Յուստինիանոս ի մահվանից հետո Յոլստինոս 11-ի [555 — 57Я] ժամանակ Պարսկաստանը խիստ զորեղացել Հր։
Ինչպես վկայում է Միխայել Ասորին'а Յայսմ ժամանակի հպարտացաւ թագաւորն Պարսիկ
յաղթութեամբ, որ եղև նմա ի Միջագետս»։564 թվին Հայաստան էր եկել Պարսից Սուրեն մարզպանը,
որը Պարսկական Հայաստանում նորից մտցրել էր խստություններ: Ասողիկ, գլ. Р, էջ 84 \Ս. ՊԲ., 7ՏՏ5]1 « յո յժ հարստա-
■հարէր զնախարարս Հաչոց, զի շնայր ընդ կանայս ազատաց, ոչ առնելով զայրն տէր կնոջ իւրոյ»։
Միխայել Ասորի' «Եվ Iնոսրով թագաւորն Պարսից սկսաւ նեղել զՀայս' երկրպագել կրակի».
<гառաքեաց ի Հայս շինել անդ տուն կրակի»։Ասողիկ, գլ. Բ, էջ 84' «Դենշապոլհ — զորյՏզղական հուրն
վառեաց ի Ռշտունիս»։Հիշված խստությունների հետևանքով 572 թվին բռնկվեց հա
յերի 111-րդ ապստամբությունը Վարդան Մսւմիկոնյանի առաջնորդությամբ'
сгՀանդերձ միաբանութեամբ ամենայն նախարարաց», որոնց խոստացել էր օգնել Բյուզանդակսմև Յուստինոս II կայսրը։ Ապըս- տամբները 572 թվի փետրվարի 22-ին գրավեցին Դվինը և կոտորեցին պարսկական զորքն ու ւմոգերին, և Սուրեն .մարզպանը սպանվեց։
Այնուհետև բռնկվեց նոր պատերազմ Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև, որը տևեց ընդհատումներով 20 տարի և որի ընթացքում ապստամբ նախարարների երկրամասերը ենթարկվեցին ավերածության։
Ինչպես վկայում \է Ասողիկը, ւէջ 85' а Եվ այս են ժամանակք մարտից երկպառակութեան, անթիւ սպանմանց, գերութեան առից, խռովեց, կապանաց, նեղութեանց, պակասութեանց, խիստ սովոլ, սրոյ և մարդամահոլ, աւերելոյ ալանից, հրդեհից շինուածոց, և ամենայն վնասուց բազում աշխարհաց, յերկուց կողմանց հասանէր' մոռացեալ աստուածպաշտութիւն»։
Այդ կռիվների հետևանքով Բյուզանդիան ստանում է' Դարան., ԱղձՏւիքը, Տուրուբերանը, Գուգարքը, Տայքը, Այրարատի մեծ մասը։
Իսկ Պարսկաստանին մնում է' Մոկքը, Կորճեքը, Վասպուրա-
կանչ1, Այրարատի փոքր մասը, Սյունիքը, Արցախը Փայտակարա- նը, Ուտին։
Այդ 20 սւարվա աշխարհավեր պատերազմների Հետևանքը .եղավ Մավյրիկիտս բյուգանդական կայսեր [ 532—002] նոր քաղաքականությունը, որի մասին Սեբեոսը տալիս է հետևյալ վկայությունը'
Սեբեոս, գլ. Զ-1 էշ 75— «Յա յնմ ժամանակի թագաւոր յունաց Մալրիկ հրամայէ գրել առ թագաւորն Պարսից դիր ամ- рш и տան վասն իշխանացն ամենայն Հայաստանեաց և զալ- րաց նոցայ)։
«Ազգ մի խոտոր և անհնազանդ են, ասէ, կան ի միշի մերում և պղտորեն։ Բայց եկ' ասէ, ես զիմս ժողովեմ և ի քարակէ գումարեմ, և դու զքոյդ ժողովէ և հրամայէ յԱրևելս տանել: Զի եթե մեոանին' թշնամիք մեոանին. և եթէ սպանանեն' զթշնամիս սպանանևն. և մեք կեցցոլք խաղաղութեամբ։ Զի եթէ դոքա յերկրի իւրեանց լինիցին մեզ հանգչել ոչ լինի»։
«Սիաբանուեցան երկոքինа . . . .Բյուգանդական կայսրության այս նոր քաղաքականությունը
առաջ էր բերել նախարարական տոհմերի մեջ հուսահատ դրություն։ Բյուգանդական մասի նախարարները վւախչում էին պարսից կողմը, որտեղ նրանց դրությունը քաղաքական և տնտեսական տեսակետից
) ավելի նպաստավոր էր։ Սակայն նոքա գտնվում էին երկուստեք սպառնալիքի տակ և որոշեցին'
Սեբեոս գլ. Զ էջ 77 —«Պատերաղմեսցոլք ընդ երկոսին թագաւորսդ, և բռնութեամբ զերկիրդ մեր ի մեզ դարձուսցուք»։
Այնուհետև մի քանի անհաջող ապստամբական փորձերից հետո հայ նախարարները սկսեցին ն.որ զորահավաք— Սահ ակ Մամ,ի֊ կոնյանի և Սմբատ Բագրատոլնոլ առաջնորդությամբ'
Սեբեոս, գլ. Ժ, էջ 8 6 — «Դարձեալ սկսան միաբանել մնացեալ նախարարքն Հայոց, և խնդրէին ի բաց ՛կալ ի ծառայու- թևնէն Յունաց թագաւորին, և նստուցանել իւրեանց թագավոր, ղի մի ևս նոցա հասցէ մեոանել ի կողմանս թ՜րակացլոց, այլ կեալ և մեռանել ի վերայ աշխարհին իւրեանց»։
Այս ապստամբության լուրը հասնում է թագավորին և Սմբատին ու ուրիշ յոթը հոգու բանտարկում են։
Հետագայում, շնորհիվ իր բացառիկ քաջության, Սմբատ Բագրատունին ներումն է ստանում և դաոնում է մարզպան Վրկանա [607—616/Տ17 թ .]։ Այդ ժ ամանակները, Աբրահամի կաթողիկոսության օրով \607—610/611] տեղի ունեցավ վրաց և հայոց եկեղեցիների բաժանումը: Հայերը մնացին ասորական եկեղեցու հետ հ ա ֊
172 - . Մ ւսնա Տդյսւ ՚ն
մերաշխ, իսկ վրացիները' հունա-հռոմեական եկեղեցու հետ, և ստեղծվեց թշնամական տրամադրություն։
Գիրք թղթոց — «Վասն որոյ և զյառաջագոյն սահմանն վարդապետացն մերոց, զոր ի վերայ Հոռոմին հատին, և կ ա ց ֊ ցէ մինչև ցրուն' թէ ոչ դարձցին ի ճշմարիտն, մեք զնոյն ի վերայ Վրաց հրամայեցաք, ամենևիմր մի՛ հաղորդել ընդ ն ո ֊ սա, մի' յաղալթս և մի՛ ի կերակուրս, և մի յըմպելիս, մի' ի բարեկամութիւն, մի' ի դաեկոլթիլն, մի' աղալթիլք երթալով ի Խաչն որ ի Մցխիթայի տեղաւքն համբաւի, մի' ի Մանգղեաց խաչն և մի’ ի մեր եկեղեցիս զնոսա ընդունել, այլև ամուսնու- թեամր ամենևիմր հեռանալ, բայց միայն դնել ինչ, և կամ գնոյ տալ որպէս Հրէից»։«Նոյն հրաման և վասն Աղուանից» ։
Հայ և վրաց եկեղեցիների բաժանումից հետո տեղի է ունենում քաղկեդոնական հայերի քայլ առ քայլ ապազգայնացումը և ձուլումը հույների և վրացիների հետ։
602 թվին Թրակիայում տեղի ունեցավ ապստամբություն. Մավրիկիոս կայսրը և իր որդիները սպանվեցին, և նրա հաջորդ Փոկաս կայսեր ու պարսից նոսրով I I թագավորի [590—628] ժա մա ֊ նակ վերսկսվեց պատերազմը Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի մ ի ֊ ջև, որը տևեց 24 տարի։ 18 տարի շարունակ, գրեթե անընդհատ, բյուգանդական զորքերը պարտություն էին կրում։ Տեղի էր ո ւն ե ֊ նու մ բնակչության կոտորած առանց սեռի ու հասակի խտրության և Փոքր Ասիայի ավերումը մինչև Բոսփոր։
Կռիվների վերջին տարիները, թեև Բյուզանդիան 627 թվին Մո- սոլլի մոտ տարած վճռական հաղթության շնորհիվ վերականգնեց իր դիրքերը և կողմերը կնքեցին մշտական խաղաղության դաշնագիր! սակայն նոքա երկարատև կռիվների պատճառով յււժասպառ էին եղեի և 636 թվից սկսած հանդես եկավ արաբական աշխարհակալությունը։
ԱՐԱԲԱԿԱՆ ՏԻՐԱ Պ ԵՏՈ ՒԹ ՅԱ Ն ՇՐՋԱ Ն Ը ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ .
Արաբական աշխարհակալության արագ ծավալմանը նպաստել են հետևյալ պայմանները՝
1. Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի թուլացումը հաճախակի կրկնվող աշխարհավեր կռիվների պատճառով.
2. Հայաստանի բնակչության դժգոհությունը, Բյուգանդական կայսրությունից' վարչական դաժան սիստեմի, կրոնական հալա-
18
հանքների, դրամական ծանր տուրքերի և [միաձուլման քաղաքականության պատճառով.
3 . Երկու մեծ պետությունների իշխանության տակ գտնվող արաբական և սեմական կողովուրդների համակրանքը և օգնությունը նոր աշխարհակալությանը.
4 . Օգնում \էին նաև հրեաները, որոնց դրությունը Պաղեստի- նում ծանր էր.
5 . Արաբների մեղմ և բարյացակամ վերաբերմունքը դեպի անձնատուր եղող թշնամիները և քաղաքները։ Հոժարակամ հանձնվող քաղաքներին տրվում էին արտոնություններ.
6. Համբերատար վերա բերմունք եկեղեցու նկատմամբ.7. Նախարարական շահերը արաբների իշխանության տակ եղել
են ավելի ապահովված.
8. Տուրքերը և. հարկապահանջությունը սկզբնական շրջանում եղել են չափավոր.
9. Արաբները կատարում էին իրենց խոստումները.
10. Իրենց տիրապետության առաջին շրջանում' Օմայան դինաստիայի խալիֆները եղել են ընդհանուր առմամբ մատչելի և ժողովրդին մոտ։
Արաբական տիրապետության բնույթը զգալի չափով փոխվել է 750 թվ_ից հետո, Արաս յան դինաստիայի գերիշխանության օրով, շնորհիվ ստեղծված նոր պայմանների'
ա. Աբասյանների պետական կազմակերպությունը և մշակույթը եղել են նախկին Սասանյան Պարսկաստանի պետականության ազդեցության տակ։
բ . Աբասյսւնները հին աշխարհակալների նման վարել են շռայլ կյանք, կատարել են մեծ ծախսեր և եղել են ժողովրդից ավելի կտրված։
Արաբական տիրապետության առանձնահատուկ երևույթներից են' խառն ամուսնությունները, որոնք տեղի են ունեցել, գլխավորապես, V III դարում և IX դարի առաջին կեսում' հալածանքներից խ ուս ավ: ելու համար։
Արաբական աշխարհակալության հիմնական նպատակը ս կ ը զ բ ֊ նա կան շրջանում եղել է' աշխարհագիր կատարել նվաճված շրջաններում և հարկեր ստանալ, ՛որի վճարման համար պատասխանատու է եղել ամբողջ համայնքը։
Իրենց տիրապետության առաջին շրջանում արաբները նպատակ ունենալով պահպանել իրենց զինվորական գերազանցությունը,
!Տ
եղել են իշխողներ և զինվորականներ: Քաղաքացիական զբաղմունքները և վարչական .աշխատանքները թողնված են եղել նվաճվածներին։
Վար՚ական պաշտոնեությունը սկզբնական շրջանում եղել են' պարսիկներ և քրիստոնյաներ։ Քաղաքացիական և վարչական գործերում իրենք արաբները ոչ մի միջամտություն չեն ունեցել։ Մինչդեռ հետագայում, Հաշիշի ժամանակ տեղի է ունեցել պաշտոնեոլ- թւան մահմեդականացում։
Օմայան դինաստիայի ժամանակ մշտական զորք չի եղել, եղել են զինվորական գաղութներ որոշ գլխավոր կայաններում։ Մինչդեռ հետագայում Աբասյանները ունեցել են մշտական վարձկան զորք, որը բաղկացած է եղել ՛արաբներից, պարսիկներից և թուրքական Ֆերգանի 1Կողովուրդներից,
Համաձայն ֆրանսիական գիտնական Լոռանի եզրակացության ո:Հայաստանը եղել է Հռոմի և Բյուզանդիայի ու Իրանի
և ապա արաբների աշխարհակալական մրցակցության զոհը• նա ստանում էր հարվածներ թե մեկի և թե մյուսի կողմից^ Օգտվում էր այդ մրցակցությունից և օգտագործում նրանց հա. կամարտությունը ու խուսափում վերջնական անկումից։ Սակայն, հայերը չկարողացան այդ հակամարտությունը օգտագործել և իրենց ինքնուրույնությունը վերածել անկախության և պետական միոլթյանյ):
* *
*
Արաբական տիրապետության շրջանի մասին Սերեոսը տալիս է հետևյալ պատկերավոր վկայությունը, որտեղ նա արաբներին նմանեցնում է չորրորդ գազանին'
Սեբեոս, գլ. ԼԲ, էջ 182— «Բայց երանելին Դանիէլ կանխաւ գուշակէ մարգարէութիւնն զայսպիսի նեղութեանս, л/г եկն եհաս ի վերայ երկրի, որ չորս գազանա լք նշանակէ զչորս թագաւորութիւնսն, որ յառնելոցն էին ի վերայ երկրիւ Եւ նախ առաջին զԱրևմտից թագաւորութիւն զմարդսւցեալ գազանն, որ է Յունա ց..,։ Եվ ահա գազանն երկրորդ նման արջոյ, և եկաց ի կողմն մի' յւարևելից կողմանէ' Սահանականին ասէ զթագաւորութիւն...։ Իսկ գազանն երրորդ, իբրև զինձ և զորք թևք թռչնոց ի վերայ նորա և զորք գլուխ գազանին' զհիւսիսային ասէ զթագաւորութիւն' Գոգ և Մագոգ...
20
Իսկ գազանն չորրորդ, ահեղ և զարմանալի, և ժանիք նորա երկաթիք, և մագիլք նորա պղնձիք, ուտէր և մանրէր և զմնացածսն առ ոտն կոտորէր։ Այս չորս յարուցեալ ի հարաւոյ կողմանէ Իսմայէլեան թագաւորութիւնն, որպէս հրեշտակապետն մեկնեաց եթէ1 « գազանն չորրորդ թագաւորութեանն կայցէ որ առավել իցէ քան զամենայն թագաւորութիւնս, և կերիցէ զամենայն երկիր])....
Արաբական առաջին արշավանքների մասին պատմիչների վկայությունները հ ա կաս ական են և իրար հետ չեն համաձայնում*
Արշավանքները տեղի են ունեցել երկու ուղղությամբ* Միջա- գետքից և ապա Ատրպատականից։
Արաբական առաջին արշավանքի մասին, որ տեղի :է ունեցել Միջագետքից 640 թվի հոկտեմբերի 6 ֊ի ն , ուրբաթ օրը, Սեբեոսը տաքիս է հետևյալ վկայությունը'
Սևբեոս, գլ, Լ. էջ 175— «Եւ ել զաւր ապականիչ յւԱսո- րեստան կողմանէ ընդ ճանապարհս ձորոյ յաշխարհն Տարօ- նոյ, առին զնա և զԲզնոլնիս և զԱղիովիտ։ Եվ ճանապարհ կալեալ և Բերկրոյ ձորն ընդ Որգսպոյ և ընդ Գոգովիտ* թափեցան յԱյրարատ...։ Հարին ասպատակալ զամենայն երկիրն, և ժողովեալ զաւար և զգերութիւն բազում յո յժ . . . ։ Յաւուրն հինգերորդի դիմեցին ի վերայ քաղաքին... արկին մուխ շուրջանակի, մերժեցին ծխովն և նետաձգութեամբն զպահապանս պարսպին, և կանգնեալ սանդուխս' ելնի ի պարիսպն և անկեալ ի ներքս....... զալրք թշնամացն սատակեցին սրով զբազմութիւն քաղաքին' ելին և բանակեցան ի նմին բանակատեղն, որ աւր Ի էր տրէ ամսոյն' յալոլր ուրբա թի։....»
Այգ նույն արշավանքի մասին Հովհան Մամիկոնյանը տալիս ՛է հետևյալ վկայությունը'
«Յովհաննոլ Մ ամի կոն ե անի պատմութիւն Տարօնոյ)>, Վենետիկ, 1832, էջ 57—58— «Ել յետ ութ ամի եկն Աբգռահիմ, քեռորդի Մահմետի բազում աղխիւ, ութևտասն հազար առնև- ձիոյ ընդ իւր բերեալ, խնդրէր հարկս ի Հա յո ց ։... անցանէ ի Հարք և ի Բա սեան, ի Վիրք և ի Ջալախս և ի Վանանդ. և առեալ հարկս, դառնայ ի Տաճկաստան3>։
Նման վկայություն բերված է նաև«Պատմութիւն սրբոյն Ներսիսի և գիւտ նշխարացЛ պատ
մական երկի մեջ. տես' Սոփերք Հայկականք, է, Վենետիկ, էջ 4 3 —44 ։ Դվին քաղաքի գրավման մասին, որ տեղի է ո ւն ե ֊
21
ցել հետագա արշավանքների ժամանակ, արաբական պատ- միչները տալիս են հետևյալ վկայությունը' В еШ Ь оП , 200,2 а Ш , I I , 5 4 9 ֊
Հ ա ն ձ ն մ ա ն գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը .
« Յանուն Աստուծոյ Ողորմածի, այս մի գրություն Է Հա րիր իրն Մասլամայի Դվինի բնակչությանը1 քրիստոնյա, մոգ և հրեա, ներկա և բացակաг Ես ապահովում եմ ձեր կյանքը, գույքը, ձեր եկեղեցիները, աղոթարանները և ձեր քաղաքի պարիսպները։ Դուք ապահով եք։ Մեր պարտականությունն Է մեր խոսքը պահել, քանի որ դուք հավատարիմ կմնաք և կվճարեք գլխահարկ ու հողահարկ։ Աստված վկա Է, նրա վկայությունը բավական .Է։ Կնքված իրն Մասլամայի կողմից» ։
Արաբների երկրորդ արշավանքը տեղի Էր ունեցել Ատրլդատականի կողմից 642/643 թվերին, և երրորդ մեծ արշավանքը 650 թվի օգոստոսի 8-ին։ Այդ արշավանքներից հետո, երբ նոքա վերադառ֊ նաւմ Էին ավարով և գերիներով, Թեոդորոս Ռշտուձի հայ զորավարը հարձակվել Է վերադարձող արաբների վրա, կոտորել Է նրանց ե ետ Է վերցրել ավարը և գերիներին։ Այնուհետև Թեոդորոս Ռշտունին համաձայնության Է եկել արաբների հետ, իբրև նրանց կողմնակից, և արաբները պարտավորություն են վերցրել օգնության գալ հայերին բյուղանդացիների հարձակման դեպքում։ Այդ համաձայնության մա,սին Սերևոսը տալիս ,Է հետևյաղ վկայությունը'
Սեբեոս, ԼԵ, էշ 224— «Արդ' խալսէր ընդ նոսա իշխանն Իսմայէլի և ասւէր. «Այս լիցի ուխտ հաշտութեան իմոյ ընդ իս և ընդ ձեզ, որչափ ամաց և դուք կամիշիք. և ոչ առնում ի ձենք սակ զերեամ մի. ապա յայնժամ տաշիք երդմամբ, որչափ և գոլք կամիշիք, ե Հեծեալ կալէք յաշխարհետ ԺԵ հա-զար։ Եւ հաց յաշխարհէն տալք, և ես ի սակն արքունի անգարեմ, և զհեծեալսն յԱսորիս ոչ խնդրեմ, բա յց այլուր և հրամայեմ, պատրաստ լիցին ի գործ, և ոչ արձակեմ ի բերդորայն ամիրայս, և ոչ տաճիկ սպա' ի բազմաց մինչև ցմի հեծեալ։ Թ՚ըշ- նամի .մի' -մտցէ ի Հայս, և եթէ գայ Հոռոմ ի վերայ ձեր՝ արձակեմ ձեզ զաւրս յալգնականութիմւ որչափ և դուք կամիշիք։ Եվ երդնում ի մեծն Աստուած՝ եթէ ոչ ստեմ»։
654 թվին Բյուզանդիայի կայսր Կոստանդինը մտել էր Հայաստան և գրավել \էր Կաբինը, Տայքը, Սպերը և մի շարք այլ շրշան - ներ, որոնց նախարարների մի մասը հնազանդել էին։ Զ՜ ե ո դորո а
»
քիշտ ունին, վրացիք, Աղվանքը և Սյունիքը կողմնակից էին արաբներինէ 655 թվին, Կոստանդին կայսեր վերադառնալուց հետո Բ՜եո- դորոս Ռշտունին, ստանալով արաբներից օգնություն, վերագրավում Է երկիրը և բյուզանդացիներին հալածում ու առնում Է Տրա- պիզոնը, որից հետո Մուավիան տալիս Է նրան երկրի իշխանությունը։
Աեբեոս, ԼԵ, Էջ 233— (гԻշխանութիւն ետ նմա զՀայս և զՎիրս, զԱղուանս և զՍիւնիս, մինչև ցԿապկոհ և ցՊարհակն ճորա յ»։
Ինչպես վկայում են հայ պատմիչները, արաբները Հայաստանում իրենց հաստատվելու առաջին շրջանում դեպի հայերը ունեցեք են բարյացակամ վերաբերմունք։
Ղևոնդ, գլ. Դ, 14[Ս. ՊԲ. 1887]—<гՒսկ յերկրորդում ամի իշխանութեանն [662 թ.] Մուավիա կոչէ զԳրիգոր և զՍմբատ, որ էին պատանդք ի դրանն արքունի, և տայր Գրիգորի զպա- թիւ իշխանութեանսն Հայոց [662— 685]. և առաքէ զնոսա բա ղում մեծարանօք յաշխարհս Հա յոց»։
Ասողիկ, գլ. Դ, էջ 122— < ծ Մալի ա ղԳրիգոր' իշխան հաստատեաց Հայոց և Վրաց»։
Ղևոնդ, գլ. Դ, էջ 15— (ГԻսկ Գրիգոր իշխան Հայոց յաւուրս իւրոյ իշխանութեան խաղաղացոյց զաշխարհս Հայո՛ց յա մենայն հինից և յարձակմանց» ։
Գրիգորի իշխանության օրով Հայաստանում ստեղծված խա՛ղաղությունը խանգարվեց խազարների արշավանքի պատճառով։ Ինչպես վկայում է
Ղևոնդը, գլ. Դ, \էջ 16— « Տիրեցին ի վերայ աշխարհիս Հա յոց հյուսիսային ազգն, որ ասին Խազիրք, և սպանին ի պատերազմին զիշխանն Գրիգոր և զբազումս ի նախարարացն և զիշխանսն Վրաց և Աղուանից........ առեալ զաւար և զգերութիւն1 գնացին յաշխարհն իւրեանց»։
Գրիգորի մահվանից հետո Բյուզանդիայի Յուստինիանոս I I կայսրը [ՃՏ5— #55] իր թագավորության սկզբում ուզեցել է նվաճել հայերին։ Ինչպես վկայում ՛է Թեովւանեսը, հայերը տվել են հետևյալ պատասխանը'
« Այս քանի անգամ \է, որ հնազանդեցանք ձեզ, և չգտանք օգնություն ձեզանից մեր նեղության մեջ. այլ, գլխավորապես, զրկանք ու լլկանք, եթե այժմ ևս մտնենք ձեր իշխանության ներքո, դարձյալ մատնվելու ենք սրի ու գերության օտար ազգերի կողմից։ Եվ երբ ձեռք քաշեք մեզանից, ինչպես արել եք
23
և ուրիշ անգամներ, ո րտեղից մենք օգնություն ստանանք։ Ուստի աղաչում ենք ձեզ, թույլ տվեք, որ մնանք մեր այս վիճակում»։
Հայերի հիշված դիմումին Բյուզանդիայի կողմից ձեռնարկված ևն եղել պատժիչ գործողություններ, որի մասին Ղևոնղը տալիս է հետևյալ վկայությունը'
Ղևոնդ, գլ. Ե, էշ 17— «Ել յերկրորդում ամի թագաւորութեանն Յուստիանոսի կայսեր [686 թ.] և յիշխանութեանն Աշոտի պատրկի առաքէ զօր բազում ի վերայ աշխարհիս Հաւոց, որք եկեալ աւերեցին զաշխարհս աւարառութեամբ և բազում գեղեցկահարմար շինուածս հրձիգ արարին յալեր դար- ձուցանելով, և ինքեանք դառնային յաշխարհն իւրեանց»։
Ասողիկ, էշ 100 — аՀրով և գերութեամբ քանդեցին գաւառս ԻԵ և ՀՌ երդ գերեալ վաճառեցին})։
Համաձայն Ղևոնդի վկայության, հենց նույն ժամանակը, երբ բյուղանդացիք .ավերում էին հայկական շրշանները' գ լ . Դ, էշ 15— :ւԻ յերկրորդում ամի իշխանութեան նորա [ Արդլ-Մելիքի, 686 թ. ] եղև խառնակումն սաստիկ ի մէշ Տաճկաց և պատերազմ»։
Միաժամանակ Ղևոնդը վկայում է, որ տեղի է ունեցել հայերի ա պս ս։ ա մբութ յուն'
Ղևոնդ, գլ. Ղ, 15 — «Ել ի ժամանակի պատերազմին, որ ի մէշ Տաճկաց' դադարեցին ի հարկատուութենէ նոցա Հայք, Վիրք, Աղուանք... Եւ եղեն աւուրք ապստամբութեան նոցա ամք Գ»։
Արաբական պատմիչները' Բելաղորին, Յակոլբին և 1‘րն ա լ ֊ Աթիրը Բյոլզանդացիների հաշողությոլնները վերագրում են հայերի ապստամբությանը։
692/93 թվերին բյոլզանդացիները Փոքր Ասիայում Սեբաստո- պոլսի մոտ պարտություն են կրում արաբներից և Հայաստանը նորից ամբողշոլթյամր ընկնում .է արաբների ձեռքը։ Սմբատ Բագրատունին և հայ նախարարները ընդունում են արաբների իշխանոլ- թյոմւը և կռվում րյոլզանդացիների դեմ։ Սակայն արաբները վստահություն չունեին հայ նախարարությունների հանդեպ։ Նրանք վարում են նոր քաղաքականություն' աշխատում են նախարարներին ճնշել, խստացնում են իրենց վերաբերմունքը և ավերածություններ են կատարում Հայաստանում։ Կաթողիկոսին, Սմբատ Բագրատու- նոմւ և նախարարներից շատերին գերում և տանում են Դամասկոս։ Ինչպես վկայում է Հովհաննես Կաթողիկոսը' « մարտ ընդ ամրոցи, ս-լերումնտ)։
24
Սմբատ Բագրատունին ՛հա մ ա սկոսից փախչում է. նախարար- ները ապստամբում են արաբների դեմ. տեղի են ունենում կռիվներ արաբների հետ բյուգանդական զորքի օգնությամբ և 705 թվինճ հա- {երի և բյուզանդացիների պարտությունից հետո, Վլիթ խալիֆի \705— 715] կարգադրությամբ Հայաստան է գալիս Հեշմ ա րաբա ֊ կան զորավարը նախարարական տոհմերի բնաշնջման ծրագրով, արաբները հարձակվում են նրանց ընտանիքների վրա' կողոպտում, կոտորում և գերի են տանում։
Ղևոնդ, գլ. Ժ, էշ 3 5 — «Յա յնմ ժամանակի թափուր եղեալ աշխարհս Հայոց ի տոհմէ նախարարաց' մատնէին որպէս զոչխարս ի մ\էշ գայլոց։ Եվ թշնամեացն ամենօրինակ չարեաց յարձակեալ ի վերայ' յանհուն աղէտս վտանգի պահէին ՛զբնակիչս աշխարհիս Հայոցս։
Այս պատժիչ գործողություններից հետո Վլիթն ուղարկում է Հայաստան Աբդլ-Ազիզին մեղմացրած ծրագրով, և ինչպես վկայում է Ղևոնդը,.
Գլ. Ժ, էշ 35—«Գրէր հրովարտակ առ նախարարս Հայոց, և հալանեցոլցանէր զնոսա դառնալ յիլրեանցական աշխարհս, և տայր նոցա գիր երդմամբ չափ ըստ սովորութեանն իւրեանցЯг
Փախած հայերը վերադառնում և վերաշինում են Դվինը։ Համաձայն Ղևոնդի վկայության, դլ. Ժ, էշ 36—«Շինէր վերստին զքաղաքն Գոլին հզօրագոյն և ընդարձակագոյն մեծութեամբ, քան զառաջինն » ։
Այնուհետև Օմար.խալիֆը ևս [717— 720 թ .] ունեցել է բարյացակամ և մեղմ վերաբերմունք դեպի հայերը և, ինչպես վկայում է Ղևոնդը,
գլ. ԺԳ, էշ 42— «Զաս ասեն ազնուականագոյն քան զամենայն արս ազգատոհմին իւրոյ։ Սա արար դարձ գերութե՛անն, զոր գերեաց Մահմետ յաշխարհէս Հ ա յո ց ..... և խաղաղացոյց զաշխարհս, որ ընդ իւրով իշխան ութ եամ բ» ։
Օմարի ժամանակ տեղի է ունեցեք1. Հաշիշի կարգադրության վերացումը, որով նորադարձ մահ
մեդականները պետք է վճարեին գլխահարկ.2 . Հողերի նոր գնումների և անշարժ ԳՈէ-յք ձեռք բերելու ար
դենում.3. Խարաջի պակասեցում մահմեդականների անշարժ Գոլյք1էց •4 . Ապօրինի տուրքերի վերադարձը։
25
Օմարի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յա ն հե տ և ա ն քը եղել է խ ա լի ֆ ա տ ի ֆ ի
նա նսա կա ն դ ր ո ւթ յա ն ք ա յք ա յո ւ մ ը ։Օմա րից հ ե տ ո , Հեշմ խ ա լի ֆ ի ժ ա մ ա նա կ [724— 743] խ ալի ֆ ա
տի ֆ ի ն ա ն ս ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը փ ո խ վ ո ւմ է , ի նչպ ես վ կ ա
յո ւ մ է Ղ ե ո ն դ ը '
գլ• ժէ, էշ 100—«Եւ սա յառաշնում ամի իշխանութեան իւրոյ [725 թ.] խորհուրդ վատ ի մէշ առեալ‘ առաքէր զոմն զորավար, որում անուն էր Լերթ' աշխարհագիր առնել ընդ աշխարհս Հայոց վասն ծանրացոլցան ե լոյ զանուր լծոյ ծառայութեան հարկաարութեան ազգի ազգի չարեօք, որպէս թէ դժոլա- րելով ընդ բարեմտութիւնն Օմարայ, եթէ անիրաւութեամբ ծա - խեաց զմթերս գանձոլցն , զորս համբարեալ էր իշխանացն, որ յառաշ քան գնաւ Ել բազում վտանգ հասուցանէր աշխարհիս, մինչ զի ամենեցուն հառաչել ի վերայ անհանգիստ նեղութեանցն, յորմէ ոչ գոյր ապրել ումեք յանհնարին վտանգիցն։ Եւ յայնմհետւէ առաւել ծանրացաւ ձեռն նորա ի վերայ աշխարհիս Հա յոց»։
Մովսէս Կաղանկատվացի, էշ 368— (ГյԱմուն [725 թ.] մահ անասնոց եղև, և ի ձմերան աշխարհագիրն Հերթի, որ էարկ զմարդ և զանասուն և զսահմանս երկրի ընդ հարկաւ անթիւ ծառայութեան»։
Ասողիկը ևս վկայում է, որ 725 թվի աշխարհագրից հետո' Л գլ. Դ, էշ 128—«Սա [Հեշմը\ ծանրացոյց ղսակ հարկի աշխարհիս Հա յոց»։
Հարկերի ավելացումը որոշ չափով տեղի Հր ունեցել դեռևս 662 ՛թվին։ Համաձայն Ասողիկի վկայության' Բ, գլ. Դ, էշ 122—«Գրեն Հրովարտակ ի Հա յս ' հարկել նոցա, և յանձն առին իշխանքն, նախարարքն և կաթողիկոսն Ներսէս Շ դահեկան յամենայն ամի հատուցանել»։
Մինչդեռ, ինչպես վկայում Է Աամուել Անեցին, արաբների տիրապետության սկզբնական շրշանում հարկերը եղել են համեմատաբար շատ փոքր.
■Սամոլել Անեցի, Էշ 82—(Гմուրհակ աշխարհիս Հայոց, յամենայն տանէ — Գ դրամ, Գ մոթ խորթան, ձիատօպրակ մի և պարան մի մա զէ.և ձեռնարար մի իսկ ի քահանայից ե յաղատաց և ի հեծելոց ոչ հրամայեաց առնուլ» ։
Ինչպես վկայում են հայ պատմիչները, 725 թվի աշխարհագրից Հետո երկրում ստեղծվել էր ծանր դրություն, որի հետևանքով 747 —
26
750 թվերին բռնկվեց ապստամբական շարժում, Գրիգոր Մ ամիկոն- լանի առաջնորդությամբ։
Աշոտ Բագրատունին եղել է դեմ և ասել է'Ղևոնդ, գլ. 1՚Ջ) 122—« ո՜վ եղբարք, ոչ տեսանեմ խոհա
կան մտաց զգործ անզգայութեանդ, այլ անուղղայ խորհուրդ և բանս տարապարտս, քանզի ահա ն.ոլազոլնք են զօրքս մեր ի մէջ բռնութեանն Իսմայէլի, և ոչ կարեմք զդէմ անել զօրաց նոցա, և ոչ զերկիր մեր հանել ի բերանոյ վիշապացն։ Եւ միայն աշխատութիւն և վտանգ հասուցանեմք ի մտածմունս մեր. այլ եթէ կամեսջիք ընդունել զխրատ իմ' ոչ արասցուք զբանդ ղայգ, և հարկեսցոլք նոցա որպէս ցարդ ևս, և կալցուք զստացուածս մեր, զայգիս, զանտառս և զանդաստանս մեր»։
Աշոտ Բագրատունոլ հիշված խորհրդի պատասխանը եղել է Հետևյալը'
Ղևոնդ, ԻՋ, 122— «Եթէ ոչ միաբանեսցիս ի խորհուրդսմեր' ոչ մնասցէ առ քեզ և ոչ մի ոք ի զօրաց քոց. չկարեմքժուժկալել տագնապիս յորոլմ կայ երկիրս Հա յոց»։
Այնուհետև ապստամբ նախարարները կնքում են «դաշինք .ուխտի». սակայն այդ դաշինքը մի տարի էլ չտևեց։ Աշոտ Բագրատունին և նախարարների մի մասը բաժանվում են ապստամբներից ևգալիս են Բագրևանդ [ի գիւղն Հազր] ու կամենում են միաբանել«ընդ որդիսն Իսմայէլի»։
Գրիգոր Մամիկոնյանը հետամուտ է լինում նրանց' «պաշարէր զկայս հանգստեան նորա, գիտացեալ զերկմտութիւն զօրաց նորա, զի ոչ եկին ի թիկունս օգնականութեան»։
Ապստամբները Աշյյտ Բագրատոլնուն կուրացնում են։ Գրիգորը ^արինում շւււտով վախճանվում է. իսկ նրա փոխարեն &.կացուցին իշխան զՄոլշեղ սակաւ ինչ ժամանակս» [750 թ .]։
750 թվփն խալիֆաաում տեղի են ունեցել մեծ փոփոխություններ։ Սիրիայի Օմայան դինաստիան ընկն՛ում է և իշխանությունը անցնում է Իրաքի արաբների Աբասյան դինաստիային։ Փոխվում է նաև խալիֆատի քաղաքական գիծը։ Աբասյանները [750—1258 թ.] Հանրացնում են հարկերը, որի հետևանքով VIII դարի երկրորդ կիսում տեղի են ունենում պարբերաբար կրկնվող ապստամբություններ։
Աբասյան Արոլլաբաս Աբդլա խալիֆը [750— 754 թ .] Հայաստան է ուղարկւում իր եղբորը Աբաւ Զաֆար Աբդլա յին [ Ալ-Մ ան и ուր' 754— 775], որը, ինչպես վկայում են հայ պատմիչները, դրել էր եր ֊ կիրը ծանր ու դաժան պայմանների մեջ։ Ինչպես պատմում է
27
Ղևոնդը, գլ. ԻԸ, էջ 127—«Բազում վշտօք և նեղութեամբ ..'տանգէր զամենեսին և հասուցանէր ի չքաւորութիւն տնանկութեան, մինչև պահանջել հարկս ի մեռելոցն, Եւ զամենայն բազմութիւն որթոց և այրեաց չարալլուկ տաոապեցուցանէր. վտանգէր զքահանայս և զպաշտօնեայս աստուածային խորանին՝ ի յայտ ածել զանուանս վախճանելոցն և զընտանիս նո- ցուն։ Խոշտանգէր և զբնակիչս աշխարհիս բռնագոյն և դառն հարկապահանջութեամբ, առնուլ ըստ գլխոյ բազում ղոլզէս արծաթոց, և դնել կնիք և կապարեայ յամենեցուն պարանոցս»։
Մխիթար Այրիվանեցի — «Արդլայ ղերեք տարոլայ մեռածին հարկն ի կենդանւոյն խնդրէր բռնութեամբ, և հատալ յա մենայն աշխարհէ ոսկի և արծաթ»։
Ասողիկ, գլ. Դ, էջ 133—«Այլ յիշխանութեանն Աբդլայի միւսոյ և ի հրամանատարութեան Իզիտի յո յժ ծանրացաւ անուր լծոյ հարկապահանջութեան երկրիս Հայոց, զի ոչ ըստ երդ պահանջումն, այլ ըստ գլուխս արանցն, մինչև նախարար- քըն և մեծամեծքն ի չքաւորութիւն աղքատութեան անկան»»
Ղևոնդ, գլ. է ՚Ը, էջ 128 —«Հատալ սակ արծաթոյն, որ գայր ամի ամի յարքոլնուստ զօրացն Հա յոց։ Եվ զհամար հեծելոցն պահանջէին յիշխանացն, և հարկ լինէր ի տանց իւրեանց հանդերձել զգունդս զօրացն և զընթացսն զրավաստակ աշխատութեանցն ողշ պահել»։
Ղևոնդ, գլ. ԼԳ, էջ 135— «Ծանրացաւ անուր լծոյ հարկապահանջութիւն...։ Վախճանեաց զգիւտ արծաթոյի յերկրէս, ն ամենայն ոք տալով զպաճարանս ընչից իւրեանց' ոչ գտանէին զգինս փրկանաց .անձին իւրեանց, և զար կտտանօք, գելարանօք և կախաղանօք, և գառն տանջանօք կեղէին զկեանս մարդ- կան։ Յորմէ փախստեայ եղեալ բազումք, յայրս և ի փապարս երկրի ղօղեալ թագչէին. և ոմանք ձիլնահեղձ և գետավէժ լինէին վասն .անտանելի աղե տիցն»։
Միքայել Ասորի—«Զեզն և զէշ դրամի միոյ վաճառէին և զտղայն հինգ դրամի տային պահանջողացն» ։
նախարարական տոհմերը տալիս \էին ընծա' ձի, ջորի, պատվական հանդերձներ, ոսկի, արծաթ—«զի կարասցեն լնուլ, զբերան վիշապին, որ յարձակեալ էր ապականել զերկիրս»։
Հարկ չվճարողներին չարչարում .էին, տանջում և նույնիսկ կախում ։ Ստեղծված ծանր դրության պատճառով ժողովուրդը և նախարարներից ոմանք գաղթում էին և գնում Բյուզանդիա։ 752 թվից
2Տ
:
հետո ԿոստանղինЧУ կայսեր զորքերի հետ դազթևլ էին Կարնո շրջանի հայերից ՛շ ատերը։
& է ին ոմանք ի նախարարացն Հայոց, որք մեր ժեալ լքին զմառան գութիսւ իւրեանց և փախստեայ անկան յաշխարհն 3 ուեա ց ։ ապաւինէ ալն .առ կայսրն Կոստանղին» ։
Հայաստանի ավագանու, Սահ ակ Рш գրատուն ո լ և Տրդատ կաթողիկոսի [741—764] գանգատները մնում էին անհետևանք։ Երկրի դրությունը հետզհետե ավելի վատանում էր*
Ըստ Ղե-ոնգի վկայության' ղի ՛ԷԳ, էք 137—«ել ևս աս այսոքիւք արհամարհութիւնդ հայրապետաց, այպանութիւնք եպիսկոպոսաց, գան և խոշտանգանք քահանայից, իշխանաց ե նախարարաց քարշանք և քայքայութիւնք...։ Ք՛ամիկ բա զմութիւն մարդկան խոշտանգէին ավգի աՎԳք' տանջանօք... Փոկահարութեամբ լլկէին վասն հարկապահանջութեան» ։
Արաբական խալիֆաս։ի կողմից ձեռնարկված հալածանքն երի հետևանքը եղել է 774 թվին բռնկված հայերի ապստամբությունը Ար տա վազդ Մամիկոնյանի ձեռներեցությամբ, որին մասնակից են եղել նաև ռամիկներըտ
Ղևոնդ, էջ 137— 138— «Իբրև տեսին նախարարք Հայոց զվտանգն տարակուսանացն հասեալ ի վերայ ինքեանց՝ եդին զոդի ի ձեռին իւրեանց և ձեռնամուխ եղեն յիրս, զոր ոչ կտրէին վճարել, վասնզի նոլազունք ՛էին։ Այլ սակայն լալ համա- րեալ զմահ քաջութեամբ քան զկեանս վտանգաւոր' ձեռնամուխ եղեն յիրս ապստամբութեան» ։
Այնուհետև Արտավազդը գնում է Դվին և սպառազինում զորքերը, բարեկամ ցույց տալով իրեն իսմայելական զորքերին։ Սպանում է Կումայրիոլմ [Շիրակում] « զհրամանատար հարկին» և ձեռքից առնում հավաքած հարկերը։ Գնում է իր ընտանիքով Վրաստա - նի կողմերը և այնտեղից ստիպված է լինում փախչել Եգերացոց եր- կիրը։ Արաբները կարգադրում են ավելի ևս խիստ միջոցների դիմել և բոն ութ յամի հավաքել հարկերը։
Արտավազդից հետո ապստամբության գլուխ է անցնում Մուշեղ Մամիկոնյանը, որին միանում են մի քանի ուրիշ նախարարներ։
Ապստամբները Рш գրևանդում սպանում են հարկահավաքներին'
Ղևոնդ, գլ. ԷԴ, էջ 139 — «էռեցուցանէր զպահանջումնհարկին յերկրէս».........«ժողովէին ж ւЬ.ш :[շտատԱսք և վտան -գեալք հոգով»։
Ապստամբների դեմ արաբները ուղարկել էին պատժիչ զորք,
29
սակայն Մուշեղը Բա գա վանում նրանց ևս հաղթում և հալածում Ւ մինչև ԱռուՀ, ո ր տ ե ղ սպանվում է նրանց զորավարը։
Այս հաղթությունից հետո բռնկում է ընդհանուր ապստամբություն։ Ապստամբությանը դեմ է եղել Սահակ Բադբատունոլ որդին' Աղոտը, որը ասել է
Ղևոնդ, գլ. ԼԴ, ՚էջ 142—143 — « Մանկունք Էք Ա կրտսերա. գոյնք հասակաւ, և գիտեմ եթէ ոչ կտրէք զդէմ ունել զօրութեան բազմագլուխ վիշապին, զի հզօր է զօրութիւն նորա և անթիւ բազմութիւն ընդ ձեռամբ նորա, և անչափ պատրաստութիւն զինուց ի գանձս նորա և ամենայն թագաւորութիւնք որք հակառակ կացին իշխանութեան նորա' փշրեցան որպէս զանօթ բրտի, զի թէ Հռովմ ա յեցւո ց թագաւորութիւնն ոչ կա- րաց համբառնալ զձեռս ի վեր, այլ սարսեալ դողաց յերեսաց նորւսՏ...... «Կամ հնազանդեցէք, կամ փախէքՅ)։
Աշոտ ի խորհուրդը ապստամբները համարեցին «խրատ նենգութեանս և Վասպուրականի ապստամբները որոշեցին հարձակվել Ա ր ֊ ճեշի վրա, որը արաբական կենտրոնատեղերից մեկն էր։ Սակայն խալիֆատի կարգադրությամբ Հայաստան ուղարկված և դարան մտած արաբական զորքերը Ամր զորավարի առաջնորդությամբ գրոհեցին ապստամբների վրա և պարտության մատնեցին [775 թ.].
Ղևոնդ, գլ. ԼԴ, էջ 147— «կոտորեցին զմեծ մասն հետևակ զօրան, որ յաշխարհաբնակ մարդկանէն էին. քանզի էին մերկք և առանց զինուց և անհմուտք պատերազմիս։
Կարինը պաշարող ապստամբները ստանալով Արճեշի մոտ տեղի ունեցած ապստամբների պարտության լուրը, ստիպված են լինում վերացնել քաղաքի պաշարումը, որը արդեն անձնատուր էր լինելու սովի պատճառով և, ինչպես վկայում է Ղևոնդը, գլ. ԼԴ։ էջ148—«թէպէտ կարող էին մեկնել ի կողմն Յունաց........ սակայն/ալ համարեցան զմահ անձանց, քան զկորուստ աշխարհիսո...
նոքա' թվով 5000 հոգի գալիս են Բագրևանդ, անցնում են Արա. ձանի գետը և ասում էին' Ղևոնդ, ԷԴ, էջ 149— « Քաջութեամբ մեռ- ցուք ի վերայ աշխարհիս մեր և ի վերայ ազգիս1 և մի տեսցեն աչք մեր կոխան ոտից լեալ պղծալից արանցս։
Տեղի է ունենում խալիֆատի զորքերի հետ անհավասար կռիվյ որտեղ հայերը ծանր պարտություն են կրում։ Զոհվում են նախարարները և ռամիկներից 3000 հոգի։
Այնուհետև տեղի են ունենում հարձակումներ երկրի զանազան կողմերում։ А/աչերի ոչնչացում, .եկեղեցիների կողոպտում։ Հարձակում ամրոցների վրա։.
30
и Տային գիր երդման և իշե ցուցանէին})։775 թվին .Д* ալի ֆատ ում Աբու Ջ֊աֆսյր Աբդլա ալ Մ անսուրիը
հետո գսբհ է բարձրանում Մ ահա դի [Մահ դի' 775— 785 թ.] խալիֆը, "րը, ինչպես վկայում է
Ղևոնդը' Լէ, էջ 154—.155 « էր ազնուական և լաւագոյն■■ բարուք. . . ։ Երբ զամենայն տունս դանձոլց և բաշխեաց պարգևս զօրաց իւրոց... և եղև առատութիւն երկրի, և գիւտ արծա- թոյ ընդարձակեցալ. և բնակչաց երկրի անդորրութիւն եղև ի հարկապահանջ բռնութենէն, զի թէպէտ և զան ուր լծոյ հարկին ծանրացոյց, սակայն վասն գիւտի արծաթոյն հանգեալ երկիրս... լերինք արծաթոյ յայտնեցան յաշխարհիս Հայոց առ ի հանել ի նոցունց խանութս արծաթոյ զտոյ ի պէտ и մարգկան»։
778 թվին Բյուգանդական զորքերը' Տաճատ, Վարազտիրոց, Դրիգորիոս և Արտ ավազդ հայ զորավարների առաջնորդությամբ գալիս են Հայաստան և Դերմանիկեի մոտ [Կոմագենեում] տեղի է ւււնենում արաբների դեմ մեծ ճակատամարտ, որտեղ արաբները ծանր պարտություն են կրում։
Տաճատը, որ հաղթական կռիվներ էր վարել բուլղարների դեմ, կայսրությունից ստանում է «պատիւ իշխանութեան ի վերայ Հ ա ֊ լաստանիս։
Մ ահա դիից հետ՛ո նրան հաջորդում է նրա որդին Մ ուսե խալիֆը [785— 786 թ .]։ Հայաստան է գալիս Խազմը, իբրև արաբական գ՛՛րքերի հրամանատար, որի մասին Ղևոնդը ասում է [գլ, Խ, 162]' «Ար~ դարև ըստ անուան իւրոյ խազմարար և գժոխաձև»։ Խազմի ժամանակը հալածանքները Հայաստանում և Վրաստանում սաստկանում են։ Դվինում նրան հանդիպում են նախարարներից մի քանիսը, որոնցից Մեհրուժան Արծրունին ընդունում է մահմեդական կրոնը, իսկ մյուսները բանտարկվում և գլխատվում են։
786 թվին խալիֆատի գահը բարձրանում է Մուսեի եղբայրը' Ահարոնը, Հարոլն-ալ Ռաշիդը [786— 809], որին հայ պատմիչները բնութագրում են իբրև ագահ և արծաթասեր։
Ա տրպա տա կան ը ։ Հայաստանը, Վրաստանը և Աղվան քը ստանում է նրա եղբայրը* Ու/բեդլան, որը ինչպես վկայում է Կաղանկատ- վացին1 « Նեղութիւն անչափ հասոլյց աշխարհի և վասն այնր բա զում գաւառի Հայոց փախեալ ի Հոռոմսս։
786 թվին տեղի է ունենում մահմեդական ցեղերի գաղթը Հայաստանէ Միաժամանակ ծանրանում Է տեղական բնակչության դրությոլնըէ
31
Ղևոնդ, գլ. ԽԲ, էշ 168 — « Ոչ ոք էր տէր ընչից իւրոց, այ առհասարակ վարէին յալարիւ3:
Շնորհիվ ստեղծված ծանր դրության շատերն ինքնակամ թողնում էին իրենը ունեցվածքը և փախչում։ Այսպես' 791 թվին տեղի է ունեցել 12000 հայերի գաղթը Շապուհ և Համ ամ Ամատունիներիառաշնորդությամբ։
. Ինչպես Ղևոնդը վկայում է' գլ. ԽԲ, .էշ 169 — « Իսկ կէսք ժողովրդեան, որբ մնացին' աո. սաստիկ կարօտութեան անձնատուրք եղեն ի ծառայութիւն ստրկի, փայտակոտորք ևշրա բերք»։
Հարուն ալ Ռաշիդի ժամանակը տեղի է ունեցել Հա գարացին Լ - րի արշավանքը Հայաստան, այդ արշավանքի մասին Հովհաննեւ. կաթողիկոսը տալիս է հետևյալ վկայությունը'
« Յովհաննոլ կաթողիկոսի Դրա սխան ակերտցլո յ , Պատմութիւն Հա յոց», Թիֆլիս, 1912, էշ I I I —«եւ վասնզի սպ ա ֊ ■ռըսպուռ Հագարացիքն տիրեցին կալան զՀայաստանեայսս և մեծամեծք աշխարհիս նուաղեցան, և մնացեալք ղօղեսւլ դա - դարնալ կային ընդ լծով ծառայութեան նոցա, սակս այսորիկ իսկ յա յսմ վայրի պակասեաց ի պատմութենէ աստի զրոյցք իշխանաց մերոց»....
Նախարարական Հայաստանը կործանվում էր, ռազմական ո։ ժի, գաղթի ու կոտորածների միշոցով ստանում էր սոսկալի հարվածներ, եկեղեցին կորցնում էր իր հարստությունները և ազդեցությունը, բնակչությունը խիստ պակասում էր և երկրռւմ բնակություն էր հաստատում մահմեդական գաղթականությունը։ Նախարարական Հայաստանի կործանման ու այլասերման ահեղ այդ պրոցեսը, որ մեծ չափերով առաշ «էր տարվում 775 թվի ապստամբությունից հետո, հետզհետե նանդ է առնում սկսած IX դարի սկզբներից,
Նախարարական Հայաստանի քաղաքական այդ նոր իրադրության պատճառները եղել են'
1. Գահակալական կռիվները խալիֆատոլմ.2 . Մահմեդական ամիրաների ապստամբությունները Հայաս
տանում.3. Պարսկական խմբավորումների ապստամբությունները խա-
քիֆատի դեմ։ Ինչպես վկայում էՎարդան վարդապետը {{շ 7 7 \
«Յա յնմ ժամանա՛կի աղմկեալ Իսմայէլի ընդ միմեա՚նս, հանգչէր երկիրս Հա յոց, և սկսան զօրանալ իշխանքն մեր յի ւրաքանչիւր տեղիս»։
32
Կռվող կողմերը դիմում էին և օգնություն խնդրում հայկական Նախարարություններից , որոնց քաղաքական դրությունը այդ ներքին խռովությունների պատճառով հետզհետե նորից զորեղանում է։
Դեռևս 792— 793 թվերին Հարուն ալ֊Ռաշիդի խալիֆայության օրով տեղի էր ունեցել Բայլաքանում [Փայտ ակ արան ում] և Պւսր- թավում պարսիկ աղանդավորների ապստամբությունը Աբոլ-Մոլս• /իմի [Ատա ալ Մոկկանա] առաջնորդությամբ։ Ապստամբները պար- տոլթյտն էին մատնել Հայաստանի երեք կառավարիչներին, մինչև որ խա/իֆատի զորքերին հաշողվել էր խեղդել ապստամբությունը։
809—Տ13 թիվը։ Հարուն ալ֊Ռաշիդի մահվանից հետո, տեղի էին ունեցել գահակալական կռիվներ նրա որդիների մեշ։ Այդ ներքին երկպառակություններից օգտվելով, 809 թվին ապստամբել էր քէ՚իֆլիսի ամիրա Իսմայիլը [809—819]։
Այնուհետև խալիֆա տ ի ՜դեմ ապստամբել .էին Մ ան ա զկերտ ի ամիր՛աները' Զ սյհապը և նրա հաշորդները' Աբդել-Մ ելիքը [813— Л20] և Սևադան [820—830]։ Համ աձայն Հովհաննես կաթողիկոսի վկայության' նրանք գրավել էին Հայաստանի մեծագույն մասը, և նպատակ էին դրել ամբոզշ երկիրը' Վանա լճից մինչև Արաքս դետը անկախ դարձնել, նրանք Հայաստանի իշխանությունը իրանցն էին համարում և կռիվներ են ունեցել արաբական կառավարիչների հետ։
813 թվին ապստամբել էին Դվինում հայերի օգնությամբ կայ- սիկները։
Նույն ժամանակները տեղի է ունեցել Եդեսիայի և Մարաշի ամիրա Նասրի [8 1 2 —535] ապստամբությունը։
816 թվին արաբական իշխանության դեմ ապստամբել էր Հ ա ֊ լաստ-յւնի կառավարիչ Հատ իմը։
Իսկ 817 թ՛լին տեղի ունեցավ պարսից աղանդավոր խուրամիտ ֊ Ների ահեղ շարժումը Բաբեկի առաշնորդությամբ, որը ունեցել է ազատագրական և սոցիալական բնույթ։ Ապստամբները նպատակ են ունեցել վերականգնել նախկին պարսկական տիրապետությունը և պահանշում էին գույքի և ունեցվածքի հավասար բաշխում։
Ապստամբները գրավե/ էին Ատրպատականը, Փայտակարանը Աղվան ո ը և Արևելյան Հա լաստանը։ հյալիֆատի զորքերը շարունակ պարտություն էին կրում։ Միայն 833—834 թվերին, Համադանի մոտ Բաբեկի կրած պարտությունից հետո, խալիֆայությանը հաշողվում է 835 թվյ>ն Ի ՚եղդել ապստամբական այդ մեծ շարժումը, իսկ 836 թվին Աւիշինը գրավում է Բաբեկի մայրաքաղաք ՊարթաւԼը և ա վ ե ֊ րոլմւ
33
3 ֊ ■ 7ոՏտէո|յս>Տ
Ա(Ա ներքին խռովությունների և քաղաքական դրության փոփոխման հետևանքով հայ ազնվականությունը հետզհետե նորից սկսում է վերականգնել իր ուժերը։ Հատկապես ուժեղանում են ԲագրաւուունիՀեերը, որոնք /74 և /7օ թվի ապստամբություններից հետո ա պ ա վ ի ն ե լ էին Հայաստանի արևմտյան լեռնային շրջանները և օգնություն էին ստանում Բյուզանդիայից։
Մայր երկրռւմ տեղի ոձւեոող երկպառակություններից ու կռիվներից օգտվում էին Բագրատոլնիները, բռնելով խալիֆատի կողմը, և հետզհետե ընդարձակում էին իրենց երկրի սահմանները։
ԲԱԴՐԱՏՈԻՆԻՆԵՐԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱՇՐՋԱՆԸ
Բագրատունյաց թագավորության առաջնակարգ նշանակությունը Հայոց պատմության մեջ, որ առանձնապես շեշտված է պատմական երկերում — սխալ է։
Բագրատունյաց թագավորության բնույթը եղել է11 . թագավորական տիտղոս, և ոչ իրական թագավորական իշ
խանություն.2. իշխանությունը և իրավունքները եղել են նույնը, ինչպես ե
նախընթաց շրջանում.3. պարտականությունները եղել են' հարկերի հավաքումը և
զորքերի առաջնորդությունը.4. ֆեոդալական անիշխանությունը մնում էր՛5. Արծրւուձիձերը և մյ՛ուս ակա՛նավոր նախարարությունները ևս
ձգտում էին ձեռք բեր-ել թագավորական տիտղոս.6 . Խալիֆայության և Բյոլզանդական կայսրության քաղաքա
կանությունը եղել է նպաստավոր ֆեոդալական անջատողականության և ոչ միացման.
7. որքան իշխաններ, նույնքան թագավորներ։ Բագրատունինե- րի ժամանակաշրջանում 7 անջատ իշխաններ հետզհետե ստացել են թագավորի տիտղոս։
Բագրատունյաց ժամանակաշրջանի Հայաստանի քաղաքական կազմակերպությունը ֆրանսիական ականավոր գիտնական Լոոա- նր բնութագրում է հետևյալ կերպով['
« նախարարները եղել են ինքնիշխան, ինչպես և առաջ, հեղինակությունը եղել է անձնական և ոչ իրական։ նոքա չէին կարող տարածել իրենց իշխանությունը, Բյուզանդիայի և խա- լիֆատի դիմադրության պատճառով։ Աշոտին 862 թվին տրր- վոլմ է <гիշխանաց իշխանս-ի տիտղոս, բա յց տիտղոսը միայն
34
բավս, կան չէր. Աշոաը ինքը պետք է իր հեղինակոլթյոլնք հաստատեր և նախարարներին ենթարկեր իր իշխանությանը, որը խիստ դ։1վար էր։ Հայաստանը կարող էր միանալ, բա յ % չմիացավ, Աշոտի զորքը քիչ էր խալիֆատի պաշտոնյաներից և տեղական ամիրաներից պաշտպանվելու համարս։
• ••
Դեռևս 775 թվի ապստամ բութ յունից հետո Վասակ Բագրատռ\\ նին փախել էր Բյուզանդիայի հարևան շրջանը' Կղարջք և այնտեդ հիմք էր դրել Արտանուջի Բագրատունյաց ‘ճյուղին։ Նրա որդին Ատրներսեհր և թոոը' Աշոտը գրավում են Արտահանը և մերձակա՛ տեղերը և ընդարձակում են իրենց տիրապետության սահմաններդ Բյուզանդիայի գերիշխանության տակ։ Հետզհետե Աշոտը զորեզւս նում է և ինչպես վկայում է Վար դան վարդապետը’
սՏայր իշխանն իսմայէլի Աշոտի, որդւոյ Ատրներսեհի, որդւոյ Վասակ այ' զերկիրն Վրաց, որոյ երդեալ հնազանգեցու- ցանէ ինքեան, և կայսրն առաքէ նմա պատիլ կիւրապադա- տոլթ եան» [810—833, ըստ Լոռանի]»
Նույն ժամանակաշրջանում զգալի չափով զորեղանում է, 774 թվի ապստամբության ժամանակ զոհված, Բագրատունի Սմբատ սպարապետի որդին' Աշոտ Մսակերը [806—825/6], որը գրավել Լ հաստատել էր իր իշխանությունը Հայաստանի հյուսիս-արևմտյան շրջաններում' Տայքում, Արշարունիքում, Շիրակոլմ և Աշոցքոլմւ 806 թ՚էին Նա Հարան ալ֊Ռաշիդից կ՜արգվել էր Հայաստանի իշխան և այնուհետև հնարավորություն ստացավ ընդարձակելու իր երկիրը’
Աշոտ Մսակերը եղել է իր ժամանակվա հայ իշխաններից ամենից զորեղը, քաջը և ժողովրդականը։ Նա հավաքում և բերում է իք շրջանը ցիր ու ցան եղած հայերին'
Վարդան Վարդապետը վկայում է. — «Բողոք կալեալ ազգին Գնոլնեաց թափել նոցա յԻսմայէլացւոցն, որոյ երթեալ հազար արամբբ յԱղիովիտ գաւառ, և առ ինքն գոլմարեալ զամենայն ազդն աղխիւն իւրեանց տանի բնակեցուցանէ ի Տայս3)։
Աշ ոտ Մ սակերի որդին Բա գրատ ը ի բ ր և Տարոնի իշխան, 830 թվին ստացել էր «իշխանաց իշխանիս կոչում և նրա իշխանության տակ էին գտնվում' Տարոնր, Խոյթը, Սասունը։
Բագրատի եղբայրը' Սմբատ Աբլաբասը երեսուն տարի [826— #55] եղել է մեծ սպարապետ։ 850 թվին Բագրատոլնիների իշխանո։-
35
քյան տակ են եղել ■ Մոկքը, Տարհնը, Օպերը, Արացս և Կուր գետերի .Հերին հոսանքի շրջանները, Սյունիքը, Աղվանքի մի մասը։
Հայկական նախարարությունները նորից զորեղանալով և օգ- 'ԵՀվելհվ խալիֆատում տեղի ունեցող ներքին խռովություններից, հարևան մահմեդական ամիրայություններին հետևելով, իրենք ևս ւդտում էին հարկատու դրությունից աղատվել։
Մամուն խալիֆայի մահվանից հետո ապստամբել էին խալիֆայության զորքերը։ Մամունի հաջորդ Մոլտասիմ խալիֆը [ՏՅՅ — Հ42 թ.] կազմակերպում է վարձկան թուրք զորքեր, որոնց ա պրուս֊ ոի, հանդերձելու ու պահելու համար պահանջվում էին հսկայական
Հէախքելл Պաշտոնները ծախում էին փողով։ Ծախքերը ծածկելու համար ժողովրդին կողոպտում էին։ Խալիֆ ալ֊Վաթիկի [842— 347] ժամանակ Հայաստանը նորից գտնվում էր խառնակ դրության յե չ։ 847 թվին խալիֆայության գահն է բարձրանում Մութավաքիլը 'Ջափրը՝ 847—862], որը միջոցներ է ձեռնարկում խալիֆայության խախտված դրությունը ամրապնդել և սանձահարել ուժեղացող նախարարություններին։ 849 թվին Մութավաքիլը Հայաստան է ուղարկում Աբուսեթ ոստիկանին մեծ զորքով։ Բագրատը և Աշոտ Արձրունին ուղարկում են պահանջվող հարկերը և դիմում են նրան, որ նա Հայաստան չմտնի և հեռանա։
850 թ։[ին Արզնի ամիրա' Մոլսեն, իբրև հարկահավաք, մտնում է Տ*արոն։ Բագրատը և Աշոտը միացյալ ուժերով դիմադրում ու դուրս են քշում նրան։ Մութավաքիլը կատաղած Հայաստան է ուղարկում Աբոլսեթի որդուն' Յուսուֆին, որը հրավիրում է իր մոտ Բադ- դատին, խոստանալով երկրի իշխանությունը նրան հանձնել, Բագ- դատը գնում է, և Յոլսուֆը նրան շղթայված ուղարկում է Սամա֊ яш, Մութավաքիլի աթոռանիստը։
Այնուհետև, ինչպես վկայում է Թովմա Արծրոլնին, գլ. ք'
«Յովսէփ \3ուսոլֆ] զօրավարն Տաճկաց մնայր անցանե/ ձմերանն, զի ելցէ ի վերայ աշխարհիս Հայոց սրով և գերութեամբ և մեծամեծ հարուածովք և մեծամեծս աշխարհիս խ ա ֊ ղացոլցանէ ի գերութիւն և կացուսցէ ի վերայ աշխարհիս գործավարս, որ ըստ իւրեանց հրամանի զկարգս աշխարհիս յօրինեսցեն, և իւրեանք հանդերձ ընտանեօք իւրեանց նստցին յա- մուրս Հա յոց»։
Այս իրադարձությունների հետևանքով բռնկում է ուժեղ ազատագրական շարժում։ Ապստամբում է Աասունի ժողովուրդը Հովնան հոլթեցոլ առաջնորդությամբ'
36
Թովմա Արծրոլնի, գլ. է, էշ 119—120 — <ГՅայնժամ թնա- կիչք լերինն իբրև տեսին, թէ վարեցաւ իշխանն ի գերութիւն. ինքեանք պատրաստևալ են ղնոյն վ, ա րշմ անն կրել, զոր դաշտայինքն կրեցին' հասին միարան բազմութիւնքն մեկնակւ- զէնքն Խութայ... և եկեալ ի վերայ քաղաքին պաշարէն զնօ., և զզօրսն մատնեն ի սատակումն սրոյ, և զպատանդսն Վ՚աս- պոլրականի հանեն յարգելանէն, և գերեացն ընդարձակեն, զկապուտ նոցա բաժանեն յինքեանստ։
852 թվին Հայաստան է ուղարկվում Բուղան 200.000 զորքովվրեժ առնելու, ազատաղորքը ոչնչացնելու և նախարարներին շղթայակապ տանելու Ս ամարա»
Բուղան սասէււնցխներին անողոք կերպով պատժում է, գրավում է Տարոնը, Վասպոլրականը, Արաքսի և Կուր գետի դաշտային մասերը, Աղվանքը, Վրաստանը։ Նախարարական, տոհմ երից շատերք ապավինում են ամուր տեղերէ Ամենուրեք ավերածություններ Է կատարում, աղատներին կոտորում։ Բուղային օգնում են նաև երկբռլւ! բնակություն հաստատած մահ մեգա կանն երր։ 855/56 թւ[ին Բուդաճ վերադառնում Է Ս ամարա և իր հետ տանում բանտարկված նախարարներին ու գերի բռնված ազնվականներինէ
Մոլթավաքիլի ժամանակ սաստկանում են նաև կրոնական հալածանքները։ Յակուբիի վկայությամբ Ջափրը [Մութավաքիլը] գաՀ բարձրանա լա ց հետո հրաման Է տվել որ
аՈչ մի քրիստոնյա կամ հրեա չպետք Է պետական պաշտոն վարեն։ Նոր եկեղեցիները և տաճարները պետք Է քա նդ ֊ վին և նրանք իրավունք չպիտի ունենան վերաշինելուս»
Արգելվում են վէԱերը ղուրանի մասին, հալածվում եՆ ազատամիտ աստվածաբանները, շիաները և հերետիկոսները։
Սամարայոլմ 991 ազնվականներ ստիպված ընդունում են մահմեդական կրոնը։
858 թվին տեղի Է ունեցել Ղվինի մեծ երկրաշարժը, որի մասի\ Հովհաննես կաթողիկոսը տալիս Է հետևյալ վկայությունը [քշ 133]
«Յամս Զաքարիայի կաթողիկոսի յետ Է ամի գերութեան Հ ա յո ց ...։ Ահագին իմն շարժմանց եղելոց ի Ղուին քաղաքի բաղում սասանութիւնս և փլուզմունս տանց և պարսպաց к ապարանից լինէր, և առհասարակ քանդումն և դղրդումն առ- նոյր քաղաքն, այլև մահ յոլովից մարդկան ի վերայ հասա, նէր և այնպէս ահագին իմն լինէր վտանգ տագնապին, մինչե ոչ ոք մնալ ընդ յարկաւ, այլ ի հրապարակս և ի փողոցս ելեա։ Հառաչէին։ Իսկ ցրտաշունչ սառնամանիքն ձմեռայնւոյն առա-
87
լել բերէր զլքացումն հեծութեան, զի հոլովք մսեալք և ծայրատես/լք լինէին»։
Մութավաքիլի մահվանից հետո [861 թ.] խ ալիֆատում նորիցл.-լաշ են գալիս գահակալական կռիվներ ու ներքին խռովություններ և ստեղծվում են նպաստավոր պայմաններ հայ նախարարության դիրքերի վե րական գնմ ս֊&ւ համար, 862 թվից հետո Սամարա- ւից վերադառնում են կենդանի մնացած նախարարները և վերահաստատվում Լն իրենց տոհմական կալվածքներում։
8С2 թվին Աշոտ Բագրատունին [Սմբատ Բագրատունոլ որդին], ։ր Բուղայի արշավանքների ժամանակը հավատարիմ էր մնացել խալիֆայությանը, ստանում է аիշխանաց իշխան»-ի կոչում։
ՒնլպԼս վկայում է Բ՜ովսա 'ձրօ րունինаՀաւատացեալ էր վերակացութիւն աշխարհիս Հայոց
Աշոտի, որ իշխանաց իշխան' ձեռն ի գործ արկեալ նոլաճեք զիշխանս Հայոց, զՎրաց և ղԱղոսսնից, որ եղև իսկ»,
Աշոտ Բագրատունին աշխատում է թե զենքի ուժով և թե դիվանագիտական խաղաղ միջոցներով իր գերիշխանությանը ենթարկել նախարարական և մյուս երկրները' Հայաստանում, Վրաստա- նռւմ, Աղվանքոլմ և այլուր։
СииI Վարդանի վկայության' (Гընդարձակեալ մեծին Աշոտի ի Վիրս և յԱղուանս զԿալկասայինս հնաղանդեալ»։
Իր հեղինակությունը բարձրացնելու համար նա աշխատում է բարեկամություն հաստատել զորեղ նախարարությունների հետ խնամության կապերի միշոցով։ Իսկ Աշոտի եղբայրը' Աբասը ստածում է սպարապետի աստիճան։
Բուղայի արշավանքներից հետո զորեղանում են մահմեդական ամիրայությունները։ 863 թվին տեղի է ունենում կայսիկների արշավանքը' Սևադայի որդի Ջահապի առաջնորդությամբ։ Այդ արշաւանքի մասին Ասողիկը տալիս է հետևյալ վկայությունը' Բ., բ , էք4 0 '
а Շահապ որդի Սևադայի ամբոիւասաստ զօրոլ գայ յեր- կիրս Հայոց' ալերել գերել զերկիրս կամելով։ Ել եկեալ յԱր- շարոլնիս գաւառ' իջանէ յեզերս երասխայ ըստ հարաւոյ կուսէ ի տեղին, որ այժմ ասի Քառասունք։ ԻսԼ մանուկն Արա՛ս սպարապետն Հայոց, ........ ելեալ ի Կաղզուան աւանէ ԽՌ արամբքամենայն Հայոց զօրոլն, քաջօք և մրցողօք' գայ հասանէ ի վերայ նոցա, զբոլոր բանակն ցիր ու ցան վայրացն ընկեցեալ սրախողխող և գետավէժ զամենեսեան առնելով։ Իսկ Շահա-
պայ ԻԶ արամբթ մազապուր պրձեալ անցեալ գնայր ամօ- թ ալից» է
Այս պարտությունից հետո կայսիկները կորցնում են իրենց երկրների որոշ մասերը։ Այնուհետև Աշոտ իշխանաց իշխանի տիրապետության տակ են եղել հետևյալ մարզերը և երկրամասերը Բագարան, Շիր ակ, Արշարոլնիք, Աշոցք, .արևելյան Տայք, Վանանդ. Աուրմալի, Արադաձոտն — մինչև Երևանի կողմերը և Կուրտիկ Մ ա ֊ մ իկոն յանի մահվանից հետո, նաև Բագրևանգը։
Դ վ ի ն ո ւմ եղել Է ա ր ա բա կ ա ն կ ա ռ ա վ ա ր ի չ։867 թվին Բյուզանդիայում հանդես եկավ հայկական դինաս-
տիան, հանձինս Բարսեղ Ա~ի, որը տևեց մոտ երկու դար։Բարս՛ող Ա-ն [867—886] համաձայն րյուղանգագետ Գ ե լ ֊
ցերի բնութագրման, а պատկանում Էր ՛այն հանճարեղ, բայց խիստ ուժեղ բնավորություններին, ինչպես Էին Սուլլան, Թ եո ֊ գորիխը, նապոլեոն Ա-ը»։
Համաձայն Լոռանի բնութագրման*«Բ ա ր ս ե ղ ի ժ ա մ ա ն ա կ ը հ ա յե ր ի հ ա մ ա ր բա խ տ ա վ ո ր շրջա ն
Էր• ա ր ա բա կա ն ո ս տ ի կ ա ն ն ե ր ը ո ւղ ա ր կ վ ո ւմ Էին հ ա յե ր ի ը ն տ
ր ո ւթ յա մ բ . նոքա կա րող Էին ա զա տ շ ն չե լ, ի ր ե ն ց ի ր ա վ ո ւն ք ները և ուժը ա վ ե լա ց ն ե լ, կա տ ա ր ել ճա ն ա պ ա ր հն եր ի շի ն ո ւթ յո ւ ն , շե ն ք ե ր ի կ ա ռ ո ւց ո ւմ . ն պ ա ս տ ա վ ո ր Էր ե ր կ ր ա գ ո ր ծ ո ւ
թ յա ն և ա ռևտ րի զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր ս ։
880 թվից հետո, երր մահմեդական ամիրաները միացել Էին րնդդեմ զորեղահայ նախարարների, Աշոտ Բագրատունին արշավում Է Մանազկերտ և գրավում Է Բերկրին, Խլաթը և Արճեշը։
Նախարարական Հայաստանի այս հաջողությունները պետք Է վերագրել խալիֆատի թուլացմանը և Բյուգանդական կայսրության հաղթական արշավանքներին Հայաստանի սահմանամերձ շրջաններում' 871—882 թվերին,
Կործանիչ հարվածներ Էր հասցնում խալիֆայությանը Բարսեղ Ա-ը, որը քայւ առ քայլ առաջ Էր գալիս և ավերում Էր խալիֆայության լեռնային ա՛մրությունները։ Բարսեղի հաջողությունները կը- լինեին կատարեալ, եթե նախարարական Հայաստանը հարձակվեր արաբների աջ թևի վրա։
նախարարական Հայաստանի դիրքը դեպի կռվող կողմերը ս տ ա նո ւմ Էր մ ե ծ կարևորություն։ Սակայն նախարարական Հայաստ ա նը չեզոք դիրք Էր բռնել, որի շնորհիվ ստեղծվել Էին նպաստավոր պայմաններ երկրի խաղաղ ղարռացման համար։
887/888 թ. նախարարները վճռում են Աշոտին թագավոր դարձ-
39
ներ Դիմում են Ահ մ ետ խալիֆին, որը ուղարկում է իշխանաց իշխան Աշոտին թագ և թագավորական զգեստներ։ Աշոտ Ա - ի պետական կազմակերպչական գործունեության մասին Հովհաննես կաթողիկոսը տալիս է հետևյալ վկայությունը [էշ 133]'
а Եւ այնուհետև բազում և երևելի կարգս յարգարէր աշխարհի տէրութեանն իւրոյ, յօրինուածս տանց, ասգաց։ քաղաքաց, շինից, դաստակերտաց և հարթհաւասար ըստ իւրա- քանչիւրոցն կատարէր կարգս լեռնականաց և շԼրմահովիտ բարեխառն դաշտականաց, և զամենայն տափարակ տեղիս՛ ագարակս և գոմս դնէր• և զմարմանդս յայգիս և ի բուրաստանս զարդարէր3)......
890/Տ1 թվին Աշոտ 1-ին հաշորդոլմ է Սմբատ 1-ը։ Գահակալության առթիվ տեղի են ունենում ներքին խռովություններ» Աշոտի եղբայրը' Աբաս սպարապետը ուզեցել է ինքը ժառանգել գահը, ինչպես վկայում է Հովհաննես կաթողիկոսը' «յինքն զթագաւորութիւնն հնարէր նուաճել», սակայն այդ նրան չփ հաշողվում. նա հաշտվում է Սմբատի Հետ և մնում է սպարապետ։
Ինչպես վկայում է Ասողիկը, էշ 161 — Սմբատ Ա-ի և նրա հոր Աշոտ Ա-ի ժամանակ
«էր շինութիւն և խաղաղութիւն յաշխ,ա ր հ ի ս Հայոց ըստ մարգարէութեանն' հանգչիլ իւրաքանչիւր ուրուք ընդ որթով
իւրով և ընդ թզենեաւ, և այսպէս ա դարակաց ալանացեալ և ալանաց քաղաքացեալ բազմամարդութեամբ և ընչեղութեամբ, մինչև հովուաց և անդէորդաց մետաքսեայս զգենուլ պատմուճան»։
Ընդհանրապես այս շրշանում մեծ թափ ու ծավալ է ստացեք շինարարությունը նախարարական բոլոր երկրներոլմ։
Արծրունիների երկրի շինարարության մասին Թովմա Արծրունին տալիս է հետևյալ վկայությունները'
Թովմա Արծր ունի, էշ 252— «Շինեաց Գադիկ [887—935} պարսպաւոր ամրափակութեամբ զբլուրն Ոստանին Ռ շ տ ո լ ֊ նեաց զաւերեալն ի բազում ամաց»։
Թովմա Արծրունի, I I I , 29—« Շինեաց [Վան Տոսպում] ի վերա յ ■ ա մ րա կան քարանձաւին յելս և ի մուտս կոյս տունս խրախիցս ոսկեզօծս պատշկամբեալ, յալելլով ի յառաջագոյն ի հօրէ նորա Դիրանկէն. շինեալ» ։
Թովմա Արծրունի, Թ. IV, է — .վկայություն Ախթամարի շինարարության մասին—кապաստան լինել աշխարհի ի հ ի ֊ նից թշնամեաց
40
<гՀրաման տուեալ բազում արուեստաւորաց Ա անթիւ մարդկան զհատԼալ վէմս ծանունս Հոսել ընկենուլ յատակս ծովուն անհնարին խորութեանն. . . ։ Քարահատակն ամբարտակ կանգունս հինգ,..է Եւ պարիսպն Է հրաշակերտ ։ ահեղակերպք բարձրաբերձք լայնանիստ բրգամբք և բարձրացեալ •աշտարա կօք զարգարեալ, անկիւնաւոր խորանանման տախտակաձև յինքեան ունելով գահոյք զբօսանաց, յորում հան- դերձ որ դլովք և ազատակոյտ զօրօք միշտ ուրախանա յր արքա։ Ի շրթունս խորայատակ հիմանց ծովուն դնէ դրունս ահաւոր ա տ ե սս, հաստահեղոյսս, բևեռապինդս, որով և զմասն ինչ ծովուն ի կղզին կոյս հատանելով' հրաշալիս իմն ներգործեաց, բազում նաւաց յօրինեալ խաղաղ և անքոյթ նաւահանգիստէ Ժողովեալ ի դյ/լռն արքայի իշխանաց և տէրանց, աղա- տաց և ռամկաց, եպիսկոպոսաց և կրօնաւորաց, ղի ամենեքեան օն անղր փութապէս շինուածս և ձեռակերտս հաստա- տեսցեն, հրաման տայցէ, ղի լինիցի տեղի ապաստանի ամենայն հինից ի թշնամեաց եկելոց...։ Զկնի հնգից ամաց յորմէ հետէ սկսան շինել պ ա յ ծ ա ռ ա ց ե ա լ բարձրացաւ շինութիւն քաղաքին առաւել քան զառաւել»։
Մեծ քանակությամբ շինված են եկեղեցիներ' Անիում, Սարսում. 40-ի լափ եկեղեցիներ ու վանքեր շինված են այդ ժամանակաշրջանում Սյունիքում։
Հայաստանի շինարարության զարգացման այս շրջանում, Ս ըմ ֊ բատ Ա-ի թագավորության երրորդ տարում տեղի է ունեցել 893 թվին Դվինի մեծ ու ավէրիչ երկրաշարժը, որի մասին Հովհաննես կաթողիկոսը [էջ 162] տալիս է հետևյալ վկայությունը1
«•Ջայսոլ ժամանակաւ ահագին իմն յեղակարծումն ժամու սաստիկ շարժմանց եղելոց ի գիշերի և Դոլին քաղաքի' բազում սասանումն և սարսափումն և դղրդումն և կործանումն զբնակչօք քաղաքին զեղեալ, հիմն ի վեր տապալէր։ Վասն զի առհասարակ ի վայր փլուզևալ զպատուար պարսպացն և զապարանս գլխաւորացն և զտունս ռամկաց' իբրև զերիզուտ վայրս առապարաց յա կան թոթափել տեսանէր.... Իսկ զբազմութիւնս դիականցն ոչ բալԼալ տալ գերեզմանաց' զբաղում ս ի վիհս և ի խորափիտս և դարափլակս ընկեցեալ ծածկէին»։
Նույն երկրաշարժի մասին Թովմա Արծրունին տալիս է Հետևյալ վկայությունը' «Պարսպաւոր պա տնիշօք պատուարեալ և տալրևառիկ վաճառականութեամբ և ազգի ազգի պըղ-
41
էութեամբ յափրացեալ յղփացեալ' զնա ի հիմանց տապա֊ լեա լ...է Ասի լինել թիւ մարղկանն ապականելոց ի շարժմանէ' ոգի առաւել ՀՌ։ Այս շարժումն սաստկագոյն ք-ան որ եղև յամս ԶաՔարիայի Հայ ոց կաթողիկոսի, յետ է ամի գերության Հա յոց»։
Բագրատոլնյաց Սմբատ Ա-ն, իր թագավորության ընթացքում I նպատակ է-ունեցել և ձգտել է ազատվել հարկատվությունից, իրա
կան դարձնել իր թագավորական իշխանությունը, հնազանդեցնելով իրան նախարարներին։ Նա իր իշխանությանն է ենթաբկում այն երկրները, որոնք գտնվում էին, ինչպես վկայում է Հովհաննես կա- թողիկոսը, էջ 161'
аյԱրևմտից հիւսիսոյ մինչև ցԿարնոյ քաղաք, և անդր ևս քան զԿղարջս քերեալ մինչև առ ափն ծովուն մեծի, և մինչև ցսահմանս Եգերացլոց և մինչև ցստորոտ մեծի լերինն Կով- կասու, զԳոլգարացիս, և ղԾանարս մինչև ցդուռն Ալանաց.... և անտի ի հարաւ կողմն կոյս ղԿոլր գետով մինչև ի քաղաքն Տփխիս. և զՈւտի գաւառ մինչև ի քաղաքն Հունարակերտ ե մինչև ի Տ ո լ ս և ի Շամքոր։
Եւ այսպէս ընդ արձակեալ զսահմ՛ան տէրության իւրոյ, որ ընդ լծով արքունի ս՛ակից և բեկարաց և մաքսից կացոլ- ցեալ' զզէն քաջութեան մարտի իւրոյ նշան յաղթութեան կանգնէր»։
■Սմբատի թագավորության օրով Ադրբեջանում հանդես եկավ Սաճյան ղորեղ ամիրայությունը [879—930], որը Սաճյան Ափշինի $98 թվյ, հաղթական արշավանքից հետո հարկատու դարձրեց գրաված հայկական շրջանները Սաճյան ամիրայությանը։ Իսկ Բագրա- տունյաց Հայաստանի ենթարկումը խալիֆայությանը դառնում էր անվանական։
Հետագայում Սմբատը աշխատել է աղատվել այդ հարկատվությունից, սակ՛այն նրան ւամիր՛ապետը և Ափշինի հաջորդը' Տոլս.ուֆ ամիրան պարտագրել են վճարել պահանջվող հարկը։ Ինչպես վկայում է Հովհաննես կաթողիկոսը, էջ 204—205' а Իսկ Սմբատ վասն ղի րռնազբոսությամբ զդեմ չկաբէր ոմւել»։ վճռում ]; տալ մի տարվա հարկը։
ռԵլ ապա ընդ բոլոր; աշխարհս տէրութեան իւրոյ հինգերորդել հրամայէ զամենայն երամակ-ս ձիոց և զանդեայս ա ր ֊ ջառոց և զհօտս ոչխարաց և տալ ի զրադատ տուգանս սակին...։ <гԵվ զայս ապա արարեալ զվճար' առնոյր այնմ ամի
■12
սակ... Իսկ այսոքիկ ապա յալս նախարարացն արքայի յա ւէտ իմն ծանր համարեալ թոլէր»։
Այնրլհետև դժգոհ նախարարները գժտվում են Սմբատի հետ և Յվէւսուֆը գրավելով իր կողմը Я1 ագիկ Արծրտւն ոլն, որը 908 թվին Յուսոլֆից ստացել էր արքայական թադ և արքունական պատիվն եր. ավերածության է մատնում Բագրատունյաց Հայաստանը, իսկ Սըմ- բատ թագավորին Երնջակի ամրոցի պաշարման ժամանակ ենթարկում է տանջանքն երի և խաչում [914 թվին]։
Այս ձանր ու ավերիչ իրադարձություններիս հետո Բագրատուն- յաց Հայաստանում ստեղծվեք էր լիակատար անիշխանություն։ Ինչպես ասում է Չամչյանը' էջ 762 СГԶայս ամենայն տեսեալ ռամիկ ժողովբդոց և ծառայից և գեղջկաց' նոքա ևս գրեթէ առհասարակ ապստամբեցան ի տեարց իւրեանց, և յարուցեալ ի վերայ նոցա' հարին զբազումս ի նոցանէ և ինքեանք տիրեցին փոխանակ նոցա])։
Այս ժողովրդական ապստամբության մասին Հովհաննես կաթողիկոսը տալիս է հետևյալ վկայությունը' էջ 258—261.
а Վասնզի նուազունքն քան զմեծամեծսն ձեռներեց լինել ջանային, և ծառայքն ըստ Սողոմոնի հնարէին, զի զտեարս տրեխալորեալ' ի գետնի գնացոլսցեն և ինքեանք ելցեն յերի- վարս ահեպարանոցս և առաթուր հարողս' խրոխտացեալք և սոնքացեալք մեծաւ ապստամբութեամբ։ Իսկ թագաւորք մեր և պետք և իշխանք, զորս ի բնէ նախարարութիւնք էին' ջանային վարատել և խլել յիւրաքանլիլրոցն բնակութեանց, և րստ ախորժից իմն ձեռական և նոր ստեղծանել պայազատս և սպասալարս,..։
а Եւ այսպէս ի յիշատակոլթենէ թշնամեաց և յանարդիլս անպտղությա նց' ապա և սովն ևս ի վերայ սաստկացեալ զօ- րանայր ուժգնապէս։ Վասն զի հուրն կայծակնացայտ որ տեղեացն ի մեզ, և սուրն անողորմ պատերազմացն որ միշտ ի
մեզ բղխէր զհոտ մահու' մինչև յեօթն ամ ձդեալ ընդերկարե- ցալ. և վասն այնօրիկ մնացեալքս պանդխտեցաք ի ւէրանս Կեղարու. և թափրացաք և. ունայնացաք ի ստացուածոց և ի բոլոր պարենի ռոճկաց և ի չգոյէ կերակրոցս։
Այդ սոսկալի սովի, աղետալի ու խռովահույզ շրջանում Բագրա- տունյաց թագավորության գահն է բարձրանում Սմբատի որդին Աշոտ Երկաթը [913/14 — 928/29]։ Բռնկում են պարտիզանական կռիվներ ընդդեմ Յոլսոլֆի զորախմբերի։
43
Բագրևանդում, Շ.իրակում, Գուգարքում, Տփխիսոլմ, Աղսւոևում, Արշարունիքում անողոք շարդ են տալիս արաբական զորքերին,
«զԳլխաւոր երէցս նոցա ձերբակալ արարեալ' հրամայէր տիկ ձևացուցանել և կախել զպարսպաց ամրոցացն առ ի տեսիլ և յահաբեկութիւն բազմաց»։
Կռիվներ են տեղ[։ ունենում նաև Արծրոլնյաց և Սյունյաց շըր յանում ընդդեմ Յուսուֆի զորքերի,
Աշոտը գնում է Բյուզանդիա Կոստանդին VII կայսեր \912— Տ5Տ] մոտ. թագ է ստանում կայսրից և վերադառնում է բյուգանդական զորքերով [921 թվին]։ Այնուհետև Յուսոլֆը աշխատում է հրա հրել երկպառակությունը և խռովությունները նախարարական Հայաստանում։ Նա թագավոր է կարգում Սմբատ Ա-ի եղբորորդի Աշոտ սպարարետին [Դվինում]» Տեղի են ունենում ներքին խռո վոլթ յուէ։ - ներ. սակայն Աշոտ սպարապետը հաշտվում է Աշոտ Երկաթի հետւ Աշոտ Երկաթը բարեկամություն է հաստատում նաև խալիֆայության հետ և ստանում է շահնշահի կոչում' «Ըստ որում վերնագոյն էր նա քան զայլ արքայս Հայոց, քան զԳագիկ, քան զմիւս Աշոտ, քան զթագաւորս Վրաց և Ափխազաց, Աղուանից և Եգերացւոց» ։
Յուսուֆը, որ ապստամբության պատճառով 919 թվին խալիֆայության կողմից ձերբակալված և բանտարկված է եղել, աղատվելով բանտից նորից տիրում է Ատրպատականին և զորքեր է ուղարկում Հայաստան, սակայն նրա ուղարկած զորքերը պարտվում են և Աշոտ Երկաթի թագավորության վերջին տարիներում Հայաստանը խաղաղվում է։
Բագրատոլնյաց ա ռաշին թագավորների ջանքերը Հայաստանը հիացնելու իրանց իշխանության տակ, ոչ միայն հաջողություն չեն ունենում, այլ պատճառ են դառնում աղետների, երկպառակության Ա թշնամությունների։
Աշոտ Երկաթի հաջորդները հրաժարվեցին նախորդների այդ քաղաքականությունից, բավականացան տոհմական իրանց երկրնե֊ րով և աշխատեցին տարածել երկրի իշխանությունների վրա իրենց բարոյական հեղինակությունը։
Խալիֆայության քայքայումը, ո ր սկսվել է ր IX գարում, հե- տըզհետե ավելի ևս մեծ չափեր է ստանում։ Խալիֆայության զանազան շրջաններում ստղեծվում են անկախ ամիրայություններ։
935 թվին տեղի էր ունեցել Ասորիքի և Եգիպտոսի վերջնական անջատումը խա/իֆայությոլնից։ Արաբական Հայաստանի ոստիկանները և Պարսից, Միջագետքի, Փոքր Ասիայի, Դվինի, Մանազ֊ կերտի ու Խլաթի կուսակալները դառել էին ինքնագլուխ վարիչներ:
44
Մ յուս կ ո ղ մ ի ց պգա/ի I ա Փ ո 'Լ զ ո ր ե ղ ա ց ե լ էր Р յո ւզ ա ն դ ի ա ն ( և Հ ո վ հ ա ն նե ս Կ ոլրկոլա ս բ յո ւղ ա ն դ ա կ ա ն հ ա յ զ ո րա վ ա րը հա ղթ ա կա ն կռի վ ներ էր մ ղ ո ւմ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ե ր կ ր ա մ ա ս ե ր ո ւմ ։ 9 3 4 թ վ ի ց
*կ ս ա ծ ' Շ ի մ շա տ ը , Մ ա լա թ իա ն և Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը վ ե ր ջն ա
կա նա պ ես մ տ ե լ էին Բ յո ւղ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն գ ե ր ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տակէ
Հ ա յա ս տ ա ն ի նա խ ա ր ա ր ա կ ա ն գ լխ ա վ ո ր տ ո հ մ ե ր ը ևս դ ա ռ ե լ Էին
ի ն ք ն ա գ լո ւխ '
1 . Ա ր ծ ր ո լն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը , որի ի ն ք ն ի շ խ ա ն տ երն Էր Գա գիկ թ ա գ ա վ ո ր ը [9 0 4 — 9 0 8 — 9 3 7 ] , և որը թ ա գ Էր ս տ ա ց ե լ Յուսո ւ-
ֆ ից 9 0 8 թ վ ի ն ) Նրա գ ե ր իշխ ա ն ութ յա ն տ ա կն Էին գ տ ն վ ո ւմ Վ ա ս պ ո ւ ֊
րա կա նի մ յո ւս ի շխ ա ն ո ւթ յ՛ո ւն ն ե ր ը ։ Կենտ րոնը ե ղ ե լ Է Ոս տ ա ն ը ։ Գ ա ֊
գիկին հա ջորդել Է Ա շոտ Դ եր ենի կը [ 9 3 7 — 0 5 3 ] , որի մ ա հ վ ա ն ի ց հ ե
տ ո' նրա ո ր դ ի ն ե ր ը իրա րի՛ց բ ա ժ ա ն վ ե լ և կ ա զ մ ե լ Էին եր եք նոր թ ա
գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն '1 Վ ա սպ ո ւր ա կա ն ի, Ա ն ձ և ա ց յա ց և Ռ շտ ունիքի ։
2 . Ա ղ վ ա ն ի ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը .3 . Ս յո ւն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը .
4 և 5 . Ա վե լի ուշ նա և Կա րսի և Կ յո լր ի կ յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ֊
ն ե ր ը ։
Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Ա շոտ Ե րկա թ ին հա ջոր դեց նրս. ե ղ բ ա յր ը ' Ա բա ս ը [9 2 8 /2 9 — $5 3 ]» Ի նչպ ես վ կ ա յո ւմ Է Ա սողիկը [Էջ
7 Ա բա ս ը եղ ե լ է — «ГԽ ա ղա ղո ւթ եա ն և շի ն ո ւթ ե ա ն պ ա տ ճ ա ռ ս .
с յա ղ թ ո ղ շո ւր ջա նա կ ի» ։ Կա րսը, որի ռ ա զ մ ա կ ա ն դ ի ր ք ը խ ի ս տ հա ր
մա ր էր պ ա շտ պ ա ն ո ւթ յա ն տ ե ս ա կ ե տ ի ց , ի բ ր և կ ե ն տ ր ո ն , Ա բա սը
ա վելի ևս ա մ ր ա ց ն ո ւմ է , կ ա ռ ո ւց ո ւմ .է մ ի գ ե ղ ե ց ի կ ե կ ե ղ ե ց ի և ուրիշ
շ ի ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ։
Մ ի և ն ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ Ա բա ս ը ս ի ր ո վ ու խ ո ն ա ր հ ո ւթ յա մ բ էր վե-\
ր ա բ ե ր վ ո ւմ դեպ ի Նըսր վ ե ր ա կ ա ց ո ւն , որ ն ս տ ո ւմ էր Դ վ ի ն ո ւմ ։
Ի նչպ ես վ կ ա յո ւմ է Ա սողիկը [էջ 1 9 6 ] — « և բա ր ձ նա յա շխ ա ր հ է ն
յի ւր մ է զա ւա զա կ ո ւթ ի ւն և զ մ ա ր դ ա ս պ ա ն ութ իւն])։
Ա բա սին հա ջո ր դ ե ց ն ր ա ո ր դ ի ն ' Ա շոտ 111~ը , կ ա մ , ի ն չպ ե ս նրա ն
կ ոչո ւմ է ի ն ' Ա շոտ Ո ղ ո րմ ա ծը [9 5 3 — 9 7 7 ] ։
Ա սողիկ I I I , Ը , էջ 1 8 0 — < Ե լ զ կ ն ի Ա բ ա ս ա յ թ ա գ ա լո ր ե ա ց
Աշոտ որդի ն ո ր ա , որ և շա հնշա հ կ ո չյո լր ա մ ս Իեւ>։ « Ա յս Աշոտխ ա ղ ա ղ ա ս էր բ ա ր ո ւք կ ա լե ա լ ա շխ ա րհս Հ ա յո ց խ ո ն ա ր հ ո ւ
թ ե ա մ բ և ո ղ ո ր մ ա ծ ո ւ թ ե ա մ բ » ։
նա թ ա գ ա վ ո ր է օ ծ վ ե լ Ա նի ո ւմ 9 6 1 թ վ ի ն և կ ե նտ ր ո ն ը Կա րսից
տ ե ղ ա փ ո խ ե լ է Ա նի. իս կ նրա փ ոխ ա ր ե ն Կ ա րս ոլմ գ ա հ է բա ր ձ ր ա ն ո ւմ
նրա ե ղ բ ա յր ը ' Մ ո ւշեղը [9 6 2 թ . ] ։
45
Ա շոտ Ո ղորմա ծը, եղ ե լ է ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն մ ո տ ի կ ։ Նա հա վա քում էր
Իէ' 1ոլՐ1Ը հ ի վ ա նդ ներ ի ն և կ ա ր ո տ յա լն ե ր ի ն , խ ն ա մ ո ւմ էր և նրա նց Հետ մ իա ս ի ն ճ ա շո ւմ ։ Եղել է ա ռ ա տ ա ձ ե ռ ն ' а Մ ինչև ի մա հուն ոչ լի
նել դր ա մ մի ի գ ա ն ձ ա տոմն ն ո ր ա »։ Իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն առաէիՆ տ ա րիներում նա կ ռ ի վ ն ե ր է ո ւն ե ց ե լ թ շն ա մ ի ն ե ր ի հետ և ա հա բեկել
է ն ր ա ն ց ։
Աշոտ 111-իг ժ ա մ ա ն ա կ ' 9 6 4 — 9 6 9 թ վ ե ր ի ն տ եղի ե{յ ունեցել
կռի վ ներ Բ յո ւղ ա նդ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն և խ ա լի ֆ ա տ ի մ ի ջև ։ Ա յդ ը ն դ
հա րումների մ ա ս ի ն Ա սողիկը տ ա լիս է հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը '
Ա սողիկ, I I I , Ը , էջ 1 8 3 — ОСՍա [Նիկեվւոռ կ այս ր ը ] ք ա ջա պ էս յա ղ թ ե ա ց Ի ս մ ա յե լա կ ա ն ղօրո ւն, յո լո վ ք ա ղ ա քս հա նեա լ
ի ն ո ց ա ն է ' զՄ սի ս ի ն ժ էհ, ղ Տա ր ո ն ի ՆԺՂ թ ո ւա կ ա ն ի ն » ։Ա սող իկ, I I I , Ը , Էջ 1 8 3 — « Վ ա րդ ե ղ բօր ո րդ ի Նիկեփ ոռա
զ օր ո լ ծա ն ո ւ գ ա յ յԱ պ ա հ ո էձ ի ս , պ ա շա րէ ղՄ ա նա զկերտ ք ա
ղա ք. և ա ռեա լ զնա ի հ ի մ ա ն ց ր ր ե ա լ խ ր ա մ ա տ ե ա ց զպ ա րիսպ
նորա [9 6 8 ] ։ Եվ ա պ ա ի ՆԺԸ թ ո ւա կա նի ն ա ռնո ւ զԱ նտ իոք մ ե ծ քա ղ ա ք Ա ս ո ր ւո ց» [0է?Տ]»
Հ ե տ զ հ ե տ ե Բ յո ւղ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն ը հ նա զ ա ն դ ո ւմ են և
հարկ են վ ճ ա ր ո ւմ '
ա . ա զգ ն Տ ա ճ կ ա ց ըս տ հ ա ր ա ւո յ, բ . Ս ա ր մ ա տ ա ցւո ց ըստ հ յո լ- ս ի ս ո յ. գ . Վ րա ց ը ս տ ա ր և ե լի ց ։
9 6 7 — 9 6 9 թ վ ե ր ի ն , Տա րա նի իշխ ա ն Ա շ ո ա պ ա տ րիկի մ ա հվա նի ց
հետ ո բ յո ւզ ա ն դա ց ի ն ե ր ը գր ա վե լ էին Տ ո յր ո ն ը . ի ս կ 9 7 3 թ վ ] ։ն դ ր ա ֊ վել էին նա և Մ ծ բ ի ն ը ։
9 7 4 թ վ ի ն ի ն ք ը Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Տ մ շ կ ի կ կ ա յս ր ը [9 6 9 — Տ7(?] նվա ճե,
է Ա միդը և Ֆ ա րկ ի նը և հա րկա տ ու է դա րձրել ա մ ի ր ա ն ե ր ի ն , հա ր
կա տ ու է դա րձրել ն ա և Ա սորիքը մ ի ն չև Ե ր ո ւս ա ղ եմ ,
Հ ի շ վ ա ծ ք ա ղ ա քա կ ա ն ի ր ա դ ա ր ձ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ժա մ ա նա կա շր ջա
նո ւմ հ ա յե ր ը մ ն ո ւմ էի ն չե զ ո ք և չէ ի ն մ ա ս ն ա կ ց ո ւմ կ ռ ի վ ն ե ր ի ն ։ Երկ
րի խ ա ղ ա ղ պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ը շ ի ն վ ո ւմ էր և տ նտ եսա պ ես
բա ր գ ա վ ա ճ ո ւմ ։
Ա շոտ Ող ո ր մ ա ծի մ ա հ վ ա ն ի ց հետ ո հա ջորդում է նրա ո ր դ ի ն '
Ս մբա տ Բ -ը [9 7 7 — 9 8 9 ] ։ Ս մբա տ Բ -ի օր ով խ ա ղ ա ղ ո ւթ յո ւն ը և երկրի
շինա րա ր գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յո ւն ը շա ր ո ւնա կ վ ո ւմ էէ
Ա սող իկ, գ լ . Ժ Ա , Է ջ -187 — «Պ ա րսպ ա փ ա կ ա ռ ն է զ պ ա
րի ս պ ն Ա ն ւո յ, յԱ խ ո ւր յա ն գ ե տ ո յ մ ի ն չև ց ձ ո ր ն Ծ ա ղկոցա ց,, կրով և վ ի մ ո վ մ ա ծ ո ւց ե ա լ, մ ա հա ր ձա նօք և ա շտ ա ր ա կօք բը ր -
գ ա ն ց , բա ր ձ ր ա բե ր ձ պ ա րս պ եա լ բ ա ց ա գ ո յն ք ա ն զհին պ ա ֊
46
♦
ր իս պ ն յը ն գ ա ր ձ ա կ ո լթ ի ւն ք ա ղ ա ք ի ն , և մ ա յր ա գ ե ր ա ն դ ր ա մ բ ք 1
ե ր կ ա թ ա գ ա մ հ ա ս տ ա հ ե ղ ո յս բև ե ռ ա պ ի ն դ ա մ ր ա ց ո ւց ե ա լ» ։
Ս մբա տ Բ ֊ի կրտ սեր ե ղ բ ա յր ը ' Գ ուրգենր , հա վ ա տ ա ր ի մ լ ի -
ն ե լո վ ն ր ա ն ' ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ է նրա հ ր ա մ ա ն ո վ 9 8 2 թ>էին Տ ա շիր ը , Տ ա
վուշը , Կ ա յա նը և մ եր ձա կ ա շր ջա ն ն ե ր ը , ու հ ի մ ք է դ ն ում Կ որիկյա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ։ Ա յս պ ի ս ո վ ա ռ ա ջա նո ւմ են Բ ա գրա տ ունեա ց երեք։
թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ' Ա նիի, Կա րսի և Կ որիկյա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Հ
9 8 8 թ վ ի ն Տ ա յք ո ւմ ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն գ լուխ է ա ն ց ն ո ւմ վրա՛դ Դ ա - վ ի թ Կ յո լր ո պ ա ղ ա տ ը , որը Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի Բ ա րսեղ Բ կ ա յս ե ր ժ ա մ ա
նա կ դ ա ռ ն ո ւմ է թ ա գ ա վ ո ր [ 5 5 3 — 10 0 1 թ . ] ։ Ինչպ ես վ կ ա յո ւմ է Աս.ո-
ղ ի կ ը , էջ 2 7 5 '« ե ղ և նա պ ա տ ճ ա ռ խ ա ղ ա ղ ո ւթ ե ա ն և շի ն ո ւթ ե ա ն ա մ ե ն ա յն
ա ր և ե լե ա յց , մ ա ն ա ւա ն դ Հ ա յո ց և Վ ր ա ց, զի զ գ ո ռ պ ա տ ե րա զ-
մ ա ց յա մ ե ն ա յն կ ո ղ մ ա ն ց դ ա դ ա ր ե ց ո յց ն ա , յա ղ թ ո ղ եղեա լ
ա մ ե ն ա յն շուրջա նա կի ա զ գ ա ց և ա մ ե ն ա յն թ ա գ ա ւո ր ք կ ա մա ւ
հ ն ա զ ա ն դ և ց ա ն ն մ ա » ։
Բ յո ւղ ա ն դ ա կ ա ն Բ ա րսեղ Բ կ ա յս ե ր ժ ա մ ա ն ա կ հ ա յե ր ը մ ե ծ դեր
են խ ա ղ ա ց ե լ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ' բ ո ւլղ ա ր ն ե ր ի դ ե մ մ ղ ա ծ երկա րա տ և կ ռ ի վ ն ե ր ո ւմ ։ Ինչպ ես վ կ ա յո ւմ է
Ա սող իկը , էջ 2 0 1 — Վ ա սիլ [9 8 7 թ .] «Կ ա մ ե ց ա ւ յա զ գ է ն Հ ա
յ՛ո ց , որ ը ն դ ի ւր ո վ թ ա գ ա ւո ր ո ւթ ե ա մ բ ն ' ա ն ց ո ւց ա ն ե լ ի Մ ա կ ե
դ ոնի տ ը ն դ դ ե մ բ ո ւ լղ ա ր ա ց ն , զ ի շ ի ն ե ս ց ե ն զ ե ր կ ի ր ն ։ Որ և տ ա ֊ ր ե ա լ բ ն ա կ ե ց ո յց զ յո լո վ ս յա շխ ա ր հ ն ա յն » ։
Ի նչպ ես պ ա տ մ իչներ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , Բ ա րսեղ Բ -ի կ ռ ի վ ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ «հ ե տ և ա գ ո ւն դ » -ի զ ի ն վ ո ր ն ե ր ը եղ ե լ են հ ա յե ր ը ։
9 8 7 — 9 8 9 թ վ ե ր ի ն Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յո լմ տ եղի են ո ւն ե ն ո ւմ ք ա ղ ա
ք ա ց ի ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր , որի ժ ա մ ա ն ա կ ն ո ր ի ց հա նդ ես են գա լիս մ ա հ
մ ե դ ա կ ա ն ա մ ի ր ա ն ե ր ը ։ Ա տ ր պ ա ա ա կ ա նի Ա բլհ ա ճ ա մ իրա ն գա լիս է
Դ վին և պ ա հա նջո ւմ է ա ն ց ե ա լ տ ա ր ի նե ր ի հ ա ր կ ե ր ը ' « զ ո ր ը ^ ՚դ ^ է մ
յուղա ր կեւս լ զհա ր կս ն թ ա գ ա ւո ր ն Ս մ բա տ մ ե ծ ա մ ե ծ ը նչի ւք դ ա ր ձ ո յց
Ս մբա տ Բ ֊ի մ ա հ վ ա ն ի ց հե տ ո Ա նիի Բա գր ա տ ո ւն յա ց գա հը ժ ա
ռ ա ն գ ո ւմ է նրա ե ղ բ ա յր ը ' Գ ա գիկ Բ ա գրա տ ունի ն [Տ Տ Տ — 1 0 2 0 ]— «ի
ն ո յն աւուր թ -ս գ ա լո ր , շա հնշա հя ։
Р-ստ Ա սողիկի վ կ ա յո ւթ յա ն , էջ 2 5 6 — Գ ա գի կը ե ղ ե լ է «ս ր ա
մ ի տ , վ ա ր ժ ի պ ա տ ե ր ա զ մ ի և ա ռ ա տ ա ձ ե ռ ն ի բ ա շ խ ե լն » ,
« զԲ ա ժ հ ա ր կ ա ց յո լո վ ի ց տ ե ղ ե ա ց ա ղ ա տ ե ա ց ,
«տ ի ր ե ա ց յո լո վ բ ե ր դ ի ց և գա ւա ռ ա ց ի ս ա հ մ ա ն ա ց Վ ա յո ց ձ ո
ր ո յ , Խ ա չե ն ո յ և Փ ա ռ ե ս ո ս ո յ' ա ռ ա վ ե լ ք ա ն զ ե ղ բ ա յր ի ւր .« ոչ ոք էր որ զ ա ր հ ո լր ե ց ո ւց ա ն է ր զ Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յս ս » ։
47
Գա գիկ թ ա գ ա վ ո ր ի օր ո վ զ գա լի կ եր պ ո վ ո ւժ ե ղ ա ց ե լ էր նրա եղ-
яп/1 Գ ՚ուրգենի որդի Գ ա վիթ ը' а ունի զ կ ո ղ մ ա ն ս Տա շր ա ց և Վրա ց ղ ա շ ֊- տ ի », որի կենտ րոնը ՚ե ղ ե լ Է մ ե ծ ք ա ղ ա քա ն ի ս տ « Շ ա մ շո լլտ ե » գըղ- Iա կը ։ նա ն վ ա ճ ո ւմ Է Գ մա ն իսըա
«Հ ն ա զ ա ն դ ե ց ո լցա ն Է զ ա մ ի ո ա յն Տփ խ ե ա ց քա ղա քա ւա ն ի ւր ո վ » :
Ա յն ո ւհ ե տ և նա կ ռ վ ո ւմ և հ ա ղ թ ո ւմ Է Գ ա նձա կի Փատլու.ն ա մ ի ր ա յի ն ։ 1 0 0 0 թ վ ի ն Բ ա րսեղ Р -ը ձ ա յք ի կ ո ղ մ ե ր ը գա լու ժա մ ա նա կ նրա մ ոտ են գա լիս Ա ր խ ա զա ց և Վ րա ց թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը , գա լիս են
նա և Սարսի թ ա գ ա վ ո ր Բ ա գր ա տ ո լեի Ա բա սը և Վ ա սպ ոլրա կա նի Ա ե ֊
ն ե ք ե ր ի մ թ ա գ ա վ ո ր ը իր ե ղ բո ր Գ ոլրգենի հե տ ' նրա օ ժ ա ն դ ա կ ո լթ յո ւ ֊ նը ձ ե ռ ք բ ե ր ե լո ւ ն պ ա տ ա կ ո վ , և ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ Է Ա սողիկը, Է*
2 7 7 — «պ ա տ ո լե ա ց զնո ս ա ա րքունա տ ուր պ ա տ ուով և . , , ղ ա ր ձ ո յց զնոսա յի ւր ա ք ա ն չի ւր տ ե ղ ի ս я ։
Բա րսեղ Բ -ն Վ ա ղա րշա կերտ ի մոտ ս պ ա սո ւմ Է Գ ա գի կ ի ն , բ ա յց նա , ին չպ ե ս ա ս ո ւմ Է Ա սո ղ ի կը , Էշ 2 7 8 —
«Ի բ ր և փ ոքրութ իւն հ ւ ՚ւմ ա ր ե ա լ զ գ ն ա լն իւր ա ռ ն ա , իսկ ք ո ւեր որ դ ին Գ ա գկ ա յ Ա պ ոլսա հլ չա րա խ օս եղև ի նմ ա նէ աո
Վ ա ս ի լ։ Վ ա սն ո ր ո յ Գ ա գիկ հր ա մ ա ն տ ուեա լ ո ր դ ւո յ ի ւր ո յ Յ ո վ ֊
.հա ննիսի և յա ւա ր ի է ա ռ զ գա ւա ռ ն Ա պ ուսա հլի զ Կ ո գո յո վիտ ՚ձ և Ծ ա ղ կ ո յո տ ն я ։
Գ ա գիկին ա ն հ ն ա զա նդ ւէ գ՛տ նվել ն ա և իր ե ղ բո ր որ դ ի Գ ա վի թ ը,
որի դ ե մ նա կ ռ վ ո ւմ Հ և հետ ո հա շտ վ ո ւմ ե ն ։
1 0 2 0 թ վ յ,ն մ ե ռ ն ո ւմ է Ա նիի Գ ա գիկ թ ա գ ա վ ո ր ը , և նրա ո րդ ի
ն ե ր ի ' Ա շոտ ի ու Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ո ւմ բա տ ի մեջ տ եղի են ո ւն ե ն ո ւմ ներքին
ա ր յո ւն ա հե ղ ե ր կ պ ա ռ ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր , որ հ ա մ ը ն կ ն ո ւմ էին Բ յո ւգ ա ն
դա կա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն կ ո ղ մ ի ց տ ա րվող քա ղ ա քա կա ն ն պ ա տ ա կ ն ե
ր ի ն 1։..Բա րսեղ Բ կ ա յս ր ը Ա ր և ե լք ո ւմ շա ր ո ւն ա կ ո ւմ էր իր ա շխ ա ր հ ա
կա լ գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յո ւն ը ։ Նա գ ն ո ւմ է « ի քա ղա քն Ո ւխ տ եա ցЯ . —
Տ ա յո ց բ ե ր դ ե ր ն ու ա մ ր ո ց ն ե ր ը գ ր ա վ ո ւմ է . պ ա շտ ո ն յա նե ր է ն շա ն ա
կ ո ւմ . Տ ա յո ց ա զ ա տ ն ե ր ի ն տ ա ն ում է իր հետ և բ ն ա կ ե ց ն ո ւմ Բ յո ւ
գա նդա կա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն ա յլ վ ա յր ե ր ո ւմ ։Բա րսեղ ե ր կ րորդի ժ ա մ ա ն ա կ Բ յո ւղ ա նդ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն ր
խ իս տ ո ւժ ե ղ ա ց ե լ էր և իր ո ւշա դր ո ւթ յո ւն ը կ ե նտ ր ո ն ա ցր ե լ էր իր ա րե- վ ե լյա ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ի վրա ւ Կ ա յս ր ո ւթ յա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը իր
ա ր և մ տ յա ն և ա ր և ե լյա ն ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց շր ջա ննե ր ո ւմ եղեւ է .
1 Այւյ և Հետաղա պատմական իրադարձությունների նկարագրությունը տրր- վաձ է ակ/սդւ Մանանդյա-նի * Քննական պատմությանս Հատորի ու 4 այի',
գլխ ում ։
ՀՏ
1 . Պ ե տ ո ւթ յա ն կ ե ն տ ր ո ն ա ցո ւմ ը և ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց մ ա նր թ ա գ ա - վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն վ ա ճ ո ւմ ը .
2 . Կռիվ խ ո շո ր կ ա լվ ա ծ ա տ ի ր ո ւթ յա ն դ ե մ .
3 . Կ րոնա կա ն և ա զ գ ա յի ն մ ի ա ձ ո ւլո ւմ ' բ ռ ն ի գ ա ղ թ ե ց մ ա ն և մ ա յր ե ն ի ե ր կ ր ի ց կտ ր ելու մ ի ջ ո ց ո վ ։
Ա յդ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը Բ յո ւզ ա ն դ ի ա ն հ ա մ ա ռ ո ւթ յա մ բ վ ա
ր ե լ է ' ի ն չպ ե ս բո ւլղ ա ր ն ե ր ի և ս լա վ ո ն ն ե ր ի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ , որոնք
հետ մ ո տ 4 0 տ ա րի \9 8 1 — 1 0 1 8 թ .] կ ռ ի վ ն ե ր է ո ւն ե ց ե լ, մ ի ն չև որ հա ջո ղ վել է նր ա ն ց ը ն կ ճ ե լ։
Ն ո ւյն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը Բ յո ւզ ա ն դ ի ա ն կ ի ր ա ռ ե լ է նա և ն ա
խ ա ր ա ր ա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ ւ
4 Լ . Մանաճւլյաճ
I
ՀնՄԱՈ’ Ո8 Տ Ե * Թ 8 Ո 1 Ո յ ՀԻ1ւ ч И З С Ш г И ՊԱՏՄՕՈԹ Ցնէ)1
Մարզպանության Տասւոատուէք]ւց Հ ա յսւստասաւք լքինշԼ, Թազոաոունւէաւ րա գա ւխ ա ւրյա ն անկումը
4 ֊ր ւ յ . դա րի վ ե ր չը և 5 - ր դ դա րի երկրորդ կեսը հա նդ ի ս ա նո ւմ են
Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ու հա մա ռ
պ ա յքա ր ի հե րո սա կա ն շրշա ն ը ն դ դ ե մ Ս ա ս ա նյա ն Պ ա րսկա ստ ա նի :
Ա յգ պ ա յք ա ր ը կ ր ո ւմ էր ոչ մ ի ա յն կ րո նա կա ն, ա յլև ս ո ցի ա լա կ ա ն և,
գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ժողով յր դա -ա ղա տ ա գրա կա ն բ ն ո ւ յթ ։Հ ի ն հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , որ
Հ ա զ կ ե ր ա 2 - ի ( 4 3 8 — 4 5 7 թ . ) ժ ա մ ա նա կ Ս ա ս ա նյա ն Պ ա րս կա ս տ ա
նը վէորձեր Էր ա ն ո ւմ մ տ ց ն ե լ և տ ա ր ա ծե լ Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ
և ա մ բո ղ ջ Ա նդ ր կ ո վ կ ա ս ո ւմ պ ե տ ա կ ա ն -մ ա զ դ ե ա կ ա ն կրոնը և մ ի ա
ժա մ ա նա կ ձ գ տ ո ւմ Էր ո չն չա ց ն ե լ ա յդ տ ե ղ ա ր մ ա տ ա վ ո ր վ ա ծ ն ա խ ա ր ա րա կա ն կ ա ր գ ե ր ը , որոնք ա պ ա հ ո վ ո ւմ Էին երկրի ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ո ւ
թ յո ւն ը , և ի ջ ե ց ն ե լ նա խ ա րա րա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը մ յո ւս իրա նա կա ն
գ ա վ ա ռ ն ե ր ի ա ս տ ի ճ ա ն ի ն ։ Նա մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ ո ւժ ե ղ ա ցր ե ց Ժ ողովըր-
դա կա ն մ ա ս ս ա ն ե ր ի շա հ ա գ ո ր ծո ւմ ը , ա վ ե լա ց ն ե լո վ ե րկրից գա ն ձվ ո ղ
պ ետ ա կա ն հ ա ր կ ե ր ը ։ Պ ա րսկա կա ն կ ա ռ ա վ ա ր ո ւթ յո ւն ը ա յդ ա նում
Էր, ի ն չպ ե ս հ ա ղ որ դ ո ւմ Է Եղիշե պ ա տ մ ա գի րը ա յն ն պ ա տ ա կ ո վ , ո ր պ ե ս զի հ ա ս ցն ի գ յո ւղ ա ց ի շի ն ա կ ա ն ն ե ր ի ն լիա կա տ ա ր ա ղ քա տ ո ւթ յա ն
և ստ իպ ե նր ա նց ը ն դ ո ւն ե լ մ ր գ ե ր ի կ ր ո ն ը ։
Ի նչպ ես հ ա ղ ո րդ ո ւմ են պ ա տ մ ա գ ի ր ն ե ր ը ' Ղ ա զա ր Փ ա ր պ ե ցի ն և
Ե ղիշեն, 4 5 0 թվխն ա մ բո ղ ջ Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ բ ռ ն կ վ ե ց ժ ո
ղ ովրդա կա ն ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն , Վ ա րդա ն Մ ա մ ի կ ո ն յա ն ի գ լխ ա վ ո -
1 Տես՝ Краткий обзор истории древней Армении Ак. Наук СССР М. .П.— 1943 г.
50
ր ո լթ յա մ բ : Ս ա կ ա յն , հ ա յկ ա կ ա ն ա շխ ա ր հ ա զոր ը , որ բ ա ղ կ ա ց ա ծ էր գ ե ր ա զ ա ն ցո ր ե ն հա սա րա կ մ ա ր դ կ ա ն ց ի ց և հ ա մ ա ր ձ ա կ ո ւթ յո ւն Էր
ո ւն ե ց ե լ դուրս գա լ ը ն դ դ ե մ ա հեղ պ ա րսկա կա ն ո հ մ ա կ ն ե ր ի , մ ի ք ա ն ի
մ ա ր տ ե ր ի ց հ ե տ ո , որոնք վ ե ր շա ցա ն պ ա ր ս ի կ ներ ի հ ա ղ թ ա ն ա կ ո վ ,
! աՐԴ վեց Ա վ ա ր ա յր ի դ ա շտ ո ւմ (4 5 1 թ վ ի ն ) , որը գ տ ն վ ո ւմ է ա յժ մ յա ն Մ ա կուից ոչ հ ե ռ ո կ Ա յ դ կ ռ վ ո ւմ հ ե ր ո ս ա բա ր ըն կ ա ն Վ ա րդա ն Մ ա - մ ի կ ո ն յա ն ը և նրա ք ա չա ր ի զ ի ն ա կ ի ց ն ե ր ը ։
4 5 0 — 4 5 1 թ վ ե ր ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ը ճ ն շե լո ւց հ ե տ ո , Ս ա սա նյա ն
Պ ա րսկա ստ ա նը հա ս ա վ ի ր ն պ ա տ ա կ ի ն ։ Ն ա խ ա րա րա կա ն Հ ա յա ս
տ ա ն ը զ ր կ վ ե ց ի ր ն ե ր ք ի ն ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ո ւթ յո ւն ի ց և հ ա վ ա ս ա ր ե ց վ ե ց
մ յո ւս պ ա րսկա կա ն մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն , և ա յն տ ե ղ ի շխ ա ն ո ւ
թ յո ւն ու ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ս տ ա ցա ն ա յն ն ա խ ա ր ա ր ն ե ր ը , ո րո ն ք հ ր ա ժ ա ր վ ե ց ի ն ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւթ յո ւն ի ց ։
Ա վ ե լի ք ա ն ե ր ե ս ո ւն տ ա րի շ ա ր ո ւն ա կ վ ե ց Ա ր և ե լյա ն Հ ա յա ս տ ա
նո ւմ պ ա րս կա կա ն կ ա ռ ա վ ա ր ո ւթ յա ն գ ո ր ծ ա կ ի ց ն ե ր ի և դ ր ա ծո լն ե ր ի
ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ո ր ոն ք ը ն դ ո ւն ե լ էի ն մ ա զ դ ե ա կ ա ն ո ւթ յո լն ը ։
Ա վ ե ր վ ա ծ և ս տ ր կ ա ց ա ծ Հ ա յա ս տ ա ն ը ս պ ա ս ո ւմ էր մ ի հա րմա ր
ժ ա մ ա ն ա կ ի , ո ր պ ե ս զի դուրս գա ը ն դ դ ե մ բ ռ ն ա կ ա լն ե ր ի , ո ր ո ն ք խ ե ղ դել էի ն նրա կուլտ ուրա կա ն ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ո ւթ յո ւն ը ։ Հ ե ր ո ս մ ա ր տ ի կ ների օր ի ն ա կ ը , որոնք ը ն կ ե լ էի ն 4 5 1 թ վ ի ն ա ն հա վ ա ս ա ր կ ռ վ ո ւմ ,
ո գ ե շ ն չո ւմ էր ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն մ ա ս ս ա ն ե ր ի ն ։ Եվ 4 8 1 թ վ ի ն Ա ր և ե լյա ն
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ բ ռ ն կ վ ե ց նոր ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ը ն դ դ ե մ պ ա ր ս ի կ ն ե
ր ի , դ ա շ ն ա կ ց ո ւթ յա մ բ Վ րա ստ ա նի և Ա ղ վ ա ն ք ի ։
Ա յս ա ն գ ա մ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն գ լո ւխ ը կ ա ն գ ն ա ծ էր 4 5 1 թ վ ի ն
ն ա հ ա տ ա կ վ ա ծ Վ ա րդա ն Մ ա մ ի կ ո ն յա ն ի ե ղ բո ր ո ր դ ի ն ' Վ ա հա ն Մ ա մ ի ֊
կ ո ն յա ն ը ։ Ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն չո ր ր ո ր դ տ ա ր վա վ ե ր ջի ն , 4 8 4 թ վ ի ն յ
հ ե փ թ ա զն ե ր ի ե ր կ ր ռ ւմ իր կ ր ա ծ ս ա ր ս ա փ ե լի պ ա ր տ ո ւթ յո ւն ի ց հ ե տ ո ,
Պ ա րս կա ս տ ա նը ս տ ի պ վ ա ծ էր ա պ ս տ ա մ բ ն ե ր ի հետ բ ա ն ա կ ց ո ւթ յա ն
մեջ մ տ ն ե լ և կ նքե լ խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յո ւն Վ ա հա ն Մ ա -ч իկ ո ն յա ն ի ա ռ ա ջա դ ր ա ծ պ ա յմ ա ն ն ե ր ո վ ։
Ա յդ հ ա մ ա ձ ա յն ո ւթ յա ն հի մ ա ն վրա վ ե ր ա կ ա ն գ ն վ ա ծ են եղ ե լ
նա խ ա րա րա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի նա խ կ ի ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ը և ա ր տ ո ն ո ւ
թ յո ւն ն ե ր ը և ա պ ա հ ո վ վ ե լ է հ ա յկ ա կ ա ն ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն եկեղեցու,
ա զ ա տ ո ւթ յո ւն ը ու երկ ր ի կուլտ ուրա կա ն ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ո ւթ յո ւն ը г
Ո ւշա գրա վ է , որ հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի մ ե ծ պ ա յք ա ր ի դա ր ա շրջա նը , որ
ս կ ս վ ե լ էր 4 - ր դ ղա րի վ ե ր ջո ւմ և ա վ ա ր տ վ ե լ էր 5 - ր դ դա րի վ ե ր ջո ւմ ,
եղ ե լ է , ա յս պ ե ս կ ո չվ ա ծ , հ ա յկ ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ո ս կ ե դ ա ր ը »
Հ ա յե ր ե ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ա ռ ա ջա ցմ ա ն ու զ ա ր գ ա ց մ ա ն ա յս վ ա Դ շրջա նո ւմ թ ա ր գ մ ա ն վ ե լ են հ ա յե ր ե ն լե զ վ ո վ ա ս ո ր ե ր ե ն ի ց և , գ ե ր ա
51
զա նց որ են հ ո ւն ա ր ե ն ի ց, բ ա ց ի ա ս տ վ ա ծա շն չի ց և ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն գ ր ք ե ր ի ց , ք ր ի ս տ ո նեա կ ա ն դ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն հա ր յո ւր ա վ որ ա յլ ե ր կ ե ր ։ Ա յդ
թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց շա տ երի մ եշ լեզվ]ւ գ ե ղ ե ց կ ո ւթ յո ւն ը և ն ր բ ո ւթ յո ւն ը զ ո ւ գ ա կ ց վ ա ծ են բա ց ա ր ձ ա կ ճ շտ ո ւթ յա ն հ ե տ ։
Ա յդ դա րա շրջա նի թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե ր ձե ռ ք ը հա սել են
մի ք ա ն ի թ ա ն կ ա ր ժ ե ք ե կ ե ղ ե ց ա -պ ա տ մ ա կ ա ն և պ ա տ մ ա կա ն երկեր ' Ե վսեբիոս Կ եսա րա ցու ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը , Ա րիստ իդես Ա թ ե ն ա
ց ո ւ երկը և ուրի շներ ը , որ ո ն ց բն ա գ ր ե ր ը լե ն պ ա հ պ ա ն վ ե լ։ Նույն
ժ ա մ ա նա կը գ ր վ ա ծ են ե ղ ե լ պ ա տ մ ա կ ա ն և գիտ ա կ ա ն ի ն ք ն ո ւր ո ւյն երկեր ' Կ որ յունի , Ա գ ա թ ա ն գ ե ղ ո ս ի , Փ ա վստ ոս Բ ո ւզ ա ն դ ա ց ո լ, Եզնիկ
Կ ողրա ցոլ և ո ւրի շն ե ր ի , որոնք թ ա ր գ մ ա ն վ ե լ են ե վր ո պ ա կա ն լ ե զ ո ւ ֊
ներովէ5 - ր դ գա ր ի վ ե ր ջո ւմ հ ի ն ֊հ ա յկ ա կ ա ն գ ր ա կ ա նո ւթ յա ն մ ե ջ ս կ ի զ բ
ա ռա վ և զ ա ր գ ա ց ա վ , ա յս պ ե ս կ ո չվ ա ծ , հունա բա ն դ պ ր ո ց ը ։ Հա ն դ ե ս
ե կ ա վ ը նդա րձա կ թ ա ր գ մ ա ն ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն հ ո ւն ա ր ե ն ի ց, որը ը ն դ գ ր կ ո ւմ Էր հին ա շխ ա րհի գ ի տ ո ւթ յա ն բ ո լո ր ճ յո ւղ ե ր ը 1 ք ե ր ա կ ա
ն ո ւթ յո ւն ը , ա ս տ ղ ա բա շխ ո ւթ յո ւն ը , ճ ա ր տ ա ս ա ն ո ւթ յո ւն ը , փ ի լի ս ո փ ա
յո ւթ յո ւն ը և ա յլն ։ Հ ա յե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ա կ ա ն գր ա կ ա ն ո ւթ յա ն մեջ պ ա հպ ա նվ ել են հ ն ա դ ա ր յա ն գ ր ող ն ե րի մ ի շա րք ե ր կ ե ր , որ ո ն ց բ ն ա գրերը կորել ենւ
Ա1Դ բ ա զ մ ա կ ո ղ մ ա ն ի թ ա ր գ մ ա ն ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը հնա րա վ ո ր ո ւթ յո ւն տ վ ե ց հ ա յե ր ի հետ ա գա ս ե րո ւն դն ե ր ին ձ ե ռ ք բ ե ր ե լ գ ի
տ ա կա ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր մ ա յր ե ն ի լե զ վ ո վ ։ Հո ւն ա կ ա ն գ ի տ ո ւթ յա ն
ոլ գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն երկերը զ ա ր թ ե ց ն ո ւմ Էին մ ա ր դ կ ա ն ց մ ի տ ք ը , լ ա յ
ն ա ց ն ո ւմ Էին ն ր ա ն ց մ տ ա վ ո ր հ ո ր ի զո ն ը և մ ղ ո ւ մ Էին դեպ ի ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ա շխ ա տ ա ն ք ։ Հ ե տ ա գ ա դա ր ե ր ո ւմ նրա նք ա ռա ջ բե ր ի ն Հ ա յա ս
տ ա ն ում հա րուստ մ ե կ ն ա բ ա ն ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ' փ ի լի ս ո փ ա ն ե
ր ի , ք ե ր ա կ ա ն ա գ ե տ ն ե ր ի և հ ո ւն ա բա ն հ ա յ գ ր ո ղ ն ե ր ի ։
Հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի չը ն դ հ ա տ վ ո ղ ս տ ե ղ ծա գ ո ր ծա կ ա ն կ ա ր ո ղ ո լթ յո ^ ը ,
հ ա տ կա պ ես , լր ի վ չա փ ո վ ա ր տ ա հ ա յտ վ ե լ Է պ ա տ մ ո ւթ յա ն գ ծ ո վ ։ Հ ա
յե ր ի ընդ ա ր ձ ա կ պ ա տ մ ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , Ա րևելքի բ ո լո ր պ ա տ մ ա կա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ա մ ե ն ի ց հա րուստ ը, ծ ա ռ ա յո ւմ Է ի բ
րև ա ր ժ ե քա վ ո ր ա ղ բ յո ւր ' ոչ մ ի ա յն Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը
ուսումնա սիր՛ելու հ ա մ ա ր , ՛ա յլև Պ ա րս կա ս տ ա նի , Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ,
Վ րա и տ ա ն ի , Ա դրբեջա նի և Մ երձա վոր Ա րևելքի հ ա մ ա ր յա բո լո ր
ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ի ։
Պ ա հ պ ա նվ ա ծ բ ա զ մ ա թ ի վ թ ա ր գ մ ա ն ա կ ա ն և ի ն ք ն ո ւր ո ւյն գ ը ր -
վ ա ձ ք ն ե ր ը , ո ր ոն ք վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ են ա ս տ ղ ա բա շխ ո ւթ յա ն , մ ա թ ե մ ա
52
տ ի կ ա յի , բ ժ շ կ ո ւթ յա ն և գ ի տ ո ւթ յա ն ա յլ ճ յո ւղ ե ր ի ն , մ ի ն չև ա յժ մ քիչ
են ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր վ ա ծ և , մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , հր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ չ ե ն ։
Հ ա յե ր ի գրա կա ն ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ը , ա նշուշտ , հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ է
ի բր և ա ր ժ ե ք ա վ ո ր ն ե ր դ ր ո ւմ հ ա մ ա մ ա ր դ կ ա յի ն կ ուլտ ո ւր ա յի մ ե ջ ։Հ ա յե ր ի հ ե լլե ն ի ս տ ա կ ա ն տ ր ա մ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ՛և բ յո ւ գ ա ն դ ա
կա ն կ ո ղ մ ն ո ր ո շմ ա նը ծա ն ր հ ա ր վ ա ծ հ ա ս ցր ե ց 4 - ր դ դա րի ա ռա ջին
կ ի սո ւմ հ ե ն ց ի ն ք ը Բ յո ւզ ա ն դ ի ա ն , որը Ց ո ւս տ ի նի ա ն ո ս կ ա յս ե ր ժ ա մ ա նա կ ( 5 2 7 — 5 6 5 թ . ) խ ի ս տ փ ո խ ե ց իր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը հ ա յ
կա կա ն ա ր և մ տ յա ն ե ր կ ր ա մ ա ս ե ր ի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ ։ 3 8 4 — 3 8 7 թ թ .
Հա յ՛ա ստ ա նի բ ա ժ ա ն ո ւմ ի ց հ ե տ ո , կ ա յս ր ո ւթ յա ն ը մ ի ա ց վ ա ծ ս ա տ
ր ա պ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և Ն երքին Հ ա յա ս տ ա ն ը , ի ր ե ն ց նե ր ք ի ն կ ա զ մ ա
կերպ չա կա ն խ ն դ ի ր ն ե ր ի կ ա ր գ ա վ ո ր մ ա ն վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ , հ ա մ ա ր յա
մեկ և կես դա րի ը ն թ ա ց ք ո ւմ ե ղ ե լ են ի ն ք ն ա վ ա ր ։ Կ ա յս ր ո ւթ յո ւն ը ,
պ ա հ ե լո վ ն ր ա ն ց նա խ ա ր ա ր ա կ ա ն կ ա ր գ ե ր ը , պ ա ր տ ա գր ե լ էր նր ա նց
ց ո ւ յց տ ա լ զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն օ գ ն ո ւթ յո ւն պ ա ր ս ի կ ներ ի դ ե մ ։
Ա յգ դ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ Էին մ ն ո ւմ հ ի շվ ա ծ մ ա ր զե ր ը մ ի ն չև Յ ո ւ ս տ ի ֊ նի ա նո ս ի թ ա գ ա վ ո ր ե լը , որն ա ռա ջին ա ն գ ա մ ը ս կ ս ե ց վա ր ե լ ա գ ր ե -
'-'իվ մ ի ա ձ ո ւլմ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն , նպ ա տ ա կ դ ն ե լո վ ոչնչա ցնեք նա խ ա րա ր ա կ ա ն կ ա ր գե ր ը և ն ե ր ք ի ն ի ն ք ն ո ւր ո ւ յն ո ւթ յո ւն ը ։
5 2 9 , 5 3 5 և 5 3 6 թ վ ե ր ի ն Յ ո լս տ ի ն ի ա ն ո ս ի հ ր ա տ ա ր ա կ ա ծ մ ի
չա ր ք դ ե կ ր ե տ ն ե ր ո վ Բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը ե ն թ ա ր կ վ ե ց վ ե ր ա կա զ մ ո ւթ յա ն և վ ե ր ա ծ վ ե ց ս ո վ ո ր ա կ ա ն պ ր ո վ ի ն ց ի ա յի հ ռ ո մ ե ա կ ա ն
օ ր ե ն ք ն ե ր ո վ և ե ն թ ա ր կ վ ե ց ծա ն ր հ ա ր կ ա տ վ ո ւթ յա ն ։
Երկրի հա սա րա կա կ ա ն -ք ա ղ ա ք ա կա ն ի ն ք ն ո ւր ո ւյն կ ա զ մ ա կ ե ր
պ ո ւթ յա ն բ ե կ ո ւմ ը և ծա ն ր հ ա ր կ ա յի ն ճ ն շո ւմ ը ա յս տ ե ղ ևս ա ռա ջ բ ե
ր ի ն , ի ն չպ ե ս ա յդ տ ե ղ ի էր ո ւն ե ց ե լ Ա ր և ե լյա ն Պ ա ր ս կ ա կ ա ն Հ ա յա ս
տ ա ն ո ւմ — 4 5 0 /4 5 1 և 4 8 1 — 4 8 4 թ վ ե ր ի ն , ը ն դ հ ա ն ո ւր վ ր դ ո վ մ ո ւն ք ,
որը վ ե ր ա ծ վ ե ց բա ց ա ր ձ ա կ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն ։
Պ րոկոպ իո ս պ ա տ մ ա գ ր ի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , որ
ա պ ս տ ա մ բն ե ր ը ս պ ա ն ե լ Հ ի ն Ն երքին Հ ա յա ս տ ա ն ի վա ր ի չ Ա կա կի ո-
ս ի ն ։ Հ ա յտ ն ի է ն ա և , որ հ ա յ Ա ր շա կ ո ւն ի ն ե ր ը * Ա րշա կը և Ա ր տ ա վ ա ֊
նը , մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ո ւմ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե լ էին ի ր ե ն ' Ցո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս կ ա յսեր դ ե մ դ ա վ ա դ ր ո լթ յո ւն է
Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի ռ ե ֆ ո ր մ ն ե ր ի մ ի ջ ո ց ո վ Բ յո ւղ ա ն դ ա կ ա ն Հ ա յա ս
տ ա ն ո ւմ ո չն չա ց վ ա ծ է ե ղ ե լ ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ՜ն ա խ ա ր ա ր ա կա ն կ ե ն ցա ղ ը
և ա ր գ ե լք է դ ր վ ե լ նրա կ ո ւլտ ո ւր ա կ ա ն ի ն ք ն ո ւր ո ւյն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը ։
Եթե Բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա յե ր ը , չն ա յե լո վ ի ր ե ն ց ն ե ր ք ի ն
ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ո ւթ յա ն վ ե ր ա ց մ ա ն ը , չէ ի ն ե ն թ ա ր կ վ ե լ լի ա կ ա տ ա ր ռ ո մ ա -
ն ի զ ա ց ի ա յի , և նր ա նց կ ո ւլտ ո ւր ա ն կ ա յս ե ր ա կ ա ն կ ա ր գ ե ր ի հո ր ձա նքի
53
մեջ մ շտ ա պ ես չէր մ ա ր ե լ, ա յդ բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ է , ա նշուշտ , ն ր ա նո վ , որ նրա նք ունեին մ ա յր ե ն ի լե զ վ ո վ գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն և դ պ ր ո ց ն ե ր г
ձ ա յ ժ ողովրդի մ ի ա ձ ո ւլմ ա ն ( ա и ի մ ի Ա ա ց իա յ ի ) ք ա ղ ա ք ա կ ա
ն ո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , հա ջո ղ ո ւթ յո ւն չ է ր ո ւն ե ց ե լ ոչ
մ ի ա յն 5 - ր դ , ա յլև 6 - ր դ դ ա ր ո ւմ ,Հ ո ւն ա -հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Ա րևմուտ քի կ ռի վ ն ե ր ը ի ր ա նա կա ն Ա րևելքի
հետ , որ ս կ ս վ ե լ էին ա ռա ջին դ ա ր ո ւմ մ ե ր թ վ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ի ց ա ռա ջ, ւա րունա կվել էին ը ն դ հ ա տ ո ւմ ն ե ր ո վ հ ա մ ա ր յա յո թ ը հա րյուր տ ա րի,
Ա յդ կ ռ ի վ ն ե ր ը հա ճա խ ա կի դա ռա ն և ը ն դ ո ւն ե ցի ն կա տ ա ղի բ ն ո ւ յթ6 - ր դ դ ա ր ում և 7 - ր դ դա րի ս կ զ բ ո ւմ , Ա յգ կ ռ ի վ ն ե ր ը ա յն ք ա ն հ յո ւծ ե լ
էի ն երկու կ ո ղ մ ե ր ի ն , որ ո չ Բ յո ւզա ն դ ի ա ն և ո ՛չ Պ ա րսկա ստ ա նը չ կ ա .
ր ող ա ցա ն ը ն դ դ ի մ ա ն ա լ նոր հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յին ո ւժ ի ' ի ս լա մ ի *ոլ ա ր ա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն գ ր ո հ ի ն ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ր ա , որ գ տ ն վ ո ւմ Հր ա յգ ի ր ա դ ա ր ձութ յո ւնն ե ր ի
հ ա ն գ ո ւ յց ո ւմ , ա յգ կ ռ ի վ ն ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ թ ա փ վ ո ւմ էի ն ա մ ե ն ա ծա ն ր հ ա ր վ ա ծ ն ե ր ը ։ Կ ռվող պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի զ ո ր ք ե ր ը , որոնք մ տ ն ո ւմ էիև
հրա ս ա հ մ ա ն ն ե ր ը , թ ո ղ ն ո ւմ էին ս ո ս կա լի հ ե տ ք ե ր ։ Յ ո թ ը դա րի ը ն
թ ա ց ք ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ը պ ա ր բե ր ա բա ր թ ա լա ն ո ւմ , ա յր ո ւմ և ա վերում
էի ն , բն ա կ ի չն ե ր ի ն գ ե ր ո ւմ , ս պ ա ն ում ու բ ռ ն ա ն ո ւմ ։ Ա յդ ա ր շա վ ա ն ք
ն ե ր ի ց հետ ո Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա քն ե ր ը հա ճա խ դ ա ռ ն ո ւմ էի ն ա վ ե
ր ա կ ն ե ր ի կ ո ւ յտ , ա մ բո ղ ջ գ ա վ ա ռ ն ե ր ք ա ն դ ո ւմ և ա վ ե ր ո ւմ էին ո
ա մ ե ն ա ն գ ա մ բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը հ ա մ ա ռ ա շխ ա տ ա ն քո վ ս տ ի պ վ ա ծ էր /ի ն ո ւմ շի ն ե լ ու նո ր ի ց վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե լ ք ա ն դ վ ա ծ բ ն ա կ ե լի վ ա յր ե ր ը ։
Ա յդ պ ա ր բե ր ա բա ր կ ր կ նվ ո ղ ա ղ ետ ներ ը չա փ ա զ ա ն ց ծա նր էին
ա ն դ ր ա դ ա ռ ն ո ւմ Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ր ա , ն ր ա ն ք ա ր գ ե լք էի ն հ ա ն դ ի
ս ա ն ո ւմ երկրի բ ա ր ե կ ե ց ո ւթ յա ն ը և ա ռ ա ջա ցն ո ւմ [էին կ յա ն ք ի տ և ա
կա ն լճ ա ց ո ւմ , իսկ ե ր բ ե մ ն , բ ա ց ա ռ ի կ ց ն ց ո ւմ ն ե ր ի ց հե տ ո , երկրի
տ նտ ես ա կ ա ն զ ա ր գ ա ցո ւմ ը վ ե ր ա կ ա ն գ ն ո ւմ էր ա վ ե լի ց ա ծ ր հ ի մ ք ե
րի վ ր ա ։ Հ ա ս ն ե լո վ տ ն տ ես ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ե մ ա տ ա
բա ր բա ր ձ ր մ ա կա ր դ ա կ ի և իր ք ա ղ ա ք ա յի ն ա ռևտ րա կա ն կ ե ն տ ր ո ն
ների զ գ ա լի զ ա ր գ ա ց մ ա ն , Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ն տ ե ս ա կ ա ն կ յա ն ք ը հա ճա խ
ետ էր շպ ր տ վ ո ւմ , ըս տ ո ր ո ւմ ա յն տ ե ղ գերա կշռո ղ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն էին ս տ ա ն ո ւմ բ ն ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն հ ի մ ք ե ր ը ։
7 - ր դ դա՛րի ա ռա ջին կ ի ս ո ւմ Ս ա սա նյա ն Պ ա րսկա ստ ա նը ջա խ
ջա խ վ ե լ էր ա ր ա բն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց և դա դա րել էր գ ո յո ւթ յո ւն ունենա լ,
իսկ Բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն կա յսր ո ւթ յ՛ո ւն ը ,ետ <էր մ ղ վ ե լ դ ե պ ի Փ ոքր Ա սիա - յի խ ո ր ք ե ր ը ,
Հ ա յա ս տ ա ն ը դ ե ռ և ս չէր կ ա ր ո ղ ա ցե լ կ ա զ դ ո լր վ ե յ ն ա խ ը ն թ ա ց
երկա րա տ և Рյո ւզա ն դա կա ն ֊Ս ա սա ն յա ն հ յո ւծ ո ղ կ ռիվ ներ ի հետ ե -
34
վա նք ն ե ր ի ց , և. ս կս ա ծ 6 4 0 թ վ ա կ ա ն ի ց կրեց ա ր ա բա կա ն ա ր շա վ ա ն ք
ների բ ո լո ր ս ա րս ա փ ները և ա ղ ե տ ն ե ր ը ։ Ա րա բն երի ա վ եր իչ ա ս պ ա
տ ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ( 6 4 0 , 6 4 2 — 6 4 3 և 6 5 0 թ վ ե ր ի ն ) , որոնք զ ո ւգ ա կ ց
վ ո ւմ էի ն թ ա լա ն ո վ , ա վ ե ր ո ւմ ն ե ր ո վ և բ ն ա կ չո ւթ յա ն գ ե ր ե վ ա ր ո լ-
թ յա մ բ , պ ա ր բե ր ա բա ր կ ր կ ն վ ո ւմ էին Մ ի շա գ ե տ ք ի կ ո ղ մ ի ց և հ ա ր ա վ ֊
ա ր և ե լք ի ց ’ Ա դ ր բե չա ն ի կ ո ղ մ ի ց ։ Ս տ ե ղ ծվ ա ծ պ ա յմ ա ն ն ե ր ի հ ե տ ե ֊ վ ա ն ք ո վ , Հ ա յա ս տ ա ն ը ճ ա ն ա չե ց ա ր ա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ի շ
խ ա ն ո ւթ յո ւն ը ' ն եր քի ն ի ն ք ն ա վ ա ր ո ւթ յա ն և ֆ ե ո դա լա կ ա ն -ն ա խ ա բ ա
ռա կա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն պ ա հպ ա նմ ա ն որոշ պ ա յմ ա ն ն ե ր ո վ ։
Ա յգ ժ ա մ ա ն ա կ վ ա Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ոշոր պ ա տ մ ա կ ա ն դ ե մ ք ե ր ի ց
էր Ռ շտ ո ւն յա ց գա վա ււի ի շխ ա ն ք^եոդորոսը, որն ա մ ե ն կերպ ա շ
խ ա տ ո ւմ էր հ ա մ ա խ մ բ ե լ երկրի ուժերը ա ր տ ա քին թ շ ն ա մ ո ւց պ ա շտ պ ա նվ ե լո ւ հ ա մ ա ր ։
■ Դ եռևս Ա ր ա ր ա տ յա ն դա շտ ը 6 4 0 թ վ ի ն ա ր ա բն ե ր ի ա ռա ջին ա ն
գ ա մ ը ն ե ր խ ո ւժ ե լո ւ ժ ա մ ա ն ա կ , երբ ա ր ա բն ե ր ը վ ե ր ա դ ա ռ ն ո ւմ էին
ի ր ե ն ց ք ա ն դ ա ծ ու ա վ ե ր ա ծ Դ վին ք ա ղ ա ք ի ց ա վ ա ր ո վ ու գ ե ր ի ն ե ր ո վ ,
գ ե ր ի ն ե ր ի ն ա զ ա տ ե լո ւ հա մ ա ր Թ եո դո ր ոս Ռ շտ ունին հա րձա կվ եց
ն ր ա ն ց վրա փ ո ք ր ա թ ի վ ղ ո ր ք ո վ ։ Ս ա կա յն նա ս տ ի պ վ ա ծ էր ետ ք ա շ վել թ շ ն ա մ ո լ գ ե ր ա զ ա ն ց ուժերի պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։ Կարճ ժ ա մ ա ն ա կ ի ց հ ե
տ ո, ա ր ա բն ե ր ի երկ րո ր դ ա ր շա վ ա ն քի ժ ա մ ա ն ա կ ( 6 4 2 — 6 4 3 թ թ ՚) ւ Ր ե ո գ ո ր ո ս Ռ շտ ունին , վ ր դ ո վ վ ա ծ լի ն ե լո վ Բ յո ւղ ա ն դ ա կ ա ն զո ր ա վ ա ր
Պ ր ո կ ո պ ի ո ս ի ա ն գ ո ր ծ ո ւթ յո ւն ի ց , իր ո ւժ ե ր ո վ , ա ռ ա ն ց հունա կա ն
զ ո ր քե ր ի օ գ ն ո ւթ յա ն , դ ի մ ա դ ր ո ւթ յո ւն ց ո ւ յց տ վ ե ց ա ր ա բն ե ր ի ն , ջա ր -
ղ ե ց ն ր ա ն ց Կ ոգովիտ գ ա վ ա ռ ո ւմ և ետ վ ե ր ց ր ե ց գ ե ր ի ն ե ր ի ն ու ա վ ա ր ը ։ ն մ ա ն ա պ ե ս ն ա և 6 5 0 թ վ ի ն , երբ ա ր ա բն ե ր ը դ ե ռ նոր է ի ն սկսեք
ի ր ե ն ց վ ե ր ց ր ա ծ ա մ ր ո ց ո ւմ կ ո տ ո ր ա ծը և թ ա լա ն ը , հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ա յդ
քա ջա րի զ ա վ ա կ ը , որը դ ա ռ ե լ էր ժ ո ղ ո վ ր գ ա կ ա ն ֊ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն
պ ա յքա ր ի ա ռ ա յն ո րդ ը , մ ա տ ն ե ց ն ր ա ն ց լի ա կ ա տ ա ր պ ա ր տ ո ւթ յա ն և
փ րկ եց բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը և գ ե ր ի ն ե ր ի ն ։
Վ երջ ի վ ե ր ջո , ո ր պ ե ս զի ա զա տ ե ե ր կ ի ր ը , Բ ՚ե ո դ ո ր ո ս Ռ շտ ո ւն ին ,
'.րեսնելով ա ր ա բն ե ր ի ա ն խ ո ւս ա փ ե լի հ ա ղ թ ա ն ա կ ը , հ ա մ ա ձ ա յն ո ւ
թ յա ն ե կ ա վ ն ր ա ն ց հ ե տ ։
Ա րա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ հ ի մ ն ա վ ո ր վ ե ց
7 - ր դ Դար ի հի ս նա կա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ս կ զ բ ո ւմ և շ ա ր ո ւն ա կ վ ե ց մ ի ն չև Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Բ ա գրա տ ո ւնի ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն հ ա ս տ ա տ ո ւմ ը
{ 6 5 3 թ վ ի ց մ ի ն չև 8 8 7 — 8 8 8 թ վ ե ր ը ) ,
նո ր ա շխ ա ր հ ա կ ա լնե ր ի ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն ա ռա ջի ն շր ջա ն ո ւմ , ս կ ս ա ծ П53— 7 5 0 թ վ ա կ ա ն ը , հ ա մ ա ր յա մ ի ա մ բո ղ ջ հ ա ր յո ւր ա մ յա կ ի ը ն թ ա ց
ք ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ը գ տ ն վ ո ւմ էր Օ մ ա յա ն խ ա լի ֆ ա ն երի ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն
55
տ ա կ. իսկ 7 5 0 — 8 8 7 թ . ա յս ի ն ք ն , մ ի ն չև Բ ա գրա տ ունինհր ի թ ա գ ա ֊
վ ո ր ո լթ յա ն ա ռ ա ջա ցո ւմ ը , Հ ա յա ս տ ա ն ը ե ն թ ա ր կ վ ե լ էր Ա րա ս յա ն
տ ոհմ ի խ ա լի ֆ ա ն ե ր ի ն ։ Ա րա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ա ռա ջին շրջա նո ւմ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն կ ե ն տ րո նը գ տ ն վ ո ւմ էր Դ ա մ ա ս կո սո ւմ և նոր կ ա զ մ ա կ ե ր պ վ ա ծ պ ե տ ո ւթ յա ն մեջ գ լխ ա վ ո ր դերը խ ա ղ ո ւմ էին Ս յո ւր ի ա յի ա ր ա բն ե ր ը , ի սկ եր կ րո ր դ շրջա նում կենտ րոն էր դա ռել Բ ա ղդա դը, որը հ ի մ ն վ ե լ էր 7 6 2 թ վ ի ն , և խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մեջ գրլ-
խ ա վ որ դերը խ ա ղ ո ւմ էին Իրա քի ա ր ա րները ու մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը ն դ ո ւն ա ծ պ ա րսկա կա ն ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը ։
Օ մ ա յա ն ն երի Ժ ա մա ն ա կ, մ ա ն ա վ ա ն դ նր ա նց տ ի րա պ ե տ ութ յա ն
ա ռա ջին շր ջա ն ում , ա ր ա բա կա ն ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ի ն չ
պ ես և նր ա նց կ ո ղ մ ի ց բ ն ա կ չո ւթ յա ն շա հи щ пր ծ ո ւմ ը , իհա ր կ ե գ լխ ա
վ ո ր ա պ ե ս . ս տ որին խ ա վ ե ր ի , ե ղ ե լ են հ ա մ ե մ ա տ ա բա ր տ ա նելիէ Աշխ ա րհ ա կ ա լնե ր ի ա յգ զ գ ո ւ յշ և մ ե ղ մ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը բ ա ց ա ֊
ս-ըրվում Է ն ր ա ն ո վ , որ Օ մ ա յա նն ե ր ը հա շվի Էին ա ռ ն ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ո շո ր ռ ա զ մ ա կ ա ն ու զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը , պ ա հե լո վ նրա
ն ե ր ք ի ն ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ո ւթ յո ւն ը ու նա խ կ ի ն նա խ ա րա րա կա ն կ ա ր գ ե ր ը ,
ցա ՛նկա նում Էին օ գ տ ա գ ո ր ծ ե լ ՛նրա զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ուժը ի ր ե ն ց նոր սա հ մ ա ն ն երը պ ա շտ սլա ն ելու ը ն դ դ ե մ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի և խ ա զ ա ր ն ե ր ի ւ
Սակ ա յն ա ր ա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն ը , ն ո ւյն ի ս կ ա յդ ժ ա մ ա
նա կա շրջա ն ում , Հ ա յա ս տ ա ն ի հա մ ա ր ե ղ ե լ Է կ ո ր ս տ ա բե ր ։ Բ յո ւ զ ա ն ֊
դ ի ա ։ի և խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ պ ա ր բե ր ա բա ր կ ր կ ն վ ո ղ կ ռ ի վ ն ե ր ի
ժ ա մ ա ն ա կ , Հ ա յ ՚ա ս տ ա ն ր հա ճա խ փ ո խ ե լ Է ի ր կ ո ղ մ ն ո ր ո շո ւմ ը և ե ն
թ ա ր կ վ ե լ ւ( ա ն խ ն ա ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ' թ ե մ ե կ ի ւև թ ե մ յո ւս ի կ ո ղ
մի ցւ Եթե նա հ ա վ ա տ ա ր ի մ Էր մ ն ո ւմ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ը , դ ա ժա ն կ ե ր
պ ով պ ա տ ժ ո ւմ Էին հ ո ւ յն ե ր ը , իսկ եթ ե ա ն ց ն ո ւմ Էր Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի
կ ո ղ մ ը , 'վ ր ե ժ Էին ա ռ ն ո ւմ ա ր ա բն ե ր ը ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի հ յո ւծ մ ա ն ը ն պ ա ս տ ե ց ն ա և հա րկերի ա նչա փ ա վ ե
լա ց ո ւմ ը Հ ի շ ա մ խ ա լի ֆ ի ( 7 2 4 — 7 4 3 ) և ա ռա ջին Ա բա ս յա ն ն ե ր ի ժ ա մա նա կ ( 8 - ր դ դա րի ե ր կ ր ո ր դ կ ի ս ո ւմ ) ։
7 2 4 — 7 2 5 թ վ ե ր ի ն , Հ ի շ ա մ ի հ ր ա մ ա ն ո վ , Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ կ ա տ ա ր
վ ե ց ը նդ հ ա նո ւր մ ա ր դ ա հ ա մ ա ր , ըս տ ո ր ո ւմ հա շվի Էին ա ռ ն վ ա ծ մ ա ր
զիկէ ա ն ա ս ո ւններ ը և հ ո ղ ե ր ը ։ Ա յդ հ ա շվ ա ռ ո ւմ ի ց հ ե տ ո վերա ց՛վում Էին ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ա խ կ ի ն ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։ Հ ա ր
կերը գ ա ն ձ վ ո ւմ \Էին ոչ թ ե տ ն ե ր ի ց կ ա մ ծ ո լխ ե ր ի ց , ի ն չպ ե ս ՛առաջ,
ա յլ մ ա ր դ ա գ լո ւխ , ն ա և ըստ հո ղ եր ի տ ա ր ա ծո ւթ յա ն և, հ ա վ ա ն ո ր ե ն ,
նա և ը ս տ հ ո ղ ա յի ն հ ա ն դ ա մ ա ս ե ր ի ^уГОДЬе^ որ ա կի ,Ա յդ պ ի ս ո վ մ տ ց վ ո ւմ էր ա ն հա տ ա կա ն հ ա ր կ ա տ վ ո ւթ յա ն նոր ձ և ։
Ա յդ ձևը շո ւտ ո վ դ ա ռա վ ա մ բո ղ ջ երկրի հա մ ա ր իս կա կ ա ն ա ղետ և,
56
հ ա տ կա պ ես , Հա րկա տ ու ռ ա մ ի կ ն ե ր ի , ա յս ի ն ք ն 1 ճ ո ր տ ա ց ա ծ գ յո ւ
ղ ա ց ի ո ւթ յա ն և ՛քա ղա քի բ ն ա կ չո ւթ յա ն ստ որին խ ա վ ե ր ի հ ա մ ա ր ։Ա յդ ա յն ծա նր ա ր ա բա կա ն հ ա ր կ ա յի ն լո ւծ ն է ր , որը պ ա տ ճ ա ռ
դ ա ռա վ խ ո շո ր ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի բ ռ ն կ մ ա ն ը
ը ն դ դ ե մ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ւ
Ա բա ււյա ն ն երի ի շխ ա ն ո ւթ յա ն հ ա ս տ ա տ ո ւմ ի ց հետ ո ( 8 - ր դ դա րի կ եսեր ի ն) , Հ ա յա ս տ ա ն ի դ ր ո ւթ յո ւձ ը դ ա ռ ա վ ա ն տ ա ն ե լի ։ Նոր պ ե տ ա կա ն ղ ե կ ա վ ա ր ո ւթ յո ւն ը Լ ա փ ի ց դուրս ա վե՛լա ցրեց հ ա ր կ ա յի ն
ծ ա ն ր ո ւթ յո ւն ը և հա րկա տ ու բ ն ա կ չո ւթ յա ն մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ը ը ն կ ա վ ծ ա յր ա հ ե ղ ա ղ ք ա տ ո ւթ յա ն մեշէ
Ղ ևոն դ պ ա տ մ ա գր ի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն հ ա մ ա ձ ա յն , խ ա լի ֆ Մ ա ն ֊ ւա ւրի ( 7 5 4 — 7 7 5 թ . ) ժ ա մ ա ն ա կ , Հ ա յա ս տ ա ն ը , ա ր ծա թ ի ու ա՛յլ թ ա ն
կ ա գի ն մ ե տ ա ղ ն ե ր ի պ ա կ ա ս ո ւթ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ , ա ն կա ր ո ղ ե ղ ա վ
վճա րել Ա բ ա ս յա ն ն ե ր ի ն դ ր ա մ ա կ ա ն տ ուրքերըւ Պ ա րզ Է, թ ե ի ն չպ ի ս ի կ ո ր ս տ ա բե ր հ ե տ և ա ն քն ե ր պ ե տ ք Է ո ւնենա ր ա յդ ի ր ո ղ ո ւթ յո ւն ը ։ Ղ ե -
վ ո ն դ ի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ի ց ե ր և ո ւմ Է, որ բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը վ ա ճ ա ռ ո ւմ
էր Ւր Գո լՏՔԸ չն չի ն գ ն ե ր ո վ , և ոչ մ ի կերպ չէր կ ա ր ո ղ ա ն ո ւմ հ ա վ ա
ք ե լ պ ա հա նջվ ող գ ո ւմ ա ր ը ' հա րկերը վճ ա ր ե լո ւ հ ա մ ա ր ։ Մ ի ք ա յե լ Ա սորու ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յա ն վ կ ա յո ւ թ յա մ բ , հ յո ւս ի ս ա յի ն Մ իջա -
դ ե տ ք ո ւմ ' (сա յն ք ա ն էր ա ր ծա թ ը պ ա կա ,սել, որ ե զ ն ե ր ը և էշերը վ ա
ճ ա ռ ո ւմ էի ն ա մ ե ն մ ե կ ը մ ե կ դ ր ա մ ի (մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 5 0 կ ո պ . ո ս ֊ կ ո վ ) և տ ա լիս էին հա ր կ ա հ ա վ ա քնե ր ի ն ի ր ե ն ց ե ր ե խ ա ն ե ր ի ն ' յո ւ ր ա
ք ա ն չյո ւր ը 5 դ ց ա մ ի ( 2 ռ . 5 0 կ . ի ։ -Հ ա մ ա տ ա ր ա ծ հ ա լա ծա ն ք ն ե ր ի և բ ռ ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի նոր պ ա յմ ա ն
ն ե ր ո ւմ ա լ ֊ Մ ա ն и ուր խ ա լի ֆ ա ն , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , չէր կա րո ղ վստահեք
հ ա յ ն ա խ ա ր ա ր ն ե ր ի ն , ո րո ն ք նրա ու նրա ն ա խ ո ր դ ն ե ր ի ժ ա մ ա նա կը
պ րկվա ծ են ե ղ ե լ ի ր ե ն ց նա խ կ ի ն ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի շ ա տ ե ր ի ց ։ Ր լս -
ւրի 7 7 0 թ վ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն էի ն ո ւղ ա ր կվ ե լ թ ո ւր ք ա կ ա ն զ ո ր ք ե ր ։
Ա յդ գ ա զ ա ն ա բա ր ո և ա ր յո ւն ա ր բ ո ւ վ ա ր ձ կ ա ն ն ե ր ը , որոնք ա ռիթ Լին ո ր ո ն ո ւմ ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ու թ ա լա ն ի հ ա մ ա ր , ծա ղ ր ո ւմ ու
թ ա լա ն ո ւմ էի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ն ա կ չո ւթ յա ն բ ո լո ր խ ա վ ե ր ի ն ։Կարճ ժ ա մ ա ն ա կ ի ց հետ ո ա ր ա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն դ ե մ
բ ռ ն կ վ ե ց ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ( 7 7 4 թ վ ի ն ) , որը կ ր ո ւմ էր հ ա մ ա ժ ո ղ ո
վ ր դ ա կ ա ն ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն շա ր ժ մ ա ն բ ն ո ւ յթ ։ Ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն ղ ե
կ ա վ ա ր ն ե ր ն էին ս կ զ բ ո ւմ Ա ր տ ա վ ա զդ և Մ ուշեղ Մ ա մ ի կ ո ն յա ն ն ե ր ը ։
Ա պ ս տ ա մ բն ե ր ը Շ ի ր ա կ ո լմ , Բ ա գ ր և ա ն դ ո ւմ և Տ ա ր ո ն ո ւմ կ ո տ ո ր ե ց ի ն
հ ա ր կ ա հ ա վ ա քնե ր ի ն և ա ր ա բա կ ա ն զ ո ր ա մ ա ս ե ր ի ն ։ Կ ա բինից ու Դ վ ի ն ի ց Մ ուշեղի դ ե մ ո ւղ ա ր կ վ ա ծ զո ր քե ր ր մ ա տ ն վ ե ց ի ն խ ո շո ր
պ ա ր տ ութ յա ն է
57
Ո գև ո ր վ ա ծ Մ ուշեղի հ ա ջո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ , նրա ն մ ի ա ց ա ն Նաև
մ յո ւս նա խ ա րա րները ի ր ե ն ց զ ո ր ք ե ր ո վ և ա մ ենո ւր եք ը ն դ գ ր կ ե ց նա և ռա մ ի կնե ր ի լա յն մ ա ս ս ա ն ե ր ի ն ։
Ա հ ա բե կ վ ա ծ ա ր ա բն ե ր ը , ո ր ոն ց հա մա ր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ի բր և
հ ենա ր ա ն, ծ ա ռ ա յո ւմ էի ն ա մ ր ա ց վ ա ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , ս տ ի պ վ ա ծ էին ՛թ ա ք ն վ ե լ և ա մ ր ա նա լ Դ վ ի ն ո ւմ , Կ ա բինում և Ա րճեշո ւմ ։ 7 7 5 թ վ ի
գա ր նա նը Հ ա յա ս տ ա ն , պ ա շա ր վա ծն ե րի ն օ գ ն ո ւթ յա ն եկա ն խ ա լի ֆ ա
յա կ ա ն երեսուն հ ա զա ր ա ն ո ց ը ն տ ի ր զո ր քե ր և ա պ ս տ ա մ բո ւթ յո ւնը ա նողոք կ ե ր պ ո վ խ ե ղ դ վ ե ց г
Ղ և ո նդ պ ա տ մ ա գ ր ի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա մ բ , ա պ ս տ ա մ բն ե ր ի մի
մ ա ս ը , որը պ ա շա րել էր Կա բինը և բ ա ղ կ ա ց ա ծ էր մ ե ծ մ ա ս ա մ բ հ ե
տ ևա կ և թ ե թ և զ ի ն վ ա ծ ռ ա մ ի կ ն ե ր ի ց , հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ուներ խ ո ւյս
տ ա լ թ շն ա մ ո ւ դ ե մ կ ո վ ե լո լց , որը վ ե ց ա ն գ ա մ ն ր ա ն ց ի ց շա տ էր ։ Բ քո լզա նդ իա յի ա ր և ե լյա ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ը , ինչպ ե ս հ ա յտ ն ի է , գտ նվում
էի ն Կ ա բինից ոչ հ ե ռ ո ւ։« Ս ա կա յն ա պ ս տ ա մ բ ն ե ր ը , — ա ս ո ւմ է Ղ և ոն գը , — ո ր ո շե ց ի ն , Ոքւ
ա վ ե լի լա վ Հ մ ե ռ ն ե լ, ք ա ն տ ե ս նե լ ի ր ե ն ց երկրի կ ո ր ծ ա ն ո ւմ ը ... և,
թ ե և ք ա ն ա կ ո վ թ շ ն ա մ ո լց ք ի չ էի ն , նրա նք կ ա մ ո վ ի ն գ ն ա ցի ն ը ն դ դ ե մ ի ր ե ն ց կ յա ն ք ի ն ս պ ա ռ ն ա ց ո ղ վ տ ա ն գ ի ն » ։
7 7 4 — 7 7 5 թ վ ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ը խ ե ղ դ ե լո ւց հ ե տ ո , 8 - ր դ դա
րի վերջին ք ա ռ ո ր դ ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ
է մ ի շր ջա ն1 ա ն ընդհա տ կ ո տ ո ր ա ծ ն ե ր ի , ծա նր հ ա ր կ ա հա ն ութ յո ւն
ն ե ր ի , ա վ ա զ ա կ ա յի ն թ ա լա ն ի և ա մ ե ն տ եսա կի բ ռ ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ո։
հ ա լա ծա ն ք ի ։
8 - ր դ դա ր ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի կուլտ ուրա կա ն զ ա ր գ ա ցմ ա ն մեջ
ն կ ա տ վ ո ւմ է մ ե ծ ա ն կ ո ւմ և ն ո ւյն ի ս կ տ նտ ես ա կ ա ն կ յա ն ք ի հ ե տ ա դ ի
մ ո ւթ յո ւն , որ բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ \է ոչ մ ի ա յն վ ե ր և հ ի շվ ա ծ ք ա ղա քա կա հ
ց ն ց ո ւմ ն ե ր ո վ , ա յլև Սև ծո վ ի նա վա հ ա նգիս տ ն երի հետ մ ի ջա զ գ ա յի ն
ա ռևտ րի ը ն դ հ ա տ ո ւմ ո վ ։
Չ ն ա յե լո վ ա յն բա ր ե ն պ ա ս տ պ ա յմ ա ն ն ե ր ի ն , որ ս տ ե ղ ծվ ե լ էին
ա ր ա բա կա ն ա շխ ա ր հ ա կ ա լներ ի կ ո ղ մ ի ց ' լա յն հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ր , Հ ա յա ս տ ա ն ը ա ր ա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւ
թ յա ն ա ռա ջին ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ կ ո ր ց ր ե ց մ ի ջա ղ դ ա յի ն ա ռև-
տ ը ր ում իր ո ւն ե ց ա ծ տ ե ղ ը ։
7 — 8 - ր դ գ ա բ ե ր ո ւմ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա ռևտ ուրը ա ր տ ա քին ա շ
խ ա րհի հետ զ ա ր գ ա ն ո ւմ էր ոչ թ ե Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հետ ո ւձ ե ցա ծ սահ
■մա նա յին մ ա ր զ ե ր ո ւմ , ա յլ գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս Չ ի ն ա ս տ ա ն ի , Հ ն դ կ ա ս տ ա ՜նի, Ի ս պ ա ն ի ա յի և հ ա ր ա վ ա յի ն Ե վր ո պ ա յի մ յո ւս մ ա ս ե ր ի հ ե տ ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ր ա յո վ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հետ ա նմ իջա կա ն ա ռ և տ ր ա
38
կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ունենա լ Հ ա մ ա ր յա հնա րա վոր շէր , շն ո ր -
հ իվ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն և Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի մ ի ջև տ եղի ո ւն ե ցո ղ ա ն ը ն դ
հա տ ու ա ր յո ւն ա հ ե ղ կ ռ ի վ ն ե ր ի ։ Պ ոնտ ա կա ն Տ ա վ ր ո ս ի ց մ ի ն չև Մ իջ
երկրա կա ն ծո վ ը տ ա ր ա ծվ ո ւմ Էր լա յն ս ա հ մ ա ն ա յի ն դ ո տ ի , որտ եղ
երկու կ ո ղ մ ե ր ո լմ ն Էլ գ տ ն վ ո ւմ Էին ա մ ր ո ց ն ե ր ն ու զի նվ ո ր ա կ ա ն կ ա լա ն ն ե ր ը , որ ո ն ք դա րերի ը ն թ ա ց ք ո ւմ վ ա ր ո ւմ Էին ս ա հ մ ա ն ա յի ն
կ ռ ի վ ն ե ր ։
Բ նա կա ն Է, որ ա յդ ի ր ա դ ր ո ւթ յո ւն ը բ ա ց ա ս ո ւմ Էր լա յն մ ի ջ ա զ
գ ա յի ն ա ռև տ ր ի ա մ ե ն մ ի հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ։Չ ն ա յե լո վ ա ր ա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժա մ ա նա կա շր ջա ն ո ւմ
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ս տ ե ղ ծ վ ա ծ ծա նր դ ր ո ւթ յա ն ը , գրա կա ն կ յա ն ք ը չէր
դա դ ա ր ո ւմ ա յն տ ե ղ ն ա և 7 - ր դ և 8 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ։7 - ր դ դա րի ա չքի ը ն կ ն ո ղ գ ր վ ա ծք է Ս եբեոս ի (ГՊ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը » ,
որն ի ր մ եջ պ ա ր ո ւն ա կ ո ւմ է ա ր ժ ե քա վ ո ր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր բ յո լզ ա ն -
դա կ ա ն -պ ա ր и կա կա ն կ ռ ի վ ն ե ր ի մ ա ս ի ն 6 - ր դ դա րի վեր ջո ւմ և 7 -ր դ
դ ա ր ո ւմ , վ ե րջին Ս ա ս ա ն յա ն ն ե ր ի մ ա ս ի ն և ա ր ա բն ե ր ի ա ռա ջի ն ա շ
խ ա ր հ ա կ ա լ ա ր շա վ ա ն քն ե ր ի մ ա ս ի ն (մ ի ն չ և 6 6 1 թ է "Լ ը )։ Ս եբեո ս ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն շա ր ո ւն ա կ ո ղ \Է եղե լ 8 - ր դ դա րի պ ա տ մ ի չ Ղ և ոն դ ը , որը
գրել է ա ր ա բա կ ա ն խ ա լի ֆ ա ն ե ր ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը մ ի ն չև 7 8 8 թ իվ յ? և , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ա ր ա բն ե ր ի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ : Գ րողների թ վ ո ւ մ բ ա ց ա ռ ի կ խ ո շո ր դ ե մ ք է 7 - ր դ դ ա
րի ե ր կ ր ո ր դ կ ե ս ի գիտ նա կ ա ն -մ ա թ ե մ ա տ ի կ ո ս և տ ի ե զ ե ր ա գ ե տ Ա նա -
նիա Շ ի ր ա կ ա ց ի ն ։ նրա ա ն վ ա ն հետ են կ ա պ վ ա ծ բ ա զ մ ա թ ի վ երկեր
մ ա թ ե մ ա տ ի կ ա կ ա ն գ ի տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ո ր ո ն ց ի ց հա ս ե լ են մ ե ր ձ ե ռ
ք ը մ ի փ ո ք ր ի կ խ ն դ ր ա գ ի ր , թ վ ա բ ա ն ա կ ա ն դ ա ս ա գ ր ք ի ց մ ի հ ա տ վ ա ծ ,
չա փ ա գ ի տ ա կ ա ն ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն բ յո լզ ա ն դա կ ա ն -ս ա սա ն յա ն դ ա ր ա շրջա նի Կ շի ռ նե ր ի ու չա փ ե ր ի և մ ի ք ա ն ի ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ու
թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր տ ի ե զ ե ր ա գ ի տ ա կ ա ն , о դ ե ր և ո ւյթ ա բա ն ա կ ա ն ե
ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ա կ ա ն բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւ թ յա մ բ ։ ն ր ա ն են վեր ա գր ո ւս հ ա
մ ա շխ ա ր հ ա յի ն խ ր ո ն ի կ ա յի թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ը , որի հ ե ղ ի ն ա կ ը հ ա
մ ա ր ո ւմ են Ւ պ պ ոլիտ Հ ռ ո մ ա յե ց ո լն •8 - ր դ դա րի վ ե ր ջ ո ւմ ք ա յք ա յմ ա ն , գ ա ղ թ ա կ ա ն ո ւթ յա ն և ա վ ե ր
մ ա ն շր ջա ն ո ւմ , ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը գ տ ն վ ո ւմ էր տ ա ն ջա լի ց
հ ո գ ե վ ա ր ք ո ւմ և նրա վե ր ջն ա կա ն ա ն կո ւմ ը թ վ ո ւմ էր ա ն խ ո ւս ա փ ե լի ։ Հ ա յկ ա կ ա ն ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ղ ր կ վ ա ծ է ի ն ի ր ե ն ց ն ա խ կ ի ն զ ի ն
վո ր ա կ ա ն ո ւժ ի ց , հ ե տ և ա բա ր , նա և դ ի մ ա դ ր ա կ ա ն կ ա ր ո ղ ո ւթ յո ւն ի ց : նա խ ա ր ա ր ա կ ա ն կ ա լվ ա ծ ք ն ե ր ը , որ ա ն ց ե լ էին մ ա ս ա մ բ մ ո ւս ո ւլմ ա
նա կա ն ու ա ր ա բա կա ն ա մ ի ր ա ն ե ր ի ձ ե ռ ք ը > բ ն ա կ ե ց վ ո ւմ էին ա ր ա բա կ ա ն ա զ գ ա բ ն ա կ ո ւթ յա մ բ ։ Երկրի տ ե ր ե ր ը , հ ա տ կ ա պ ե ս , Հ ա յա ս -
Г.9
տ ա նի հ ա ր ա վ ա յի ն մ ա ր զե ր ո ւմ դ ա ռ ե լ էին մ ո ւս ո ւլմ ա ն ա կ ա ն և ա ր ա բա կա ն իշխ ա ն ն ե ր ն ու ֆ ե ո դ ա լն ե ր ը ։ Ն ա խ ա րա րա կա ն Հ ա յա ս տ ա
նը գ տ ն վ ո ւմ էր կ ո ր ս տ յա ն ծ ա յր ո ւմ ,Ս ա կա յն շո ւտ ո վ , ա ր դեն Տ - ր դ դա րի ա ռա շին կ ի ս ո ւմ հա նկա րծ
սկս եցի ն երևա ն գա լ հ ա յկ ա կ ա ն նա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի վե ր ա ծն մ ա ն
՚ հա մ ա ր նոր նպ ա ս տ ա վ ո ր քա ղ ա քա կ ա ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ։Ն ա խ ա րա րա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի նո րի ց զ որ ե ղա նա լո ւն ն պ ա ս տ ե
ց ի ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ ա ռ ա ջա ցա ծ խ լր տ ո ւմ ն ե ր ը և խ ռ ո վ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որոնք 9 - ր դ դ ա ր ից ս կ ս ա ծ դա ռե լ էին հ ա մ ա ր յա ա ն ընդ հա տ :
Բ ա դ ր ա տ ո լն ի նե ր ը , ո ր ոն ք 7 7 4 — 7 7 5 թ վ ե ր ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ի ց
հետ ո գ ն ա ց ե լ է ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ր և մ տ յա ն լե ռ ն ա յի ն շրջա նները և ա յն տ ե ղ գ տ ն վ ո ւմ էին Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հ ո վ ա ն ա վ ո ր ո ւթ յա ն տ ա կ, լա ր վ ա ծ ո ւշա դ ր ո ւթ յա մ բ հ ե տ և ո ւմ էին ք ա ղ ա քա կա ն ի ր ա դ ա ր ձ ո ւթ յո ւն ն ե
ր ի ն , որոնք տ ե ղի էի ն ո ւնե նո ւմ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ո ւմ , 7 9 3 — 7 9 4 թ վ ե ր ի ն Պ ա ր թ ա վ ո լմ և Փ ա յտ ա կ ա ր ա ն ո ւմ , ներկա
Ա դրբեջա նի •ս ա հ մ ա ննե ր ո ւմ , բ ռ ն կ վ ե ց պ ա րսկա կա ն ա ղ ա նդ ա վ ո ր
ների խ ո շո ր ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն Ա բ ո լ-Մ ո ւս լի մ ի ա ռ ա ջն ո ր դ ո ւթ յա մ բւ Ա պ ստ ՛ա մբները ոչ մ ի ա յն կ ա ր ո ղ ա ցա ն պ ա րտ ո ւթ յա ն մ ա տ ն ե լ մի
քա նի ա ն գ ա մ ի ր ե ն ց դ ե մ ո ւղ ա ր կ վ ա ծ ա ր ա բա կա ն ո ս տ ի կ ա ն -կ ա ռ ա -
վ ա ր ի չն եր ի ն , ա յլև ի ր ե ն ք ա նցա ն հա րձա կմ ա ն և մ ո տ 4 ա մ իս պ ա շա ր մ ա ն մ ե ջ պ ա հ ե ց ի ն Դ վին ք ա ղ ա ք ը . Ն կ ա ր ա գր ելո վ ա յդ դ ե պ քե ր ը
ե ա կ ո լր ի պ ա տ մ ա գ ի ր ը իր « պ ա տ մ ո ւթ յա ն » մ ե ջ ն շո ւմ ՛է, որ ա յն ո ւ
հ ետ և ո ւժ ե ղ ա ց ա վ Հ ա յա ս տ ա ն ի ' կ ա ր ո ղ ո ւթ յո ւն ը .
Հ ե ն ց ն ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ ո ւմ վ ե ր ս կ ս վ ե ց ի ն հ ա մ ա ռ և պ ա ր բե ր ա բա ր կ ր կ ն վ ո ղ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն կ ռ ի վ ն ե ր ը Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի և խ ա զ ա ր ն ե ր ի
հ ետ . Ա յդ պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ , ի հ ա ր կ ե , որոշ կ շի ռ և նշա նա կութւու!ւ
էին ս տ ա նո ւմ ն ո ւյն ի ս կ թ ո ւլա ց ա ծ հ ա յկ ա կ ա ն ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն
ն ե ր ը , Խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն հա մ ա ր կա րող էին հա տ կա պ ես վտ ա նգա վ ո ր լ ի ն ե լ Բ ա գր ա տ ո ւնի ները և , ա մ ե ն ի ց ա ռ ա ջ, ն ր ա ն ք , որ ա պ ա ստ ա րա ն
էին գտ ել Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց շր ջա ննե ր ո ւմ (Ս պ ե ր ո ւմ ,
Տ ա յր ո ւ մ և Կղա րջքում) և , որոնք բա ր ե կ ա մ ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն
ներ ի մեջ էին մ տ ե լ կ ա յս ր ո ւթ յա ն հ ե տ . Ո ւստի և Հ ա ր ո ւ ն ֊ս ղ ֊Ռ ա շ ի դ
( 7 8 5 — 8 0 9 ) խ ա լի ֆ ա ն ս տ ի պ վ ա ծ էր բ ա ր ե կ ա մ ա կ ա ն դիրք և զիջող ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն վա ր ե լ ն ր ա ն ց վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ ։
Հ ե ն ց Հ ա ր ո լն ֊ա լ ֊Ռ ա շ ի դ ի ժ ա մ ա նա կ հա ջո ղ վ ե ց Ա շոտ Մ սա կեր Г ա գր ա տ ո ւնուն , Ս մբա տ սպ ա ՛րա պ ետ ի ո ր դո ւն , որի հ ա յր ը 7 7 4 — 7 7 5
թ վ ե ր ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն ժա մա ն՛ա կ զո հ վ ե լ էր , մ ա ս ա մ բ կ ա շա ռ քո վ ,
մ ա ս ա մ բ զ ե ն ք ի ո ւժ ո վ հա ս տ ա տ ե լ ի ր ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ի
հ յո ւ ս ի ս ֊ ա ր և մ տ յա ն մ ա ր զ ե ր ո ւմ ՝ Տ ա յք ո ւ մ , Ա րշա րունիքու մ , Շ ի ր ա -
60
կ ո ւմ և Ա շո ց ք ո ւմ ։ 8 0 6 թվքէն Հ ա ր ո ւն -ա լ- Ռ ա շիդը նրա ն ն շա նա կե ց Հ ա յա ս տ ա ն ի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ, և ա յն ո ւհ ե տ և Ա շոտ ը հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն
ս տ ա ց ա վ ա վ ե լի մ ե ծ հ ա ջո ղ ո ւթ յա մ բ շա ր ունա կ ել իր հետ ա գա ն վ ա ճ ո ւմ ն ե ր ը ։
Բ ա գ ր ա տ ո լն ի ն ե ր ի և , ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , հ ա յ ն ա խ ա րա րն ե ր ի հ ա
մ ա ր ն պ ա ս տ ա վ ո ր եղան- ն ա և 8 0 Տ — 8 1 3 թ թ . տ եղի ո ւն ե ց ո ղ ա յն հ ա
մ ա ռ կ ռ ի վ ն ե ր ը , որ Հ ա ր ո ւ ե ֊ա լ ֊ք հ ա շ ի գ ի Մա մուն և Է մ ի ն որդի ները
վ ա ր ո ւմ էի ն գ ա հ ա ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր ։Մ ի ք ա ն ի տ ա րուց հ ե տ ո , ե ր բ ա ր դեն վ ե ր ջա ց ե լ էի ն հի շվ ա ծ
ե ր կ պ ա ռ ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ա ր և ե լյա ն Ա նդ ր կ ո վ կ ա ս ո ւմ բ ռ ն կ վ ե ց պ ա ր ս
կ ա կ ա ն ա ղ ա ն դա վո ր խ ո ւր ր ա մ ի տ ն ե ր ի նոր խ ոշոր ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ք8 1 6 — 8 3 7 թ թ . ) Բա բ ե կ ի ա ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւթ յա մ բ ։ Ա յդ ա հ ե ղ շա ր ժ ո ւմ ը
կ ր ո ւմ էր և ս ո ց ի ա լա կ ա ն և ա զա տ ա դր.ա կա ն բ ն ո ւ յթ ։ Ա պ ստ ա մբները<
պ ա հա նջո ւմ Էին գ ո ւ յք ա յի ն ՛հ ա վ ա ս ա ր ո ւթ յո ւն և ո ւզ ո ւմ Էին տ ա պ ա
լե լ ա ր ա բա կ ա ն խ ա լի ֆ ա ն ե ր ի ի շ խ ս ղ ո ւթ յո ւն ը և վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե լ ն ա խ
կ ին պ ա ր ս կա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն ը ։
Հ ա յկ ա կ ա ն ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը օ գ տ ա գ ո ր ծ ե ց ի ն ա յդ ա պ ը ս -
տ ա մ բ ո լթ յո ւն ը ի ր ե ն ց շա հա դի տ ա կա ն նպ ա տ ա կնե ր ի հա մ ա ր և , ա մ
ր ա ց ն ե լո վ ի ր ե ն ց ք ա ղ ա ք ա կ ա ն դ ի ր ք ե ր ը , հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ստ ա ցա ն գ ր ա վ ե լո ւ ն ո ր հ ող եր ու նոր կ ա լվ ա ծ ք ն ե ր ։
Ա յդ պ ի ս ո վ , 9 - ր դ գ ա ր ի ք ա ռ ա ս ն ա կ ա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի վ ե ր ջի ն ,
հ ա յ ն ա խ ա ր ա ր ն ե ր ը , հա տ կա պ ես Բ ա գ ր ա տ ո ւն ի ն ե ր ը , ո չ մ ի ա յն վ ե
ր ա կ ա ն գ ն ե ց ի ն ի ր ե ն ց ն ա խ կ ի ն հ զ ո ր ո ւթ յո ւն ը , ա յլև դ ա ռ ա ն ա վ ե լի
ո ւժ ե ղ , ք ա ն 8 - ր դ դ ա ր ո ւմ Օ մ ա յա ն ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ։
Ա շոտ Մ ս ա կ եր ի մ ա հ վ ա ն ի ց հե տ ո ( 8 2 6 թ . ) Բ ա գր ա տ ունի ն երի
ա ո ա նձ ի ն ճ յո ւղ ե ր ը ի շ խ ո ւմ Էին ի ն չպ ե ս .իրենց ն ա խ կ ի ն տ ի ր ա պ ե
տ ո ւթ յա ն տ ա կ ե ղ ա ծ ե ր կ ր ա մ ա ս ե ր ո ւմ , ն ո ւ յն պ ե ս և հ ա մ ա ր յա ա մ
բո ղ ջ ա ր և մ տ յա ն Ա ն դ ր կ ո վ կ ա ս ո ւմ ։ Տ - ր դ դա րի ա ռա ջին կ ե ս ի վ ե ր ջո ւմ
նր ա նք և Ա ր ծր ո լն ի ն ե ր ը ա յն ք ա ն Էին ո ւժ ե ղ ա ց ե լ, ո ր ա ր դեն ւ ՚յդ խ ա ֊
տ ո ւմ Էին վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե լ լր ի վ չա փ ո վ ի ր ե ն ց ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և
լա յն ա ց ն ե լ ի ր ե ն ց ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ը ու ն ե ր ք ի ն ա ն կ ա խ ո ւ
թ յո ւն ը է
8 4 2 — 8 4 7 թ վ ե ր ի ն ա լ-Վ ա թիկ խ ա լի ֆ ա յի ժ ա մ ա ն ա կ Հ ա յա ս տ ա
նը գ տ ն վ ո ւմ Էր խ ռ ո վ ա հ ո ւ յզ և մ շտ ա կ ա ն ա պ ս տ ա մ բ ա կ ա ն շ ա ր ժ ո ւմ
նե ր ի պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ ։ Բ ա գ ր ա տ ո լն ի ն ե ր ը , ինչպեւս և Ա րծրո ւն ի ներ ը ■
նկա տ ի ա ռ ն ե լո վ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ք ա ղ ա քա կ ա ն և ռ ա զ մ ա կ ա ն թ ո ւ- չա ց ո ւմ ը , ձ գ տ ո ւմ Էին ա զ ա տ ա գ ր վ ե լ ա ր ա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւ
ն ի ց և խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն պ ե տ ա կ ա ն հա րկերը վ ճ ա ր ե լո ւց ։Շ ո ւտ ո վ , ս ա կ ա յն , պ ա ր զ վ ե ց նր ա ն ց հ ո ւյս ե ր ի վ ա ղ ա ժ ա մ ւի ն ե լը ։
61
*>47 թ վ ի ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն գա հը բ ա ր ձ ր ա ց ա վ Մ ո լթ ա վա քիլը ( 8 4 7 — ՏԲ1) , որը ա մ ր ա ցր ե ց խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն խ ա խ տ վ ա ծ դ ր ո ւթ յո ւն ը ։ Եվ
նրա ժ ա մ ա նա կը զ ո ր ե ղ ա ց ա ծ հա յկ ա կա ն նա խ ա ր ա րո ւթ յուննե ր ի սա նձա հա րում ը դ ա ռ ա վ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն գ [խ ա վ ո ր նպ ա տ ա կներ ի ց
մ ե կ ը ։8 4 9 թ վ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն էր ուղա րկվ ել ուժ ե ղ զ ո ր ա մ ա ս ե ր ո վ Ա բո ւ,
սեթ ոս տ ի կա նը , ս ա կ ա յն , խ ե ղ դ ե լ և պ ա տ մել Հ ա յ նա խ ա րա րներին
հա չկ ա ր ո ղ ա ց ա վ , ո ր ո վ հ ե տ և Բա գրա տ Բ ա գր ա տ ո ւնի ն, որն ա յդ ժ ա
մա նա կ Հ ա յա ս տ ա ն ի կ ա ռա վ ա րի չն էր և Վ ա սպ ուրա կա նի իշխ ա ն Ա շոտ Ա րծր ունի ն, մ ի ա ն ա լո վ դուրս է ի ն եկ ե լ նրա դ ե մ ։ Նրա նք
ուղ ա ր կեցի ն Ա բո ւս ե թ ի ն պ ա հա նջվող հա րկերը և պ ա հա նջեցի ն ո ր պ ես զի նա չմ տ ն ի Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ա հ մ ա ն ն ե ր ը ։
8 5 0 թ վ ի ն Բ ա գրա տ ը և Ա շոտ ը գ լխ ո վ ի ն ջա ր դ ե ցի ն խ ա լի ֆ ա յո ւ
թ յա ն զ ո ր ք ե ր ը , ո րո ն ք ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յա ն ու թ ա լա ն ի էին մ ա տ ն ե լ Տ ա - ր ո ն ի և Վ ա սպ ուրա կա նի շր ջա ն ն ե ր ը ։
Վ ր դ ո վ վ ա ծ լի ն ե լո վ ա յդ դ ե պ քե ր ի մ ա ս ի ն ս տ ա ց ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , Մ ո ւթ ա վ ա քի լը Հ ա յա ս տ ա ն ուղա րկեց մ ե ռ ա ծ Ա րուսեթ ի
որդոլև Յ ո ւս ո ւֆ ի ն ։ 8 5 1 թ վ ի ն Յ ուս ո լֆ ը մ ե ծ ու ջո կով ի զ ո ր քո վ
մ տ ա վ Վ ա սպ ուրա կա ն, Ա շոտ ի հետ հա շտ ո ւթ յո ւն կ ն ք ե ց և , ա պ ա հո
վ ե լո վ ի ր թ ի կ ո ւն ք ը , գ նա ց դեպ ի Խ լա թ , որտ եղ նա խ ա բ ե յո ւ թ յա մ բ դերի բ ռ ն ե ց Բ ա դր ա տ ի ն, շ ղ թ ա յե ց նրա ն և ուղա րկեց Մո էթա վ ա քի լի ա թ ո ռ ա ն ի ս տ ը ' Ս ա մ ա ր ա ։
Ա յն ո ւհ ե տ և Հ ա յա ս տ ա ն ո ւղ ա ր կ վ ե ցի ն շր ջա ն ա յի ն կ ա ռ ա վ ա ր ի չ
ն եր , որոն ք ա մ ե ն ո ւր ե ք դ ա ժ ա ն դա տ ա ստ ա ն տ ե ս ա ն ։ Իսկ Տա ր ո ն ո ւմ
ա ր ա բա կա ն զ ո ր ք ե ր ը վ ե ր ց ր ի ն շա տ գ ե ր ի ն ե ր , ո ր ո ն ց ն ր ա ն ք ծ ա խ ե -
ց ի ն չն չի ն գ ն ո վ Ա սո ր ի քո ւմ և ուրիշ տ ե ղ ե ր ո ւմ ։ Գ ա րնա նը նրա նք
պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւմ Էին ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յա ն ու սրի մ ա տ ն ե լ ա մ բո ղ ջ Հ ա յա ս
տ ա նը և ե ն թ ա դ ր ո ւմ Էին ո չն չա ց ն ե լ հ ա յկ ա կ ա ն ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն
ները ու ե ր կ ր ռ ւմ հա ս տ ա տ ե լ ի ր ե ն ց ա ն մ ի ջա կա ն տ ի րա պ ետ ո ւթ յո ւնը -
Ա յժ մ Հ ա յա ս տ ա ն ի դ ր ո ւթ յո ւն ը դ ա ռ ն ո ւմ Էր ն ո ւյն ք ա ն ա ղ ե տ ա լի ,
ինչպ ե ս և 8 - ր դ դա րի վ ե ր ջ ո ւմ ։ Վ տ ա ն գ Էր ս պ ա ռն ո ւմ ո չ մ ի ա յն ի շ
խ ո ղ նա խ ա ր ա ր ա կ ա ն դ ա ս ի ն , ա յլև ա մ բո ղ ջ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ն ։ Ո ւստ ի և
ն ո ր ի ց տ ա ր ե ր ա յի ն ձ և ո վ բ ռ ն կ վ ե ց ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն , որը ինչպ ես
և 7 7 4 — 7 7 5 թ վ ե ր ի ն կ ր ո ւմ Էր ա զա տ ա գրա կ ա ն շա ր ժ մ ա ն բն ո ւյթ է
Ա յդ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն գ լխ ա վ ո ր մ ա ս ն ա կ ի ցն ե ր ն Էին ս ա ս ո լն ցի
լե ռ ն ա կ ա ն ն ե ր ը , ռ ա մ ի կ գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ը , որ ո ն ք հ ա ր ձ ա կ վ ե ց ի ն ա րա բա կ ա ն զո ր քի վրա Հ ո վ ն ա ն Խ ո ւթ ե ց ո լ ա ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւթ յա մ բ ։ Նրա նք
ս չնչա ցր ի ն ա ր ա բա կա ն զ ո ր ք ը , ս պ ա ն ե ց ի ն ի ր ե ն 1 ոս տ իկա ն Յ ո ւ ս ո ւ ֊
ֆին և ա ղ ա տ եցին դերին ե ր ի ն ՚
02
Ս ա սունցի լե ռ ն ա կ ա ն ն ե ր ի ա յդ հա ղ թ ա կա ն կո.իվը ը ն դ դ ե մ ա ր ա -
թա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն զ ո ր ք ե ր ի , որ ո ն ց նրա նք ք շ ե ց ի ն իրեէ
հ ա յր ե ն ի ե ր կ ր ի ց , ե ղ ե լ է հ ա յկ ա կ ա ն «Ս ա ս ո ւն ցի Դ ա վ ի թ » ժ ո ղ ո վ ր դ ա
կա ն վ ի պ ե ր գ ո ւթ յա ն հ ի մ ք ե ր ի ց մ ե կ ը ։8 5 2 թ վ ի մ ե ծ ա պ ս ս ւա մ բո լթ յո ւն ը , որ կ ր ո ւմ էր հ ա մ ա ժ ո ղ ո վ ր դ ա
կ ա ն ֊ ա զա տ ա գրա կա ն բ ն ո ւ յթ , խ ե ղ դ վ ե ց ա ն ո ղո ք դ ա ժ ա ն ո ւթ յա մ բ ։
Մ ո լթ ա վ ա ք ի լ խ ա լի ֆ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւղ ա ր կե ց երկու հ ա րյո ւր
Հա զա ր հ ո գ ո ւց բ ա ղ կ ա ց ա ծ թ ո ւր ք ա կ ա ն ու ա ր ա բա կա ն զ ո ր ք ե ր , ն ա խ - կին գ ե ր ի , խ ո ր ա մ ա ն կ ու դ ա ժ ա ն թ ո ւր ք Բ ո ւղ ա յի ա ռ ա ջ ն ո ր դ ո ւթ յա մ բ ։
Բ ուղա ն սրի մ ա տ ն ե ց և գ ե ր ե ց ու ա վ ե ր ե ց ոչ մ ի ա յն Հ ա յա ս տ ա
ն ը , ա յլև Ա ղվա նքն ու Վ ր ա ս տ ա նը ։Հ ա յկ ա կ ա ն ն ա խ ա ր ա ր ն ե ր ը և ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն ղ եկ ա վ ա ր ները
խ ա ր դ ա խ ո ւթ յա մ բ բ ռ ն վ ե ց ի ն ու բա ն տ ա ր կ վ ե ց ի ն և ա պ ա ո ւղ ա ր կ վ ե
ց ի ն Ս ա մ ա րա ւ Բ ո ւղ ա յի ա ր շա վ ա ն ք ի ց հ ե տ ո , նա խ ա ր ա ր ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը , որ ե ն թ ա ր կ վ ե լ էր ս ո ս կ ա լի ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յա ն , թ վ ո ւմ էր թ ե
ա յլև ս ա ն կա ր ո ղ կ լի ն ի ուշքի գա լ և վ ե ր ա կ ե ն դ ա ն ա ն ա լ։ Ս ա կա յն
շ ո ւտ ո վ , ի ն չպ ե ս և 7 7 4 — 7 7 5 թ վ ե ր ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յո ւ ն ի ց հ ե տ ո , նա
ոչ մ ի ա յն վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե ց ի ր նա խ կ ին հ զ ո ր ո ւթ յո ւն ը , ա յլև հա ս ա վ իր
տ ն տ ե ս ա կ ա ն , ք ա ղ ա քա կ ա ն և կ ո ւլտ ուրա կա ն կ յա ն ք ի բ ո ւռ ն ու ա ն օ
րինա կ ծ ա ղ կ մ ա ն ը ։Տ ֊ր դ դա րի երկ ր ո րդ կ ի ս ո ւմ ս կ ս վ ե ց ի ն բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր
ների հ ա ղ թ ա կ ա ն ա ր շա վ ա ն քնե ր ը դ ե պ ի հ ա ր ա վ -ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս
տ ա նին կ ի ց ս ա հ մ ա ն ա յի ն շր ջա ն ն ե ր ը , և խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ը , որ ա ն
ը նդ հ ա տ պ ա ր տ ո ւթ յո ւն էր կ ր ո ւմ , հ ե տ զ հ ե տ ե թ ո ւլա ն ո ւմ և գ ն ո ւմ էր դեպ ի ա ն կ ո ւմ ։
8 6 7 թ վ ի ն Բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն գա հը բ ա ր ձ ր ա ց ա վ ա զ գ ո վ հ ա յ, Մ ա
կեդ ոնի տ յի ց ե կ ա ծ , Բ ա րսեղ 1 - ը ( 8 6 7 — 8 8 6 ) , որը կ ո ր ծա ն ի չ հ ա ր
վ ա ծ ն ե ր ո վ ո չն չա ց ր ե ց ա ր և ե լյա ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ի ա ր ա բա կա ն պ ա շտ
պ ա նո ղա կ ա ն ա մ ր ա ց ր ա ծ դ ի ր ք ե ր ը և կ ա ր ո ղ ա ց ա վ մ տ ն ե լ Մ ի ջ ս ՚ռ ե տ ք ։
Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ա յդ հա ղթ ա կա ն հա ր ձա կմ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ֆ ե ո դ ա լա -
կ ա ն -ն ա խ ա ր ա բա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի կ ո ղ մ ն ո ր ո շո ւմ ը դեպ ի կ ռ վ ո ղ պ ե
տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ս տ ա ն ո ւմ էր չա փ ա զ ա ն ց կ ա րևոր ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն :
Բ ա րսեղ 1 - ի հ ա ղ թ ո ւթ յո ւն ը կ լի ն ե ր լի ա կ ա տ ա ր , ե թ ե հ ա յե ր ը հ ա ր
ձ ա կ վ ե ի ն ա ր ա բն ե ր ի աջ թ և ի վրա և օ գ ն ե ի ն կ ա յս ե ր ը մ տ ն ե լ խ ա լի
ֆ ա յո ւթ յա ն կ ե ն տ ր ո ն ա կ ա ն շր ջա ն ն ե ր ը ։
Ո ւստ ի և զ ա ր մ ա ն ա լի չ է , որ ա ր ա բն ե ր ը ս տ ի պ վ ա ծ էին փ ո խ ե լ
ի ր ե ն ց ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ և ճ ա ն ա
չե ց ի ն նրա ն ի բ ր և ի ն ք ն ո ւր ո ւյն վ ա ս ս ա լա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ։ Դ ե ռ
ևս 8 6 2 թ վ ի ն Ա շոտ Բ ա գ ր ա տ ո ւն ի ն , որ հ ե տ ա գ ա յո ւմ կ ո չվ ե ց Մ ե ծ , ա լ-
63
Մ ուստ ա ին խ ա լի ֆ ա յի ( 8 6 2 — 8 6 6 ) կ ո ղ մ ի ց նշա նա կվ ել էր Հ ա յա ս տ ա նի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ «ի շխ ա ն ա ց իշխանյ> տ ի տ ղ ո ս ո վ ։ Հ ա վ ա տ ա ր ի մ
մ ն ա լո վ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ը և չե զ ո ք Բ ա րսեղ 1 -ի ն ի հա ղթ ա կա ն կ ռ ի վ
ների ժ ա մ ա ն ա կ , Ա շոտ ը քս ա ն և հ ի ն գ տ ա րի մ ն ա ց а ի շխ ա ն ա ց ի շ խ ա ն » ( 8 6 2 — 8 8 7 ) ։ Նրա ժ ա մ ա ն ա կ ը Հ ա յա ս տ ա ն ը զ ո ր ե ղ ա ցա վ թ ե
■քա ղա քա կա նա պ ես և թ ե տ ն տ ե ս ա պ ե ս ։ Ք ա ռ ո ր դ դա ր կ ռ վ ե լո ւց հե տ ո , Տ 8 7 — 8 8 8 թվ_ին Մ ո ւթ ա մ իդ խ ա լի ֆ ա յի ց ( 8 7 0 — 8 9 2 ) ն ա ս տ ա ցա վ
թ ա գ և թ ա գ ա վ ո ր ի տ ի տ ղ ո ս ։Խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա յդ ա րտ ա քուստ բ ա ր յա ց ա կ ա մ ք ա ղ ա ք ա կ ա
ն ո ւթ յո ւն ը ե ղ ե լ էր , ի հ ա ր կ ե , ս տ ի պ ո ղ ա բա ր ։ Հա յա ստ ա նի ■ վերա մ իա -
վ ո ր ո ւմ ը , ի բ ր և զ ո ր ե ղ թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն , ց ա ն կ ա լի շէր ոչ խ ա լի ֆ ա յո ւ թ յա ն ը , ոչ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ն և ոչ հա րևա ն ա մ ի ր ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ։
Շ ուտ ո վ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ը և հա րևա ն ա մ ի ր ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը ս կս եցին
ի ր ե ն ք խ ր ա խ ո ւս ե լ և ն ո ւյն ի ս կ գ ր գ ռ ե լ խ ռ ո վ ա ր ա ր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի ն ,
ա ռա ջ բ ե ր ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Ո ւստի հ ա ս կ ա
նա լի է , որ Բ ա գր ա տ ո ւն ի ներ ի թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն տ իտ ղոսը մ ն ա ց մ ի ա յԼ
'<բրև տ ի տ ղ ո ս , ա ռ ա ն ց բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա ն ։ 1 0 - ր դ գ ա ր ո ւմ Հ ա յա ս
տ ա նի և Ա նդ ր կ ո վկ ա ս ի բ ո լո ր մ ե ծ ֆ ե ո դ ա լն ե ր ը դ ա ռա ն նո ւյն պ ե ս
«թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր » և ունեի ն ն ո ւյն պ ի ս ի թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն թ ա գ և հ ա ն դ ե ր ձ ա ն ք , .ինչպ ես և Ա շոտ 1 - ի հ ա շո րդ ը ։
•Աշոտ 1 ֊ի մ ա հ ի ց հետ ո գ ա հ բա ր ձ ր ա ց ա վ նրա որդի Ս մբա տ 1 ֊ը ( 8 9 1 — 9 1 4 ) , ո ր ը , դա շն կ ն ք ե լո վ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հ ե տ , ո ւզե ց
մ ի ա ց ն ե լ ի ր ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ հ ա յկ ա կ ա ն ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն երր
և ս տ ե ղ ծ ե լ մ ի ա ց յա լ ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն պ ե տ ո ւթ յո ւն , Ս ա կա յն Ս մբա տ ի ա յդ փ որձը հ ա ջո ղ ո ւթ յո ւն չո ւն ե ց ա վ ։ Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ո շո ր ֆ ե ո դ ա լ
ները օ գ ն ո ւթ յո ւն գտ ա ն հա րևա ն ա մ ի ր ա ն ե ր ի մ ո տ , ո չ պ ա կա ս զ ո ր ե ղ , ք ա ն Բա գրա տ ունիւներըւ Շ ա տ ուժեղ դ ի մ ա դ ր ո ւթ յո ւն ց ո ւ յց տ վին
Բ ա գրա տ ունիների զ ո ր ե ղ ա ց մ ա ն ը Ա դրբեջա նի ա մ ի ր ա ն ե ր ը ’ Ա ֆ - չի ն ը և Յ ա ւս ոլֆ ը ։
1 0 - ր դ դա րի սկզբա ւմ Յ ո ւս ո լֆ ա մ ի ր ա ն , ո ր ի ր կ ո ղ մ ն էր գրավեք Մ ուկտ ա ֆ ի խ ա լի ֆ ա յի ն և Գ ա գիկ Ա ր ծր ո լն ո լն , Բ ա գրա տ ուն յա ց Հ ա
յա ս տ ա ն ը մ ա տ ն ե ց ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յա ն և Ս մբա տ 1 -ի ն թ ա գ ա վ ո ր ը ե ն
թ ա ր կ վ ե ց տ ա ն ջա ն քներ ի ու խ ա չվ ե ց ( 9 1 4 թ վ փ ն )։
Ս մբ ատ 1 -ի հետ կ ա տ ա ր ա ծ Յաւսմէլֆի ա յդ դ ա ժա ն դ ա տ ա ս տ ա նի ց ու ա յն ո ւհ ե տ և տ ե ղ ի ո ւն ե ց ա ծ խ ա ռ ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ա պ ս տ ա մ
բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց .և երկրի ա ն խ ն ա ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց հ ե տ ո , Հ ա
յա ս տ ա ն ո ւմ 1 0 - ր դ դա րի ե ր կ ր ո րդ ք ա ռ ո ր դ ի ց ս կ ս ա ծ , ա վելի քա ն
1 0 0 տ ա րի ե ղ ե լ է Հ ա մ ե մ ա տ ա բ ա ր խ ա ղ ա ղ ։
Չ ո ւն ե ն ա լո վ ա կ տ ի վ մ ա ս ն ա կ ց ո ւթ յո ւն Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի և ա ր ա բ -
64
ն ե ր ի կ ռ ի վ ն ե ր ի ն և մ ն ա լո վ ի բ ր և խ ա լի ֆ ա չո ւթ չա ն վ ա ս ս ա լ, Բ ա գ ր ա
տ ունի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը բա ր ե կ ա մ ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր էին պ ա
հ ում մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ և ' Բ յ՛ո ւզա ն դ ի ա յի , և՛ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն հ ե տ ։ Նրա նց տ իրա պ ետ ՛ությա ն տ ա կ եղած՛ մ ա ր գ ե ր ո ւմ խ ա ղ ա ղ ո ւթ յո ւն ը և
հ ա ն գ ս տ ո ւթ յո ւն ը շէր իւա խ տ վե/ ոշ մ ե կ ի և ոչ մ յո ւս հ կ ո ղ մ ի ց ։Բ ա գր ա տ ո ւնի ների թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ա ն կա խ զ ա ր գ ա ց մ ա ն ա յղ
ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ը , որը շա ր ո ւն ա կ վ ե ց մ ի ն չև Սելջուկ թ ո ւր ք ե ր ի կ ո ղ մ ի ց Հ ա յա ս տ ա ն ի գ ր ա վ ո ւմ ը , հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ է երկրի տ ն տ ե ս ա կ ա ն և
կ ուլտ ո ւր ա կա ն զ ա ր գ ա ցմ ա ն վ ե ր ե լք ի ու ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ի
ծա ղ կ մ ա ն շրջա ն ։Տ վ յա լ ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի ծա ղ կ ո ւմ ը ե ր և ո ւմ է
նա խ ն ր ա ն ի ց , որ ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց ա ր ա բա կա ն հեղ ի նա կ նե ր ը Հ ա յա ս
տ ա նը հ ա մ ա ր ո ւմ էին խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա մ ե ն ի ց հա րուստ ե ր կ ր ն և - ր ի ց մ ե կ ը ։
Р ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա ր ս տ ո ւթ յա ն և ը նդ հ ա նո ւր տ ըն-
տ ես ա կ ա ն վ ե ր ե լք ի մ ա ս ի ն կա ն մ ա ն ր ա մ ա ս ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր նա և
հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ <
Հ-յյյա ս տ ա ն ի նոր կուլտ ո ւր -տ ն տ ե ս ա կա ն վ ե ր ե լք ի գ լխ ա վ ո ր հ ի մ
ք ը եղել է , ա նշուշտ , մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ո ւր ը , որը ս կ ս ե լ է ր ա յն տ Լ ո
նո ր ի ց զ ա ր գ ա ն ա լ, ս կ ս ա ծ 9 ֊ր դ դ ա ր ի ց ։
7 -ր դ — 8 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ա ր ա բա կ ա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ռ ա զ մ ա
կա ն ու ք ա ղ ա քա կ ա ն զո րեղ շ ր ջա ն ո ւմ և Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հետ տ եղի
ւււնեցող կ ա տ ա ղ ի կ ռ ի վ ն ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ը եղ ե լ է , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ռ ա զ մ ա կ ա ն ա ռա ջա պ ա հը և մ ի ջ ա զ գ ա յի ն
ա ռևտ ուրը ա յն տ ե ղ բ ո լո ր ո վ ի ն դ ա դ ա ր ե լ է ր ։
Տ ն տ ե ս ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր ն պ ա ս տ ա վ ո ր պ ա յմ ա ն ն ե ր ն ո
ր ի ց ս տ ե ղ ծ վ ե ց ի ն 9 - ր դ դ ա ր ո ւմ ։Շ ն ո ր հ ի վ հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն գ լխ ա վ ո ր ճ ա նա պ ա ր հ ն ե ր ի ց մե՛կի
վրա իր ո ւն ե ց ա ծ բ ո ւֆ ե ր ա յի ն դ ր ո ւթ յա ն , Բա գրա տ ուն յա ց Հ ա յ ա ս ֊
տ ա ն ը , որ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հետ կ ա պ վ ա ծ էր բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յա ն պ ա յ
մ ա ն ա գ ր ո վ , և խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն հետ վ ա ս ա լա կ ա ն կ ա պ ե ր ո վ , ոչ
մ ի ա յն նո ր ի ց ձ ե ռ ք բ ե ր ե ց ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն տ ր ա ն զ ի տ ա յի ն ա ռևտ րի
հ ա մ ա ր , ա յլև ի ն ք ը դ ա ռա վ չե զ ո ք երկ ի ր մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա շ խ ո ւյժ ա ռ
ևտ րի հ ա մ ա ր ։
Կ յա նքի ա պ ա հ ո վ ո ւթ յո ւն ը և խ ա ղ ա ղ ո ւթ յո ւն ը հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ էին
ի բ ր և ն պ ա ս տ ա վ որ ն ա խ ա պ ա յմ ա ն ն ե ր երկրի տ նտ ե ս ա կ ա ն վ ե ր ա կ ե ն
դ ա ն ա ց մ ա ն և ա ռ ա ջա դ ի մ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր ։
Ս ա կա յն ն ր ա տ ն տ ե ս ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ա ճը և ք ա ղ ա ք ա յի ն
կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ի ծա ղկոեմը բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ ե ն , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ն ր ա ն ո վ ,
5 Հ- ՄանաՏգյան
С5
որ Հ ա ւա ստ ա ն ը ա յդ ժա մ ա նա կա շր ջա ն ո ւմ դա ռե լ էր Մ երձ ա վ որ
Ա ր և ելքո ւմ միա կ տ ր ա ն զի տ ա յի ն ճա նա պ ա րհը և ՛միակ չե զ ո ք ե ր կ ի ր ը , որոնք հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն էին տ ա լիս օժ ա ն դ ա կ ե լո ւ մ ի ջա զ գ ա յի նհ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ։
Ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ վ ա նոր հ ի մ ն վ ա ծ ք ա ղ ա քն ե ր ի Ա նիի, Կարսի և
Ա րծնի հ ա ր ս տ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն , որոնք դ ա ռե լ էին խ ո շո ր ա ռևտ րա կա ն կ ե նտ ր ո ն նե ր , հետ ա քր ք ի ր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր է հա ղ որ դ ո ւմ 1 1 - ր ռ դ ա րի հ ա յ պ ա տ մ ի չ Ա րիստ ա կես Լա и տ ի վ ե ր տ ց ի ն ։
Անի ք ա ղ ա ք ը , որը 1 0 - ր դ դա րի երկրորդ կ ե ս ի ց դ ա ռել էր Բ ա գ ֊
ր ա տ ո ւնի ներ ի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը , նա ա ն վա ն ո ւմ է Сտ ի եզեր ա հ ռչա կդ
ք ա ղ ա ք ։Ա րծն ք ա ղ ա քի մ ա ս ի ն , որը գ տ ն վ ո ւմ էր Թ ե ո դո ս ո ւպ ոլի ս ից ոչ
հ եռու, հա ղ որ դ ո ւմ է , որ նրա ‘ւա ր ստ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը բ ե ր ո ւմ էին Ծով ո վ և ց ա մ ա ք ո վ » ։ Ն մա նա պ ես Կարսի բն ա կ ի չն ե ր ի ունև ո ր ո ւթ յո ւն ը
ն կ ա ր ա գ ր ե լի ս , նորի ց ը ն դ գ ծ ո ւմ ,է, որ նրա հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն նե րը կուտ ա կ վա ծ են ե ղ ե լ « ծ ո վ ի ց ու ց ա մ ա ք ի ց » ։
ԱՏԴ ք ա ղ ա ք ն երի վ ր ա յո վ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի հիմ նա կ ա ն ս :ր ա ն զ ի տ ա յի ն ճա նա պ ա րհը գ ն ո ւմ էր դեպ ի Տ ր ա պ ի զ ո ն , որն ա յդ
ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ եղ ե լ է Սև ծո վ ի ա ր և ե լյա ն մ ա ս ի գլխ ա վ ո ր
ա ռև տ րա կա ն կ ե նտ ր ոն ը և որը մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի մեջ խ ա ղ ո ւմ էր
բա ց ա ռ ի կ դ ե ր ։
Մ եզ հ ա ս ա ծ պ ա տ մ ա կ ա ն հուշա ր ձա նները հա ս տ ա տ ում ե ն , որ
Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա քն ե ր ի հ ա ր ս տ ա ցմ ա ն ԳԼխավոր
ա ղ բյո ւր ը եղ ե լ \է .մ ի ջա զգ ա յի ն տ ր ա ն զի տ ա յի ն ա ռ և տ ո ւր ը ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ն տ ես ա կ ա ն վ ե ր ա կ ե ն դ ա ն ա ց մ ա ն հ ե տ և ա ն ք ո վ ,
ս տ ե ղ ծվ ե լ էի ն ն պ ա ս տ ա վ ո ր պ ա յմ ա ն ն ե ր ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կ ուլտ ուրա յի
ծա ղ կ մ ա ն և մ ե ծ շի ն ա ր ա ր ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս Բ ա գրա -
տ ո ւձ յա ց մ ա յր ա ք ա ղ ա ք Ա ն ի ո ւմ ։ Հ ա յա ս տ ա ն ի , գ ե ր ա զա ն ցո ր ե ն ա յն
ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , որոնք գ տ ն վ ո ւմ ւէին տ ր ա ն զ ի տ ա յի ն գլխ ա վ ո ր ճ ա ն ա
պ ա րհի մ ո տ , հ ա ր ս տ ա ն ո ւմ է ի ն , շի ն վ ո ւմ էին և լա յն ա ն ո ւմ ։ Թ ա գա
վ որ ները և բ ո լո ր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ը մ ր ց ո ւմ էին ի ր ա ր հետ ի ր ե ն ց շինա օ • տ ա ճ ա ր ների , պ ա լա տ ներ ի և ա յլ կ ա ռ ո ւց ո ւմ ն ե ր ի շ ք ե ղ ո ւթ յա մ բ ։ Հ ա յ
կա կա ն ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն պ ա հ պ ա ն վ ա ծ հուշա ր ձա նները վ կ ա
յո ւ մ են շի նա ր ա րա կա ն տ ե խ ն ի կ ա յի զ ա ր գ ա ցմ ա ն բա ր ձ ր ա ս տ ի ճ ա նի և հ ա յ դ ե ղ ա ր վ ե ս տ ա գ ե տ ֊ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ն ե ր ի բ ա ց ա ռ ի կ ս տ ե ղ
ծա գ ո ր ծ ա կ ա ն ը ն դ ո ւն ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա ս ի ն ։
Հ ի ն հ ա յկ ա կ ա ն ա ր վե ս տ ի և ճա ր տ ա ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն զա ր գ ա ցմ ա ն
շրջա ն էր հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ 7 ֊ր դ դ ա ր ը , որը հ ա մ ա ր վ ո ւմ է հա յկա կսւն
՝\սւրտ ա ր ա պ ետ ութ յա ն ո ս կ ե դ ա ր ը ։ Հ ե ն ց ա յդ ժ ա մա նա կա շր ջա նումս
66
ք կ ա ռ ո ւց վ ա ծ էք մ ի ա ծն ի մ ոտ բ ա զ մ ա հ ա ո կ , կ լոր Զ վ ա ր թ ն ո ց տ ա ճա - ր ը , որը Հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ է ա նտ իկ տ իպ ի Հ ո յա կ ա պ կ ա ռ ո ւց ո ւմ ն ե ր ի
վ ե ր ա ծն ո ւն դ ը ։ Ա չդ վեհ կ ա ռ ո ւց վ ա ծ ք ի պ ա հ պ ա ն վ ա ծ փ լա տ ա կ ները լ յպ շ ե ց ն ո ւմ են ի ր ե ն ց Հո չա կ ա պ ս չո ւն ե ր ի , խ ռ չա կ ն ե ր ի և զ ա ր ղ ա քա ն -
нա կների ն ո ւր բ գ ն ղ ե ց կ ո լթ չա մ բ և վ կ ա յո ւմ են նրա կ ա ռ ո ւցո ղ նե ր ի
մ ե ծ ս տ ե ղ ծա գ ո ր ծա կ ա ն տ ա ղ ա ն դի մ ա ս ի ն ։ Բ ա դր ա տ ո ւն չա ց դ ա ր ա
շր ջա ն ո ւմ , նա խ կ ի ն շրջա ն ում տ եղի ո ւն ե ց ա ծ ք ա յք ա յո ւ մ ի ց ու լճ ա ց ո ւմ ի ց Հ ե տ ո , վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե լ էին մ ի ն լա ր ա բա կա ն ժ ա մ ա ն ա կ ի կ ո ւ լ ֊
ւոուր ա կա ն ա վ ա ն դ ն ե ր ը . 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ Հե տ ղ Հե տ ե ս տ ե ղ ծվ ե լ
էր ճա րտ ա ր ա պ ետ ա կ ա ն նոր ո ճ , որը զ ա ր գ ա ն ա լո վ 1 2 — 1 3 - ր դ դ ա
ր ե ր ո ւմ կ ա զ մ ե ց Հ ա չկ ա կ ա ն ճա րտ ա րա պ ետ ութ չա ն պ ա տ մ ո ւթ չա ն մեջ նոր դ ա րա շրջա ն։
Բ ա գրա տ ո ւնչա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա քա կ ա ն և տ նտ ե ս ա կ ա ն զ ա ր
գ ա ց մ ա ն Հետ զ ո ւգ ը ն թ ա ց տ ե ղի է ո ւն ե ց ե լ նա և գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը ։
Ա յ դ շրջա նի կա րկ ա ռո ւն երկ է Հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ Մ ովսես Խ ո ր ենա - ք/ոլ «Հ ա չա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը }!, որը գ ր վ ա ծ է ե ղ ե լ 9 - ր դ դ ա ր ո ւմ , մ ի ն չև Բ ա գր ա տ ո ւնի ներ ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն Հ ա ս տ ա տ ո ւմ ը ։ Հ ե տ ա գ ա
դ ա ր ե ր ո ւմ Խ որ ենա ցի ն դ ա ռե լ է ա մ ե ն ի ց ժ ող ո վ ր դ ա կ ա ն և հ ե ղ ի ն ա կա վո ր Հա չ պ ա տ մ ա գ ի ր ը և Հ ա մ ա ր վ ե լ է «Հ ա չկ ա կ ա ն պա ւո մ ո ւթ չա ն
հ ա չր ը » ։ Եվ իրավիւ, չն ա չե լո վ ն ր ա տ վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց շ ա
տ երի ա ն վ ա վ ե ր ա կ ա ն ո ւթ չա ն , ն ր ա գ ի ր ք ը Հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ է բ ա ց ա ռ ի կ ա ր ժ ե ք ա վ ո ր պ ա տ մ ա կ ա ն (Ա շխ ա տ ութ յուն , ո ր ո վ հ ե տ և ա չն տ ե ղ , գ ր ա
կա ն ա ղբչուրնւերի Հետ զ ո ւգ ը ն թ ա ց օ գ տ ա գ ո ր ծ վ ա ծ են Հի ն ժ ո ղ ո վ ը ր - դա կա ն վ ե պ ը և ժ ող ո վ ր դ ա կ ա ն բ ա ն ա հ յո ւս ո ւթ յո ւն ը ։ Ա յդ ժ ա մ ա ն ա
կա շրջա նի մյ՛ուս պ ա տ մ ա գի լսւեր Հովհա ն՛նես Գ րա սխ ա ն ա կ ե ր տ ց ի ն , Ք ՚ո վ մ ա Ա ր ծր ո ւն ի ն , Ս տ եփ ա նո ս Տ ա ր ո ն ե ց ի ն և ուրիշները ե ղ ե լ են
հւորենա ցոլ մ ե ծ ա զ դ ե ց ո ւթ չա ն տ ա կ ։ Հ ա տ կ ա պ ե ս ա ր ժ ե ք ա վ ո ր է Մ ո վ - ■յես Կ ա ղ ա ն կ ա տ վ ա ց ո լ «Ա ղ վ ա ն ի ց պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը !), որը Հ ա ն դ ի ս ա
նո ւմ է Ի բ ր և ա ղ բ չո ւր ներկա Ա դր բեջա նի Հ ի ն պա տ մ ո ւթ չա ն ։Տ վ յա լ ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ մ ե ծ զ ա ր գ ա ց ո ւմ ս տ ա ց ա վ , բ ա ց ի
պ ա տ մ ա կ ա ն ու ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ի ց , ն ա և գի տ ա կ ա ն
գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը ' ա շխ ա ր հ ա գ ր ա կ ա ն , փ իլի ս ՛ո փ ա յա կ ա ն , ք ե ր ա կ ա
նա կ ա ն , հռ ե տ ո րա կա ն և մ ե կ ն ա բ ա ն ա կ ա ն ։ Խ ոշոր գ ի տ ա կ ա ն պ ա տ
ր ա ս տ ո ւթ յո ւն ո ւն ե ցո ղ Հ ե լլե ն ի ս տ է եղ ե լ Գ րիգոր Մ ա գի ստ րո ս Պ ա հ-
լա վ ո ւն ի ն ( 1 1 — դ . ) , որը թ ա ր գ մ ա ն ե լ է հ ա յե ր ե ն լե զ վ ո վ Պ ղ ա տ ոն ի
մի ք ա ն ի ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և Ե վ կ լի գե ս ի «Ե ր կ ր ա լա փ ո ւթ չո ւն ս -ը :
Ա յդ դա րա շրջա նի բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , Բ ր յո ւ-
ւ.ովի կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա ր դեն պ ա ր ո ւնա կ ո ւմ է ր հ ե տ ա գ ա ուշ ժ ա մ ա ն ա կ
67
ների փ ա ր թ ա մ ծա ղ կ մ ա ն ս ա ղ մ ե ր ը , իււկ որոշ դ ե պ քեր ո ւմ եղել է
նո ւյն իս կ չգ ե ր ա զ ա ն ց վ ա ծ :Ա յդ ժա մ ա նա կա շր ջա նի խ ո շո ր ա գ ո ւյն բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ , որն ո ւն ե
ց ե լ է հա րուստ ե ր և ա կ ա յո ւթ յո ւն և ն ո ւր բ ո ճ , եղել է Գ րիգոր Ն ա րե
կա ցին ( 9 5 1 — 1 0 0 3 ) , որը ս տ ե ղ ծե լ է , ա յս պ ե ս կ ո չվ ա ծ, բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ
ների Ն ա րեկա ցու շ կ ո լա ն ։Ո ւշա գրա վ են ա յն հ ա կ ա ս ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , Որ ա յդ ժա մ ա ն ա կա շը ր -
էա նում ա ռա շ էի ն գա լիս ս ո ցի ա լա կ ա ն և գա ղ ա փ ա րա կա ն ա սպ ա
ր ե զ ո ւմ : Մի կ ո ղ մ ի ց 1 1 - ր դ դ ա ր ո ւմ ո ւժ ե ղ զ ա ր գ ա ց ո ւմ ս տ ա ց ա վ ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն ս խ ո լա ս տ ի կա կա ն դ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը ' մ իս տ ի կ ա կ ա ն բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա մ բ , որը նա խ ա գ ո ւշա կ ո ւմ էր ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն հա ս ա րա
կա րգի մ ոտ ա կա ա ն կ ո ւմ ը , մ յո ւս կ ո ղ մ ի ց , ծն ո ւնդ էր ա ռ ն ո ւմ ժ ո ղ ո -
վըրդա կա ն ա շխ ա րհիկ գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , որտ եղ մ ա ր մ ն ա ց ո ւմ էին ս տ ա նո ւմ ա շխ ա տ ա վո ր մ ա ս ս ա ն ե ր ի իղ ձերը և ձ գ տ ո ւմ ն ե ր ը ։
Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ք ա ղ ա քն ե ր ի կ ո ւլ
տ ուրա կա ն դ ե մ ք ը ո ր ո շվ ա ծ ւէ զգա լի մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւթ յա մ բ Ն .Մ ա ռ ի
ս ի ս տ ե մ ա տ իկ պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ո վ , որոնք կա տ ա ր վել են 1 9 - ր դ դա րի վ ե ր ֊
չո ւմ և 2 0 - ր դ դա րի ս կ ղ բ ն ե ր ո լմ Ա նի ք ա ղ ա ք ի տ ե ղ ա մ ա ս ո ւմ ։ Ա նիում
գ տ ն վ ա ծ ի ր ե ր ը ա ռա տ ն յո ւթ են տ վ ե լ վ ե ր ա կ ա ն գ ն ե լո ւ ա յդ խ ոշո ր
ա ռևտ րա կա ն ք ա ղ ա ք ի կ ուլտ ուրա կա ն կ ե ն ց ա ղ ը , իր զ ա ր գ ա ց ա ծ ա ր հ ե ս տ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն ֊ ա ր դ յո ւն ա բե ր ա կ ա ն կ յա ն ք ո վ , ի ջև ա ն ն ե ր ո վ , կ ա
մ ո ւր ջն ե ր ո վ , բ ա ղ ա ն ի ս ն ե ր ո վ , ջր մ ո ւղ ն ե ր ո վ և ուրիշ գ ե ղ ե ց ի կ շ ե ն ք ե
ր ով և ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն ու ա շխ ա րհիկ բ ն ո ւ յթ ո ւն ե ց ո ղ կ ա ռ ո ւց ո ւմ ն ե ր ո վ :
Ա ր հես տ ա գոր ծա կ ա ն և գեղա ր վ ե ս տ ա կ ա ն -ա րհեստ ա գո րծա կ ա ն ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն ա ր տ ա դ ր ա ն ք ը , որ գ տ ն վ ե լ է պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի ժ ա մ ա
նա կ ց ա յտ ո ւն կ ե ր պ ո վ ց ո ւ յց է տ ա լի ս , որ Անի ք ա ղ ա քի և Բ ա գր ա - տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի մ յո ւս ք ա ղ ա ք ն ե ր ի կ ուլտ ուրա կա ն կ յա ն ք ը
գ տ ն վ ե լ է զ ա ր գ ա ց մ ա ն ա վ ե լի բա ր ձր ա ստ իճա նի վ ր ա , ք ա ն Ա ր և մ ը տ ֊ յա ն Ե վրո պ ա յի մ ի ջն ա դ ա ր յա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ ։ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա
յա ս տ ա ն ի տ ն տ ե ս ա կ ա ն կ յա ն ք ի և Հ ա յա ս տ ա ն ի ց ա րտ ա հա նվող ի ր ե ր ի մ ա ս ի ն , մ ի ք ա ն ի պ ա տ ա հ ա կ ա ն, ս ա կ ա յն շա տ ուշա գր ա վ տ ե ղ ե
կ ո ւթ յո ւն ն ե ր կ ա ր ե լի է գ տ ն ե լ ա ր ա բա կա ն ա շխ ա ր հ ա գիր ն ե րի և
պ ա տ մ ա գ ի ր ն ե ր ի ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։
Տ ա բ ա ր ի ի պ ա տ մ ա կ ա ն ա շխ ա տ ՛ութ յա ն մեջ կա տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ,
որ Հ ա յա ս տ ա ն ը իր հ ա ցը ա ր տ ա հա նո ւմ էր և ո ւղ ա ր կո ւմ Բա զ դ ա գ :
Ա յգ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը չա փ ա զ ա ն ց կա րևոր է , և ց ո ւ յց է տ ա լի ս , որ Հ ա
յա ս տ ա ն ի ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն եր կ ր ա գո ր ծա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յո ւն ը մ տ ե լ է մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ րա կա ն շր ջա ն ա ռ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։
Ի բր և ա ր տ ա հ ա ն ո ւթ յա ն կ ա րևոր ա պ ր ա ն ք, ա ր ա բա կա ն հ ե ղ ի
68
նա կներ ի մ ո տ հա տ կա պ ես հա ճա խ հ ի շվ ո ւմ են Վ ա նա և Սևանա լճ ե ր ի և Ա րա րս ՚ ու Կուր գ ե տ ե ր ի ձ կ ն ե ր ը ։ Մ իքին դ ա րերում չո ր ա ց
ր ա ծ և աղը դ ր ա ծ ձուկը ե ղ ե լ է լա յն ս պ ա ռմ ա ն ն յո ւթ ո չ մ ի ա յն Ա ր և մ տ յա ն Ե վյոէպ ա յում , ա յ/և 1Լրևե լք ո ւմ ։
Շ ա տ հ ե տ ա քր ք ի ր են ա ր ա բա կա ն ա ղ բյո ւր ն երի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն
ները Հ ա յա ս տ ա ն ի ց շի նա ր ա ր ա կա ն փ ա յտ ի ա ր տ ա հ ա նո ւթ յա ն մ ա լ՛ի ն ։ Կա րելի Է ե ն թ ա դ ր ե լ, որ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց շր շա ն ո լմ Հ ա յա ս տ ա
նի ա ն տ ա ռ ն ե ր ի տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն ը ո ւն ե ց ե լ Է զ գ ա լի չա փ ե ր ։ Ա րա բա
կա ն և հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը հի շո ւմ են ն ո ւյն պ ե ս լե ռ ն ա յի ն ա ր
դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն մ ի շա րք ա ր տ ա դր ա ն քնե ր ի մ ա ս ի ն , որո ն ք ա ր ՜
դ յո ւն ա հ ա ն վ ո ւմ Էին Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ' ա ր ծա թ , պ ղ ի նձ , բ ո ր ա կ , ա ղ, մ կ ն դ ե ղ , ձ յո ւթ , ս ն դ ի կ , պ ղ նձա րջա սպ և ա ր ճի ճ ։
Ք ա ղ ա ք ա յի ն ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն և ա ր հ ե ս տ ն ե ր ի 1 կ ա վ ա գ ո ր
ծ ո ւթ յա ն , դ ա ր բն ո ց ա յ ի ն , զ ի ն ա գ ո ր ծ ա կ ա ն , ո ս կ ե ր չա կ ա ն , մ ա ն ա ծ ա
գ ո ր ծ ա կ ա ն և ա յլո ց զ ա ր գ ա ց մ ա ն մ ա սի ն վ կ ա յո ւմ են գ տ ն վ ա ծ ի ր ե -
ՐԸ և գրա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը ։Ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն հ ի շվ ա ծ ճ յո ւղ ե ր ի ց ա մ ե ն ի ց մ ե ծ ն շ ա ն ա
կ ո ւթ յո ւն Է ո ւն ե ց ե լ մ ա ն ա ծ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ը , գ ը լ-
խ ա վ ո ր ա պ ե ս , մ ե տ ա ք ս ի , ո ր ի ց պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր ը ա ր
տ ա հ ա ն վ ե լ են խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա ր և ե լյա ն մ ա ր զ ե ր ը և Բ յո ւզ ա ն դ ի ա ։
Մ ա ն ա ծ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը ն պ ա ս
տ ո ւմ Էին հ ա ն ք ա յի ն և բո ւս ա կ ա ն ն ե ր կ ե ր ը , որոնք մ ե ծ ք ա ն ա կ ո ւ
թ յա մ բ եղ ե լ են Հա յա ս տ ՛ա ն ո ւմ ։Ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ճի և ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն կ ա պ ա կ
ց ո ւ թ յա մ բ հա րց Է ա ռա շ գա լի ս ա յդ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի տ իպ ի և ն ե ր ք ի ն
կ ա ր գ ե ր ի մ ա ս ի ն ։ Ս ա կ ա յն , ա յդ հ ա ր ցի ն դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , չի կա ր ելի
հ ա ն գ ա մ ա ն ո ր ե ն պ ա տ ա ս խ ա ն ե լ, ո ր ո վ հ ե տ և ն ր ա ն ց նե ր ք ի ն Կ յա նքի
մ ա ս ի ն տ վ յա լն ե ր մ ե ն ք հ ա մ ա ր յա չո ւն ե ն ք էՀ ա մ ե ն ա յն դ ե պ ս , կ ա ս կ ա ծի ց դուրս Է, որ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց շ ը ր -
քանի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , որոնք պ ա տ կ ա ն ո ւմ Էին խ ո շոր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի ն և
դ ա ռե լ Էին ն ր ա ն ց ա թ ո ռ ա ն ի ս տ ը , գ տ ն վ ո ւմ Էին ա յգ ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի ի շ
խ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ և ո ւնե ի ն ս ե ն յո ր ա կ ա ն (ի ն ք ն ի շ խ ա ն ա կ ա ն ) ռ ե ժ ի մ ։
Կաո ա վ ա րվ ում Էիէ# ն ր ա ն ք , ի ն չպ ե ս և ն ո ւ յն ռ ե ժ ի մ ը ո ւն ե ց ո ղ Ա րև-
մ ր տ յա ն Ե վրոպ ա կա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , Բ ա գրա տ ունի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի և
ա յլ խ ո շո ր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց ն շա ն ա կ վ ա ծ ա ն ձ ա ն ց մ ի ջ ո ց ո վ ։
Ա յդ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն մ ե ր տ ր ա մ ա դ ր ո ւթ յա ն
տ ա կ ե ղ ա ծ տ վ յա լն ե ր ը ց ո ւ յց են տ ա լի ս , որ ա յդ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , ի ն չ
պ ես և խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա ր և ե լյա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ո ւն ե ց ե լ են ն ե ր ք ի ն
մ ա ս , ա յս պ ե ս կ ո չվ ա ծ , շա հ ր ի ս տ ա ն , որը շրջա պ ա տ վ ա ծ Է եղ ե լ ոա -
60
պ ա տ կո չվո ղ ա ր վա ր ձա նների ց ա մուր պ ա ր իս պ ն ե ր ո վ , իսկ շա հր իս տ ա նի կ ե նտ ր ո նո ւմ եղ ե լ է նրա մ ի ջնա բե ր դ ը կ ա մ ա մ ր ո ցը :
Հ ա մ ա ձ ա յն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի մ ի ք ա ն ի ց ո ւց մ ո ւն ք ն ե ր ի , մա նր և խ ո
շոր ք ա ղ ա քն ե ր ի բ ն ա կ չո ւթ յա ն ղ գա լի մ ա ս ը բ ա ղ կ ա ց ա ծ է եղե լ հո րա գո րծա կ ա ն մ ա ն ր ու խ ո շո ր ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ի ց և ք ա ղ ա ք ա յի ն բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ի ց , որոնք ո ւն ե ց ե լ են ի ր ե ն ց ա յգ ի ն ե ր ը , բ ա ն ջ ա ր ա ֊
նույները և հ ո ղ ա յի ն տ ն տ ե ս ո ւթ յո ւն ը ։ Խ ոշոր ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , որոնք ուն եցել են գոր ծո ն մ ա ս ն ա կ ց ո ւթ յո ւն մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ո լմ , մ ի ա
ժ ա մ ա նա կ եղել են ա ռևտ րա կա ն ու ա ր հես տ ա գո ր ծա կ ա ն բ ն ա կ չո ւ
թ յա ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ։Բա գրա տ ուն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ո շո ր ք ա ղ ա քն ե ր ի բ ն ա կ չո ւթ յա ն
քա նա կի մ ա սի ն (Դ վ ի ն , Ա նի, Ա ր ծն ) ա ղ բյո ւր ն ե ր ը տ ա լիս են ա ն ո ւղ
ղա կի ց ո ւց մ ո ւն ք ն ե ր ։ Օ րինա կ ' հ ա յ պ ա տ մ ի չ Թ ովմա Ա րծրունին հ ա
ղո րդ ում է , որ 8 9 3 թ վ ի ն , երկրա շա ր ժի ժ ա մ ա նա կ կ ոտ որվել է ա վելի քա ն 7 0 .0 0 0 մ ա ր դ ։ Բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն պ ա տ մ ա բա ն Գ. Կ եղրենիոսի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն հ ա մ ա ձ ա յն , 1 0 4 9 թ վ ի ն սելշո լկն եր ը Ա րծն ք ա
ղա քը գ ր ա վ ե լո ւ և ա յր ե լո ւ ժա մ ա ն ա կ ո չն չա ցր ե լ են ա յն տ ե ղ հրով ու
սրով 1 4 0 .0 0 0 մ ա ր գ ։ Պ ա տ մ ի չն երի տ վ յա լն ե ր ո վ ' Ա նի ոլմ եղել է 100 հա զա ր բ ն ա կ ի չ և 1 0 հա զա ր տ ո ւն ։
Մեջ բ ե ր վ ա ծ կ լոր թ վ ե ր ը , ի հ ա ր կ ե , վ ի ճ ե լի ե ն , ս ա կ ա յն թ ո ւ յլ 4-' տ ա լիս ե ն թ ա դ ր ե լո ւ, որ Բա գրա տ ուն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ո շո ր ք ա
ղ ա քներ ի բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը զ գա լի ո ր ե ն գ ե ր ա զ ա ն ցե լ է մ ի ջնա դ ա ր յա ն
Ե վրո պ ա յի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը և կ ա զ մ ե լ է , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , մ ո տ ա վորա պ ես 5 0 - ի ց մ ի ն չև 1 0 0 հ ա զա ր ։
Ո ւշա գրա վ է , որ տ վ յա լ ժ ա մ ա ն ա կ ը , որ ե ղ ե լ է ք ա ղ ա քն ե ր ի Լ
ա ռևտ րի ա ր ա գ զա րգա ց՛մա ն շր շա ն, եղ ե լ է նա և դրա մակ՛ան լա յն շր ջա ն ա ռ ո ւթ յա ն շրջա ն, որը նպ աստ ՛ել է փ ո ղ ա յի ն ֊ տ ն տ եսա կա ն հ ա
ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ։ Հ ա յկ ա կ ա ն ա ր ձա նա գր ա կա ն տ վ յա լն ե ր ի ց կ ա
ր ե լի է տ ե ս ն ե լ, որ բ ն ա մ թ ե ր ա յի ն ռենտա՛ն 1 0 - ՜ 1 1 - ր դ դա րերում փ ո խ վ ե լ էր դ ր ա մ ա կ ա ն ի ։ Բ ա ցի ա յդ , ա ռևտ րի ու ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւ
թ յա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն կ ա պ ա կ ց ո ւթ յա մ բ , ա յդ ժ ա մ ա նա կա շր ջա ն ո ւմ
Рш գրա տ ուն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ նկա տ ՛վում է բ ն ի կ հ ա
յե ր ի ց հա րուստ ա ռ և տ ր ա ֊ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ա կ ա ն դաւ՛ի ա ռ ա ջա ցո ւմ ը և զորեղ ա ցում ը է
Հ ա ս կ ա ն ա լի Է, որ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի զա ր գ ա ցո ւմ ը և ա պ ր ա նքա յի ն ու
դ րա մ ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ա ճը պ ետ ք Է ս տ ե ղ ծե ի ն ա յս տ ե ո ես , ի ն չպ ե ս և Ա ր և մ տ յա ն Ե վ ր ո պ ա յո ւմ , երկրի ս ո ց ւի ա լ ֊տ ն տ ե ս ա կ ան
կ յա ն ք ի որոշ տ ե ղ ա շա ր ժ ։ Եվ ի ր ա վ ի , ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց եր և ո ւմ Է, пг։
ա մ ե ն ո ւր ե ք դ ր ա մ ա յի ն տ նտ եսութ յա ՛ն խ ո ր ա ցմ ա ն ը ն թ ա ց ք ը զ ո լ-
70
գ ա կ ց վ ե լ է նա և Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ հիվա նդ ոտ ե ր և ո ւյթ ն հ ր ո վ , որոնք
ա ռ ա ջա ցել Հ ի ն վա շխ ա ռո ւա կ ա ն կա պ ի տ ա լի զ ո ր ե ղ ա ցմ ա ն և ս տ ո ր ա
դա ս բ ն ա կ չո ւթ յա ն դ ա մա ն շ ա հ ա գ ո ր ծմ ա ն հ ե տ և ա ն ք ո վ :ն . Մ ա ռը իր Ա նիի մ ա սի ն գ ր ա ծ կա պ իտ ա լ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մեք
ց ո ւ յց է տ վ ե լ, որ 1 1 -ր դ դ արի ա ռա ջին կ ի ս ո ւմ ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա նի կ յա ն ք ը ի ր ե ն ի ց ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ էր հ ա կ ա դ ր ո ւյթ ( ա ն տ ի թ ե ղ ա )
ա շխ ա տ ա վ ո ր հ ա յ բ ն ա կ չո ւթ յա ն տ նտ ես ա կ ա ն ճ ն շ վ ա ծ ռ ւթ յա ն և հ ա ֊ ■րըստ ոլթ յունների կ ո ւտ ա կ մ ա նը տ իրող դ ա սա կա ր գե ր ի փ ո ք ր ա ք ա ն ա կ ա ն դ ա մ ն ե ր ի ձ ե ռ ք ե ր ո ւմ ։
Հ ս կ ա յա կ ա ն հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա ս ի ն , որ գ տ ն վ ո ւմ էին թ ե
կուզ մ ի ա յն հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ձ ե ռ ք ո ւմ , հետ ա քր ք ի ր տ ե ղ ե կ ո ւ
թ յո ւն ն ե ր է տ ա լիս Մ ա տ թ եո ս Ո ւռ հ ա յե ց ի պ ա տ մ ի չը ։ն կ ա ր ա գ ր ե լո վ Ա րծն ք ա ղ ա ք ի ա վ ե ր ո ւմ ը , ս ե լջո ւկ յա ն Ի բր ա հ ի մ
և Դ թ լմ ուշ զ ո ր ա վ ա ր ն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց , Մ ա տ թ եո ս Ր ւռ հ ա յե ց ի ն վ կ ա յո ւմ
է, որ (Гք ո ր ե պ ի ս կ ո պ ո ս Գ ա վթ ա կի գա նձա տ ո ւնը գր ա վ ե ց Ի բր ա հ ի մ ը ,
նրա գ ա ն ձ ե ր ը բ ե ռ ն ե ց ի ն 4 0 ուղտ երի վ ր ա . նրա տ ա ն ի ց դուրս էին
գա լի ս ա ր տ երը հ ե ր կ ե լո ւ հա մ ա ր ութ ը հ ա ր յո ւր գ ո ւթ ա ն , յո ւր ա ք ա ն
չ յո ւր ո ւմ վ ե ց դ ո ւ յդ ե ղ ն ե ր » ։ Հ ա կ ա ռ ա կ ա ղ ն վ ա կ ա ն ա թ յս & ւ, վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ն ե ր ի և հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ո ւն և ո ր ո ւթ յա ն ն ոլ հ ա ր ս տ ո ւթ յա ն ը , Ա նիի ա շխ ա տ ա վո ր բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց են տ ա լիս Ա նիի
պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ը , տ ե ղ ա վ ո ր վ ա ծ են եղել խ ղ ճ ո ւկ հ յո ւղ ե ր ո ւմ և քա ր ք ա ր ո տ
դե տ ն ո ւմ փ ո ր վ ա ծ ո ր ջե ր ո ւմ ։Ա շխ ա տ ա վոր բ ն ա կ չո ւթ յա ն տ նտ ես ա կ ա ն ծա ն ր դ ր ո ւթ յա ն մ ա
սին ց ո ւ յց է տ ա լի ս , ի մի ջի ա յլո ց , և ա յն , որ ը ս տ ե ղ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւ
թ յո ւն ն ե ր ի ա յդ մ ա մ ա ն ա կա շրջա ն ո ւմ տ ե ղ ի են ո ւն ե ց ե լ գ յո ւղ ա ց ի ա
կա ն ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ( 1 0 - ր դ դա րի ա ռա ջին ք ա ռ ո ր դ ո ւմ ) ։ Հ ա յ
պ ա տ մ ի չ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Դ ր ա ս խ ա ն ա կ ե ր տ ց ո լ վ կ ա յո ւ թ յա մ բ , որը թ շ ն ա
մ ա բա ր է վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ դեպ ի ա պ ս տ ա մ բ ն ե ր ը , «Ա ւոորին խ ա վ ե ր /7
ո ւղ ում էի ն լի ն ե լ ա վ ե լի ձ ե ռ ն ա հ ա ս , ք ա ն բա ր ձ ր խ ա վ ե ր ը , և ծ ա ռ ա ֊
ներր Ս ող ո մ ո նի ն մ ա ն մ տ ա ծ ո ւմ էի ն նրա մ ա ս ի ն , ո ր պ ե ս զի տ երերը
հ ա գ ն ե ն տ ր ե խ ն ե ր , մ ա ն դա ն ոտ ո վ և , ո ր պ ե ս զի ի ր ե ն ք նս տ ե ն փ ա ռա հեղ ու տ րոփ ող ՛ձիերի վրա - ն րա ն ք հ պ ա ր տ ա ց ա ն , ա ն բ ա ր տ ա վ ա
նս: ց ա ն և բա ր ձ ր ա ց ր ի ն մ ե ծ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն » ։Բ ա ցի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ս ա ս տ կ ա
ց ե լ էր ն ա և թ ո ն ղ ր ա կ ե ց ի ա ղ ա ն դ ա վ ո ր ն ե ր ի կ ր ո ն ա կ ա ն ֊ս ո ց իա լա կ ա ն
շ ա ր ժ ո ւմ ը , որոնք խ ի ս տ ք ն ն ա դ ա տ ո ւթ յա ն էին ե ն թ ա ր կ ո ւմ տ իրող
հ ա վա տ ի դ ա վ ա ն ա ն ք ը և ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ո ւ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւ
ն ը ։ Ա յդ ա ղ ա նդ ի ո ւս մ ո ւն ք ը , որի հե տ և ո ղ ն ե ր ն էին ա շխ ա տ ա վո ր ա ղ
ք ա տ ժ ո ղ ո վ ր դ ի լա յն մ ա ս ս ա ն ե ր ը , պ ա շտ պ ա ն ո ւմ ՚ էր դ ե մ ո կ ր ա տ ա ֊
71
կա ն ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւթ յո ւն ը և ա յդ ժ ա մ ա նա կ վ ա պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ Հա ն
դ ի ս ա ն ո ւմ էր ի բ ր ե բ ո ղ ո ք ո չ մ ի ա յն պ ա շտ ոնա կա ն ե կ ե ղ ե ցո ւ, ա յլև տ իրող դա սա կա ր գերի ճ ն շմ ա ն դ ե մ :
Հ ա յկ ա կ ա ն թ ո ն դ ր ա կ ե ց ի և պ ա վ լի կ յա ն ա ղ ա ն դա վո ր նե րը , որոնք ե ն թ ա ր կ վ ո ւմ էին դ ա ժա ն հ ա լա ծա ն ք ն ե ր ի ։ պ ա րբե ր ա բա ր ա քս ո ր վո ւմ
■ էին Բուլղա րիա և ա յլ եր կ ր նե ր , որտ եղ նր ա նք , ինչպ ե ս ենթ ա դ րո ւմ է Ն. Մ ա ռը, « Եթե չէի ն ձ գ ե լ ս ե ր մ ե ր , որոնց ա ր գա սիքը եղե լ են բ ո ֊
գ ո մ ո լո ւթ յո լն ը և ա լբ ի գ ո յա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , Հ ա մ ե ն ա յն դեպ ս առատ են
բ ե ր ե լ նոր հ ո ւզ ո ւմ նե ր և ի ր ե ն ց ա ր յա ն հ ո ս ա նքո վ բ ե ղ մ ն ա վ ո ր ե լ են հողը ա վ ե լի երջա նիկ եվր ո պ ա կա ն բ ա ր ե ն ո ր ո գ ի չն ե ր ի ( ռ ե ֆ ո ր մ ա
տ ո ր ն ե ր ի ) շա ր ժ մ ա ն հա մա ր Ֆ ։
1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ս ոցի ա լա կ ա ն պ ա յքա ր ի ա կնա ռո ւ ս րումը
բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ է , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , դրա մ ա -տ ն տ ե ս ա կ ա ն հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի խ ո ր ա ց մ ա մ բ , գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ի ց պ ա հա նջվող դրա մ ա կա ն
տ ուրքերի ծա ն ր ո ւթ յա ն ա վ ե լա ց մ ա մ բ և վա շխ ա ռո ւա կա ն կ ա պ ի տ ա լի խ ա ղ ա ց ա ծ դերի ս ա ս տ կ ա ց մ ա մ բ ։
Ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն և ա ռևտ րի ա ճը թ ե և հ ա ն գ ե ց
նո ւմ էր դ ա ս ա կ ա ր գ ա յի ն պ ա յք ա ր ի ս ր մ ա ն ը , ս ա կ ա յն , մ իա ժ ա մ ա ն ա կ
ն պ ա ս տ ում էր նոր ս ո ցի ա լա կ ա ն ու տ նտ ես ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն
ների ա ռ ա ջա ց մ ա ն ը ։ Եվ մ ի ա ն գ ա մ ա յն հնա րա վոր է , որ ա յդ նոր ու
ժերը ժ ա մ ա ն ա կ ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ ա ռա ջ էին բ ե ր ե լո ւ ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն տ ա պ ա լո ւմ ը , եթ ե ա յդ ի ր ա դ ր ո ւթ յա ն զ ա րդ ա ր ո ւմ ը
չխ ա փ ա ն վ ե ր թ ո ւ ր ք ֊մ ո ն ղ ո լա կ ա ն ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ո վ ։
1 1 - ր դ դա րի ա ռա ջին կ ի ս ո ւմ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի մ ե ր ձ ա վ ո ր ֊ ա ր և ե լ
յա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յա ն մեջ տ եղի ո ւն ե ց ա վ սուր շրջա դա րձ» Ք ա
ռ ա ս ո ւն ա մ յա հ ա մ ա ռ կ ռ վ ի ց հետ ո Բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն պ ե տ ո ւթ յո ւն ը
Ա ր և մ ո ւտ քո ւմ գ ր ա վ ե ց Բ ուլղա րա կա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը և փ ոխ ե ց
իր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի և Ա ն դ ր կ ո վկ ա սում ա ռա ջ ե կ ա ծ մ ա նր թ ա գ ա վ ո ր ո լթ յո ւն ն ե րի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ ։
Հ ա ն դ ե ս գ ա լո վ ա կ տ ի վ կ եր պ ո վ Ա ր և ե լք ո ւմ , նա ե ն թ ա ր կ ե ց իր
ի շխ ա ն ո ւթ յա ն ը Վ ա նա լճ ի շուրջը տ ե ղ ա վ ո ր վ ա ծ ա մ ի ր ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը
և հ ե տ զ հ ե տ ե մ տ ց ր ե ց կ ա յս ր ո ւթ յա ն կ ա զ մ ի մ ե ջ ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս
տ ա նը, Վրա ս տ ա ն ի մ ի մ ա ս ը , Վ ա սպ ուրա կա նում Ա րծրուն իների թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ( 1 0 1 6 թ . ) , Ա նիի Բա դրա տ ուն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը
( 1 0 4 5 թ . ) և Վ ա նա նդի մ ա ր զ ո ւմ Կարսի Բ ա գրա տ ունիների թ ա
գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ( 1 0 6 4 թ . ) ։
Հ ի շ վ ա ծ բ ո լո ր ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն եր կ րներ ո ւմ նա ա ն մ ի ջա պ ես ձ ե ռ ք
ա ռ ա վ մ ի ջ ո ց ն ե ր հ ո ղ ա գ ո ր ծա կ ա ն տ իրող դա սի և նրա զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն
ուժի թ ո ւլա ց մ ա ն վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ ։ Մ ի ա ցվ ա ծ մ ա ր զե ր ի ց հ ո զ ա գ ո ր ծա -
72
կան ա զնվա կ ան ու թ յո ւն ը մ ա ս ս ա ն ե ր ո վ հ ե ռ ա ց վ ե ց , գ լխ ա վո րա պ ես
դեպ ի Փ ոքր Ասիսէ և Կ իլիկիա , որ տ եղ նրա նք ս տ ա ցա ն նոր հողեր և
կ ա լվ ա ծ ք ն ե ր ։ Բ ա գրա տ ունի ներ ի և նա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի տ եղա կա ն
ղի նվ որ ա կա ն ուժերը ա ր ձ ա կ վ ե ց ի ն և փ ո խ ա ր ի ն վ ե ց ի ն կ ա յս ե ր ա կ ա ն
եկվոր ղ ո ր ք ե ր ո վ ։ Եվ ա յն ո ւհ ե տ և , ե ր բ տ իրող դա սի ը ն դ դ ի մ ո ւթ յո ւն ը կ ո տ ր վ ա ծ էր , ա մ ե ն ո ւր ե ք մ տ ց ր ե ց Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի կ ա յս ե ր ա կ ա ն վ ա ր
չա կա ն ղ ե կ ա վ ա ր ո ւթ յո ւն ։Ա նիի Բ ա դրա տ ո ւն իների թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը և Անի ք ա ղ ա քը Բ յո ւ-
ղ ա ն դ ա ց ի ն ե ր ը գր ա վե լ էին 1 0 4 5 թ վ ի ն , իսկ ա րդեն ե ր ե ք տ ա րուց հետ ո ս ե լջո ւկ յա ն թ ո ւր ք ե ր ի հ ր ո ս ա կ ա խ մ բե ր ը , որոն ք մ տ ե լ է ի ն Հ ա
յա ս տ ա ն Վ ա սպ ոլրա կա նի կ ո ղ մ ի ց , ա վ ե ր ե ցի ն և ք ա ր ո ւք ա ն դ ա րին
Վ ա նա լճ ի ց հ յո ւս ի ս գ տ ն վ ո ղ մ ա ր զ ե ր ը ։
Հ № Ս Տ [ Ո յԻ Ш Ш Ю Т * ՀնԼՐԿԵՐԸ Т О ^ М И ^ Ш ) ՀՈ^ԱէւՈԻՄ1
ՆՅՈԻԹեՐ ԷՂ ԴԻՏՈՂՈԻԹՅՈԻՆՆեՐ
ՊԱՐՍԿԱՍՍ.5ԱՍՏԱՆԻ ԱՐՔՈՒՆԻ ՀԱՐԿԵՐԸ ՀԱ ԶԿԵՐՏ Н-Ի Յ Ա1ՒԱ.4
Հ ա յո ց մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ն ա գ ո լյն
՜ա ր կ ե ր ը հի շա տ ա կ վ ո ւմ են ա ռա շին ա ն գ ա մ Եղիշեի պ ա տ մ ո ւթ յա ն
մ ե չ և նրա վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը վ ե ր ա բե ր ո ւմ են մ ա ր զպ ա ն ո ւթ յա ն շ ը ր -
օա նին։ Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն նա խ կ ի ն շր շա նների ն կ ա տ մ ա մ բ
•'ա րկեր ի խ ն դ ի ր ը , ի ն չպ ե ս և շի նա կ ա ն դա սի դ ր ո ւթ յո ւն ը , մ ն ո ւմ են
մ ո ւթ ո՛, ա ն ո րո շ, որ ո վ հ ե տ և ա ղ բ յո ւր ն ե ր ն ա յդ մ ա ս ի ն չե ն տ ա [իս ոչ
տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն , ոչ էլ որևէ ա կ նա ր կ ։
հ ո ս ե լո վ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Հ ա զ կ ե ր տ Р -ի ժա մ ա նա կ ( 4 3 9 — 4 5 7 թ . )
տ եղի ո ւն ե ց ա ծ .ա շխ ա րհա գրի մ ա ս ի ն , Եղիշեն հա րկերի ծա ն ր ո ւթ յա ն
մ ա սի ն հա ղ ո րդ ո ւմ է հ ե տ և յա լը . «Ք ա ն զ ի ուստ ի ա րժա ն էր առնուէ հա րիւր դա հեկա նա ւ չա փ , կրկին ա ռ ն ո ւի ն , ն ո յն պ է ս և ե պ ի ս կ ո պ ո -
սա ց և ե ր ի ց ա ն ց դ ն էի ն , ոչ մ ի ա յն շ ի ն ա ց , ա յլ և ա ւե ր ա կ ա ց։ Նա բնաւ,
ո ՜վ իսկ կա րէ պ ա տ մ ե լ վա սն ծա ն րո ւթ ե ա ն մ տ ի ց և ս ա կ ի ց , բ ա ժ ի ց
և հ ա ս ից և հ ա ր կ ա ց լե ր ա ն ց և դա շտ ա ց և մ ա յր ե ա ց ։ Ոչ ըս տ ա րքունի
ա ր ժ ա ն ա լո ր ո լթ ե ա ն ն ա ռ ն ո ւի ն , ա յլ հ ին ա բա ր յա փ շ տ ա կ ե լո վ , մ ի ն չև
ի ն ք ե ա ն ք իսկ մ ե ծ ա պ էս զ ա ր մ ա ն ա յի ն , թ է ուստ ի ա յս ա մ ե ն ա յն գա նձ
ե լա ն է , զ ի ա ր դ շէն կ ա յց է ա շխ ա րհ ն» ( Վ ենետ իկ 1 8 6 4 , էշ 4 0 ) ։ Մի
ուրիշ հ ա տ վ ա ծ ո ւմ Ե ղիշեն դ ա ր ձ յա լ վ կ ա յո ւմ ,է, որ Հ ա զ կ ե ր տ Р -ը Հ ա
յա ս տ ա ն ի ց ա վ ե լի հա րկ է ս տ ա ց ե լ, ք ա ն նրա նա խ ո ր դ ն ե ր ը . « Իսկ
գ մ տ ի ց և ղ ս ա կ ի ց , և որ ա յլ ևս էին հա րկք ա շխ ա ր հ ի ն, բ ա զ մ ա գ ո յն
1 Տե и, а Գիտության և Արվեստի ինստիտուտի տեղեկադիր» 1. Երեան,с 9 2 6 թ ..
ք ա ն ա ռ հա ր բն նորա ե ր թ ա յր յա ր ք ո ւն ի ս , ն ա և ի սուրբ ե կ ե ղ ե ց ւ ո յն , որ էր ա զա տ ի Ք՛րիստ ոս ըստ կա ր գի ն ա խ ն ե ա ց ն մ ե ր ո ց , և դու ը ն դ հա րկա ւ ե ղ ի ր я (Վ ե ն ե տ ի կ 1 8 6 4 , էջ 7 5 ) ։ Դ ենշա պ ոլհի ա շխ ա րհա գրի
П ш р п Л նպ ա տ ա կներ ի մ ա սի ն Եղիշեն հա ղ որ դ ո ւմ է հ ե տ և յա լ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը . «Ե լ յա յս ր ա մ ե ն ա յն ի վ ե ր ա յ ա յլ ևս չա րո ւթ ի ւն խ ո ր ա մ ա ն
կ ե ա ց ՛ Զ մ ի ոմ ն ի հա ւա տ ա րիմ ծ ա ռ ա յի ց ի ւրո ց ի գ ո ր ծ ա ռ ա քէր յե ր - կիրն Հ ա յո ց , որ ո ւմ ա նուն էր Ղ ենշա պ ո լհ . որ ե կ ե ա լ հա սեա լ հ ր ա
մա նա ւ ա ր քո ւն ի , զ ո ղ ջո յն բ ե ր ե ա լ զ մ ե ծ թ ա գ ա ւո ր ի ն , և խ ա ղ ա ղ ա ս էր
կ ե ղ ծա ւո ր ո ւթ ե ա մ բ ա շխ ա րհ ա գիր ա ռ ն ել ա մ ե ն ա յն երկրին Հ ա յո ց ի թ ո ղ ո ւթ ի ւն հա րկա ց և ի թ ե թ և ո ւթ ի լն ծա ն րո ւթ եա ն ա յր ե ւձ ի ո յ; Թ էպ ե սւ
Ւ 1է.երին երեսս կ ե ղ ձ ա ւո ր էր , ա յլ ի ն ե ր ք ո յ խ ո ր հո ւր դք չա ր ա գ ո յն ց ո ւց ա ն է ի ն ։ Ա ռա ջին, զ ա զ ա տ ո ւթ ի ւն ե կ ե ղ ե ց ւո յն ա րկա նէր ի ծ ա ռ ա
յո ւթ ի ւն . եր կ ր ո ր դ , մ ի ա յն ա կ ե ա ց ք ր ի ս տ ո ն ե ա յք ' որ բ ն ա կ ե ա լ էին ի վ ա ն ո ր ա յս , ը ն դ նո վ ի ն ա շխ ա ր հ ա գր ա ւ էա ր կ, ե ր ր ո ր դ , զհա րկ ա շ
խ ա ր հ ի ն ա ռա ւել ծ ա ն ր ա ց ո յց , չո ր ր ո ր դ , բ ա ն ս ա ր կ ո ւթ ե ա մ բ զ ն ա խ ա
ր ա ր ե ա նն էա րկ ը ն դ մ ի մ ե ա ն ս , և յա մ ե ն ա յն տ ա ն ա րա ր խ ռ ո վ ո ւթ ի ւն ։
՛՜՛լ զ ա յս ա մ ե ն ա յն ա ռ ն էր , թ ե ր և ս զ մ ի ա բ ա ն ո ւթ ի ւն ն ք ա կ ե ս ց է , և
■ուխտն ե կ ե ղ ե ց ւո յն ց ր ո ւե ս ց է , և զ մ ի ա յն ա կ ե ա ց ս ն փ ա խ ո ւս ց է և զ շ ի ն՛ականսն վ ա տ ն ե ս ց է . և ա ռ յ ո յ ժ ա ղ ք ա տ ո ւթ ե ա ն ն ' ա կ ա մ ա յ դ ի մ ե ս -
ց ե ն յօ ր է ն ս մոգոլցտ (Վ ե ն ե տ ի կ 1 8 5 2 , էջ 3 8 — 3 9 ) ։Ե ղիշեի այ,ս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , հ ի մ ք կա րող են
ծ ա ռ ա յե լ, նա խ և ա ռա ջ, ը նդհ ա նո ւր մ ի դ ի տ ո ղ ո ւթ յա ն ։
Հ ա յա գ ի տ ա կ ա ն ն ո ր ա գ ո ւյն ե ր կ ե ր ո ւմ ե ն թ ա դ ր վ ե լ է հա ճա խ ,
քնչպեվւ, օր ի ն ա կ , Կ. 4'յուտ երբա կի «Բ յուզա նդ իա ն և. Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն »'
Հե տ ա ք ր քի ր ու կա րևոր ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ , որ Պա ր սկա կա ն Հա յ ա ս ֊
-•ւանը 4 2 9 թ վ ի ց հ ե տ ո , կ ո ր ց ն ե լո վ ի ր ի ն ք ն ա վ ա ր ո ւթ յա ն մ ն ա ց ո ր դ ն ե ր
բ ը , մ ի ա ց վ ե լ է Ս ա ս ա նյա ն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա նի ն , ի բ ր և պ ա րս կա կա ն մ ի
ն ա ՞ա ն գ ։ Պ ա տ մ ա կ ա ն ա յս ա մ փ ո փ ո ւմ ը կա րող է , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր ,
մ ե կ ն վ ե լ ա յն ի մ ա ս տ ո վ , որ ի բ ր թ ե 4 2 9 թ վ ի ց հետ ո Պ ա րսկա կա ն
Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ե տ ա կա ն հա ր կ եր ը ն ո ւ յն ը ե ղ ա ծ պ իտ ի լի ն ե ի ն , ինչ որ և մ յո ւս պ ա ր յւկա կա ն ն ա հ ա ն գ ն ե ր ո ւմ ։ Ա յդ պ ի ս ի կ ա նխ ա կ ա լ մի
հ ե տ և ո ւթ յո ւն , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , թ ո ւ յլա տ ր ե լի չէք
Մ ա տ ե ն ա գր ա կա ն մ ի շա ր ք վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց դ ժ վ ա ր չէ գ ո ւ
շ ա կ ե լ, որ 4 2 9 թ վ ի ց հե տ ո մ ի ն չև Հ ա զ կ ե ր տ Р - ի ն որ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ
թ յո ւն ը Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ե ն ե ր ք ի ն վ ի ճ ա կ ը և թ ե հ ա ր կ ա
յի ն հ ին կա րգեր ը մ ն ա ց ե լ էի ն գ ր ե թ ե ա ն փ ո փ ո խ ։
Ա ր շա կ ո ւն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ա ն կ ո ւմ ի ց հ ե տ ո , ի ն չպ ե ս վ կ ա
յո ւ մ ՛է Ե ղ ի շե ն ' «Ի ն ա խ ա րա րսն Հ ա յո ց ա ն կա նէր թ ա գ ա ւո ր ո ւթ ի ւն ն »
Վ ենետ իկ 1 8 5 2 , էջ 11 ) ։ « Զ ի թ էպ էտ և գա նձն յա ր ք ո լն ի ս Պ ա րսկա ց
ե ր թ ա յր , — ա ս ո ւմ է Ե ղիշեն , — ս ա կ ա յն ա յրո ւձ ի ն Հ ա յո ց բո վ ա ն դ ա կ ի ձեռն ն ա խ ա րա րա ցն ա ռա ջնոր դէր ի պ ա տ ե ր ա զ մ ի յ> (ն ո ւ յն ը , էջ 1 1 ) :
Եվ ի ր ո ք , հ ա յտ ն ի է ա ր դ ե ն , որ հա յկ ա կա ն ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ,
որոնք ի ր ե ն ք էին հ ո ժ ա ր ա կ ա մ ց ա ն կ ա ց ե լ ե ն թ ա ր կ վ ե լ Ս ա սա նյա ն Պ ա րսկա ստ ա նի ա նմ ի ջա կա ն ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն , Ա րշա կուն յա ց վերջին
թ ա գ ա վ ո ր ի գ ա հ ը ն կ ե ց ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո պ ա հպ ա նել էին ա նա ղա րտ ու
ա ն փ ոփ ոխ ի ր ե ն ց տ իրա կա ն և գո ր ծա կ ա լա կ ա ն ի շխ ա ն ո ւթ յա ն գրեթե բ ո լո ր ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ը ։ Մ ա մ ի կ ո ն յա ձ ն ե ր ը մ ն ո ւմ էին դ ա ր ձ յա լ, ի բ ր և Պ ա ր սկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ս պ ա ր ա պ ետ ներ , Վ ա հա ն Ա մա տ ունուն
հ ա ն ձ ն վ ա ծ է ե ղ ե լ հ ա զա ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն գ ո ր ծ ա կ ա լո ւթ յո ւն ը , իսկ դա
տ ա վ ա ր ո ւթ յա ն ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , մ ն ա ց ե լ էր բա րձր հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ձ ե ռ ի ն ։
Ա յս բ ո լո ր ը պ ա րզ ց ո ւց մ ո ձ ւք ն ե ր ե ն , որ Ա ր շա կո ւն յա ց ա ն կ ո ւ
մ ի ց հետ ո Պ ա ր սկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ի ն ք ն ա վ ա ր ներ քի ն կա ղ մ ա կ ե ր ֊ պ ո լթ յա ն մեջ զ գ ա լի փ ո փ ո խ ո ւթ յո ւն ն ե ր չէի ն ե ղ ե լ։
Ն ո ւյն ը , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , պ ետ ք է ենթ ա դ ր ե լ ն ա և Պ ա րսկա կա ն Հա -
ւա ստ ա նի ա ր քունի հա ր կ երի մ ա ս ի ն ։
Եղիշեի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց պ ա րղ ե ր և ո ւմ է , որ հա յ հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն հա ր կ ա յի ն բ ո լո ր նա խ կին ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն
ները մ ն ա ց ե լ էին ա ն փ ոփ ո խ մ ի ն չև Հ ա զ կ ե ր տ Р -ի նոր կա րգա դ ր ու
թ յո ւ ն ը ։ Ա յս վերջին հ ա ն գ ա մ ա ն ք ը կա րող է հ ա վա նա կ ա ն մ ի նշա ն
Հ ա մ ա ր վ ե լ, որ Պ ա ր սկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ա և մ յո ւս ա րքունի հա ր
կերը մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն ս կ զ բն ա կ ա ն տ ա ր ին ե ր ո ւմ փ ո փ ո խ ո ւթ յա ն չէի ն
ե ն թ ա ր կ վ ե լ։ Ե ղիշեի վ ե ր ո հ ի շ յա լ խ ո ս ք ե ր ը ' «Ո ր գա նձն յա ր ք ո ւնի ս
Պ ա րսկա ց ե ր թ ա յր » , ի ն ձ թ վ ո ւմ է ' պ ետ ք է հա ս կա նա լ ա յն մ տ ք ո վ ,
։ ՚ր Ս ա սա նյա ն Պ ա րսկա ստ ա նին տ ր վ ե լո ւ էին ա յն ա րքունի հա րկերն
ու ե կ ա մ ո ւտ ն ե ր ը , ո ր ոն ք գ ո յո ւթ յո ւն ո ւնեին Ա րշա կուն յա ց վերջի ն թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ։
Վ ա րչա կա ն ու հ ա ր կ ա յի ն ուրո ւյն ա յս վ ի ճ ա կ ը , որ Պ ա րսկա կա ն
Հ ա յա ս տ ա ն ն ո ւն ե ց ե լ է , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , Հ ա զ կ ե ր տ Р -ի ց ա ռա ջ, հա ր կ ա
վոր է ա չքի ա ռա ջ ունենա լ ու ա ռ ա նձն ա պ ես ը ն դ գ ծ ե լ, ո ր ով հետ և
Վ ա րդա նա նց շրջա նի ք ա ղ ա քա կ ա ն ա ն ցք ե ր ը ս տ ա ն ում են տ ա ր բեր
/ 1։ լս ա ր ա ն ո ւթ յո ւն , ե ր բ նկ ա տ ի են ա ռ ն վ ո ւմ ա յս կա րևոր հ ա ն գ ա
մ ա ն ք ն ե ր ը ։ Հ ա զ կ ե ր տ Р - ի նոր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը Պ ա րսկա կա ն
Հ ա յ ա ս տ ա ն ի հա նդեպ ո ւղ ղ վ ա ծ է ե ղ ե լ, ի ն չպ ե ս ա յդ պ ա րզ երևում
է փ ա ստ ա կա ն մ՛ի շա րք տ վ յա լն ե ր ի ց , ո չ մ ի ա յն ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն ե կ ե
ղեցու դ ե մ , ա յլև ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի , նր ա նց ա ր տ ո ն յա լ ա ր տ ա կ ա րգ ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի , ն ա և , ը ս տ ե ր և ո ւյթ ի ն , Պ ա ր սկա կա ն Հ ա յա ս
տ ա նի հա ր կ ա յի ն հին կա րգեր ի դ ե մ ։
76
Ս ա ս ա նյա ն Պ ա ր սկ ա ս տ ա ն ը, բ ն ա կ ա ն է , որ վա ղ թ ե ուշ ձ գ տ ե
լու էր տ ա ր ա ծե լո ւ մ ա ր զ պ ա ն ա կ ա ն ա յս շրջա նի վրա թ ե իր պ ե տ ա
կան օ ր ե ն ս դ ր ո ւթ յա ն ը նդ հ ա նո ւր ո րո շո ւմ նե ր ը և թ ե հ ա ր կ ա յի ն ա յն ս ի ս տ ե մ ն ու ա յն կ ա ր գ ե ր ը , որ պ ա րտ ա դիր ե ն եղ ե լ մ յո ւս մ ա ր զ ե
ր ո ւմ ։ Ղ ենշա պ ուհիւ ա շխ ա րհ ա գիր ը , հ ա զա ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն հա ն ձն ո ւմ ը
պ ա րսիկ պ ա շ տ ո ն յա յի , ե կ ե ղ ե ց ո ւ ու հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն հա ր կ ա յի ն
ա զ ա տ ո ւթ յա ն ո չն չա ցո ւմ ը և ա յլ նմ ա ն փ ա ս տ ե ր , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ուշա գրա ՛վ ու հա վա ստ ի ն շ ա ն ն ե ր ե ն , որ ա յդ փ ո փ ո խ ո ւթ յո ւն ը Պ ա ր ս
կա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա ր կ ա յի ն դ ր ո ւթ յա ն վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ տ եղի է
ո ւն ե ց ե լ Հ ա զ կ ե ր տ Р -ի ժա մա ՛նա կ։
ՀՈ Ղ Ա ՅԻՆ ՀԱ ՐԿԵՐԸ Մ ԱՐԶՊԱՆԱԿԱՆ ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ ՆՈ ՒՄ
Սա սա ն յա ն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա նի հա րկերի ու ֆ ի ն ա ն ս ա կ ա ն տ ն տ ե
ս ո ւթ յա ն լո ւս ա բ ա նությսՀև Հ ա մ ա ր , ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի է , գ լխ ա վ ո ր ու Հի մ ն ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն է Տ ա բա ր ի ի ա ր ա բա կա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա ՚գ ր ո ւ թ յո ւ ֊
ն ը ։ Ը ն դ ո ւն ե լո վ , որ Պ ա ր սկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ա րքունի հա րկերը
ն մ ա ն պ իտ ի լի ն ե ի ն մ յո ւս մ ա ր զ ե ր ի հ ա ր կ ե ր ի ն , ա յս ա ղ բ յո ւր ի վ կ ա
յո ւթ յո ւն ն ե ր ը բն ա կ ա ն ա բա ր մ ե ծ կ ա ր և ո ր ո ւթ յո ւն են ս տ ա նո ւմ նա և Պ ա ր սկ ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա մ ա ր ։
Տ ա ր ա ր ի ի հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ձ ա յն ’ * Խ ոսրով
ն ո լշի ր վ ա ն ի ց ա ռա ջ ( 5 3 1 — 5 7 9 թ . ) Պ ա րս կա ս տ ա նի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը ,
ս ո վ ո ր ա բա ր , ա ռ ն ո ւմ էին ա ռա նձի ն շ ր ջա ն ն ե ր ի ց , որպ ես հ ո ղ ա յի ն
տ ո ւր ք , բ ե ր ք ի 1,/3 - ը , 1Ա ~ ը ։ 1/տ~Ը կում в- ը , ն ա յա ծ ո ռ ո գ մ ա ն ու հող ի
մ շ ա կ ո ւ յթ ի ն ։ Բ ա ցի ա յդ նրա նք ա ռ ն ո ւմ է ի ն ն ա և որոշ գո ւմ ա ր գ ը լ-
խ ա հ ա ր կ ։ Պ ե ր ո ղի որդի ն Կա վա տ ը ( 4 8 8 — 5 3 1 թ . ) իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ
թ յա ն վ ե ր ջո ւմ կ ա ր գ ա դ ր ա ծ է ե ղ ե լ, որ հ ո ղ ա չա փ ո ւթ յո ւն կ ա տ ա ր վ ի
դ ա շտ ա յի ն ու լե ռ ն ա յի ն հ ո ղ ե ր ի , ո ր պ ե ս զի կ ա ր ե լի լի ն ի ճ շտ ի վ ո ր ո
շել հ ո ղ ա յի ն հ ա ր կ ե ր ը ։ Ա յդ հ ո ղ ա չա փ ո ւթ յո ւն ը , որ ս կ ս վ ե լ Հ լ Կա
վա տ ի ժ ա մ ա ն ա կ , շա ր ո ւն ա կ վ ե լ է ու ա վ ա ր տ վ ե լ Խ ոսր ով Նուշիրվանփ
ժ ա մ ա ն ա կ , արը կ ա ր գ ա դ ր ա ծ է եղ՛ել հա մ րել նա և մ ա ր դ կ ա ն ց ու հա շվել ա ր մ ա վ ե ն ի ն ե ր ի ու ձ ի թ ե ն ի ն ե ր ի ք ա ն ա կ ը ։ Ա յն ո ւհ ե տ և ' ա յս
ա շխ ա րհա ՛գրից հ ե տ ո , ո ր ո շվ ա ծ է ե ղ ե լ հ ա ր կ ե ր ի չա փ ը ։ Ա մ ե ն մի
Տ յշ ո հ հ ո ղ ի ց ( = 3 6 0 0 ք ա ռ ա կ ո ւս ի կ ա ն գ ո ւն , 1 4 7 0 ք ա ռ . մ ե տ ր , մ ո
տ ա վ որ ա պ ես 1/հ դ ե ս յա տ ի ն 2) , որի վրա ց ա ն վ ա ծ էր ց ո ր ե ն կ ա մ գ ար ի '
1 Տե՛ս ТИ. МоеМеке, ТаЬап, ОевсЫсЫе йег Регеег աւճ ЛгаЬег гиг 2 е11 Зег Տ;ւտոո1ճշո, 1,е 1Йеп 1879, է * 241—247.
г 1 § а п Ь Հոդլլ = 1 4 7 0 .Տ 7 1 /շ քաւլսւ1լուսի յԼ ս ւ ր խ տ ես Л .-А . ОеСОИГЙв-
шзисЬ, ТгаНё ргаИцие ёеэ բօւժտ е! աշտւՄ0տ с!ез реиркэ апаепсе е( Йез
77
ո ր ո շվա ծ է եղել պ ա հա նջել 1 դրա մ Հողա հա րկ, մեկ §[Зг1Ь խ ա ղ ո ղ ի
ա յգ ո ւց ' Տ դ ր ա մ և ա յլն ։ Գ լխ ա հա րկ վ ճ ա ր ելո ւ էին բ ո լո ր ը ' 2 0 տ ա ր ե կ ա ն ի ց մ ի ն չև 5 0 տ ա ր ե կ ա ն ը ' բ ա ց ի ա զ ն վ ա կ ա ն ն ե ր ի ց , մ ե ծ ա մ ե ծ
ն ե ր ի ց , զ ի ն վ ո ր ն ե ր ի ց , որոշ հ ո գ և ո ր ա կ ա նն ե րի ց ու թ ա գա վ ո ր ութ յա հ պ ա շ տ ո ն յա ն ե ր ի ց ։ Ա մ ե ն մի ա նձից ա ռ ն ո ւմ էին 1 2 , Տ , 6 կ ա մ 4
■ դ ր ա մ ' հ ա մ ա ձ ա յն հա րկա տ ուի կ ա ր ո ղ ո ւթ յա ն ։ Գ լխ ա հա րկի ս ո վ ո
ր ա կ ա ն , տ ա ր ա ծվ ա ծ լա փ ը եղ ե լ է , ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , 4 դ ր ա մ : Հ ա ր
կերը գ ա ն ձ վ ո ւմ էին մա ս մ ա ս , տ ա րին եր եք ա ն գ ա մ , յո ւր ա ք ա ն չյո ւր ք ա ռ ա մ ս յա կ ո ւմ տ ա ր եկա ն հա րկի У з մ ա ս ը ։
Հ ե ն վ ե լո վ Տ ա բ ա րիի կա րևոր ա յս տ ե ղ ե կ ո ւթ յա ն վ ր ա , պ ր ո ֆ .
Նիկ. Ա դոնցը « А р м е н и я в э п о х у Ю с т и н и з н з » իր ո ւս ում ն ա սի ր ո ւթ յա ն մեջ (է ջ 4 8 1 — 4 8 5 )■ ք ն ն ո ւթ յա ն է ա ռել Եղիշեի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , հ ա մ ե մ ա տ ե լո վ Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հա ր
կերն ա յն ընդհ ա նո ւր հա րկերի հետ , որոնք ը ն դ ո ւն վ ա ծ են եղ ե լ Սաս ա ն յա ն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա նո ւմ , իսկ հ ե տ ա գ ա յո ւմ ն ա և Ա րա բա կա ն խ ա ֊
ւի ֆ ա տ ո ւմ ։ նրա ասելովդ Ս ա սա նյա ն Պ ա րս կա ս տ ա նո ւմ գ ո յո ւթ յո ւն
են ո ւն ե ց ե լ երկու տ եսա կ հ իմ նա կ ա ն հ ա ր կ ե ր ' «խ ա ր ա ճ » հ ո ղ ա յի ն հա րկ և §6 2 ւէհ գ լխ ա հ ա ր կ ։ ն ո ւ յն հ ի մ նա կ ա ն հա րկերը եղ ե լ են նա և
Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն մեջ է ո ե ս է ս ա $оН և է ո ե ս է ս ո ւ ՇՅբւէ1Տ< որոնք Գ ի ոկ լե տ ի ա ն ի բա ր ե ն ո ր ո գ ո ւմ ի ց հետ ո ա ն վ ա ն վ ե լ ե ն ' С а р И а -
ТЮ է61՜ք6ՈՅ և ՕՅբւէՅէւՕ Ь и ш а п а կ ա մ р1еЬ е1а« Ա րա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ տ ա ր բե ր ե լ են երկու կա րգի հ ո ր ա յի ն տ ուրք '
\; Ա2ւք6 և т и с а э а г о е » Ա ռա ջինը , у Տ լ2 ՚ւ1 է ֊ն հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն լի ն ե լո վեվրոպ ա կա ն Շ Շ Ա Տ ֊ի ն , վ ճ ա ր վ ե լ է դ ր ա մ ո վ ՝ որոշ գո ւմ ա ր հողա յին
տ ա ր ա ծո ւթ յա ն յո ւր ա ք ա ն չյո ւր հա տ ուկ մ ի ա վ ո ր ի ց , Իսկ ե ր կ ր ո րդ ը '
Г п и с а з а т е - Ь ; որ հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է ե վրո պ ա կա ն сИ зШ -
բ Տ 1 "է -/^ յ բ ն ա կ ա ն հա րկ .է' որոշ մ ա ս բ ե ր ք ի ց , որ տ ր վ ե լ է կ ա լվ ա ծ ա
տ իր ո ջ ։ ն ի կ . Ա դ ո նցի կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա ր ա բա կա ն 4&7.\1շ~ն հ ա մ ա պ ա
տ ա ս խ ա ն ո ւմ է ի ր ա պ ե ս պ ա րսկա կա ն «խ ա ր ա ճ ա -ի ն , իսկ քՈԱՇՅՏՅ-
т е - Ь ա ն վ ա ն վ ո ւմ է պ ա ր ս կե ր ե ն Ь з Ь г з к »Բ ա ղդ ա տ ե լո վ Ե ղիշեի մ ոտ հ ի շա տ ա կ վ ա ծ հա րկերը հ ի մ նա կ ա ն
ու սովո ր ա կ ա ն ա յս հա րկ եր ի հ ե տ , ն ի կ . Ա դոնցն ա վ ե լի ք ա ն հ ա վ ա
նա կա ն է հ ա մ ա ր ո ւմ , որ « բա ժ տ -ը հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն կա րող է լի նե լ
А гаЬеэ, Р а п е 1909, էք 65 և 9 0 : А. Ը հոտ է6ոտ 6ո ֊շ (§ а п Ь Հողը ե ն թ ա դ ր ո ւմ է 2400 ք ա ռ . մեսւը) տես Ь ’е т р [ г е Йев Заввап Ш ез, К о Ь еп Ь ау п 1907 է չ ՜>1). իսկ АН. К г е т е г - շ 1169,54 քա ռ. մետ ր) աես ՕսԱսքջշտշհւօհէշ Йев Օւ^ոէտ I էշ 98— Ց9ւ ].-А . ПаСОиГЙета!1С Ь ֊/ | Հաշիվները վսսյաՀելի են ո ւ Հավաստիք որովհետև նրա երկը մա սնագիտական Հատուկ ա շխ ա տ ություն էւ նվիրվաօ՜ Հնա դույն բոլոր Լափերէ Հա մեմա տ ա կա ն ոլսուՏնա սիրութ յա նրէ
78
« խ ա ր ա ճ ո ֊ ի ն և \& ճ 1 և - ի ն , ի и կ (Г ս ա կ յ ւ - ը ' ^է*21էհ-^ծ< Նա հ ն ա ր ա վ ո ր
է ն ա և հ ա մ ա ր ո ւ մ ; ո ր Ե ղիշեի « մ ո ւ տ » - ը և (Гհ ա ս Յ է ֊ ը հ ո մ ա ն ի շ ն ե ր են
պ ա ր ս կ ե ր ե ն « ս ա կ » - ի և « ր ա ժ » - ի և գ ո ր ծ ա ծ ա կ ա ն ե ն ե ղ ե լ հ ա յ կ ա
կ ա ն մ ի ջ ա վ ա յ ր ո ւ մ ։
Ա յս ենթ ա դ ր ա կա ն հ ա մ ե մ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , պ ա րզա պ ես գ ո ւշա
կ ո ւթ յո ւն ն ե ր են և ոչ հ ի մ ն ա վ ո ր վ ա ծ ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Շ ա տ պ ա րզ
է , որ հ ա յկ ա կ ա ն հին հա րկերը և ն ր ա ն ց իրա կա ն բո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ը պ ետ ք է որ ո շել ոչ թ ե հ ա մ ե մ ա տ ա կ ա ն ա յդ ե ղ ա ն ա կ ո վ , ա յլ , նա խ և
ա ռա ջ, հ ա յո ց մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի հա վա ստ ի ու հ ա ս տ ա
տ ուն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի օ գ ն ո ւ թ յա մ բ ։ Ն երքև մ ե ն ք ք ն ն ո ւթ յա ն ենք ա ռ ն ե լո ւ Հ ա յա ս տ ա ն ի թ ե ա յս և թ ե մ յո ւս հ ն ա գ ո ւյն հ ա ր կ ե ր ը ' յո ւ
ր ա ք ա ն չյո ւր ն ա ռ ա ն ձ ի ն ' հ ի մ ն վ ե լո վ մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ներ ի վ ր ա ։ Ինչպ ես կ տ ե ս ն ե ն ք , ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն ա յդ ե ղ ա ն ա կ ո վ
ստ ա ցէէում են հ ա վա նա կ ա ն նոր ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ն ե ր , որոն ք մ ե ծ
մ ա ս ա մ բ , հ ի մ ն ո վ ի ն տ ա ր բե ր են Ն. Ա գո ն ցի վ ե ր ո հ ի շ յա լ ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւ ն ն ե ր ի ց ։
Պ ա ր սկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ռ ա նձի ն հա րկերի ք ն ն ո ւթ յո ւն ի ց
ա ռա ջ' նա խ կ ա ր և ո ր է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , կ ա ն գ ա ռ նե լ ու ծա նր ա ն ա լ մի
շա րք ը նդ հ ա նո ւր խ ն դ ի ր ն ե ր ի վ ր ա , որ ո ն ք տ ր ա մ ա բա ն ո ր ե ն բ խ ո ւմ են Տ ա բ ա ր ի ի ու Ե ղիշեի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի բ ա ղ դ ա տ ո ւթ յո ւն ի ց և ո րո ն ք
մ ի ն չև ա յժ մ հ ա ր ո ւց վ ա ծ չե ն ե ղ ե լ ։
Տ ա բ ա ր ի ի վ կ ա յո ւ թ յա մ բ ' հ ո ղ ա յի ն դ ր ա մ ա կ ա ն հա ր կ եր ի կ ի
ր ա ր կ ո ւմ ը Ս ա ս ա ն յա ն Պ ա րս կ ա ս տ ա ն ո ւմ ո ր ո շվ ա ծ է ե ղ ե լ Խ ոսրով
Ն ոլշիր վա նի ( 5 3 1 — 5 7 9 թ . ) հ ր ա մ ա ն ո վ ։ Իսկ մ ի ն չ ա յդ գ ո յո ւթ յո ւն
են ո ւն ե ց ե լ հ ո ղ ա յի ն բն ա կ ա ն տ ո ւր ք ե ր ։ Որ հ ո ղ ա յի ն հա ր կ եր ը Սա
ս ա ն յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն նա խ ն ա կ ա ն շր ջա ն ո ւմ ո ւն ե ց ե լ ե ն բն ա կ ա ն տ ուրքերի բ ն ո ւ յթ ' ա յդ մ ա ս ի ն ուշա գր ա վ մ ի ա կնա րկ կա Ա բր ա հ ա մ
Խ ոստ ո վ ա ն ո ղի « Վ կ ա յք Ա ր և ե լի ց » թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն մ եջ հ ե տ և յա ւ
հ ա տ վ ա ծ ո ւմ , որ վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ է Պ ա րսից թ ա գ ա վ ո ր ի ն 1 «Գ ր գ ի и ի
տ ա ճա րի որ շ ի ն ե ց ա լ ի հ ղ ա լր ա ց , և բ ա ղ մ ե ա լ ես յա պ ա ր ա ն ս , զոր
զ ա ր դ ա ր ե ցի ն պ ն դ ա կ ա զ մ ք ն ։ 9՝ա ն ք ե ղ պ ա տ իւք և պ ա տ ա ր ա գք ի հ ե
ռ ա ս տ ա ն է և տ ա ս ա ն ո ր ղ ք ի չո ր ի ց կ ո ղ մ ա ն ց ե ր կ ր ի ։ Ո ւտ ես զս ո ւր բ
ա ր դիւնս կ ա լոց և ը մ պ ե ս զ ա զ ն ո ւա կ ա ն գի նի ս հ ն ձ ա ն ա ցդ (է ջ մ ի ա ծ ի ն 1 9 2 1 , էջ 9 «Տ ա ս ա ն ո ր դ ք ռ գ ո ր ծ է ա ծ վ ա ծ ա յս տ ե ղ , ա ն շո ւշտ , հ ո
ղ ա յի ն բն ա կ ա ն հա րկերի ի մ ա ս տ ո վ ։
Ա րդ, ե թ ե ճիշտ է Տ ա բ ա ր ի ի ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը ' կ ա ր ե լի ՜ է ա ր դ
յո ք ա ռ ա ն ց դրա կա ն ա պ ա ց ո ւ յց ն ե ր ի ե ն թ ա դ ր ե լ, որ Ե ղիշեի թ վ ա ծ
հ ա րկ ե ր ի ց որևէ մ ե կ ը կա րո ղ էր ո ւնենա լ հ ո ղ ա յի ն դ ր ա մ ա կ ա ն հ ա ր ֊
79
կ ի ' «խ ա ր ա ճ տ ֊ի ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յո ւ ն Ի ն չ ո ՛ ւ չե ն թ ա դ ր ե լ, որ Խ ոսրով
՜Ն ոլշիրվա նից ( 5 3 1 — 5 7 9 ) ա ռա ջ Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ևս հ ո ղ ա յի ն հա րկը ն ո ւյն բ ն ո ւ յթ ն ո ւն ե ց ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր , ի ն չ որ և մ յո ւս պ ա ր ս կ ա կ ա ն շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ։ Ա յս հա րցերն ա յն ք ա ն կա րևոր են ու
ա ռա ջնա կա րգ Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ եսա կա ն զ ա ր գ ա ցմ ա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր , որ ա ր ժա նի ե ն , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա մ ենա ՛ո լո ր ո ւշա դ ր ո ւթ յա ն :
Եթե . ի ն կ ա տ ի ո ւն ե ն ա ն ք , որ հ ո ղ ա յի ն հա րկը նո ւյնի ս կ Բ յո ւ
գ ա նդ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն մ ե ջ տ րվել է հա ճա խ բ ե ր ք ո վ (ւո Տթ0(ՈՕ-
հԱՏ, էձ е 1Йё>) և տ ուրքի ա յդ ձևը վերջնա կա նա պ ես վ ե ր ա ց վ ե լ ու փ ո խ ա ր ի ն վ ե լ Է դ ր ա մ ա կ ա ն վ ճ ա ր ո ւմ ն ե ր ո վ մ ի ա յն Ա նա ստ ա ս կ ա յս ր ի ժ ա մ ա նա կ ( 4 9 1 — 5 1 8 թ , ) 2, ին ձ թ վ ո ւմ Է ' խ ի ս տ դ ժ վա ր Է Պ ա րս կա
կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ո ղ ա յի ն հա րկերն ը նդ ո ւնե լ դրա մ ա կ ա ն , Հա զկերտ
Բ -ի ժ ա մ ա նա կ ( 4 3 9 — 4 5 7 թ . ) ։ Ա նհա վա տ ա լի կ լի ն ե ր , ի հ ա ր կ ե , կ ա ր
ծ ե լ, որ Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը տ նտ եսա կա ն իր զ ա ր գ ա ցմ ա ն ու դ րա մ ա կա ն շր ջա ն ա ռ ո ւթ յա ն տ ե ս ա կ ե տ ի ց կա րող Է ր ա յդ ժ ա մ ա նա կ
•սվելի նպ ա ս տ ա վ որ պ ա յմ ա ն ն ե ր ի մեջ գ տ ն վ ե լ, քա ն Բ յուգա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յո ւն ը ։
Հ ի ն գ ե ր ո ր դ դ ա ր ո ւմ , ճիշտ Է, Ա րտ ա շա տ ը և ապ ա Ղ վինը պ ա ր ս ֊ կ ա ֊բ յ ո ւզա նդա կա ն տ ա ր ա նցի կ ա ռևտ րի կ ե ն տ ր ո նն ե ր ն են ե ղ ե ի
բ ա յց ա յդ փ ա ս տ ը չպ ե տ ք Է, ի հ ա ր կ ե , գ եր ա գն ա հա տ ել և կ ա ր ծ ե լ, որ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , մ ա ն ա վ ա ն դ , նրա ծ ա յր ա գ ա վ ա ռ ն ե ր ո ւմ , բն ա կ ա ն
տ ն տ ե ս ո ւթ յո ւն ը կա րող Էր ս տ ա ց ա ծ լի ն ե լ դ ր ա մ ա կ ա ն բ ն ո ւ յթ ։ Իմ կ ա ր ծ ի ք ո վ , խ ն դ ր ա կ ա ն ու վ ի ճ ե լի Է ն ո ւ յն ի ս կ , թ ե ա ր դ յո ք , հիմնը-
վ ե լո վ Տա ր ա ր ի ի վ կ ա յո ւթ յա ն վ ր ա , կա րելի Է հա ստ ա տ կ եր պ ով պ ը ն -
դ ե լ, որ Պ ա ր սկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ո ղ ա յի ն բն ա կ ա ն հա րկերը դ ր ա մա կա նի Էին վ ե ր ա ծ վ ե լ Խ ոսրով ն ո լշի ր վ ա ն ի ժ ա մ ա նա կ (5 3 1 —
; ՚ւ79 թ . ) ։ Եթե ա ն գ ա մ ա յդ հա վա նա կա ն հ ա մ ա ր վ ի , դժվա ր Է, ի մ
կ ա ր ծ ի ք ո վ , պ ն դ ե լ, որ հ ա ր կ ա տ վ ո ւթ յա ն ա յդ նոր ձևը պ ա րտ ա դիր ու
1 Միքայել փաշա Փորթուգալը (՛Եղիշեի վարդապետի վասն Վարգանայ եւ՜ալոց պատերազմին]) 1903 թվի իր Հրատարակության բացատրական ծանոթ ութ յա ն ֊ ներում Դեն շապուհ ի աշխարհագրին տվել Է հետևյալ լուսաբանությունը, г Պար՛՛իկք,— ասում Է նա,--- տա սան որդ աց մեծա մեծ անպատեհություՀւննրը տեսած կին,բա յց որովհետև դժվարին Է կարգե դուրս էացա տված հասույթը մեկեն ի մեկ անշարժ սակի մը վերածել, աոաշին փորձը Հայաստան փորձել ուզեցին՝ իբրև ւէնա- յ յա լ նահանգներէն ավելի բարգավաճ և հարուստ երկիր» (ՎՆնետիկ 1903, ծանոթ էշ 21Ա)՛ Ուրեմն' Փորթու՛գալը ևս Պարսկահայաստանի հողային հարկը դրամական է ընդունում հիշյալ աշխարհագրից հետո։ Իմ կարծիքով, աշխարհագրի բովանդակության այս բոմէաձիդ մեկնությունը ծայրե ի ծայր վիճելի ու կամայական Լ. որովհետև հիմնված չէ պատմական փաստերի վրա։
2 Տես 10. Кулаковскмй, История Византии, I, 1913, էշ 524
80
ր նգհ ա ն ուր է եղ ե լ Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ո լո ր շ ր ջա օն ռ ր ո ւմ ։[1 լշա գ ր ա վ է ա յս տ ե ս ա կ ե տ ի ց , որ ա րա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն
կկղ ր նա կ ա ն շր ջա նո ւմ 7 ֊ր դ ղա րի վ ա թ ս ն ա կ ա ն թ վ ե ր ի ն , Ա ղվա նբի
թողա յին հա ր կ եր ը եղ ե լ են բն ա կ ա ն և ոչ դ ր ա մ ա կ ա ն ։
Ա յդ մ ա ս ի ն Մ ովսես Ա ա դա նկա տ վա ցին, ի ա ս ե լո վ Զ ոսա նշիր ի շ խ ա ն ի ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ ո ւթ յա ն մ ա սի ն Մ ո ւա վ ի ա յի մ ո տ ' հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է
Հետ և յա լ կ ա րև որ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը . ոԵւ ս կս եա լ ա յն ո ւհ ե տ և ՀՋ ո ւա ն -
շ ի ր ) զ թ ո ղ ո ւթ ի ւն ծա ն ր ա բե ռ ն ի ւր ո յ վիճա կին խ ն դ ր ե լ հ ա ր կ ա ց , զոր
ա խ ո ր ժ ե լո վ յա ն ձ ն էա ռ թ ա գ ա ւո ր ն հ ա ր ա ւո յ, և հ ր ա մ ա յե ա ց ե ր կ ա - կ իսեա լ ղհա րկ ա ցն / ո ւծ թ ե թ և ա ց ո ւց ա ն ե լ յա ռա զին երրեա կ չա ւիուց
ղ մ ա ս ն մ ի 1 ( Պ ա տ մ ութ իւն Ա ղ ո ւա ն ի ց , Թ իֆ լի ս 1 9 1 3 , է յ 2 2 7 — 2 2 8 ) ։4 ,և ա յս վ կ ա յո ւթ յո լն ր վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ է Ա ղվա ն քին և 7 -ր դ ' դա րի
վա թ ս նա կ ա ն թ վ ե ր ի ն , բ ա յբ կա ր ող է մ ի ա կնա րկ հ ա մ ա ր վ ե լ, որ
11պվանբի հա րևա ն շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ևս հ ո դ ա յի ն հա րկը կա րող էր ա յո
բ ն ո ւ յթ ս ունե նա լ ն ո ւ յն 7 -ր դ և թ ե ր և ս ն ա և նա խ ո ր դ դ ա ր ո ւմ ։
Ի նչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , Պ ա րս կ ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ո ղ ա յի ն հա ր
կ ե ր ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ ա յս հա տ ուկ խ ն դ ի ր ն ա յն ք ա ն էէիճելի ու ա յն ք ա ն
ւ ՚՚ւ ր ջ Է, որ խ ի ս տ դ ժվա ր Է ը ն դ ո ւն ե լ Ն իկ. Ա դ ո նցի և Մ ի ք ա յե լ Փ որ
թ ո ւգ ա լի վ ե ր ո հ ի շ յա լ կա նխ ա գո ւշա կ ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , մ ի ն չև որ ա յդ ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ը չհ ա ս տ ա տ վ ե ն որևէ հ ի մ ն ա վ ո ի ա պ ա
ց ո ւ յց ն ե ր ո վ ։ Եթե ա ն գ ա մ հ ո ղ ա յի ն հա րկ եր ի դ ր ա մ ա կ ա ն լի ն ե լը հ ա
վաել ակ ա ն հա մ ա ր վի Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Խ ոսր ով Ն ուշիրվա - Հի հա տ ուկ կ ա ր գ ա գ ր ո ւթ յո ւն ի ց հ ե տ ո , ո ր , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , դ ե ռ և ս վ ի
ճ ե լի Է, հ ա մ ե ն ա յն դ ե պ ս , մ ե ն ք ոչ մ ի հ ի մ ք չո ւն ե ն ք ա յդ հա րկերը
դ րա մ ա կ ա ն ենթ ա դր ելու հ ի ն գ ե ր ո ր դ գ ա ր ո ւմ Հ ա զ կ ե ր տ ՛Р-ի ժ ա մ ա ն ա կ ։
Ն եր քև մեն/ւ կ տ ե ս ն ե ն ք , որ հ ո ղ ա յի ն հա րկերր հին Հ ա յա ս տ ա
նում ա ն վ ա ն վ ե լ ե ն , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , «հա ստ , իսկ « բ ա ժ » - ը , որ Նիկ.
Ա դոնցլ: հ ո մ ա ն ի շ Է հ ա մ ա ր ո ւմ ռ հ ա ս » ֊ի , մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն վ կ ա յո լ-
II յո ւն ն ե ր ո լմ գ ո ր ծ Է ա ծ վ ա ծ , պ ա ր զ ա պ ե ս , մ ա ք ս ա յի ն հա րկերի ն շա
նա կութ յա մ բ՝. Ա ր դ ' եթ ե ճիշտ ե ն մ ե ր դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , Ե ղիշեի
վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ հիշա տ ա կվ ա ծ « հ ա ս ս -ր պ ե տ ք կ ե ն թ ա դ ր ե լ ի բր և
հ ո դ ա յի ն հա րկ ' բ ն ա կ ա ն ։
1 Աբյ Հատվածի րււսարանությանը տվել Է &ադ. Ավդալրեդ^անը Լորերս Լու՛է, աե :ւ ած՛ իր ուսումնասիրության մեք, տե՛ս «Երկրագործական Հավելյաչ արդյոլնրի նորմ,ան ХУ И —XV III դարերում ու Х /Х -ի սկղրներում»։ նորք Д? — 3 , երևան 1923 թ.ւ
6 - • ՄաքւաՏւյյւոէ
81
Գ Լ Խ Ա Հ Ա Ր Կ Ը
Մ խ իթա ր Գոշն իր Դ ա տ ա ս տ ա նա գր քո ւմ կ ա ր ծո ւմ է , որ գ չ խ ա ֊ հա րկն ա յլա զ գ ի ն ե ր ի ն , ա յս ի ն ք ն ' մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն ե ր ի ն վճա րվող հ ա տուկ հարկ է , ուստ ի ա յդ հա րկը ք ր ի ս տ ո ն յա ի շխ ա ններ ը շպ ետ ք է
պ ա հա նջեն հ ա վ ա տ ա ց յա լն ե ր ի ց ։ <гԱ նդա տ ա ստ ա ն է , — ա ս ում է նա , — ի շխ ա ն ա ց հա րկել զ հ ա ւա տ ա ցե ա լս , զոր հա րկեն այ լ ա զ գ ի ք . զի
յա յլա զ գ ե ՛ա ց հա րկ ա րժա ն է և ո չ ի ն ո ց ո ւն ց , որպ էս և ա ռնեն Վ իրք ը ն դ ձ ե ռ ա մ բ ա ն կ ե լո ց ն » (հ ր ա տ . Վա հա ն ծ . վ ա ր դ . Բա ս տ ա մ յա ն ց ի , Վ ա ղա րշա պ ա տ 1 8 8 0 , մա,սն Բ, ա , էջ 3 1 7 Գոշի ա յս կ ա րծիքը
ճիշտ լ է , ո ր ով հետ և գ լխ ա հա ր կը թ ե Ս ա սա նյա ն Պ ա րս կ ա ս տ ա նո ւմ և թ ե Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , ի ն լպ ե ս հ ա յտ ն ի է , սովորա կա ն ու հ ի մ ն ա կ ա ն հա րկերից մ ե կ ն է ր ։
Հ ա տ կ ա պ ե ս , Հ ռ ո մ եա կա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն ա ր և ե լյա ն հա յկ ա կա ն
շր ջա ններո ւմ егգլխ ա հ ա ր կը յ> կրել է կ ա մ սովո ր ա կ ա ն ա նձնա կա ն
հա րկի բ ն ո ւ յթ , կ ա մ ե ր բ ե մ ն հ ա մ ե մ ա տ ա բա ր թ ե թ և է եղ ե լ և ունեցեք է, մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս , ծխ ա հա ր կի ն մ ա ն ո ւթ յո ւն ։ Հ ա յտ ե ի է , օր ին ա կ .
'>86 թ վ ի Ր ե ո դ ո ս Ա -ի հր ո վ ա ր տ ա կը , որը վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ է Ա րմենիա -
յի ն ու Կ ա պ ա գո վկ ի ա յի ն և որի մ ե ջ ա ս վ ա ծ է , որ а ա ռա ջ գլխ ա հա րկի
ն ո րմ ա ն ո ր ո շվ ա ծ է եղել տ ղ ա մ ա ր դ կ ա ն ց ա մ ե ն մ ե կ ի ց և կա նա նց
ե ր կ ո ւս ի ց, իս կ ա յժ մ տ ր վ ե լո ւ է 1 երկու երկու կ ա մ երեք եր եք տ ղ ա -
մ ա րդ և լո ր ս ա կ ա ն կին հ ա շվ ե լո վ մ եկ գլուխՔ ա ն ի որ դ ր ա մ ա կ ա ն ա յս հա րկը գ լխ ա հա ր կի կ ա մ ծխ ա հա ր կի
ձև ով գ ո յո ւթ յո ւն է ո ւն ե ց ե լ Ս ա սա ն յա ն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա նո ւմ և Հ ռ ո մ ե ս ւ ֊
կաձ կ ա յս ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , ի ն ձ հա վա նա կա ն է թ վ ո ւմ , որ ն ո ւ յն հարկ':,
ա յս կա մ ա յն ձև ո վ գ ո յո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր նա և Արշա-
կ ո ւն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ։ ն ե ր ք և , <էհա ս»-ի մ ա սի ն խ ո
ս ե լի ս , կ տ ե ս ն ե ն ք , որ ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն ծխ ա հ ա ր կ ը , որ հի շա տ ա !լվ ա ծ է
Սահակի կ ա ն ո ն ն ե ր ո ւմ , կա րող էր թ ե ր և ս ա ռա ջ ն կ ա ծ լի ն ե լ ա շխ ա րհա կա ն հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն հա րկերի ն մ ա ն ո ղ ո ւթ յա մ բ ։ Եթե հա ջողվի
ա յդ ա վ ե լի որոշ կ ե ր պ ո վ ա պ ա ց ո ւց ե լ, ա յգ դ ե պ ք ո ւմ 1 վե ր ո հ ի շյա լ
հա րկն Ա ր շա կ ո լձ յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա նա կ պ ետ ք է ե նթ ա դրվի
որպ ես երդա հա րկ և ոչ գ լխ ՛ա հա րկ։ Ա յս հա ր և ա ն ցի , ի հ ա ր կ ե , մի դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն է , որ կա րոտ է ա վ ե լի լուրջ հ ի մ ն ա վ ո ր մ ա ն ։
1 Տես նաև էշ 314՝ «ղի ոչ է հարկ գլխոյ քրիստոնէից, բա յք այ՚չաղդեաբ' յորժամ բոնի ընդ հարկաւ արասցեն»։
* Տե՛ս* Сой. 1 հէօճ 1312.2, си т а т с я рег տաջււ!օտ у!го.ч, րւ ք Ыпаз уеге шиНегеь сар1пя п огта տ1( с. ոտ», пипе հւատ ас էտու1տ ушб, тиНемЬиз аи$еп. Я ^ е г г т սաստ репйепШ сарШэ асИпЬ Лит ւտէ.
Եթե հ ո ղ ա յի ն դրա մ ա կ ա ն հա րկերի գ ո յո ւթ յո ւն ը վ ի ճ ե լի ու ա ն
հա վա նա կա ն էր Պ ա ր ս կ ա ս տ ա նո ւմ , ի ն չպ ե ս և Մ ա րզպ ա նա կա ն Հ ա
յա ս տ ա ն ո ւմ , Հ ա զ կ ե ր տ Р -ի ժա մ ա ն ա կ ( 4 3 9 — 4 5 7 թ ՚) , գ լխ ա հա րկի
գ ո յո ւթ յո ւն ը ն ո ւ յն ա յս շր ջա նո ւմ կ ա ր ելի է հա մ ա ր ե լ մ ի ա ձ գ ա մ ա յ՚ւ
հա ստ ա տ ու ա նտ ա ր ա կո ւս ե լի ։
Ս ա սա ն յա ն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա նո ւմ , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք Տ ա բ ա ր ի ի վ կ ա
յո ւ թ յո ւ ն ի ց , գլխ ա հա րկը եղել է գ լխ ա վ ո ր հա րկ եր ից մ ե կ ը ոչ մ ի ա յն
Խ ոսրով նուշի րվա նի ժ ա մ ա ն ա կ վ ե ց ե ր ո ր դ դ ա ր ո ւմ , ա յլև հ ն ա գ ո ւյւ ՚ շր ջա ն ո ւմ ։ Որ Պ ա ր սկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ևս ա յս հա րկը գ ո յո ւթ յո ւն
Լ ո ւն ե ցե լ Խ ոսրով Ն ո լշի ր վ ա ն ի ց ( 5 3 1 — 5 7 9 թ . ) ա ռա ջ Հ ա զ կ ե ր տ Բ ֊ի
ժ ա մ ա ն ա կ ( 4 3 9 — 4 5 7 թ . ) ' ա յդ պ ա ր զ եր և ո ւմ է ։ ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , Ե ղ ի
շեի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ե տ և յա լ հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ի ց . 1 ) տմի-
ա յն ա կ ե ա ց ք ր ի ս տ ո ն ե ա յք , որ բն ա կ ե ա լ էին ի վ ա ն ո ր ա յս , ը ն դ ն ո
վին -ա շխ ա րհա գրա ւ էա ր կ а (Վ ե ն ե տ ի կ 1 8 5 2 , էջ 3 9 ) , 2 ) <էթա նղ/
ուստ ի ա ր ժ ա ն էր ա ռ նո ւլ հա րիւր դա հեկ ա նա ւ չա փ , կրկին առնէէւին.
ս ո յն պ ե ս և ե պ ի ս կ ո պ ո ս ա ց և ե ր ի ց ա ն ց դ ն էի ն ոչ մ ի ա յն շ ի ն ա ց ,- ա յ/
և ա լե ր ա կ ա ց » (ն ո ւ յն ը , էջ 4 0 ) ։
Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց կ ա ր ե լի է ա ն ե լ մ ի ք ա ն ի կա րևոր Հ ե
տ և ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Հ ա ր կ ը դ ր վ ա ծ է ե ղ ե լ, ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , մ ի ա յն ա կ յա ց ն ե ր ի , ե պ ի ս կ ո պ ո ս ն ե ր ի և ք ա հ ա ն ա ն ե ր ի վրա անձնա պեււ
ո ւր ե մ ն ' պ ա ր զ է , որ ա յդ օ ա բ ա ր ի ի հ ի շա տ ա կ ա ծ գ լխ ա հ ա ր կ ն է ։ Երկ-
Ր ՚՚Ր Դ ՝ Կար ե լի է ե ն թ ա դ ր ե լ, որ դ ր ա մ ա կ ա ն ա յդ հա րկը հա մա պա
տ ա սխ ա ն ՚ Տ ա բ ա ր ի ի վ կ ա յո ւթ յա ն ո ւն ե ց ե լ է ոչ թ ե ծխ ա հ ա ր կ ի , ա յ գլխ ա հա ր կի բ ն ո ւ յթ ։ Ե րրորդ' ա շխ ա ր հ ա գ ի ր ը , որին ե ն թ ա ր կ վ ե լ էին
մ ի ա յն ա կ յա ց ն ե ր ը , պ ետ ք է հ ա ս կ ա ն ա լ, ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , մ ա ր դ ա հ ա մ ա րի ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ ։
Բա ցի Ե ղ ի շե ի ց , գ լխ ա հ ա ր կ ի մ ա ս ի ն ուշա գր ա վ մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն
կա նա և Մ ո վ ս ե ս Կ ա ղ ա ն կ ա տ վ ա ցո լ պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։ Խ ո ս ե լո վ Աղ-
վա նքի ծա նր դ ր ո ւթ յա ն .մա սին խ ա զ ա ր ն ե ր ի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն շ ը ր ՝
քա ն ում ' 6 2 7 թ վ ի ց հ ե տ ո , Կ ա ղա ն կա տ վ ա ցի ն հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է հ ե տ և յա լ
•>էւոա քրքիր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը , « ն ա և զ ա ն ց ս վ ա ճ ա ռ ա ց և զ կ ա ր թ ը ն
կէցս ձկ նո ր սո ւթ ե ա ն մ ե ծ ա մ ե ծ դ ե տ ո ց ն Ս ուրա յ և Ե ր ա ս խ ա յ' ղա մ ե- I ա յն ճշդիւ պ ա հա նջէր ( Շ ա թ ) , և զ դ ի տ ր ա ք մ ա յս ն ը ս տ ս ո վոր ո ւթ ե ա ն
ա շխ ա րհ ա գրի Պ ա րսից թ ա գ ա ւո ր ո ւթ ե ա ն ն » ( « Պ ա տ մ ութ ի ւն Ա ղ ուա
նի ց ա շխ ա րհ իя , Թ՜իֆլիս 1 9 1 3 , Բ. գ լ. Ժ Ջ , էջ 1 9 0 ) ։ Ա յս վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ , որը վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ է , ա ն շո ւշտ , գ լխ ա հ ա ր կ ի ն , ո ր ո շվ ա ծ է ա յ յյ
Հա րկի ս ո վ ո ր ա կ ա ն տ ա ր ա ծ վ ա ծ չա փ ը ։ Բ'. Ն յո լդ ե կ ե ն Տ ա բ ա ր ի ի գ ե ր
մ ա ն ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն մ ե ջ հ ա ղ ո րդ ո ւմ է , որ չի ն ա ց ի Հ ի ո ւե ն թ - ոա նգիг ( М е т . « и г с о г й г ё е з ОСС- I I 1 7 9 ) վ կ ա յո ւ թ յա մ բ ' Պ ա րս ից թ ա -
քա վորությա ն մեջ յո ւր ա ք ա ն չյո ւր ը ն տ ա ն ի ք վճա ր ել է գ լխ ա հա ր կ
մա րդա գլուխ 4 ա ր ծա թ ^ Т й Ь э П էջ 2 4 6 , ծ ա ն . 2 ) ։ Ա յս վերջին վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , հա ս տ ա տ վ ո ւմ Է ն ա և Կա ղա նկա տ - Լա ցոլ վ ե ր ո հ ի շ յա լ տ ե ղ ե կ ո ւթ յա մ բ ։ «Դ ի տ ր ա ք մ այսնտ ( հունա րեն
.МЙГасЬШОП հո գնա կ ի Й 1 Й г а с Ь т а ^ ա մ ե ն ա յն հ ա վ ա ն ո ւթ յա մ բ , գոր ծ
Է ա ծ վ ա ծ , նրա մ ոտ սա տ երի ի մ ա ս տ ո վ , որի կշիռը հա վա սա ր Էր 4
քր ա մ ի 1։ Ը ն դ ո ւն ե լո վ Ս ա սա ն յա ն ա ր ծա թ դ րա մ ի կշիռը հ ա մ ա ձ ա յն Ղ նա նիա Շ ի ր ա կ ա ցո ւ հ ա շի վ ն ե ր ի ն , մ ոտ ա վոր ա պ ես 4 դր ա մ , նրա դրա մա կա ն ա ր ժ ե քը հա վա սա ր կ լի ն ի , մ ո տ ա վո րա պ ես ա յժ մ յա ն ?ւ>
կոպ եկին* ։Ո ւրե մ ն * գլխ ա հ ա ր կի . ս ովոր ա կա ն ընդհ ա նո ւր չա փ ը պ ետ ք Լ /ի
նի Ս ա սա նյա ն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա նո ւմ մ ա ր դ ա գ լո ւխ , մ ո ա ա վ որ ա պ ե ч , I ո ո լբ լի ։ Հ ա ր կ ա վ ո ր Է, ի հ ա ր կ ե , որոշել դրա մ ա կա ն ա յղ ղ ում ա րի 5 ա *։ ի՜րական ա ր ժ ե ք ը , որ Ս ա ս ա նյա նն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ա վ ելի
բ՛արձր ե ղ ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր , ք ա ն ա յժ մ ։ Ս ա կա յն ա յս խ նդրի /ուսա - ք ա ն ո ւթ յո ւձ ը , դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , դ ե ռ և ս հնա րա վոր լէ., որ ո վ հ ե տ և , ո ր ֊
Բ՜ան ի ն ձ հ ա յտ ն ի է , ա յգ մ ա ս ի ն պ ա տ մ ա կ ա ն հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն
տ վ յա լն ե ր գ ր ե թ ե չկ ա ն ։ Ո ւշա դրութ յա ն ա ր ժ ա նի է ա յդ տ ե ս ա կ ե տ ի ց,
ո՛ր Մ ա հ մ ե գ ի հա ջորդ Ա բու Բեքրի ի շխ ա ն ո ւթ յա ն շրջա ն ում ( 6 3 2 — 6 3 4 թ . ) , ճիշտ ա յն ժ ա մ ա ն ա կ , որին վ ե ր ա բե ր վ ո ւմ է Կա ղա ն կ ա տ վ ա բու վե ր ո հ ի շ յա ւ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , Ա րա րիս։չո ւմ մ եկ ոչխ ա րր գնա հ ա տ
վ ե լ ւէ 1 0 դ ր ա մ 3։
Ա լֆ , Կ րեմերը գր ա մ ի ա ր ժ ե քր խ ա լի ֆ ա տ ի ծա գ մ ա ն շրջա նում
Կ նթ ա դրոլմ է , մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս , 1 ֆ րա նկ (С ц Н и Г ^ е б с Ы с Ы е էջ 15
և ոչխ ա րի գինը ը ն դ ո ւն ո ւմ 1 0 ֆ րա նկ (է ջ 5 2 ) ։ . Դ րա մ ի իրա կա ն ա ր ֊
1 Անանիա Շիրակացու ^Յաղագս կշռոց և չավւոււյյէ դրվածքի Լրկու ձեուձ՛- դրամ (էդիսօրաքմայ ՚ձ ֊ի մասին կա հետևյալ վկայությունը, որից երևում կ, որ % գիս՛- յւարմայ&֊ն Հաճախ հավասար կ Համւսրվեչ սատերինճ սդրարմեն Р դրամակշիռ կ գիէորարմայն դրամակշիռ կ* դիտրութմսւյն և սատերն մի (աես Անսձեիայի Շի րակոմէւոյ, Մնացորդք բա նից, Ս. Պետ, 1877, կչ 3 3 ) ։ Հմմտե նաև 3 . վարդ. Ավդեր- յանի, Բացատբութիմւ լավաւց և կշռոց նախնեաց, Վենետիկ 1821, կշ 77— 78։
2 Տես «Յաղաղ г/ կշռոց և չավւուցձէ կշ 2 8 —2Ձ՝ Հդրամ ըստ պարսկական լե զուին անուանեցաւ և յս/րծաթոջ տպաւորեցաւ, որ կ Զ մասն յա եր»։ Այս Հաշվով նրա կշիռը ՛յոթերորդ գարում պետք կ ընդունել մոտավորապես 4 դրամւ Կրեմ եր;՛ հ՛ր СиНигдевсЫсМе с1еБ Օոաէտ ипЦг (1еп СЬаШеп, 1875 թ, աշխատով/յան մեչ дшаи/նյան դրամի կշիռն ընդունում կ 3 .9 դրամ (կշ 6 0 ) ։ Ֆր . Շպիդելի մոտ սասանյան դրամի արժեքը որոշված կ 65— 70 սանտիմ ^ЕГЗГНБСЬС А11сг(1шп1$кш1(1с- 13% I I I , Ье1р21&. 1878 Կշ 6 3 3 ), իսկ Թ. Նյոլդեկեյի Տաբարիի թարգմանության մեշճ 70 պֆեննինգ կամ 86 սանտիմ (ТаЬаП Էշ 245, 3 5 5 ) ։ Ւ . Նյոլդեկեյի Հաշիվր տարբեր կ, որովհետև Նա սասանյան դրամի կշիռը Համարել Լ մեկ մոխար
2 Տե՜ս А С г е т е г , СиИиг&еБсЫсМе, \\Пеп 1875, կշ 52 1
34
ժ ո ղ ո ւթ յա ն կա րևոր ա յս փ ա ս տ ը , թ ե և Ս ա սա նյա ն Պա րսկա ստ ա նք՛
հա մ ա ր վ ճ ռ ա կ ա ն որևէ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն չո ւն ի , ս ա կ ա յն , ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ , ո ւշա գր ա վ մ ի ա կնա րկ Հ , որ դ րա մ ի իրա կա ն ա րմ երր կ ա
ր ո ղ .է ր հին ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ ևս լի ն ե լ բա վ ա կ ա ն ց ա ծ ր և հ ա մ ա պ ա
տ ա ս խ ա ն , մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս , ն ո ր ա գ ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ վ ա գն ե ր ի ն որոշ
տ ե ղ ե ր ո ւմ ։
Վ ե ր ո հ ի շյա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի օ գ ն ո ւթ յա մ բ ո ր ո շվ ո ւմ է , ի մ կ ա ր ծի ք ո վ ոչ մ ի ա յն գլխ ա հ ա ր կի գ ո յո ւթ յո ւն ը Մ ա ր զպ ա նա կ ա ն Հ ա յա ս
տ ա ն ո ւմ , ա յլ նրա հա վա նա կա ն ը նդ հ ա նո ւր չա փ ը ։
ն ե ր ք և մ ե ն ք կ տ ե ս ն ե ն ք , որ գ լխ ա հա ր կը հին Հ ա յս ւս տ ա հ ո ւմ ա ն վ ա ն վ ե լ է , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , « ս ա կ » , ի ն չպ ե ս ա յդ ճիշտ գուշա կել է նի կ . Ա դոնցըւ Հ ա վ ա ն ա կ ա ն -Է, ո ւր ե մ ն որ Եղիշեի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ
թ յո ւն ն ե ր ի մ եջ հ ի շա տ ա կ վ ա ծ են Ս ա ս ա նյա ն Պ ա րս կա ս տ ա նի հիմն ա . կա ն հ ա ր կ ե ր ը * հ ո ղ ա յի ն ը և .գ լխ ա հ ա ր կ ը , ա ռ ա ջի նը , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն
ա ն վ ա ն վ ա ծ է նրա մ ո տ « հ ա ս » , ի ս կ ե ր կ ր ո ր դ ը ' « ս ա կ » ։
«ՀԱ Ր Կ Ք ԼեՐԱՆՑ ե վ Դ Ա Շ ՏԱ Ն Ց ՍՎ Մ Ա ՅՐ Ե Ա Ց*
Մ ի ք ա յե լ Փ ո րթ ո ւգա լը Դ ենշա պ ո լհի ա շխ ա րհ ա գրի բ ն ո ւ յթ ը Հ ա զ ֊
կերտ Բ ֊-ի ժ ա մ ա ն ա կ բ ա ց ա տ ր ո ւմ է ի բ ր և մ ա ր դ ա հ ա մ ա ր և մ ի ա ժ ա
մ ա նա կ ի բ ր և ը նդհ ա նո ւր հ ո ղ ա չա փ ո ւթ յո ւն ' ոչ մ ի ա յն մ շ ա կ վ ո ղ հ ո
ղ ե ր ի , ա յլև լե ռ ն ե ր ի , դ ա շտ ե րի , ա ն տ ա ռ ն ե ր ի և ն ո ւ յն ի ս կ ա վերա կ տ ե ղ ե ր ի ։ «Ի ս կ հա րկերը թ ե թ և ց ն ե լո ւ կ ա մ ծա ն ր ա ց ն ե լո ւ ն կ ա տ
մ ա մ բ ,— ա ս ո ւմ է նա , — ե ղ ա ծ ա շխ ա ր հ ա գիր ը բ ն ա կ ա ն է , որովհետ և
ա նձնա կա ն տ ուր ք մ ը կ ա մ գ լխ ա հա ր կ մ ը հ ա ս տ ա տ ե լո ւ հ ա մ ա ր ա զ
գ ա հ ա մ ա ր ն ա ն հր ա ժեշտ է . բ ա յց ո ր ո վ հ ե տ և լե ր ա ն ց , դ ա շտ ա ց և ա ն տ ա ռ ա ց և շ ի ն ի ց և ա լե ր ա կ ա ց վրա ա յլ և ա յլ տ ո ւր քե ր գրուեցա ն
կ ա մ ե ղ ա ծ ն ե ր ն ա վ ե լց ա ն , պ ետ ք է հ ե տ և ց ն ե լ' թ է ՛ա յդ ա շխ ա րհա գիրք с а й а э ^ - е մ ի էր և ոչ պ ա րզ ա զ գ ա հ ա մ ա ր Л1» Փ ո ր թ ո ւգ ա լը , ի նչպ ես
տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , ե ն թ ա դ ր ո ւմ ւէւ որ Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն ո ւմ Հ ա զ կ ե ր տ Р ֊ф
ժ ա մ ա ն ա կ հա րկ է դ ր վ ա ծ եղ ե լ բ ո լո ր հո ղ եր ի վ ր ա ' մ շ ա կ վ ո ղ թ Լ ա ն
մ շա կ , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , նա և բ ո լո ր լե ռ ն ե ր ի վ ր ա ։
Ա րդ' ճ ի ՛շտ .է ա ր դ յո ք ա յդ ։ Հ ա վ ա ն ա կ ա ՞ն է աԸ Դ յոՔ> որ Պ ա րս
կ ա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Հ ա զ կ ե ր տ Р -ի ժ ա մ ա ն ա կ հա րկ է ա ռ ն վ ե լ ոչ
մ ի ա յն մ շա կ վ ո ղ , ա յլև ա ն մ շա կ հ ո ղ ե ր ի ց , ա ն գ ա մ ա վ ե ր ա կ ն ե ր ի դ ։
Կ ա րելի ՞ է ա ր դ յո ք Ե ղիշեի մ ո տ հ ի շա տ ա կ վ ա ծ « Հ ա ր կ ք Լերա նց Ь
դ ա շտ ա ց և մ ա յր ե ա ց » հ ա ս կ ա ն ա լ վ ե ր ո հ ի շ յա լ ի մ ա ս տ ո վ ։ Վ երջա պ ես
1 Տես <гԵղիշեի վարդապետի վասն Վարդանայ և հայոց պատերադմիՆ» վ ե նետիկ 1903, էջ 215, ծան. 1 ։
85
որո՜շ է ա ր դ յո ք , որ Դ ենշա պ ոլհի ա շխ ա րհ ա գիրն ո ւն ե ց ե լ է , ա ն պ ա յ- մա ն, ոչ մ ի ա յն ա զ գ ա հ ա մ ա ր ի , ա յլև ընդ հ ա նո ւր հո ղ ա չա փ ո ւթ յա ն
բ ն ո ւ յթ ։Ք ն ն ե ն ք նա խ ա ռա չի ն հ ա ր ց ը ։ Եղիշեի հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն վ կ ա
յո ւթ յո ւն ը հ ե տ և յա լն է ' «ս ո յն պ է ս և ե պ ի սկ ոպ ո սա ց և ե ր ի ցա ն ց դ ն էի ն , ւչ մ ի ա յն շ ի ն ա ց , ա յլ և ա լե ր ա կ ա ց » (Վ ե ն ե տ խ լ 1 Տ 5 2 , էջ 4 0 ) ։ Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ոչ մի կերպ չի կա րելի հ ե տ և ց ն ե լ, որ հա րկ է դրվա ծ
եդել ա վերա կների վրա , ի ն չպ ե ս ա յդ թ յո ւր ի մ ա ց ա բ ա ր են թ ա դր ել է Մ ի ք ա յե լ Փ ո ր թ ո ւգ ա լը ։ «Ո չ մ ի ա յն շի ն ա ց , ա յլ և ա լե ր ա կ ա ց » բա ռ ե ր ը
պետ ք է , ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , ի բ ր ե լրա ցո ւմ ն կ ա պ ա կ ցե լ նա խ ո րդ սա - Խ ա դ ա սո ւթ յա ն հ ե տ ։ Ե ղիշեն ո ւզո ւմ է ա ս ե լ, որ հարկ է պահանջվեք
ա նգա մ ա վերա կ տ եղերի չք ա վ ո ր ե ր ե ցն ե ր ի ց ։ Ա վերա կ ներ ի ց Հարկ
ա ռնելը , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա յն ք ա ն է օտ ա րոտ ի ու ա ն հ ա վ ա տ ա լի , որ
նրա գ ո յո ւթ յո ւն ը Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ն ո ւյն ի ս կ Հսւզկերւո
/■-ի Ժ ա մա նա կ, պ ետ ք է հա մ ա ր ել մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն հա վ ա նա կա ն:Ա վելի որոշ է Ե ղիշեի մոտ « լե ր ա ն ց , դա շտ ա ց և մ ա յր ե ա ց ն հ ա ր ֊
քերի հ ի շա տ ա կ ո ւթ յո ւն ը ։ Լեռների ու դա շտ երի հա րկերը, ը ս տ ե ր ե
վ ո ւյթ ի ն , պ ետ ք է հ ա ս կա ն ա լ, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ի բ ր և ա ր ոտ ա տ եղերի
Հա րկ ։ Բ ա յց ա ն վ ի ճ ե լի է ա ր դ յո ք , որ Պ ա ր սկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ
Հատ ուկ հա րկ է դ ր վ ե լ բ ո լո ր լե ռ ն ե ր ի , դա շտ երի ու ա ն տ ա ռներ ի վր ա ։ Ա յս խ ն դ ի ր ն ա յն ք ա ն կա րևոր է ու լուրջ, որ կա րոտ է ուշա դիր ք ը ն -
'ւ ութ յա ն ։
Ինչպ ես վ ե ր ն տ ե ս ա ն ք , Տ ա բ ա ր ի ի վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ ա յս հա րկե-
ւր չե ն հ ի շվ ա ծ ։ Ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ս կ զ բն ա կ ա ն շր ջա ն ո ւմ , թ ե և Ս ա ս ա նյա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ա րքունի հա րկերը մ ն ա ց ե լ էին
է)րեթե ն ո ւ յն ը , ս ա կ ա յն ա յս հա ր կ եր ը , որքա ն ին ձ հ ա յտ ն ի Է, չեն մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ ի բ ր և ընդ հ ա նո ւր ու հ ի մ ն ա կ ա ն հա ր կ ։ Հ ե տ ա ք ր քի ր են
ա յս հա րկերի մ ա ս ի ն Մ խ իթ ա ր Գոշի հ ե տ և յա լ վ կ ա յո լթ յո ւն ն ե ր ր .
I } « Ա րօտ ի ա յլ հա րկ մի լի ց ի , զի ա յն իսկ են ա ր օտ ա կա նք որ հա ր
կին» (Դ ա տ ա ս տ ա ն ա գ ի ր ք , մ ա սն եր կ րո ր դ , Ա , Էջ 3 1 5 ) , 2 ) «Ի ս կ պտ ուղ ա մ ե ն ա յն դտ եա լ ի մ ա յր ի ս իւրա քա նչիւր ս ա հ մ ա նա ց նոցա
լի ցի ւ Շ ի նա կ ա նա ց իր ա ւա ցի Է տ ա ս ա ն որ դ ել օտ ա ր ա ցն ի կ թ ե լ պ ը տ ֊
ղ ո ցն , որ ոչ ի ւր ե ա ն ց իցէ> ա յն ո ց ի կ ՝ ո ր ո ց ի ց է ս ա հ մ ա ն ն և ըստ
խ ն դ ր ո յ ն ո ց ի ն կ ա մ օ ք ե ղ ի ց ի ։ Ա յս պ ե ս և փ ա յտ ի շի ն ո ւա ծ , և խ ոտ յա ր օտ և ի հ ն ձ ե լ, և հող ի վ ա ր ե լ» ( ն ո ւ յն ը , մ ա սն ե ր կ ր ո ր դ , (ի, էջ
■127)։ Գոշի ա յս կ ա ն ո ն ն ե ր ը , թ վ ո ւմ է ի ն ձ , որ հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն
պ իտ ի լի ն ե ն ա յն ը նդ հ ա նո ւր Ու իր ա կա ն կ ա ր գ ե ր ի ն , որ սովորա կա ն
են եղել նրա ժ ա մ ա ն ա կ ։ 3 . Կա րստձ . ա յս կ ա նո ն ն ե ր ի ա ռ թ ի վ , որ
ն ո ւ յն ո ւթ յա մ բ ա ռա ջ են բերվածդ նա և Ս մբա տ ի Դ ա տ ա ս տ ա ն ա գ ր քո ւմ ,
Տ6
■ ա յտ ն ել է ա յն կ ա ր ծի քը , որ ա ն տ ա ռ ն ե ր ի , ա ր ո տ ի , չ ր ի , որսի ու
ձկ ն ո ր ս ո ւթ յա ն վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ գ ե ր ա գ ո ւյն ի շխ ա ն ո ւթ յա ն ու տ ն օ ր ի
նո ւթ յա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ը , որ ֆ ի ն ա ն ս ա կ ա ն գ ի տ ո ւթ յա ն մ ե շ ա ն վ ա ն վ ո ւմ Լն Г е д а П а պ ա տ կա ն ել ե ն Գ ոշի ու Ս մբա տ Գ ունդստ ա բլի ժ ա մա նա կ ոչ թ ե ա ր քո ւն ի քի ն , ա յլ ֆ ե ո դ ա լ հ ո ղ ա տ ե ր ե ր ի ն ։ Ֆ ե ո դ ա լա
կա ն ա յդ гедаПа-1»А/»/> ա ր տ ա հ ա յտ ո ւթ յո ւն ն է > նրա կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա յն ուշա գրա վ փ ա ս տ ը, որ շի ն ա կ ա ն ն ե ր ը կա րող էին օ գ տ վ ե լ ա ն տ ա ռ ն ե ր ի ց , ա ր ո տ ներ ից և մ յո ւս ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի ց ի ր ա ն ց տ իրոշ հ ո ղ ե
ր ո ւմ , բ ա յց ա յդ ս ա հ մ ա ն ն ե ր ի ց դուրս ն ո ւյն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի հա մ ա ր վ ճ ա ր ե լո ւ էի ն տ ա ս ա նորդ օտ ա ր տ ե ր ե ր ի ն ։ Նրա ա սելով [* ինչպ ե ս
Ա րևս տ յա ն Ե վրոպ ա յո ւ մ , ն ո ւյն պ ե ս և ա յս տ ե ղ , նա խ ն ա կ ա ն ա րքունի 1 <?Հ*Տ.\\'ձ-ները թ ո ղ ն վ ե լ են հ ե տ զ հ ե տ ե հօգուտ ֆ ե ո դ ա լ հողա տ իրոջն։
3 . Կա րստի ա յս դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ե ջ ճիշտ ու ա նվ/էճելի կ ա -
ր ե /ի է հա մ ա ր ել մ ի ա յն ա յն ,՛ո ր Ժ Բ ֊ր դ դ ա րում ա ն տ ա ռ ն երը և ա ր ո
տ ա տ ե ղ ի նե րը պ ա տ կա նե լ են Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ և Ռ ո ւբի ն յա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն մ ե ջ հ ո ղ ա տ ե րե ր ին և գ տ ն վ ե լ են ն ր ա ն ց տ ն օ ր ի ն ո ւթ յա ն
տ ա կ ։ 1'սկ թ է դրա նք Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ և ս , ի ն չպ ե ս և Ա ր և մ տ յա ն Ե վ
րոպ ա յո ւ մ , եղե լ են ա ր քուն ի г е § а П а -& 4 /» պ ա տ մ ա կ ա ն հ նա դ ո ւյն
շ ր ջա ն ո ւմ , ա յդ հա րկա վոր է , ա ն շո ւշտ , ա պ ա ց ո ւց ե լ դր ա կա ն որևէ
փ ա ստ երով»Ա րդ կ ա ր ե լի չ է ՜ ա ր դ յո ք Ե ղիշեի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յա ն մեջ
« լե ր ա ն ց և դ ա շտ ա ց և մ ա յր ե ա ց յ> հա րկերի հ ի շա տ ա կ ո ւթ յո ւն ը հ ա վ ա ն ա կ ա ն մ ի ա պ ա ց ո ւյց հ ա մ ա ր ե լ, որ ա ր ո տ ա տ ե ղ ի ն ե ր ը և ա ն տ ա ռ
ները եղե լ են Մ ա ր զպ ա նա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ա ր քուն ի Г е ^ а Н з *Եթե ի ն կ ա տ ի ո ւն ե ն ա ն ք , որ ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը շա տ ա վ ելի
զորեղ են ե ղ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ք ա ն ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ուրիշ ե ր կ ր ն ե ր ո ւմ ,
որ նր ա նք ո ւն ե ց ե լ են ը նդ ա ր ձ ա կ ու բ ա ց ա ռ ի կ տ իրա կա ն ի ր ա վ ո ւն ք
ն ե ր , ի ն ձ թ վ ո ւմ է , դ ժվա ր ու ա ն հ ա վ ա նա կա ն կ լի ն ի ե ն թ ա դ ր ե լ, որ
նա խ ա րա րա պ ա տ կ ա ն շր ջա ն ն ե ր ո ւմ Ա ր շա կ ո ւն յա ց կ ա մ Ս ա ս ա ն յա ն
ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ա ն տ ա ռ ն ե ր ը և ա ր ո տ ա տ ե ղ ի ն ե ր ը կա րող էի ն էին ել
թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն հա տ ուկ Г е ^ а Н з » Ե ղիշեի վ կ ա յո ւթ յո ւն ը վ ե ր ա բ ե ր
վ ո ւմ է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , մ ի ա յն ա յն լե ո ն ե ր ի ն , դա շտ ե ր ին և ա ն տ ա ռ
ն ե ր ի ն , որո՛նք <1բ ն ի կ ս եփ ա կ ա ն կ ա լո ւա ծл էին Ա րշա կունի թ ա գ ա
վ ո ր նե ր ի և նր ա նց ա ն կ ո ւմ ի ց հետ ո պ ետ ա կա ն ս ե փ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն
էին դ ա ռ ե լ Ս ա սա նյա ն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն ի , « Հ ա ր կ ք լե ր ա ն ց և դա շտ ա ց I։ մ ա յր ե ա ց а հնա րա վոր է , ո ւր ե մ ն , հա սկա նա լ ն ա և նեղ ի մ ա ս տ ո վ ,
հբրև ա ր քո ւնա կ ա ն կ ա լվ ա ծ ք ն ե ր ի հ ա ր կ ե ր ։ Եթե ա յս լո ւս ա բ ա ն ո ւ
1 յօտճք «Յքտէ. 5етрай1*с!1е|' К ойех. ՏԱտտտեսւ՚ջ 1905, Вй. И. էք 17
թ յո ւն ն ը նդ ո ւնելի հա մ ա ր վ ի , ա յդ դ ե պ ք ո ւմ ' ա րքունի ա յդ հա րկերը կ լի ն ին ոչ թ ե մ ի ջն ա դ ա ր յա ն г е § а Н а ' հա տ ուկ մ ե նա շն ո ր հ թ ա գ ա վորա կա ն գ ե ր ա գո ւյն ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն , ա յլ հողա տ իրա կա ն սովորա -
էլան մ ի ե կ ա մ ո ւտ ։Հ ա յտ ն ի Է ա ր դ ե ն , որ մ ա ր զպ ա ն ո ւթ յա ն շրջա նում թ ա գ ա վ ո ր ա -
կա ն են հ ա մ ա ր վ ե լ, ի բ ր և Г е д а Н а Հ ա յա ս տ ա ն ի ոսկու հ ա ն ք ե ր ը , որ
գ տ ն վ ո ւմ Էին Փ ա ր ա ն դ ի ո ն ո ւմ ■* Կարող Էին լի ն ե լ և ուրիշ Г е д а Н а -Ь й р ո րո ն ց մ ա սի ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր չե ն պ ա հ պ ա ն վ ե լ։ Բ ա յց ե ն թ ա դ ր ե լ,
որ թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ն ո ւն ե ց ե լ Է Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ մ ե ն ա շնորհի գ ե ր ա գ ո ւյն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր բ ո լո ր ա ր ո տ ա տ ե ղ ե ր ի , ա ն տ ա ռ ն ե ր ի .
ջրի , որսի ու ձ կ ն ո ր ս ո ւթ յա ն վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ , ա յդ , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա ն հա վա տ ա լի Է ու մ ի ան գա մ ա յն ա նհ ա վ ա նա կա ն ։
Մ ի ք ա յե լ Փ ո ր թ ո ւգ ա լր , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , Դ ենշա պ ոլհի ա շ
խ ա ր հ ա գիր ը հ ա մ ա ր ո ւմ Է ոչ մ ի ա յն «ա զ գ ա հ ա մ ա ր » , ա յլ նա և ը ն դ
հա նուր հ ո ղ ա չա փ ո ւթ յո ւն ' ՇՅժՅՏէՐՔէ Նրա ասելուԼ' ք ա ն ի որ 0Гլե ր ա ն ց .
դա շտ ա ց և ա ն տ ա ռ ա ց և շի ն ի ց և ա լե ր ա կա ց վ ր ա » տ ուրքեր են դ ր !'!
կ ա մ ե ղ ա ծ տ ուրքերն ա վ ե լա ց ր ե լ, կա րելի Է դ րա ն ից հ ե տ և ց ն ե լ, որ ա շխ ա րհա գիրն ո ւն ե ց ե լ Է բ ն ո ւ յթ , Վ երև մ ե ն ք բ ա ց ա տ
ր ե ց ի ն ք , որ Եղիշեի մ ոտ հ ի շա տ ա կ վ ա ծ են ոչ թ ե «շ ի ն ա ց և ա ւ ե ր ա ֊
կ ա ց » հ ա ր կ ե ր ը , ա յլ «շ ի ն ա ց և ա ւե ր ա կ ա ց » ե ր ե ց ն ե ր ի հ ա ր կ ե ր ը ։ Ն մա .
ն ա պ ե ս ' «Հ ա ր կ ք լե ր ա ն ց , դա շտ ա ց և ա ն տ ա ռ ա ց » վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ են,
հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ոչ թ ե ա մ բո ղ ջ ե ր կ ր ի ն , ա յլ ա րքունի մ ի ա յն կ ա լվ ա ծ ք
ն ե ր ի ն ։ Վ իճելի ե ն , ո ւր ե մ ն , Փ ո րթ ո ւգա լի պ ա տ ճ ա ռ ա բա ն ո ւթ յա ն հենց հիմ նա կ ա ն ն ա խ ա դ ր յա լն ե ր ը ։
Ա նկա խ ն ո ւյն ի ս կ փ ա ստ ա կա ն ա յս ա ռ ա ր կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ինձ
թ վ ո ւմ Է, դ ժ վա ր Է, ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , ե ն թ ա դ ր ե լ, որ Դ ենշա պ ուհի ա շ
խ ա րհ ա գր ի ժ ա մ ա ն ա կ կա րող Էին չա փ վ ա ծ լի ն ե լ Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ո լո ր լե ռ ն ե ր ը , դ ա շտ երը , ա ն տ ա ռ ն երը և ա ն գ ա մ ա մ ա յի
ու ա վերա կ տ ե ղ ե ր ը ։ Ինչ վ ե ր ա բե ր ո ւմ Է մ շա կ վ ո ղ հ ո ղ ե ր ի ն , ս րա նց հո ղ ա չա փ ո ւթ յո ւն ը ևս ի ն ձ ա ն հա վ ա նա կա ն Է թ վ ո ւմ , ո րո վ հետ և ,
ի նչպ ե ս վ ե ր և ե ն թ ա դ ր ե ց ի ն ք , հ ո ղ ա յի ն հա րկերը ա յս դա րա շրջա նում
եղել ե ն , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , բ ն ա կ ա ն և ո չ դ ր ա մ ա կ ա ն ։ Ը նդհա նո ւր հ ո ղ ա
չա փ ո ւթ յո ւն ն ա ն հր ա ժեշտ պ իտ ի լի ն ե ր , բն ա կ ա ն ա բ ա ր , Կա վա տ ի
( 4 8 8 — 5 3 1 թ . ) և Խ ոսրով Ն ոլշիրվա նի ( 5 3 1 — 5 7 9 թ . ) ժ ա մ ա ն ա կ ,
ո րո վ հետ և հ ո ղ ա յի ն բ ն ա կ ա ն հա րկերը վ ե ր ա ծվ ե լ Էին դ ր ա մ ա կ ա ն ի ,
որը վ ճ ա ր վ ե լո ւ ւէր հող ի տ ա ր ա ծ ո ւթ յա ն յո ւր ա ք ա ն չյո ւր 1 д а п Ь մ ի ա -
1 Տես А. О'гЫспБег., 1.'ст :>1ге ժշտ ՏւտտՅՈ^տ, КоЬспЬам! 1У07, էք 58, "սաև Ргосорп, Ве11и т Регви աո, I, 15
88
լ/ո ր ի ց, ս ա կ ա յն վ ե ց ե ր ո ր դ դա րի ց ա ռա շ, ք ա ն ի որ ն ո ւ յն ' հա րկերը
ր ե ր ք ի ց էին տ ր վ ո ւմ , ը նդ հ ա նո ւր հ ո ղ ա չա փ ո ւթ յո ւն ը , ի մ կ ա ր ծի քո վ
մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա վ ե լո ր դ էր ու ա ն ի մ ա ս տ ։ Դ ենշա պ ո լհի ա շխ ա րհա
դ ի րը , ա յս դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ձ ա յն , հա վա նա կ ա ն ւէ ե ն թ ա դ ր ե լ,
գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ի բ ր և ըն դհ ա ն ո ւր մ ա րդա հա մա րէ Եթե ա ն գ ա մ հ ն ա
րա վոր հա մարւԱ ւ, որ ա յս ա շխ ա րհ ա գր ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ կա րող Էին
ւ։րոշ չւս փ ո վ հա շվի ա ռ ն ե լ ա ր քո ւն ա կ ա ն, նա խ ա ր ա ր ա կ ա ն և մ յո ւս
հող երն ու կա լվա ծքները ՛, ա յդ հ ա շվ ա ռ ո ւմ ը դ ժ վ ա ր թ ե ն մ ա ն լի նե ր
ա յն հա տ ուկ СЗС|а51ге-|ДЬ, որ ա նհրա ժեշտ Էր հ ա մ ա ր վ ե լ վ ե ց ե ր ո ր դ դ ա ր ո ւմ ։
ՀԱ ՐԿԱ ՀԱ Վ Ա ՔՄ Ա Ն վ ա ր ձ ա կ ա ն կ ա ր գ ը ь ч մ ա ք ս ա յ ի ն
ՀԱՐԿԵՐԸ
Հ ա ր կ ա հ ա վ ա ք մ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն մ ա սի ն Տ ա ր ա ր ի ն տ ա լիս Է հ ե տ և յա լ կ ա ր և ո ր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը ։ նրա ա սելով^ ա շխ ա րհա գիրր
վ ե ր շա ն ա լո ւց հ ե տ ո * Խ ոսր ով ն ո լշի ր վ ա ն ը կ ա ր գ ա դ ր ո ւմ .Է հա րկերի դ ր ո ւյք ն ե ր ի ց ո ւց ա կ ն ե ր ի ց մ ե կ ա կ ա ն օրինա կ ո ւղա րկել հա րկա հա ն
պ ա շ տ ո ն յա ն ե ր ի ն , ն ա և մ ե կ ա կ ա ն օր ի ն ա կ ' շ ր չա ն ն ե ր ի դ ա տ ա վ ո ր ն ե
ր ի ն ։ Ա յս վ ե ր ջի ն նե ր ի ն նա հ ր ա մ ա յո ւմ Է ա ր գ ի լե լ վա ր չա կա ն պ ա յ ֊
գ ո ն յա ն ե ր ի ն , որ նր ա նք չպ ա հ ա ն ջե ն ա վ ե լի հ ա րկ , ք ա ն ո ր ո շ վ ա ծ !
ց ո ւց ա կ ն ե ր ո ւմ *էԱ յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց պ ա րզ ե ր և ո ւմ Է, որ Խ ոսր ո վ Ն ուշիրվա նի
ժ ա մ ա ն ա կ հա րկերը չե ն տ րվե լ կ ա պ ա լո վ , ի ն չպ ե ս ա յգ ը ն դ ո ւն վ ա ծ Էր
ե ր բ ե մ ն պ ա տ մ ա կ ա ն հին ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ , ա յլ գ ա ն ձ վ ե լ են վ ա ր
չա կա ն կ ա ր գ ո վ և հա տ ուկ պ ա շտ ո ն յա ն ե ր ի մ ի ջ ո ց ո վ >
Հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ևս կ ա րե լի Է, ի մ
կ ա ր ծ ի ք ո վ , հ ե տ և ց ն ե լ, որ Հ ա յա ս տ ա ն ի հա ր կ երի հ ա վ ա ք ո ւմ ը հա նձ-
Ն ըվա ծ Է ե ղ ե լ մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն շր ջա ն ո ւմ , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ն ա և Ա րշա -
կ ո ւն յա ց ժ ա մ ա ն ա կ , աչ թ ե կ ա պ ա լա ռ ո ւն ե ր ի , ա յլ կա ռա վ ա ր չա կա ն
հա տ ուկ պ ա շտ ո նյա ների ՛\ որ ա ն վ ա ն վ ո ւմ Էին ռ գ ո ր ծ ա կ ա լՏ -ն ե ր ; Ա յդ
դ ժ վ ա ր չէ ե զ ր ա կ ա ց ն ե լ, օր ի ն ա կ , հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց 1 ) Ղ ա
զ ա ր Փ ա ր պ ե ցի , Պ ա տ մ ո ւթ յո լն Հ ա յո ց , Р , գ ի Խ ե , էջ 8 3 ( Տփ խ իէ։
1 У 0 4 у «Ե ւ հա րկքս ա մ ե ն ա յն ա շխ ա րհ իս Հ ա յո ց ա ռ ի ս ե ն , և գ ո ր
ծ ա կ ա լք ա մ ե ն ա յն յի մ ո ւ մ ձ ե ռ ի ն ե ն , և ա յլև ս բ ա զ ո ւմ կ ա ր ա ս ի , զոր
ի պ ա րսիկ գ ո ր ծ ա կ ա լա ց ն հ ա ն ի ' որ ա ստ ի Հ ա յս է ի ն , և յի մ ո ւ մ գ ա ն
ձի կ ա յ» . 2 ) Կա նոնք Յ ո վ հ ա ն ն ո լ Մ ա ն դ ա կ ո լն լո յ Գ . Գ , ւէ9 9 0 ( հրա ս։.
1 ТЬ. 1Чое1<1еке, ТаЬаН, էչ 247ւ
ՏՕ
Ա. Ղ լօ ւէ յա ն ի ) ' « Ե թ ե ոք ի ք ա հ ա ն ա յի ց ի գնել կ ա մ ի վ ա ճ ա ռ ե լ կ ը ր ֊ Տ ե ս ց ի ն , կ ա մ ի շ խ ա ն ո ւ թ ե ա մ բ ի շխ ա նա ց վ ա ր ե ս ց ի ն ' հա րկա պ ա հա նջս
ի ն ե լո վ և յ ո ս տ ի կ ա ն ս կ ա ր գ ե լ ա շխ ա րհա կա ն գ ո ր ծ ո ց , ա սէ գի րն ,
г ա ռ նոսա զա ւեր ն ո ց ա » ։
Թե Ա րշա կունեա ց և թ ե մ ա ր զպ ա ն ո ւթ յա ն շրջա նում հա րկ ա յին
զո ր ծի վա րչա կա ն գ ե ր ա գ ո ւյն ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ի բ ր և հա տ ուկ «գ ո լւ ֊ ճա նա չութ ի ւն », ա ն վ ա ն վ ե լ է Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ « հա զա ր ա պ ետ ութ ի ւն»ւ
■[Հա զա ր ա պ ե տ *՝ը վա ր ել է ո չ մ ի ա յն հա ր կ ա հա վա քմ ա ն գ ո ր ծ ը , ա յլև պ ա րտ ա վոր է եղ ե լ ա ջա կցել երկրի շինա ր ա րա կա ն ա շխ ա տ ա ն քն ե
րին և շի նա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը ։ «Հ ա զ ա ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն » ա յս վերջին պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ա նշուշտ սերտ կ ա պ
վ ա ծ էին հ ա ր կ ա հ ա նո ւթ յա ն գոր ծի հ ե տ ։ Հ ո ղ ի մ շա կ ո ւթ յո ւն ը , ո ռ ո գ մա ն գ ո ր ծը և , ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , երկրի շեն վիճա կը ն շա նա կ ո ւթ յո ւն
■է&եին, իբրե. հ ի մ ք և ա ղ բյո ւր պ ետ ա կա ն բա ր ե կ ե ց ո ւթ յա ն և պ ե տ ա
կան ե կ ա մ ո ւտ ն ե ր ի յ «Հ ա ղ ա ր ա պ ե տ »-ի ա շխ ա րհ ա խ նա մ գ ո ր ծ ո լն ե ո ւ- 9 յա ն կա րևոր ա յս կ ո ղ մ ը շե շտ վ ա ծ է , հ ա տ կա պ ես , Փ ա վստ ոսի պ ա տ
մ ո ւթ յա ն հ ե տ և յա լ հ ա տ վ ա ծ ո ւմ . «Ե լ ս կ ի զ բն գո ր ծա կ ա լո ւթ ե ա նն հ ա զ ա ր ա պ ե տ ո ւթ ե ա նն ' ա շխ ա րհ ա տ ես ն խ ն ա մ ա կ ա լո ւթ ե ա ն ն , ա շխ ա ր
հաշեն ա շխ ա ր հ ա տ ա ծ դ ե հ կ ա ն ո ւթ ե ա ն , շի նա կ ա ն ա շէն ա զգ ն Գ նու-
նե ա ց հա զա ր ա պ ետ ն ա մ ե ն ա յն ե ր կ ր ի ն » ( Վ ենետ իկ 1 8 3 2 , էջ 6 7 ) ։ Իսկ
ն ո ւյն պաշտ՛ոնի ֆ ի նա ն ս ա կ ա ն բ ն ո ւ յթ ը կա րելի է են թ ա դ ր ե լ Նոր
Կտ ա կա րա նի հ ա յե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ի ց , որի մ ե ջ « Հա զ ա ր ա պ ե տ »
բա ռ ը հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է հա ճա խ հունա րեն У01к0П0ПЮ 8 ( я տ ն օր ե ն , տ ն տ ե ս » ) բ ա ռ ի ն (Ա Պ ետ . Դ , 1 0 , Ա. Կորնթ Դ , 1 և 2 ) ։
Թ ովմա Ա ր ծրունոլ պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ « հ ա զա րա պ ետ » բ ա ռ ը գ ո ր ծ է ւսծվա ծ իբրե. տ ես ո ւչ և վ ե ր ա կ ա ցո ւ ա րքունի հ ա ր կ ե ր ի ։ «Ի դա ռնա լն
Ա պ ուսէթի յԱ ս ո ր ի ս , — ա ս ո ւմ է Թ ո վ մ ա ն , — և Մ ՚ուսեի հա ւա տ ա լ
զ վ ե ր ա կ ա ցո ւթ ի ւն հա րկա ց ա ր քունի , և ը ն դ դ ե մ եկ եա լ յա ր քո ւն ուս տ հա զա րա պ ետ ո մ ն հա րկա ց Ծ ովա փ ի կ ո չե ց ե ա լ ա մ ի ր ա յ Ա լա յ ա նուն»
Պ ա տ մութ իւն տ ա նն Ա ր ծր ո ւն ե ա ց, Պ ետ ե ր ր ո ւր գ 1 8 8 7 , Ղ պ ր. Բ, գ լ.
Տ . էջ 1 1 1 ) ։ Ի բր և պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի «■հա զա րա պ ետ »-ձեր հի շվա ծ են Կ որյունի և Ղա զ ա ր Փ ա ր պ ե ցո լ մ ո տ ' Վ ա հա ն Ա մ ա տ ֊ո լնին
Հ ա զկ ե ր տ Р - ի քա ղ ա քա կա ն վ ե ր ա ն ո ր ո գ ո ւմ ն ե ր ի ց ա ռա ջ և պ ա րսիկ ՚1 .եհվեհն ա մ ը Ա տ րվշնա սպ ի մա րզպ ա ն՛ութ յա ն շրջա նում
Ս ա ս ա նյա ն պ ե տ ո ւթ յա ն մ ե ջ հա րկերի վ ե ր ա բ ե ր յա լ բ ո լո ր գ ո ր
ծեր ը և գ ր ա գր յււթ յո ւն ն ե ր ը կ ե ն տ ր ո ն ա ցա ծ են է զ ե լ « դ ի լ ա ն » ֊ն ե ր ո ւ մ ։
* Տե՛ս Կորիւն, Պատմութիւն վարաց և մահվան սրբոյն Մեսրոպայ վարղապ!՝- տի։ Վենետիկ 1804ք Էշ 44 և ՂաէԼաՐ Փարպեցի, Պատմութիւն Հա յոց, Տփխիս 19օ4,
* « • Կզ> է ։90
՚ Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի «դ ի ւ ա ն ը » -ը գ տ ն վ ե լ է Դ վին ք ա ղ ա ք ո ւմ ' մ ա ր զպ ա ն ո ւթ յա ն վա րչա կա ն կ ե ն տ ր ո ն ո ւմ ։ Ա յգ сгդի լա ն » ֊ի ն ե ն թ ա
կա են եղե լ բ ո լո ր շրջա նների գործերըւ Հ ա յտ ն ի է ս ա կ ա յն , որ 5 7 2
թ վ ի նա խ ա րա րա կա ն ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ի ց ա ռա ջ Ս յունի քը միա ցրեք
կին Ա տ ր պ ա տ ա կա նի «շ ա հ ր մ ա ր »-ի ն և նրա գ ո ր ծե ր ի «դ ի ւա ն » - ը փ ո
խ ա գ ր ե լ էին Դ վ ի ն ի ց Փ ա յտ ա կ ա ր ա ն ք ա ղ ա ք ը ։ Ա յգ ա նջա տ մ ա ն մ ա սին Ա եբեոս պ ա տ մ ա գի ր ը հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է հ ե տ և յա լը . <гՅ ա յն ժ ա մ յ ա
ռաջ ք ա ն զ ա յս ա պ ս տ ա մ բե ա լ ի բ ա ց ե կ ա ց ի Հ ա յո ց ’ ա նուա նեա լ Վ ա հա ն ի շխ ա ն ա շխ ա րհին Ս ի ւնե ա ց, և խ ն դ ր ե ա ց ի Խ ո ս ր ո վ ա յ յ ա ր
ք ա յէ ն Պ ա ր ս ի ց , զի տ ա ր ցե ն զդ իւա ն ա շխ ա րհին Ս իւնեա ց ի Դ ը ւնա յ
ի Փ ա յտ ա կ ա ր ա ն ք ա ղ ա ք , և կ ա ր գ ե ս ց է զքա ղա քն, ի շա հրմտ րէ Ա տ ը ր-
պ ւստ ա կա նի . զի մ ի ևս կ ո չե ս ցի ա նուն Հ ա յո ց ի վ ե ր ա յ ն ո ց ա , Եւ կա տ ա րէր հ ր ա մ ա ն ն » ( պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Ս եբէոս ի եպ ի սկ ո պ ո սի ի Հ ե ֊
բ ա կ լն , Պ ե տ ե ր բո ւր գ 1 8 7 9 , գ լ . Ա, էջ 2 6 ) ։ Լ ինելով վա րչա կա ն կ ե ն տ
ր ոն Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի , Դ վինը մ ի և ն ո ւյն ՛ժա մա նա կ պ ա ր ս կ ա ֊ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն դ ա շի ն քն ե ր ի հ ա մ ա ձ ա յն ճ ա ն ա չվ ա ծ է եղե լ ի բ ր և մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ի գ լխ ա վ ո ր վ ա յր ե ր ի ց մ ե կ ը ։ Յ ո լս տ ի ն յա ն ի օր են ս-
գ ր ք ի ց հ ա յտ ն ի է , որ , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , 3 8 7 թ վ ի դ ա շն ա դ ր ո ւթ յա մ բ , ո ւրե- մ ը ն ' Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ա ժ ա ն ո ւմ ի ց հ ե տ ո ' ո ր ո շվ ա ծ են եղ ե լ ա ռ և տ ր ա
կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յա ն ու փ ո խ ա ն ա կ ո ւթ յա ն հա մ ա ր եր եք հա տ ուկ
վ ա յր ' հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Կ ա լլի նի կո նը , պ ա րս կա կա ն Մ ծ բ ի ն ը , նա և Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ն ա խ Ա րտ ա շա տ ը, իս կ հետ ո Դ վի ն ը2։ Իբրև
մ իա կ վ ա յր , ուր թ ո ւ յլ էր տ ր վ ա ծ ա ռ և տ ո ւր ա ն ել երկու կ ո ղ մ ի վ ա
ճ ա ռ ա կ ա ն ն ե ր ի ն , Դ վ ի ն ը , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , ս տ ա ցա ծ պ ի տ ի լի ն ե ր մ ի ջ
ա զ գ ա յի ն կ ե ն տ ր ո ն ի բ ն ո ւ յթ ։ Պ րոկո պ իո սի վ կ ա յո ւ թ յա մ բ ' ա ռ և տ ր ա
կա ններ ն ա պ ր ո ւմ էին ա յս տ ե ղ բ ա զ մ ա մ ա ր դ գ յո ւղ ե ր ո ւմ ' որ գ տ ն վ ո ւմ էին իր ա ր մ ո տ ։ «Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ի ց , հ ա րևա ն Վ ր ա ս տ ա ն ի ց, Պ ա ր ս կ ա ս
տ ա նի գ ր ե թ ե բ ո լո ր ժ\ող։։վուրղՏևեբից, ն ւ յև հո՛ռ մ ե՛ս կա ն որոշ մա սհ
1 'ահրմարո բսւռր Ք. Պատկան չան ի Հրատարակության մ/ւչ տպված Է մհձա- ‘յւաո։ սակայն այդ բաոր Հասարակ անուն Է և ոչ հատուկ։ նույն բառը, իբրև վւո- ք /առություն պարսկերենից, գործածական Է եղել նաև հայերենում, րա;.յ լինելով հնա դույն շրշան ի փոխառութ յունճ արտասանվել Է (Гաշխարհամարտ։ գՇահրմարՅ-ի ուղիղ նշանակությունը1 իբրև <гա շխ ա րհա գիրմա տ նա ցույց են արեք 5 , Մարկ- վարտր և Ն. Ադոնցը. տե՛ս ЕгЗПСЬаЬг ВеПП 19011 Էջ 122 և (гАрМбНИЯ 3 ЭПОХ}
Юстиниана*, Էշ 220— 221։ Սյունիքը և Փայտակարանը, միացված լինելու/ Ա տ րր ֊ պատականի *շա Հրմա ր»-ին, վարչական ւոեսակետից ենթակա են եղել, հավանորեն, Ատրպատականի դլխավոր կենտրոնինւ
2 Տե ՛ս СОЙ 2ստէ 4 ,6 3 Պարսկա-բյուզանդական առևտրի ու Հաղորդակցության կարևոր այս խնդիրը քննության է առնված Կ. Գյոէտերրոկի «Р յուզանդիոն ե Պարսկաստան* ուսումնասիրության մեջ. տե՛ս «Հանդէս Ամսօրեայս 1910, հունվար, էջ— 14 — 17»
21
Ր ի ց , ֊ ա ս ում է Պ ր ո կ ո պ ի ո ս ը ,— բ ե ր ո ւմ էին Դ վ ի ն ա պ րա նքներ և ա յս տ ե ղ վ ա ճ ա ռ ո ւմ » (Պ ր ո կ ո պ ի ո ս , Де В в Н о РеГБКГО, I I 2 5 ) ։ Դ վին ը.որպ ես ա պ ր ա ն ք ն ե ր ի մ թ ե ր ա ն ո ց և ա ռևտ րա կա ն փ ո խ ա նա կ ո ւթ յա ն
ո ր ո շ վ ա ծ վ ա յր , եղ ե լ է , ա ն շուշտ , Ս ա սա նյա ն Պ ա րսկա ստ ա նի գ ը լ ֊ խ ա վ ո ր մ ա ք ս ա յի ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ի ց մ ե կ ը ։ Կ. Գ յո ւտ ե ր բո կ ը , ուշա դրու
թ յա ն ա ռ ն ե լո վ , որ Մ ենա նդրի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեջ ա ռևտ րա կա ն հա ղ ո ր դ ա կ ցո ւթ յա ն ա յս վ ա յր ե ր ն ա ն վ ա ն վ ո ւմ են й е к а !е 1 й ё п а ' й е к а - ^еи1ёП 0П ( — տ ա ս ն ո ր դ ա ր ա ն ) հունա րեն բ ա ռ ի ց հ ե տ և ցն ո ւմ է , որ
էերկոլ պ ե տ ո ւթ ե ա ն ց հա մ ա ր ա լ ո ր ո շվա ծ էր ն ե ր մ ո ւծ ո ւթ յա ն մ ա քսր■ 'ա ճ ա ռք ի ն ա ր ժ ե քի ն տ ա սը ա ռ հ ա ր յո ւր ը » ( տ ես Հ Ա , 1 9 1 0 , հունվա ր,
էջ 1 6 ) ։ Վ . Հ ա յտ ը ևս իր С е Б С Ы с М е ՃըՏ Ь в У а Г Й е Ь а п Й е Ь ա շխ ա տ ու
թ յա ն մ ե ջ , խ ո ս ե լո վ բ յո լզ ա ն դ ա կ ա ն ա ռևտ րի մ ա ս ի ն Խ ա չա կրա ց .ա րշա վա նքների ց ա ռա ջ, կ ա ր ծ ո ւմ է , որ ա ր տ ա հ ա ն ո ւթ յա ն մ ա քս ը եղեք (• Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յո ւ մ , ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , 1 0 տ ոկոս ա ր ժ ե ք ի ց ։ Ա յդ ռտ ա ս-
ն ո բ դ յ> ֊ի ց են ծ ա գ ո ւմ , նր ա կ ա ր ծ ի ք ո վ , մ ա քս ա վ ո ր ն ե ր ի Л е к а Ш о д П ! և մ ա ք ս ա յի ն վ ա յր ե ր ի Й е к а 1 е 1 Й ё п а ա ն ո ւննե ր ը ' * Ա յս ընդհա նուր
ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ հ ի մ ն վ ա ծ են բ ա ռ ա ք ն ն ա կ ա ն դիտ ողո ՛ւթ յուն
ների վ ր ա , թ ե և ուշա գրա վ են ու հ ե տ ա քր ք ի ր , ս ա կ ա յն , ի մ կ ա ր ծ ի
ք ո վ , չ ե ն կա րող հա ստ ա տ ուն ու ա ն վ ի ճ ե լի մ ի ա պ ա ց ո ւյց հ ա մ ա ր վ ե ի որ մ ա ք ս ա յի ն հա րկերը մ ն ա ց ե լ .էին շա րունա կ՛ ն ո ւյն ը պ ա ր ս կ ա -բ յո ւ-
ղա նդա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի տ ա ր բեր շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ։ Ինձ թ վ ո ւմ է ' Ս ա ս ա նյա ն Պ ա րս կա ս տ ա նի ն կ ա տ մ ա մ բ ա յս խ նդ ի ր ը կա րոտ I
դ ե ռ լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յա ն ա վ ե լի որոշ ու հ ա մ ո զ ի չ փ ա ս տ ե ր ո վ ։
Վ ե ր ջա ց ն ե լո վ ընդհ ա նո ւր ա յս տ ե ս ո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ր
ք ո ւն ի հա րկերի մ ա ս ի ն մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն շր ջա ն ո ւմ , կա րևոր ե մ հ ա
մ ա ր ո ւմ ն ա և ք ն ն ո ւթ յա ն ա ռ ն ե լ և լո ւս ա բա ն ե լ մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի մ եջ հ ի շա տ ա կ վ ա ծ ա յն բ ո լո ր հա րկերի նշա նա կո ւթ յո ւնը
և բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա ն ը , որ վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ են պ ա տ մա կա ն հ նա գ ո ւյն
ա յս շր ջա ն ի ն ։ Ա յս հա տ ուկ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ա վ ելի քա ն ա ն հրա ժեշտ էր , ո ր ո վ հ ե տ և , ի ն չպ ե ս կ տ ե ս ն ե ն ք , հա րկերի ն շա ն ա կ ո ւ
թ յո ւն ը սխ ա լ է մ ե ւլնվե լ հա ճա խ ն ո ր ա գ ո ւյն իսկ գի տ ա կ ա ն ա շխ ա
տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։ Հ ի մ ն ա կ ա ն ի մ նպ ա տ ա կն է պ՛արզել ա ռ ա յժ մ , ըստ
կ ա բ հ լվ ո ւյն , սսբքունի հա րկ եր ի ա նունները Մ ա րզպ ա նա կա ն Հ ա յա ս
1 Տե՛ս Վ. Հայտի աշխատության ֆրանսերեն թարգմանությունը' Հատ 1, << ՏՏ ծանոթ. 11 ШБЫге ճս соттегсе с1и ЬеуаЬ ւ^ւբշւք 1923,
82
տ ա ն ո ւմ , ուս տ ի հա րկերի խ նդ ի ր ը ք ն ն ո ւթ յա ն ,Է ա ռ ն վ ա ծ ա յս տ ե ղ ւի ա յն ա յն չա փ ո վ , ի ն չ չա փ ո վ որ ա յդ կա րևոր էր ու տ նհրա ժեշս։
ա յդ հա տ ուկ նպ ա տ ա կի ՞ա մ ա ր ։
« I* I). (*■ >
Հ ա յկ ա կ ա ն « բ ա ժ » հա ր կ ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , Ն. Ա դոնցը հ ա
՛ւա ր ո ւմ է հ ո ղ ա յի ն հարկէ Հ . Մ ո ւս ա յե լյա ն ն «Ա ն դ ր կ ո վ կ ա ս ի հ ո ղ ա ֊
էին պ ա յմ ա ն ն ե ր ն » ի ր ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մեք ( Վ ա ղա րշա պ ա տ 1 9 1 0 ,
սւււաջ Լ բ ե ր ո ւմ Ն. Ա դ ո նցի ա յս կ ա ր ծի քը և ե ն թ ա դ ր ո ւմ Է ն ո ւ յն պ ե ս ,
ււր « բ ա ժ ը պ ետ ո Է հ ո ղ ա յի ն հա րկը ե ղ ա ծ լի ն ի , ի ս կ ս ա կ ը ' գ լխ ա հա րկ» (Է ջ 1 6 յ :
Ն. Ա ղ ո ն ցի ց դեո շա տ ա ռա ջ պ ր ո ֆ . Հ . Հ յո ւր շ մ ա նն ի ր АгШеШБ- Ь е О г а т Т П а Н к գր ք ո ւմ հ ա յկ ա կ ա ն « բ ա ժ » - ը . թ ա ր գ մ ա ն ե լ Է գ ե ր մ .
% օ\], ա յս ի ն ք ն ' մ ա ք ս , և ե ն թ ա դ ր ե լ, որ «րա ժ ՚Օ -ը էի-ոխառություն Լ
ս /ա ր թ և ե ր ե ն ի ց (՛Էջ 1 1 4 ) ։ Հ ա յկ ա ւլյա ն լե զ վ ի նոր բ ա ռ գ ր ք ի ա շ խ ա տ ա ֊
կիցներւը «ր ս ,ժ ձ > ֊ ը մ ե կ ն ե լ ե ն , ի բ ր և «մ ա ք ս վ՛ա ճա ռելի ի ր ա ց » ։ Մ ի ք՛ա յել փ ա շա Փ որթ ո ւգա լը «ե ղ ի շ է ի վ ա ր դ ա պ ե տ ի վ ա ս ն Վ ա րդա նա յ ել
Հա յոց պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն » հ ա յտ ն ի իր ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ « բ ա ժ » ֊ր Հ ա ս կ ա ցե լ է ն ո ւ յն պ ե ս , ի բր և «վ ւո խ ա գ ր ո ւթ յա ն տ ո ւր ք» (է ջ 2 1 5
ծա ն . 1 ) ։
Նորերս /ո ւ յս էր տ ե ս ե լ պ ր ո ֆ . եղ ի ա ղ ա ր ո վ ի ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը
Исследования по истории армянского права публичного ич а с т н о г о , որի մեջ հ ե ղ ի ն ա կ ը , հ ի մ ն վ ե լո վ Շ ի րա կի ու Ա նի ք ա ղ ա քի
11 — 1 3 - ր դ դա րերի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի վ ր ա , փ որձ է ա ր ե լ լ ո ւ ֊
•յա բա ն ե լ а բ ա ժ » հա րկի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը ։ բ ա յց , ի ն չպ ե ս կ տ ե ս ն ե ն ք
ա յգ փ ո ր ձ ն ա վ ե լի ք ա ն ա նհա ջող է ։
Ե ն կ ա տ ի ա ռ ն ե լո վ մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն - ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս և ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , կ ա ր ե լի է
հա ստ ա տ ա պ ես պ ն դ ե լ, որ « բ ա ժ » - ը ոչ հ ո ղ ա յի ն հա րկ ՛է, ո չ էլ գըէ-
խ ա հ ա րկ , ա յլ գ ո ր ծ է ա ծ վ ա ծ , գ ր ե թ ե մ ի շտ , մ ա ք ս ա յի ն հա րկի նշռւ ն ա կ ութ յա մ բ :
Հ ա յկ ա կ ա ն « բա ժ տ -ի ի ս կ ա կ ա ն ի մ ա ս տ ը պ ա ր զ ե լո լ հ ա մ ա ր կ ա
րևոր ե մ հ ա մ ա ր ո ւմ ա ռա ջ բ ե ր ե լ ա յդ հա ր կ ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ բ ո լո ր կ ս ՚-
ոևոր վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ կ ա ր ո ղ ա ց ե լ ե մ ա ռ ա յժ մ հ ա վ ա ք ե լ։
1. И. А. Орбели. Вопросы и решения вардапета Анании Ширакского, Петрогр. 1 9 1 8 , էջ 2 1 — 2 2 . « Ա յր մ ի վ ա ճ ա ռ ա կան
էա ն ց ը ն դ ե ր ի ցս ք ա ղ ա ք ս և բ ա ժ ա ր ա րին յա ռ ա ջ ն ո ւմ ն և հա նին զկէս
և դ ե ր և ո ր ի ր ա ց ն , և {ե ր կ ր ո ր դ քա ղ ա քի ն թ ո լև ց ա ն զ ո ր ի ն չ ունւէրն և
93
հա նին զկէս ե. զ ե ր և ո ր ն ... և մ ի ն չ ի տ ուն ե կ ն , մ ն ա ց ե ա լ էի ն դ ա հ ե կա նք մ ե տ ա ս ա ն ։ Ա րդ գիւոեա թ է ը ն դ ա մ ե ն ա յն ք ա ն ի * դա հեկա ն
'էլներտ^ւ2 . Կա րա պ ետ Կ ո ս տ ա ն յա ն ց , Վ իմ ա կա ն տ ա ր ե գի ր , Ս. Պ ետ եր-
թուրգ 1 9 1 3 , Էջ 9 ՝ Ա րու՚ձ , 9 8 7 թ . (ГՅ ա նուն Ա ստ ո ւծո յ ի թ ուա կա ն ՆԷՀ' ես Ս մբա տ Շ ա հնշա հ, որդի Ա շոտ ո յ Շ ա հ նշա հի, ա զ ա տ ե ցի վա սն ի մ
հա ւրն հո դ ւույն եւ ի մ ա րեւշա տ ութ եա ն ե լ մ ե ղ ա ց թ ո ղ ո ւթ ե ա ն զ շ ա - >ակաւոր բ ա ժ է շնորհիւն Ա ս տ ո ւծ ո յն ։
3 . Վ իմա կա ն տ ա ր ե գի ր , էջ 2 7 , Ա նի, 1 0 5 7 — 1 0 6 3 թ .2 « Ե լ գ ի ՝
ն ելոր Ա ն ե ցի , ե թ է ս ա յլո վ , եթ է գրա ստ ովդ ա զա տ է ։ Եւ Ա ն ե ցի , որ
է լր ե ն ն մ ո ր թ ե լի ք գ ն է , բ ա ժ ն ա զա տ է ։ Ել շա լա կա ւոր Ա նեցի յա մ է ն
ց ե ղ բ ա ժ ի ն կէսն ա զա տ է ։ Ել ի կա պ ճին տա ին դ ա հեկ ա նի ն Ջ դ ր ա մ , ա յժ մ տ ա ն Դ, Р ա զա տ է ։ Եւ մ ս ա գ ո ր ծի , եթ է պ ա խ րէի լի ն ի գ լո ւխ , եթէ ո չխ ա ր ի , կէսն տ ա , կէսն ա զ ա տ է » ։
4 . Վ իմ ա կա ն տ ա ր ե գի ր , էջ 7 1 ' Շ ի ր ա կ ա լա ն, 1 2 2 8 թ . «Թ ո ղ ա ք գ գեղիս Շիրա կա զա պ ո լռ ի շի և զջրսա հին բ ա ժ ն յո ր գ ե ց է յո ր գ ի ք
ա զա տ ի բ ա ժ է ն » ։
5 . Վ իմա կա ն տ ա ր ե գի ր , էջ 1 0 6 ' Ա նի , 1 2 6 3 թ . «Բ ա ր ձ ա ք ի յԱ ն ոիր ի ցա ն ո ւս զ բ ա ժ ն , զոր ի ս կ զ բա ն է ա զա տ էր , մ ե ք վերս տ ին ա յլ
հա ս տ ա տ ե ցա ք . չո ւն ի ոք ի շխ ա նո ւթ ի ւն բ ա ժ ո ւզ ե լո ւ ոչ ի ն չ ա զ գ ով
Ի Յ է ՈՐ Կա պ էլոր լի ն ի » ։6 . Վ իմ ա կա ն տ ա ր ե գի ր , էջ 1 6 0 ' Ա նի, 1 3 2 0 թ . «Ե ս Ս ա րգիս
Ծ իլենց բա ժ ր ա ր ս թ ո ղ ի զԱ րջուա ռճո սբ Գ րիգորո զ բ ա ժ ն մ ե ծ և զփ ո քր
վա սն հա ն գս տ ե ա ն պ ա տ րոնին մ ե ր ո յ Շ ա հնշա հի և ա ստ ուա ծա տ ուր
զա ւա կ ա ցն Ջ աք ար ի այի ե ն » ։7 . Վ իմ ա կա ն տ ա ր ե գ ի ր ։ էջ 2 2 1 * Ա նի, ա ն թ վ ա կ ա ն . « և զ ա մ ե
ն ա յն հա րկա պ ա հա նջութ իւն բա ր ձ ի ն զ մ զ թ ա ղ ա ռ , զ հ ե ծ ե լ, զղսփ ը- չո ւն , զ ա խ ս ր թ ա մ ա րն եւ զ դ ռ ն ա գ ի ր ն ' ի բ ա ժ , ի դ ա ղ մ ս և ի մուսա -
յի պ ն դ ա ր ձ ո ւցի ն » ։8 . Վ իմ ա կա ն տ ա ր ե գի ր , էջ 2 2 2 ' Ա նի, ա ն թ վ ա կ ա ն . «Ե ս Նուրա յ-
տ ին Ք ո թ ի թ ս ի մ ը ն կ ե ր ա ւք ս եկի յԱ ն ի տ ա մ ղ ի ս վ ե ր ա յ, տ ե ս ա յ զ Ա ն ո յ
ի ր ի ց ան ո ւս զ ի ա ռ լե խ ի ն հ ր ա մ ա ն քն որ ի սկիզրա նէ բ ա ժ ու տ ա մղա
է Տես Յւաև-Գալուստ Տ էր ֊Մ կ ր տ չյա ն , Ան ան իա Շ իրա կա ցի, Վաղարշապատ
1896 , էշ 2 3 ։
2 Կ ո и սէ ա՛նգ ին Դուկասի թագավորության ժամանակվւս արձանագրություն Լ , ուստի փոխանակ 1057— 1063 թթ. պետք կ Ժ ^ ՚ի* 1059— 1064 թթ՛է Կոստանդին Ղու- կասի թագավորության սկիզբը ենթադրվում Է ա յժմ 1059 թվին է Ալփասլանլւ, ին՛ - պես հայտնի Է, նվաճել Է Անի քաղաքը 1064 թւԱւնէ Արձանագրությունը ղրվէսձ Լ հավանորեն 1059— 1064։
94
'Լի ն տ վ ե լ, ևս ա յլ հա ստ ա տ եցի ի մ ը ն կ ե ր ա ւք ս , որ ոչ բ ա ժ տ ա ն ու ոշ տ ա մ ղ ա )» ։
Վ երոհ՛իշյա լ բ ո լո ր վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ե ջ , բ ա ցի չո ր ր ո ր դ ի ց
'■բա ժ:» - ն ո ւն ի , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , մ ա ք ս ա յի ն հա րկի ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն :
Ա ռա ջին վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ա յն ք ա ն պ ա ր զ է , որ կա րոտ չէ մ ե կ ն ո ւթ յա ն
եր կ րո ր դ վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ ա ս վ ա ծ է , որ 9 8 7 թ վ ի ն Ս մ բա տ Շ ա հնշա հն
ա զա տ ել է Ա ր ո լճ ո ւմ а զշա լա կա ւո ր բ ա ժ է » ։ « Բ ա ժ » ֊ն ա յս հ ա տ վ ա ծ ո ւմ
ևս ո ւն ի , ա ն կ ա ս կ ա ծ, փ ո խ ա դ ր ո ւթ յա ն տ ուրքի ի մ ա ս տ ։ Ե րրորդ վ կ ա
յո ւթ յո ւն ը ևս պ ա րզ Է ։ Ա յս ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ի ց ե ր և ո ւմ Է, որ Ս ոս-
ւոա նդին Ղ ուկա ս կ ա յս ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ( 1 0 5 9 — 1 0 6 4 թ . ) , ե ր բ Անի ք ա
ղ ա քը գ տ ն վ ո ւմ Էր բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ.
կա ր գ ա դ ր վ ա ծ Է ե ղ ե լ, որ ա ն ե ց ի ն ե ր ն ա զա տ հ ա յտ ա ր ա ր վ ե ն մ ա ք ս ա յի ն հ ա ր կ ի ց ' « բ ա ժ տ ֊ի ց , ե թ ե նր ա նք ս ա յլո վ կ ա մ գ ր ա ս տ ո վ գինի
Էին բ ե ր ո ւմ ք ա ղ ա ք կ ա մ ի ր ա ն ց հա մ ա ր գ ն ո ւմ . Էին մ ո ր թ ե լի ք ։ Իսկ
ա ն ե ՚ցի շա լա կ ա վ ո ր ն ե ր ը շ ա լա կ ա բ ե ռ ն ե ր ի հա մ ա ր վճ ա ր ե լո ւ Էին նա խ կին «բ ա ժ տ -ի կ ե ս ը ։ Ն մ ա նա պ ես /' մ ս ա գ ո ր ծն ե ր ը պ ա խ րեի և ո չխ ա
րի հ ա մ ա ր պ ե տ ք Է տ ա յի ն ս ովո ր ա կ ա ն պ ա հա նջվող հա րկի կեսը Շ ա լա կ ա վ ո ր նե ր ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ կե տ ի ն պ ր ո ֆ . Ս, Ե ղիա գ ա ր ո վը տալիւ. Է ա ն մ ի տ ու ա ն հա ս կ ա նա լի մ ի բ ա ց ա տ ր ո ւթ յո ւն , ի բ ր թ ե շ ա լա կ ա
վ ո ր ը , որ փ ա յտ Էր բ ե ր ո ւմ ք ա ղ ա ք , ա մ ե ն մ ի շա լա կ ա բեռ, փ ա յտ ի հա մա ր վ ճ ա ր ե լո ւ Էր 9 դ ե ն ա ր •» Ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ շա լա կ ա վ ո րի
սա սին ա յդ պ ի ս ի ա ն հ ե թ ե թ կետ չկ ա ։ Հ ի ն գ ե ր ո ր դ , վ ե ց ե ր ո ր դ և ո ւ թ ե
ր ո ր դ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը պ ե տ ք Է հ ա ս կ ա ն ա լ, ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա յն
ի մ ա ս տ ո վ , որ Անի ք ա ղ ա ք ի ե ր ե ց ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս Ա ր շո յա ռ ի ճ ի ս բ . Գրի
•յ.որ ե կ ե ղ ե ց ի ն , ա զա տ ե ն հ ա յտ ա ր ա ր վ ե լ « բ ա ժ ս ֊ի ց , հ ա վ ա ն ո ր ե ն ,
փ ո խ ա դ ր ո ւթ յա ն հ ա ր կ ե ր ի ց ։ Պ ր ո ֆ . Ե ղ իա զա ր ո վն քի րի ցա նո ւս
գ բ ա ժ ն » մ ե կ ն ե լ ,Է, ի բ ր և НЗЛОГ ОКЛЭДНОЙ, ա յս ի ն ք ն ' ն ա խ ո ր ո շվ ա »
հա ր կ ա գ ո լմ ա ր քւէՈթՕէ Йе ГёрагШ ю П ^, որ պ ա ր տ ա վ ո ր էին վճա րել
ե ր ե ց ն ե ր ը 2ւ Ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ես հ ա մ ա ր ո ւմ ե մ մ ի ա ն գ ա մ ա յն
ս խ ա լ։ ОКЛЗДНОЙ НЗЛОГ֊/7 ուղ ղ ա կի հա ր կ եր ի մ ի տ եսա կն է , որ դ ը մ ■
վա ր թ ե գ ո յո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ա ծ լի ն ե ր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ հին ժ ա մ ա ն ա կ
ն ե ր ո ւմ ։ Պ ետ ք է ա ս ե լ, ո ր պ ր ո ֆ . Ս. Ե ղիա զա րովն օ գ տ վ ե լ է Մ . էմ ի ն ի
«'Армянские надписи в Карсе, Ани и в окрестностях последнего» ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ի ց (МоСКВЗ* 1 8 8 1 ) , որի մ եջ հա րկերի ա ն ո ւն
ները մ ե ծ մ ա ս ա մ բ ս խ ա լ են թ ա ր գ մ ա ն վ ա ծ ։ Վ ե ր ո հ ի շյա լ սխ ա լ են
թ ա դ ր ո լթ յո ւն ն ե ր ի ն հ ի մ ք են ծ ա ռ ա յե լ , մ ա ս ա մ բ , ա յս ս խ ա լ թ ա ր գ
1 Исследования по истории армянского права, էջ 39:! ն ո ւյն ը ։
95
մ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը : « Բ ա ժ » - ը օր ի ն ա կ , փ ոխ ա նա կ «ПОШЛИНа» կ ա մ
там о ж ен н ая п ош л и н а»' Մ . էմ ի ն ը թ ա ր գ մ ա ն ե լ է гл од ать" կ ա մ
« н ал ог» IՅ ո թ ե ր ո ր դ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ է հ ա ր կ ա յի ն ա յն հ ե ղ ա
շր ջմ ա նը , որ տ եղի էր ո ւն ե ց ե լ թ ա թ ա ր ա կ ա ն տ ի րա պ ետ ո ւթ յա ն ժ ա մա նա կ 1 4 - ր դ դա րի ա ռա ջին կ ի ս ո ւմ : Ա յդ մ ա սի ն կա նա և մի ուրիշ վ կ ա յո ւթ յո ւն Ա նի ո ւմ գ տ ն վ ա ծ Ա բո ւս ա յի դ Բա հա տ ուր խ ա ն ի ( 1 3 1 6 — 1 3 3 5 թ . ) պ ա րսկա կա ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ։ Երկու վ կ ա յո ւթ յո ւն ն էյ շա տ կա րևոր ե ն Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն հա մա ր թ ա թ ա ր ա
կա ն շր ջա ն ո ւմ , բ ա յց ա յժ մ հետ ա քրքիր են մ ի ա յն հա տ կա պ ես тբա ժտ -ի նշա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը <որոշելու հ ա մ ա ր ։ Երկու վ կ ա յո ւթ յա ն մ Լ-.՝
էլ հ ի շա տ ա կվ ա ծ է « բ ա ժ » հ ա ր կ ը , որ ն շա ն ա կ ո ւմ է դ ա ր ձ յա լ մ ա ք ս ա յի ն փ ո խ ա դ ր ո ւթ յա ն հ ա ր կ ։ Ա կա դեմ ի կ ոս Վ . Բ ա ր տ ո լդր , որ հր ա տ ա
րա կել ւէ ու մ ա ն ր ա զ ն ի ն ք ն ն ո ւթ յա ն են թ ա ր կ ե լ Ա բ ո լս ա յի գ ի պ ա ր ս կա կա ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ը , շա տ ուղիղ լո ւս ա բա ն ե լ է ա րդեն « բ ա ժ ւ
հա րկի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ա յդ շրջա ն ում ի բ ր և Ճք01էտ ճօ ԺօԱՅՈէ' է!է ,1е էՐՅՈՏւէ1, ա յս ի ն ք ն ' մ ա ք ս ա յի ն և փ ո խ ա դ ր ո ւթ յա ն հա ր կ , Պ րոֆ .
Ս. Եղի ա ղ ա ր ո վ ը , հ ի մ ն վ ե լո վ դ ա ր ձ յա լ Մ. կ մ ի ն ի սխ ա լ թ ա ր գ մ ա ն ո ւ
թ յա ն Վրա , ո ր ը «դ ո ն ա գ ի ր ն ի բ ա ժ » թ ա ր գ մ ա ն ե լ է ա ն զգո ւշա բա ր
п од ворн ая п о д ать , իսկ « բ ա ժ ո - ը վ ե ր ո հ ի շ յա լ յո թ ե ր ո ր դ հ ա տ վ ա ծո ւ է
լո ւս ա բա ն ե լ Է' ի բ ր և տ ների ։[րա դ ր վ ա ծ հա րկ ( окладной НЭЛОГ 1էՏ ДОМ) 2! Ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ե ս , ի ն չպ ե ս և Հ ա յա ս տ ա ն ի հա րկերի վ ե ր ա բ ե ր յա լ նրա գ ր ե թ ե բ ո լո ր :բ ա ց ա տ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , օուրկ են որևէ
հ ի մ ք ի ց և սխ ա լ ու ք մ ա հ ա ճ կ ռա հ ո ւմ ն ե ր ե ն ։
<гԲ ա ժ »-ի ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն ո րոշմ ա ն խ ն դ ր ո ւմ կ ա ս կա ծն ե ր ի ա ռիթ
կարո՛ղ է տ ա լ մ ի ա յն վ ե ր և ա ռա ջ բ ե ր վ ա ծ լ ոԲ րորգ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը ' «թ ո ղ ա ք զ գ ե ղ ի ս Շ իրա կա զա պ ո լռ ի շի և զջրսա հին բ ա ժ ն » ։ Ա րձա կա
գ ր ո ւթ յա ն ըն դա րձ ա կ բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ի ց ե ր և ո ւմ ւէ, որ 1 2 2 8 թ վ ի ն
1 ՚վ ա ն ե ա թ ա բե կ ը և նրա կի նը Խ ոշա կը Շ իրա կ գ յո ւղ ն ա զա տ ե լ են
ո ա պ ուռիշի և ջր սա հին բ ա ժ ի ց » ։ Ա րդ ի ՛ն չ է նշա ն ա կ ո ւմ ոա պ ոսւիշի
և ջր սա հին բաժ))՛: Մ . է մ ի ն ն «ա պ ռւո իշի և ջր ս ա հ ի ն » հա մ ա ր ել է իր
թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն մ ե ջ գ յո ւղ ե ր ի հա տ ուկ ա նուններ՝ АпурСШ И Д ж е р с а х 3х Ա յս սխ ա լ թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ը հ ի մ ք ը ն դ ո ւն ե լո վ ' պ րոֆ.
Ս. Ե ղ իա զա ր ովը ևս հա ն.գել է սխ ա լ ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յա ն , ի բ ր թ ե
< Հ բ ա ժ » ֊ը նշա ն ա կո ւմ է ա յս տ ե ղ կ ա լվ ա ծ ք ն ե ր ի վրա դ ր վ ա ծ հա րկ '
1 Бартольд. Персидская ՚ надпись па стене Мануче, С.-Петербург 1911. էշ 33—34
г С. А. Егиазаров, Исследовании. а Армянские надписи, Москва. 1881, էք 51
ОС
-^окладной налог на имения.»1* Հ. 'Լևոն,։ Աչի շ անը Ծ (/իրակիյ) մեջ«ա պ г լր.ի շ ի բ ա ժ ի » մ ա սի ն հ ա յտ ն ե լ է Հ ե տ և յա լ կ ա ր ծ ի ք ը ' « բա ն զ ի ր նդ ջրսա հի յի շ ի ՝ թ ուի .նույնպ ես ջր ո ( Հա րկ նշա նա կեք ր нա ապ
(ջ ո ւր ) արա բ ա ց ի թ ա ռի :9^։ 3 . Աարստր « Դ ա տ ա ս տ ա նա գի րք Ս մ բա տ ի ո
Հա յտ նի ի ր ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ «ա պ ո ւռ ի շի և ջրսա Հին Հա րկ » թ ա ր գ մ ա նել Է գ ե ր մ ա ն ե ր ե ն <гКапа1 ս ո ճ 5сЫ еи 5еп 2о1Ь 3, Այ,ս վերջին /ա - ս ա րա ն ութ յո ւ ն ը , թ ե և չի կա ր ելի Հ ա մ ա ր ե լ Հա ստ ա տ ուն ու վ ե ր ջ ն ա
կ ա ն, ր այ յ յ , Հ ա մ ե մ ա տ ա բ ա ր ա վ ե լի Հա վա նա կա ն Է ք ա ն մ յո ւս ե ն ֊ թ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։ Ե թ ե, ի ր ո ք , «բ ա ս )* են ա ն վ ա ն վ ե լ բ ա ց ի մ ա ք ս ա յի ն Հտ ր կ ի ը նա և ա ռո ւնե ր ի ց ու նր ա ն ց ջրից օ գ տ վ ե լո ւ Հա մ ա ր վ ճ ա ր
վող Հ ա ր կ ե ր ր , ա յգ ա յն ք ա ն Էլ օտ ա րոտ ի չպ իտ ի թ վ ա է Ի բրև ա ռուներ ի
օ գ տ ա գ ո ր ծմ ա ն Հ ա մ ա ր վճա ր վ ո ղ տ ո ւր ք ճ ա յգ Հա րկը որդշ չա վ) ով Հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ Է փ ո խ ա գ ր ո ւթ յա ն մ ա ք ս ա յի ն Հ ա ր կ ե ր ի ն ,
որոնք վճ ա ր վ ո ւմ Էին, մ ա ս ա մ բ , ն ո ւյն պ ե ս ի բ ր և ձ ա ն ա պ ա ր Հն Լ ր ի , կ ա մ ո ւր ջնե ր ի , շ ի ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի օ գ տ ա գ ո ր ծմ ա ն փ ո խ ա ր ժ ե ք ։
Վ ե ր ո Հ ի շ յա լ բ ո լո ր վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ին չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք ,
կ ա ր ե լի կ ե զ ր ա կ ա ց ն ե ի որ « բ ա ժ ))- ը չի կա րող Հ ա մ ա ր վ ե լ Հ ո ղ ա յի ն
Հ ա ր կ , ի ն չպ ե ս ա յգ ե ն թ ա դ ր ե լ Հ Նիկ. Ա ղ ո ն ց ր ։
Հ. Հյուբշմանի АгтешБсЬе ОгаттаИк աշխատության մեքա ռա ջ ե ն բ ե ր վ ա ծ պ ա րսկա կա ն « բ ա ժ » - ի կ ա մ « բ ա զ » - ի լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յա ն հա մ ա ր մի ք ա նի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր պ ա ր թ և ա կա ն ու նոր պարււ-
կա կա ն գ րա վո ր ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց ։ Ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց եր և ո ւմ Է, որ
« ր ա ժ » ֊ը Պ ա րս կա ս տ ա ն ում ևս ո ւն ե ց ե լ Է պ ա րթ և ա կա ն ու նոր շր ր -
շա նո ւմ մ ա ք ս ա յի ն հա րկի ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։ Հ . Հ յո ւբ շ մ ա ն ր մ ա ա ն ա -
9ոլՏ9 Է ան ո ւ մ Ьа21дгаЬа11 բ ա ռ ն Ի սիդոր Խ ա րա քս ա ցո լ մ ոտ (Вс1-г.՝дгаЬап Ьоеви Ш е16топ Ыс1ог \оп СЬагах), որ ն շա ն ա կ ո ւմ Ւ,«մ ա ք ս ի գ ա ն ձ ո ւ մ » ։ Ֆ ի բ դ ո լս ի ի մ ոտ ևս «բ ա զ պ ա ն , բ ա մ պ ա ն » , ն շ ա
ն ա կ ո ւմ Է а մ ա ք ս ա պ ա ն , մ ա ք ս ա վ ո ր » Հ ա յկ ա զ յա ն [ե ղ վ ի նոր բ ա ։ ։ ֊
գրքի Հ ե օ «բ ա ժ ա պ ե տ » ուղիղ մ ե կ ն վ ա ծ Լ, ի բ ր և «վ ե ր ա կ ա ց ո ւ րա -
ժ ի ց , մ ա ք ս ա պ ե տ » ։ Ն ո ւյն ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ո ւն ե ց ա ծ պ իտ ի լի ն ի և
«բ ա ժ ր ա ր » բ ա ո ր , որ Հ ա նդ ի պ ում Է Ա նրի ա րձա նա գ ր ո ւթ յո ւհ ն ե ր ի ջ
մ ե կ ո ւմ ' Վ ի մ . տ ա ր ե գ ի ր , Էջ 1 6 0 ' Ա նի, 1 3 2 0 թ «Ե ս Ս ա րդիս Ծի~
չե ն ց բա ժ ր ա ր ս թ ո ղ ի զԱ ր ջո լա ռ ճո սր Գ րիգորս զ բ ա ժ ն մ ե ծ և զ փ ո ք ր » ։Ա վ ե լո ր դ լի լի ն ի ա յս տ ե ղ հ ի շ ե լէ որ Ռ ո ւբ ի ն յա ն ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւ
թ յա ն շրջա ն ում ևս « բ ա ժ ս - ն ո ւն ե ց ե լ Է դ ա ր ձ յա լ մ ա ք ս ա յի ն հա րկի
1 Исследовании по истории лрминского права, է» 39;2 Շիրա կ, Վենետիկ 1 8 8 1 , Էօ է/1ւ
յ յ . Кате!, Б етраյւտօհտր Койех. 51гзч«Ьиг§ 1806, В. И. էջ 2Н 4 АгтешьсЬе ОгчттаЦк, էէ 115.
977 Հ . 1 ք ա ն ա ճ ւ]յա ն
ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։ Ս մբա տ ի Դ ա տ ա ս տ ա նա գրքի ՃԺԲ կա նո նո ւմ « բ ա ֊ ս » - ի մ ա սի ն կա Հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը . «Ե լ ուր վա ճ ա ռ լի ն ի նա զկա պ ա լն ա ռնո ւլ պ ա տ եհ է , և զ բ ա ժ ն , բ ա յց ուր ծա խ չլի ն ի նա չէ
իրա ւունք բ ա ժ ա ռնո ւլյ> (տ ե ս К аГЗЬ В(1. I , Էջ 1 6 3 ) ։ Ա յս կա նոնս Հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա նո ւմ Է Մ խ իթ ա ր Դոշի Դ ա տ ա ստ ա նա գրքի ՃԻԳ կ ա
նոն ին, ուր « բ ա ժ » - ի փ ոխ ա րեն գ ո ր ծ ,Է ա ծ վ ա ծ « մ ա ք ս я « ի սկ զմ ա ք ս ն
ա ռ ն ո ւ/ իրա լա պ Էս յո ր ժ ա մ ի քա ղ ա քս կ ա մ ի գա ւա ռս եկեա լ վա ճա -
ո ի ց ե ն ։ Ա յլ մ ի լի ց ի յա ն ց ս ճա նա պ ա րհա ց մ ա ք ս ե լ ե թ է ոչ վ ա ճ ա ռ ի - ■յեն» (Р . КаГБЬ В . I , 1 6 3 Մ խ իթ ա ր Գոշ, էջ 4 3 5 ) ։ Ն ույն նշա նա կո ւ
թ յա մ բ « բ ա ժ » - ը հ ա նդ ի պ ում է նա և «Գ ա նձա ր ա ն հ ա յկ ա կա ն հրո
վ ա ր տ ա կ ա ց» հր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յա ն մեջ (է ջ 1 5 4 ) , ուր հա նդ ի պ ո ւմ է նա և հա ճա խ « բ ա ժ տ ո ւ ն » , « բ ա յժ տ ո ւ ն » բ ա ռ ը (է ջ 1 5 6 , 1 7 8 , 1 7 9 ,
1 8 5 ) , որ ն շա նա կո ւմ է պ ա րզա պ ես մ ա ք ս ա տ ո ւն '»Բ ա ցի մ ի 2 աՐՔ սխ ա լ լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յո լն ն ե ր ի ց « բ ա ժ » հա րկի
ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն , որ վ ե ր և մ ա տ ն ա ն շե ց ի ն ք , պ ր ո ֆ . Ս. ե ղ ի ա ֊ զա րովյը, ը ն դ ո ւն ե լո վ որ Կ ոստ ա նդին Դ ուկա սի ժա մ ա նա կվ ա ա րձա
ն ա գ ր ո ւթ յա ն մեջ ( 1 0 5 9 — 1 0 6 4 ) « բ ա ժ » - ն ա նուղղա կի հա րկի բ ն ո ւ յթ ո ւնի , ա ն զգ ո ւշա բա ր ն ո ւյն ա ց ր ե լ է ա յդ հա րկը մ ի ջն ա դ ա ր յա ն Ե վրո
պ ա յի օօէւ՚օւ հա րկի հ ե տ ։ Ա յդ հ ա մ ե մ ա տ ո ւթ յո ւն ը և ս , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ ,
սխ ա լ է ։ Ос*Г01-Ь, ճիշտ է , մա ք՛սա յին հա րկ էր , որ վճ ա ր ո ւմ էին ա պ րա նքն երի փ ո խ ա դ ր ո ւթ յա ն հա մ ա ր , բ ա յց ա յդ հա րկը ս տ ա նո ւմ
էր ոչ թ ե պ ե տ ո ւթ յո ւն ը , ա յլ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , որոնք պ ե տ ո ւթ յո ւն ի ց ս տ ա _
ց ե լ էին հա տ ուկ ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն ա յդ հա րկը գ ա ն ձ ե լո ւ ի ր ա նց օ գ տ ի ն Ւ Ս ա կա յն մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ կ ա մ ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն
ն ե ր ո ւմ և ոչ մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ու ա կնա րկ ա ն գ ա մ չկ ա , որ Հ ա յա ս տ ա նի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ' Դվփնը, Ա նին կ ա մ մ յո ւս ն ե ր ը ' ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն ս տ ա
ց ա ծ լի ն ե ի ն « բ ա ժ » ֊ը գ ա ն ձ ե լո ւ ի բ ր և մ ո ւն ի ցի պ ա լ հա րկ ի ր ե ն ց օ գ տ ի ն ։ Ա վելի ուղիղ կ լի ն ի , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , « բ ա ժ » հա րկը հ ա մ ա պ ա
տ ա սխ ա ն ու ն մ ա ն հ ա մ ա ր ե լ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ու Բ յուղա նդա կ ա ն կ՛ա յսր ո ւթ յա ն մ եջ գ ո յո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ո ղ հա ր կ ի ն , որը լի ն ե լո վ փ ոխ ա դ ր ո ւ
թ յա ն մ ա ք ս ա յի ն հա րկ, ս տ ա ց վ ո ւմ էր-, գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , պ ե տ ո ւթ յա ն
օգտ ին
1 Л’й'о .1_ам§1013, V. 1-е է/՜շտօք с!ег с11аг(еч сГАгтёше ои саМиЫге «)е 1асЬапсеПеНе гоуа1е Йез Роирёшепз, 1863.
2 РогЧоПит Հ արկր, ինչպես Հա յտ նի է , ապրանքներից պաՀանքվող մա քսա յին Հարկ Լր, որ գանձվում էր մա քսա յին որոշ կենտրոնավայրերում պետության սգտիսւ Պարսկա-բյուգանդական դաշնագրերի հա մա ձա յն, ինչպես վերև տեսանքՒ ս ր ա ւ}» ֊ի գանձման համար մա քսա յին այդպիսի կենտրոններ Էին' Կալլինիկոնր. Մ ծբին,, և Դվինր, Родонит հարկիդ պետք Է տարբերել միջնադարյան р0с!;111сип՝
98
1*Լև « բ ա ժ » հա րկը հ ի շա տ ա կվ ա ծ է , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , 1 0 — 1 4 ֊ր դ
զա ր եր ի արձւսն լււ գր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , բ ա յց , ն ա , ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , Հ ա
յա ս տ ա ն ի հ ն ա գ ո ւյն հա ր կ ե ր ի ց մ ե կ ն է ։7 - ր դ դա րո ւմ ն ի ս կ ։ ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ես ա նք Ա նա նիա Շ իրա կա ցա ,
պ ա րզ ու որոշ վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց , «բ ա ժ տ -ն ա յն հա րկն էր , որ վ ճ ա ր ո ւմ
էր ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ը ։ Ա յս վերջին վ կ ա յո ւթ յո ւն ը կա րող է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , հա վա ստ ի մ ի ա պ ա ց ո ւյց հ ա մ ա ր վ ե լ, որ « բ ա ժ » ~ ը
մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն շր ջա նո ւմ ևս ո ւն ե ց ե լ է փ ո խ ա դ ր ո ւթ յա ն մ ա ք ս ա յի ն հա րկի ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։ Իսկ ե թ ե ա յդ ա յդ պ ե ս է , ո ւր ե մ ն , և Ե ղի
շեի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յա ն մ եշ « ր ա ժ տ ֊ը պ ետ ք ւէ ունենա ոչ թ ե
հ ո ղ ա յի ն , ա յլ մ ա ք ս ա յի ն հա րկի ի մ ա ս տ ։Ք ա ն ի որ « բ ա ժ ռ - ը , .ինչպ ես ց ո ւ յց է տ վել պ ր ո ֆ . Հ . Հ յո ւբ շ մ ա ն ը ,
հ ա յե ր ե ն ո ւմ փ ո խ ա ռ ո ւթ յո ւն է պ ա ր թ և ե ր ե ն ի ց և պ ա ր թ և ե ր ե ն ո ւմ ո ւ ն ե ֊ ՛յե լ է ն ո ւ յն պ ե ս մ ա քս ա յի ն- հա րկի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն , ա նհա վ ա նա կա ն
չի լի ն ի ե ն թ ա դ ր ե լ, որ ա յդ հա րկը գ ո յո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ն ա և Ա ր շա կ ո լն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ , ի բ
ր և մ ա ք ս ա յի ն հա ր կ ։
« Մ Ո Ի Տ »
Մ ատ հ ն ա գր ա կ ա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , որ վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ են հ ա
մ ե մ ա տ ա բ ա ր հ ն ա գ ո ւյն դ ա ր ե ր ի ն , կ ա ր ե լի է ե զ ր ա կ ա ց ն ե լ, որ
(ւ մ ո լ տ յ յ ֊ն ո ւն ե ց ե լ է հա ճա խ ոչ թ ե հա տ ուկ որևէ հա ր կ ի ն շա ն ա կ ո ւ
թ յո ւ ն , ա յլ գ ո ր ծ է ա ծ վ ե լ ա յժ մ յա ն ե կ ա մ ո ւտ ի ի մ ա ս տ ո վ ։
Այղ. ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ « մ ո լ տ Տ ֊ը գ ո ր ծ է ա ծ վ ե լ, օր ի ն ա կ , Ա սո
ր ա կա ն Դ ա տ ա ս տ ա ն ա գ ր քո ւմ 1 . «Ե թ ե գ ր ա լ դ նէ ոք զիւր հող ն ա յլո ւմ և լի ն ի ի մ էշ ն ո ց ի ն պ ա յմ ա ն , որ զ մ ո ւտ ս հ ո ղ ո յն ա ռ ն ո ւ պ ա ր
տ ա տ էր ն փ ո խ ա ր էն վ ա շխ ի ն , և փ ո խ ա ռ ուն պ ա րտ ի մ ի ա յն զպ ա ր տ ս ն
տ ա լ» (հ ր ա տ . Ա րսեն վա ր դ ա պ ետ Ղ լտ & յա նցիւ է շ մ ի ա ծ ի ն 1 9 1 7 , էշ
Տ 1 ) , 2 . «Ա պ ա թ է դնէ գրա ւա կա ն հօտ ս խ ա շա ն ց և լի ն ի պ ա լմ ա ն ի
( = ֆ ր 1 էս. р ё а д е ^ և բՅՏՏՅ§[1Աա հարկերը, որ մա րդկա նց, անասունների և ա պ րանքների անցուդարձի համար պահանջում Էին զանազան տ եղերում յ օրինակ, ճա նապարհների, դետերի ու կամուրջների մոտւ Կիլիկյան շրչա նում բ Յ Տ Տ Յ ^ Ա ա հարկն անվանվել Է, ըստ երևույթ ին, «յա պ ուլՍ». տես а Գանձարան հա յկա կա ն հրովարտակացս Էջ 1 571 «Եւ յա պ ուր որ տան ընդ Այաս ու ընդ Կուկլակ, նա յ ա յսպ ես լի ն նա յ,
որ տան ի պրիսիմն և յըղ տ ա յրե ռ ն նոր դրա մ քսան ու հ ի ն գ » ։ Մ իքա յել վւաշա Փորթուգա լը «եղիշէի վարդապետի վասն Վարդանա յ և հա յոց պ ա տ երա զմին» իր աշխա տ ությա ն մեջ (է ջ 2 1 8 , ծ ա ն .) Մարզպանական Հա յա ստ ա նի «րա ժտ -ը հա մա
պատասխան է համարում ֆրնս, рёа^6-/»Ь » Ա յդ ենթա դրությունը, ինչպես տ եսնում ենք, վիճելի է , մինչև որ չա պ ա ցուցվի մատենագրական փաստական վկա յութ յուններով»
09
մ է շ , թ է մ ո ւտ ք ն , որ լի ն ի յո չի յա ր ա ց ն , փ ո խ ա րէն վ ա շխ ի ց ն է և ն 3 (ն ո ւ յն ը , էշ 5 1 ) , 3 . տեւ հա շւին զմ ուտ տ ա ր ե ա ց ն , զոր կ ա լա լ, զ վ ա շ - խ ի լն , թ է լի ն ի ա ւել' ի ն ք ն դա րձուցա նէ յո ր բ ե ր ն և թ է պ ա կա սի լմ ը ն - ց ը ն ե ն յո ր բ ե ր ն » (ն ո ւ յն ը , էշ 5 5 ) ։ Բոլոր ա յս հ ա տ վ ա ծն ե ր ո ւմ
«гմ ոս ոտ -ը, ա ն կ ա ս կ ա ծ, ունի ե կ ա մ ո ւտ ի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։Հ ա յկ ա զ յա ն բ ա ռ գ ր ք ո ւմ « մ ո ւտ »-ը հ ա ս կ ա ցվ ա ծ է հենց ա յղ
ի մ ա ս տ ո վ և մ ե կ ն վ ա ծ է ' ի բ ր և հ ո լն , թրօտօճօտ լա տ ի ն . ргОУепШЭ. ՐՔԺւէԱՏ, ա յս ի ն ք ն ՝ ե կ ա մ ո ւտ ։
Ո ւշա դրութ յա ն ա ր ժա նի է , որ Հ ի ն և Նոր կտ ա կա րա նի գրա բա ր
թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն մ ե շ , ի ն չպ ե ս ե ր և ո ւմ է Հ ա մ ա բ ա ր բ ա ռ ի ց 1, ոչ մ ի ա ն գ ա մ չէ գ ո ր ծ ա ծ վ ե լ « մ ո ւտ » բ ա ռ ը հա րկի ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ , թ ե և
բո ւն բն ա գ ր ի մ ե շ հի շա տ ա կ վ ա ծ են եղ ե լ հա ճա խ զ ա ն ա զա ն տ եսա կի
ա նուններ հ ա յկ ա կ ա ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ևս « մ ո ւ տ » - ը , ո ր ք ա ն ի ն ձ հ ա յտ ն ի է , բ ն ա վ չի հ ի շվ ա ծ որպ ես հա րկի ա ն ո ւն ։
Խ ո ր ե ն ա ցո լ պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ եշ « մ ո ւ տ » -ը հա ն դի պ ո ւմ է հ ե տ և յա լ
հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ո ւմ . 1 . ք ա ն զ ի բ ա զ ո ւմ ունէր ո ւստ երս ՝ պ ա տ շա ճ
վա րկա ւ ոչ ա մ ե ն ե ց ո ւն ա ռ իւր կա լ ի Մ ծ բ ի ն . վա սն ո ր ո յ ա ռա քէ զ ն ո սա բ ն ա կ ե լ ի գա ւա ռն Հ ա շ տ ե ն ի ց , և ի ձորն նորին ս ա հ մ ա ն ա կ ա լ, որ
է ա ր տ ա ք ո յ Տ ա ր օ ն ո յ. ի նոսա թ ո ղ լո վ զշէնս ա մ ե ն ա յն , հա նդերձ
յա ւե լո ւա ծ ո վ մ տ ի ց ա ռ ա ն ձի ն ն և ռ ո ճ կ ա ց կ ա ր գ ե լո ց յա ր ք ո ւն ո լս տ » (Տ փ ղ ի ս 1 9 1 3 , էշ 1 1 8 , Բ , գ լ . Ը . ) 2 . «Ի ս կ Ա րտ ա շրի գ ե ղ ե ցկ ա պ էս
յա ր դ ա ր ե ա լ զա շխ ա րհս Հ ա յո ց ' ի կա րգ ա ռա ջին հա ս տ ա տ էր ։ Նա և զԱ ր շա կ ո ւնի ս ն, զ մ ե կ ո լս ա ց ե ա լս ն ի թ ա գ էն և յԱ յր ա ր ա տ ն բ ն ա կ ե -
լո յ , կ ա ր գէ ի ն ո յն տ եղիս մ տ իւք և ռ ո ճ կ օ ք , որպ ես և Հ ի ն ն » (Ն ո ւյն ը ,
էշ 2 1 6 , Բ, գ լ . Հ է ) ։ Մ կրտ իչ էմ ի ն ը « հա նդերձ յա ւե լո ւա ծ ո վ մ տ ից
ա ռ ա ն ձ ի ն ն » և « մ տ ի ւ ք » թ ա ր գ մ ա ն ե լ է ռ ո ւս ե ր ե ն ' « С прИСОБОКуПЛе-нием особого дохода» և «с назначением дохода», (է շ 6 1 , 1 1 2 ) ,իսկ Խ որեն ծ . վ ա ր դ . Ատեփ ան են թ ա ր գ մ ա ն ե լ է ա շխ ա րհ ա բա ր' « ա վ ե
լա ց ն ե լո վ ա ռա նձի ն ե կ ա մ ո ւտ » և а ե կ ա մ ո ւտ ո վ » (է շ 1 0 1 , 1 9 9 ) ։ Ինձ
ևս հա վա նա կ ա ն է թ վ ո ւ մ , որ «մ ո ւ տ » բ ա ռ ը վ ե ր ո հ ի շ յա լ հ ա տ վ ա ծ ն ե
ր ո ւմ ունի ոչ թ ե հա տ ուկ որևէ հա րկի ի մ ա ս տ , ա յլ ն շա ն ա կ ո ւմ է , ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , ե կ ա մ ո ւտ է
Ի նչպ ես հ ա յտ ն ի է , կ ա ն ո ն ա գ ր ք ե ր ո ւմ « մ ո ւտ »-ը և «պ տ ո լղ »-ը
հ ի շա տ ա կ վ ա ծ են հա ճա խ ա յն եկ ա մ ո ւտ նե ր ի հ ա մ ա ր , որ ժ ո ղ ո վ ը ր -
դ ա կ ս & ն ե ր ի ց ս տ ա ն ո ւմ էր ե կ ե ղ ե ց ի ն ։ Տ ե ս , օրին ա կ , Կ ա նոնա գիրք
Հ ա յո ց , հր ա տ . Ա . Ղ լտ Հ յ ա ն ի , & ի ֆ լի ո 1 9 1 4 1 «Կ ա ն ո ն ք Ս ա հ ա կա յ» էշ 2 2 , 5 5 , 5 6 . « Կա նոնք Ն երսիսի Կ ա թ ուղիկոսի և Ն երշա պ հոյ Մ ա ֊
1 Թ . վա րդ. Աս տված ատ ա րեա ն, Հա մա բա րբա ռ Հին և Նոր կտակարանաց.Երոաաղէմ 1895 ։
100
մ ի կ ո ն է ի ց ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի », էջ 1 0 7 , 1 0 8 , 1 0 9 , 111 (Ա , Ե, ԺԳ կ ա ն .) ։
Մ ի ն չդ ե ռ « պ տ ո լղ » - ը ե կ ե ղ ե ցո ւն տ րվող որոշ ու հ ա յտ ն ի տ ուրքի
ա նուն է , «մ ո ւտ Я- ը , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա յդ հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ո ւմ ևս ունի ոչ
թ ե հա տ ուկ ո րևէ հա րկի, ա յլ , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ե կ ա մ ուտ ի ընդ հ ա նո ւր
նշա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։
Մ ա տ ենւս գրա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ , 7 - ր դ դ ա ր ից հ ե տ ո , ինձ ոչ
մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն դե ռ և ս չի հ ա ն դ ի պ ե լ, որի մ ե շ « մ ո ւտ Տ -ը պ ա ր զ ու
որոշ հ ի շա տ ա կ վ ա ծ լի ն ե ր հա տ ուկ ո րևէ հա րկի հ ա մ ա ր ։Ո ւշա գրա վ է ս ա կ ա յն ա յդ տ ե ս ա կ ե տ ի ց , որ Ե ղիշեի վ ե ր ո հ ի շ յա /
հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ո ւմ « մ ո լ տ ո ֊ն ո ւնի , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , հա տ ուկ հա րկի
նշա նա կ ո ւթ յո ւն և հ ի շվ ա ծ է մ յո ւս հա րկերի թ վ ո ւմ ա ռա ջին իսկ տ ե ղո ւմ . 1 . «ն ա բ ն ա ւ ո "վ իսկ կա րէ պ ա տ մ ե լ վա սն ծա նր ո ւթ ե ա ն մ տ ի ց
և ս ա կ ի ց , բ ա ժ ի ց և հ ա ս ի ց և հ ա ր կ ա ց լե ր ա ն ց և դա շտ ա ց և մ ա յր ե ա ց յ> ( Վ ենետ իկ 1 8 5 2 , Р , էշ 4 0 ) . 2 . «Ի ս կ զ մ տ ի ց և զ ս ա կ ի ց , և որ ա յլ ևս
էի ն հա րկք ա շխ ա ր հ ի ն , բ ա զ մ ա գ ո յն քա ն ա ռ հ ա ր բն նորա ե ր թ ա յր
յ ա րքունիէ! а ( ն ո ւ յն ը , Բ, Էջ 7 5 ) ։
Հ ի մ ն վ ե լո վ Ե ղիշեի ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի վ ր ա ' կ ա ր ե լի Է ի ր ոք
ե ն թ ա դ ր ե լ, որ «մ ո ւ տ » ~ ը մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն շր ջա ն ո ւմ և , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , նա և Ա ր շա կ ո ւն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ , ո ւն ե ց ե լ Է հ ա տ ուկ ի ն չ որ հա րկի ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։ « Մ ո ւտ ո -ի ա յդ հա տ ուկ ի մ ա ս
տ ը, թ ե և ի ն ձ չէ հա ջող վել պ ա րզ ու հա ստ ա տ ո ր ո շե լ, ի ն չպ ե ս «բ ա ժ տ -ի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը , ս ա կ ա յն , հ ի մ ն վ ե լո վ ն ե ր ք և ա ռա ջ բ ե ր
՛/ա ծ ո ւշա գ ր ա վ մ ի վ կ ա յո ւթ յա ն վ ր ա , թ վ ո ւմ է ի ն ձ , որ ա ն հ ա վ ա ն ա
կա ն չի լի ն ի ե ն թ ա դ ր ե լ, որ «մ ո լտ տ -ը մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն շր ջա ն ո ւմ '
ո ր ե մ ն և Ե ղիշեի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ե ջ ' գ ո ր ծ է ա ծ վ ե լ
ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ վ ճ ա ր վ ո ղ ի ն չ որ հ ա րկ ե րի հ ա մ ա ր ։ Հ ն ա ր ա վ ո ր է , որ
ո մ ո լ ս ։» ֊ը հ ո մ ա ն ի շ է պ ա րսկա կա ն « բ ա ժ » - ի և գ ո ր ծ ա ծ ա կ ա ն է ե ղ ե լ
Ա՛յդ ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն և , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ն ա և Ա րշա կունեա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն շր ջա ն ո ւմ ։
Ա յդ ե ն թ ա դ ր ո ւթ յա ն հ ի մ ք ծ ա ռ ա յո ղ կ ա րևոր ու հ ե տ ա քր ք ի ր մ ի
վ կ ա յո ւթ յո ւն գ տ ն վ ո ւմ է Հ ո վ հ ա ն Մ ա մ ի կ ո ն յա ն ի Տ ա ր ո ն ի պ ա տ մ ո ւ
թ յա ն մեջ հ ե տ և յա լ հ ա տ վ ա ծ ո ւմ . «Ե լ Մուրէն ետ բ ե ր ե լ հա րիւր հ ա
զա ր դ ա հ ե կ ա ն , և զ ո ւղ տ ս ն և զջոր ի ս ն և զձ ի ս ն և ետ ց ի շխ ա ն ն (Մ ը մ -
բա լո ), և նա ա ս է ' հ ա լա ն ե ա լ ե մ տ ր ո ց դ , բ ա յց հա րիւր ութ սուն հ ա
՛չար դ ա հե կ ա նի փ ա յտ ե ն տ ա րեր ի Ք ա ր ք է ո յ, և չոր ս հա րիւր հա զա ր
դ ա հե կ ա նի խ ո տ են կ ե ր ե ր ի դ ա շտ էն , և ի հ ա զա ր դ ա հ ե կ ա ն ի ե զն և
եղջերու և նա պ ա ստ ա կ ո ր ս ա ցե ր են ի յե ր կ ր է ս , թ ո ղ ո ւմ զ գ ի ն ս ն ջր ո յն
և հ ա ց ի ն ։ Բ ա յց զա ս ո ր ւո ց ա նունշ գ ի ն ի ն , զոր յի ն է ն կտ ր եա լ ի ն
ք ե ա նք ա ր բ ի ն ' թ ո ղ տ ա ն մ ե ղ զ գ ի ն ն ։ ն ա և զ գ ա լա ռ ի ն հա րկն զ ո ր
101
ա ռեա լ են , և զմ ո ւտ ս ն ք ա ղ ա քի ն զոր կ ե ր ե ա լ են Դ հա րիւր հազաթ դ ա հեկ ա ն ' թ ո ղ տ ա ն մ ե զ զ ա յն , և դու ք ր ի ս տ ո ն ե ա յ լեր և զիս ի պ ա ր .
սիկս տ ա ր, և դոքա ք ե զ ե ղ ի ց ի ն Л («Գ ի ր ք պ ա տ մ ո ւթ ե ա նց երկրին Տ ա ր օ ն ո յՏ , Կ ոստ ա նդնուպ օլի ս 1 7 1 9 , էջ 1 5 1 ) ։ Ա յս հա տ վ ա ծի մեջ հ ի ֊ ֊ա տ ա կ վ ա ծ ե ն , ի նչպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , а զգա լա ռ ի ն հա րկնя և сгզմ ուտ սն ք ա ղ ա ք ի ն » և а զ մ ո ւտ ս ն » կ ա րծես թ ե գ ո ր ծ է ա ծ վ ա ծ ա յս
տ եղ, ոչ թե՛, ր ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , ե կ ա մ ո ւտ ի , ա յլ ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ վճա րվող հա տ ուկ հա րկերի հ ա մ ա ր ։ Ա յս լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յա մ բ նա կա րող է , հա - վա ն ո ր ե ն , ո ւնենա լ մ ա ք ս ա յի ն հա րկի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ' ի բ ր և հոմ ա -
նիշ պ ա րթ և եր են «բ ա ժ տ -ի ։ Ա յս բ ա ց ա տ ր ո ւթ յո ւն ը ես շ ե մ հա մ ա ր ո ւմ վերջնա կա ն ու ա ն վ ի ճ ե լի , ա յլ մ ի ա յն հնա րա վոր ու հ ա վ ա ն ա կ ա ն ։
«Մ ուտ տ -ի ն ո ւ յն ա յս լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յա մ բ , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , հ ա ս
կա նա լի է դ ա ռ ն ո ւմ , թ ե ի ն չո ւ Հ ի ն և ն ո ր կ տ ա կա րա նի գրա բա ր
թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն մ ե ջ , և ո չ մի ա ն գ ա մ գ ո ր ծ ա ծ վ ա ծ չէ <гմ ո ւտ Տ -ը ։ Ոչ &բա ժւ)-ը և ոչ նրա հո մ ա ն ի շ « մ ո ւ տ ս ֊ ր չե ն հա նդ իպ ում ա յդ թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն մ ե ջ , ո ր ո վ հ ե տ և սրա ն ց հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն հա րկերը
թ ա ր գ մ ա ն վ ա ծ են ա ս ո ր ե ր ե ն ' я մ ա թ ս, մ ա ք ս ա վ ո ր , մ ա քս ա պ ետ դ բ ա ֊
ո ե ր ո վ ։
« Ս Ա Կ *
Պ ր ո ֆ . Ն. Ա դոնցը Հ ս ա կ շ -ը լո ւս ա բա ն ե լ է ի բ ր և գլխ ա հա րկ և
հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն է հա մ ա ր ե լ վ ե ր ո հ ի շ յա լ §Ը21էհ-/>1ւ АрМвНИЯ Вэпоху Юстиниана, ( է ջ 482—484), Պ ր ո ֆ . Հ . Հ յո լբ շ մ ա ն ն ի ր АгШе-ШЭсЬе С г а т т а й к ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մեջ մ ա տ ն ա ց ո ւ յց է ա ր ե լ, որ
հ ա յե ր ե ն « ս ա կ շ -ը փ ո խ ա ռ ո ւթ յո ւն .է պ ա ր թ և ե ր ե ն ի ց ։ Թե հ ա յե ր ե ն և
թ ե պ ա ր թ և ե ր ե ն «ս ա կ ո -ը ն ա թ ա ր գ մ ա ն ո ւմ է ТпЬи1 (է ջ 2 3 4 ) ։ Մ ի ք ա յե լ փ ա շա Փ ո րթ ուգա լը Ե ղիշեի պ ա տ մ ո ւթ յա ն իր հր ա տ ա ր ա կ ու
թ յա ն մ եջ (է ջ 2 1 8 . ծ ա ն . 1 ) ե ն թ ա դ ր ե լ է , որ « ս ա կ ' հողէ մ ը կ ա մ շ ե հ -
ք է մը ա ռ ն վ ա ծ ա յն տ ուրքն է , ո ր ո յ ք ա ն ա կ ը կ ա ն խ ա վ ո ր ո շ յա լ է ու չփ ո փ ո խ ե ր բ ե ր ո ց կ ա մ ե կ ա մ տ ի ց շա տ ն ա լո վ ն կ ա մ ն վ ա զ ե լո վ ն » ։
Հ ա յկ ա զ յա ն բ ա ռ գ ր ք ի ա շխ ա տ ա կ ի ցն ե ր ը « ս ա կ տ ֊ի դ ի մ ա ց դրել են մ ի շա րք բ ա ց ա տ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ' «ս ա հ մ ա ն և ա լ տ ուրք, ե կ ա մ ո ւտ , հա ս ,
հա րկ, բ ա ժ ա ր քունի])։
Ա յս լո լս ա բ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ում ե ն ք , կ ա մ ա նորոշ
! ։ն , կ ա մ ն ո ւյն ի ս կ իրա ր հա կա ս՛ող:
Ո ւշա գրա վ է , որ « ս ա կ » ֊ը Հ ա ր կ ի հա տ ուկ ի մ ա ս տ ո վ չի հ ա ն դ ի
պ ո ւմ Հ ի ն և Նոր կտ ա կ ա ր ա նի գ ր ա բա ր թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն մ ե ջ ։ Մ ա
տ ենա գր ա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ ա յդ հա րկի ա նունը գոր ծա ծա կ ա ն Հ
ու ս ո վ ո ր ա կ ա ն , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ա րա բա կա ն և Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց շ ը ր -
103
Հա նո ւմ ։ Իսկ հ ա յկ ա կա ն ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , որ մ ի ն չ ա յմ մ
հ ր ա տ ա րա կ վա ծ ե ն է « սակտ-ը որպ ես հա րկ չէ հի շա տ ա կ վ ա ծ և ոչ մի ա ն գ ա մ ։
Հ ա յե ր ե ն ո ւմ « ս ա կ » - ը ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է նշա ն ա կ ո ւմ է ոչ մ ի ա յն հ ա րկ, ա յլև « ն ա խ ո ր ո շվ ա ծ ' չա փ , թ ի ւ , կ ա ր գ » ։ «Ս ա կյօ-ը հ ե ն ց ա յղ հա տ ուկ նշա ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ո ւնի , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ . 1 . Թ ո վ մ ա յի վա ր դ ա պ ե տ ի Ա ր ծր ո ձ ււո յ, Պ ա տ մ ութ իւն
տ ա նն Ա ր ծր ո ւն ե ա ց, Պ ետ եր բ ո ւր գ 1 8 8 7 , դպ ր. Դ. գ լ. Դ ՛էշ 1 4 3 ' « և Հ ա ց ց է ի ն ք ն ի ի ւր ք ն ա մ ե ն ե ք ե ա ն ֆ հն ա զ ա ն դ ո ւթ ե ա ն ա ր քուն ի , ի
Հարկ,ս և ի հա սս չա փ ո յ սա կի ա ր քունա կա ն ա ւա ն դ ո ւթ ե ա ն ց Ш. 2 .
Ա տ եփ ա նոսի Տ ա ր օ ն ե ց լո յ Ա ս ո ղ ա կ ա ն , Պ ա տ մ ութ իւն տ ի ե զ ե ր ա կ ա ն , Պ ե տ ե ր բո ւր գ 1 8 8 5 , Բ. հ ա ն դ ., դ լ. Դ , էշ 1 2 8 ' а ե լ փ ոխ ա նա կ նորա տ,ի- ր ՚է Հհ շ մ ՛ամս ԺԲ, Սա ծ ա ն ր ա ց ո յց զսա կ հա րկի ա շխ ա րհիս հ ա յո ց Ь.
3 . Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Ղ և ո ն դ ե ա յ, Պ ե տ ե ր բ . 1 8 8 7 , գ լ . Դ , էշ 1 4 ' « Եւ յե տ
նորա- Եզիտ որդի Մ ո լա ւե ա յ. և ա պ րի ա մ ս Բ և ա՛միսս Ե , և վ ա խ ճ ա
ն ի ։ Եւ նա վ ա ր ե ա ց ա շխ ա րհս ի ն ո յն սակ հա րկի յ). 4 . Յ ո վ հ ա ն ն ո ւ կ ա
թ ո ղ ի կ ո ս ի , Պ ա տ մ ո լթ ի ւն հ ա յո ց , Բ ՚ի ֆ լի ս 1 9 1 2 , էշ 1 6 0 ' «Ի ս կ ա ր ք ա յ
Ս մ բա տ ը ն դ կրունկն դ ա ր ձ ե ա լ' հա ս ա նէր ի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ն Դ վ ի ն ։ Եւ
վ ա ս ն զի ը ս տ ա ռ ա շն ո յ կիտ ին ե դ ե լո յ л չ ետ ես զնո ս ա հ նա ղա նդ ե ա լս ի ծա ռ ա յո ւթ ի ւն ի ն ք ե ա ն և զս ա կ ա ր քուն ի հա ր կ ա ց և մ ա ք ս ի ց նուա - ղ ե ց ո լց և ա լ, ապ ա դուռն ևս ք ա ղ ա ք ի ն փ ա կ ե ց ա լ ը ն դ դ ե մ ն ո ր ա » ։
« Ս ա կ » ֊ն ի բ ր և հարէք գ ո ր ծ է ա ծ վ ա ծ հա ճա խ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս կ ա
թ ո ւղ ի կ ո ս ի պ ա ՛տ մ ութ յա ն մ ե շ և , մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , կ ա ն խ ա պ ե ս ս ա հ
մ ա ն վ ա ծ որոշ հ ա րկ ա գո ւմ ա ր ի ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ ։ Օ րինա կ, էշ 1 9 3
« և թ ե թ և ա բ ե ռ ն զսա կն ա ր քուն ի ա ր ա ր ե ա լ» , էշ 2 0 3 ' « և խ ո ս տ ա ց ե ա լ
ևս թ ո ղ ո ւլ ն մ օ յ զ ա մ ի , մ ի ո յ զս ա կ ն ա ր քո ւն ի » . էշ 2 1 4 ' «Ե ւ ա պ ա ի
խ ա բ է ո ւթ ի ւն մ տ ա ց ղ ի ն ք ն ղ ի ն ե ա լ ( Յ ո լս ո ւփ ն ) ' ա ռ ա ք է ա ռ ա ր ք ա յ
Ս մ բա տ , զի թ է բ ո լո ր ա պ է ս զսա կ ա մ ի ն հ ա տ ո լս ց է ն մ ա , զ խ ա ղ ա -
ղ ոլթ ե ա ն պ ա յմ ա ն ա նշուշտ ն մ ա պ ա ր գ և ե ա լ ' ա ն ց ե ա լ գ ն ա ս ց է ։ Իսկ
ն ա .. . տ ա յր վ ա ղ վ ա ղ ա կ ի զ խ ն դ ի ր ն ի բ ր և կ շռ ի ս վա թ ս ո ւն հա զա ր դ ա - հ ե կ ա ն ա ց » ։
ն ո ւ յն ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ունի «ս ա կ յ> -ը , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , նա և Ս ե-
բ և ո ս եպ ի ս կ ո պ ո ս ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե շ ' Ս. Պ ետ եր բ ո ւր գ 1 8 7 9 , դ լ. ԼԵ ■
էջ 1 3 8 և գ լ . Հ Դ , ՛էջ 1 1 8 ։Պ ր ո ֆ . Մ. Դ յա կ ո ն ո վ ի կ ա րծի քո վ [' Ռ ո ւսա ս տ ա նո ւմ ա մ ե ն ի ն չ ' որ
■որոշվա ծ է եղել թ վ ե ր ո վ ' ա ն վ ա ն վ ե լ ,է урОК*Русская П равда օ ր ե ն ս գ ր ք ո ւմ урок են ա ն վ ա ն վ ե լ, նրա ա ս ե
լո վ , ճ շտ ի վ ո ր ո շվ ա ծ վ ճ ա ր ո ւմ ն ե ր ը ։ « Ա յդ մ տ ք ո վ , — ա ս ո ւմ է ն ա , — \ф0К կա րո ղ են ա ն վ ա ն վ ե լ և տ ո ւր քը , ուստ ի և հետ ա գա հ ի շա տ ա կ ա -
103
ր ա ն ն ե ր ո լմ Հի շվ ո ւմ կ <гДа.НЬ ПО урОКУЛ.- Ն ույն ա յս ո ր ո շվ ա ծ տ ուրքի հա մա ր կա րող են ս կ ո բ ն ե ր ո ւմ գ ո ր ծ ա ծ վ ե լ և оброк տ ե ր մ ի ն ը , ի նչպ ե ս ա յդ հա ն դի պ ո ւմ է և ա վ ելի ուշ հ ի շա տ ա կա ր ա ն ներ ում ' (ГНдань и мати по оброку» (М. Дьяконов, Очерки общественного и государственного строя древней Руси, С. Петербург. 1 9 0 8 , էջ 1 8 8 ) ։
Եթե ուղիղ են պ ր ո ֆ . Մ . Դ յա կ ո ն ո վ ի այս. դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը '
« ս ա կ » ֊ը վ ե ր ո հ ի շ յա լ իր ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ կա րող է հա մ ա պ ա տ ա ս
խ ա ն հ ա մ ա ր վ ե լ հ ե ն ց ռուսա կա ն ա յդ урОК և 0 б р 0 К տ ե ր մ ի ն ն ե ր ի ն ։« Ս ա կ »-ը վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , ինչպ ե ս տ ե ս ա ն ք ,
ն շա ն ա կո ւմ է ն ա խ ո ր ո շվ ա ծ չա փ , թ ի վ կ ա մ ն ա խ ո ր ո շվ ա ծ հա րկա -
գումա րւ Ա յժ մ կա րևոր է պ ա ր զ ե լ, թև ա ր դ յո ք « ս ա կ տ ֊ը չ է “ ունեցել հա տ ուկ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ' գ լխ ա հա րկի կ ա մ հ ո ղ ա յի ն հա րկի, ինչպ ես ս ւյդ ենթ ա դ ր ե լ Լն Նիկ. Ա դոնցո և Մ ի ք ա յե լ փ ա շա Փ ո ր թ ո ւգ ա /ը : Ա յս
խ նդ իր ը ևս պ ետ ք է պ ա ր զ ե լ, :իմ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ոչ թ ե վ ե ր ա ց ա կ ա ն ո ր ե ն ,
ա յլ դ ա ր ձ յա լ մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի օ գ ն ո ւթ յա մ բ :« Ս ա կ » ֊ը ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , ի ր ո ք որ ո ւն ե ց ե լ է նա և հա տ ուկ նշա
ն ա կ ո ւթ յո ւն , ի ն չպ ե ս ե ր և ո ւմ է հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց . 1 . Հ ո վ ֊ հ ա ն ն ո լ կ ա թ ո ւղ ի կ ո ս ի , Պ ա տ մ ութ իւն Հ ա յո ց , Թ իֆչիս 1 9 1 2 , էջ 1 3 3 . « Ապա ոստ իկա ն ո մ ն ի հ ա յս ա ռ ա ք ե ա լ, որ Ալի Ա րմա նի ան ո լա ն ի ւր '
ը.ստ հր ա մ ա նի ա մ ի ր ա պ ե տ ի ն իշխ ա ն ի շ խ ա ն ա ց ս Հ ս ւ յո ց զնա
(ո Ա շ ո տ ) կ ա ց ո ւո ա ն է ր , բ ա զ ո ւմ զ գե ս տ ի ւք և ա րքունա կա ն պ ա տ ուով ճ ո խ ա ց ո ւց և ա լ' ի նա հա ւա տ ա լով զսա կս հ ա յո ց և զ ա մ ե ն ա յն բե կ ա ր
ա ր քունի» 2 , Ն ո ւյնը էջ 1 6 1 — 1 6 2 . «Ե ւ ա յս պ էս ը ն դ ա ր ձ ա կ ե ա լ զ ս ա հ
մա ն տ էր ութ եա ն ի ւր ո յ (Ս մ բ ա տ ), որ ը ն դ լծ ո վ ա րքունի սա կ ի ց և բ ե կ ա ր ա ց և մ ա ք ս ի ց կ ա ց ո ւց ե ա լ ղ զէն ք ա ջո ւթ եա ն մ ա րտ ի ի ւր ո յ նշա ն ւա ղթ ութ եա ն կ ա ն գ ն է ր » ։
Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ « ս ա կ » ֊ը հ ի շվ ա ծ է « բ ե կ ա ր » ֊ի կա մ
« բ ե կ ա ր » ֊ի ու «։՛։ ա քստ -ի հետ մ ի ա ս ի ն ։ Հ ա վ ա ն ա կ ա ն է , ո ւր ե մ ն , ե ն
թ ա դ ր ե լ, որ « ս ա կ »-ն ա յս տ ե ղ հա տ ուկ ի ն չ որ հա րկի ա նուն է , տ ա րբ ե ր « բ ե կ ա ր » ֊ի ց ■ ու « մ ա ք ս » ~ ի ց ։ Հ ի մ ն ա կ ա ն գլխ ա վո ր հա րկերն
ա ր ա բա կա ն ու Բ ա գրա տ ոսնյա ց շր ջա ն ո ւմ , ի նչպ ես հ ա յտ ն ի է , եղել են գ լխ ա հ ա ր կ ը1 նա և հ ո ղ ա յի ն ու մ ա ք ս ա յի ն հա րկերը, Մ ա քս ա յին
հա ր կ ը , որ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ա ն վ ա ն վ ե լ է « բ ա ժ » կ ա մ « մ ա ք ս » ։ վ ե ր ո ֊
հ ի շ յա լ երկրորդ վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե ջ հի շա տ ա կ վ ա ծ է ա ռ ա ն ձ ի ն : « Սա-
կ » - ը և « բ ե կ ա ր » ֊ը կա րող ե ն , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , ն ո ւյն վ կ ա յո ւթ յա ն մեջ գ ո ր ծ ա ծ վ ա ծ լի ն ե լ մ յո ւս հ ի մ նա կ ա ն հա րկերի՝ գ լխ ա հա ր կի ու
հ ո ղ ա յի ն հա րկի հ ա մ ա ր ։ Ն երքև մ ե ն ք կ տ ե ս ն ե ն ք , որ « բ ե կ ա ր » - ք կ ա
ր ՛պ էր թ ե ր և ս ո ւն ե ց ա ծ լի ն ե լ ^սյդ ժ ա մ ա նա կ հ ո ղ ա յի ն հա րկի նշա -
104
նա կո ւթ յո ւ ն ։ Թ եև ի մ ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը Հ ի մ ն ո վ ի ն խ ա խ տ ո ւմ է ա յժ մ յա ն ընդ հ ա նո ւր կ ա ր ծ ի քը Հրե կ ա ր » ֊ ի ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն, բ ա յց , ի ն չպ ե ս կ տ ե ս ն ե ն ք , ա յս նոր ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը «բ ե կ ա ր Տ -ի
հ ն ա դ ո լյն ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն հ ի մ ն վ ա ծ է որոշ փ ա ստ ա կա ն դիտ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի վ ր ա ։ Ա րդ' եթ ե Հ ո վ հ ա ն ն ե ս կա թ ուղի կոս ի վ ե ր ո - հիշյայ վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե շ եր եք հ ի մ ն ա կ ա ն հ ա ր կ ե ր ի ց ' մ ա ք ս ա յի ն ն ՚ ա ն վ ա ն վ ա ծ է « մ ա ք ս » , հ ո ղ ա յի ն ը , ր “ տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , « բ ե կ ա ր » ' կ ա րելի է , ո ւր ե մ ն , ե ն թ ա դ ր ե լ, որ « ս ա կ » - ր ն ո ւյն ա յդ հ ա տ վ ա ծ ո ւմ կա -
Ր"Ղ է ն շա ն ա կ ե լ, հ ա վ ա ն ո ր ե ն , գ լխ ա հ ա ր կ ։Ա րա բա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց եր և ո ւմ է , որ ա մ ե
ն ա մ ե ծ ե կ ա մ ո ւտ ը խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ը ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն ե ր կ ր ն ե ր ղ չմ
ստ ա Տւոլմ էր գ լխ ա հ ա ր կ ի ց , Տ , Լոռան-ի կ ա ր ծ ի ք ո վ , 9 - ր դ դա րի վ ե ր
քե ր ո ւմ , ո ւր ե մ ն ' հ ե ն ց ա յն ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ , որին վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ
են վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ը ս տ ա ց ե լ է Հ ա -
ւա ս տ ա ն ի ց ' նրա մեջ հ ա ս կ ա ն ա լո վ և Կ ո վ կա սյա ն ե ր կ ր ն ե ր ը , տ ա ր ե կա ն 1 3 .0 0 0 .0 0 0 դ ր ա մ ' 4 .0 0 0 .0 0 0 դ ր ա մ ի բ ր և հ ո ղ ա յի ն հա րկ և
' . ' .0 0 0 .0 0 0 դ ր ա մ Ւ բրև գ լխ ա հ ա ր կ '* Ո ւրեմն՝ գ լխ ա հա ր կը կ ա մ
ո ւ ա կ » - ը ե ղ ե լ է բ ո լո ր հա բ կ ե ր ի ց ա մ ե ն ա կ ա ր և ո ր ը և շ ա հ ա վ ե տ ը , և
ւյոլոև հ ե ն ց ա յդ է պ ա տ ՛ճա ռը, որ « ս ա կ »-ը վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն
ների մ ե ջ հ ի շա տ ա կ վ ա ծ է ա ռա ջին տ ե ղ ո ւմ ։
Բ ա ցի Հ ո վ հ ա ն ն ե ս կ ա թ ո ղ ի կո ս ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց կա և ուրիշ մի վ կ ա յո ւթ յո ւն , ո ր ից ն ո ւ յն պ ե ս կ ա ր ե լի է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ե զ ր ա կ ա ց ն ե լ, որ « ս ա կ » ֊ը , բ ա ց ի իր վ ե ր ո հ ի շ յա լ ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ի ց ,
ո ւն ե ց ե լ է ն ա և գլխ ա հա րկի- հա տ ուկ ի մ ա ս տ ։
Ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը ' ա վ ե լի ճիշտ ա կ ն ա ր կ ը ' գ տ ն վ ո ւմ է ^ 'րիգոր
Ն ա րեկա ցու հ ե տ և յա լ տ ո ղ ե ր ո ւմ . «զ խ ն դ ի ր չա փ ո յ ծ ա ծ կ ե լո ց ն ի բր ղ ճ շդ ո վ պ ա հա ն ջո ւմ ն ս ա տ ե ր ն սա կի ի բ ե ր ա ն ո յ կե տ ի ն կ որիւնի չո ր -
բե դ ր ա մ ե ա ն կ շ ռ ո ւթ ե ա մ բ » (Գ ր ի գ ո ր ն ա ր ե կ ա յ վ ա ն ի ց վ ա ն ա կ ա ն ի .
Ո ղ բե ր գո ւթ ի ւն , Վ ենետ ի կ 1 8 4 4 , բ ա ն խ ե , Էգ 2 4 8 ) ։
Ա յդ տ ո ղ ե ր ո ւմ ա կ ն ա ր կ վ ա ծ է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , « ս ա կ » - ը որպ ես
գլխ ա հ ա ր կ , որի ն վ ա զ ա գ ո ւ յն գ ո ւմ ա ր ը մ ա ր դ ա գ լո ւխ ե ղ ե լ է , ս ո վ ո
ր ա բա ր Ս ա ս ա ն յա ն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն ո ւմ 4 դ ր ա մ ( — 1 ս ա տ եր) և Հ ռ ո
մ ե ա կա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն , 2 դ ր ա մ ։
Ի նչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , \ ՚ի կ . Ա դ ո ն ցի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը « ս ա կ » - ի
հա տ ուկ ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն , որ նրա մ ո տ հ ի մ ն ա վ ո ր վ ա ծ չէ որոշ
փ ա ս տ ե ր ո վ , կ ա ր ծե ս թ ե հ ա ս տ ա տ վ ո ւմ է մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն վ կ ա յո ւ
թ յո ւն ն ե ր ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յա մ բ ։
1 մ. ЬаигепГ, 1*’Агтёп1е еп}ге Вугапсе էէ ГЫап,, Ш 9, կ յ 161/
105
Մ ի ք ա յե լ էիաչա Փ ո ր թ ո ւգա լի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը « ս ա կ » ֊ի մ ա ս ի ն , որ
վ ե ր և հ ի շե ց ի ն ք , հ ի մ ն վ ա ծ չէ փ ա ստ ա կա ն տ վ յա լն ե ր ի վր ա , ուստ ի ե ա նը նդո ւնելի պ իտ ի հ ա մ ա ր վ ի , մ ի ն չև որ չհա ս տ ա տ վի հա վա նա կա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ ։ Ւ նկ ա տ ի ո ւն ե ն ա լո վ (Гս ա կ »-ի ընդհա նո ւր ն շ ա
ն ա կ ո ւթ յո ւն ը ' որպ ես а որոշեա լ թ ի լ , չա փ » և (Гորոշեա լ հ ա ր կ », հ ն ա
րա վո ր է , որ հ ո ղ ա յի ն հա րկը և ս , որի ք ա ն ա կ ը , « կա նխ ա ւ որոշեա / է ր » , կա րող էր և « ս ա կ » ա ն վ ա ն վ ե լ, ս ա կ ա յն ա յդ կ ռա հում ը կա րոտ
է , ա նշուշտ , փ ա ս տ ա կ ա ն հ ի մ ն ա վ ո ր մ ա ն ։ Ք ա ն ի որ Հսա կտ -ը հ ի շա
տ ա կ վ ա ծ է Եղիշեի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե ջ և փ ո խ ա ռ ո ւթ յո ւն է հ ա յե ր ե ն ո ւմ
պ ա ր թ և ե ր ե ն ի ց , պ ա րզ է որ նա որպ ես հա րկ գ ո յո ւթ յո ւն է ունեցել Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն շր ջա նո ւմ , գ ո ւց ե և Ա րշա կուն յա ց
թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ։ Ս ա սա նյա ն Պ արս կա и տ ա ն ում §62ւէհ-/' գլխ ա հ ա ր կ ը , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , հ ի մ ն ա կ ա ն հ ա ր կ երի ց մ ե կ ն էր՛ Եղիշեի վ կ ա յո ւթ յո ւն ը Դ ենշա պ ո լհի ժ ա մ ա նա կ հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ն ե ր ի վրա
դ ր ա ծ հա ր կ երի մ ա ս ի ն <гս ո յն պ է ս և ե պ ի սկ ո պ ո սա ց և ե ր ի ցա ն ց դ ն էի ն , ոչ մ ի ա յն շ ի ն ա ց , ա յլ և ա ւի ր ա կ ա ց » (Վ ե ն ե տ ի կ 1 8 5 2 , Բ, էք
4 0 ) ՝ վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ է , ա մ ե ն ա յն հ ա վ ա ն ո ւթ յա մ բ , գ լխ ա հ ա ր կ ի ն ։ Եւ
Ա՛յգ գ լխ ա հ ա ր կ ը , հա վ ա նա կ ա ն է , որ մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն շր ջա նո ւմ և “ ա ն վ ա ն վ ո ւմ Էր « ս ա կ » , ի ն չպ ե ս և Ա րա բա կա ն ու Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց ժա _ մ ա ն ա կ ։
Ֆ ր, Շ պ ի գ ե լը Ֆ ի ր դ ո լս ի ի մ ոտ հ ի շա տ ա կվ ա ծ պ ա րսկա կա ն «բ ա ժ ու ս ա վ » հա րկ եր ի ա ն ո ւնն ե ր ը մ ե կ ն ե լ Է՝ ա ռ ա ջի ն ը1 ի բ ր և բն ա կ ա ն
տ ուրքեր, իսկ վ ե ր ջ ի ն ը 1 ի բ ր և դր ա մ ա կ ա ն վ ճ ա ր ո ւմ ն ե ր '« Հ ա յկ ա կ ա ն ոբ ա ժ » ֊ը , ի ն չպ ե ս վ ե ր և մ եր ք ն ն ո ւթ յո ւն ի ց ե ր և ա ց , պ ա րթ ևա կա ն ու
հետ ա գա շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ո ւն ե ց ե լ Է մ ա ք ս ա յի ն հա րկի ի մ ա ս տ ։ Իմ կ ա ր ֊
ծի ք ո վ , ն ո ւյն ա յգ ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ պ ա րսկա կա ն отբ ա ժ » - ը ևս
ո ւն ե ց ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր ոչ թ ե բն ա կ ա ն տ ո ւր քի , ա յլ մ ա ք ս ա յի ն հա րկի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։ Եսկ պ ա ր ս կա կա ն <էսա կ»-ի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ , որ հ ա
մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն Է հ ա մ ա ր վ ո ւմ հ ա յկ ա կ ա ն « ս ա կ » ֊ի ն , Ֆ ր . Շ պ իգելի
դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ը կ ա ր ո ղ Է ը ն դ ո ւն վ ե լ մ ի ա յն ա յն չա փ ո վ , որ ա յգ
հա րկ)։ , հ ա մ ա ձ ա յն իր վ ե ր ո հ ի շ յա լ հա վա նա կ ա ն ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն ,
ի ր ո ք որ պ ետ ք Է լի ն ե ր դ ր ա մ ա կ ա ն ։
« Հ Ա Ս »
Ն իկ. Ա դոնցը հ ն ա ր ա վ ո ր Է հ ա մ ա ր ո ւմ , որ հ ա յկ ա կ ա ն Հ հ ա ս »-ը
և « մ ո ւտ » ~ ը հա մա պ ա տ ա սխ ,ա ն ՛կ ա ր ո ղ են լի ն ե լ պ ա րսկա կա ն а բ ա ժ Ոլ
ս ա վ » - ի ն , ո ր ո ն ցի ց ա ռա ջինը նա ե ն թ ա դ ր ո ւմ Է Հ ո ղ ա յի ն հա րկ, իսկ
‘ Рг. 8 р|'е§е1, Егйп^эсЬе АиенЬитзкипйе, ОгШег Вапс!, 1878 Է9 6* 1'106
■վերջինը' գ լխ ա հա րկ (Армения в эпоху Юстиниана էշ 4 8 3 ) , Նիկ.Ա դոնցի հ ա ր և ա ն ցի ա յս ա կնա րկն ա ռա շ է բ ե ր վ ա ծ Հ . Մ ո ւս ա յե լյա ն ի
յ :շ խ ա տ ո ւթ յա ն մ ե շ ա վ ե լի դր ա կա ն ու որոշ ձ և ո վ , ի բ ր թ ե ն . Ա դոնցր
ւմ ո ւտ ը հ ա մ ա ր ո ւմ է սա կի բա ցա տ ր ո ւթ յո ւն դ իսկ հա.սը' բ ա ժ ի » ( Ա ն ֊
գ ր րկ ո վկ ա ս ի հ ո ղ ա յի ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ը , Վ ա ղա րշա պ ա տ 1 9 1 0 , էշ 1 6 ) ։ '■քիքայել փ ա շա Փ ո ր թ ո ւգա լը ե ն թ ա դ ր ո ւմ է , որ «հ ա ս 1 հողի բ ե ր ք է ն
ա ռ ն վ ա ծ մ ա ս ն է կ ա մ տ ա ս ա նո րդ մ ի , որ հ ա ր յո ւր ե ն հ ի ն գ ե ն .մինչև հիսուն կ ը զ ա ն ա զ ա ն ե ր » (Օ ղի շէ ի վ ա րդ ա պ ե տ ի վ ա ս ն Վ ա րդա նա յ և Հ ա յո ց պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն » , Վ ե նե տ իկ 1 9 0 3 , էշ 2 1 8 ) ։ Փ ո ր թ ո ւգ ա լը , ի ն չ
պ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , ոչ մ ի ա յն « հ ա ս » ֊ի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ն է ո ր ոշե լ,
ա յլև նրա ք ա ն ա կ ը ։ Ս ա կա յն նրա ա յս կտ րուկ ու վ ճ ռ ա կ ա ն պ նդ ում ը ոչ պ ա տ ճ ա ռ ա բ ա ն վ ա ծ է , ոչ է լ հ ի մ ն վ ա ծ փ ա ստ ա կա ն տ վ յա լն ե ր ի
վ ր ա ։ Հ ա յկ ա զ յա ն բ ա ռ գ ր ք ի ա շխ ա տ ա կ ի ցն ե ր ը « հա ստ -ի դ ի մ ա ց գր ել
են հ ե տ և յա լ բ ա ց ա տ ր ո ւթ յո ւն ը ' «ո ր ի ն չ ի ր ա ւա մ բ հա ս ա նե լի է կ ա մ
հ ա ս ա ն է, ա յս ի ն ք ն ' ա նկ է ո ւմ ե ք , որպ էս զ ա տ ո ւց ե ա լ տ ուրք ե կ ա մ ո ւտ , բ ա ժ ի ն , բ ա ժ , տ ա ս ա նո րդ , ն ո լի ր ե լի Ա ս տ ո ւծո յ մ ա ս ն » ։
« Հ ա ս » - ի , ի ն չպ ե ս և մ յո ւս հա ր կ երի հա վա նա կ ա ն ն շա ն ա կ ո ւ
թ յո ւն ը , չի կ ա րե լի պ ա ր զե լ ա ռ ա ն ց մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն ու ա ր ձ ա ն ա
գրա կա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ուշա դիր ք ն ն ո ւթ յա ն ։« Հ ա ս » - ը Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ն ա գ ո ւյն հ ա ր կ ե ր ի ց մ ե կ ն է , ուստ ի ե
նա հ ա ն դ ի պ ո ւմ է հա ճա խ ո ս կ ե դ ա ր յա ն ա ն վ ա ն վ ա ծ մ ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն
ե ր կ ե ր ո ւմ և , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Հ ի ն և ն որ կ տ ա կ ա րա նի գ ր ա բա ր թ ա ր գ , մ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , Ո ւշա գրա վ է , որ ա յս թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մեք
& հ ա ս » ֊ը գ ո ր ծ է ա ծ վ ա ծ մ ի շտ ուղղ ա կի հա րկերի ի մ ա ս տ ո վ , դ ր ա
մ ա կա ն թ ե բ ն ա կ ա ն , մ ի ն չդ ե ռ ա ն ուղղա կի հա ր կ երի հա մ ա ր գործ
է ա ծ վ ա ծ շա րունա կ « մ ա ք ս » բ ա ռ ը ։
« Հ ա ս » ֊ի ա յդ հա տ ուկ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը ե ր և ո ւմ է հ ե տ և յա լ հ ա տ
վ ա ծ ն ե ր ի ց . 1 . Ելք Լ, 1 3 . «Ե լ կէս ե ր կ դ ր ա մ ե ն ի ն ե ղ ի ց ի հա ս Տ ե ա ռ ն ,
ա մ ե ն ա յն որ ա ն ց ա ն ի ց է ի հա ն դ ի ս ի ա ն դ ի քսա ն ա մ ե ն ի ց ի վեր տ ա
ց ե ն հա ս Տ ե ա ռ ն » . 2 , Թ իւք Ժ ե , 2 0 . «Ե լ տ ա շիք զ հ ա ց հա,սին Տեա ռ ն -
զա տ ուս շիք զ ա յն Տ ե ա ռ ն որպ էս զ հ ա ս ն ի կ ա լո յ» . 3 . Թի ւք Ժ Հ , 2 4 . 7 զ տ ա ս նո ր դ ս ռ ր դ լո ց ն Ի ս ր ա յե լի ' զո ր զ ա տ ո ւս ց ե ն Տ ե ա ռ ն հ ա ս ' ետ ու
զ և գ ա ց ւո ց ն ի ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ ի ւն » . 4 . Թ իւք (քք, 2 7 «Ե ւ հ ա մ ա ր ե ս ց ի ձեդ
հա սն ձեր ի բ ր և զ ց ո ր ե ա ն ի կ ա լո յ և ի բ ր և զպ տ ո ւղ ի հ ն ձ ա ն է » . 5 .
Թ իւք ԼԱ, 2 8 . «Ե ւ ա ռշի ք զհա ս Տ ե ա ռ ն յա մ ե ն ա յն ա ր ա նց պ ա տ ե
ր ա զ մ ո ղ ա ց ե ր թ ե լո ց ի պ ա տ ե ր ա զ մ ո գ ի մ ի ի հ ի ն դ հ ա ր ի ւր ո ց ' ի մ ա ր _ գոց և յա ն ա ս ն ո յ, և յա ր շ ա ռ ո յ, և յո չխ ա ր է , և յա յծ ե ա ց » ։
« Հ ա ս » ֊ն ա յս հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ո ւմ , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , կ ա մ մ ի ա
նվ ա գ ա նձնա կա ն տ ուրք է դ ր ա մ ա կ ա ն , կ ա մ հ ո ղ ա յի ն ե կ ա մ տ ա յի ն
107
հարկ է , կ ա մ որոշ տ ուրք է պ ա տ ե ր ա զմ ա կա ն ա վ ա ր ի ց, որ պ ա րտ ա
վ որ էհն տ ա լ պ ա տ ե ր ա զ մ ո ղ ն ե ր ը ։ ն ո ւ յն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն նա և մ յո ւս բո լո ր հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ո ւմ « հ ա ս » - ը միշտ ունի ուղղա կի հա րկերի կ ա մ , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , բ ե ր ք ի ց կ ա մ եև ա մ ուտ ի ց տ րվող որոշ տ ուրքի
ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։Ա վետ ա րա նի թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յա ն մեջ ա ռա նձնա պ ես կա րևոր Է
հ ե տ և յա լ .հա տ վա ծը . «Զ ի ա ՜ր դ թ ո լի ք ե զ , Ս իմ ով ն, թ ա գ ա ւո ր ք ա զգա ց ւո ւմ մ ե ՜ ա ռնուն զհա րկս կ ա մ զհա ս ն, յո ր դ ւո ց ի ւր ե ա ն ց ' թ ե յ ո տ ա ֊
ր ա ց » ( Մ ա տ թ . Ժ է , 2 4 ի Հո ւնա ր ե ն բն ա գ ի ր ը а զ հ ա ս ն я բ ա ռ ի դ իմ ա ց ունի к ёп в о п լա տ ի ն ե ր ե ն ' ՇԸՈՏԱա» КёПЭОБ և Շ6ՈՏԱՏ հռ ո մ ե ա կա ն
կ ա յս ր ո ւթ յա ն մեջ « ց ե ն զ ի » կ ա մ ա շխ ա րհա գրի հ ա մ ե մ ա տ գա նձվելիք
ուղղա կի հա րկերն է ի ն ' հ ո ղ ա յի ն ը և գ լխ ա հ ա ր կ ը ։ Եթե թ ա ր գ մ ա ն ի չ- ները 1\0ՈՏՕՈ-ք թ ա ր գ մ ա ն ե լ են « հ ա ս » , հա վա նա կա ն է , ո ւր ե մ ն , ե ն ֊
թ ա դ ր ե լ, որ ա յդ հա րկն ըստ իր է ո ւթ յա ն հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն պ իտ ի /ի ն ե ր հունա րեն 1<6ՈՏ0Տ-/'Տ'«
Հ ա յո ց ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն կ ա ն ո ն ն ե ր ո ւմ « հ ա ս »-ը հ ի շվո ւմ է ' ի բր և հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն տ ր վող տ ուրք և ունի դ ա ր ձ յա լ ուղղա կի հա ր
կերի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն , ի ն չպ ե ս և Հ ի ն և նոր կտ ա կ ա րա ններ ի թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։
Ո ւշա դրութ յա ն ա ր ժա նի է , որ Ս ա հա կա յ հ ա յո ց հա յր ա պ ետ ի կ ա ն ո ն ն ե ր ո ւմ « հ ո ս » է ա ն վ ա ն վ ո ւմ դ րա մ ա կ ա ն տ ուրքը, որ յո ւր ա
ք ա ն չյո ւր տ ուձ վճ ա ր ե լո ւ էր ե կ ե ղ ե ց ո ւն , տ ես կա նո նա դ իր ք հ ա յո ց ,
հրա տ . Ա րսեն Ղ լտ ճ յա ն ի , էջ 5 5 . «Ե լ հա սք ի ձենջ ի սեղա ն Տե ա ռ ն
եղ ի ցի դ ր ա մ մ ի յա մ ե ն ա յն տ ա նց ձե ր ո ց և ն ո լի ր ե ա լք ի ձ ե ն ջ » ։ Ա յս
հա տ ուկ դր ա մ ա կ ա ն տ ուրքն ա մ ե ն մ ի տ ն ի ց , ո րքա ն ի ն ձ հ ա յտ ն ի է ,
չի հ ի շվ ա ծ ոչ Հ ի ն կ տ ա կ ա ր ա ն ո ւմ , ոչ էլ ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն ը նդհա նո ւր ■ կ ա ն ո ն ն ե ր ո ւմ ։ Ի նկ ա տ ի ա ռ ն ե լո վ Հ ա յա ս տ ա ն ի նա խ ա րա րա կա ն կ ա զ
մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն խ ո ր ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ը հ ա յ ե կ ե ղ ե ց ո ւ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ
թ յա ն ու ն ե ր ք ի ն կ ա ր գե ր ի վ ր ա ' ա նհնա րին չպ իտ ի հ ա մ ա ր վ ի , որ եկ ե ղ ե ցա կ ա ն ա յս հա տ ուկ տ ուրքը կա րող էր ա ռա ջ ե կ ա ծ լի ն ե լ Հ ա
յա ս տ ա ն ո ւմ ա շխ ա րհա կա ն ն մ ա ն հա րկերի ա զ դ ե ց ո ւթ յա մ բ ։ Եթե ա յս
դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ը հնա ր ա վո ր լի ն ի հ ե տ ա գ ա յո ւմ հ ի մ ն ա վ ո ր ե լ ա վելի
որոշ ու հա ստ ա տ ուն կերպովդ կ ս տ ա ցվ ի շա տ կա րևոր մ ի ե զ ր ա կ ա
ց ո ւթ յո ւն ծխ ա հա ր կի կ ա մ , ա վ ե լի ճիշտ , գ լխ ա հա րկի գ ո յո ւթ յա ն մ ա
րին Ա րշա կո ւն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ , որ ը , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն
ա ն վ ա ն վ ե լ է « հ ա ս » , ի ն չպ ե ս և հ ո ղ ա յի ն ե կ ա մ տ ա յի ն հա ր կ եր ը ։
« Հ ա ս » - ի ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն ո ր ոշմ ա ն հա մ ա ր Ս ա սա ն/ա ն Պ ա րսկա ստ ա նի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն շր ջա նո ւմ ա ռա նձն ա պ ես կա րևոր է Դվնի 6 4 5 թ վ ի ի ն ն ե ր ո ր դ կ ա նոնի Հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , «զ ի ե ր ա ն ե ա լն
108
Գ րիգորի և ս ր բ ո յն Տ ր դ ա տ ա յ զսուր բ ե կ ե ղ ե ց ւո յն մ ա ն կռ ւն ս [А դ
ա զա տ ա ց տ ո հ մ ի ն են կ ա ր գ ե ա լ, և ա զա տ Էին ս ր բ ո յ ե կ ե ղ ե ց ւո յ հող
և չո ւր , ն ա և ի Պ ա րսից իսկ տ էր ո ւթ ե ա ն ն յա յա ա րա րեա լ և լէ խ ա ռ ֊
նեա լ ի շի ն ա կ ա ն ի շխ ա ն ո ւթ ի ւն ն . ղ ե ր ի ց ո լն ե ա ց ւոռւնսն ի դիւա նին
ե ղեա լ ե ն , բ ա յց մ ի ա յն զ հ ա ս ն տ ա լ յա ր ք ո ւն ի ս » (տ ե ՛ս Կա նոնա դիրք հ ա յո ց , հ ր ա տ . Ա րսեն Ղ էտ ճ յա ն ց ի , էշ 1 2 6 ) ։ Եթե ի նկա տ ի ո ւնե նա նք Տա րա ր ի ի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը ^ , որ Ս ա սա ն յա ն Պ ա ր ս կ ա ս տ ա նո ւմ հ ո գ և ո
ր ա կ ա ն ն ե ր ն ա զա տ վա ծ՛ են ե ղ ե լ §621էհ- ի ց ' գ լխ ա հ ա ր կ ի ց , բ ա յց ոչ V խ ա ր ա ճ » ֊ի ց ' հա վա նա կ ա ն կ լի ն ի , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ե ն թ ա դ ր ե լ, որ
՚1 'վնի ժ ո ղ ո վ ի կ ա ն ո ն ո ւմ մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ < ւհ ա ս » ֊ը պ ետ ք է ունենա
<■ խ ա ր ա ճ »-ի , ա յս ի ն ք ն 1 հ ո ղ ա յի ն հա րկի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։
Ա րա բա կա ն և Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց ժ ա մ ա ն ա կ , ի ն չպ ե ս և թ ո լր ք -
թ ա թ ա ր ա կ ա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ , « հ ա ս » - ը գ ո ր ծ ա ծ ա կ ա ն
է ե ղ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ դ ա ր ձ յա լ կ ա մ ուղղա կի հա րկ եր ի ընդ հ ա նո ւր
ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ կ ա մ , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , հ ո ղ ա յի ն հա րկի ի մ ա ս տ ո վ ։ Օ րինա կ, Ա նիի 1 0 3 6 թ վ ի Պ ետ րոս կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն
մ եշ « հ ա ս » - ը հի շա տ ա կ վ ո ւմ է ա յգ ո ւց ա ռ ն վ ո ղ գ յո ւղ ա կ ա ն հա րկերի
ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ , տ ես Հ . Ղ> Ա լի շա ն ի , Շ ի ր ա կ , Վ ենետ իկ 1 8 8 1 , է_* 8 4 . Ի ՆՋԵ թ ո ւա կ ա ն ի ս հ ա յո ց 1լ ի մեծաւվւա ռ թ ա գ ա ւո ր ո ւթ ե ա ն ս
հ զ ա լր և տ ի ե զ ե ր ա կ ա լ Ս մբա տ որղւո Գ ա գկա Հ ա յո ց և Վ րա ց շա հն շա հի կ ա մ ե ղ ե լ ի ն ձ Տ ե ա ռ ն Պ ետ րո ս ի հ ա յո ց կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի տ ա լ զ ա յ
գին Ա շնկի որ ի մ ե ր կորդո ա ր կ ա ծ էր ք ր ի ս տ ո ս ա ս էր մ ա ր զպ ա ն ի ն
Ա պ լղա րի պ ա որդւո Գ րիգորո Պ ա հլա լո ւնո վասՏւ ա ռա ւել ս ի ր ո յն և
ե ր ա խ տ ե ա ց ն զոր ծա ռ ա ե ա լ էր զ ս ո ւր բ Լուսա ւորչի ա թ ո ռ ս , ա րդ
տ ուա ք ո ր մ ո վ և ծ ա ռ ո վ ք պ տ ղ ա բե ր ո վ ք և ան պ տ ղ ա ւք և խ ո տ ա գ ե տ -
ն ո վ ք և Գ ա ւր ջուր ա զա տ ի խ ա լա է ե լ ի գ ե ղ ջէ յա մ ե ն ա յն հ ա ս ՚ո ւ ց » ։Ե ղիշեի վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե շ « հ ա ս » ֊ը , ի ն չպ ե ս վ ե ր և ա ս ա ց ի ն ք .
ո ւնեն ա լու է , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , հ ո ղ ա յի ն բ ն ա կ ա ն տ ուրքի ն շ ա ն ա կ ո ւթ ի ւն ,
ո րո վ հետ և հ ո ղ ա յի ն դր ա մ ա կ ա ն հա րկի գ ո յո ւթ յո ւն ը դ ժ վա ր է ե ն թ ա
դրել Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ 5 - ր դ գ ա ր ո ւմ с
.« Р ե Կ Ս. Ր »
ն ի կ . Ա դ ոնցի կ ա ր ծ ի ք ո վ , Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , դե ռ և ս հ ն ա գ ո ւյն ն ա
խ ա ր ա ր ա կա ն շր ջա ն ո ւմ , գ ո յո ւթ յո ւն ւէ ո ւն ե ց ե լ պ ա րտ ա դ ի ր ձրի ա շ
խ ա տ ա ն ք ն ե ր ի պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս ե վ ր ո պ ա կ ա ն СО ГУ 66-2» ( ^ С О Г Г О ^ а о р ега^ , ռ ո ւս ա կ ա ն б ар щ и н а-ь . Որ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ
1 ТЬ. [МоеШеке. ГаЬаг). 1879. էշ 261»
100
ա ն վ ա ն վ ե լ է « բ ե կ ա ր » Ьекаг* Ա յս վերջին բ ա ռ ը ծա գ ե լ է նրա ե ն թ ա դ ր ո ւթ յա մ բ , պ ա րսկա կա ն Ьекаг а т а а а п «ա շխ ա տ ա նք ի գ ն ա լէ
դ ա ր ձվ ա ծքից և մ ի ն չև ա յժ մ бэрЩПНЗ ի մ ա ս տ ո վ գո ր ծա ծա կ ա ն Է ժ ո
ղովրդի մեջ (Армения в эпоху Юстиниана, Էջ 484):« Բ ե կ ա ր ս ֊ի մ ա սի ն ա յս կ ա ր ծի քը , կա րելի Է ա ս ե լ, որ ը ն դ հ ա
նուր Է ու ս ո վ ո ր ա կ ա ն , և որևէ կ ա ս կա ծա նք ա յս ա ռ թ ի վ մ ի ն չև ա յժ մ ա ր տ ա հ ա յտ վ ա ծ չէ ե ղ ե լ։
Բ ա յց ճ ի ՜շտ է ա ր դ յո ք ա յս պ նդում ը « բ ե կ ա ր տ ֊ի ն շա ն ա կ ո լթ յա է
մա սի ն նա խ ա րա րա կա ն հ ն ա գ ո լյն շրջա նի ն կ ա տ մ ա մ բ ։Ինձ թ վ ո ւմ է , դ ժվա ր է վճ ռ ա կ ա ն ա պ ե ս պ ն դ ե լ, որ ա յդ ճիշտ է
ու մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն վ ի ճ ե լի г Մ ա տ ենա գրա կա ն հ ն ա գ ո լյն վ կ ա յո ւ ֊
թ յ ո ւննեո ի ց չի ե ր և ո ւմ , որ «բ ե կ ա ր տ ֊ը ա ր ա բա կ ա ն , Բա գրա տ ուն յա ջ ւ։ւ թ ո ւր ք -թ ա թ ա ր ա կ ա ն շր ջա նո ւմ ո ւն ե ց ա ծ լի ն ի , ա ն պ ա յմ ա ն , « կ ո ֊
пЛ- ի ' б а р Щ И Н а ֊^ ն շ ա ն ա կ ո լթ յո ւն ճ ա յդ բա ռ ի ս ովո ր ա կ ա ն ը ն դ ո ւն վ ա ծ ի մ ա ս տ ո վ г
Ա ռ ա յժ մ ի ն ձ հ ա յտ ն ի են « բ ե կ ա ր ա ֊ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ հ ե տ և յա լ
հ ն ա գ ո ւյն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը . 1. Դ վնի 645 թվիւ ո ւթ եր ո ր դ կ ա ն ո ն ո ւմ .
«Ի ս կ ե թ ե ո ր դ ե գ ր ե ա լն ա ր ժ ա նա ս ցի ք ա հ ա ն ա յո ւթ յա ն ' գե ղ ջն վ կ ա յո ւթ յա մ ՛բ կ ա մ որ ո ր դ ե գ ր ե ա ց ն ղ ն ա , և չէր ա նկ նմ ա ք ա հ ա ն ա յո ւթ ի ւն ,
ս ա կ ա յն ղ կ է ‘ 1 շնորհի ն կ ա լց է յա ղ ա գ ս ձ ե ռ ն ա դ ր ո ւթ ե ա ն , ա զա տ ի
հա րկէ և ի բ ե կ ա ր է յ> (Կ ա ն ո ն ա գ ի ր ք հ ա յո ց , հրա տ ա րա կ. Ա րսեն
քԼ լտ ճ յա ն ց ի , ,էջ 125). 2. Ս յո ւն յա ց Սոլփ ա ն ի շխ ա ն ի 901 թւԼի Կռ
թա վա նքի ա ր ձա ն ա գր ութ յա ն մ ե ջ ' «զ Ա ս տ վ ա ծա ձ ն ի ք ա յա ն ա յք ն ն ա խ ն ե ա ց ի մ ո ց և ա յլ բ ա զ ո ւմ սպ ա սա ւորս ա զա տ ա րա րի յա ր ք ո լ-
նա կա ն ծա ն ր ո ւթ ե ն է և ի բ ե կ ա ր է , և ս ա հ մ ա ն ե ց ի հողս և ջուրս, և ետ ո լ
մ ի ո յ ք ա հ ա ն ա յի յի ս ո ւն դր ա մ ի տ ա րւոջЛ1 (Վ ի մ ա կ ա ն տ ա ր ե գի ր ,
էջ 5). 3. Հ ո վ հ ա ն ն ո լ կ ա թ ո ւղ ի կ ո ս ի , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն հ ա յո ց , Թ ի ֆ լի ս
1912, էշ 133. «Ա պ ա ո ս տ ի կ ա ն ոմն ի հ ա յս ա ռ ա քե ա լ, ւոր Ալի Ա րմ ա նի ա ն ո ւա ն ի լր ' ըս տ հրա մ ա նի ա մ ի ր ա պ ե տ ի ն ի շխ ա ն ի շխ ա ն ա ցս Հ ա յո ց զնա ( Ա շոտ ) կ ա ց ո լց ա ն է ր , բ ա զ ո ւմ զ գե ս տ ի ւք և ա րքունա կա ն
պ ա տ ուով ճ ո խ ա ց ո ւց ե ա լ ' ի նա հա ւա տ ա լո վ զսա կս Հ ա յո ց և զ ա մ ե
ն ա յն բ ե կ ա ր ա ր քուն ի3). 4. Ն ո ւյն ը , էջ 161 — 162, «Ե ւ ա յս պ էս ը ն դ ա ր _ ձտ կեա լ զ ս ա հ մ ա ն տ էր ութ ե ա ն ի ւր ո յ (Ս մ բ ա տ ), որ ը ն դ լծ ո վ ա րքունի
սա կից և բե կ ա ր ա ց և մ ա ք ս ի ց կ ա ց ո ւց ե ա լ զ զ է ն քա ջո ւթ ե ա ն մ ա րտ ի ի ւր ո յ նշա ն յա ղ թ ո ւթ ե ա ն կ ա ն գ ն է ր » . 5. Մ խ ի թ ա ր ա յ Գ օշի, Դ ա տ ա ս
տ ա ն ա գի րք Հ ա յո ց , Վ ա ղա րշա պ ա տ 1880, էջ 212' «Ի ս կ եթ է ոք յո ր -
1 Տ ե ՛ս նաև Նտեփաննոս ՕրբԼչյա ն, <гՊատմութիւն նահանգին 1/իսական» , Հիֆ/իս 1911, էշ 178,
!10
դե գրա ց ի ք ա հ ա ն ա յո ւթ ի ւն ձե ռ նա դ ր ի կ ա մ գեղջն վ կ ա յո ւ թ յա մ բ , կա մ
յա ն ձ ն է , ո ր ո ւմ չէր ա նկ ք ա հ ա ն ա յո ւթ ի ւն , զ կ էս շնո րհի ն կ ա լց ի ձա ~ ղա գս ձ ե ռ ն ա դ ր ո ւթ ե ա ն ն ա նհա րկ և ա ն պ ե կ ա ր » (Դ վ ի ն ի ժ ո ղ ո վ ի ո ւթ ե ր ո ր դ կ ա նո ն ն է տ ա ր բեր խ մ բ ա գ ր ո ւ թ յա մ բ ) . 6 . Ն ո ւյն ը , էշ 2 1 5 ' «Զ ի
ե ր իցս երա ՛նելո յն ս ր բ ո յն Գ րիգորի և ե ր ա ն ե լո յն Տ ր դ ա տ ա յ թ ա գա ւոր ի
զ ս ո ւր բ ե կ ե ղ ե ց ւո յն զ ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ ի ւն ն ը ն դ ա յլ ա զ ա տ ա ց տ ունս կ ա ր գէ՛ ա լ Է և ա զա տ Է՛ին ս ր բ ո յ ե կ ե ղ ե ց ւո յն հ ո ղ ո վն և շ ր ո վ ն ։ Ել ի պ ա ր
՛՛իս թ ա գ ա ւո ր ո ւթ ե ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ս թ է պ է տ և ի պ եկա ր ա ր կ ի ն , ս ա կ ա յն տ ունն ի դիւա նի յա յտ ն ի է ե լ չէ խ ա ռ ն ե ա լ ի շի ն ա կ ա ն ս , բ ա յց մ ի ա յն
զ հա ր կս ն տ ա յի ն յա ր ք ո ւն ի ս ն » (Դ վ ի ն ի ժ ո ղ ո վ ի ի ն ն ե ր ո ր դ կանոնւն Է տ ա ր բե ր ու հ՛ետ ա քրքիր խ մ բ ա գ ր ո ւ թ յա մ բ ) ։
Ինչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , ա յս բ ո լո ր վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ե շ .խ ո ս ք ը
գ ր ե թ ե շա րունա կ ա ր քուն ի « ր ե կ ա ր » ֊ի մ ա ս ի ն Է։
Եթե « բ ե կ ա ր » - ր հա սկա ն ա նք ի բ ր և <г կ ո ռ » , կ ա մ барЩИНЗ ա յդ
բ ա ռ ե ր ի ս ո վ ո ր ա կ ա ն ա յժ մ յա ն ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ ' ա յդ դ ե պ ք ո ւմ ' վ ե
ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց պ ետ ք Է հ ե տ և ց ն ե ն ք , որ Ա ս տ վ ա ծա ծն ի
ք ա հ ա ն ա ն ե ր ը կ ա մ ս պ ա ս ա վ ո ր ն ե ր ը մ ի ն չև 9 0 1 թ ի վ ը ոչ մ ի ա յն հա րկ
են վ ճ ա ր ե լ ա ր քո ւն ի քի ն , այ լ և ե նթ ա կա են ե ղ ե լ « բ ե կ ա ր » ֊ի , ա յս ի ն ք ն ' օ գ տ ա գ ո ր ծվ ե լ են ՛իբրև ձր ի ա ՚շխա-տող ո ւժ . պ ե տ ք Է ն ա և ե ն թ ա դ ր ե ն ք , որ Ա շոտ Բ ա գրա տ ունո ւն և նրա որդո ւն Ս մ բա տ Ա -ի ն
հա ն ձ ն ա ր ա ր վ ա ծ Է ե ղ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ոչ մ ի ա յն խ ա լի ֆ ա յա թ յա ն
հա րկերի վ ե ր ա կ ա ցո ւթ յ՛ո ւնը , ա յլև ա ր քո ւն ի « բ ե կ ա ր տ ֊ի , ա յս ի ն ք ն ' պ ա րտ ա դ ի ր ձրի ա շխ ա տ ա ն ք ն ե ր ի ' վ ե ր ա հ ս կ ո ղ ո ւթ յո ւն ը ։ Վ ե րև ա ռա շ
բ ե ր վ ա ծ վ ե ց ե ր ո ր դ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը կստ ա նա ա ն ա կ նկ ա լ ու նոր ի մ ա ս տ ,
իրր թ ե Ս ա ս ա ն յա ն Պ ա րս կ ա ս տ ա նի տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը « բ ե կ ա ր » - ի պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր Է ո ւն ե ց ե լ
ա ր քո ւն ի քի հ ա ն դ ե պ , ա յս ի ն ք ն ' պ ա ր տ ա վ ո ր Է ե ղ ե լ կ ա տ ա ր ել « կ ո ռ » ֊ի
կ ա մ барЩ!1На-Д պ ա րտ ա դ իր ա շ՛խ ա տ ա ն քներ ։« Բ ե կ ա ր »-ի նմ ա ն լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յո ւն ը վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւ թ յո ւ ն
ն ե ր ո ւմ , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , խ ի ս տ վ ի ճ ե լի Է ու գ ր ե թ ե ա ն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ։
Հ ա յկ ա զ յա ն լե զ վ ի նոր բ ա ռ ա գ ր ք ո ւմ « բ ե կ ա ր » բ ա ռ ը բ ա ց ա տ ը ր -
վ ա ծ Է ի բ ր և ' «հ ո ւն . է01օտ ,ձՅՏաՕՏ, լա տ ի ն . \'еС^да1 որ և դ ի մ ո ս ա կա ն հսւրկ. տ ուրք ա ր քո ւն ի» , ի ս կ « ա ն բ ե կ ա ր » մ ե կ ն վ ա ծ Է' «ա զ ա տ ի
վ ճ ա ր ե լո յ բ ե կ ա ր , ա ռ ա ն ց տ ա լո յ զ ա ր ք ո ւն ի սա կ տ ր ո ց » ։ Ո ւրեմն
Հ ա յկ ա զ յա ն նոր բ ա ռ գ ր ք ի ա շ խ ա տ ա կ ի ց ն ե ր ը « բ ե կ ա ր » ֊ը հ ա ս կ ա ցե լ
են ոչ ի բ ր և « կ ո ռ » , ա յլ ի բ ր և ա ր քուն ի հա րկ և տ ր ա մ ա դ ի ր են ե ղ ե լ,
րստ ե ր և ո ւյթ ի ն , « բ ե կ ա ր » - ն ը ն դ ո ւն ե լո ւ որպ ես « դ ի մ ո ս ա կ ա ն հ ա ր կ »,
ա յ՛ս ինքն , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ՇՅթւէՅէՕ р1еЬб!"а գ լխ ա հ ա ր կ ։Ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , եթ ե «բ ե կ ա ր » —ը , ի ր ո ք , կ ա ր ե լի լի ն ի ե ն թ ա դ ր ե լ
111
ի բ ր և ա ր յո ւն ի Հա տ ուկ որևէ Հ ա ր կ ' Սա կա ր ող է ո ւն ե ց ա ծ լի ն ե լ ա վելի շուտ հ ո ղ ա յի ն Հ ա ր կ ի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն , քա ն գ լխ ա Հ ա ր կ ի , Մ ենք ա ր ֊
դեն վ ե ր և ա ռ ի թ ո ւնե ցա ն ք մ ա տ ն ա ն շե լո ւ, որ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս կ ա թ ո ղ ի կ ո - սի վ կ ա յո ւթ յա ն մ ե չ «ա ր ք ո ւն ի ս ա կ ք , բե կ ա ր ք և մա քսքո կա րող են
թ ե րև ս ւի ն ե լ Ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա տի երեք Հի մ նա կա ն Հ ա ր կ ե ր ը ' գր լ- խ ա հ ա ր կ ը , Հ ա չա յի ն Հա րկը և մ ա ք ս ը ։ «Ս ա կյ>-ը , ի նչպ ե ս վերև տ ե սա նք, բ ա ց ի ս ովոր ա կա ն իր ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ո ւն ե ց ե լ Լ, վա ն որ են՛, նա և գ լխ ա Հա ր կ ի ի մ ա ս տ , մ ա քս ի ն շա նա կո ւթ յո ւնը պար-/
Г ա ռ ա նց բ ա ց ա տ ր ո ւթ յա ն , ո ւր ե մ ն ' ւքբե 1 լա ր »-ը կա րող է , ըստ երե վ ո ւ յ թ ի ն , լի ն ե լ հ ո ղ ա յի ն հա րկը, որ ա ր ա բեր են լե զ վ ո վ ՚ ա ն վա ն վո ւմ
էր « խ ա ր ա ճ ն ։Որ «Гբ ե կ ա ր ս -ը հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն կա րող է լի ն ե լ «խ ա ր ա ճ •• - ի ն ,
ա յդ ' վ ե ր ա պ ա հ ո ւթ յա մ բ , ի հ ա ր կ ե , կա րելի է թ ե ր և ս կռա հել ա յն ա ռա նձնա հա տ ուկ ու ուշա գրա վ խ մ բ ա գ ր ո ւթ յո ւն ի ց , որ Դ վինի մո - ղովյ՛ ի ն ն ե ր ո ր դ կա նոնին տ ր վ ա ծ է Մ խ իթա ր Գոշի Դ ա տ ա ս տ ա ն ա
գ ր ք ո ւմ ։ Հ ա մ ե մ ա տ ո ւթ յա ն հա մ ա ր ա յդ կա րևոր Հ ա տ վա ծներ ը գնում
ե մ դ ե մ ա ռ դ ե մ ։
Կա նււ&ք դ ո ւն ս ւ յ <1ււդ., р . Մ խ ի յյա ւ ՝ Դ ս շ , Դ ա ս ւա ւա ւ. ս՚ասէւ
տԱի երա նելոյն Գրիգորի և սրբոյն Տրդա - Ա, ՃԶ» է* 2 1 5 — 2 1 0 . аДի երիցս երանե - տայ զսուրբ եկեղեցւոյն մանկունս ընդ լո յЬ սրբոյն Գրիգորի և երա նելոյն Տրդա - աղատաց տոհմին են կա րգեա լ, և ազատ տայ թագաւորի զսուրբ եկեղեցւոյն զւէակին ս րբո յ եկեղեցւո յ հող և էուր. նաև ի ոանգութիւնն րնդ ա յլ աղատաց տոլնււ պարսից իսկ տԼրութեանն յա յտ արար- կարգեալ Է և աղատ Էին սրրոյ եկեղեցւոյն եալ և չէ խ ա ռնեա լ ի շինական իշիւա- հողովն և ջրովն։ եւ ի պարսից թ ա ղ ա լո ֊ նութիւնն, ղերիցոմւեաց տունսն ի դիւանին րոլթեան մ ամանակս թեպետ և ի պ՚սկար եղեալ են, բ ա յց միա յն ղհասն տայ յ ա ր ֊ արկին սա կա յն տունն ի դիւանի յա յտ նի Լ թունիսյ» (Կա նոնա գիրք Հ ա յո ց , հրատ, եւ չէ խաոնեալ ի շինականս, րա լց մ/ւա *# ■Արսեն Ղ լա ճ յա ն ցի , էշ 1 2 6 ) ։ զհարկսն տային յարքունիսնա։
1 Ուշադրության արժանի է , որ մ ինչդեռ Հովհա ննես կաթուղիկոսը, խ ոսելով Արաբական շրշանք։ արքունի հարկերի մա սին, գործ է ածում «սա կ, բեկա ր» (տ ես էշ 133 և 1 6 1 , Թիֆլիս 1 9 1 2 ) ' Թովմ ա Արծ բունին արքունի Հարկերն անվանում է էէհարկ, հ ա ս »։ Հետ ա քրքիր են աչս տեսակետից Թովմա Արծրունու հեսւևյա/ վկա յությունն երր, 1 . <гՊատմութիւն տանն Ա ր ծր ուեեա յ», Պ ետ երբ. 18 8 7 , էշ 705 '*Ե ւ նոքա տան տանել նմա զհարկս և հասս արքունի և դար ձու ցա ն են զնա րնդ նոյն ուստի եկն» . 2 ա Նույնը, էշ I I I х «ГԶնա յղկ Ասյոլսէթ ելանել յերկիրն Վ ա սպ ուրա ֊ կան և անդէն մնա յ ղօրօք բա զմ օք , մինչև ղբովանդակ զհարկս և զհասս. արքունի յա մ են ա յն կողմա նցն Հ ա յո ց առ նա բերցեն յիւրբա նչիւր սահմանաց» « 3 * Նույնը, Էէ 1 4 3 х (г/ւ կա ցցէ ինքն էլ իւրքն ամենքեա ն ի հնազանդութեան արթունի, ի հարկս և ի հասս չա փ ոյ սակի արքունական ա ւա նդութեա նց»։ Հովհաննես կաթուղիկոսի I/ Թովմա Արծրունու վերոհիշյալ վկա յությունների հա մեմա տ ությունից ես ստացեք Լ մ
.ա յն տ պավորությունը, որ Հովհաննես կաթողիկոսի էսակ և բ էկ ա ր »-ր Հա մա պ ՚ս -
112
Դ ե մ ա ռ դ ե մ դրվա ծ ա չս հ ա տ վ ա ծն ե ր ի ի մ ա ս տ ը պ ա րզ չ է , Վ ի-
ճ ե /ի են ոչ մ ի ա յն հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ի բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա ն մ ի ք ա ն ի կ ե տ ե ր ը , ա յլ ա նորոշ է նրա նց մ եշ նա և «պ ե կ ա ր » - ի ու «հ ա ս » ֊ ի ն շա ն ա
կ ո ւթ յո ւն ը ։Կա նդ ա ռ ն ե ն ք նա խ Դ վի ն ի ժ ո ղ ո վ ի ի ն ն ե ր ո ր դ կ ա նո ն ի վ ր ա ։
Դ վինի ի ն ն ե ր ո ր դ կ ա նո ն ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յա ն ընդհ ա նո ւր ի մ ա ս տ ը , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա յն է , որ «ե ր ի ց ո ւն ե ա ց » ը ն տ ա ն ի ք ն ե ր ն
ունեցեք են պա րււից տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժա մ ա նա կ հ ա ր կ ա յի ն ի ն չ որ
ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն , Նրա նք չե ն եղ ե լ « խ ա ռ ն ե ա լ ի շինա կ ա ն ի շխ ա ն ո ւ
թ ի ւն ն ^ , նր ա ն ց հա տ ուկ դր ՚ո ւթ յո ւն ր , րոտ ե ր և ո ւ յթ ի ն , ա ր ձա ն ա դ ր վա ծ է եղ ե լ դ ի վ ա ն ո ւմ և նրա նք պ ա ր տ ա վ ո ր են եղ ե լ « մ ի ա յն զհա ս ն տ ա լ
յա ր բ ո ւն ի ս » ։Որ, ի ր ո ք , հ ա յ հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ուն ե ցե լ է ի ն չ որ ա ր տ ո
ն ո ւթ յո ւն ա ր քունի հա րկերի ն կ ա տ մ ա մ բ ' ա յդ կա րելի է թ ե րև ս ե զ
ր ա կ ա ցն ե լ «Ն ե ր ս ի ս ի կ ա թ ո ւղ ի կ ո ս ի և Ն երշա պ հոյ Մ ա մ ի կ ո ն էի ց
ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի » հ ի ն գ ե ր ո ր դ կ ա ն ո ն ի ց ՚ «նո քեպ էս և ւոգէտ ք մի ի շ -
խ ե ս ց ե ն մ տ ի ց ս ր բ ո յ ե կ ե ղ ե ց ւո յ, ղի ա նիրա ւ է , վա սն ա ն ո ւս ո ւմ ն ո ւ-
թ ե ա ն ն ը ն դ զի նուոր ս կ ա ց ց ե ն և զ հ ա յր ե ն ի հող և ջուր կ ա յց ե ն , և յա ր բ ո ւն ի ս հ ա ր կ , և ղորդ իս ի դպ րո ց տ ա ց ե ն , զի ո լս ցի ն օ ( տ ե ՛ս Կա
ն ո ն ա գ ի ր ք հ ա յո ց , էջ 1 0 9 ) ։ Եթե տ գ ե տ հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ն ե ր ր , կ ո ր ց ն ե լո վ
ի ր ե ն ց ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , զ ր կ վ ո ւմ էին Հ ա յր ե ն ի հոդ ի ց ալ ջրից !ւ վ ճ ա ր ե լո ւ էի ն « յա ր ք ո ւն ի ս հ ա ր կ » , ին ձ թ վ ո ւմ է ' կ ա ր ե լի է ե ն թ ա դ ր ե լ,
որ պ ա ւտ ո նա վ ա ր ո ղ հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ն ե ր ն ա ր քուն ի ա յդ հա րկից ա գա տ
են ե ղ ե ր Ո ւր եմ ն ' հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ա ր տ ո ն յա լ հ ա ր կ ա յի ն դ ր ո ւ
թ յո ւն ը կ ա ր ծե ս թ ե հ ա ս տ ա տ վ ո ւմ է և ա յս վ կ ա յո ւ թ յա մ բ ։ Տ ա բա ր ի ի
վ ե ր ո հ ի շ յա լ տ ե ղ ե կ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ձ ա յն հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ա զ ա տ
վ ա ծ է ե ղ ե լ Պ ա րսկա ս՛տ ա նում ^{021էհ ֊ի ց գ լխ ա ր հ ա ր կ ի ց ։ Ի նկ ա տ ի
ա ո ն ե լդ վ կ ա րև որ ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ը և « հ ա ս » - ի հ ա վա նա կ ա ն ն շա
ն ա կ ո ւթ յո ւն ը ' ի բ ր և հ ո ղ ա յի ն հա րկ, որ վ ե ր և ե ն թ ա դ ր ե ց ի ն ք , ի նձ
Բ վ ո ւմ է ' կա րող ե ն ք հա վա նա կ ա ն հ ա մ ա ր ե լ, որ հ ա յ հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւ
թ յո ւ ն ը ' Հ ա զ կ ե ր տ Р -ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն խ ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց հ ե տ ո ' պ ա ր
տ ա վոր է եղեւ «տ ա լ յա ր ք ո ւն ի ս » հ ո ղ ա յի ն հա րկ ' « հ ա ս » ։ բ ա յց
ա զա տ է եղեւ գ լխ ա հ ա ր կ ի ց ։
Եթե ա յս ի մ դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ուղիղ ե ն թ ա դ ր վ ի և « հ ա ս » ֊ն ը ն
դ ո ւն վ ի ի բր և հո մ ա նի շ «խ ա ր ա ճ »- ,ի , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա ն հ ի մ ն չպ ի տ ի
հ ա մ ա ր վ ի Դոշի Դ ա ա ա ս տ ա ն ա գ ր ք ի « ի պ եկա ր ա ր կ ի ն » խ ո ս ք ե ր ր
,,ւ աս ի, ան ում I. Թով մ ա Արձրունու «Հ ա ր կ » և (քՀա սո ֊ինւ Ա յս հա մեմա տ ութ յունից ևա թերևս կա րելի լինի ենթա ղրել, որ «րեկա րյօ-ը Համապատասխան կարող Ւ. լինել օՀաս Յ է ֊ ի ն ' Հողա յին նշա նա կությա մբ։
! ! 3
8 Հ. Մա&ւս՞դ յաճ
հա սկա նա լ Դ վինի կա նոնի հա մա պ ա տ ա սխ ա ն ն շա ն ա կ ո ւթ յա մ բ ե
« բ ե կ ա ր » - ը ենթ ա դ րել հոմ ա նիշ հ ա յե ր ե ն տ հ ա ս ».ի և ա ր ա բեր են
с խ ա ր ա ճ » .ի ։ Ա յդ դ ե պ ք ո ւմ , բն ա կ ա ն ա բ ա ր , Գոշի հա տ վա ծի վերջում яզհա ր կս ն» բ ա ռ ը պ ետ ք է հա մ ա ր ել ա ղ ճա տ ում ն Դ վին ի կ ա նոն ի
. е-հա սն» բ ա ռ ի ։Հ ե տ ա ք ր ք ի ր է շա տ , որ Մ խ իթա ր Գոշի վ ե ր ո հ ի շ յա լ հա տ վա ծը և ,
ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , նա և « ի պ եկա ր ա րկին» խ ո ս ք ե ր ը ' Ս մբա տ Գ ո ւ ն գ ը ս ֊ ւոաբւը հ ա ս կ ա ցե լ է բո լո ր ո վ ի ն ա յլ կ ե ր պ ։ « Ապա ե ր բ ո ւժ վ ո ր ե ցի ն
պ ա րսիկք ի վ ե ր ա յ հ ա յո ց ,— ա ս ո ւմ է նա իր ՛հա տ ա ս տ ա նա դրրի հ/Р
կ ա նո ն ո ւմ , — Йւա տ ա նէին ղ իր ի ցն ին ի հ ե ծ ե լ» ( 1 . К аГ5Ь ЭеГПрас!- տշհքր К о й ех , В . 1 , ԽԲ, էջ 6 5 ) ։ Ս մբա տ Գ ո ւնդս տ ա բլի ԽԲ կա նոնի
ա յս հա տ վա ծը խ մ բ ա գ ր վ ա ծ է , ա մ ե ն ա յն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ո ւթ յա մ բ , Գ ո
շի Ճ Զ կա նոնի վե ր և առա ջ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յա ն հ ե տ և ո ւթ յա մ բ : ■Բե - 1ւա ր»-ը Գոշի կ ա ն ո ն ո ւմ Ս մ բա տ Գ ունդ ս տ ա բլը , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն , հ ա ս կ ա ցե լ է ոչ ի բ ր և հա րկ, ա յլ որպ ես «եր էց»->ներ ի զ ին վո ր ա կ ա ն պ ա ր
տ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ' ծ ա ռ ա յե լո ւ արքուն\ի հ ե ծ ե լա զ ո ր ք ո ւմ ։
Ք ն ն ե ն ք « բ ե կ ա ր » - ի ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն մ ա սի ն կա րևոր ա յս նոր
ա կ ն ա ր կ ը ։ Եթե « բ ե կ ա ր » .ն ը ն դ ո ւն ե ն ք ի բ ր և « ե ր է ց » - ն ե ր ի զ ի ն վ ո ր ա
կա ն պ ա ր տ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն , ա յդ դ ե պ ք ո ւմ ՝ վ ե ր և ա ռա ջ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա
յո ւթ յո ւն ն ե ր ը կստասւան բո լո ր ո վ ի ն նոր ու ա նա կնկա լ ի մ ա ս տ ։ 9 0 1 թ վ ի Կ ոթ ա յ վ ա ն ք ի ա ր ձա նա գ ր ո ւթ յո ւն ը մ ե կ ն ե լո ւ են ք ա յն ի մ ա ս
տ ո վ , որ Ս ուփ ան ի շխ ա նն Ա ս տ վա ծա ծնի ք ա հ ա ն ա նե ր ի ն ու ս պ ա ս ա ֊
վոր ն ե ր ի ն ա զա տ ե լ է ա րքունի Հ ա ր կ ի ց ու հ ե ծ ե լա զ ո ր ք ի մեջ ծ ա ռ ա
յե լո ւ պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ի ց ։ Պ ետ ք է ե ն թ ա դ ր ե ն ք , որ Ա շոտ Բա գ-
Րա տ п մսուն և նրա ո ր դ ո ւն ' Ս մբա տ Ա -ի ն , հ ա նձն ա ր ա ր վա ծ է Աղհէ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ թ ե ա ր քունի հա րկերի և թ ե զ ի ն վ ո ր ա գ ր ո ւթ յա ն վ ե ր ա
հ ս կ ո ղ ո ւթ յո ւն ը ։ Մ խ իթ ա ր Գոշի « ի պ ա րսից թ ա գ ա ւո ր ո լթ յա ն ժ ա մ ա
նա կս ի պ եկա ր ա ր կին» վ կ ա յո ւթ յո ւն ը պ ետ ք է բ ա ց ա տ ր ե ն ք , ի բր և
հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն պ ա րտ ա դիր ծ ա ռ ա յո ւթ յո ւն Պ ա րսկա կա ն Հ ա - ւա ստ ա նի հ ե ծ ե լա զ ո ր ք ի շ ա ր ք ե ր ո ւմ г Բ ոլորով ին նոր լո ւս ա բա ն ո ւ
թ յո ւն կստ ա նա Դ վի ն ի ժ ո ղ ո վ ի ութ ե ր ո ր դ կա նոնի հ ա տ վ ա ծը , որի մեջ
հ ի շա տ ա կվ ա ծ է « ր ե կ ա ր » ֊ը ։ Ա յդ կ ա ն ո ն ո ւմ ա ս վ ա ծ է , որ «ո ր դ ե -
գ ր ե ա լ » ֊ը «զ կ է ս շնո ր հի ն կա լց է յա ղ ա գ ս ձ ե ռ ն ա դ ր ո ւթ ե ա ն , ա ղա տ ի
հա րկէ և ի բե կ ա ր ւէ»։ Եթե « բ ե կ ա ր » ֊ը մ ե կ ն ե ն ք ի բ ր և պ ա րտ ա դիր
զի նվո ր ա կ ա ն ծ ա ռ ա յո ւթ յո ւն նա և է ֊ր դ դա ր ում , ա ն հ ր ա ժ ե շտ ո ր ե ն ,
պ ետ ք է ե ն թ ա դ ր ե ն ք , որ 6 4 5 թ վ ի ք ա ղ ա քա կա ն խ ա ռ ն շրջա նում հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը կ ա ր ո ղ ա ց ե լ է ա ղ ա տ վել զ ի ն վ ո ր ա գ ր ո ւմ ի ց , որին
ե ն թ ա ր կ վ ա ծ է եղ ե լ Ս ա սա ն յա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ։
Ш
«Բ եկա ր.а -ի հ նա գ ո ւյն ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս նո ւմ ե ն ք ,
ս ո վ է ու ա նորոշ Է'։ Վ եր ո հ ի շյա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք ,
կ ա րելի Է մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս գ ո ւշա կ ե լ, որ (Гբ ե կ ա ր » - ը կ ա մ հ ո ղ ա յի ն
հարկ Է ա ր քո ւն ի , կ ա մ զի նվ ո ր ա կ ա ն ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն պ ա ր տ ա վ որ ո ւ- թ յո լ ն ՝ Ս ա ս ա նյա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն և Ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն հա նդ ե պ ։
Ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ի ն ձ ա վ ե լի հա վ ա նա կ ա ն Է թ վ ո ւմ ւ ՚ռ ա յժ մ ա ռ ա ջի ն ը ։ Ե րկրորդ ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը դ ժ վ ա ր ,Է հ ա շտ ե ց ն ե լ
ս ա տ ե ն ա գ ր ա կ ա ն մ ի շա րք վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ե տ , ո ր ո ն ց մ եշ շ ե շտ վ ա ծ է շա ր ուձ ա կ , որ ե կ ե ղ ե ց ո ւ պ ա շտ ո ն ե ո ւթ յա ն մ ե ջ չպ ե տ ք է ը ն
դ ունվ են «հ ե ծ ե ա լՏ -ն ե ր ը և զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ն ե ր ը ։ Ո ւշա դ րո ւթ յա ն ա ր
ժա նի են ա յդ տ ե ս ա կ ե տ ի ց հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը . 1 . Դվ/ւնի ժ ո - уովի վ ե ց ե ր ո ր դ կ ա ն ո ն ը , հրա տ . Ա ր ս . Ղ լտ ճ յա ն ի , Հջ 1 2 3 ՝ « Ո մ ա նք
■ուխտէ ե կ ե ղ ե ց ւո յ զ կ ա ր գ և զ պ ա շտ օն թ ո ղ ի ն և ՛զհեծելութիւն ս տ ա ՛ւ ա ն ։ Ա րդ' ե թ է դ ա ռն ա ն ի չա ր ճ ա ն ա պ ա ր հ էն ' օր հ նեա լ են ի տ ե ա ռ
նէ և ր ն կ ա լե ա լք ի մ է ն ջ . ա պ ա թ ե ո չ, ի շխ ա ն ո ւթ ի ւն լի ց ի վ ա ր դ ա պ ե ֊
ս՛ին զշն որ հս ե կ ե ղ ե ց ւո յ հա ն ե լ յա յն պ ի ս ե ա ց ն և ա ր ժա նա ւոր ք ա հ ա ֊
՚ աՏՒՕ և պ ա շտ օ ն էի ց մ ե ր ձ ա ւո ր ա ց տ ա լ, որք ս ր ր ո յ ե կ ե ղ ե ց ւո յ յլ կ ա ր ֊ դըն զ գ ո ւշո ւթ ե ա մ բ կ ա տ ա ր ե ն » . 2 . Կ ա նոնք Ս ա հ ա կ ա յ, հրա տ . Ա րս . 'Հ լտ ճ յա ն ի , Ջ , էջ 1 8 ՝ «ա յլ զ տ գ է տ ս և զ զի ն ո ւո ր ս ա մ ե ն և ի ն ի ս կ պ ա րտ
է ո ր ո շե լ ի շն որ հէն վ ա յե լի ց » . 3 . Կ ա նոնք Ս ի մ էոն ի Ա ղուա նից կ ա թ ո ւղ ի կ ո ս ի ( Տ ֊ր դ դ ա ր ), հրա տ . Ա. Ղ լտ ճ յա ն ի , ,էջ 2 0 3 , « մ ի ա մ ե ն և ի ն
զ ին ուոր մ ա ր դ կ ա ն հ ե ծ ե լո ց և մ ա ք ս ա պ ե տ ա ց , մ ի ոք ի շ խ ե ս ց է տ ա լ
ղ ե կ ե զ ե ց ւ ռ յ ի շխ ա ն ո ւթ ի մ ւ» ։ Հ մ մ տ ե ն ա և Կ ա նոնք Ն երսիսի կ ա թ ո ղ ի
կոսի և Ն ե ր շա պ հ ո յ Մ ա մ ի կ ո նէի ց ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի , հր ա տ . Ղ լտ ճ յա ն ի ,
Ե, էջ 1 0 8 . Կ ա նոնք Ս իմէոնի կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի , Գ , էջ 2 0 4 և ն ։
«Բ եկ ա րտ -ի պ ա րսկա կա ն ծ ա գ ո ւմ ը , որ մ ա տ ն ա ց ո ւ յց ,է ա ր ել ՞ևիկ.
1,գոնցը, ի ն ձ ևս հա վա նա կ ա ն է թ վ ո ւ մ ։ Ի նչպ ես վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , Ьв—■ ЕГ а т а о а п դ ա ր ձ վ ա ծ ք ը հ ի կ . Ա դո նցը թ ա ր գ մ ա ն ե լ է « Գ ործի գ ն ա լ» ,
ո ւր ե մ ն ՛ ն ո ր ս լա րս կեր են ЬвкаГ-ք» նա հ ա ս կ ա ցե լ է ի բ ր և "գ ո ր ծ , ա շ
խ ա տ ա ն ք » ։ Իր ա յդ ն շ ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ պ ա ր ս կե ր ե ն ЬекаГ-^յ կա րող է ր ,
ի ս կ ա պ ե ս , СОГУёе-յ ի (С О ГГО ^Э о р ега ) ի մ ա ս տ ս տ ա ն ա լ, բ ա յց ո չ հ ո ղ ա յի ն հ ա րկ ի ։
Բ ա յց ճ ի ՜շտ \է ա ր դ յո ք որ պ ա ր ս կ ե ր ե ն ЬекЭГ-Ь ո ւն ե ց ե լ է վ ե
՜րոհիշյալ մ ի ա յն ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը ։
Մ իրզա Ա բդ ռ լլլա Գ ա ֆ ֆ ա բ ո վ ի պ ա ր ս կ ե ր ե ն ֊ռ ո ւս ե ր ե ն լ ի ա կ ա ֊
. ■ար բ ա ռ ա ր ա ն ո ւմ ЬекаГ-ր թ ա ր գ մ ա ն վ ա ծ է ' пригодны й, ГОДНЫЙ) г л езн ы й , ա յս ի ն ք ն ' «պ ի տ ա ն ի , օ գ տ ա կ ա ր », Ьек§Г ՑէՈՅճՅՈ՝ ГфИ- ГОДИТЬСЯ, бы ть п ол езн ы м , при носить п о л ьзу ա յս ի ն ք ն ' « պ ի տ ա ֊
115
նի, օգտ ա կ ա ր լի ն ե լ, օգուտ բ ե ր ե ր 1։ ն մ ա ն ա պ ե ս նա և Կ. Զ ^լե ւք ա ն ի
ու Վ. ժ ո ւկ ո վ ս կ ո լ « Պ ա րսկերեն ք ե ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն я մ ե չ ЬекЙГ аШ З-йап թ ա ր գ մ ա ն վ ա ծ է ' 2%\-ескс11епНсЬ Б ет , <Мге иШе--- Векаг-Аիմ ա ս տ ն ա յս տ ե ղ կապ ունի օգուտ և շա հ գա ղա փ ա րների հ ե տ ; Հ ո ղ ա յի ն ե կ ա մ տ ա յի ն հա րկն էլ հ ե ն ց ա շխ ա տ ա ն քի ց, օգ ո ւտ ի ց , ա ր
դ յո ւն ք ի ց տ րվող հարկ էր : Թ ռուցիկ ա յս դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ը ես շ ե մ հա մ ա ր ո ւմ , ի հ ա ր կ ե , բ ա վ ա ր ա ր ու հ ա մ ո ղ ի չ։ «Բ ե կ ա ր » բ ա ռ ի գ ո ր ծ ա ծ ո ւթ ի ւ ն ը հա րկի ի մ ա ս տ ո վ ա յն ք ա ն կա րևոր մ ի խ ն դ ի ր է , որ կա րոտ
կ, ա նշո ւշտ , հա տ ուկ ք ն ն ո ւթ յա ն լե զ վ ա գ ե տ ն ե ր ի ու պ ա ր ս կ ա գ ե տ ն ե
րի կ ո ղ մ ի ց :Ա մ փ ո փ ե լո վ վ ե ր ո հ ի շ յա լ ի մ դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը а բ ե կ ա ր » - ի մ ա
սին, ս տ ա նո ւմ են ք հ ե տ և յա լ կա րևոր ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ն ե ր ը . 1 . Որ
рբ ե կ ա ր » - ը Դ վի ն ի ժ ո ղ ո վ ի ի ն ն ե ր ո ր դ կ ա ն ո ն ո ւմ , Կ ոթ ա յ վ ա ն ք ի 901
թ վ ի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն , Հ ո վ հ ա ն ն ե ս կա թ ող իկո ս ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե շ ,
նա և Մ խ իթ ա ր Գոշի Դ ա տ ա ս տ ա ն ա գր քում չունի С0Г\'6с ֊յ ի կ ա մ б яр- ЩИНа-Д ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ' ա յդ բա ռ ե ր ի ա յժ մ յա ն հ ա ս կ ա ց ո ղ ո ւթ յա մ բ . Л. որ « բե կ ա ր !)-ը կա րող է լի ն ե լ կ ա մ ա րքունի հա րկ, հ ա վ ա ն ո ր ե ն ,
Հ ո ղ ա յի ն , կ ա մ զ ի նվ ո ր ա կ ա ն ծ ա ռ ա յո ւթ յա ն պ ա ր տ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն , եթ ե
ա յս վե ր չի ն ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը կա ր ելի լին ի հա ս տ ա տ ել փ ա ստ ա կա ն
որևէ նոր տ վ յա լն ե ր ո վ և վ ե ր ա ց ն ե լ ա յն դ ժ վ ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ վ ե ր և
մ ա տ ն ա ց ո ւյց ե մ ա ր ե լ. 3 . որ (Гբ ե կ ա ր Հ ֊ը , հի շա տ ա կ վ ա ծ լի ն ե լո վ Դ վ ի
նի 6 4 5 թ վ ի ժ ո ղ ո վ ի կ ա ն ո ն ն ե ր ո ւմ , գ ո յո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ա ծ պ իտ ի /իներ մ ա ր զպ ա ն ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։
Ա յս կ ե տ ե ր ի ց ե ր կ րո ր դը , ինչպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , սոսկ մ ի ե ն թ ա
դր ո ւթ յո ւն է , որ ա ն հրա ժեշտ է հ ե տ ա գ ա յո ւմ հ ի մ ն ա վ ո ր ե լ և ա պ ա ց ո ւց ե լ ա վ ե լի որոշ ու հա ստ ա տ ուն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի օ գ ն ո ւ թ յա մ բ <
«Կ Ո Ռ » ԵՂ «Պ Ա ՀԱ Կ ՈՒ ԹԻԻՆ»
Պ ր ո ֆ . Ն իկ. Ա դոնցը բ ա ց ի « բ ե կ ա ր » - ի ց « կ ո ռ տ ֊ը ևս հիշա տ ա կել
է իր ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ , ն ո ւ յն ա ց ր ե լ է այղ. բա ո ը պ ա րսկեր են каГ-Д հետ ^, որ ն շա նա կ ո ւմ է отա շխ ա տ ա նքյ> և վ ե ր ա գ ր ե լ է նրա ն նո ւյն
1 Мирза Абдулла Гаффаров. Полный псрсидско-русскин словарь, т. I, Москва, 1914 г.
1 С. 5а1ешапп սոճ V. БсЬикоузк!, Регв13сЬс ОгатшаНк, ВегНп, 1989, էչ 116
Տ Հ ա յկ ա կ ա ն ռ կ ո ռ > ֊ը ն ո ւյն ա ց ն ե լո ւ հա մ ա ր պ ա րսկերեն кЙГ-/> Հե տ Հա րկա վոր
կ ը ո ւյց տ ա լ լե զվ ա կ ա ն ա յն օ ր ե ն ք ը , որի հ ի մ ա ն վրա պ ա րսկերեն ՚ձ -ն ւ/ա ոնում է
հ ա յե ր ե ն ո ւմ Ու
116
ի մ ա ս տ ը յ ի ն չ որ « բ ե կ ւ ս ր »-ի ն , ա յս ի ն ք ն ' հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն է հ ա
մարեք ֆ ր ա ն ս ե ր ե ն СОГ\гее-//г& և ռ ո ւս . бар Щ И Н З-//^1* Պ ր ո ֆ . (/.
Ե ղիա զա րովը ի ր ^Исследования по истории армянского права >ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն մ եշ « կ ո ռ ո - ը հա մ ա ր ե լ է հա տ ուկ հա րկ, որ ա ռ ֊
ն ը վ ո ւմ էր ա շխ ա տ ա վո ր ից և մ ե կ զ ո ւ յգ ե ղ ի ց կ ա մ գ ո մ ե շ ի ց , որ 1Ը & ֊ վ ա ծ էին ա ր ո ր ի ն , ս ա յլի ն կ ա մ կ ա մ ի ն ։ Նրա կ ա ր ծ ի ք ո վ (Гկ ո ռ » ա ն վ ա ն վ ե լ է թ ե ա ն ա ս ո ւններ ի ա յդ մ ե կ լո ւծը և թ ե ա յն հա ր կ ը , որ
ա ռ ն ո ւմ էի ն յո ւր ա ք ա ն չյո ւր ա յդ լո ւծ ի ց 2։ Ո ւր ե մ ն ' « կ ո ռ ո - ը նա հ ա մ ա
պ ա տ ա ս խ ա ն է հա մ ա ր ե լ ռ ո ս ւա կ ա ն С0ХЗ- յի և , որ ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , 1 3 - ր դ դ ա ր ի ց ս կ ս ա ծ գ ա ռ ե լ էր հ ա ր կ ա յի ն որոշ մ ի ա վ ո ր ։ Ա յս բ ա
ց ա տ ր ո ւթ յո ւն ը , եթե ուղիղ լի ն ե ր , հին Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա ր կ ա յի ն կ ա ր
գե ր ի հա մ ա ր կ լի ն ե ր , ա ն շո ւշտ , կ ա րևոր ու հ ե տ ա քր ք ի ր մ ի ն ո ր ո ւ
թ յո ւ ն ։ Ս ա կա յն հա ր գե լի պ ր ո ֆ ե ս ո ր ի ա յս կ ա ր ծի քը ևս սխ ա լ է և
ա ր դ յո ւն ք է , պ ա ր զ ա պ ե ս , ա ն ա խ ո ր ժ մ ի թ յո ւ ր ի մ ա ց ո ւ թ յա ն ։ Վ ե ր ո ֊
Հ ի շ յա լ ի ր հ ե տ և ո ւթ յո ւն ն ե ր ը « կ ո ռ ս ֊ի մ ա սի ն նա ա րել է , հ ի մ ն վ ե լո վ
դ ա ր ձ յա լ Մ . կ մ ի ն ի (гАяМЯНСКНЯ ПОДПИСИ» ա շխ ա տ ո ւթ յա ն վրա ,
որի մ ե շ а կ ո ռ » ֊ը թ ա ր գ մ ա ն վ ա ծ է ПОДЭТЬ և а կ ո ռ շ - ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ
. ա տ վ ա ծն ե ր ը թ ա ր գյքս /եվ ա ծ են մ ի ա ն գ ա մ ա յն ս խ ա լ ( տ ե՛ս էշ 1 4և 73),
« Կ ո ո » ֊ի խ ն դ ի ր ը ' նրա բո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ը և ծ ա վ ա լը ' Հ ա յա ս
տ ա նի տ նտ ե ս ա կ ա ն կ յա ն ք ի կ ա ր և ո ր ա գ ո ւյն խ ն դ ի ր ն ե ր ի ց մ ե կ ն է ,
ուստ ի հա ր կ ա վո ր ե մ հ ա մ ա ր ո ւմ ա ռա շ բ ե ր ե լ « կ ո ռ տ ֊ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ
պ ա տ մ ա կ ա ն հ ն ա գ ո ւյն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ ա ռ ա յժ մ ին ձ հ ա յտ ն ի
ե ն ։ с(Կ ո ռ տ ֊ը , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , հ ի շա տ ա կ վ ա ծ Է ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե
ր ո ւմ ։ 1 . Վ իմա կա ն տ ա ր ե գի ր , Էշ 1 0 , Մ րեն 9 9 2 թ . (քՅ ա նուն Ա ստ ա լծոյ
ա յս ի մ հ ր ա մ ա ն ք են Գ ա գկա Շ ա հ ի ա ղ ն շա հ ի . ա ղա տ Լ ա լ ի մ ղ Ս ր ե -
ն ո յ կ ո ռ ն , որ ի Ն ա խ ճա լա նի Էր, ղ մ ա ր դ ո յ և զ ե զ ի ն , ի ձե ռ ն խ ն դ ր ո յ
ա ս տ ո ւա ծա պ ա տ ի ւ տ եա ռն Ս ա հ ա կ ա յ Ա ր շա ր ո ւնեա ց ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի Я.
? . Վ ի մ ա կ . տ ա ր ե գ . Էշ 2 7 ' Ա նի, 1 0 5 7 — 1 0 6 3 թ . (պ ե տ ք Է լի ն ի 1 0 5 9 — 1 0 6 4 , տ ե՛ս վ ե ր և Էշ 1 9 , ծ ա ն ) , «և ա ղ ա տ ե ց ի ն («ո ղ ՚ո ր ւԽ ւթ ե ա մ ր սուրբ
և ի ն ք ն ա կ ա լ թ ա գ ա ւո ր ի ն Կ ոստ ա նդեա Դուկիտ ) ղ վեցկ Է կ ո ռ , և ղ ս ա յ ֊
լի , եւ զ կ ա մ ի ն , եւ զ ա ն գ ա ր ի ո ն և կա տ ա պ ա ն ո վ և լի ն ի , ա ա ս ե ր մ ո. մ ո գ ե լ ծա խ ք զ ը ն ծ ե լո ց ն . ղ ա յլն տ ա ն ո ւտ էր քն ա ռ ն ե ն .իւրեա նց
տ ա մ բ я . 3 . Վ ի մ ա կ . տ ա ր ե գ . էշ 4 3 , Հ ա ռ ի ճ ա յ, 1 2 0 1 թ . кե ւ զա ռ ա շի ն
г֊ ա հ մ ա ն ք ն , որ բ ո ւն լե ա լ է ր , հ ա ս տ ա տ ե ց ի ի Ս ա հ մ ա ն ա խ ա չէ ի Հ ա ֊
ոիճա դ ետ ն կ ո ռ մ ա ր գ ո վ , Գ բե ր ո վ ն , Ց ա մ ա ք ձ ո ր ո վ , ճ ի ն ա ր ի ն Հ ա ր ո վ ,
1 Армения в эпоху Юстиниана, էչ 484.- ■: Исследования по истории армянского права, է? 41:
117
Գ ո մ ց ե ց ձ ո ր ո վ ն , Ա րենա ղ բ ե ր ո վ , հին Հ ա ռ ի ճ ա ո վ .•■>. 4 . Հ ի մ ա կ , տ ա -
ր ե գ . էշ 8 0 ' Դ ս եղ , 1 2 3 7 թ . «ГՅ ա ռ ա շն ո ր դ ո լթ ե ան ծ ի ր ա ց ո ւ վա ր գ ա - պ ետ ին ես Ա շոտ , որդի Գ ա լրգէի , մ ի ա բ ա ն ե ց ա յ վա նիս ե լ ե տ ո լ Ա ստ ո ւա ծա ծն իս երկու մ ե ծ կ ոռա վա ր ե լ հ ա ս տ ա տ եցի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո վ ». 5 . Վ իմ . տ ա ր ե գ. էշ 8 3 ' Դ ս ե ղ , 1 2 4 1 թ . «Ե ս Գ րիգոր, որգի Մ ա րծպ ա -
ն ա ց, յե տ մ ա նուա ն հա ւր ի մ ո յ շի ն ե ց ի զԳ րիգորա շէն ե լ ե տ ո լ յի ս
վա նքս ե լ Ս իրեկա յ գոմ՛ոց տ ա փ ն ե լ մ ե ծ կոռա վա րն Ա գա րա կի Փ ա յ- տ ա շէնոլ կ էսն և ն » . 6 . Վ ի մ . տ ա ր ե գ. էշ 1 2 3 ' Սր. Ս իոն, 1 2 8 3 թ . « Ն ո ւ.
էր ի սր. ուխ տ ս զ Ք արա թ ա ղ ին ա յգ ի ն վ ե ր ի ն հ ա տ ո վ ն ... կ ո ռ ա ր ֊ տ ովХ>... և ն . 7 . Վ ի մ . տ ա ր ե գ. էշ 1 6 1 ' Ձ ա գ ա վ ա ն ք , 1 3 2 5 թ . «Ի պ ա
ր ոնո ւթ եա ն Զ ա ք ա ր ի ա , թ ո ռ ն Ա ւա գին, մ ե ք Դ ա լի թ ե լ Վա հա պ Ե փ ա .
թ ա և որ գիք մ ե ր Ս ա տ րիկ եւ Բ ահա գի ն ե լ Ա լգո լլա վա սն յո ւ ս ո յն , ււր ա ռ Ա ստ ուա ծ եւ մ ե ր ա րեւուս հա մ ա ր թ ո ղ ա ք ղ վա նա ց կոռս զ մ ա ր - դո, ե զ ի ն , ի շ ո , զ ա մ ե ն ա յն ց ե ղ կ ո ռ » ։ «Կ ո ռ ա վ ա ր », ը հիշվում է նաԼ 8 8 1 թ վ ի «Ս ա ղ օ մ օ ն յ> Ս յո ւն յա ց ե պ ի սկ ո պ ոսի հ ի շա տ ա կա գր ում , որ
ա ռա շ է բ ե ր վ ա ծ Ս տ եփ ա նոս Օ ր բե լյա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեշ ( ֆ ի ֆ լ ի ւ 1 9 1 1 , գ լ . Խ, էշ 2 1 5 ) ,
« Կ ոռ»-,ը , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , հ ի շա տ ա կվ ա ծ է եղել նա և Դ վինի 6 4 5
թվի ժողո վ ի ԺԱ կ ա ն ո ն ո ւմ ։ Ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , ո ր ա մ են ա հ ին ն է ո.
կ ա րև որ ը , ա ն հ ա յտ ՛է մ ն ա ց ե լ մ ի ն չև ա յժ մ , ո ր ո վ հ ե տ և « կ ո ռ » - ի վ ե ր ա , բ ե ր յա լ հ ա տ վ ա ծը կ ա ն ո ն ո ւմ ա ղ ճա տ վել ու փ ո փ ո խ մ ա ն է ե նթ ա ր կ վ ե լ
տ գետ գր ի չնե ր ի կ ո ղ մ ի ց ։ Ա ղճա տ ումն ա1քւհրև է դ ա ռ ն ո ւմ , երբ դ ե մ
ա ռ դ ե մ ենք գ ն ո ւմ Դ վինի ժող ո վ ի ԺԱ կա նոնը և Մ խ իթա ր Գոշի Դ ա
տ ա ս տ ա նա գր քի Р մ ա սի Ճ Գ կ ա ն ո ն ը , որը ԴւԱ/նի ժ ող ո վ ի ն ո ւյն կ ա նո ն ն է Գոշի խ մ բ ա գ ր ո ւ թ յա մ բ ։
Դ վ ի ն ի ժ ո ղ ո վ ո Ժ Ա կ ա ն ո ն ը Մ խ ի թ ա ր 4-սշ I5. մ ա ս ն , ! *Գ
«7? մանք լա զա տաց ի վերա յ տկարանո- էշ 412» սՈմանք ի տկարանոցս իշխան ու- ցա ց իշխանութիւն ա ռնեն , և որպես ի թիւն առնեն եւ Հարկս եւ կերակուրս Լւ կենդա նեա ց1 հարկս պահսյնշեն և ի կ ե ր ա ֊ ըմպ ելիս պահանջեն բռն ո ւթ ե ա մ բ, /г կուրս և յը մ պելիս զիւրեա նց զգործ՛ ա կ ա ր զիւր ե անց գործա կա լս ի վերա յ գումարեն մա տ ուցա նեն, կռուով և պատուհասիւ ն ե - եւ կոռով եւ պահակութեամր նեզեն Լ։ զեն , զոզորմելի եզբա րսըն չարչարեն ա ն- զոզորմելի ե զբարսն չարչարեն անխղշա - խղճաբարՁ ( Կան* Հ ա յո ց , հրատ* Արսեն բ ա ր » ։Ղլտ ճյա նի, Էշ 1 27— 12 8 ) ։
Ա յս հ ա մ ե մ ա տ ո ւթ յո ւն ի ց պ ա ր զ եր և ո ւմ է , որ Դ վի ն ի կ ա նոն ում
բ ն ա գ ի ր ը ա ղ ճ ա տ վ ա ծ \է և <гկ ռ ո ւո վ և պ ա տ ո ւ հ ա ս ի ւ խ ո ս ք ե ր ը , որ
ա ն տ եղ ի ե ն ու ա ն հ ա ր մ ա ր , ծ ա գ ե լ են «կ ո ռ ո վ և պ ա հ ա կ ո ւթ ե ա մ ր »
"Լղիղ ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ի ա ղ ա վ ա ղ ո ւմ ի ց ։ Մ խ իթա ր Գ ոշը, ա նկա սկ ա ժ.
11Տ
ո ւնեցել է ձե ռ ք ի տ ա կ Դ վին ի կ ա ն ոն ի բն ա գ ի ր ն ա ո ա ն ց ա յղ ա ղ ճ ա տ մ ա ն ։ Կ ա րծում ե մ , որ ա յս ս ր բա գ ր ո ւթ յա ն դ ե մ և ոչ մի ա ռ ա ր կ ո ւ
թ յո ւն չի կա րող լի ն ե լ, ո ր ո վ հ ե տ և ա ղ ճա տ ում ն ա կ ներ և է ու ա ն վ ի ճ ե լի ։
Ա յս ուղ ղ ո ւմ ը հին հ ա յո ց ն ե ր ք ի ն կ յա ն ք ի լո ւս ա բա ն ո ւթ յա ն տ ե
ս ա կ ե տ ի ց ունի խ ի ս տ մ ե ծ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն , ո ր ո վ հ ե տ և Դվին,ի կ ա ն ո
ն ի վ կ ա յո ւ թ յա մ բ հա ստ ա տ ա պ ես ո ր ո շվ ո ւմ է , որ « կ ո ռ » - ը գ ո յո ւթ յո ւն է ո ւն ե ց ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ոչ մ ի ա յն Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց ու հետ ա գա
շր ջա ն ն ե ր ո ւմ , ա յլև 6 4 5 թ վ ի ն ։ Եթե ա յդ ա յդ պ ե ս է , ֊ո ւր ե մ ն , կա րԼ/ի / ն ա և ե ն թ ա դ ր ե լ, որ «կ ո ռ ս - ը , ա մ ե ն ա յն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ո ւթ յա մ բ , գ ո
լո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ա ծ պ իտ ի լի ն ե ր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ նա և մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն
շրջա ն ո ւմ 1 յԱ ռա նց Դ վի ն ի ժ ո ղ ո վ ի հ ե տ ա քր ք ի ր ա յղ տ ե ղ ե կ ո ւթ յա ն կա րևոր
սւյս խ ն դ ի ր ը կ մ ն ա ր մ ո ւթ ու ա ն լո ւծ ե լի ։
(ГԿոոյ>-ի ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը վ ե ր ո հ ի շ յա լ բ ո լո ր հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ո ւմ
ս ո ն ք ա ն պ ա րզ ,է ու որոշ, որ կա րոտ չէ ա ռա նձին լո ւս ա բ ա ն ո ւթ յա ն ։
<քկոո»~ը, ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , ա յն պ ա րտ ա գի ր ա շխ ա տ ա ն քն ե ր ն էի ն ,
ո ր ո ն ք , ի ն չպ ե ս մ ի ջն ա դ ա ր յա ն СОГУёе-.'Ь գ ե ր մ . քւ՜0հոճ16ոտէ-ք և
ո ո ւս . барЩННа-Ь կ ա տ ա ր վ ե լո ւ էին ձրի կ ա լվ ա ծա տ ի ր ո ջ մ ո տ ։Ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , մ ի ա ն գ ա մ ա յն սխ ա լ է ու ա ն հ ի մ ն 3 . Կա րստի
I, ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , որ ի բ ր թ ե « կ ո ռ Հ - ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ի ն չպ ե ս և ա ր ե -
վ և լյա ՛ս ս լա վ ո ն ն ե ր ի ու ռ ո ւս ն ե ր ի մ ո տ , ա ռա ջ է ե կ ե լ Բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն
ա զ դ ե ց ո ւթ յա մ բ և ի բ ր թ ե ա յդ ,է պ ա տ ճ ա ռ ը , որ հ ա յկ ա կ ա ն «կ ո ռ տ -ը ,
և, ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , հ ա ր կ ա յի ն ս ի ս տ ե մ ը ն մ ա ն ո ւթ յո ւն ու ա զ գ ա կ ց ո ւ
թ յո ւն ունեն ա ր և ե լյա ն ֊ս լա վ ո ն ա կ ա ն ի ո ւ, մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , ռ ո ւս ա
կա նի հ ե տ , որ ո ն ք ն ո ւյն պ ե ս ե ն թ ա ր կ վ ե լ են Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ա զ դ ե
ց ո ւթ յա ն ( I . К агБ ^ Б е т р а с ^ с Ь е г Кос1е.\, В . II, 1905, էջ 1 2 ) ։ Ա յդ
• Կարևոր է ա յստ եղ Հիշեի որ տկոո»-ը մա րզպ ա նությա ն ժամանակ գո յու
թ յո ւն Լ Ունեցել նաև Սասանյան Պարսկաստանում։ Ա յդ մասին Տա բա րիի պատմությա ն մեշ կա ուշագրավ մի վկա յութ յուն ։ Խոսելով երկարատև սովի ու ժողո-
։է ՕՐ 7 Ւ ծանր գրության մասին Սասանյան Պերոզ թա գա վորի ժամանակ ( 4 5 7 —
4Տ 4 թ . ) Տա րա րին հա ղորդում Լ, որ Պերոզ թ ա գա վորը а նամակների միշոցով Հա յտ ա րա րում է իր ամրողշ ժողովրդին, որ ազատ ում է նրան հողա յին Հարկից
և գլխ ա հա րկից, հանրօգուտ նպատակների Հա մա ր ծա նրություններից և կ ոոից , որ նրանց շնորհում կ լիակատար ա զա տ ություն և Հրա մա յում է , որ նրանք Հոգան ու
ս տ ածեն ի ր ե ն յ սնունդի և սլա Հպ ա նոլթյա ն մ ա ս ի ն»։ Տ ե 'ս Т հ. МобШбкб, ТэЬЗГ],էշ 112; «Ба егкЗМе ег аигсЬ Вг1е1е зешеш §апгеп \Го1ке, Այտտ ег З1е уст Игипй սոժ Кор151сиег, уоп АиНа§еп քսր ветеш пйгг^е 2\уеске սոժ уопг РгоЬтНегЫ епИэтйе, (հտտ ег 1Ьпеп уо11е Рге1ЬеИ §еЬе սոժ Шпеп ееЫе1е. ;ւէհ սա 1Ьге НгпйЬгипյ ипс! ЕгЬаИипе շս ЬетИЬеп:
119
ենթ ա դ ր ո ւթ յո ւնը ճիշտ չ է , ո ր ո վ հ ե տ և թ ե ի նք ը ֆ ե ո դ ա լի զ մ ը Լ թե
նոա ն ա ռա նձնա հա տ ուկ տ նտ ես ա կ ա ն ներ քի ն կ ա ր գ ե ր ը ' ա ղա տ գ յո ւ ղ ա ցի ո ւթ յա ն ճ ո ր տ ա ց ո ւմ ը և օ գ տ ա գ ո ր ծ ո ւմ ը , որպ ես ա շխ ա տ ող ձրի
ո ւժ , ոչ թ ե ի ր ա վա կա ն փ ո խ ա ռ ո ւթ յո ւն ն ե ր ե ն , ի նչպ ես լե զ վ ի որոշ բա ռ ա պ ա շա ր ը , ա յլ ա մ ե ն մ ի երկրի տ նտ ես ա կ ա ն ո լ ն ե ր ք ի ն զ ա ր
գ ա ց մ ա ն ա ր դ յո ւն ք ։ Հ ա յկ ա կ ա ն « կ ո ռ » ֊ը չի կա րող Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի
ա զ դ ե ց ո ւթ յա մ բ ա ոա ջ ե կ ա ծ լի ն ե լ նա և ա յն պ ա տ ճ ա ռ ո վ , որ « կ ո ռ » - ի ո ո յո լթ յո լն ը Բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն մեջ նրա ֆ ե ո դ ա լա ց ո լմ ի ց
ա ռա ջ, որ տ եղի է ո ւն ե ց ե լ շա տ ա վ ելի ուշ քա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , գ ր ե թ ե ա ն հ ա յտ մ ի խ ն դ ի ր է և հա ստ ա տ ուն կ երպ ո վ գ ե ռ ա պ ա ց ո ւց
վա ծ չ է ։Մ իջին դ ա ր ե ր ո ւմ , ին չպ ե ս հա յտ նի է , տ ա ր բե ր ե լ են ճորտ գ յո ւ
ղ ա ցի ո ւթ յա ն երկու տ եսա կ գ լխ ա վ ո ր պ ա րտ ա գի ր ա շխ ա տ ա ն քն ե ր '
шапорегае (գ ե ր մ . Н ап^гоЬпеп) և саггорегае (գ ե ր մ . Ра11Г- կա մЬраППГгоЬпеП^» Ա ռա ջինն ա յն ա շխ ա տ ա նքն ե ր ն էի ն , որ գ յո ւղ ա ց ի ն
կ ա տ ա ր ո ւմ էր ի ն ք ը , երկ ր ո ր դ ը ' ա յն որ նա կա տ ա ր ում էր իր ա ն ա
ճ ո ւնն երո վ ու լծ ա ս ա ր ք ո վ ։ Ա յդ երկու տ եսա կ ա շխ ա տ ա նքն երն է լ,
ի ն չպ ե ս ե ր և ո ւմ \է վ ե ր և ա ռա ջ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւձ ն ե ր ի ց , գ ո յո ւթ յո ւն
են ո ւն ե ց ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց ու հետ ա գա շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ,
հսւվա\նորեն, ն ա և ա րա բա կա ն ու՛ մա րզ պ п/ն ութ յա ն ժա մա ն ա կ : !)92
թ վ ի Մ րենի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն մեջ հ ի շա տ ա կ վ ա ծ է ' « զ Մ ր ե ն ո յ կ ո ռ ն , որ ի ն ա խ ճ ա ւա նի է ր , զ մ ա ր գ ո յ ե լ զ ե զ ի ն » , 1 0 5 9 — 1 0 6 4 թ վ ի Ա նիի
ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ' « զ վ ե ց կ է կ ո ռ ե լ զ ս ա յլի , եւ զկա մ ի ն , եւ զ ա ն -
գ ա ր ի ո ն » , ի՛սկ 1 3 2 5 թ վ ի Ջ ա գա վ ա ն քի ա ր ձ ա ն ա դ ր ո լթ յա ն մ ե ջ ' « ՛ լ վ ա ֊
նա ց կոռս զ մ ա ր դ ո , ե զ ի ն , ի շ ո , զ ա մ ե ն ա յն ց ե ղ կ ո ռ » ։ Ա յս վ կ ա յո ւ
թ յո ւն ն ե ր ո ւմ հ ի շվ ա ծ « մ ա ր դ ո յ կ ո ռ » - ը հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է , ա ն-
շսւշտ , մ ի ջն ա դ ա ր յա ն ГЛЭПОрегае կ ա մ գ ե ր մ . НаПЙГгоКпеП ա ն վ ա ն վ ա ծ ձրի ա շխ ա տ ա ն քն ե ր ի ն , ի ս կ « վ ե ց կ է , ս ա յլի , կ ա մ ի ն , ե զ ի ն ,
ի շ ո » կ ո ռի տ ես ա կ նե ր ը հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ են մ ի ջն ա դ ա ր յա ն СЗГ— горегае կա մ գ ե ր մ . РаЬНгоЬпеП ա շխ ա տ ա ն ք ն ե ր ի ն ։
Ւնձ թ վ ո ւմ է , որ « վ ե ց կ է կոռտ -ը, ի ն չպ ե ս երև ում է « վ ե ց կ ի » ժ ո
ղովրդա կա ն բ ա ռ ի ա յժ մ յա ն ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ի ց , ա յն վա րո ւցա նի
պ ա րտ ա դիր ա շխ ա տ ա ն քն ե ր ն է ի ն , որ գ յո ւղ ա ց ի ն կա տ ա ր ելո ւ էր իր
ա ր որով ու իր լծ կ ա ն ն ե ր ո վ ։ Ն մ ա նա պ ես և «կ ա մ ի ն կ ո ռ » ֊ը կ ա մ ա ն ե
լո ւ ա շխ ա տ ա նքն եր ն էի ն , որ գ յո ւղ ա ց ի ն պ ա րտ ա վոր էր կա տ ա րել դ ա ր ձ յա լ իր կ ա մ ո վ ու լծ կ ա ն ն ե ր ո վ ։ Կարող էին լի ն ե լ, ի հ ա ր կ ե ,
դ ե պ քե ր , երբ գ յո ւղ ա ց ի ն վ ա ր ո ւցա ն ի ու կա լի պ ա րտ ա դիր ա շխ ա
տ ա ն քն ե ր ը պ ետ ք ՛է ա ն եր կ ա լվ ա ծա տ ի ր ո ջ գ ո ր ծ ի ք ն ե ր ո վ ու լծ կ ա ն ն ե -
ն ե ր ո վ , բ ա յց ա յդ , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , չէր լին ի ա յլև ս «վ ե ց կ է կ ո ռ » կ ա մ
120
(!կ ա մ ի ն կոռV , ա յլ կ լի ն եր (Гմ ա ր դ ո յ կ ո ո » ։ «Ս ա յլի , ե ղ ի ն , ի չո կ ո ռ » - ը
հա ս կա նա լի ե ն ։ Ա յդ ա յն պ ա րտ ա դիր ձրի ա շխ ա տ ա նքն ե ր ն էիւ՛, որ գ յո ւղ ա ց ի ն ա ն ե լո ւ էր կ ա լվ ա ծա տ ի ր ո ջ մ ո տ իր բե ռ ն ա կ ի ր ա ն ա ս ո ւն
ն ե ր ո վ կ ա մ ս ա յլի վ է Ա յս « կ ո ռ » ֊ը հիշվում է նա և Մ խ ի թ ա ր Գոշի
Դ ա տ ա ստ ա նա գրքի Ա կպ ն-ոնսւմ ( Р մ ա ս ն , էշ 3 1 6 ) ' «Զր՛ոյ և ջո ր ւո յ և իշմւյ մ ի ւիւյի հա րկ, ղի ն ո ք օք բ ա ղ ո ւմ ա նդա ւՐ ծ ա ռ ա յէ զ տ է ր ո ւն ի ս ն » :
V' пт ի Դա տ ա ստ ա նա ղր բ ո ւմ ա ռա նձն ա պ ես կ ա րևոր է հե տ և յա ւ
վ կ ա յո ւթ յո ւն ը «կ ո ռ ))~ի ք ա նա կա կա ն չա փ ի մ ա ս ի ն , « Ա յս պ ե ս եւ. յ ա ֊
ս ո ր ս շա բա թ ու յ ե ՞ / յն է մ ի ն գ ո ր ծ ի ց ի ի շխ ա ն ի ն և լ տ էր ո մ ւի . ա յլ ա ւե
լի ա շխ ա տ ելն զ ձ ե ռ ա մ բ ա ն կ ե ա լն ա նիրա ւութ իւն մ ե ծ է » ( մ ա ս ն Բ,Ա , էշ 3 1 5 ) ,
Ա յս տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը , ի ն ձ թ վ ո ւմ է , որ մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս հ ա մ ա
պ ա տ ա ս խ ա ն պ իտ ի լի ն ի « կ ո ռ » - ի օր երի մ իշին ք ա ն ա կ ի ն , որ , ըստ
ե ր և ո ւյթ ի ն , ս ո վո ր ա կ ա ն :է եղ ե լ Ժ Բ ֊ր դ դա րի երկ ր ո րդ կ ի ս ո ւմ , Ն ույն
կ ա նո ն ի վերջի ն խ ո ս ք ե ր ի ց կ ա ր ե լի է ս ա կ ա յն հ ե տ և ց ն ե լ, որ իրա կա ն
կ յա ն ք ո ւմ գ ո յո ւթ ի ւն են ո ւն ե ց ե լ « կոռտ -ի ա վ ե լի ծա ն ր պ ա յմ ա ն ն ե ր ,
/7ւշա ղ ր ո ւթ յա ն ա ր ժա նի է ն ա յն կ ա ն ո ն ո ւմ նա և հ ե տ և յա լ հ ա տ վ ա ծ ը '
!? յե օ թ ն է մ ի ն դ ո ր ծ ի ց ի ի շխ ա ն ի ն ու տ էր ո ւն ի я . Ա յս խ ո ս ք ե ր ի ց կ ա ր ե լի է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , հ ե տ և ց ն ե լ, որ շի ն ա կ ա ն ն ե ր ր ЛТկ ո ո ո -ի պ ա ր
տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ բ ա ց ի ի ր ե ն ց ա նմ ի ջա կա ն տ ի րո ջից նա և երկրի ի շխ ա ն ի հ ա ն դ ե պ , որին ե ն թ ա ր կ վ ա ծ էր դա վ ա ո ր էլամ շը ր - ջա ն ը ,
& կ ո ռ յ> ֊ի 5 2 օր տ և ո ղ ո ւթ յո ւն ը պ ետ ք Է հա մ ա ր ե լ շի ն ա կ ա ն ն ե ր ի
Հ ա մ ա ր բա վ ա կ ա ն ծա նր թ ե և , սլետ ք Է ա ս ե լ, որ Ա րևմտ յա ՛ն ե վ ր ո -
պ ա յո լմ ն ո ւյն ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ը գ ո յո ւթ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ էէկոոՅէ-ի
շա տ ա վ ե լի ծա նր պ ա յմ ա ն ն ե ր ։ 3 , Կ ո ւն դ ե ր ի ա ս ե լո վ , Թ — ԺԱ դ ա
ր ե ր ո ւմ « կ ո ռ ո ֊ի ա շխ ա տ ա ն քն ե ր ն Ա ր և մ տ յա ն Ե ւԼրոպ ա յում, ս ո վ ո ր ա
բա ր , կ ա զ մ ե լ են ճորտ ա կա ն գ յո ւղ ա ց ի ո ւթ յա ն ա շխ ա տ ա ն քի օրերի
կ ե ս ը ' ե ր ե ք որ շա բա թ վ ա ը ն թ ա ց ք ո ւմ 2» Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ը մատավււ-
■ Այս կանոնի ա ոթիվ Վ. թա սդա մյա նցը ծա նոթությա ն մեշ Հա ղորդում Էէ որ
• իր օրինակի մեշ լուսա նցքի վերա դրա ծ Է' պ ա տահմամբ (փ խ * «բա դում ա ն դ ա մ »),
իսկ .V — 4 8 8 , 749 և Սին, Կարապ, օր. մեք դրած Է տողի րն թա ց թ ո ւմճ միա յն պա
տ ա հմա մբ ծա ռա յել նորօր զտ էրունիսն Я է Հի մ նվ ելո վ ա յս ծա նոթությա ն վրա է կա - րելի կ, ի մ կա րծիքով, ենթա դրել, որ Գաաաստանտդրրի խ մ բա գ ր ո ւթ յո ւնի ց Հետո ա յս « կ ո ռ ս ֊ը եղել կ որոշ տ եղերում պատահական ու րա ցա ոիկг Բա յց հնարավոր
Լ նույնպ ես« որ սրբա դրողներր, շեշտելով ա յս տ կոոյ> ֊ի պատահական լինելր , նպա-
ւոակ ունեն ա րդա րա ցնել ձիուց , լո ր ո ւց և ի չուց ա ռնվող ■>ա րկերը։
2 Տ ե ս I. М. Кулишер, Лекции по истории экономического быта Западной Европы. Петроград, 1918, Էշ 48-
121
րա պ ես ճիշտ կա րող է լի ն ե լ, ի մ կ ա ր ծի քո վ , գ յո ւղ ա ց ի ո ւթ յա ն ճ նշվ ա ծ ու ստ որին խ ա վ ե ր ի հ ա մ ա ր ։ Ի նչպ ես հ ա յտ ն ի է , ն ո ւյն ա յդ ժ ա մ ա
նա կա շրջա ն ում , ն ա յա ծ տ եղին ու ժ ա մ ա ն ա կ ի ն , գ յո ւղ ա ց ի ո ւթ յա ն մ ի
ստ վա ր մա սը գ տ ն վ ե լ է Ա ր և մ տ յա ն Ե վ ր ո պ ա յո լմ ա վելի ա զա տ ու տ ա նելի վ ի ճ ա կո ւմ և պ ա րտ ա վոր է եղել ա շխ ա տ ել կա լվա ծա տ իր ոջ մ ո տ , մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , 1 2 օր տ ա րվա ը ն թ ա ց ք ո ւմ , իսկ ե ր բ ե մ ն ' դ ր ա ֊
նից էլ պ ա կ ա ս ։1' նկա տ ի ա ռ ն ե լո վ հ ա յ շի նա կ ա ն ներ ի հ ա մ ե մ ա տ ա բա ր բ ա ր ե
կե ցի կ գ ր ո ւթ յո ւն ը , Ե ֊ր գ գ ա ր ո ւմ , ի նչպ ե ս կա րելի է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ե զ ր ա կ ա ց ն ե լ Շ ա հ ա պ իվա ն ի ժ ո ղ ո վ ի կա նոն ներ ի ցս , ինձ թ վ ո ւմ է , որ
а կոոյէ-ը եթե նա գ ո յո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ա ծ լի նե ր հ ն ա գ ո ւյն ա յգ շր ջա նո ւմ , կա րող .էր ա վ ե լի մ ե ղ մ ե ղ ա ծ լի ն ե լ, քա ն Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց ու հ ե տ ա գա Ժ ա մ ա ն ա կ նե ր ում ։
Վ երև ա ռ ա չ բ ե ր վ ա ծ а կոոյ>-ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց
հետ ա քր քի ր է , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , 1 0 5 9 — 1 0 6 4 թ վ ի Ա նիի ա ր ձա նա գ ր ո ւթ յո ւն ը , ՛որի բո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ի ց ե ր և ո ւմ է , որ а կ ո ռ » ֊ ի պ ա րտ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւն ե ց ե լ է « Ա նի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը » ։ « Ա նուա մբ
Տե ա ռ ն ա մ ե ն ա կ ա լի ե լ ո ղ ո ր մ ո լթ ե ա մ բ սուրբ ե լ ին ք նա կա լ թ ա գ ա ւո
ր ի ն Կ ոսդա նդեա Դ ուկի , — հ ա ղ ո րդ ո ւմ .է ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ը , — կ ա մ
եղ1ւ ի մ Р սւդրտա մ ա դ ի ս ա ռ ո ս ի ս ե ւ ա ր և ե լի ց կա տ ա պ ա նիս Վ խ կա ցոյւ;
■յյոնել ո ղ ո ր մ ո ւթ ի ւն մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ի ն Ա նւո, յո ր ժ ա մ ա ռին զ տ ա ն ո լ-
տ րութիւնս Մ խ իթա ր ի պ ա տ ո ս ն , Արտին ո ր դ ի ն , եւ Գ րիգոր, Լա պ ա ս- ս։ա կի ո ր դ ի ն , ս պ ա թ ա ր կ ա նկ ի տ ա տ ն , ե լ Ս ա ր գիս, Ա րտ ա լսւզա յ ո ր
դ ի ն , ս պ ա թ ա ր կ ա ն կ ի տ ա տ ն , և ա զ ա տ ե ց ի ն զ վ ե ց կ է կ ո ռ , ե լ ղ ս ա յլի
եւ զ կ ա մ ի ն , եւ զա նգ ա ր ի ո ն եւ կ ա տ ա պ ա ն ո վ եւ լի ն ի , տ ա ս ե ր մ п . մ ո դ եւ ծա խ ք զ ը ն ծ ե լո ց ը ն . զ ա յլն տ ա ն ո ւտ էր քն ա ռնեն իւր եա նց տ ա մ բ , որ չհ ա ս ն ի ի յԱ ն ի ոչ ի ն չ ո յժ » (Վ ի մ տ ա ր ե գ ., էշ 2 7 յ ։
Ա րդ, ի ն չպ ե ՞ս պ իտ ի հա սկա նա լ ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն ա յս վ կ ա -
յո ւթ յո մ ւը ։ որ « կոռտ>֊,ի պ ա րտ ա դիր ա շխ ա տ ա նքն ե ր ի ց ա զա տ ել են
Անի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը ։ Դ ժվա ր է , .իհա րկե, ե ն թ ա դ ր ե լ, որ « կ ո ռ ձ ֊ի
պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր կա ր ող \էր ուՏյենա լ Անի ո ւմ բ ն ա կ վ ո ղ
«ա զա տ տ -ն ե ր ի դ ա ս ը ։ Ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ը վ ե ր ա բ ե
ր ո ւմ է а ռա մ ի կս ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ի ն , հա վ ա ն ո ր ե ն , Ա նիի տ ա նուտ երերի
ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ գ տ ն վ ո ղ ա յն а ռ ա մ ի կ շ՛ին ա կ ա ն ն ե ր ի ն » , ■որոնք
գ տ ն վ ե լ էն ճ ո րտ ա կ ա ն վ ի ճ ա կ ո ւմ ։
Վ ե ր ո հ ի շյա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ՛ե ր ո ւմ հ ի շա տ ա կվ ա ծ են նա և <гկ ո ռ ա -
* Տե՛ս Հ . Ման ան գ յ ան յ Դ ի ա ո ղ ո լթ յ ո լնն ե ր հին Հա յա ստ ա նի շինականների 7րա թյա ն մասին մարզպ ա նությա ն շրջանում; Երևան 1 9 2 3 , էշ 4 1 :
122
Օար» հող ե ր , որոնք նվեր էին տ ր վ ա ծ ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի ն կ ա մ վ ա ն ք ե ր ի ն ։
• Կոռա վա ր» րա ռլւ գ ո ր ծ է ա ծ վ ա ծ , ա ն շուշտ , ա յն հող երի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ , որոն ք մ շա կ վ ա ծ Հ ի ն « կ ո ռ » - ի մ ի ջ ո ց ո վ ։
Ա րդ, ե թ ե ա յդ հողերը ն վ ե ր է ի ն տրւէում, փ բր «կ ո ռ ա վ ա ր » , ի ն չ պ ես ա ս վ ա ծ է ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , հա ր ց է ա ռա ջ գ ա լի ս , թ ե
ա ր դ յո ք ա յդ հ ո ղ ե ՜ր ն կին մ ի ա յն ա ն ցն ո ւմ ե կ ե ղ ե ց ո ւն , թ ե " ն ա և «կ *1 - гы ֊ը , ա յս ի ն ք ն ' նա և նրա նց մ շ ա կ մ ա ն պ ա րտ ա դիր ձրի ա շխ ա տ ա ն ք
ն ե ր ը ։ Ք ա ն ի որ ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մեջ շե շտ վ ա ծ է , որ ն վ ե ր են
տ ր վ ո ւմ « կ ո ռա վ ա ր » որոշ հ ո ղ ե ր , ին ձ հա վա նա կ ա ն է թ վ ո ւմ , որ
կ ո ռ » - ի ա շխ ա տ ա նքն երն ա յն ո ւհ ե տ և կ ա տ ա ր վ ե լո ւ էին ն ո ւ յն հ ո ֊
երի վրա նոր տ իրոջ օ գ տ ի ն ։ «Կ ո ռ ա վ ա ր » հողերի օ տ ա ր ա ց մ ա ն ու փ ո խ ա ն ցմ ա ն վ ե ր ա բ ե ր յա լ կ ա ր և ո ր ա յս խ նդ ի ր ը կա րոտ է , ի հ ա ր կ ե ,
ղ ե ո ա ռա նձին ք ն ն ո ւթ յա ն նո ր ա վ ե լի որոշ փ ա ստ երի օ գ ն ո ւ թ յա մ բ ։
« Կ ո ռ » - ի ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ կա մ ի ընդ հ ա նո ւր հա րց
'■■ս, որ հա րկ ա վո ր է պ ա ր զ ե լ• Ֆ ր ա ն սի ա կ ա ն СОГУев-& և գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն Րւ՚ՕհՈւՅւքՈՏէ-քI ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , ո ւն ե ց ե լ են ընդա րձ ա կ
ի մ ա ս տ և գ ո ր ծ են ա ծ վ ե լ նա և պ ետ ա կա ն ու հ ա ս ա րա կա կա ն բ ն ո ւ յթ г-լն ե ցո ղ ա շխ ա տ ա ն ք ա յի ն պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ր ։ Ա յդ պ ի
սի ա շխ ա տ ա ն քն ե ր է ի ն , օ ր ի ն ա կ , ճ ա նա պ ա ր հն ե ր ի շի ն ո ւթ յո ւն ն ու ն ո ր ո գ ո ւմ ը ( СОГУёе ՃՏՏ ՐՕԱէշՏ^, փ ո խ ա դ ր ա կ ա ն մ ի ջ ո ց ն ե ր ի հ ա յ- թ ա յթ ո ւ մ ը և ն ։
Ռ ո ւս ա ս տ ա նո ւմ , ը ն դ հ ա կ ա ռ ա կ ը , барЩИНЗ կ ո չվ ե լ են մ ի ա յն
ա յն պ ա րտ ա դ իր ձրի ա շխ ա տ ա ն քն ե ր ը , որ կ ա տ ա ր վ ե լ են կա լվ ա ծ ա -
■տ՛իրոջ օ գ տ ի ն ; Հ ա յկ ա կ ա ն « կ ո ռ » - ը ո ւն ե ց ե լ է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ն ո ւ յն
պ իսի ը ն դ ա ր ձ ա կ ի մ ա ս տ , ի ն չպ ե ս СОГУёе-Ь և РгоЬпсИеПБ^/»» «Կ ո -
ո Յ -ի ա յդ ըն դ ա ր ձ ա կ ի մ ա ս տ ը ժ է - ր դ դ ա ր ո ւմ պ ա ր զ ե ր և ո ւմ է Զ ա
մա րիա ս ա ր կ ա վ ա գ ի հ ե տ և յա լ հ ե տ ա քր ք ի ր վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց .
է . Պ ա տ մ ա գ ր ո ւթ յո ւն , Վ ա ղա րշա պ ա տ 1 8 7 0 , Հ ա տ . Ա . Էջ 4 5 ' «Ս ա
Ա մ ի ր զ ո լն ա յ խ ա ն ը ) ի տ իրելն ի ւր ո ւմ Ե րևա նա յ , ի ս կ ո յն ձ ե ռ ն Էարկ
՝ի ն ո ւթ յա ն և մ ա ր դ ա շա տ ո ւթ ե ա ն ։ Նա խ սկսա ւ շի ն ե լ զ բ ե ր դ ն , և ա պ ա
տ պ ա րա նս, և զ ա յգ ի ս , և զ բո ւր ա ս տ ա ն ս , և զպ ա րսէէզս , և հա ն ել զ ա ֊
■լուս, և ա ռա ւելուլ զ ջո ւր ս ն ։ Ա յլ և ի տ եղ իս տ ե ղ ի ս թ ե թ և ա ց ո յց
է 'ա ր կն , և եբա րձ զ ծ ա ն ր լո ւ ծ ի պ ա ր ա նո ց և ռ ա մ կ ա ց : Բ ա յց զի բ ա ղ
կ ա ց ո յց զ ս ո ւխ ր ա յն ' ա յս ի ն ք ն կ ո ռ ն . ք ա ն զ ի որպ էս ա ս ա ց ա ք ' թ է շ ի -
ւուա ծս ա ռ ն էր , վա սն ա յն ո ր ի կ բ ա զ մ ա ց ո յց զ կ ո ռ ն » . 2 . Ն ո ւյն ը , Հ ա տ .
էջ 1 1 ' « և հ ր ա մ ա յե ա ց Ք օ ռ ֊ Խ ա զնա տ ա ր ն ս ո ւխ ր ա յ հ ա ն ե լ' ա յ-
ի ն ք ն կ ո ռ ' ա ռ ի պ ե ղ ե լ զ ձ ի ւն ն , և բ ա ն ա լ ճա նա պ ա րհ զ օ ր ա ց ն . և զոր
՚ն լ ի ց ե ր ե կ ի պ ե զ է ի ն , գ ի շե ր ն ( ի գ ի շ ե ր ի ն ) լն ո յր հ ո ս ա ն ն , բ ա զ ո ւմ ս
ւսրչա ր եցա ն, և ոչ հդ և օգո ւտ ի ն չ » ։
123
Ինձ թ վ ո ւմ է , որ ն ո ւյն ա յս ը նդա րձա կ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը ո կ ո ռ ւ ֊-ը ,
հա վ ա նո ր ե ն , ո ւն ե ց ա ծ կ լի ն ե ր նա և հ նա գ ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ ։ Մ խ իթ ա ր Գոշի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , որ ռ յա ւո ւր ս շա բա թ ո ւ յե օ թ ն է
մ ին գ ո ր ծ ի ց ի իշխ ա ն ի ն ե լ տ էր ունի я (է շ 3 1 5 ) ' կա րող է թ ե րև ս մ ի ա կնա րկ հ ա մ ա ր վ ե լ « կ ո ո յւ ֊ի ա յդ լա յն ն շա ն ա կ ո ւթ յա ն Ժ Բ -ր դ դա ր ո ւմ ։ Ա յս հ ա տ վ ա ծ ո ւմ отտ էր ո ւնիя ա ն վ ա ն վ ա ծ ա շխ ա տ ա նքն ե րը , ա ն
շուշտ , ա յն «կ ո ռ ո - ն է , որ պ ա հա նջվ ում էր կ ա լվա ծա տ ի ր ո ջ օգ տ ի ն , իսկ «ի շ խ ш ն ի ն я ա ն վ ա ն վ ա ծ ը ' կա րող է վ ե ր ա բ ե ր վ ե լ ա յն պ ետ ա կա ն
г լ հա սա րա կա կա ն բ ն ո ւ յթ ո ւն ե ցո ղ պ ա րտ ա դ իր ա շխ ա տ ա ն քն ե ր ին , որ կ ա տ ա ր վելու էին երկրի իշխ ա ն ի հ ր ա մ ա ն ո վ ։ Ինչպ ես Ժ է -ր դ դ ա
ր ո ւմ , ն ո ւյն պ ե ս և ա յս շր ջա ն ում , « կ ո ռ » են ա ն վ ա ն վ ե լ, հա վա նո ր են, թ ե ա ռա ջին և թ ե վերջին կա րգի ա շխ ա տ ա նքն ե ր ը ։
Ղւէինի 6 4 5 թ վի ժ ող ո վ ի ԺԱ կ ա ն ո ն ո ւմ , ի ն չպ ե ս վե ր և տ ե ս ա նք , հ ի շա տ ա կ վ ա ծ է եղե լ բ ա ց ի (Г կոոյ>-ից նա և «պ ա հ ա կ ո լթ ի ւ ն » - ը :
« Ո մա նք յա գ ա տ ա ց , — ա ս վ ա ծ է եղել կ ա ն ո ն ո ւմ , — ի վ ե ր ա յ տ կա -
ր ա ն ո ց ա ց իշխ ա նո ւթ ի ւն ա ռ ն ե ն , և որպ էս ի կ ե ն դ ա ն ե ա ց ' հա րկս պ ա հա նջեն և ի կերա կուրս և յը մ պ ե լի ս .ղ ի լր ե ա ն ց գ ո ր ծա կ ա լս մ ա
տ ո ւց ա ն ե ն , կ ո ռ ո վ և պ ա հ ա կ ո ւթ ե ա մ բ ն ե ղ ե ն , ղ ո ղ ո ր մ ե լի եղրա րսն
չա րչա րեն ա ն խ ղ ճ ա բ ա ր » ։ «Պ ա հ ա կ ո ւթ ի լն »-ն ա յս հ ա տ վ ա ծ ո ւմ , ի ն չ
պ ես ե ր և ո ւմ \է ա յդ բ ա ռ ի ա յժ մ յա ն իսկ ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ի ց , ըստ ե ր ե
վ ո ւ յթ ի ն , պ ա րտ ա դ իր ձրի ա շխ ա տ ա նքներ ն է ի ն ' պ ա հ պ ա նո ւթ յա ն ու
հ ս կ ո ղ ո ւթ յա ն , ո ր գ ո յո ւթ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ նա և Ա ր և մ տ յա ն Ե վ ր ո պ ա ֊ /ո ւմ ։ Որ «պ ա հ ա կ ո ւթ իւՏւ»-ը : « կ ո ռ » ֊ի հա տ ուկ մ ի տ եսա կն է ե ղ ե լ
ո չ մի ան յո թ ե ր ո ր դ , ա յլև հ ի ն գ ե ր ո ր դ դ ա ր ում , ա յգ կա րելի է գ ո ւ
շա կել Նոր Կ տ ա կա րա նի հ ա յե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ի ց , որի մեջ հու
նա րեն апдагеио (լա տ ի ն ե ր ե ն ап^апо) բ ա ռ ի դ ի մ ա ց , որ գ ո ր ծ ա
ծա կա ն էր պ ա րտ ա դիր ձրի ա շխ ա տ ա նքն ե ր ի հ ա մ ա ր , հ ա յե ր ե ն ն ունի
\պ ա հա կ ո ւն ե լя (Մ ա տ թ . ԻԵ, 3 2 , Ս ա ր կ. Ժ ՚Ե , 2 5 ) կ ա մ 'Հսւարաս/ար-
հա կ վա ր ելя (Մ ա թ ա . Ե, 4 1 ) հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ը ։
З П П Ш Ш Ш ! » “սՈՎ ԵԼՂւԵՐԸ Հ ն 8 ե Ր 1> с М Н Н Г и Ж П И
ԿԱՐԳԻ Մ ն Ս Ո 1
Հ ա յ ի ր ա վ ո ւն ք ի պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը ո ւս ո ւմ նա ս ի ր ե լի ս ո ւշա դ ր ո ւ
թ յա ն ա րժա ն ի խ ն դ ի ր ն ե ր ի ց մ ե կ ը ' Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ Հ ռ ո մ եա կա ն ի ր ա
վունքի գ ո ր ծ ա դ ր ո ւթ յա ն խ ն դ ի ր ն է ։Դ ժ բ ա խ տ ս ։բ ա ր ա յդ խ ն դ ր ի պ ա ր զ ա բա ն ո ւմ ը դեռև ս ղդա լի գրա
վ ա ր ո ւթ յո ւն է ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ ' թ ե մ ե զ հ ա ս ա ծ պ ա տ մ ա կ ա ն վ ա վ ե ր ա գ ր ե ր ի ա ղ ք ա տ ո ւթ յա ն և թ ե պ ա տ մ ա կ ա ն ս ա կ ա վ ա թ ի վ մ ն ա ց ա ծ
ն յո ւթ ե ր ր հ ա վ ա ք ե լո ւ, հր ա տ ա րա կելու և ն ր ա ն ց ք ն ն ա կ ա ն լո ւս ա բ ա
ն ո ւթ յա ն ը վ ե ր ա բե ր ո ղ նա խ ն ա կ ա ն պա տ մ ա -բ ա ն ա ս իր ա կա ն ա շխ ա
տ ա ն քն ե ր ի ա ն բա վ ա ր ա ր լի ն ե լո ւ պ ա տ ճ ա ռ ո վ ։Ա նկա րող լի ն ե լո վ դնել ա յդ խ ն դ ի ր ր իր ա մ րողշ ծ ա վ ա լո վ , ներկա
հ ո դ վ ա ծ ո ւմ մ ե ն ք ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ վ ո ւմ ենք Ա ր և մ տ յա ն կա մ Կ ա յս ե
ր ա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն կ ա ր գ ի փ ո փ ո խ ո ւթ յա ն ը վ ե ր ա բ ե
ր ող Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի նոր օր ե ն քնե ր ի [ն ո վ ե լն ե ր ի ] ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւ
թ յա մ բ ։ Ը ն դ ո ր ո ւմ , վևրիՈւծմսՀև ե ն թ ա ր կ ե լո վ պ ա տ մ ա կ ա ն փ ա ս տ ա
թղթ երի տ ւէյա լներ ը , մ ե ն ք կա շխ ա սւենք ո ր ո շե լ հին հ ա յե ր ի մոտ
ը ն դ ո ւն վ ա ծ ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն բ ն ո ւ յթ ը և պ ա ր զ ե լ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի
ս կ զ բո ւն ք ն ե ր ի հն ա ր ա վ ո ր ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ժ ա ռ ա ն գ ա
կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ե տ ա գ ա զ ա ր գ ա ց մ ա ն վ ր ա ։
Ս ա կա յն նա խ ա պ ե ս ա ն հ ր ա ժ ե շտ է ա սել մ ի ք ա նի խ ո ս ք Հ ա յա ս
տ ա նի ք ա ղ ա քա կա ն վ ի ճ ա կ ի և ա յն պ ա տ մ ա կ ա ն պ ա յմ ա ն ն ե ր ի մ ա
ս ի ն , որ ա յն տ ե ղ ե ղ ե լ ե ն ։
Ի նչպ ես հ ա յտ ն ի է , Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ր և մ տ յա ն մ ա ս ը ը ն կ ա վ Հ ռ ո մ ի
յւշ խ ա ն ո լթ յա ն տ ա կ դ ե ռ և ս մ ի ն չև մ ե ր թ վ ա կ ա ն ո ւթ յա ն ս կ ի զ բ ը ։ Ա յ ֊
1 Տ ե ս ՝ Новеллы Юстиниана о порядке наследования у армян (И звестия АН. Арм. ССР. 1852> № 5
125
նո լհ ե ա և ժ ա մ ա ն ա կ ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ Հե տ զհ ե տ ե մ ի ա ց վ ե լ են կ ա յսր ո ւ- թ ւա ն ը ն ա և Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ի ք ա ն ի ա յլ մ ա ր զ ե ր ։ Ա յգ մ ա ր զե ր ի իր՛ա
ւա կ ա ն դրությունը-, ո ր ո ն ք տ ա ր բեր ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ էին մ տ ե լ Հ ռ ո մեա կա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն կ ա զմ ի մեջ և տ ա րրեր քա ղա քա կա ն պա - մ ա ն ն ե ր ո ւմ , եղ ե լ է խ ի ս տ տ ա ր բե ր ։
Մ ի ն չդ ե ռ , ա յս պ ե ս կ ո չվ ա ծ , Փ ոքր Հ ա յք ի հող երը , որոն ք տ ե ղ ա
վ ո ր վ ա ծ էին Եփ րատ գետ ի ձա խ ա փ ի ե ր կ ա ր ո ւթ յա մ բ , ե նթ ա ր կ վ ւ
էիւն հ ռ ո մ ե ա ց ի ն ե ր ի ն դ ե ռ և ս Մ իհրդա տ Պ ո ն տ ա ց ո լ ա ն կում ի ց հետ ո
ժա մ ա նա կի ը ն թ ա ց ք ո ւմ կ ա զ մ ե լ էին Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն օր- I/ ան ակ ան մ ա ս ը , կ ա յս ր ո ւթ յա ն ը մ ի ա ց ր ա ծ նա խ կ ի ն . Մ ե ծ Հ ա յք 1, մ ա ր զե ր ը [3 7 4 և 3 8 7 թ թ .] ի ր ե ն ց ն երքին կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո լթ յա մ բ եղե,
են ա նկա խ և կ ա ռ ա վ ա ր վ ո ւմ էին մ ե ծ մ ա ս ա մ բ տ եղա կա ն ի շխ ա ն ն ե -
ք ի մ ի ջ ո ց ո վ , որոնք Պ րոկոպ իոս պ ա տ մ իչի մ ոտ կ ո չվ ո ւմ էին ս ա տ ր ա պ ն ե ր ։
Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի քա ղ ա քա կա ն կ ա խ ում ը նա խ Հ ռ ո մ ե ա կա ն հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւթ յո ւն ի ց և կ ա յս ր ո ւթ յո ւն ի ց , իսկ ա վելի ուշ Բ յ ո լ ֊
ղա ն դա կա ն կ ա յս ր ո ւթ յո ւն ի ց , ա ռա ջ բ ե ր ե ց ա ր և մ տ յա ն հ ա յեր ի սերս։ մ ե ր ձ ե ց ո ւմ և մ շ ա կ ո ւյթ ի շփ ո ւմ հ ո լն ա ֊հ ռ ււմ ե ա կ ա ն ա շխ ա րհի հետ : Ն ե ր գ ր ա վ վ ե լո վ կ ա յս ր ո ւթ յա ն կ յա ն ք ի հունի մ ե ջ , Հ ա յա ս տ ա ն ի ա յդ
մ ա սը չկ ա ր ո ղ ա ց ա վ զ ե ր ծ մ ն ա լ կ ա յս ր ո ւթ յա ն մ շա կ ո ւյթ ի և կրթ ո ւթ յա ն ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ի ց ։ Ա յդ ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ը ո ւժ ե ղ ա ց ա վ հա տ կա պ ես Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի ժ ա մ ա ն ա կ վ ա ն ի ց և մ ա ս ա մ բ կ ա պ վ ա ծ է ա յգ
կ ա յս ե ր բա ր ե ն ո ր ո գ չա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յա ն հ ե տ , որը ձ գ տ ո ւմ է;
հռոմ եա կա նա ցմ ա քյ ենթ ա ր կ ել կ ա յս ր ո ւթ յա ն ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տա'ւ դ տ նվ ո ղ Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա ր զ ե ր ը ։
Այյյ. խ ո շո ր ա շխ ա ր հ ա կ ա լի խ ի ս տ մ ի տ ո ւմ ն ա վ ո ր ու մ տ ա ծ վ ա ծ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս և դա րերի ը ն թ ա ց ք ո ւմ տ եղի ո ւն ե ց ո -
հ ա յե ր ի մ ո տ իկ հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը կ ա յս ր ո ւթ յա ն հետ , պ ե տ ք է ,
ա նշուշտ , թ ո ղ ն ե ի ն ի ր ե ն ց հ ե տ քե րը հ ա յ ժ ո ղ ով ր դ ի հ ո գ ե կ ա ն կ յա ն ք ի
վրա և հա տ կա պ ես նրա ա յն հ ա տ վ ա ծ ի , որը գ տ ն վ ո ւմ էր Կ ա յս երա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։
Եվ ի ր ո ք , հ ա յկ ա կ ա ն մ ա տ ե ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ը , որ հ ա յե ր ի ք ր ի ս տ ո
նե ո ւթ յո ւն ը ն դ ո ւն ե լո ւց հետ ո հ ա մ ա կ վ ա ծ ,է ե ղ ե լ ա սորա ֊ք ր ի ս տ ո
նեա կա ն գ ա ղ ա փ ա ր ն ե ր ո վ , ս կ ս ա ծ V I— V I I դա ր եր ից կ ր ո ւմ է հունա -
բ յո ւղ ա ն դ ա կ ա ն մ տ ք ի ու գ ի տ ո ւթ յա ն որոշ ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ը ։ ’Հ ա յ մ տ ա վ ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն հունա սիրա կա ն ա յգ նոր հոսա նքր
նկ ա տ ե լի է ոչ մ ի ա յն հին .հա յկա կա ն գր ա կ ա ն ո ւթ յա ն մ ե ջ , ա յլև հա
յե ր ի մ տ ա վ ո ր ու մ շ ա կ ո ւ յթ ա յի ն ա յլ դր ս և ո ր ո ւմ նե ր ի մ ե ջ ։ Կ ա րո՞ղ ՛է ա յն ո ւհ ե տ և կ ա ս կ ա ծ լի ն ե լ ն ր ա ն ո ւմ , որ ի ր ա վունք ի ա ս պ ա ր ե զում ևւ*
աԱր ևե լյա ն ֊Հ ռ ո մ Լա կա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն ի րա վա կա ն գա ղ ա փ ա ր ները
պ ետ ք է ո ւն ե ն ա յի ն որոշ ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն հին Հ ա յա ս տ ա ն ի ի ր ա վ ա կա ն կ ե ն ցա ղ ի վյրա։
Դ ժ բա խ տ ա բա ր , շն ո ր հ ի վ ե ղ ա ծ թ երի ալ կցկաւուր պ ա տ մ ա կ ա ն ւովյա [ն ե ր ի , հին հ ա յե ր ի ն ե ր ք ի ն կ յ ա նքը կա ր ելի է պ ա տ կ ե ր ա ցն ե լ
մ ի ա յն ը նդ հ ա ն ո ւր գ ծ ե ր ո վ ։
Երկրի ա ն կ ա խ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա նա կ ա շր ջա ն ո ւմ Ա րշա կունին երէ.
ռր ով Հ ա յա ս տ ա ն ը մ ա ս ն ա տ վ ա ծ է եղել բ ա զ մ ա թ ի վ ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն
ների և ո ւն ե ց ե լ է ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ֊ն ա խ ա ր ա ր ա կ ա ն պ ետ ա կա ն կ ա զ մ ա
կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ։ Ը ստ ե ր և ո ւյթ ի ն յո ւր ա ք ա ն չյո ւր ի շ խ ա ն ո ւթ յո ւն կա մ նս: խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ե լ է իր ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ներքին կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւ
թ յո ւ ն ը , և ի ր ա վ ո ւն ք ի ու դ ա տ ա կ ա ն խ ն դ ի ր ն ե ր ո ւմ ղ ե կ ա վ ա ր վ ե լ է իր
ն ա խ ն ի ն ե ր ի ց ժ ա ռ ա ն գ ա ծ ի ր ա վ ա կա ն նո ր մ ա ն ե ր ո վ , ա յս ի ն ք ն ' ս ո վ ո ր ո ւ յթ ի ի ր ա վ ո ւն ք ո վ ։ Ն ա խ ա րա րա կա ն երկ ր ների տ ա ր բե ր ո ւթ յա ն
։ ա մա պ ա տ ա ս խ ա ն , տ ա րրեր են ե ղ ե լ նա և ա յն տ ե ղ տ իրող ս ո վ ո ր ո ւյթ ն ե ր ը ։
■քրիստ ոնեութ յա ն ը ն դ ո ւն ո ւմ ը I V դա րի ս կ զ բ ո ւմ ո ւն ե ց ա վ ա յն
հ ե տ և ա ն ք ը , որ Հ ա յա ս տ ա ն մ ո ւտ ք գ ո ր ծ ե ց ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն կ ա նո նա կ ա ն
ի ր ա վ ո ւն ք ր , որը և ի ր ա ր հ ա յա տ ո լթ յո ւն ը ս տ ա ց ա վ հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի
կ յա ն ք ի բ ո լո ր ի ր ա վա կա ն ա ս պ ա ր ե զ ն ե ր ո ւմ ։ ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ս ո վ ո ր ա կ ա ն ի ր ա վո ւն ք ը շա տ դ ե պ ք ե ր ո ւմ հա կա ս ո ւմ էր ք ր ի ս տ ո ն ե ա
կա ն ե կ ե ղ ե ց ո ւ ո ւս մ ո ւն ք ի ն , որը ուներ իր կ ա նո նա կ ա ն օ ր ե ն ք ն ե ր ը ։ Լ ՚ն դ ս մ ի ն , հ ե ն ց ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ա պ րում
էին բ ա զ մ ա թ ի վ կ ր թ վ ա ծ ա ն ձ ի ն ք ' ա ս ո ր ի ներ և հ ո ւ յն ե ր , ո ր ո ն ք ը ն տ ե ֊
Iա ց ե լ էին ի ր ե ն ց ի ր ա վո ւն ք ին և , ի հ ա ր կ ե , չէ ի ն ո ւզե ն ա ե ն թ ա ր կ վ ե լ տ եղի ս ո վ ո ր ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի ն ։
Ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւթ յա ն ը ն դ ո ւն մ ա ն կ ա պ ա կ ց ո ւթ յա մ բ հ ա յ հա ս ա րա -
կ ա յն ո ւթ յա ն մ ե ջ տ եղի ո ւն ե ց ա ծ փ ո փ ո խ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , բ ա ց ի կ ա ն ո ն ա
կա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի վ ւո խ ա ո ո ւմ ի ց , ա ռա ջ բ ե ր ի ն հ ա յ ե կ ե ղ ե ցո ւ ի ն ք ն ո ւ
ր ո ւյն օր ե ն ս դ ր ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ւն ե ո ւթ յո ւն , որի գ լխ ա վ ո ր ա ր տ ա հ ա յտ ո ւ-
թ յո ւն ր եղ ե լ են տ ե ղ ա կա ն ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ն ժ ո ղ ո վ ն ե ր ի ո ր ո շո ւմ ն ե ր ը ։
I V դա րի վ ե ր ջե ր ի ն Ա րշա կուսիներ ի ա ն կ մ ա ն հ ե տ և ա ն ք ո վ
Հ ա յա ս տ ա ն ը բ ա ժ ա ն վ ե ց երկու դա րա վ որ ա խ ո յա ն ն երի՝ հ ռ ո մ ե ա ց ի ների և պ ա ր ս ի կ ն երի մ ե ջ ։
Հ ՚ս ց ի ք ա ղ ա քա կա ն ի ն ք ն ո ւր ո ւյն ո ւթ յա ն վ ե ր ա ց ո ւմ ի ց , հ ա յ ժ ո
ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն ա յդ շրջա դա րձր երկրի ն ե ր ք ի ն կ ա զ մ ա կ ե ր
պ ո ւթ յա ն մ ե ջ սուր փ ով։ ո խ ո ւթ յո ւն ն եր ա ռա ջ չ բ ե ր ե ց г Ն ա խ ա րա րու
թ յո ւն ն ե ր ո ւմ գ ո յո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ո ղ ի ր ա վա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը
երկա ր ժ ա մ ա ն ա կ մ ն ո ւմ էին հ ա մ ա ր յա ա ն փ ո փ ո խ ' ի ն չպ ե ս Հ ո ո մ ե ա -
127
կա ն, ա յն պ ե ս էլ Պ ա րսկա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։ Ս ա կա յն Կ ա յսերա կա ն Հա յա ս տ ա ն ո ւմ ա յդ ա զ ա տ ո ւթ յո ւն ը հետ զհետ ե ս կսեց խ ե ղ դ վ ե լ :
Պ րոկոպ իոս պ ա տ մ ի չի 1 վ կ ա յո ւթ յա ն հ ա մ ա ձ ա յն հ ա յկ ա կ ա ն
ս ա տ րա պ ներ ի ց ո մ ա ն ք բա ց ա ր ձ ա կ ո ր ե ն ա ն ցա ն Զ ենոն կ ա յս ե ր դ եմ ա պ ս տ ա մ բա ծ զոր ա վ ա ր նե ր ի կ ո ղ մ ը ։ Ա յնո ւհ ե տ և , հա ղորդո ւմ է Պ ր ո -
' կոպ ի ո սը , հա յկ ա կ ա ն սա տ րա պ ները ի շխ ա ն ո ւթ յա ն էին կ ո չվում ժ ա ռ ա նգա կա ն կ ա ր գ ո վ և ա յդ ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը պ ա հում Լին մ ի ն չև իրենը մ ա հ ը ։ Ս ա կա յն 4 Տ 5 թ վ ի ն Զ ե ն ո ն կ ա յս ր ը , ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յա ն ը մ ա ս
ն ա կ ցե լո ւ հա մ ա ր յ ի բ ր և պ ա տ ի ժ , ն ր ա ն ց պ ա շտ ո նա նկ ա ր եց և ո ր ո նեց, ո ր պ ե ս զի սա տ րա պ ա կա ն ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը տ րվի ա ր ժա նա վոր
ա նձա նց ըստ կ ա յս ե ր ը ն տ ր ո ւթ յա ն ։ Ա յդ ռ ե ֆ ո ր մ ը ն ե ր շն չվ ա ծ է ե ղ ե լ, ա նշուշտ , ա ր և մ տ ա -հ ա յկ ա կ ա ն ս ա տ ր ա պ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը կիսա նկա խ
1/րկրներից կ ա յս ե ր ա կ ա ն նա հա ն գներ ի վ ե ր ա ծե լո ւ դ ի տ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ ։Ա յ դ շրջա նների վ ե ր ա մ ի ա վ ո ր մ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը ա վ ա ր տ
վե ց Յ ո ւս տ ի ն ի ա նո ս կ ա յս ե ր բ ա ր ե ն ո ր ո գ ո ւմ ն ե ր ո վ , որոնք մ ի ա ն մ ա ն
ր ն դ գ ր կ ո ւմ էին թ ե վա ր չա կա ն , թ ե դա տ ա վա րա կա ն և թ ե օր ե ն ս դ ր ա . կան բ ն ա գ ա վ ա ռ ն ե ր ը ։
Հ ա մ ա ձ ա յն 3 1 - ր դ նոր օ ր ե ն ք ի ' отՀ ա յա ս տ ա ն ո ւմ չորս կ ա ռ ա վ ա
րիչներ հ ա ս տ ա տ ելո ւ մ ա ս ի ն յ>, որը հր ա տ ա րա կ վա ծ է եղել 5 3 6 թվին
և ո ւղ ղվ ա ծ ,է Ի ոհա նես պ ր ե ֆ ե կ տ ի ն , կ ա յս ր ո ւթ յա ն ը ենթ ա կա բո լո ր
մ ա ր զե ր ը ե ն թ ա ր կ վ ե լ են նոր վա րչա կա ն բ ա ժ ա ն մ ա ն 1 չորս Հա յ ա ս ֊
տ ա ն ն ե ր ի , և լի ա կ ա տ ա ր կ ե ր պ ո վ վ ե ր ա կ ա զ մ վ ե լ են ընդ հ ա նո ւր պ ե տ ա կա ն հ ի մ ո ւն ք ն ե ր ո վ ։
Երկրի վ ե ր ա կ ա զ մ ո լթ յա ն հետ մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ բա ր ե փ ո խ մ ա ն է
ե ն թ ա ր կ վ ե լ դ ա տ ա վ ա ր ո ւթ յո ւն ը և կ ա ր գ ա դ ր ո ւթ յո ւն ւէ ա ր վել ե ն թ ա ր
կել հ ա յե ր ի ն ըն դհ ա ն ո ւր կ ա յս ե ր ա կ ա ն օ ր ե ն ս դ ր ո ւթ յա ն ը ։
Հ ա վ ա ս տ ի վ ա վ ե ր ա գ ր ե ր ի թ վ ո ւմ , որոնք վ կ ա յո ւմ են Հ ա յա ս տ ա նո ւմ Ց ո լս տ ի ն ի ա ն ո ս ի կ ա տ ա ր ա ծ բ ա ր ե ն ո ր ո գ չա կ ա ն գործունեությա նւ
ս ա ս ի ն , բ ա ց ի 3 1 - ր դ ն որ օ ր ե ն ք ի ց , պ ա հպ ա ն վ ել են նա և երկու ա յլ
օ ր ե ն ք ն ե ր , որոնք ն վ ի ր վ ա ծ են հ ա յե ր ի ժ ա ռ ա ն գ ա կ ա ն ո ւթ յա ն ի ր ա
վ ո ւն քի ն ։ Մ եր ա յս ո ւս ո ւմ ն ա սի ր ո ւթ յո ւն ը ն վ ի ր վ ա ծ է հ ե ն ց այ-լ
խ ն դ ր ի ն ։
Բ երո ւմ ենք ա յդ՝ն .որ օրենքն՛երի մ ե ր թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ը ա մ բ ո ղ
ջ ո ւթ յա մ բ , որը կ ա տ ա ր վ ա ծ է հունա րեն բ ն ա գ ր ի ց , և որտ եղ ա յլ
թ ա ր գ մ ա ն ՛ո ւթ յո ւնն ե ր ի հ ա մ ե մ ա տ ո ւթ յա մ բ թ ո ւ յլ են տ ր վ ա ծ մ ի քա նի
շե ղ ո ւմ նե ր
1 ие Ае<Ш1сПз III, 1.2 Հա մեմա տ ն նա և Ն. Ա դոնցի թ ա րգմա նութ յունը , гАрмбНИЯ В ЭПОХу Юс-
ти н и ан л , СПб-, 1908, քյ 179—184<
123
С О ^ Т . 7 3 = Е О . 3 «ԺԱ(հՍ.ՆԳՈԻ1ք() ՀԱՅԵՐԻ ՄՈՏ»
ն ե ր ա ծ ո ւթ յո ւն .
« Մ Լ ն ք ց ա ն կ ա ն ա մ Ы ! 1" ն ս ւև ա էլս ւս ւա դր ել հ ա յե ր ի ն ն ա խ կ ի ն ա ք ւա ր զ ա ր ո ւլւ յո ւ-
փ ոխ ա նցել ըւ„Ո ւսւքն1ւայ 11|լ մեր սրԼ ն ГГ|Ь ւփն և շՏորքւնլ Ու՚ւսէլյ պատշաճ նա - յ-.ոսա ո!ւյ>յոու:
Գլուխ I .
Մ ենք նորերս ի մ ա ց ա ն ք , որ նր ա նց մ ոտ գ ո յո ւթ յո ւն ունի մի
ի ն չ ֊ա ր բա ր բա ր ո ս ա կ ա ն և դա ժ ա ն օ ր ե ն ք , որը ա ն վ ա յե լ է թ ե հ ռ ո մ ե ա
ց ի ն ե ր ի ն և թ ե մ եր պ եսւա լթյա ն ա րդա րա ցի ոդ.ու!ն, ա յս ի ն ք ն ' որ ծ ն ո ղ ն ե ր ի ն ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ են տ ղ ա մ ա ր դ ի կ , ա յլ ա մենԱ ին ոչ 1լանա յքէ
Ա յդ պ ա տ ճ ա ռ ո վ , ներկա ս ր ր ա ղ ա ն օ ր ե ն ք ո վ մ ե ն ք հ ր ա մ ա յո ւմ ե ն ք քո
մ ե ծ ա շո ւք ա ն վ ա ն ը , ո ր պ ես զի ժ ա ռ ա ն գ ա կ ա ն կա րգեր ը լի ն ե ն մ ի և
ն ո ւյն ը և որպ ե՛սզի ա յն բ ո լո ր ը , .ինչ որ ս ա հ մ ա ն վ ա ծ Է հ ռ ո մ ե ա կ ա ն
օ ր ե ն ք ն ե ր ո վ տ ղ ա մ ա ր դ կ ա ն ց վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ , ի ն չպ ե ս և կ ա ն ա ն ց հ ա
մ ա ր ո ւժ ո ւն ե ն ա ն նա և Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։ Չ Է " որ հ ե ն ց նրա հա մա ր ո ւղ ա ր կ ե ց ի ն ք նրա նը մ ե ր օր ե ն ք ն ե ր ը , ո ր պ ե ս զի նոքա կ ա ռա վա ր վ են ն ր ա ն ց հ ա մ ա ձ ա յն ։
§ I . Ե վ\որովհեւոև ա րդեն ա ն ցա ծի Հա մ ա ր Հ ա ր ո ւց ե լ հ ո ր գ ո ր ծ ե ր
կ լի ն ե ր բ ո լո ր ո վ ի ն ւսնտ եդի, ւոլստի մ ե ն ք հրա մ ա յա ւմ ե ն ք , ո ր պ ե ս -
՚ւ1՚ այ ս օրենքը ուժ ունհսա մ ե ր բա ր ե պ ա շտ թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ի ց , ա յն պ ե ս որ ա յդ ժ ա մ կ ե տ ի ց ս կ ս ա ծ մ ի ն չ ա յժ մ մ ե ռ ա ծ
ա ն ձա նց ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յա ն հ ե տ պ ե տ ք .Է վ ա ր վ ե լ հ ս ։մ ա ձ ա յն ս ո ւ յն ի ,
ր ա ց ի ա յն դ ե պ ք ե ր ի ց , երբ գ ո ր ծը ա ր դ են վ ճ ռ վ ա ծ Է ի ր ե ն ց կ ո ղ մ ի դ և
նրա նց մ ե ջ հ ա շտ ե ց ո ւմ Է կ ա տ ա ր վ ե լ ա յլ կ ե ր պ ։ 1'սկ եթ ե տ եղի Է
ո ւն ե ց ե լ ն մ ա ն մ ի բ ա ն , հրաւ։ ա ր ո մ ե ն ք թ ո ղ ն ե լ այղ. ա ժ ի մեզ և ր ՚ո -
ա րո։1ին չդ ի պ չե լ ։
§ 2 . Մ են ք կ ա մ ե ն ո ւմ ե ն ք , ո ր պ ե ս զի կ ա ն ա յք մ ա ս ն ա կ ց ե ն ն ա և
տ ո հ մ ա յի ն կ ո չվ ա ծ կ ա յք ի ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ը , ս կ ս ա ծ ց ո ւ յց տ ր վ ա ծ ժ ա
մ ա ն ա կ ի ց : Իսկ ա յն դ ե պ ք ո ւմ , ե թ ե գ տ ն վ ե ն ա ն ձ ի ն ք , արանք ի ր ե ն ց
ա ղ ջի կ նե ր ի ն , որ թ ե և չե ն կ ո չվ ա ծ ի ր ե ն ց մ ո տ սովոր ա կ ա ն ա դ ի ա ֆ ե տ
ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ը , ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ գ ր ե լ են ի բ ր և ժ ա ո ա ն գ , նրա նք ևս
и ն ր ա ն ց ի ց ծ ն վ ա ծ զա վ ա կ ն ե ր ը պ ետ ռ Է մ ա ս ն ա կ ցե ն տ ո հ մ ա յի ն կ ա յ
րի ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ը ։
Վ ե ր ջա բա ն .
Ա յս պ ե ս , ո ւր ե մ ն , մ ե զ հա մ ա ր բա ր ե հ ա ճ , ս ո ւ յն ս ր բա զա ն օրենքի
յԼ շ հ ա յտ ա ր ա ր վ ա ծ ը թ ո ղ թո գ ե ր ա զ ա ն ց ո ւթ յո ւն ը պ ա հպ ա նե և հա նձ ■
129
3 է - Մ ւո Տ ա ն դ յա է
նե ի կ ա տ ա ր ո ւմ ն , որ պ ես զի մ ե ր օրենքները ո ւն ե ն ա ն ըստ ա մ ե ն ա յն , ուժ և գ ե ր ի շխ ո ւմ ։ Իսկ ա յս օ ր ե ն քը , ին չպ ե ս մ ե ն ք ա րդեն ա ս ա ց ի ն ք . գ ո ր ծ ո ղ ո ւթ յա ն մեշ է մ տ ն ո ւմ մ ե ր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ս կզբն ա վոր ո ւ- թ /ո ւձ ի ց . ա յգ ա մ ր ո ղ շ ' ա ն ց ա ծ ու ա յն ո ւհ ե տ և հետ ա գա ժա մա նա կվս, հս. մա ր պ ետ ք է խ ստ իՎ ղ ե կ ա վ ա ր վ ե լ նր ա ն ով և բո լո ր ը պ ետ ք է այ'.
Ս ա տ ա րեն։
XVII. К- Аид. ВШ вапо V. С. Շօոտ.
Շօոտէ. 47 = ЫОУ> 2 1 . <гՆրա մ ա ս ի ն , ո ր պ ե ս զի հ ա յե ր ը ա մենու'1
հետ ևեն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն օ ր ե ն ք ն ե ր ի ն » ։
Ն ույն կ ա յս ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ե ն թ ա հ յո լպ ա տ ո ս գերա շնո ր հ Ա կա -
կ ՚ր ո ս ի ն ։
Ն երա ծո ւթ յո ւն .
Ց ա ն կ ա ն ա լո վ , որ Հ ա յկ ա կ ա ն երկիրը լի ո վ ի ն բա ր ե կ ա ր գ վ ի և ոչ մ ի բ ա ն ո վ չտ ա ր բե ր վ ի մ ե ր պ ե տ ո ւթ յա ն մ ն ա ց ա ծ մ ա ս ի ց , մ ե ն ք մ տ ց ր ի ն ք հ ռ ո մ ե ա կ ա ն հ ա ս տ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր , վ ե ր ա ց ն ե լո վ նրա նց
նա խ կին ա ն ո ւն նե ր ը , ս ո վ ո ր ե ցր ի ն ք նրա ն օ գ տ վ ե լ հււոմեա կա ն կ ա ր
գ ե ր ո վ և կ ա ր գ ա դ ր ե ց ի ն ք , ո ր պ ես զի նր ա նց մ ոտ ուրիշ օրեն քներ չ լ ի
ն ե ն , բ ա ց ի ա յն , որոնք ը ն դ ո ւն վ ա ծ են հ ռ ո մ ե ա ց ի ն ե ր ի մ ո տ ։
Մ ենք գտ ա նք նա և ա նհրա ժեշտ ուղղել նր ա ն ց մ ոտ ս ո ւյն օ ր ե ն ք ո վ ա յն վա տ չա ր ի ք ը , ո ր պ ե ս զի ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ' ծ ն ո ղ ն ե ր ի ց ,
ե ղ բա յր ն ե ր ի ց և ա յլ տ ո հ մ ա յի ն ն ե ր ի ց չպ ա տ կա նԼ ն մ ի ա յն տ ղ ա մ ա ր դ
կ ա նց և Iո չ ե ր բե ք կ ա ն ա ն ց . ա յլև , ո ր պ ես զի կ ա ն ա յք ա ռ ա ն ց օժիտ ի
մ ա րդ ո ւ չդնասւ և չգ ն վ ե ն ա յն ա նձա նց կ ո ղ մ ի ց , ՛որոնք ց ս /և կ ա ն ա մ
են ն ր ա ն ց հետ կ ե ն ա կ ց ե ր
Մ ինչ ա յժ մ ա յդ նր ա նց մ ոտ տ եղի է ո ւն ե ն ո ւմ , ի բր և ի է ւչ ֊ո ր բ ա ն ' խ ի ս տ բա ր բա ր ո ս ա կ ա ն , և ոչ մ ի ա յն ը ն դ ո ւն վ ա ծ Է նր ա նց մոտ ա յդ ա մ բո ղ ջ վ ա յր ե ն ո ւթ յո ւն ը , ա յլև ուրիշ ժո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ևս ա ն
պ ա տ կա ռ են վ ե ր ա բե ր վ ո ւմ դեպ ի բ ն ո ւթ յո ւն ր և ս տ ո ր ա ցնո ւմ են կ ա
նա ցի ս ե ռ ը , կ ա ր ծես նա ա ս տ ծո ւց չի ս տ ե ղ ծ վ ա ծ և չի ծ ա ռ ա յո ւմ ս ե
րունդի հ ա ր ա տ և մ ա ն ը , ա յլ ի բ ր և ի ն չ ֊ որ կա ր և ո ր ո ւթ յո ւն չո ւն ե ց ո ղ և ա ր հ ա մ ա ր հ վ ա ծ բ ա ն մ ա տ ն վ ա ծ Է պ ա տ վա զուրկ դ ր ո ւթ յա ն ։
Գ լուխ / .
Ո ւստի և մ ե ն ք հ ր ա մ ա յո ւմ ենք ս ո ւյն ս ր բա զա ն օ ր ե ն քի զո ր ո ւ
թ յա մ բ , ո ր պ ե ս զ ի հ ա յե ր ի մ ոտ ևս ո ւժ ունենա ն ո ւ յն ը , ի ն չ որ ը ն
դ ո ւնվ ա ծ Է մ ե զ ա ն ո ւմ կ ա ն ա ն ց ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ս տ ա նա լո ւ վ ե ր ա բե ր
մ ա մ բ , և ո րպ ես զի ո չ մ ի տ ա րբերութ յուն ։ չլի ն ի տ ղ ա մ ա րդ կ ա նց
Ш
և կ ա նա ն ց ս ե ռի մ ե ջ ։ Ի նչպ ես ս ա հ մ ա ն վ ա ծ է մ ե ր օր ե ն ք ն ե ր ո ւմ և ի ն չ ձև ո վ որ ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ են ծն ո ղ ն ե ր ի ն , ա յս ի ն ք ն ' հորը և մ ո ր ը ,
պ ա պ ին ու տ ա տ ին և ա յլն , կ ա մ վ ա յր ը ն թ ա ց գ ծ ո վ , ա յս ի ն ք ն ' որդուն
կ ա մ ա դ շկ ա ն ը , ի ն չպ ե ս ո ր ն ր ա ն ց ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ ե ն , ն՛ույնը պ ե տ ք է
լին ի ն ա և հ ա յե ր ի մ ո տ . և ո չ մի բ ա ն ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ իրա վա կա ն չա վւերը չպ ե տ ք է տ ա ր բե ր վ ե ն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի ց ։
Ո ր ո վ հետ և հ ա յե ր ը մ տ ն ո ւմ են մ ե ր պ ե տ ո ւթ յա ն կ ա զ մ ի մ ե ջ ,
մ յո ւս ժ ո ղ ո վ ո լր դ ն ե ր ի հետ ե ն թ ա ր կ վ ո ւմ են մ ե զ և օ գ տ վ ո ւմ են մեր
բ ո լո ր բ ա ր ի ք ն ե ր ի ց , ուստ ի և նր ա նց մ ոտ կ ա ն ա յք չպ ե տ ք է դուրս մ ն ա ն մ ե ղ մ ո տ գ ո յո ւթ յո ւն ո ւն ե ց ո ղ հ ա վ ա ս ա ր ո ւթ յո ւն ի ց ։ Բ ոլորի
հա մա ր մ ի ա ն մ ա ն պ ետ ք է պ ա ր տ ա դ իր լի ն ե ն մ ե ր օր ե ն ք ն ե ր ի ն ո ր
մ ա ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս ա յն , որ ժ ո ղ ո վ վ ա ծ են հ ն ե ր ի ց և ա ն ց են կ ա ց վ ա ծ
մ ե ր Ի նս տ ի տ ո ւցիա նե ր ի և Դ ի գ ե ս տ ն ե ր ի մ ե ջ , ա յն պ ե ս և ա յն , որ ոն ք
Հր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ են ն ա խ կ ի ն կ ա յս ե ր ա կ ա ն ու մհր օ ր ե ն ս դ ր ո ւթ յո ւն ների հ ի մ ա ն վ ր ա ։
Գ լուխ I I .
Ա յս պ ե ս , ո ւր ե մ ն , մ ե ն ք հ ր ա մ ա յո ւմ ե ն ք , ո ր պ ե ս զ ի ա յդ բ ո լո ր ր ո ւժ ունենա հ ա վ ի տ ե ն ա կ ա ն ա պ ե ս , ս կ ս ա ծ ո ւ ն ե ր ա ռ յա լ ը ն թ ա ց ի կ
ի ն դ ի կ տ ի ց , ե ր բ հ ո ր ի ն վ ա ծ է ս ո ւյն օ ր ե ն ք ը , իսկ մ տ ն ե լ ա վ ե լի հին օր ե ն ք ն ե ր ի ք ն ն ա ր կ մ ա ն մ ե շ և բա ր ձ ր ա ն ա լ դեպ ի հին ժ ա մ ա ն ա կ ֊
ն ե ր ը , կ տ ա նի ա վելի շուտ դեպ ի խ ա ռ ն աշւիոթ ո ւթ յո ւ ն , քա ն դեպ ի օ ր ի ն ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ։ Բ տ յց ս ո ւյն 1 4 - ր դ ի ն դ ի կ տ ի ժ ա մ ա ն ա կ ի ց ն ե
ր ա ռ յա լ, և հ ետ ա գա բ ո լո ր ժ ա մ ա ն ա կ ի հ ա մ ա ր , ի ն չպ ե ս մ ե ն ք ա ս ա
ց ի ն ք , ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ ը պ ետ ք է լի ն ի հա վ ա ս ա ր և ա յն ա մ ե ն ը , ի ն չ որ
վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ է ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն բ ո լո ր վ ի ճ ե լի գ ո ր ծ ե ր ի ն , պ ե տ ք է կ ա
տ ա րվի մ ի ա տ ե ս ա կ 1 ի ն չպ ե ս կ ա ն ա ն ց վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ , ա յն պ ե ս էլ
տ ղ ա մ ա ր դ կ ա ն ց ։ Իսկ ա յն ա մ ե ն ը , որ կ ա տ ա ր վ ե լ է ա ռ ա ջն ե ր ո ւմ ,
թ ո ւ յլ ենք տ ա լիս թ ո ղ ն ե լ ն ա խ կ ի ն դ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ' գ ո ր ծը վ ե ր ա բե ր ո ւմ
է տ ո Հմ ա կ ա ն ս ե փ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն , թ ե մ յո ւս ն ե ր ի ն . իսկ կ ա նա ցի
ս ե ռի ա ն ձի նք չպ ե տ ք է մ ա ս ն ա կ ց ե ն ա ր դեն բ ա ժ ա ն վ ա ծ տ ո հ մ ա յի ն
հ ո ղ ե ր ի ն կ ա մ ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ ն ե ր ի ն , ո ր ոն ք տ եղի են ո ւն ե ց ե լ մ ի ն չև
1 3 ֊ր դ ի նդ ի կտ ը ն ե ր ա ռ յա լ։ Իսկ հ ի շվ ա ծ ժ ա մ կ ե տ ի ն , ա յս ի ն ք ն ' 1 4 -ր դ
ի ն դ ի կ տ ի ց ս կ ս ա ծ, մ ե ն ք հ ր ա մ ա յո ւմ ե ն ք , ո ր պ ե ս զի ո ւ ժ ո ւն ե ն ա ն մ ե ր օ ր ե ն ս դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։
Վ ե ր ջա բա ն .
Մ եր ո ր ո շո ւմ ն ե ր ը , որ հ ա յտ ա ր ա ր վ ա ծ են ս ո ւ յն ս ր բա զա ն օ ր ե ն
ք ո վ , թ ո ղ ք ո մ ե ծ ա շ ք ո ւթ յո ւն ը ե ն ո ք ա , ո րո ն ք ք ե զ ա ն ի ց հ ե տ ո վ_ա-
131
ր ելու են ա յդ պ ա շտ ո նը , ա շխ ա տ են կա տ ա ր ել հա վեր ժ ժ ա մ ա ն ա կ ,
ն ե ր ո ւմ ։նՅէ. XV• К- Арг. Շօոտէ. .բօտէ. Ցւ1ւտՅւ՝ււ V. С. շօոտսւ.
Մեէ բ ե ր վ ա ծ օ ր ե ն ս դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց երկրորդը հ ա ս ց ե ա գ ր վ ա ծ *
Ա կա կիոս փ ո խ հ յո ւպ ա տ ո ս ի ն և թ վ ա ր կ վ ա ծ է 5 3 6 - ր գ տ ա րվա մա րտ ի
1 8 թ վ ո վ , ի սկ ա ռա ջինը չունի վ ե ր ն ա գ ի ր ։ ուստ ի և չի կա րելի որոշել,
թե ո ՞ւ մ է ո ւղ ղ վ ա ծ ե ղ ե լ։ Նրա երևա ն գ ա լը , ի հ ա ր կ ե , պ ետ ք է տ ա ն Լէ մ ի ն չև 5 3 6 թ վ ի նոր օ ր ե ն ք ի հր ա տ ա ր ա կ ո ւմ ը , ի ն չպ ե ս ա յդ երևում ? վերջինի բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ի ց ։ Նրա հր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յա ն տ ա րին ձ ե
ռ ա գ ր ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ 5 3 5 թ վ ի հուլիսի 2 3 ֊ը ։Ա յ դ երկու վ ա վ ե ր ա գ ր ե ր ի բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ի ց , ին չպ ե ս և Հ ա
յա ս տ ա ն ո ւմ չորս կ ա ռ ա վ ա ր ի չն ե ր ս ա հ մ ա ն ե լո ւ նոր օ ր ե ն ք ի ց ո ր ո շա
կի եր և ո ւմ է , որ Կ ա յսերա կա ն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն օր ե ն ս դ ր ո ւթ յա ն ուժի
տ ա ր ա ծումը Կ ա յսերա կա ն Հա յա ս ս ւա նի վերա վ ե ր ա բե ր ո ւմ է Յուստ ի- նիա նոս ի ժ ա մ ա ն ա կ ի ն ։ Իսկ մ ի նչ ա յդ ։ ա կներևորեն պ ետ ք է գ ո ր ծ ա դ բո ւթ յո ւն ո ւն ե ն ա յի ն ս ովոր ա կա ն տ եղ ա կա ն օր ենքի նորմ ա ները
Ի նչպ ես պ ն դ ո ւմ է կ ա յս ր ը , հ ա մ ա ձ ա յն հ ա յե ր ի ա գ ի ա ֆ ե տ ս ո վ ո ր ո ւթ յա ն ' կ ա ն ա յք չէ ի ն մ ա ս ն ա կ ց ո ւմ ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ։ Ա յդ հա ղորդա գրու ■
թ յո ւն ը շա տ հե տ ա քր քր ա կա ն է ։
Ժ ա ռա նգա կ ա ն օր ե ն քի պ ա տ մ ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ցմ ա ն մ եջ ն ո ւյն
ե ր և ո ւյթ ը , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , հա ն դ ի պ ո ւմ է հին դա րա շրջա ններում
նա և ուրիշ ժ ո ղ ո վ ո լր դ ն ե ր ի մ ո տ ։ Օ րինա կ' հ ա յտ ն ի է , որ հին հ ո ւյն ե ր ի մ ոտ йЬ ւոէշտէՁէՕ ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն դ ե պ քե ր ո ւմ տ ղ ա մ ա ր դկ ա նց գ ե ր ա
դ ա ս ո ւթ յո ւն է ր տ ր վ ո ւմ կ ա նա ն ց հ ա ն դ ե պ ։ Ն մա նա պ ես հին ռ ո ւս ա
կան օր ե ն քը և ս , ի ն չպ ե ս և հին գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն ը , ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն օրեն քի
մ ե ջ տ ղ ա մ ա ր դ կ ա ն ց ու կա նա նց չ է ր հ ա վ ա ս ա ր ե ց ն ո ւմ ։ Ա յս պ ե ս , Բ ուր-
ՀՈ ւնդա կա ն ի ր ա վ ո ւն ք ը թ ո ւ յլ \էր տ ա լիս ա ղջիկներին ժ ա ռ ա ն գ ե լո ւ,
եթե մ ի ա յն տ ղա ներ .չկ ա յի ն ։ «Ռ ո լս կ ա յա պ րա վդ ա а [огРусСКаЯ П равда»] գրքի 8 9 - ր դ հ ո դ վ ա ծ ո ւմ գ ր վ ա ծ ,է ' «Ե թ ե տ ա նը լի ն ի ք ույր -
նրա ն ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն չի հ ա ս ն ո ւմ , ա յլ նրա ն պ ետ ք է տ ա ն մ ա ր դ ո ւ» .
[Аже будет сестра в дому то той задниця не имати, но отдалять ю за мужь братия, како си могуть].
Վ լա դ ի մ ի ր ս կ ի -Բ ո ւգ ա ն ո վ ի 1 կ ա ր ծ ի ք ո վ ' «ո ր դ ի ն ե ր լի ն ե լո ւ դ ե պ
քո ւմ , ա ղ ջիկներին ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ի ց բ ա ց ա ռ ե լը ս լա վոն ա կա ն և
գե ր մ ա ն ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի ը նդ հ ա նո ւր ս կ զ բո ւն ք ն է » , ը ն դ որ ում , ժ ա -
ռսէեգմա ն հա տ ուկ կ ա ր գ ո վ ա ղջիկները չե ն ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ նա և ա յն
1 М. Փ. Владимирский-Буданов. Обзор истории русского права, изд пятое, 1907, стр. 494:
132
դ ե պ քո ւմ , եթ ե ո րդի ներ լե ն մ ն ա ց ե լ, ի ն չպ ե ս «Ռ ո ւս կ ա յա պ ր ա վ դ ա լ-ի
[«Р у сс к а я П р а в д а » ] հ ա մ ա ձ ա յն — ո՜ս -մ ե ռ գ » ֊1 յե ր ի դ ա ս ո ւմ ։ Գ ի տ ն ա ֊
կանքւերը ա յդ կ ա րգը հ ա մ ա ր ո ւմ են ժա ռա նգմա ՛ն ի ր ա վ ո ւն ք ի ն ա խ ն ա
դ ա ր յա ն ը ն տ ա ն ե կ ա ն հիմ՛ունքը, ըստ որ ո ւմ ը ն տ ա ն ի ք ը ի բ ր և ա մ բ ո ղ ջո ւթ յո ւն է հա նդ ի ս ա նո ւմ իր ո ւն ե ց վ ա ծ ք ի ս ե փ ա կ ա ն ա տ ե ր ը ։
Հ ա ս կ ա ն ա լի է թ ե ի ն չո ւ կ ա ն ա յք ղ ր կ վ ա ծ են ե ղ ե լ ա յդ ո ւն ե ց
վ ա ծք ի ն տ ՛իրա նա լու ի ր ա վ ո ւն ք ի ց , ո ր ո վ հ ե տ և նր ա նց կա պ ը ը ն տ ա
նիքի հ ե տ , .որտ եղ նոքա ծ ն վ ե լ ե ն , եղել է ա նկա յունէ
Վ ե ր ո հ ի շյա լ օր ե ն ս դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի բո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ի ց չի ե ր ե -
վ ո ւմ , թ ե ա ր դ յո ք հ ա յե ր ի մ ո տ .ա ղ ջի կ ներ ը ե ղ ե ՛լ են ղ ր կ վ ա ծ ժ ա ռ ա ն գա կա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի ց ե ղ բ ա յր ն ե ր ի բ ա ց ա կ ա յո ւթ յա ն դ ե պ ք ո ւմ և ս ,
թ ե մ ի ա յն նր ա ն ց ա ռ կ ա յո ւթ յա ն դ ե պ ք ո ւմ ։ Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի հ ա ղ ո ր
դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը , որ сгծ ն ո ղ ն ե ր ի ն ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ են տ ղ ա մ ա ր դ ի կ , ա յլ ոչ
կ ա ն ա յք » , ց ո ւ յց Է տ ա լի ս , ո ր 'կ ա ր ծ ե ս կ ա ն ա ցի ս ե ռ ի ա նձի նք բ ո լո ր ո _ վին զ ր կ վ ա ծ են ե ղ ե լ ժ ա ռ ա ն գ ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի ց ՝ ո չ մ ի ա յն ե ղ բ ա յր
ներ ո ւն ե ն ա լո ւ, ա յլև չո ւն ե ն ա լո ւ դ ե պ ք ո ւմ ։
Ժ ա ռա ն գա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն ս կ զ բն ա կ ա ն փ ուլերը
ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ե լի ս , շա տ հ ե տ ա քր ք ի ր \Է, ի մի ջի ա յլո ց , կ ո ղ մ ն ա կ ի
ա զ գ ա կ ա ն ն ե ր ի ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն խ ն դ ի ր ը » Կ ող մնա կի ա զ գ ա կ ա ն ն ե ր ի ց
հ ե տ ո , նա և տ ո հ մ ի մ ն ա ց ա ծ ա ն դ ա մ ն ե ր ի ժ ա ռ ա ն գ ե լո ւ փ ա ս տ ը պ ա տ
մ ա կա ն տ ե ս ա կ ե տ ի ց ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ \է, ա նշո ւշտ , զ գ ա լի հ ա ջո ղ ո ւ
թ յո ւն ա յն դ ր ո ւթ յա ն հ ա մ ե մ ա տ ո ւթ յա մ բ , ո րպ իսին դ ի տ վ ո ւմ է ժ ա
ռ ա ն գ ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն ց ա ծ ր ա ս տ ի ճ ա ն ն ե ր ո ւմ ։
Օ րինա կ, հ ա յտ ն ի է , որ հ ն ա գ ո ւյն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի ր ա վո ւն քո վ [' ժ ա
ռ ա ն գ ե լ են մ ի ա յն Տա , ի ս կ ա գ ն ա տ ն ե ր ը և депШ вЭ թ ո ւ յլ են տ ր վե լ ա վ ելի ուշг նմա նա պ ե՛ս հին ռո ւս ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ո վ , հ ա մ ա ձ ա յն
к Ռ ուսկա յա պրավդատ.) կ ա ն ո ն ա գ ր ք ի , կ ո ղ մ ն ա կ ի ա զ գ ա կ ա ն ն ե ր ի ժ ա
ռ ա ն գ ո ւմ ը թ ո ւ յլա տ ր վ ա ծ չի ե ղ ե լ, ա ռ ա վ ե լ ևս հ ե ռ ո ւ ա զ գ ա կ ա ն ո ւ
թ յա ն ը , և ո րդ ի ներ չո ւն ե ն ա լո ւ դ ե պ ք ո ւմ , ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ը դ ա ռ ն ո ւմ
Հր տ իրա զուրկ և ա ն ց ն ո ւմ էր ի շ խ ա ն ի ն ։Հ ե տ զ հ ե տ ե ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ո ւն ե ց ո ղ ա զ գ ա կ ա ն ն ե ր ի
շրջա նա կի ը ն դ ա ր ձ ա կ ո ւմ ը , ՛որը փ ա ստ է , հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ է , ի բ ր և ա ր ֊
դ քունք, ժ ա ռա նգա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի պ ա տ մ ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ։
Ատ դ կ ա պ ա կ ց ո ւթ յա մ բ , չա փ ա զ ա ն ց հ ե տ ա քր ք ր ա կ ա ն է , որ վ ե ր ո ֊
՝Ւ ւՏա է 2 1 - ր դ նոր օ ր ե ն ք ո ւմ կա պ ա ր զ ց ո ւց մ ո ւն ք Հ ա չե ր ի մ ո տ կո ղ մ - եա կի գ ծ ո վ ժ ա ռ ա ն գ ե լո ւ ի ր ա վ ո ւն ք ի գ ո յո ւթ յա ն մ ա ս ի ն հ ե տ և յա լ Հ ։огя վ ա ծյյ ւ մ .
« մ ե ն ք կա րևոր գ տ ա ն ք նա և ս ո ւյն օ ր ե ն ք ո վ ուղղել նր ա նց
մ ոտ ա յն վա տ Լար ի ք ը ։ ո ր պ ե ս զի ծ ն ո ղ ն ե ր ի ց , ե ղ բ ա յր ն ե ր ի ց և
ա յլ տ ո հ մ ա յի ն ն ե ր ի ց մ ն ա ց ո ղ ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը չպ ա ա կա - նին մ ի ա յն տ ղ ա մ ա ր դ կ ա նց և ե ր բե ք կ ա ն ա ն ց » ։
Ինչ կ ա ր գ ո վ էին կ ո չվ ո ւմ կ ո ղ մ ն ա կ ի ն ե ր ը ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ' վ ե ր ա
դաս ժ ա ո ա ն զ ն ե ր ի ց ա ռ ա ՞ջ , ն ր ա ն ց հետ մ ի ա ս ի ՞ն , թ ե ' ն ր ա ն ց ի ց հ ե
տ ո, դրա մ ա սի ն ո չի ն չ չգ ի տ ե ն ք ։ Մեջ բերվա ծ՛ 2 1 - ր դ նոր օրենքի
հ ա տ վա ծից ե ր և ո ւմ է մ ի ա յն , որ կ ո ղ մ նա կ ի ն ե ր ի ն և մ յո ւս ա զ գ ա կ ի ց
ներին թ ո ւ յլ էր տ ր վ ո ւմ մ ա ս ն ա կ ց ե լ ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յա ն ը ։ Ս ա կ ա յն , հա
յե ր ի մոտ ժ ա ռ ա ն գ ա կ ա ն իր ա վո ւնքի զ ա ր գ ա ցմ ա ն ա ռա նձնա հա տ ուկ
գի ծը եղ ե լ է ա յն , ՛որ ժ ա ռա նգ ո ղ ն ե ր ի շրջա նի ը ն դ ա րձ ա կ ո ւմ ը նրա նց մ ոտ տ ա ր ա ծվ ո ւմ էր մ ի ա յն ա րա կա ն սեռի ա ն ձա նց վրա , և ոչ կ ա
ն ա ն ց ։ 2 1 - ր դ նոր օր ե ն ք ո ւմ պ ա րզ ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ, որ կ ա ն ա յք հ ա յե
րի մոտ չէի ն ս տ ա ն ո ւմ ժ ա ռա ն գութ յո մն' ո չ մ ի ա յն ծն ո ղ ն ե ր ի ց հ ե տ ո , ա յլև ե ղ բ ա յր ն ե ր ի ց ո ւ էՏնա ցա ծ տ ո հ մ ա յի ն ն ե ր ի ց հե տ ո :
Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ի ց ե րև ում Է, բ ա ց ի ա յդ ,
որ հ ա յե ր ի մ ո տ կ ա ն ա յք ոչ մ ի ա յն զ ր կ վ ա ծ են եղ ե լ ժա ռա նգա կ ա ն
ի ր ա վ ո ւն ք ի ց , ա յլև մ ա ր դ ո ւ Էին գ ն ո ւմ ա ռ ա ն ց օժիտ ի և վւեսա ցու ները նր ա նց գ ն ո ւմ Էին։ Ո ւստ ի 3 ո լս տ ի ն ի ա ն ո ս ը վ ե ր ո հ ի շ յա լ 21 -րդ
նոր օ ր ե ն ք ո ւմ նշո ւմ Է ա յդ ս ո վ ո ր ո ւթ յա ն ա ն թ ո ւյլա տ ր ե լի ո ւթ յո ւն ը և
հ ր ա մ ա յո ւմ Է .«ո ր պ ե ս զի կ ա ն ա յք ա ռա նց օժիտ ի մ ա ր դ ո ւ չգն ա ն և չգ ն վ ե ն
ա յն ա ն ձա նց կ ո ղ մ ի ց , որոնք ո ւզ ո ւմ են նրա նց հետ կ ե ն ա կ ց ե ր ։
Կ ա նա նց գ ն ո ւմ ը , ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի Է, շա տ հին ծա գ ո ւմ ո ւնեցող
ս ո վ ո ր ո ւյթ Է։ Նա նա խ ե ա ռա ջ հ ա նդ ի ս ա նո ւմ Է ա ռ և ա ն գ մ ա ն հ ա կա դա րձ կ ո ղ մ ը և պ ե տ ք \Է երևա ն գա ր փ ա ստ ա կա ն ա ռ և ա նգմ ա ն
ե ռ ո ւզ ե ռ ի ժ ա մ ա ն ա կ ։ Տ ո ւժ ո ղ կ ո ղ մ ի ն ն յո ւթ ա կ ա ն հա տ ո ւցո ւմ տ ա լը
լի ն ե լո ւ էր ի բ ր և մ իջո ց ա ռ և ա ն գ վ ա ծի ծն ո ղ ն ե ր ի հետ հ ա շտ ե ցն ե լո ւ
հ ա մ ա ր ։
Հ ի ն հ ռ ո մ ե ա կ ա ն իր ա վո ւնքի մեջ ա մ ո ւս ն ո ւթ յա ն ա յգ ձ և ը , որ
հա յտ նի էր СОеШр^О ա նվա ն տ ա կ, և որը կ ա տ ա ր վում էր ի բ ր և - § ш а п а УвПС1ШО; ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ է ի ր ե ն ի ց ն ա խ կ ի ն ո ւմ փաստորեն- գ ն ե լո ւ վ ե ր ա պ ր ո ւկ ը ։ Ո 'ուսա կա ն ս կ զ բն ա կ ա ն տ ար ե որ ութ յա ն մԼչ
[н ач ал ь н ая л етоп и сь] Վ լա դի մ իր Սուրբի մա սի ն ա ս վ ա ծ է 'Ա ա և յա ֊ լը' «вдасть за вено грекам Корсунь царице дела»» Ամո։ սնությաւկ ա ր գ ը ' հա ր ս ն ա ցո ւն ե ր ի ն գ ն ե լո ւ մ ի ջ ո ց ո վ եղել է նա և հ ի ն -գ ե ր մ ա -
նա կա ն ի ր ա վ ո ւն ք ո ւմ , ա յն տ ե ղ ա մ ուսինը կնոջ վրա ի շխ ե լո ւ ի ր ա վ ո ւն քը [МипЙШГЛ] պ ետ ք է գ ն ե ր ա յն ա ն ձ ն ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ի ց , որին
ա յգ ի ր ա վունքը պ ա տ կ ա ն ո ւմ էր մ ի ն չև ա մ ո ւս ն ո ւթ յո ւն ը ։ Ա յդ ն պ ա
տ ա կով ֊ն ա պ ետ ք /; վճ ա ր եր կնոջ ա ր ժ ե ք ը ւ
Հ ր ի ս տ ո ն ե ո ւթ յո լն ը ը ն դ ո ւն ե լո ւց հե տ ո , թ ե և հ ա յե ր ի մ ոտ մ տ ա վ
ս֊, մ ուսն ութ յա ն ձ և ա կ ե րպ մ ա ն կ ա ր գը հ ա մ ա ձ ա յն ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն կ ա
ն ո ն ն ե ր ի , ս ա կ ա յն ա յդ կ ա ն ո ն ն ե ր ը , ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , չէի ն գ ո ր ծ ա ֊ դ ր վ ո ւմ հ ա յկ ա կ ա ն կ յա ն ք ո ւմ ի ր ե ն ց ա մ բո ղ ջ խ ս տ ո ւթ յա մ բ , և տ ե ղա կա ն հին ս ո վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը դուրս էին գա լիս ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն ո ր ո
շո ւմ ն ե ր ի ց ա վ ելի ուժ ե ղ ։. Մ խ իթ ա ր Գոշի Դ ա տ ա ս տ ա նա գ ր քո ւմ , որ կ ա զ մ վ ա ծ է եղե լ 1 1 8 4 թ վ ի ն , կա ն երեթ հ ո ղ վ ա ծ ն ե ր , որտ եղ ս ա հ
մ ա ն վ ա ծ են խ ի ս տ պ ա տ ի ժ ն ե ր կ ա նա նց ա ռ և ա ն գ ո ղ ն ե ր ի և նրա նց գ ււր ծա կի ցներ ի հ ա մ ա ր ։
Մքւնչև 3 ուստ ին իա նո ս ի ժ ա մ ա ն ա կ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ա մ ո ւսնա կ ա ն
կա րգի ա յգ ա ռ ա ն ձ ն ա հ ա տ կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , հա ւմսա - ց ի ն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց պ ե տ ք է հ ա մ ա ր վ ե ի ն а բա ր բա ր ո ս ա կ ա ն » ։ Ո ւստ ի և Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս կ ա յս ր ը ո լղ ե ց տ ա ր ա ծե լ հ ա յե ր ի վրա հ ռ ո մ ե ա կ ա ն
ի ր ա վո ւն ք ի դոտ սւլ հ ա մ ա կ ա ր գ ը , որը ս տ ա ց ա վ ի ր վերջնա կա ն մ շ ա
կ ում ը հ ե ն ց նր՛ա օ ր ո վ ։ Իսկ ի ն չո ՜ւմ ն էր կ ա յա ն ո ւմ կ ա յս ր ո ւթ յա ն ա յղ
դոտ ա լ հ ա ս տ ա տ ո ւթ յո ւն ը ( ի նս տ ի տ ո ւտ ը ) ։
Ա յդ հ ա ս տ ա տ ո ւթ յա ն հ ի մ ո ւն ք ն ե ր ը ե ղ ե լ են ՃՕՏ և Ժ0ՈՅէ10 рг0р1ег ՈԱբէւՅՏ. ը ն տ ա ն ե կ ա ն կ յա ն ք ի ծա խ ք ե ր ը ա պ ա հ ո վ ե լո ւ հ ա
ս ա ր տ ղ ա մ ա ր դ ը կնոջ կ ո ղ մ ի ց ս տ ա ն ո ւմ էր օ ժ ի տ , որը և կ ո չվ ո ւմ
էր հ ռ ո մ ե ա ց ի ն ե ր ի մ ո տ ՃՕՏ, ի սկ հ ո ւյն ե ր ի մոտ [еГПе կ ա մ рГ01Х‘ Օօտ-/. հետ զ ո ւգ ա հ ե ռ ա բա ր տ ղ ա մ ա ր դ ը իր կ ո ղ մ ի ց տ ա լիս էր
(Гա մ ո ւս ն ա կ ա ն ն վ ե ր Я — (10ՈՅէ10 рГС^вГ ՈԱբէւՅՏ, որը մ ի ն չև Յ -ո ւս ֊
ի ն ի ա ն ո ս ր կ ո չվ ո ւմ ‘էր ճ0Ո8է10 Я11 Լ(2 ՈԼ1բէւՅՅ. Այդ ն վ ե ր ը իր չ ա
փ ո վ պ ե տ ք է հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն լի ն ե ր ճ օ Տ -ի ն և հ ա տ կ ա ց վ ո ւմ էր
ն մ ա ն ա պ ե ս ас! опега тайгш ю пп 5иЫе\’апйа<21 ֊յ էդ նոր օր ե ն քի բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ի ց ե ր և ո ւմ Է, որ կ ա յս ր ը
ո ւզո ւմ Էր ա յգ կ ա ր գե ր ը մ տ ց ն ե լ ն ա և հ ա յկ ա կ ա ն ե ր կ ր ռ ւմ ։
Р ш гд ի ՜ն չպ ե ս կ ա ր ելի կ լի ն ե ր ա ն ց կ ա ց ն ե լ ա յդ բ ա ր ե փ ո խ ո ւթ յո ւ
նը ա յն դ ե պ ք ո ւմ , ե թ ե ի ր ե ն ք բ ն ա կ ի չն ե ր ը ա ն ա ռ ա ր կ ե լի կ ե ր պ ո վ ե ն
թ ա ր կ վ ե լո ւ լի ն ե ի ն տ եղա կա ն հին ի ր ա վ ո ւն ք ի ն , որը ա մ ր ա պ ն դ վ ա ծ և
ս ր բ ա գ ո ր ծ վ ա ծ Էր ս ո վ ո ր ո ւթ յա ն հ ա ր ա կ ց ո ւթ յա մ բ ։ 2 1 - ր դ նոր օր ե ն ք ը ,
որր հ ա ս ց ե ա գ ր վ ա ծ Էր Ա կա կիոս փ ո խ հ յո ւպ ա տ ո ս ի ն , օժ ի տ տ ա լու
ս տ ի պ մ ա ն պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը դ ն ո ւմ Էր, ըստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , կ ա յս ե
րա կա ն ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ւ[րա ։ Եվ ա յդ խ ո ր թ չի ե ղ ե լ կ ա յս ե ր ա կ ա ն
օ ր ե ն ս դ ր ո ւթ յա ն ը ։ Ղ ի գ ե ս տ ն ե ր ի մ ե ջ ե ղ ե լ Է ց ո ւց մ ո ւն ք , որ ի շխ ա ն ո ւ-
թ յունէւերը կա ոող Էին պ ա ր տ ա գ ր ե լ հորը ս ա հ մ ա ն ե լ օժ ի տ և ա յդ
դ ե պ ք ո ւմ ո ր ո շո ւմ Էին ձ օ Տ -ի չա փ ը :Վ ե ր և ո ւմ ք ն ն ո ւթ յա ն ա ռ ն ե լո վ Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի օ ր ե ն ս դ ր ո ւթ յո ւն
ներին վ ե ր ա բե ր ո ղ հ ա ւլո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը հ ա յե ր ի ա դ ի ա ֆ ե տ ժ ա ֊
135
ռ ա նդ մ ա ն մ ա ս ի ն , մ ե ն ք ա նուշա դիր էի ն ք թ ո ղ ե լ ժ՛ա ռա նգա կա ն ի ր ա
վո ւնքի էա կա ն խ ն դ ի ր ն ե ր ի ց մ ե կ ը , ա յն է ' ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ ըստ կ տ ա կ ի ։
Ա ր դյոք ե ղ ե ՛լ է հա ՛յտ նի ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ա յդ ձևը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ նոր օր են քներ ի հր ա տ ա ր ա կ մ ա ն պ ա հ ի ն :
Հ ի ն հ ա յկ ա կա ն պ ա տ մ ի չն ե ր ի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց երևում
է , որ կ տ ա կները ա յդ դա րա շրջա նում խ ո ր թ չե ն եղ ե լ հին հ ա յե ր ի ն :
Ղ ա զա ր Փ ա րպ եցու^ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն հ ա մ ա ձ ա յն Սահակ կ ա թ ո ղ ի կոսը քմ ե ռ ե լ \է 4 3 9 թ վ ի ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի 7 -ի ն ], որդի չո ւնե ն ա լո ւ պ ա տ ճ ա ռ ո վ , իր բ ո լո ր ո ւն ե ց վ ա ծք ը թ ո ղ ե լ է հ ա վ ե ր ժ ա պ ե ս , ի բր և ժ ա ռ ա ն
գ ո ւթ յո ւն , իր մ իա կ ա ղ ջկ ա ն ը ' Մ ա մ ի կ ո ն յա ն իշխ ա նուհուն և նրա ս ե
ր ո ւնդ նե ր ի ն : Կտակը աղջկա օգտ ին պ ա տ մ ի չը բ ա ց ա տ ր ո ւմ է ն ր ա նով , որ «Ս ա հա կը չի ո ւն ե ց ե լ որդիոլ Հ ե տ և ա բա ր , ժ ա ռ ա ն գ ո ւմ ը ը ս ս ։
կտ ա կի գ ո յո ւթ յո ւն Հ ո ւն ե ց ե լ հ ա յե ր ի մոտ Յ ո լս տ ի ն ի ա ն ո ս ի նոր ւ բ ե ն ք ն ե ր ի հրա տ ա ր ա կ ո ւմ ի ց շա տ ա ռ ա ջ։
Ա վելի ք ա ն հա վա նա կ ա ն \է, որ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ա յդ ձևի երևա ն գա լը պ ետ ք է վ ե ր ա գ ր ե լ որոշ չա փ ո վ ք ր ի ս տ ո նեա կ ա ն
Հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ա զ դ ե ց ո ւթ յա ն ը ։ Հ ա յե ր ի ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւթ յա ն ը ն
դ ունումը IV դա րի ս կ զ բ ո ւմ և քրի ս տ ո ն ե ա կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ո ւ իրա վա կա ն
գա ղ ա փ ա ր ների փ ոխ ա դր ում ը նր ա նց մ ո տ , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , պ ետ ք է ո ւ ն ե ն ա յի ն ի ր ե ն ց ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ը տ եղա կա ն ի րա վունքի վր ա , գ լխ ա վ ո
րա պ ես ը ն տ ա ն ե կ ա ն և ժ ա ռա նգ ա կ ա ն իր ա վունքի բն ա գ ա վ ա ռ ո ւմ ,
ո ր ո վ հետ և ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն գ ո ր ծ ե ր ը , սերտ կա պ ո ւն ե ն ա լո վ ը նտ ա նի ք ի հ ետ , ենթ ա կա էին հո դևորա կ ա ն ո ւթ յ ան ի ր ա վ ա ս ո ւթ յա ն ը ։ Ա յս պ ի ս ո վ ,
ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , կտ ա կի գա ղա վւա րը ա ռա ջ ք ա շե ց ե կ ե ղ ե ցի ն և ա յդ
մ ի ջ ո ց ո վ մ տ ց ր ե ց գ ո ւյք ի փ ո խ ա ն ց մ ա ն նոր կ ա ր գ ը ։
Հ ա յե ր ի մ ոտ կ տ ա կ ա յի ն կ ա ր գ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի գ ո յո ւթ յա ն մ ա
ս ի ն , բ ա ց ի հին հա յկ ա կ ա ն պ ա տ մ ի չն ե ր ի տ վ յա լն ե ր ի ց , մ ա տ ն ա ն շո ւմ
է նա և Յ ո ւստ ին ի ա ն ո սի վ ե ր ո հ ի շ յա լ հր ո վա ր տ ա կը ։ 1 հրո վա ր տ ա կի
§ 2 գ լխ ո ւմ կ ա ր դ ո ւմ ենք ,
<г1 Խ կ ա յն դ ե պ ք ո ւմ , եթե գ տ ն վ ե ն ա ն ձի նք , որոնք ի ր ե ն ց ա ղ
ջի կ նե ր ի ն , որոնք թ ե և չեն կ ա ն չվ ո ւմ ս ովոր ա կա ն նր ա նց մ ոտ ա գի ա -
ֆ ետ ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ը , ա յն ո ւա մ ե ն ա յն ի վ գ ր ա ն ցե լ են ի բ ր և ժ ա ռ ա ն գ ,
ա պ ա ուր եմ ն նոքա ևս և ն ր ա ն ց ի ց ծ ն վ ա ծ ե րե խ ա ն ե ր ը պ ետ ք է մ ա ս
ն ա կ ց ե ն տ ո հ մ ա յի ն գ ո ւ յք ի ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ը » ։
Ա յդ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս նո ւմ ե ն ք , ոչ մ ի կա սկա ծ
չի թ ո ղ ն ո ւմ ն ր ա ն ո ւմ , որ հ ա յե ր ի հա մա ր կ տ ա կները խ ո ր թ չե ն եղեւ-
1 Տե ՛ս դիրբ I , դի 18 էշ 37 [„Տփխիս 1 9 0 4 ] ։
13С
կսւո ո ր ո ւմ ' «գ ր ա ն ց ե լ են ի բ ր և ժ ա ռ ա ն գ » խ ո ս ք ե ր ը վ կ ա յո ւմ ե ն , яг» Ա՛յդ կտ ա կ ները եղ ե լ են գ ր ա վ ո ր ։
Ա ղջիկների նշա ն ա կո ւմ ը ի բ ր և ժ ա ռ ա ն գ , հա կա ռա կ ա գ ի ա ֆ ե տ
ս՛ովորույթի, ի ր ա վ ո ւն ք է տ ա լիս ս ա հ մ ա նել կտ ա կա րա րի կ ա մ քի որոշ կ ա մ ա յա կ ա ն ո ւթ յո ւն ։ Կ տ ա կները, որո՛նց մ ա ս ի ն ա կ ն ա ր կո ւմ է Յ ո ւս - ւ'ւ ին ի ա ն ույը , ը ս տ ե ր և ո ւյթ ի ն , չե ն եղե լ գ ո ւ յք ի բ ա շխ ո ւմ օրինա կա ն ժ ա ռ ա ն գ ն ե ր ի մ ե ջ , ա յլ նպ ա տ ա կ են ո ւն ե ց ե լ փ ո խ ե լ ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն
սովոր ա կ ա ն կ ա ր գ ը ։ Ուս՛տի և ա վ ե լի ք ա ն հաւ վա ն ա կա ն է , որ հ ա յե ր ի մ ոտ կ տ ա կ ո վ ժ ա ռ ա ն գ ե լը , կա րող էր ՛էա կա նա պ ես տ ա ր բե ր վ ե լ ժ ա ■ •
՛յա ն գ մ ա ն սովո ր ա կ ա ն կ ա ր գ ի ց ։Ս ա կա յն հա րց ..է ծ ա գ ո ւմ , թ ե ի ն չո ՛ւ հիշվա ծ կ տ ա կ նե րը ա ղ ջի կ
ների օ գ տ ի ն չէ ի ն բա վ ա ր ա ր ո ւմ կ ա յս ր ի ն ։ Կ ա րծում ե ն ք , որ ա յղ
խ ն դ ր ի լո ւծ ո ւմ ը դ ժ վ ա ր ո ւթ յո ւն չի ն ե ր կ ՛ա յա ցն ո ւմ ։ Յ ո լս տ ի ն ի ա ն ո ս ի
Հրա մա նը ա ղ ջիկ նե ր ի մ ա ս ն ա կ ց ո ւթ յա ն ՛մ ա ս ի ն, որոնք ն շա ն ա կ վ ա ծ
են եղե լ ի բ ր և ժ ա ռ ա ն գ , ն ա և տ ո հ մ ա յի ն կ ա լվ ա ծ ք ն ե ր ի ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ը ,
կա րելի է բ ա ց ա տ ր ե լ մ ի ա յն ն ր ա ն ո վ , որ տ ո հ մ ա յի ն հող երի ն կ ա տ
մ ա մ բ հ ա յե ր ի ա գ ի ա ֆ ե տ ս ո վ ո ր ո ւյթ ը մ ն ո ւմ \էր ա ն խ ա խ տ և կ տ ա կ ա ֊
1-ա բի կ ա մ ք ը չէր կա րող խ ա խ տ ե լ ա յն ն ո ւյն ի ս կ ի ր ե ն ց ա ղջիկների
շա հերի հ ա մ ա ր ։ Կտ ա կա րա րի ա զ ա տ ո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս ե ր և ո ւմ է , չէր տ ա ր ա ծվ ո ւմ տ ո հ մ ա յի ն ս ե փ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի վ ր ա , որոնք կա րող
էի ն ա ն ց ն ե լ մ ի ա յն ժա ռա նգմ ա ՛ն ա գ ի ա ֆ ե տ կ՛ա րգով։
Ո ւստ ի մ ե ղ թ վ ո ւմ է , որ Ա դ ո ն ց ը 1 մի ա նգա մ ՛ա յն ա ր դ ա րա ցֆ է , երբ պ ն դ ո ւմ է , որ ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն -ն ա խ ա ր ա ր ա կ ՚ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ
տ ո հ մ ա յի ն հող ե ր ը ա ն ց ն ո ւմ .էին ա գ ն ա տ ա յի ն գ ծ ո վ , հ ա ն ե լո վ կ ա
նա՛նց ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ը մ ա ս ն ա կ ց ե լո ւ գ ծ ի ց ։ Ինչ որ նմ՛ան բ ա ն մ ե ն բ
Հ ա ն դ ի պ ո ւմ ենք գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն ց ե ղ ե ր ի մ ո տ ։Հ ա յե ր ի մ ո տ ա գ ի ա ֆ ե տ ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ս ո վ ո ր ո ւյթ ի հե՛տ զ ո ւգ ը ն
թ ա ց կ տ ա կ ո վ ժ ա ռ ա ն գ ե լո ւ դ ո յո ւ թ յյս ն խ ն դ ի ր ը ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ է մ ե ծ
Հ ե տ ա ք ր ք ր ո ւթ յո ւն , ո ր ո վ հ ե տ և կ տ ա կ ա յի ն կ ՚ա ր գ ա ղ ր .ո ։.թ յո ձ ՚ն ե ր ի
ս։ զ ա տ ո ւթ յո ւն ը թ ե և լր ի վ չի ե ղ ե լ, ս ա կ ա յն ց ո ւ յց ՛է տ ա լիս ը ն տ ա ն ի ք ի
'որ ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի բ ա ր ձ ր ա ց ո ւմ ը ։ Յ ո լս տ ի ն ի ա ն ո ս ի նոր օ ր ե ն ք ն ե ր ը ,
ը ս ս ։ ե ր և ո ւ յթ ի ն , հ ա ն դ ի պ ո ւմ են հ ա յե ր ի ն ա ն ձնա կա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի
ա ն ցմ ա ն դ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ։
X I I դա րո ւմ , Մ խ իթ ա ր Գոշի Դատ ա ստ ա նա դր քի երևա ն գ ա ր ս
պ ա հ ի ն , կտ՛ա կների ա զ ա ա՛ո լթ յա ն զ ա ր գ ա ցմ ա ն ը ն թ ա ց ք ը մ ե ն ք գ ը ա -
նո ւմ ենք ա վ ա ր տ վ ա ծ ։ Ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ ի ն ը ն տ ա ն ի ք ի մ ե ծ ի ա ն ձ ն ա վ ո
ր ո ւթ յո ւն ը ա յն ք ա ն էր ո ւժ ե ղ ա ց ե լ, որ նա կա րող էր ն շա ն ա կ ե լ ժ ա
ռ ա ն գ ն ո ւյն ի ս կ կ ո ղ մ ն ա կ ի մ ա ր դ ո ւ ։
Н. Адонц, Армения и эпоху Юстннианя, СПГ,., 1908 , 1 91 ։
187
Յ ո ւ ս տ ի ն ի ա ն ո ս ի նոր օ ր ե ն քն ե ր ի մ ի ք ա ն ի տ վ յա լն ե ր ի Հիմա ն
վրա մ ե ն ք ա շխ ա տ ե ց ի ն ք հնա րա վոր լա փ ո վ լո ւս ա բա ն ե լ ժ ա ռ ա ն գ ա
կա ն կա րգերը և ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն բ ն ո ւ յթ ը հ ա յե ր ի մոտ ա յգ կ ա յս ե ր
ժ ա մ ա ն ա կ ։ Ս ա կա յն մ ե ղ մ ն ո ւմ է պ ա րզել ն ա և մեկ խ իստ կա րևոր խ ն դ ի ր ։ Ինչպ ես հ ի շա տ ա կ վ ա ծ տ վ յա լն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , Յ ո լս տ ի ն ի ա -
նոս կայսրը ց ա ն կ ա ն ո ւմ էր տ ա ր ա ծե լ կ ա յս ե ր ա կ ա ն օր ե ն ս դ ր ո ւթ յա ն
ուժը հ ա յե ր ի ւէւա ։ Ս ա կա յն հա րց է ծա գ ո ւմ , թ ե ի ն չո ՜ւ ն ա , կ ռ վ ե լո վ հա ՛երի 1Гբա րբա րոսա կա ն3> ս ո վ ո ր ո ւյթ ն ե ր ի դ ե մ , ի ր գլխ ա վ ո ր ուշա
դ րութ յունը դա րձրել էր հա տ կա պ ես ժ ա ռա նգա կ ա ն իրա վունքի ւ[րա և հրա տ ա րա կել էր ա յդ խ ն դ ր ի ն վ ե ր ա բե ր ո ղ ա ռա նձնա պ ես նոր
օ ր ե ն ք ն ե ր ւն . Ա դոնցը վ ե ր և հ ի շվ ա ծ «Армения в эпоху Юстиниана» իր
ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ եշ մ ա ն ր ա մ ա ս ն կ ա ն գ է ա ռ ն ո ւմ ա յդ խ ն դ ր ի վրա
և տ ա լիս է շա տ հետ ա քր ք ի ր բ ա ց ա տ ր ո ւթ յո ւն ։ Ա դոնցի կ ա ր ծ ի ք ո վ ,
բ ե ր վ ա ծ ե ր կ ո ւ վ ա վ ե ր ա գ ր ե ր ը , ա նշուշտ , վ ե ր ա բե ր ո ւմ են ա յն մ ի ջ ո
ց ա ռ ո ւմ ն ե ր ի ն , որ ո ն ք ո ւղ ղ վ ա ծ են ը ն դ դ ե մ Հ ա յա ս տ ա ն ի ֆ եո դ ա լա կա ն կա րգեր ի և ծ ա ռ ա յո ւմ են ի բ ր և բա ն ա լի Յ ո ւս տ ի ն ի ա նո ս ի բ ա ր ե ն ո ր ո գ ո ւմ ն ե ր ի ա ս տ ա ռը բ ա ց ե լո ւ հ ա մ ա ր 1։
Մ ենք կ ա ր ծո ւմ ե ն ք է որ հ ի շվ ա ծ օ ր ե ն ս դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հր ա տ ա
ր ա կմ ա ն հ ա մ ա ր ի բ ր և դրդ ա պ ա տ ճ ա ռ թ ե և կա րող Էին լի նե լ մ ա ս ա մ բ
քա ղ ա քա կա ն բ ն ո ւ յթ ո ւն ե ց ո ղ խ ո ր հ ր դ ա ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր , ս ա կ ա յն ի բր և
հի մ ք ծ ա ռ ա յե լ ե ն , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա յլ ն կ ա տ ա ռ ո ւմ
ներI ժ ՛ա ռ ա ն գ ո ւթ յա ն խ ն դ ր ո ւմ հ ա յո ւհ ի ն ե ր ի ի ր ա վ ա հ ա վ ա ս ա ր ո ւթ յա ն
մեծա դղորդ, պ ա շտ պ ա ն ո ւթ յո ւն ը , որը կ ա զ մ ո ւմ Է նոր օր ե ն քնե ր ի Էութ յո ւն ը , ն ե ր շ ն չվ ա ծ Է եղ ե լ մ ե ր կա րծիքով[' հ ռ ո մ ե ա ց ի ն ե ր ի կ ե ն ս ա
կա ն շա հ ե ր ո վ , որոնք խ ա ռ ն ա մ ո ւսն ա կ ա ն կա պ ի մ եշ Էին մ տ ե լ հ ա յո ւհ ի ն ե ր ի հ ե տ ։
. Հ ա յկ ա կ ա ն երկիրը հ ե տ զ հ ե տ ե հ ռ ո մ ա յա կ ա ն ա ց ն ե լո լ հ ե տ և ա ն
ք ո վ , որը ս կ ս վ ա ծ Է ե ղ ե լ դ ե ռ և ս Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի նա խ ո րդ ներ ի ժ ա
մ ա ն ա կ , խ յս ռ ն ա մ ո ւս ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ք ա ն ա կ ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ա վելք
ու ա վ ե լի շա տ ա ն ո ւմ Էր։ Դ րա ն ն պ ա ս տ ո ւմ Էր ն ա և ա յն հ ա ն գ ա մ ա ն -
ք ը , որ ա զ գ ա գ ր ա կ ա ն տ ե ս ա կ ե տ ի ց Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ե ծ ա
գ ո ւյն մ ա ս ը բ ա ղ կ ա ց ա ծ Էր խ ա ռ ն բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ի ց ։ Մ ՛իա ժա մա նա կ
ա յն տ ե ղ Էին գա լի ս կ ա յս ե ր ա կ ա ն զո ր քե ր և բա զ մ ա ք ա ն ա կ բա րձր
պ ա շտ ո ն ե ո ւթ յո ւն ։
Հ ա ճ ա խ ա կ ի տ եղի ո ւն ե ց ո ղ խ ա ռ ն ա մ ո ւս ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ժ ա մ ա
նա կ հ ա յ հա րսնա ցոմսևրը, հ ա մ ա ձ ա յն տ եղա կա ն ս ո վ ո ր ո ւյթ ն ե ր ի , ոչ մ ի ա յն չէ ի ն ս տ ա ն ո ւմ ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ի ց որոշ մ ա ս , ա յլև մա րդու
՚ "-Армения в эпоху Юстинианам, կ133
էին տ ր վո ւմ ա ռ ա ն ց պ ա տ շա ճ օ ժ ի տ ի ։ Մ ինչդեռ. հււոմեուհիները,
որոնք ա մ ո ւս ն ա ն ո ւմ էին հ ա յ ծա գ ո ւմ ո ւն ե ց ո ղ ա ն ձա նց հ ե տ , կա րող
էին ս տ ա նա լ և.' օժ ի տ , և ՚ ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ։
Ա նշուշտ , հ ե ն ց ա1Գ էր վ ր դ ո վ ե ց ր ե լ ■ հ ռ ո մ ե ա ց ի ն ե ր ի ն ։ Բա ո ի ն յո ւթ ա կ ա ն վն ա ս ի ց , որ հ ա ս ն ո ւմ Էր ի ր ե ն ց , ա ռա ջ \Էր գա լի ս տ ե ղ ա
կա ն ի ր ա վ ա կ ա ն նոր մ ա ներ ի ր ա խ ո ւմ կ ա յս ե ր ա կ ա ն օր ե ն ս դ ր ո ւթ յա ն
հրա վա կա ն գա ղ ա փ ա ր ների հ ե տ ։ Ա յդ պ ա րա գա ն \ոլնի, ի հ ա ր կ ե , զուտ ի ր ա վ ա կ ա ն բ ն ո ւ յթ , և մ ե ն ք հ ա մ ա ր ո ւմ ենք ա յդ մ ե րձ ա վ ո ր
ու հ ա վ ա ն ա կ ա ն ,ա ռիթ՝ ք ն ն ա ր կ վ ո ղ նոր օր ե ն քն ե ր ը հրա տ ա րա կելու
■Համար։Պ ետ ք .է հա տ կա պ ես ն շ ե լ, որ հ ա յե ր ի ժ ա ռա ն գ ա կ ա ն կա րգեր ի
ա ն պ ա տ ե հ ո ւթ յո ւն ը պ ե տ ք է ո ւր իշնե րի ց ա վ ե լի սուր կ ե ր պ ո վ զ գ ա յի ն
Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն բա ր ձ ր պ ա շտ ո ն ե ո ւթ յա ն և. ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յա ն ա ն ձ ի ն ք ,
ւրոնք ա մ ո ւս ն ո ւթ յա մ բ կ ա պ վ ա ծ էի ն հ ա յո ւհ ի ն ե ր ի հ ե տ ։ Հ ա յե ր ը
ա դ ի ա ֆ ե տ ս ո վ ո ր ո ւյթ ը ն ր ա ն ց ղ ր կ ո ւմ էր զ գ ա լի Հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ,
ո ր ո ն ց ն կ ա տ մ ա մ բ նո քա կա րող էին ոմեենա լ որոշ ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ,
եթ ե Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ տ ի ր ա պ ե տ ո ղ լի ն ե ի ն կ ա յս ե ր ա կ ա ն ժ ա ռա նգ ա կ ա ն
ս կ զ բ ո ւն ք ն ե ր ը ։ Օ գ տ վե լո վ ա ր քո ւն ի քո ւմ ո ւն ե ց ա ծ ի ր ե ն ց ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւ ն ի ց , կ ա ր ծ ո ւմ ե ն ք , որ հ ե ն ց նո քա կա րող էի ն դ ր դ ե լ կ ա յս ե ր բ
Հ ր ա տ ա ր ա կ ե լո ւ վ ե ր ո հ ի շ յա լ հ ր ո վ ա ր տ ա կ ը ' « հ ա յե ր ի Ժ ա ռա նգմ ա ն
կ ա ր գ ի մ ա ս ի ն ո ։
Ա յդ ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , հ ա ս տ ա տ վ ո ւմ է ն ր ա ն ո վ ,
որ 5 3 5 թ վ ի հրո վա ր տ ա կը պ ե տ ք է ո ւ ժ ոմնևնա ր ո չ թ ե հ ր ա տ ա ր ա կ մա ն օ ր ի ց , ա յ; Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի գա հը բա ր ձ ր ա ն ա լո ւ ժ ա մ կ ե տ ի ց
[ 5 2 7 թ վ ի ց ] , ա յս ի ն ք ն ' ն րա դ ո ր ծ ււղ ութ յո ւնը պ ե տ ք է տ ա ր ա ծվ եր
Հրա տ ա րա կմա ն ժ ա մ ա ն ա կ ի ն նա խ ո ր դ ո ղ իր ո ՛ղ ո ւթ յո ւն նե ր ի ն ։Ա յդ օր ե ն քի ն ե ր գ ո ր ծ ո ւթ յա ն հ ե տ ա դա ր ձ ուժը պ ա րզորոշ ց ո ւ յց
է տ ա լի ս , որ օր ե ն ս դ ի ր ը տ վ յա լ դ ե պ ք ո ւմ ղ ե կ ա վ ա ր վ ե լ է որոշ ա ն ձ
նա կա ն ն կ ա տ ա ռ ո ւմ ն ե ր ո վ ։ Եվ մ ե զ մ ի ա ն գ ա մ ա յն հ ա վ ա նա կ ս .ն է
թ վ ո ւմ , որ ա յդ օ ր ե ն ք ը ծ ա ռ ա յե լ է ի բ ր և գ ո ր ծ ի ք շա հ ա գ ր գ ռ վ ա ծ
մ ա ր դ կ ա ն ց ա ն ձնա կա ն ն պ ա տ ա կ ն ե ր ի հ ա մ ա ր ։ Եթե հրովա րտ ա կ՛,։
'.Ա զդեցութ յունը տ ա ր ա ծվ ե ր մ ի ա յն հե տ ա գա ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի վ ր ա ,
ա յդ դ ե պ ք ո ւմ դ ժ գ ո հ ու շ ր ջ ա ն ց վ ա ծ հ ռ ո մ ե ա ց ի ն ե ր ը , ո ր ո ն ց ա զ դ ե ց ո ։ - է ։յա ս բ հ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ Է եղ ե լ հ ր ո վ ա ր տ ա կ ը , ո չի ն չ չէ ի ն շա հ ի , ո ր ո վ
հետ և նո քա ա րդեն ա մ ո ւս ն ա ց ա ծ էի ն և նր ա ն ց կ ա ն ա յք ա ր դ են զ ր ը կ - ■քած են ե ղ ե լ ին չպ ե ս օ ժ ի տ ի ց , ա յն պ ե ս էլ ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յո ւն ի ց ։
Ա ա կ ա յն , նոր օ ր ե ն ք ի կ ի ր ա ռ ո ւմ ը ա ն ց ա ծ տ ա ր ի նե ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ
ա ն պ ա յմ ա ն պ ետ ք է ա ռ ա ջա ցն ե ի ն բ ա ր դ ո ւթ յո ւն ն ե ր և խ ա ռ ն ա շ փ ո
թ ո ւթ յո ւն . բ ա ց ի ա յդ , հ ա յե ր ի ա չք ո ւմ ա յդ օ ր ե ն քը պ ե տ ք է երևա ր
139
ա վելի քա ն ա ն ի րա վ ա ցի և Հ ե շտ ո ւթ յա մ բ կա րող էր խ ա խ տ ե լ ա մ են
մ ի հա րգա նք դեպ ի ի ր ե ն ց մոտ ն ե ր մ ո ւծ վ ո ղ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ը ւ Կ ա յսրը, ըս ա ե ր և ո ւյթ ի ն , շո ւտ ո վ հ ա ս կ ա ցա վ իր սխ ա լը և 2 1 - ր դ
նոր օր ե ն ք ո ւմ նոր կ ա ր գ ա դ ր ո ւթ յո ւն ա ր ե ց, ս ա հ մ ա նա փ ա կ ե լո վ օ ր ե ն քի գ ո ր ծ ա դ ր ո ւթ յա ն ժ ա մ կ ե տ ը 1 4 -ր դ ի նդ ի կտ ի ս կ զ բի ց [5 3 5 թ վ ի
ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի ց ](Բ՜ե ի ՛ն չ վիճա կ են ո ւն ե ց ե լ Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի բա ր ե փ ո խ ո ւթ յո ւն
ները կ ա յս ե ր ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ո ւն ե ց ե ՜լ են ա ր դ յո ք նրա ա ն ց
կ ա ցր ա ծ մ ի ջո ց ա ռ ո ւմ ն ե ր ը գ ո ր ծ ա դ ր ո ւթ յո ւն ա ն վերա դա ր ձ կ ե ր պ ո վ , դրա մ ա ս ի ն , դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , պ ա տ մ ա կա ն հիշա տ ա կա րա նները չե ն
տ ա լիս ա նհրա ժեշտ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Մ ենք չե ն ք կ ա ր ծ ո ւմ , որ կա -
ր ե լի լի ն ե ր ա ր ա գ ո ւթ յա մ բ և հ ե շտ ո ւթ յա մ բ բ ա ր ե փ ո խ ե լ հ ա յկ ա կա ն կ յա ն ք ի ա ռա նձն ա հա տ ուկ կ ե ն ց ա ղ ը ։ Բ ռ ն ո ւթ յա մ բ պ ա ր տ ա գր ե լո վ
Հա յե ր ի ն ը ն դ ո ւն ե լ հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի գ ա ղ ա փ ա ր ն ե ր ը , Յ ո ւստ ի - Նիա նոսը չէր ն ա խ ա տ ե ս ե լ, ի հ ա ր կ ե , որ ա մ են մ ի ժ ո ղ ո վ րդ ի ի ր ա վ ո ւն _ րը սերտ կ ա խ ո ւմ ա ն ի ա յդ ժո ղո վ ր դ ի ս ո ցի ա լա կ ա ն և տ նտ եսա կա ն կ յա ն ք ի պ ա յմ ա ն ն ե ր ի ց ։
Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն ժ ա ռ ա ն գ ա կ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ի հի մ քե ր ը ա ր դ յո ւն ք էին
հ ռ ո մ ե ա ց ի ն ե ր ի բ ա զ մ ա դ ա ր յա ն պ ա տ մ ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ։ Տ ո գ ո ր վ ա ծ լի ն ե լո վ ա ն հ ա տ ա կ ա ն ո ւթ յա ն ս կ զ բո ւն ք ն ե ր ո վ , ա յգ հ ի մ ո ւն ք ն ե
ր ը , ի հ ա ր կ ե , չէ ի ն կա րող հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն /ի ն ե լ հա յկ ա կ ա ն կ յ ա ն ֊ ք,ի պ ա յմ ա ն ն ե ր ի ն ։
Հ ե տ ա ք ր քի ր է , որ հին հ ա յկ ա կ ա ն օր ե ն քի ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւն ե ր ը , որ
կ ա զ մ վ ա ծ են եղ ե լ 1 2 և 1 3 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ , ց ո ւ յց են տ ա լի ս , Ո ր հ ա -
քերի մ ոտ ա մ ե ն ո ւր ե ք տ իրա պ ետ ո ղ ,է եղ ե լ ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն ը ն տ ա ն ե
կա ն ս կ զ բո ւն ք ը ա ր յո ւն ա կ ցա կ ա ն ս կ զ բո ւն ք ի փ ո խ ա ր ե ն , որը հա տ ուկ
է Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի ի ր ա վ ո ւնք ի ն ո ր մ ա ն ե ր ի ն ։ Բ ա ցի մ ի քա նի շ ե ղ ո ւմ -
՛ձերից, ժ ա ռ ա ն գ մ ա ն բ ն ո ւ յթ ը նր ա նց մ ո տ մ ն ա ց ե լ է ն ո ւ յն ը , որը ն ր շ- վ ա ծ է ե ղ ե լ Յ ո ւս տ ի ն ի ա ն ո ս ի ն ո ր օ ր ե ն ք ն ե ր ո ւմ ։
ճիշտ է որ հռոմեա կա ն իրավունքը ո ւնեցել է ա զդեցություն հա յերի ժա ռա նգա կա ն իրա վունքի մի քանի երկրորդական ե լ ո ւ յ թ ների վրա , սա կա յն Վաոանգման հիմնա կա ն ընտա նեկա ն սկզբունքը նրանց մոտ մ ն ա ցել էր հա մա րյա ա նդրդվելի:
Պ ետ ք է ն ա և նկա տ ի ո ւն ե ն ա լ, որ հ ա յ հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը հա -
;ե ր ի հին ա դ ի ա ֆ ե տ ս ո վ ո ր ո ւթ յա ն ն մ ա ն ո ւթ յո ւն ,էր գ տ ն ո ւմ Մ ովսես- յա ն օր ե ն ս դ ր ո ւթ յա ն մեջ և իր կ ո ղ մ ի ց պ ա շտ պ ա նում էր ա յգ կաթգը
է կ ե դ ե ց ո լ հ ե ղ ի ն ա կ ո ւթ յա մ բ ։
ՀԵՐԱԿԼ Ш №
Պ Ա ՐՍ4 ն 4 Ա*Ս ն Ր Տ ? Ի Ա Ո ^ *Ս Ե Ր 1ւ Ը՜ՍքՅ'118հ 1ւՂ Ի 'Ն 1?Ր է
( 1 Г 1 № 1 № У № Р е )
Լ ե ր ա կ լ կ ա յս ե ր պ ա րս կա կա ն ա ր շա վ ա ն քն ե ր ի ը ն թ ա ց ո ւղ ի ն ե ր ը
գ ե ռ ես վ ե ր ջնա կ ա նա պ ե ս ո ր ո շվ ա ծ չե ն պ ա տ մ ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն
մեջէ Բ ա ցա տ ր վ ո ւմ Է ա յգ ոչ թ ե ս կ զ բ ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ա ղ քա տ իկ կ ա մ
ա նորոշ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ , ա յլ բա ց ա ռ ա պ ե ս ն ր ա
ն ո վ , որ Հ ե ր ա կ լի դա րա շրջա նի ի ր ա դ ա ր ձ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ո ւս ո ւմ նա սի ր ո ղ
գ ի տ ն ա կ ա ն ն ե ր ը հ ն ա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն չե ն ո ւն ե ց ե լ լո ւս ա բա ն ե լ ա յր խ ն դ ի ր ը , ո ր ո վ հ ե տ և Հ ա յա ս տ ա ն ի ռ ա զ մ ա կ ա ն ճա նա պ ա ր հն երի ո ւղ
ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը բա վ ա ր ա ր չա փ ո վ պ ա ր զ ա բ ա ն վ ա ծ չե ն ե ղ ե լ։
Ի նչպ ես հ ա յտ ն ի Է, հ ն ա գ ո լյն մ ա գ ի ս տ ր ա լ ճա նա պ ա ր հն երի ո ւ ղ
ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ Փ ոքր Ա ս ի ա յի ց և Սև ծո վ ի ա ր և ե լյա ն երկը ա մ ա -
ս ե ր ի ց Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ր ա յո վ գ ն ա ց ե լ են Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն, պ ա ր զ վ ե լ են
նոր ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ ։ Ա յդ ճա նա պ ա ր հ ն ե ր ը ի ր ե ն ց վրա տ ե ղ ա դ ր վ ա ծ
կ ա յա ր ա ն ն ե ր ո վ , ար մ ա ն ր ա մ ա ս ն ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ են հ ռ ո մ ե ա կ ա ն
[մ ե ր թ վ ա ր կ ո ւթ յա ն ] I V դա րի հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն «ТаЬи1а Р еи Н п - ^ е п а п а » կո Լվող ք ա ր տ ե զ ո ւմ , ք ն ն ա ր կ վ ա ծ և հ ա մ ա ր յա ս ւմ բո ղ շո ւ-
թ յա մ բ մ ե կ ն ա բ ա ն վ ա ծ են վերջին տ ա ս ն ա մ յա կ ն ե ր ի պ ա տ մա կա ՛ն ■ ա շխ ա րհա գրա կա ն ա շ խ ա տ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ո ւ մ Ո ր ո շ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր
1 Տես сВизантийский временник# том Ш. Москва. 105՛; г., Էչ 133 —153»
* Տես Магкчуаг(, БИггеп гиг հւտէօւ՜ւտշ116ո Торо§гарЫе ипс! ОеБгЫсЫеУОП Кэ Ա к :'լՏ I СП, 1С П, 19ՋՑ, նւս/ւ Էմ աշիաս1ու-թյէււն'սերլլՀ Й О ТОрГОБЛ0 Кгородах Арменикх, ()ր<ան, 1930, 10!—124- էՀայա и иг ա՛ն ի ЬрЪ ճան ա պարՀ֊ ները9—Գիտության և Արվեստի տեղեկագիրէ Երևանք 1931./ Л5 5» ԷՀ 65 — 89* էՄ աԴւր Հետազոտություններդ, Երևան, 1932/ ԷՀ 3—21* վՀա յաս տան ի գլխավոր Հանապ արի,ն% հր ր ըստ сТаЬи1а Р&1» ЙП&вГ! аПЭ», Երևան , 1У36, ԷՀ 5— 270»
141
պ ա տ մ ա կա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի Հ ի մ ն ա կա ն ճա նա պ ա րհների մ ա սի ն կ ա ւ
նա և ա ր ա բա կ ա ն, հ ա յկ ա կ ա ն և ի տ ա լա կա ն I X — X և X IV դա րերի
ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ն ե ր ո ւմ ։ Ա յդ ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ն ե ր ի ն վ ե ր ա բ ե րող հ ե տ ա զո տ ո ւթ յո ւն տ ր վ ա ծ է «О ТСрГОВЛе II ГОрОДЗХ АрМеНИИ» ի մ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն երկրորդ հր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յա ն մ ե ջг
Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճա նա պ ա րհների մ ա սի ն ա ղ բյո ւր ն ե ր ի
ա յդ նոր .տ վ յա լն ե ր ը հնա ր ա վ ո ր ո ւթ յո ւն են տ ա լիս ուս ո ւմ նա սի ր ել
V II դա րի ս կ զ բ ն ե ր ո ւմ տ եղի ո ւն ե ց ա ծ բ յո լղ ա ն դ ա կ ա ն -պ ա ր ս կ ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ի ա շխ ա րհա գրա կա ն ի ր ա դ ր ո ւթ յո ւն ը և բա վ ա կ ա ն ա չա փ ճըշ-
տ ո ւթ յա մ բ ո ր ո շե լ Հ ե ր ա կ լ կ ա յս ե ր պ ա րսկա կա ն ռ ա զ մ ե ր թ ի ը ն թ ա ց ո ւ_
դ ի նե ր ը ։
* *
V I դա րի վեր ջին տ ա ր իները և V I I դա րի ս կ ի զ բը եղ ե լ Լ ն , ի ն չ
պ ես հ ա յտ ն ի է , Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի և Պ ա րսկա ստ ա նի մեջ տ եղի ո ւն ե ց ա ծ ա մ ե նա ս ուր կ ռ ի վ ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ը ։ 6 0 2 թ վ ի ն բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն գա հը բա ր ձ ր ա ց ա վ Փ ո կա ս ը, և նրա հ ր ա մ ա ն ո վ մ ա հա պ ա տ ժի ե ն թ ա ր կ վ ե ց ի ն Մ ա վր իկ ի ոս կ ա յս ր ը և նրա ո ր դ ի ն ե ր ը ։ Ա չդ ս պ ա նու
թ յո ւն ն ե ր ը պ ա րսից Խո ս ր ո վ թ ա գ ա վ ո ր ի հ ա մ ա ր , որը պ ա րտ ա վոր էր
Ս' ա վ րի կ իո ս ին ի ր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վ ե ր ա կ ա ն գ ն մ ա ն հ ա մ ա ր , ծ ա ռ ա յե ց ի ն ի բ ր և ա ռ ի թ հ ա մ ա ռ կ ռ ի վ ն ե ր վ ա ր ե լո ւ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի դ ե մ , որ
տ և ե ց մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս ք ա ռ ո ր դ 'գ ա ր ։ 6 0 4 — 6 0 5 թ վ ե ր ի ն պ ա րսիկները
հ ա ր ձա կ վ ե ցի ն և վ ե ր ց ր ի ն ս ա հ մ ա նա պ ա հ հզոր Դար ա ա մ ր ո ց ը ։ 6 0 6
թ վ ի ն նր ա նք հա ղթ ա կա ն ե ր թ ո վ ն ե ր խ ո ւժ ե ց ի ն Բ յո լղ ա ն դ ա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն , Մ իջա գե տ ք և Ա ս ո ր ի ք ։ Խ ոսրովի Շ ա հ ր -Վ ա ր ա զ զո ր ա վ ա ր ը
գր ա վ ե ց մի ք ա նի տ ա ր ո ւմ ն դև ս ի լ^՚՜ս, Ա նտ ի ոքը , Դ ա մա սկոսը և Ա սո ր իք ի մ յո ւս ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ։ 6 1 4 թ վ ի ն նա պ ա շա ր եց և վ ե ր ց ր ե ց Երոլ- ս ա զ ե մ ը ։ ՛քա ղա քը ա նխ նա ք ա ր ո ւք ա ն դ ա ր ա վ, իսկ բն ա կ ի չն ե ր ի ն
կ ո տ ո ր ե ց կ ա մ գ ա ղ թ ե ց ր ե ց Ի ր ա ն։ Ք ր ի ս տ ո ն յա ն ե ր ի ս ր բ ո ւթ յո ւն — « հւաչի փ ա յտ ը » , որի վ ր ա , ըս տ ա վ ա ն դ ո ւթ յա ն , խ ա չվ ա ծ է եղ ե լ
Ք ր իս տ ոս ը , ո ւղ ա ր կ ե ց Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն։ Ե րոլսա ղեմը վ ե ր ց ն ե լո ւց մի քա նի տ ա րի հետ ո С ա հր-Վ ա ր ա զը գր ա վ ե ց Աղե քսա ն դո ի ան և ն վ ա
ճ ե ց Եգիպտ՛ոսը [С 1 9 թ . ] ։ Խ ոսրովի մ յո ւս զորա վ ա ր Շ ա հ ենը ն ե ր ս
խ ո ւժ ե ց Կ իլիկիա [ 6 1 5 թ . ] , գ ր ա վ ե ց Կես ա րիա ն և , ա ռա ջ գ ն ա լո վ դ ե
պ ի ա ր և մ ուտ ք, հ ա ս ա վ Բոսֆէորին ու գ րա վեց Ք ա ղ կ ե դ ո ն ը ։
Ս ա կա յն կա րճ ժ ա մ ա ն ա կ ի ց հետ ո պ ա րսիկների բա խ տ ը փ ո խ
վ ե ց ։ Մ ա հա ցու վ տ ա ն գ ը , որ կ ա խ վ ա ծ Էր կ ա յս ր ո ւթ յա ն վրա , ս տ ի պ ե ց
ԱՅ
բոլորին հա մա խ մբվել կա ռա վա րությա ն շուրջը։ Հերա կլ կա յսրը ա նձա մբ իր վրա վերցրեց գլխ ա վոր հրամա նատա րի պ արտա կա նութ յունները և 6 2 2 թվի ապրիլի 5 -ի ն , Զ՛ատկի երկրորդ օրը գնաց Փոքր Ասի ա և սկսեց կռիվը պարսիկների դ ե մ ։
Մ եկնելով Կոնստ ա նդնոլպ ոլսից, Հերա կլը ծովա յին ■'ճանապարհով ժա մա նեց Պիլա 1 նա վա հա նգիստ ը, որը Գի բո ն ը , Ն յոլդեկեն և ա րիշները սխ ա լմա մբ նույնա ցրե/ են Կիլի1ւ1>այի Իսսոսին2։ Իսկ ի սկա պ ես, ինչպ ես ա յժ մ պ ա րզվա ծ Է, Թ եոֆանի մոտ հիշվա ծ Պիլա նա վա հա նգիստ ը գտ նվել Է Պրոպ ոնղիտ ա յի Աստականի ծովա ծոցի ա փ ին, նիկոմ եդիա յի հա րա վում։
ժա մ ա նելով Փոքր Ասիա, հա մա րյա 6 2 2 թվի ա մբողջ ընթ ա ցքում նա զբա ղվա ծ Է եղել իր զորա բա նա կի ուսուցմա մբ և պ ատրաստութ յա մ բ առաջիկա ա րշավա նքի հա մար դեպի Պարսկաստանի խ որքը։ 1!.ռաջ շա րժվելով ա րևմուտ քից դեպի ա րևելք, կա յսերա կա ն զ որքեբը մտան՛ Կ ա պա ղմ1 վկի ա, որտեղ մի քա նի հաջող ընդհա րումներ ո ւնեցա ն Շա հր-Վ ա րա զի զորքերի հետւ Իսկ հետ ո, հա նգստ ա նա լով Պոնտոսի ձմ եռա յի ն բնա կա րա ններում, նրա նք Հերա կլի ա ռա ջնորդութ յա մ բ հա նկա րծա կի առաջ շա րժվեցին Հա յա ստ ա նի վ բա յո վ դեպի Աարպատական [623 /?<//»&]»
Հերա կլի ա յդ առաջին պ ա տ ժիչ ա րշավա նքի մա սին պ ա րսիկների դեմ բյո լղա նդա կա ն ա ղբյուրները ցուցմունքներ հա մա րյա չեն տ ա լիս։ Ա յդ ուղեգծի մա սին կան հա ղորդա գրություններ հա յկա կա ն ա ղբյուրներում ' Ս ե բ ե ո ՚յի , Ե ովսես Կա ղա նկա տ վա ցոլ և Թ ովմա Ա րծ- րունու մ ո տ ։ Ա յդ հեղինա կների վկա յութ յունները, որ կարոտ են բա ցա տ ր ո ւթ յա ն , ա վելորդ չե մ հա մա րում բերել ա մ բո ղջութ յա մբ, ը նդգծելով ա յն տ եղերը, որոնք վերա բերում են Հերա կլի ը նթ ա ցուղուն։
I . Ս եբեոս. գ լ. ԻՋ, Ի ի ֆ լի ս , 1 9 1 2 թ ., Էջ 1 4 7 . ւ:Չյւլ!ւաց գնա ց Երակլոս ճ Ի հա ղա րա վ, և երթեա/ ի դուռն
թա գա ւորին պ ա րսից, և նւսնտսլարն կա լեա լ րնդ կողմա նս հիւ- սի ս ո յ' ե լ ւյէսյ ոսլիղ ի Կարնոյ քա ղա ք, Լ ճա սեա լ ի Դ ո ի ն Ա յ- րա րտ տ եա ն' ա ւերէ ղնա Ա ղՆաիւՏաւան:
Եւ դիմեա լ ի Գանձակ ԱտՐպատակսւնի, կործա նէ ե. զՐա - «յինս Հրատին մ ե ծ ի ' որում 4րշնւսսսյն կ ո չէի ն »:
I I . Մ ովսես Կա ղա նկա տ վա ցի, Պ ա տ մություն Ա ղվանից աշխարհի, գլ. Ժ, Էջ 1 4 7 — 1 4 9 , Թ իֆլիս, 13 1 3 թ . а եւ դուռն
* Տե՛ս ТНеОрЬ. А. М. (աչ/սարձի ստեղծագործությունից ) 6113*2 №1с1 йке, А и ^ з ^ е гит регБЦсЬеп ОезсМ сЫ б, Լնւթշւջ, 1887, Տ. 126:
113
պալատանն թողեա լ ի ձեռս որդւոյն ի ւրո յ' թա գ կապեալ նմա նստուցանէր փոխանակ իւր յա թ ո ռ թա գա ւորութեա ն։ Ոչ հա՛րկանէր ընդդեմ զօրա ցն Պա րսից։ որք Iղա տ եա լ պաշարեալ ի հնազա նդութեան ունէին զաշխարհս և զքաղա քս նորա, ոչ ա ն գանէր մօտ առ նոքօք և ոչ գրգռէր զնոսա ի. մարտ պ ա տ երա զմի. ա յլ թողեա լ զնոսա անդէն յերկրի իւրում ' Լկէ ե լ ընդ ծով նսւնապարքւ կա զմեա լ ընդ աշխարհն Եղերսւցա ց, «յայ ընդ Հա յս Ա. ա նցա նէ ընդ գեւոն էրա սխ , և խ որհէր հան պատրաստի ունէ՛)զ մ եծ թա գա ւորն Խ ոսրով։ .......Իսկ կա յսրն մ ե ծ Հերա կլիոս իբրևետես եթէ խ ո յս ետ յերեսա ց նորա թա գա ւորն պ ա րսից, ղադա , րեա ց ի պ նդելո յ զհետ նորա , և ասպատակ սփււեալ զկողմսւմրն Աւորպատականու մինչև ցտ եղին' ա նուա նեա լ Գա յշա վսւն, տ եղի ա մրոցա ց շերւէութեան ընտրեալ յա ռոզջութիւն հովա սնութեա ն թա գա ւորա ցն Պա րսից' որ Է ի սահմանս Մարաց ա շխ ա րհին, աւերէր, քա նդէր, դերէր զերկիրն ա մենա յն»:
I I I . Թ ովմա Արծրունի, Պատմութիւն տանն Արծրոլնե ш д , Թ իֆլիս, 1 9 1 7 , էջ 1 5 9 , գլ. Գ. «Եւ Հա յրա կղի 0 ողովեալ զ ա - մենա յն ա րևելեա յս իբրև ՃԻՌ դիմէ ի վերա յ Խոսրովա յ։ Եւ ճանասլարճ ա րա րեա լ ընդ կողմն հիւսիսոյ' ե լ դէպ ոսլի ի Կարնոյ քաւյաք և. ա նցա նէ ի ՇիՐսւկ, Լ հա սօա լ ի Դ ոփ ն' ւսւերէ զնա և զևա խ նա ւա ն ե զՈրմի, ե դիմեա լ ի Գանձակն ԱսւՐպա- տ ա կա նի' բրէ զնա , աւերէ զԱքւմ՚աղան ե. զ Մ ա յ. կործա նէ զ բ ա
գին Հրատին մ եծի , որում Վշնապն կոչեն})։Պետք է ն շե լ, որ Մ ովսես Կա ղա նկա տվա ցոլ ասածին հարում է
մոտավորապես Եվտիքիոս պատրիարքը [ X դ. ], որը ց ո ւյց է տաքիս Հերակլի առաջին ա րշավանքի ճանապարհը Կոստանդնոլպոլսից ո ե - պի Տ ր ա պ ի զ ո ն Ս ա կ ա յն ա յդ ծովա յին ճանապարհի դեմ բերվա ծ են ՛ լուրջ ա ռա րկություններ Գերլանդի հոդվա ծում, որ տ պ վա ծ է В у г а г Ш т в с Ь е ЬзсЬг] П2 ժուռնալոսՐ։ Եվ իսկաս/ես ա յդ խնդրի ուշադիր քն նո ւթ յա մ բ դժվա ր չէ հա մոզվել, որ Մովսես Կաղանկատ - •-/ս-՚ցին իր հա ղորդա գրությա ն մեջ նկա րա գրում է Հերա կլի առաջին արշավանքի իրա դա րձությունները, բ ա յց թ յուր ի մ ա ցո ւթ յա մ բ ց ո ւյց է տալիս երկրորդ ա րշավա նքի ճանապարհը։
Վ երոհիշյա լ տ վ յա լնե րի ց, անշուշտ, արժանի են ա վելի մեծ ուշա դրությա ն Սերևոսի և Թ ովմա Արծրունոլ վկա յութ յունները ։ Թ ո վ .
1 Տե՛ս ԸսէյւշհԱ Рз4пагсЬе А ’ ехаш Ы ае Аппа1еу, Р. С . III* Оег1зп<3, 1518 р е^ всЬ й п РеМгИде йев Ка1зсгв Н еглкЫ о*, В г \ III
1894, Տ. 345
Ш
մա Ա րծրունոլ հա ղորգա գրո ւթյա ն մեջ մենք ունենք քա ղվա ծք նույ՛ն Ա եբեոսից, սա կա յն ուրիշ։ ա վելի ընդարձակ օրինա կից։
Հա մա ձա յն ա յդ հավաստի ա ղբյ\ՈԼ[մեերի, Հերա կլ կա յսեր ա ռա - ջին պարսկական արշավանքի ընթա ցուղին սա հմա նվում է ր ա վ ա կ ա ֊ նա չափ որոշա կիութ յա մբ։ Ա յդ ընթա ցուղին կարելի է ենթադրել Պ յւ ձ ֊ տ ոսից և Փոքր Հ ա յք ի ց դեպի Թե ո դո սուպ ո լի и [Կ ա /'. Լ], ա յդտ եղից
՝ք*ւս|ւտեզ 1 .
ա յժմ յա ն Ս արիղամիշի վրա յո վ և Վ անանղ ու Շիր ակ գա վա ռներով դեպի Դվին քա ղա քը և ապա Նախիջևանի վր ա յով դեպի Գա նձա կ։ Ատդ ճանապարհի առաջին մյսսը [մինչև ա յժ մ յա ն Ք եփ րիքեյ] որոշվում է բա վա կա նա չա փ ճշտ ությա մբ Պ ևտ ինգերյա ն քա րտ եզի ուղեգծով, որը մա նրա մա սն քննա րկվա ծ և պ ա րզվա ծ \է ի մ պ ա տ մա կա Ն-ա շ- խարհա գրա կան аՀի ն Հա յա ստ ա նի գլխ ա վոր ճա նապ ա րհները յ>' ա շխ ա տ ությա ն մ եջ ։ Ա յդ գծի վրա , ըստ Պ ևտ ինգերյա ն քա րտ եզի, գ ը տ ֊ նըվում էին հետ ևյա լ կա յա րա նները ' 2 Տ յ 1 յ 1 յ 2 0 Տ յ11Ո 31 յՏՏ 0 2 0 О а -гиап1е 20 Аедеа 15 Լսնստ Ваваго 22 Эшэгз 15 СЬа1сЬо1ага 12 Л и ^ р а ^ е 15 ТЬзг8Мзгз1е 20 ՕՅէՅաւտտ 10 АскопПиег^евг
ճա նա պ ա րհը գնում էր Լ ի կ ֊Կ ելկի տ գետի վերին հոսանքի շըր-
1 Երևան, 1 9 3 6 , էշ 6 1 — 8 1 . հա մեմա տ ե նաև իմ աշխատությունը вгО т о р г о в л е
и городах Армении.», էչ И б —ИО։* Կա յա ր ան ակ ան կետերի մեշ, թվանշաններով նշանակված են տ արածու
թ յունները հռոմեյա կա ն մղոններով [1 .4 8 1 5 կիլոմետր]ւ
1 0 I . ՄանաէգյաՏ145
Հանից դեպի Եփրատ, և ապա ա յդ գետի աչ ափի երկա րությա մբ դե- պի Գաղտառիճ [ С Ь а1сЬ (П ага ], որը գտ նվում էր Եփրատի գետ ա նցի մոտ , ա յժ մ յա ն Ա շկա լա յից ոչ հեռու, և ա յդտ եղից Կարին-Թեոդո- սուպոլիս շրջանի ու ա յժ մ յա ն Հ ա ս ա ն ֊Ղ ա լա յի և Ք եփ րիքեյի վրա յով Րա սեն-սոլ և Արաքս գետերի միա խ ա ռնմա ն մոտակա տեղը։
Բյուգա նդա կա ն զորքի հետագա ճանապարհը, ինչպես երևում է Թովմա Արծրունոլ վկա յությ՛ունից, որոշվոս? է ա յժմ յա ն Ս ա րիղա ֊ միշի և Կտրսի վրա յով դեպի հին հա յկա կա ն Շ իրակի գա վա ռը և ա յնտ եղից — Դ վին։ Ուշագրավ է, որ հենց ա յդ ճա նապարհով' Շի- րակի, Վանանդի և Թեոդոսոլպ ոլիս քա ղա քի վրա յով է վերա դարձել դեպի Կեսարիս1 [613 թ .] , ինչպ ես հա ղորդում է Սերեոսը, Պարսկական Հա յա ստ ա ն մտ ա ծ բյուգա նդա կա ն զորավար Ֆ իլիպ պ իկը՝:
Դվին քա ղա քը, որ եղել է մա րզպ ա նների նստ ա վա յրը և Պարսկական Հա յա ստ ա նի մա յրա քա ղա քը, ինչպ ես երևում է Սերեոսի և Թ ովմա Արծրունոլ վերևում հիշվա ծ հա ղորդա գրություններից, գրա վվա ծ և ա վերվա ծ է եղել2։ Հետ ևա բա ր կարելի է ենթա դրել, որ. Դվինը ց ո ւյց է տ վել Հերա կլին դիմա դրութ յուն։ Նույն վիճա կն է ունեցե/ նաև Նախիջևանը և, ըստ եր և ո ւյթ ի ն , Ուր մ իա քա ղա քը։
Նախիջևանից Հերա կլի զորքը գնա ցել է դեպի Արաքս գետ ը , ա նցել է ա յն և առաջ շա րժվելով դեպի հա րա վ, մտ ել \է Ա տ րպ ա տ ա ֊ կան և գնա ցել է դեպի ա յգ մա րզի Գանձակ մ ա յրա քա ղա քը։ Հերա կլի սրընթա ց ա սպ ա տ ա կությա ն նպատակը եղել է ' վրեժ ա ռնել Խ ո ս ր ո ֊ վից ա յն ա ղետների հա մա ր, որ պ ատճառել էին կա յսրութ յա նըէ ուստի ա մբողջ Աարպատականը ենթա րկվել է հրի ու սրի։
Նախիջևանից դեպ ի Գանձակ Ատրպատա կան ի շրջանը տանող հիմնա կա ն և բնա կա ն ճանապարհները եղել են հին մա գիստրա/ գծերը Մարանդի և Թ ա վրիզի վ ր ա յով , կա մ Խ ոյի և Տա սվիջի վ ր ա ֊ յո վ ։ Վերջին գիծը , որը հա մա պ ա տ ա սխ ա նում է Պևտ ինգերյա ն քա ր տ եզի Օ օհ ճւ — Р а г е в а с а — Е сЬ а1аШ 5 գծին , ինչպ ես պ ա րզվա ծ էի մ պա ա մ ա կ ա ն ֊ ա շխ արհա գրակա ն' а Հա յա ստ ա նի գլխ ա վոր ճան սի
պահներըД)3 ա շխատության մեջ, գնում էր Խ ոյից դեպի Տա սվիջ հա րա վ-ա րևելյա ն ուղղութ յա մբ և ա յդտ եղից Ուրմիա լճի ա րևելյա ն ափով Գանձակի շրջա նը։
Հերա կլի ա րշավա նքի ճա նա պ ա րհը, ՛հավանական է ենթադրել Պևտ ինգերյա ն քա րտ եզի հին ՛ուղեգծով։ Ա յդ ենթա դրութ յա նը իբրև
1 Տե ՛ս Սեբեոս, թ ա րգմ . Մ ա լխ ա սյա նցի, Երևան, 1 9 3 9 , էշ 70 [ գլ- X I X / / }
а Տ ե ՛ս ЪшЬ С е о г ^ е Р Ы й ае НегагИав. ?. 163 [1837, Воппае]'» Երևան, 1936 . է г 16 4 — 171 և -2 4 7 — 2 4 8 ,
146
*(1սւոոեզ Հ.
*ВшршЪс| 3 .
ա պ ա ցույց կարող է ծա ռա յել ա յն , որ բյուգա նդա կա ն զորքերի ա վերա ծ քա ղա քների թ վում , Թովմա Արծրունոլ մոտ հիշվում է Ուրմիա քա ղաքը, որը գտ նվում էր Խ ռյ-Տա սվիջ մա գիստ րա լից դեպի Հ ա ֊ րա վ-ա րևմուտ ք, իսկ Թա վրիզ քա ղա քը, որը ա յն ժամա նա կը եղել է Ատ ր պա տա կ ա ն թ նշանավոր կենտրոնը Լ. գտ նվում էր Նա խիջևանից դեպի Գանձակ տանող ճանապարհի վրա , ա ղբյուրներում բ ո լո րովին լի հիշվում։
Իր արագ հա րձա կմա ն ժա մա նա կ, որը Գևորգ Պիսիդան համէ մա տ ում Է կա յծա կի հետ , չհա նդիպ ելով դիմա դրութ յա ն, Հերա կ/լ վերցրեց գրոհով Խմւսրով[ւ աթոռանիստ Գանձակը և ենթարկէ: ■։ ա վերա ծությա ն ու քա նդեց ա յնտ եղ գտնվող կրակարանի տաՀարը։ Ա յդ եղել Է վրեժ Երուսազեմի ա վերմա ն և Խաչ/ւ գերևա րությա ն: Գանձակի տ եղա դրությունը, ինչպ ես հա յտ նի Է, որոշել Է Ռ ավլինսոնը Թ ա խ տ - ի - Ս ուլե յմա նի ա վերա կների տ եղում, որոնք գտ նվում են ա յժմ յա ն Մ ա րա ղա յից դեպի հա րա վ-ա րևելք-. Գանձակը ա վերելոլց հետո բյուգա նդա կա ն զորքերը, ցր վելով ա մբողջ մա րզում, սկսեցին թա լա նել և ավեր ել շրջակա տ եղերը։ Թովմա Ա րծրունոլ վերևում հիշվա ծ վ կ ա յո ւթ յա մ բ, բա ցի Գանձակից նրանք ա վերել Էին նաև Հ ա մա դանը և Մ ա յըՏ։
Թ եոֆանը հա ղորդում Է նա և, որ Հերա կլը Գանձակը ավերելուց հետո գրա վեց Թ ևա րմա յսը, ՛ա յրեց ա յգ քա ղա քը և ա յնտ եղ գտնվող տաճարը և ա յնուհետ և հետ ա պ նդեց Խոսրովին լեռնա յի ն կա ծա ններ ո ւմ *։ Թ ևա րմա յս քա ղա քի անունը և տեղը դժբա խ տ ա բա ր չեն ենթա րկվում բա ցա տ րութ յա ն ։ Դ ՚Ա ն վի լը նմա նեցնում Է այ դ քա ղա քըБ Ուրմիա քա ղա քին, որ, իհա րկե, միա նգա մա յն անհավանական ՛Է՛ Հոֆմա նը ենթա դրում Է, որ Թեոֆանի բնա գրում կա խառնա շփոթու- А ունէ 0Т|рар[М1<;-р ա ռաջարկում Էր ուղղել և կարդալ 0Т|8арр.а1 Հ և դրա համար նա հնարավոր Էր գտ նում եզրա կա ցնել, որ Թեոֆանի մոտ հիշվա ծ вт^сфрсй'? -ը հա մա պ ա տ ա սխ ա նում Է В е1 п -А г- П.'ауе6 գա վա ռին, որ գտ նվում Էր Ջագրոս լեռնա շղթա յից դեպի ա ր և ֊
1 Տ ե ՛ս Փավստոս, Պատմություն, Հ ա յո ց , Վենետիկ, 1889 , Էջ 149 [ /V , 2 5 ] Լ Էշ 157 [ 1 7 , 39 ]ւ
2 КадаНпвоп, М етснг оп 1Ье Տւէ# օք 1Ье А1гора1ешап ЕсЬа1апа, յՏ Օ Տ , X . 1841.
3 Մ ա յ-ի տ եղեկա գրությա ն մասին տես Մարկվարտի մանրամա սն բա ցա տ րութ յուն ը, նրա «гЕгаПЗСЬаЬг* ա շխատության մեջ, ВегПл, 1 9 0 1 , Էջ 18 — 2 0 ։
* ТЬеорЬ. А М. 6114.5 Տ ե ս М ёш. й’А сад . с!е« 1пяег. е ! ВеНез ЬеИгев, է. 32, р. 560.• О. Но{[тапп, АиБги^е айв вуг15сЬеп АМеп регв^сЬег МЗИугег, Ьеф-
218, 1880, Տ . 252.148
մուտ ք։ Ս ա կա յն, ինչպ ես մ եզ հա յտ նի \է, Հերա կլը իր առաջին ա րշա վա նքի ժա մա նա կ ա յնտ եղ բոլորովին չէր մ տ ել։
Ուշքի գա լով ա հա բեկումից, որ առաջացեք էր ա նսպ ա սելի, հան- կարծակի հարձակումի ց , Սասա նյա ն Պարսկաստանը սկսեց ցո ւյց տալ Հերա կլին լուրջ դիմա դրություն և կա նչեց Ասորիքից Շա հր-Վա - րա զին ։ Ձ մ եռը արդեն մո՛տենում էր և բյ-ուզանդական զորքի դրու- թ յո լն ը կարող էր կրիտիկակա ն լի ն ե լ։ Դրա համար Հերա կլը որոշեց ետ քա շվել Աղվանք, հույս ունենա լով, որ ա յնտ եղ նա կկարողանա մեծա ցնեք իր ուժերը, մ ի ա ց ն ե ր վ Անդրկովկասի քրիստ ոնյա ներին։
Ատրպատականի Գանձակ քա ղա քից ետ քա շվող Հերա կլի զ ո ր - բերի ընթա ցուղու մա սին մեզ տ եղեկություն է տալիս I/եբեոսը! Թիֆքիս, 1 9 1 2 , գ լ. ԻԶ, էջ 1 4 8 ] .
«Ա զդ քինի Երակլի կա յսեր եթէ եկն Խոռեա մ [ Շ ահր-Վա- Րագ\ ի Ս'ըծվին. ա ռնու զզա լրս իւր և գերութիւն, ե դա ռնա աո ամուր աշխարհաւն Մարաց դւսյ հասանէ ի Փայտակսւրան»:
ւ ՚սչպեււ եոևում է Թ եոֆա նի հա ղորդա գրությունից, բ յո ւգա ն դ ա կան զորա բա նա կը ա յդ ճանապարհին ենթա րկվել է պարսիկների Հա ճա խա կի հա րձա կումներին և կորցրել է բոլոր գերիներին — ըստ Թ եոֆա նի վ կ ա յո ւթ յա ն ' 5 0 .0 0 0 հոգի1։
Սերեոսի վերևում հիշվա ծ հա ղորդա գրությունից երևում է , որ Հերա կլը գնա ցել է Աղվանք ССմեդա ցիների ամուր երկրի վր ա յով յ» և Փա յտ ա կա րա նի վր ա յով , Սեբեոսի ա յգ ցուցմունքները, ինձ թ վում է, հնա րա վորություն են տաքիս որոշել մ ե ծ հա վա նա կա նությա մբ նաև Հերա կլի ա յդ ճանապարհը դեպի Ա ղվա նք։ « Մ եդա ցիների ամուր երկրի» տա կ, հա վոնորեն, պ ետք է ենթադրեք պարսկական Ա դրբե- *ա նի հյուսիս-ա րևեքյա ն շրջանի լեռն եր ը , \որ ներկա յումս կրում են Ղարադաղ ա նունը, իսկ Փ ա յտ ա կա րա ն անվան տ ա կ ա յն մա րզը կա մ քա ղա քը, որ գտ նվում էին Արաքսի ներքին հոսա նքի մոտ , Շու՛՛ի քա ղա քից դեպ ի հարավ արևեքք։
Սեբեոսի մոտ հիշվա ծ տ եղերի որոշմա մբ , Հերա կլի ընթա ցուղին որոշվում է Ա տրպատականի Գանձակ քա ղա քի շրջա նից ա յժ մ յա ն Մի անս և Արդաբիքի վ ր ա յո վ դեպ ի Արաքսի ներքին հոսա նքի շրջա նը, որտեղ գտ նվում էր Փ ա յտ ա կա րա նը։ Ա յգ հին ճա նապ ա րհը մ ա նրա մա սն նկա րա գրվա ծ է ա րա բա կա ն ա ղբյուրներում ' Ա լ-Ւստ ա խրիի, 1‘բն-Հա ո լկա լի և ուրիշ ա շխ ա բհա գիրների մոտ հետ և յա լ ուղղութ յա մ բ ' Արդաբիք— Բ երզենդ— Բա լիյաբ — Վարսան— Բա յլա կա ն2։ Կ ա ֊
1 ТЬеорЬ. А. М. 6114.Տ ե ս Н. А. Караулов. Спедеиия арабских писателей о К авказе , Ар-
148
րա ուլովի կա րծիքով ճանապարհը Արդա բիլից դեպի Վարսան, որը նույնա կա ն է հա յկա կա ն ա ղբյուրների Վարդանակերտին, գնում էր Ղարսւսոլ գետի հոսա նքով}։ Իսկ Վարսանի կա մ Վարդանակերւոի ավերա կները, ինչպ ես ց ո ւյց է տալիս Մ ինորսկին, գտ նվում են Արաքս գետի ափին և ա յժ մ կոչվում են Ալտանի ավերակներ2։
Հին Փա յտա կա րա նի մ ա րզի ց, որ գտ նվում էր ա յժ մ յա ն Շուշի քա ղա քից դեպի հ ա ր ա վ ֊ա ր և ե լք , բյուգա նդա կա ն զորքը, ինչպ ես երևում է Մ ովսես Կա ղա նկա տվա ցոլ հա ղորդա գրությունից, ուղևորվ եց դեպի Ուտի և ա յնտ եղ գրա վեց Աղվանքի Պարթավ մա յրա քա ղա քը։ Ա յնտ եղ նա տ եղա վորվեց ձմեռելու բնա կա րա ններում [6 2 3 — 624],
(Гև անտի [Պարսկակասւ Ա դրբեջւսնից] դարձեալ կամէր [Հերա կլ] ձմերել ի կողմա նս Աղուա նից, Վրաց և Հ ա յո ց ա շխարհաց՛. Ուստի և գիր արարեալ ա ռ իշխանս և առաջնորդս ա շխարհա ց, զի ինքնա կա մ կա մօք ելցեն ընդ առաջ նորա և ընկա լԽււցոմւ և պ ա շտ եսցեն զնա հանդերձ զօրօքն իւրովք յա - լուրս ձմերա նւո յ. ապա եթէ ո չ հա մա րեսցին առաջի նորս։ ի բրև հեթա նոսք, ա ռցին ա մուրք նոցա և գերեսցին սահմանք ա շխարհա ցն ա յնոցիկ ի զօրա ց նորա ։ Իբրև լուան զա յս ա մեն ա յն պ ետք և իշխ ա նք աշխարհիս Ա ղուա նից, ի նոյն ինքն ի հրամա նէ Խոսրովու թողեա լ զ մ ե ծ քա ղա քն Պարտալ, ելեա / գնա ցին ա մրա ցա ն ի տ եղիս տ ե ղ ի ս ... Իսկ իբրև եկն նհաս զօրն Հ ռ ո վ մ ա յե ց լո ց ա նթիւ բա զմութ իւն յո յժ ' բնա կեցա ն յՈ ւ ֊ տի գաւառի ա ռ հեղեղա տ ովն, որի մէջ սա հմա նա ց գեղջն Կա- ղա նկա տ ոլոց. և կոխ եցին քա նդեցին զգեղեցիկ ստա ցուա ծս ա յգեստ ա նեա յց և գեօղա ստ ա նեա յց ընդ որս ա նցա նէին, և անտի չո լեա լ, բա նա կեցա ն ա ռ հեղեղա տ ովն Տրտ ոլա յ մօտ ի գիւղն Գիւտականյ>3։
Ա յգ հա ղորդա գրությա ն մեջ հիշվա ծ Կաղանկատույք գ յուղը, ինչպ ես մա նրա մա սն պ ա րզվա ծ .է ի մ « Հա յա ստ ա նի գլխ ա վոր ճա նա պ ա ր հ ն ե ր ը ա շ խ ա տ ո ւթ յա ն մեջ, գտ նվում էր Թարթառ գետի ձախ
менхи и А зербайдж ане. Сборник материалов для описания местностей и племен К авказа, X X IX [1901] և X X X V III [1908].
1 Сборник мат. для описания местн. и племен К авк аза / X X IX , Լք 67, ձան. 59
։ Տ ե ս V. АНпогеку, Ни(1и(3-а!-А1аш, Լօոճօո, 1937, р . 39Տ5 Մ ովսես Կ աղանկատվացի, Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի, Թ իֆլիս, 1913 ,
էշ 1 4 9 — 1 5 0 ,
4 Տ ե 'ս «Հա յա ստ ա նի գչխա վոր ճանապարհները» , 1936 , էջ 2 0 0 — 20 2 և 2 5 0 ։
150
կողմում, ա յժ մ յա ն Մանդակիս գյուղից ոլ հեռու, Պարթավից մ ո տավորապես 5 0 կմ դեպի ա րևմուտ ք։
62 4 թվի ընթ ա ցքում կա յսրությա ն և Ս ա и ան յա ն Պ ա րսկաստա- սի մեջ կա տա ղի կռվի թա տ երա բեմը եղել ,է Աղվանքը և Պարսկական Հա յա ստ ա նը։ Ա յգ տարվա պ ատերազմա կա ն գործողությունների մա սին մա նրա մա սն, սա կա յն անորոշ ե վիճելի տ եղեկություններ է տալիս {- եոֆա նը, որի հա ղորդա գրությունները ճշտ ում և լրա ցնում են Սեբեոսը և Մովսես Կաղանկատվացինւ Ինչպես երևում է նրանց Հա ղորդա գրություններից Աղվան բում Հերա կլի դեմ սկզբում գործեք I; մ ի ա յն Շ ահրապ լա կան ի ղորա րա նա կը. լսա կա յն հետո նրան օգ նությա ն են եկեք մեկը մ յուսի հետ ևից երկու զորա բա նա կներ ' Շ ա ֊ հըր-Վարա զի և Շահենի հրա մա նա տ ա րութ յա մբ։ 6 2 4 թ վի գա րնա նը, ինչպ ես կարեքի է եզրակացնեք Թ եոֆա նի պ ա տ մվա ծքից, օ գ նություն է ստ ա ցել լա զե րի ցք ա պ ա զգներից և իբերներից նա և Հ ե ֊ բակք, կա յս րը *». Նույն հեղինա կի վ կ ա յո ւթ յա մ բ , Հերա կլը ունեցել է մի քա նի հաշող ընդհա րումներ Շահրապլականի'Հ զորքերի հետ , ռաՏ0 հետ ո, Շա հր ֊Վ ա րա ղի և Շա հենի զորա բա նա կների գա լուց հ ե տո, պարսիկներին հաջողվել է , ինչպ ես հա ղորդում է Ս ե բ ե ո ս ը Հ Ը Բ - ?ա պատել նրա զորքը, որը ընկել \է ճգնա ժա մա յին դրութ յա ն մ եջ։
«Ա զդ եղև Խ ո ս ր ո վ ո լ, եթէ դարձաւ Երակլոս և եհաս ի Փ ա յտ ա կա րա ն, և կա մի ընդ Աղուանս ա նցա նել ի Վիրս. հրա ման ետ զաւրավարի իւրո յ Շա հր— Վարա զա՝ զի զառաջն կա լց ի ։ Եւ նա փութով հասանէ յԱ յր ա րա տ , և ա նցա նէ ի Գարդման ը նդ դ եմ նորա , և բա նա կի ի միւս Տիգրա նա կերտ ի յա նդիմա ն նորա ։ Եւ Շա հենն ԼՌ զոր հա սեա լ րսւձյակեցալ ի թիկա նց Երակւ- քի ի Տիգրա նա կերտ ա ւա նի։ Եւ. էին սոքա ա ստ ի, և նոքա ա նտի բա ն ա կեա լ։ Եւ բա նա կն Երակքի ի մէջ նոցա երկոցունցն ։
Սեբեոսի ա յգ վկա յո ւթ յո ւնը, որտեղ կան ճիշտ և ա րժեքա վոր տ եղագրական ցո ւց մ՚յււն քներ , դժբա խ տ ա բա ր, չի ստացեք պատշաճ քւոլ- սա բա նությոլն պ ա տ մա կա ն ա շխ ա տ ություններում, հին Ա ղվանքի ա շխ ա րհա գրությա ն թ ո ւ յյ ուսումնա սիրվա ծ լինելու հետ ևա նքով։
Սեբեոսի վ կա յո ւթ յո ւն ից երևում է , որ Շա հր-Վ ա րա զի զորա - բա նա կր տ եղա վորվա ծ է եղել Գարդման գա վա ռում , որը գտ նվում էր ՛ա յժմ յա ն Շա մքոր և Գյանջա քա ղա քներից հա րա վ և Շա մ քոր գ ե տից դեպի ա րևելք, որտ եղ և պ ետ ց է ենթադրեք (Гմյուս Տիգրա նւս- կերտիւ> տ եղա դրութ յունը ։ Դժվար չէ կռահեք, որ Շա հր-Վ ա րա զը,
ТЬеорЬ А* М . в 115,՜ Նույնը։տ ՏՀ ՚ս Աեբևոս, Р-իԳէիս, 1012, ղլ. 1'3, կ 1*8,
151
որը առաշացել էր Գարղմանի կողմից, նպատակ է ո ձ ե ց ե լ կա նխել Հերա կլի զորքերի տեղաշարժը դեպի արևմուտք և ներխուժումը դ եպի Վրաստանի սա հմա նները։ Իսկ Շահենի զորքը, որ տեղավորվեք կ I Տիգրա նակերտ փոքրիկ վա յրում , պետք է կտրեր Հերա կլի ճա նապարհը դեպի արևելք և հարաւի
Տիգրա նա կերտ ի տ եղա դրությունը, որտեղ տ եղա վորվա ծ Հ եղեք Շա հենի բա նա կը, որոշվում ,է մ ի ա նգա մա յն ճիշտ Հերա կլի թիկոլն- բոռմ, մոտ ա վորա պ ես 4 0 — 4 5 կւ1 Կա ղա նկա տ ոլյքից դեպի հարավ - ա րևելքг Ա յգ տեղի ա վերա կները գտ նվում են Շա հբոլլա ղ բերդի և ա յժ մ յա ն Տարնաուտ գյուղի մոա , որ գտ նվում են ա յժ մ յա ն Ա ղ ղ ա ֊ էէից 8 — 10 կմ դեպի հյուսիս և Եվլախ — Շուշի ճանապարհից մի բա նի կիլոմետ ր հեռա վորությա ն վրա դեպի արևմուտք^։
Ընկնելով թշնա մ ՚ո լ շրջապատման մեջ, Հերա կլր իրեն չկոր՛/- բ ե ը ։ նա սրընթա ց գրոհով հա րձա կվեց Շա հենի զորքերի վրա , որ գտ նվում Հր а Տիգրա նա կերտ » փոքր վա յրում , շա րդեց և ցր եց նրաՆ ո իր համար ճանապարհ բա ց ե ց դեպի հարավի հին Ս յունիքի վրա-
Տ"Վ'Հերա կլի զորքերի նահաքքջի ընթա ցուղու մա սին Ա ղվա նքից դե
պի Պարսկական Հա յա ստ ա ն պ ատմա կա ն ա շխ ա տ ություններում
! Մ. Բւսքէխուդարյանց, Արցախէ 1 8 9 5 , Էք 2 8 ։
152
\
սովորաբար տ րվում են սխալ լուսա բա նսւթյուևնե ր , որոնք հ ի մ ն ր ֊ վաքէ են պարզ թ յուր ի մ ա ցո ւթ յա ն վրա է
Ա յդ սխ ա լները բա ցա տ րվում են Թ եոֆա նի հունարեն բնա դրի վրիպ ա կով, որը կա րելի Է հեշտ ությա մբ ուղղել Սեբեոսի արժե քա վոր վկա յո ւթ յա ն օգ ն ո ւթ յա մ բ ։
Թ եոֆա նի և Սեբեոսի հա մապ ա տասխա ն վկա յութ յունները բ ե րում եմ ա մբողջութ յա մբ և հարազատ թ ա ր գմ ա նո ւթ յա մ բ, ընգծելով ա յն տ եղերը, որոնք վերա բերում են Հերա կլի ճանապարհի ուղղութ յա ն ր ւ
1 . Թ եոֆա ն, А. М. 6 1 1 5 լթա րգյք. Օբոլենււկոլ և Տերնով սկու, Մոսկվաу 1 8 9 0 , Էջ 2 5 0 ] ' «Ա յս կռիւ/ների ժամա նա կ եկաւք Սաինը [Շ ա հ ե ն ը ] իր զորքով, և նրան Հերա կլը ջա րդեց, նրա զորքից շա տ երին ոչնչա ցր եց, իսկ մյուսներին ցր եց փ ա խ ուստում և նրանց գլխ ա վոր դրոշը վ ե ր ցր ե ց ։ Սւսրվարազանը [Շա- ''ԹՐ՜Վարազը], միա նա լով Սաինին, հա վա քեց ա զա տ վա ծ զ ի ն վորներին և նորից մտ ա ծում Էր գնա լ Հերա կլի դ ե մ ։ (*ա յց կա յսրը գնա ց Հունների երկիրը [պետք է ոսլղել «Ս իւնի»], նրա նց ա նա նցա նելի երկրները խ որդուբորդ և դժվա րին ճանապ ա րհներով: Բա րբարոսները գնա ցին նրա նց հետ և ի ց։ Ա յն ժա ման ակր լա զերը ա բա ղդի ների հետ , վա խ ենա լով, ետ քա շվե - րին հ ռ ո մ ա յեցի ն ե ր ի ց» ։
2 . Ս երեոս, Թ իֆլիս, 1 9 1 2 , գ լ. ԻԶ, Էջ 1 4 8 .«Ի բրև ետ ես Երակլոս, եթէ ի մէջ արկին ղնա ' դարձաւ ի վերա յ ղա ւրոլն' որ ի թիկա նց կողմա նէ, հապճէպ ղա լրութեա մբ եհար ղնա և խ որտ ա կեա ց և դնաց ը նդ Ծղուկս, և. թ ա փ ե ցա լ ընդ լեռնակողմն ի դաշտն Նախճուանն ի ձմերան ժ ա մա նա կի»:
Հա մա ձա յն ա յգ վկա յութ յունների Հերա կլի ընթացուղ]ւն Ա ղ ֊ վա նքից դեպ ի Նախիջևան որոշվում է լիա կա տ ա ր պ ա րզութ յա մ բ' ' ա/մւ աուսյի շրջա նից [«Տիդրա նա կերտ փոքր վա յրя ] Եվչախ— Շ.ո ՛շի ճա նա պ ա րհով, Շոլշիի և Գորիսի վ ր ա յով դեպի Սյունիքի Ծղուկ տ ե՛քր և ա յնտ եղից Ա նգեղա կոթի ու Բիչենաղի լեռնա նցքի վրա յով դ եպի Նախիջևան։ Ուստի դժվա ր չէ կռա հել, որ Թ եոֆա նի հունարեն բնա գրում Оичушч հասարակ վրիպակ է փոխա նակ ЕиУМШМ
Մ իա նգա մա յն պ արզ է նա և, որ պ ետք ,է ժխ տ ել գիտ նա կա նների ենթա դրութ յունները, որոնք Հերա կլի ճանապ ա րհը Ա ղվա նքից
1 Հայաստանի ծայրամաս Սյունիքը Եվսերիոս Կեսւսրաւյու. մոտ անվան- •քում է 1аи՝ла կամ նրա Ргаерагапо еуап^., 2, 89 [277]. այղ նույն•րսվառր ն՚էնստանգին Ծիրանածինի մոտ սւն/քանւիոծ Լ Т\)՝;т. Г)С ССГС1ПОП11Տ /;9 647, /ւ ու.րիո Հ եղինակների մոտ!
153
ց ո ւյց են տալիս ՛ո լ թե դեպի Ս յունիք, ա յլ դեպի Հունների. Սաբիր, ների երկիրը և կա մ սակերի շրջանը — դեպի ՍակաշենЬ
Մանրամասն ՜և ճշգրիտ տ եղեկություններ Հերա կլի հետագա ճանապարհի մա սին, Նախիջևանի շրջանից դեպի հ ի ն ֊հ այկւսկա) I Ապահունիք, տալիս է Սեբեոսը իր հետ ևյա լ հա ղորդա գրությա ն մեջ'
«Ւսկ նորա [Հերա կլը ] հասեալ ա նցա նէ ընդ հուն գետ ոյն Երա սխ ա յ' յ ալանն Վրջունիս և բա նա կի յա ն դա и տան и նորա ւ Եւ զաւրն պ արսից հասեալ ոչ կա րացին ա նցա նել զգետովՆ ա յն ա ւրն։ Հա սա նէ Երակլոս ի Բագրևանդ և անցանէ յԱ պ ա - հունիս, և բա նա կի ի գևղԱ՝ որ կոչի Հ ր ճմունք։ Եւ Շահր-Վարազ սփռէր զղա լրս իւր յԱ ղիովիդ, և ինքն ա յրընտ իր եղեալ զհա - զար սպ ա ռա զինա ց վա ռելոց քա ջա ց։ Եւ երթեա լ նստի յԱ րճէչ գա ւառի ' դարա նամուտ լի նե լ, որպէս ղի ի մէջ գիշերին անկցի ի վերա յ բա նա կին Երակլիа 2։
Հերա կլի վերևում .հիշված՛ ճանապարհը ևս Նախիջևանից դեպի Ապահունիք դժվա ր չէ որոշել Պ ևտ ինգերյա ն քա րտ եզի տ վյա լների օգն ո ւթ յա մ բ ։ Նախիջևանի շրջա նից Հերա կլի զորքերը, ա նցնելով Արաքս գետ ը, գնա ցին Վրնջունիս գյուղի վրա յով դեպի Խոյ և ապա գնա ցին Բա գրևանդ Պևտ ինգերյա ն քա րտ եզի գծով ' ОоЬсИ [ = Խ ո յ ]—\ та5аЫ [=Ь'/ш/я""^]—Айага [ =Արտազ]—Богуае Օրէւտթւ է —Որ.դըսպու]3։ Նախիջևանից ճանապարհը գնում էր հ ա րա վ ֊ա ր ևմ տ յա ն ուղղությա մբ դեպի Խոյ և ա յնուհետ և հյուսիս ա րևմտ յա ն ուղղութ յա մ բ դեպի Ա ղ-չա յ գետի ա կունքները . .ա յգտ եղիը ն ո ւյն հյուսիս ա րևմտ յա ն ուղղութ յա մբ դեպ ի ա յժ մ յա ն Կարաքենդ, որից ոչ հ ե ռու գտ նվում էր Պևտ ինգերյա ն քա րտ եզի 0ւ՜է1Տբ1 կա յա րա նը, և ապա Բագավանի [ = Ո լ չ քիլիսա ] վ ր ա յով , >որ գտ նվում էր Բա գրևա նդում, դեպի Ապահունիք, որը տ եղա դրվա ծ էր Սիփան / եռից դեպի հ յուսիч Արածանի գետի ա վա զա նում։
Հր ճմունք գյուղը Ապահունիքոլ մ , որի մոտ տեղա վորվել էին կա յսերա կա ն զորքերը, Ասողիկի մոտ ա նվա նվա ծ <է— Խրճտոնք կամ Խարճտոք4» Նրա տ եղա գրությա ն խ նդիրը, դժբա խ տ ա բա ր, ։!ն ո ւմ է
1 Н. 0е1гег, АЬг-տտ йег Г.>у7.апНп13сЬеп Ка1кег§с5сЫс1Пе. տես КгитЬя- сЬег, ОевсЫ сМ е Йег !Зугап(1п1зсЬеп ЬШегаШг, 1897, Տ . 94Տ. С1ег1апс]. Г)!՛1 регз18сЬеп {-еМ гйес Йея Ка15ег5 Не*ак!е1оз, Вуг. 2еизс11Г.. III, Я. 364. Ку лаковский, История Византии, т. III, է9 343—344 և ո ւր ի շ ։
* Տ ե ՛ս Սերեոս, Բ ՚իֆ լիս, 19-12, էշ 1 4 9 , դլ, ՒՋ1
3 Տե 'ս Օ՜Հ՛ա յա ստ ա նի գլխ ա վոր ճանապարհները» , էշ 1 3 9 — 162 և 2 4 6 — 2 4 7 ։
1 Տ ե ՛ս Ա սողիկ, հրա տարա կութ յո մ ։ Մ ալխասյանւյի, 1 8 8 5 , էշ 116, [ I I ,Գ1. 3 ] I
134
թա ց։ Հա ճե/ի կլիներ Հա մա դրել ա յդ գյուղը ա յժմ յա ն «Բորշոկիւնս. որ գտ նվում ,է Արածանի գետ ից դեպի ա րևմուտ ք, մոտ ա վորա պ ես 1 5 — 2 0 կմ դեպ ի Հյուսիս-ա րևմուտ ք ա յժ մ յա ն Դուտ ա խ -Ա յնթա ֊
4 ի ց ]՝
Հերա կլի ԱպաՀունիք գա լուց հետո տեղի ունեցա վ պարսիկների Հետ նոր ընդհա րում, որի մա սին տ եղեկութ յուններ են տալիս Սե- яЬпир և Թ եոֆ ա նը։
1. ա՜րհաս, Թ իֆլիս, 1 9 1 2 , դ լ. Ի%, էշ 1 4 9 — 1 5 0 ։а Ազդ լի&ի Երակլի ի ձեռն ա րձա կելոյ լրտ եսա ց' եթ է եկն
Խ ոռեա մ [Շ ա հր-Վ ա րա /լ], և դարա նակա լ եղև ի վերա յ ք՛ոյ՛ Յ ա յն ժ ա մ Երակլոս ըստ նմին ա լրինա կի ա յրընտ իր և ձիընտիր
ա ռնէ, և յա րձա կի ի վերա յ նորա քսա ն հա զա րա ւ, և հա սեա լ, յԱ ղի դա ան է զա լրսն յա ռա ջա մա րտ իկ հինգ հա րիւր։ Նախ' զնոսա կոտ որէ, և զերծեա լ մի ոմն ի հ եծելո ցն ' հա սեա լ ի յԱ ր ՝ ճէշ գ ո յժ ա րկանէ Խ ո ռ ե մ ա յ' եթ է հասեա լ է թ շնա մին ի վերա յ ք ո յ, և կոտ որեցին զզալրՏւ պէշոպա յԱ ղ ի ։ Եւ բա րկա ցա ւ Խոռեա մ ի վ եր ա ։ ա ռնն, հ ր մ ա յեա ց զնա կա պ ել ոտիւք և ձեռա լք. և ա սէ. <гԵրակլոս ցա րդ յի ն է ն փա խստ ա կա ն գն ա յր , ա րդ եկեա լ հա սեա լ եմ ա յսպ իսի ղի նու, և նա յի ն է ն ո՛՛չ փ ա խ ի ցէВ։
■ Տ ե 'ս «էԲորշոկ» նախկին գլխ ա վոր շտ ա բի 10 վերստանոց քա րտ եզումг
155
Աւն ինչ նորա բա նքն ի բերա ն էին, և նոքա հասին ստիպով ի վերա յ նոցա , պ ա տ եցին ղքաղսւքն երեք կուսէ, և բո ր բոքեցին զնա հոլրբ և ա յրեցին զզա լրա ցն բազմութիւնս-........Բաւը Շա հր-Վա րա զ զերծա ւ նստեալ ի վերա յ նոլասս-երիվարի. ա յնպ էս զերծեա լ գնա ց առ զաւրս իւր, զոր ժողո- վեալ էր յԱ ղիովիտ գա վա ռի})։
,2 . Թեոֆան Լթարգմ. Օբոլենսկոլ և Տերնովսկու, Մոսկվա, 1890 , А- М - 4 1 1 5 , էջ 2 5 0 ] . аՄինչ ա յղ կա յսրը , շարունակելով ճանապարհը, եկավ Պարսկական Հա յա ստ ա նի երկրները։ Եվ որովհետև ա յդ երկիրը գտ նվում էր պարսից իշխ ա նությա ն տակ, ուստի և շատերը հա վա քվեցին Աարվարազանի մոտ [ Շա հր-Վ ա րա զի] և շատացրին նրա զորքը: Ձմեռը վրա հա սնե
լու պ ատճառով ա յդ ժողովուրդը ցրվեց իրենց տ ները, որի մ ա սին տ եղեկա նա լով, Հերա կլը մտ ա դրվեց գիշերը հանկարծակի հա րձա կվել։ Ձմեռվա պ ա տճա ռով բա րբա րոսները ոչ մի կա սկած չունեին, և կա յսրը չո կելո վ ամուր ձիեր և զորքից ՛ քա շերին, բա ժա նեց Iնրա նց երկու մա սի, և մի մա սը ուղա րկեց ա ո<". ջուց ընդդեմ բա րբա րոսների, իսկ ինքը մ յուսների հետ գնաց
նրանց հ ետ ևից։ Գիշերը նրանք ա րա գությա մբ գրա վեցին Սալվանի փոքրիկ տեղը ժա մը 9 -ի ն ։ Ա յնտ եղ եղա ծ պարսիկները տ եղեկա նա լով հարձակման մա սին, վեր թռա ն և նետ վեցին նրանց դեմ , սաԱայն հռոմեա ցիները նրա նց բոլորին էլ ոչըն- չա ցրին, բա ցի մ եկից, որը լուրը տա րա վ բա րբա րոսին։ Նա վեր
կա ցա վ նստ եց ձիու վրա և մերկ .ու բո բի կ փ րկությա ն դիմեց փախուստի մի շո ցո վ ։ Նրա կա նա նց և ա մբողշ պարսկական ա զնվա կա ններին' կա ռա վա րիչներին, սատրապներին և ընտ րով՛ի զինվորներին, որոնք բա րձրա նա լով կտուրների ։[րա կըռ- վում էին, ոչնչա ցրեց հրկիզմա մբ յ>»
Հերա կլի, Շա հր-Վ ա րա զի դեմ տարած հաղթանակի մա սին մեշ բերվա ծ Սեբեոսի ՛ .և Թ եոֆա նի հա ղորդա գրություններում, ինչպ ես •.ոեսնոսք ենք, էական տ ա րա ձա յնությոմւներ չկա ն։ Ս ա կա յն, ա ն
շուշտ, Սեբեոսի հա ղորդա ծ տ եղեկությունները մ եծ ա րժեք ունեն, րրովհետև ճշտում են իրա դա րձությա ն աշխարհագրա՛կան պ այմ՛ա նները։
Հերա կլի գիշերա յին հարձակման ճանապարհը որոշվում է Ապա հոլեքից ա յժ մ յա ն Պատնոսի կա մ Զոմիկի ւէրայուԼ, ա յսինքն Iհոնա յին շրջանի ւկւայով, որտ եղ, ինչպես իմ կողմից պարզվա ծ I
138
"Ժ ւ ՛ գտ նվում էր Պ ևտ ինգերյա ն քա րտ եզի ա մրա ցվա ծ Гзиш ЬО կամ Օումբ կ ա յա ր ա ն է*։
Պատնոսից և Զոմիկից դեպի Արճեշ գնա ցող ճանապարհի վր“ ■։երկա յո ւմ и է լ գտ նվում է Աղի լեռնա նցքը, որը գտ նվում է Արճեշի^ Լ՝Ս— 25 կմ դեպի հյուսիս-, և դժվա ր լէ կռա հել, որ պարսկական ա ռ ա ջ ա տ ա ր զ ո ր ա գ նդին ■ է հա նձնա րա րվա ծ եղել ա յդ լեռնա նցքի պ ա շտ պ ա նությունը։ Հ են ց ա յդտ եղ լեռնա նցքի մոտ կա րելի է ե ն թ ա դ ր ե լ և Աղի փոքրիկ վա յրի տեղա դրությունը3»
Ա յսպ իսով, ինչպ ես տ եսնում ենք, Հերա կլի ա յդ ա րշավա նքի ընթա ցուղին ևս պ ա րզվում ;է բա վա կա նա չա փ որոշա կիութ յա մբ։ '>ժվար չէ կռա հել, որ Թ եոֆա նի մոտ հիշվա ծ Ա ա լվա նի փոքրիկ տ ե ֊ ղը Աղի գյուղի ա ղա վա ղվա ծ անունն է, ա յս ի ն չն ՝ Ա սի-Ա վա ն [ ՚ ? շ \- (я){Зхуоу]: Հի մ նվ ե լո վ ներկ ա ուսումնա սիրությա ն նոր տ վյա լների
ՎՐա ՛ Կարելի է, բա ցի ա յդ , ' եզրա կա ցնել, որ հա զիվ թ ե հա վա նա կան ՛լինի Նորման Բ եյնզի ենթա դրութ յունը, որ իբր թ ե 62 4 թվի Վար՛երին տեղի ունեցա ծ իրա դա րձութ յունների ժա մա նա կ Հերա կլը վերցրա ծ լինի Վան քա ղա քը4г
Շ ահ ր-Վա րա ղի դեմ տ ա րա ծ հա ղթա նա կից հետ ո, Հերա կլի զ ո ր . քերը ձմեռը ա նցկա ցրին Վանա լճի հ յուսիսա յին հա յկա կա ն գա վա ռներում ։ Իսկ մա րտ ի սկ զբի ն , ինչպ ես մա նրա մա սն հա ղորդում է Թ եոֆա նը, Հերա կլը ա յդտ եղից գնա ց դեպի Կիլիկիա և ա յնտ եղից Ա ե բա՛ստ իա ։
Թ եոֆա նի հա մա պ ա տ ա սխ ա ն վկա յութ յունները ա յնքա ն Հ ա վաստի և ա րդա րա ցի են, որ մ ե զ հնա րա վորություն են տալիս բ ա վականա՛չափ ճշտ ութ յա մբ որոշել նա և Հերա կլի ընթացոլղքւն դեպի Ասորիք [ Սիրիա ]»
«Ա յն տարվա մարտի 1 -ի ն , — հա ղորդում է Թ եոֆա նը , — Հերա կլ կա յսրը հա վա քե/ով իր զորքը, խ որհուրդ ա րավ՝ թե ինչ ճա նա պ ա րհով իրենք գնա ն, երկու ճանապարհ կա յին ն եղ և դժվա ր * մեկը տա նում էր դեպ ի Տա բա նտ , մ յուսը — դեպի Սիրիական երկիրը։ ճա նա պ ա րհը դեպի Տա րա նտ կարճ էր, բ ա յց սպ ա ռնում էր ա մեն տեսա կ սննդա մթերքի պ ա կա սութ յա մբ, ճանապարհը դեպի Սիրիա, որ գնում ՛էր Տա վրոսի վ ր ա յո վ , ներկա յա ցնում \էր ա ռա տ ություն և հա րմա րություն սննդա
1 Տե ՛ս *ձ ա յա и տան ի Գլխավոր ճանապարհներըЛ, էշ 1 0 4 — 1 0 6 և 2 4 3 ։
* Տ ե ՛ս А си Կովկասի գլխ ա վոր շտաբի 10 վերստանոց քա րտ եզում ։
3 АС11 գյուղի և լե ռ ան մաս[ւՆ տ ե՛ս Հ յո լբշմա ն ի դիտ ողությունը ֆրա 8 1 -'.а гт е Ш З с Ь е п Օւ՜էՏՈՅՄաՈ» աշխ ա տ ությա ն մ եշ, 1904 թ . ։
4 Տես ТЬе С ат Ь гН я с Ме<11еуа1 Н Ы огу II, 1936, р. 294.
157
մթերքների նկա տ մա մ բ։ Բոլորը վճռեցին ընտրել ա յդ ճա նա պարհը, թ եև նա խ որդուբորդ էր և ծա ծկվա ծ էր խոր ձյոմնով Մ եծ դժվա րութ յա մբ ա նցնելով ա յդ ճանապարհը, յո թ ը օրում հասան Տիգրիս գետ ին, որը ա նցնելով, գրա վեցին Մարտիրո- պոլը և Ա միդը։ Այդտեդ հա նգիստ առան և զորքը, և դե րին ե ֊ րըՅ>'։
Վանա լճի հյուսիսա յին շրշանից դեպի Փոքր Ասիա տանում էին, ինչպ ես միա նգա մա յն ճիշտ ց ո ւյց է տ րվա ծ թ՜եոֆանի մոտ բե ր վա ծ հա ղորդա գրությա ն մեջ, երկու պ ատմա կա ն ճանապարհг Մի ճանապարհը գնում ւէր Մանազկերտի վրա յով դեպի Կարին — Р'Ьп- գուսոպոլիս և ա յնտ եղից դեպի Սատաղ և Փոքր Հ ա յք , իսկ մ յուսը ' Տա վրոսի լեռների վրա յով դեպի Մարտիրոպոլ — Ֆարկին և ա յնտ եղից Մ ելիտ ենե։ Որովհետև Հերա կլի զորքը ետ նա հա նջեց երկրորդ ճա նապ ա րհով, ուստի դժվա ր չէ եզրա կա ցնել, որ Թ եոֆանի մոտ հիշվա ծ մ յուս ճանապարհի ուղղությունը դեպի Տարա նտ պ ետք ( ենթադրել թ ՚եոդոսուպ ոլսի և Սատաղի վր ա յով ։ Ա յդ ճանապարհը թ եև իսկա պ ես կարճ և հա րմա ր էր, սա կա յն զորքի համար ճարեյ սննդա մթերք ա յդտ եղ, իհա րկե, դժվա ր էր լինելու, որովհետև Հե- րակլի զորա բա նա կը 62 4 թ վ ի գարնանը ա յդ ճանապարհին սնվում էր կողոպուտի միջոցով ։
Պետք է նշել, որ «ճա նա պ ա րհը դեպի Տա րա նտ я ԿոլլակովսկիՆ ենթա դրում է հին հա յկա կա ն Տուրուբերա ն նահա նգի վյւա յով, որտեղ գտ նվում \էր Տա րոնը-։ Ա յդ ա կնհա յտ նի թ յուրիմա ցութ յուն է> որովհետև Տուրուբերա նի և Տա րոնի վրա յով գնում .էր Ծ եոֆա նի մոտ հիշվա ծ « ճանապարհը դեպի Սիրիաս, որով ետ նահանջեց 6 2 5 թվին Հերա կլի զորա բա նա կը։ Վերևում հիշվա ծ Տա րա նտ ը Սեն-Մարւոենը նույնա ցրել է Փոքր Հ ա յքի О егеПЙеЬ գա վա ռին, որը հա յերը ա նվա նում էին О а г а п й а , իսկ Սիրիա ցիք ' Т о и г а п й а 3» Ա յդ կարծիքը ևս ես հա մա րում եմ քի չ հա վա նա կա ն։ Ես կա րծում եմ , որ Ր եոֆ ա նի մոտ Тора'/то;, որը խ իստ ա ղճա տ վա ծ է, կարող ՛է հա մապ ա տասխա ն լի - նել Կարին մա րզի ա նվա նը, հունարեն КарртдУС^ կա մ Кар'фЧТЦ4. որի վյւա յով ա նցնում էր հիշվա ծ կարճ ճա նապ ա րհը։
Հերա կլ կա յսեր ընթա ցուղու ուղղությունը Վանա լճի շրջանից
1 Л етопись византийца Ф еоф ана, перев. О боленского и Терновско- го, М, 1890, զ --'33 [А. М. 0116]
2 Ю . К улаковский. История Византии, т. III, 1915, էք 72* Տես ЖвКИге <1ս Вая-Етр^ге раг ԼշԵոո. Рапе. 1830, р. 109, ձաՆոթ. Տ»* БиаЬо X I, 14, 5 (528) և .С. МВНег, С1аийм Рю 1етае1 ееоягарЫ а I
1911, р. 937»
158
։չեպի Մարտիրոպոլ — Ֆարկիհ որոշվում է ա ռա նց դժվա րությա ն Պ ևտ ինգերյա ն քա րտ եզի А Й аХ а1 а — Т1дгаП0Се1Ча մա գիստ րա լի երկա րութ յա մբ , որը որոշվա ծ և մա նրա մա սն նկա րա գրվա ծ է ի՛ւ «Հա յա ստ ա նի գլխ ա վոր ճա նապ ա րհներըЛ ա շխ ա տ ությա ն մեշ^։ Այպ ճանապարհի վրա , որ գնում էր Մ ուշի հովիտի և Տա վրոսի լեռն ա շղթա յի վ ր ա յով դեպի Բատման-<սոլի ա կունքները և ա յնտ եղից ա յ- ժըմ յա ն Կիլտիղ և ներշիկ գյուղերի վրա յով դեպի Մ արտիրոպոլ [հին Տիգրա նա կերտ ], Պ ևտ ինգերյա ն քա րտ եզի վրա ց ո ւյց եհ տըր- վա ծ հետ ևյա լ կա յա րա նները * Е 1 е § а С а п а [Հին հա յկ . Եղեգա կա Ь] 15О а д п е у а п а [հին հ ա յկ . Դոնեվա նք] 26 М о 1сЫ а 32 У а 5 1 а и п а կա մ Ь ^ав1ауеп а [ա յժ մ յա ն Բոստաքենդ] 2 6 Р а 1 а п з а п а կա մ Р а 1 г а п - Տ Զ Ո Յ [Հին հ ա յկ . Պատրաւնսավան] 2 7 О у г а П З Э կա մ 0 1 2 3 Ո 3 5
Су1Й1га [ա յժ մ յա ն Կիլտիզ\ 20 28Ո Տ6Ո 0 կա մ 2аП СвП 0П ["А րԻա կ Ջոնիկարտ ] 30 ИдГЭПОСегЧа [Ֆարկին — Մ ա րտ իրոպ ոլ?!
Հեռա վորութ յունը Վանա լճի շրղանից մինչև Մ ա րտ իրոպ ոլ— հին Տիգրա նա կերտ , ինչպ ես տ եսնում ենք, կա զմում է մոտ ա վորա պ ես
1 Երևան, 1 9 3 6 , էշ 8 5 — 104 և 2 4 1 — 2 4 2 ։2 Կայարանների մեգ եղա ծ թվա՛նշանն երր յյո ւյչյ ե՛ն տալիւ$ տ ա րա ծություն ո
հռոմ. մղոններով [ / . 4 6 / 5 ] ւ
<00 Հռոմեա կա ն մղոն կա մ 300. կ մ , և ա յդ տա րա ծությունը կ ա յս երական զորքերը կա րողա ցել էին ա նցնել մոտավորա պես Ю օրում, իսկ մինչև Տիգրիսի ա կունքները Դիզանաս կա յա րանի մոտ նրանք, կա րողա ցել էին հա սնել, ինչպ ես միշտ ց ո ւյց է տրված Թեոֆանի մոտ , 7 օրում։ Թ եոֆա նի վկա յութ յա ն մեջ Տիգրիս գետի անվան տակ, ինչպ ես և Ք սենոֆոնի Ա նա բա սիսոլմ [IV , 4 , 3], ենթադրվում է ըստ երևույթին ն իմ ֆ ի գետ ը, կա մ ա յժ մ յա ն Բա տ մա ն-սուն։ Հ ե տաքրքիր է նաև, որ Թեոֆանը իր հետագա պ ա տ մվա ծքում նիմֆի անվանուԱ է աքս դետ ը, որ էոսոսք էր Ամի դի մոտ , ա յսինքն' ա յժըմ- յա ն Տիգրիսը։
Հերա կլի զորքերը դադար առան Մարտիրոպոլի և Ամիդի շըր- ջանների միջև ։ Լհյստեղ. նրանց հասավ Օա հր-Վարա զը, որը հա մա ռորեն հետևում էր Հերա կլին և փորձում էր նրան պատժելի։ նիմֆի գետ ը, ա յսինքն ա յժ մ յա ն Տիգրիսը, ա նցնելուց հետ ո, Հերա կլի հև ■ տա գա ճանապարհը ց ո ւյց է տ րվա ծ Բ՜ևոֆանի մոտ Աամոսատի և Գերմա նիկեի վրա յով դեպի Ադանա և դեպի Սարա գետը ու ա յն ֊ տ եղից Ս եբա ստ իա յի վր ա յով դեպի Պոնտոս, որտեղ Հերա կլի զորքը ա նցկա ցրեց 6 2 5 — 6 2 6 թ վի ձմեռը:
62 4 — 6 2 5 թվերի Հերա կլի կռիվները, ինչպ ես հա յտ նի է, Բ ՚եո- ֆա նը փ ա ռա բա նում ւէ ի բր և հա ղթա նա կների անընդհատ շա րք։ Ավե ■ լի ճիշտ գնահատա՛կան է տ րվա ծ ա յդ իրա դա րձություններին Մոզ- սես Կա ղա նկա տ վա ցոլ պ ատմա կա ն ա շխ ա տ ությա ն մեջ' որտեղ ա սվա ծ է հետ և յա լը '
«Ջ ի թէպ է տ և հարուածք մ եծա մ եծք եղեն զօրա ցն Պարսից, սա կա յն հանին տարան արկին զնա յա շխ ա րհն իւր, և անդէն կալան զքա ղա քն, զոր հանին բռնութեա մբ ի նմանէն
Հերա կլի պ ա տ երա զմա կա ն գործողությունների մա սին կարելի >է ճիշտ հա մա րել նա և ն յո լդ եկեի հետ ևյա լ գնա հա տա կա նը։
«Նրա [Հերա կլի ] հա մա րյա ա րկա ծա յին տեղաշարժերը տ եղից տ եղ, որոնց ընթ ա ցքում նա սովորաբար չունէր կապ թիկունքի հետ , և պետք ,է հանդիպեր^ մ եծ դժվա րությունների իր զորքերը պ ա րենա վորելու ընթ ա ցքում , բնորոշում են Հե- րա կլին, իբրև մ ե ծ զորա վա ր և խոշոր ք ա ղ ա ք ա գե տ ն ։
1 ТЬеорИ А. М . 6116.1 Մովսևս Կաղանկատվացի, Աղվանից պատ մութիւն, Թիֆչիս, 1913 , (у
1 5 0 — 1 5 1 ։
— 3 Ш й е к е , АиГвШге гиг р ск Ь сЬ е п ОеБсЫсЫе, 1887, Տ. 126»
160
ա յքա րը Սասանյան Պս ՛լաստանի և Բյուգա նդա կա ն կ ա յս րությա ն միջև շա րունա կվեց առանձին կա տ ա ղությա մբ 6 2 6 թ վ ի ն ։
Ետ ք շե լո վ Հերակլիւն դեպի Պոնտոս և վերա կա նգնելով իր ի շ խ ա նությունը Հերա կլի թ ո ղ ա ծ մա րզերում, Սասա նյա ն Պարսկաստանը նորից ա նցա վ հա րձա կմա ն և ավարների հետ մ իա ցա ծ պ ա ֊ շա րեց Կոստանգնոլպ ոլիսը [626 թ վի ա մառը]յ Շա հր-Վա րա ղի զ ո րա բա նա կը առաշ էր գն՛ում Քա ղկեդոնի կողմից, իսկ Հերա կլի դեմ պ ետք է կռիվ մղեր Շա հենը։ Սա կա յն պարսիկների մ տ ա ծվա ծ լա յն ծրա գիրը հա ջողություն չո ւն եցա վ ։ Ավարների զորա վա րը պ ա րտ ութ յո ւն կրեց [626 թ վի օգոստ ոսի 7-ի ն ] և պետք է պաշարումը վ եր ա ցներ ու ետ քա շվեր ։ Նույն տ ա րում Շահենի դեմ հա ղթություն տ ա րա վ նաև Հերա կլի եղբա յրը —- Բ՜եոդորոսը։
ԱյԴ իրա դա րձութ յունների ժա մա նա կ Հերա կլ կա յսրը զբա ղվա ծ էր դեպ ի Պարսկաստանի իր երկրորդ ա րշավանքը կա զմա կերպ ելու գ ո ր ծո վ ։ Կա զմա վորելով նոր զորա բա նա կ, նա գն ա ց, ինչպ ես հա ղորդում .է Թ եղֆա նը*, դեպ ի Լա զիկա ։ Ա յդ տ եղեկութ յունը, ինչպ ես ենթա դրում են , արժանի է վստ ա հությա ն։ Ուստի հնարավոր է , որ Մովսես Կա ղա նկա տվա ցու վերևում հիշվա ծ վկա յութ յունը Հերա կլի' ծո վ ա յի ն ճա նա պ ա րհով Եգերի ա, ա յսի ն քն ' Լազիկա ուղևորվելու մ ա սին, վերա բերում է ոչ թ ե առաջին ա րշա վա նքին, ա յլ երկրորդ2*
Հ ի մ ն վ ե լո վ նիկիփ որոսի հա ղորդա գրությա ն վրա , Կուլակովսկին հա վա նա կա ն է հա մա րում, որ ուղևորությունը դեպ ի Լազիկա, ա յսինքն' 4ո լխ ի դ ա , Հերա կլը կա տ ա րել է ծովա յին ճա նա պ ա րհով Տ բա - պ իզոնից3։ Ս ա կա յն, ինչպ ես ն եր քևո ւմ մա նրա մա սնորեն պ ա րզվելու է , ա յդ ենթ ա դրութ յունը խ իստ վիճելի է ։
նա խ քա ն իր երկրորդ .արշավանքը սկսելը, Հերա կլը փ նտ րում էր նոր դա շնա կիցներ, և գտ ա վ նրա նց, հա նձինս խ ա զա րների։ համա ձա յն Մ ովսես Կա ղա նկա տ վա ցու տ եղեկութ յունների, Խոսրովի
թա գա վորությա ն 3 6 -ր դ տ ա րում [ա յս ի ն ք ն ' 6 2 6 թ վ ի ն ] Հերա կլ կ ա յս րը դեսպ ա նություն ուղա րկեց խ ա զա րների ա ռա ջնորդ Ջ եբուխ ա նի մոտ [ Զինիլի , տ ե՛ս Թ եոֆա ն, А. М. 6 1 1 7 ] և նրա հետ կնքեց զ ի ն վորական դա շինք։ Ա յնուհետ և Խոսրովի թա գա վորությա ն 3 7 -ր դ տա-
' ТЬеорЬ А . М . 8 1 1 7 ։- Մովսես Կաղանկատվացի, հիշվա ծ ա շխ ա տ ությունը , / г 101 ։
3 Ю . Кулаковский, История Византин. III, էչ 75. Համեմ^տե !М1се№оп агсЫ ергзсор! Շօոտէ. ориэси!а 1 т !о п с а , 18Տ0, 15,12.
11 Հ. Ս՜անանդյաՏ
161
րում [ 62 7 թ . ] Ջեբուխ ա նի ս/սՀամար ջոկա տ ները, ա նցնելով ՛հեր բենտ ի ա նցքը, ա վերեցին աղվանների և իբերների երկիրը և պաշա-
րեցին Թ իֆլիսը*’թեոֆա նի և Մովսես Կա ղանկատվացոլ ներքևում բերվող Հա
ղորդա գրություններից երևում ւէ, որ հենց ա յդտ եղ, պ աշարվա ծ Թիֆ- էիսի պատերի տակ տեղի \Է ունեցել Հերա կլի հա նդիպ ումը իր նոր դաշնա կիցների հետ ։
1 . Թ եոֆա ն, [հիշվա ծ ա շխ ա տ ., 1 8 9 0 , էշ 235] А . М. 6 1 1 7 . (ГԽազարները ա նցնելով Կասպից դռները, ներխուժեցին Ադրբեշանի երկիրը Զի ե.ի լի հրա մա նա տ ա րությա մբ, որր Կագանում իր ա րժա նիքով եղել .է երկրորդը, և որտ եղով որ ն ո քա ա նցնում էին, ա մենուրեք գերում էին պարսիկն՛երին, իսկ քա ղա քները և գ յուղերը' ա յրում է ի ն ։ Կայսրը թողնելով լա զերի հողը միա ցա վ ն ր ա ն ց»։
2 . Մովսես Կա ղա նկա տվա ցի, Թ իֆլիս, 1913 , գի Ժ Ա .էշ 1 5 6 .<гՅետ ա յսր ա մենա յնի դիմէր .ուղխն յա րուցեա լ և գետն յո ր ձանուտ ընդդէմ Հր ա ց աշխարհին և պատեալ պաշարէին զփ ա փ կա սուն, վա ճա ռա շա հ, հռչակաւոր մ ե ծ քա ղա քն Տփ խ իս: Ազդ լինէր մ եծի կա յսերն Հերա կլիոսի. և ժողովեա լ նորա զա մ ենա յն զօրս զօրութեա ն ի ւր ո յ' գա յր վա ղվա ղա կի հասանէր առ նիզա կա կից օգնա կա նն իւրг Եւ ի մա տ ուցա նել զօժիտ ս ե զընծա յս թ-ա գա լոր ա կա նս' ընկա լեա լ յո յժ բերկրեցա ն ի տ եսա նել զմիմիեա նսвг
Հի շվ ա ծ հա՛ղորդագրությունների ու նկա րա գրվա ծ իրա դա րձութ յունների տ ա րեթվերի մա սին, ինչպ ես և Հերա կլի դեպի Թիֆլիս գնա ցա ծ ընթա ցուղու մա սին, ինչպ ես հա յտ նի է , պ ատմական ա շխ ա տ ություններում կան անհաշտելի տ ա րա ձա յնութ յուններ։ Ելնելով Թեոֆանի ցո ւցմ ո ւնքն եր ի ց, գիտ նա կա նների մի մա սը ենթա դրում Հ. որ վերոհիշյա լ ա նցքերը տեղի են ո ւնեցել 62 6 թ վին2։ Սակայն գիտ նականների մ յուս մա սը, ինչպ ես ինձ թ վում է , ա վելի իրա վա ցիորեն ա յդ ա նցքերը տա նում է 6 2 7 թիվը
Ա յդ վերջին տ ա րեթիվը հա ստա տվում ւէ բա վա կա նա չա փ ճշտու_
1 Մովսես Կաղանկատվացի , հիշված՛ աշխատ*, էշ 163— 1 5 6 ։
1 Н. Се1гег, А М вв <1ег ЬугапИ пК Ьеп Ка18ег§езсп1сЫе, Տ. 94Տ. А ртамонов, Очерки древней истории Х азар , 1936, էջ 51— 58. [.еЬели, Н1в1о1ге ժս В а з-Е т р 'ге , IX, р. р. 117— 119 և ՞սրիչ։
1 Ю . Кулаковский, И стория Византии, III. էշ 93—94< N. Н. ВаупеБ, С атЬ м й {*е МесНеуа! Ւհտէօքյ’ , II, 1936, 297 տգ.
162
թ յա մ բ Մովսես Կա ղա նկա տվա ցու հա մա պ ա տա սխա ն հա ղորդագրութ յունների ուշադիր, վերլուծմա ն մ ի ջոցով ։
Պարզ չէ , սա կա յն , Հերա կլի ընթա ցուղու ուղղությա ն խ նդիրը Եգերի ա — Հաղիկա յի ց դեպի Թ իֆլիս, Մորովաբար Եգերիա — Լազի- կա յի տակ գիտ նա կա նները ենթա դրում են Ֆ ա զիս— Ռիոն գետ ի հոսա նքով տ ա րա ծվող երկրա մա սը, ա յսի նքն ' Կոլխիդա ն '» Լա զիկայի տ եղա դրությա ն ա յգ մ եկնա բա նութ յա մ բ Հերա կլի ընթա ցուղու որոշումը А Լազերի հողից» դեպի Թ իֆլիս դժվա ր չէր լի ն ի ։ Ա յդ ՛ճանապարհը կա րելի է ընդոմւել ա յժ մ յա ն Շորապանի և Սուրա մ ի լե ռ նա նցքի վ ր ա յով և ա յնուհետ և Կուր գետ ի ե ր կ ա յն ո ւթ յա մ բ։
Ս ա կա յն, բա վա կա ն է դիմել Վրացական ա ղբյուրներին, և առաջ են գա լիս մի շարք կա սկա ծներ։ Ա կներև է, որ Հերա կլի պ ա րսկա կա՛ս երկրորդ արշավանքին են վերա բերում վրաց ա ղբյուրների հետ ևյա լ վկա յութ յունները .
/ . Տ ես Н. я. Марр, Антиох Стратиг, Пленение Иерусалима лерсами 1В 614 Г. [ 1909, стр. 25]. « Մինչ ա յդ Հ ե ր ա կ լկա յսրը շտ ա պ եց զորք հա վա քել և . . . մա րտ իկների անհաշիվ խ մ բեր բ ՚վ ո ր կո ղ մ եր ից, բա ՛զմա թիվ ցեղ եր ի ց և ա նթիվ ժողո- վուրդնեբի բ ա զ մ ո ւթ յա մ բ ուղևորվեց էվ քս ի նյա ն Պոնտոսի վր ա յով , որը իրենից ն երկա յա ցնում է ընդա՛րձակ ծով հ յո ւսի սում։ նրա հետ էր կինը։ Ь гр Հերա կլը հասավ Տ ա ւպ ի զո ն ,
Մ ինզրելիսւյի սա հմա ններում, կինը ծն ե ց որդի, որին նա ա նվան՛եց Հերա կլ։ Ա յդտ եղից Հերա կլը դեսպ ա ններ ուղա րկեց [թուրքա կա ն] թա գա վորի մոտ ա ռատ նվերներով։ Թուրքական թա գա վորը ընդունեց Հերա կլի դեսպ ա ններին և տ վեց միա նա լու խ ոստ ում , որից հետո Հերա կլը գնա ց թուրքական հողը»։
2 . Ջ վա նշիր, Հա մա ռոտ պ ա տ մութիւն Վրաստանի [Վ ենետիկ, 1 8 8 4 , գլ. 1 5 , էչ 9 6 — 97]։
«Իսկ զՓոկա ս սպ ա նեա լ Հեբ ա կ լա յ՛ ա զգա կա նին Մուրկաց և թա գա ւորեա լ ի վերա յ Յունա ց և ա ծեա լ զօր յա րևմտ ից ի թուրքա ց բա զ ո ւմ յո լ յժ , և ել ի խ նդիր կենսա տ ու խ ա չին, ճա նապարհ կա լեա լ ը ն դ Հ ա յս * եկն ի Բզնունիս և անտի ելա նէ ի Տ փ խ իս »։
Առաջին հա տ վա ծում հետ ա քրքիր է ա յն հա ղորդա գրությունը, որ «Հերա կլը հա սա վ Տրա պ իզոն» Մ ինդրելիա յի սա հ մ ա նն եր ո ւմ ». ա յսինքն, ինչպ ես ճիշտ ն շո ւմ է ն . Մ ա ռը, Մ ինգրելիա յի, որ հա ս
1 Ю . Кулаковский, И стория Византии, т. III, էք 75:
163
կա ցվում է Լազիկայի մտ քով, կա մ агԵգերա ցիների ե ր կ ր ի ն ։ Հետ ա - քըրքիր էյ որ аԱ շխ ա րհա ցույցի» մեջ ևս որոշակի ց ո ւյց է տ րվա ծ ֊,'որ Ջ ա նիկը, ա յսինքն ' Ծ աների երկիրը, կա մ լա զերի, որ գտ նվում էր Տրա պ իզոնի մա րզի շրջա նում, եղել է Եգերիա -Կոլխ իդա յի մի մ ա - սը-։ Ուստի կարելի է հնարավոր և նույնիսկ հավանական հա մա րել, որ Եգերիա — Լա զիկայի տակ, որտեղից Հերա կլը եկել էր Թ իֆլիս, պետք է. ենթա դրել ոչ թե Ա րևմտյա ն Վրաստանի ա յժ մ յա ն Մինգ- րելիա ն, ւսյլ ССլա զերի երկիրը» Տրա պ իզոնի մա րզում.
Ուշագրավ է նաև ա յն , որ Ջվա նշիրի « Վրաստանի հա մառոտ պ ա տ մությա ն» մեջ Հերա կլի ճանապարհը դեպի Թիֆլիս ց ո ւյց է ա րվա ծ ոչ թ ե Ա րևմտ յա ն Վրաստանից Սոլրամի լեռնա նցքի վրա յո վ , ա յլ Հա յա ստ ա նի և Բզնոլնիքի [՞]<
Ենթադրել Հերա կլի ճանապարհի ուղղությունը դեպի Բ ՚իֆլիս հին-հա յկա կա ն Բզնոլնիքի ւէրայով, որ գտ նվում էր Վանա լճի հ յոլ- սիս-ա րևմտ յա ն ա նկյունում, իհա րկե, միա նգա մա յն ա նհա վա նա կան էւ Ուստի կա րելի է ենթա դրել, որ Բզնունիքը Ջվա նշիրի մոտ ա ղա վա ղում է և կարելի է որոշ վստ ա հությա մբ ենթա դրել, որ հունարեն բնա գրում , որը հիմք է ծա ռա յել վրացական հա ղորդագրութ յա ն ը , դրվա ծ է եղել հա վանորեն ոչ թե «Բ զն ո ւն ի ք», ա յլ ՛որ հիշվա ծ է Գևորգ Կիպրացոլ մ<ռտ Տրա պ իզոնի երկրա մա սում թ ե մական քա ղա քների թվում3։ Ջվա նշիրի վկա յութ յա ն ա յդ նոր մեկ նա րա նությա մբ Հերա կլի ճանապարհը դեպի Բ՜իֆլիս կարելի կ լի ներ ենթադրել ո չ թե Ֆա զիս-Ռ իոն գետի ա վազա նից Սուրամ ի լե ռ նա նցքով, ա յլ Տրա պ իզոնի մարզ]ւց Երզնկա յի ւ[րայով դեպի Վ ի զ ա ֊ նա, որ գտ նվում Հր Եփրատի ա փ ին, Կոթուրից հարավ, և ա յգտ ձղից Կաբինի, Վանանդի և Շիրակի վրա յով դեպի Բ ՚ի ֆ լի ս ։
Մեր կողմից քննա րկվա ծ Վրացական ա ղբյուրների վ կա յո ւթ յուններ ը , ինչպ ես տ եսնում ենք, կա սկա ծի տակ են դնում ա յն գիտ նա կա նների ենթա՛դրությունը, որոնք Հերա կլի ելա կետ ը երկրորդ պարսկական արշավա նքի ժա մա նա կ ենթա դրում են ոչ թե Տրա պ իզոնի շրջա նից, ա յլ ա յժ մ յա ն Մ ինդրելիա յից, կա մ ա յժ մ յա ն Ա ջա րյա յից։ Կարծում եմ , որ Հերա կլի ընթա ցուղին դեպի Թիֆլիս չի կարելի վերջնա կա նա պ ես որոշվա ծ հա մա րել և մնում ւէ դեռևս վ ի ճելիէ
Գալով Թ իֆլիս, կ աչսերա կա ն զորքերը պաշարեցին քա՛ղաքը խ ա զա րների հետ միա սին։ Բ ա յց պաշարումը խ իստ ձգձգվ եց, ուստի
1 Антиох Стратиг, Էշ 25. ծ ա ն ո թ . 4;* Армянская географ ия, пер. П аткам ова, 1877, էք 3 8 —39»3 Оеог^П СургП, Ьеьсг1рИо օրհւտ К о т ап !, ей. Н. СЗекег, 1890, р. 78.
184
դաշնա կիցները որոշեցին ժամա նա կա վորա պ ես ա յն դա դա րեցներ Խազարները վերադարձան իրենց երկիրը, իսկ Հերա կլը, վերցնելով նրա նցից 4 0 .0 0 0 հեծելա զոր, սրընթա ց առաջ գնա ց դեպի Պա րսկա ս- սւանի խ որքը [627 թվի աշնանը]։
Հերա կլի ա յդ նոր ա րշավա նքի ընթա ցուղին դեպի Պարսկաստան ց ո ւյց է տ րվա ծ Սեբեոսի մոտ նրա հետ ևյա լ հա ղորդա գրությա ն մեջ.
(ГՅ ա յն ժ ա մ ա ոեալ Երակլի ղզալրս իւր' դարձաւ յերկիրն Հ ա յո ց , ա նցեա լ ընդ Շիրակ հա սա նէ ի հուն դետ ոյն էրա սխ սւյ, և ա նց ընդ գետաւն ա ո Վսւրդա նա կեոոա ւն ասս նաւ, երթեա լ թ ա փ եցա լ ի Գոգու|իտ գսււաո.: Եւ Ռոճիկ Վահա նայ և զալրուն պ արսից կա րծեցեա լ զնոսա փախստական գնա լ։ Իսկ նորա ճանապարհ կա լեա լ ի Հեր և ի Ջարևա նդ գա ւա ռ, դէպ ուղիղ ի Տիղ բո ն ի վ եր ա յ Խոսրովոլւ Ել իբրև միջա մուխ եզև ի սա հմա նս Ատրպատական գաւառի՛, ապա .ուրեմն լուր եղև Ռոճ Վեհ ան ա յ, ՛առ զզա լր ՚ս իւր և գնա ց զհետ նորա ի նա խ ճա լա ն քա ղա ք։ Ա յն պես փ ութով գնա ցեա լ զտ իւ և զգիշեր, մինչև չոգա ւ հհա֊ա մերձ ի նա ։ Ել նորա ա նկեա լ յա յն կ ո յս լերինն Զ արա սպ ա յ յերկիրն Ա սորեստ ա նեա յց։ Եւ սոքա պ նդեցա ն զհետ ն-որա> և նոցա դարձեալ ընդ ա րևմուտ ս' գնա ց ի Ն ի ն ո ւԷ ^ ։
Մեջ բե ր վ ա ծ Սեբեոսի մա նրա մա սն ցո ւցմ ո ւնքն եր ը , ա շխարհա գրական տ վյա /ների լիա կա տ ա ր որոշա կիությա ն շնորհիվ, հնարա վորություն են տալիս պ ա րզել բա վա կա նա չա փ ճշտ ութ յա մբ Հերա կլի րնթա ցուղին Ւ իֆ լի սի ց դեպ ի ՜հինվեի շրջա նը։
ճա նա պ ա րհի առաջին մա սը Թ իֆլիսից մինչև Արաքսի հունը Վարդանա կերտ ի մոտ հա մա պ ա տ ա սխ ա նում է , ընդհա նուր ա ռմ ա մ բ, Պոմպ եոսի ընթա ցուղուն, որը գնա ցել էր հա կա ռա կ ուղղութ յա մբ Ա բտաշատի շրջա նից դեպի Հա րմ ո զի կա , որ գտ նվում է ր Կուր գետ ից և ա յժ մ յա ն Մ ցխ եթ ից դեպի հարավի։
Թ իֆլիսի շրջա նից Հերա կ/ի զորքը առաջ էր գնա ցել Կուր գետի երկա րությա մբ դեպի ա յժ մ յա ն Բորժոմ, իսկ ա յնուհետ և կա մ Բա- կոլրիա նիի ու Խ ոսպ իա յի վր ա յով [ С а 5 р 1 3 е — Պ ևտ ինգերյա ն քա րտ եզի, ա յժ մ յա ն Ա խ ա լքա լա քից ոչ հեռոձ կա մ Ազղորի վ ր ա յով դեպի Մինազա [А Й -М е ^ и п и Ш — Պ ևտ ինգերյա ն քա րտ եզի, ա յժ մ յա ն Ա խ ա լցխ ա յից ոչ հեռու], և ա յդտ եղից 5՛իրակի վր ա յով դեպի Վարդանա կերտ , որի տ եղա դրությունը պետք է ենթա դրել Արտաշատից դեպի ա րևմուտ ք։ Իմ «Տ ի գ ր ա ն I I և ՀռոմըՏ ա շխ ա տ ությա ն մեջ
՚ ՍԼրեոս, Բ ՚իֆ լիս , 1 9 ) 2 , դ լ . Ի Զ , էէ 15 0 — 1 5 1 ։5 Տե՛ս իմ հոդվածը' «-Круговой путь Помпея в Закавказье»* ВДИ . .V 4.
1939. Է, 74— 78,
155
ց ո ւյց է ա րվա ծ, որ հետագա Վարդանակերաի մոտ , գետ ա նցքի վրա . յո վ պ ետք է ա նցա ծ լինեիձ Արաքս գետը նա և Պոմպեոսը [66 թ ] Ա Դոմիցիոս Կորբուլոնը [58 թ .] , որոնք տ ա նում էին իրենց զորքերր դեպ ի Արտաշատ շրջա նցիկ ճանապարհովս,
Քաաւհզ 7.
Ա նցնելով Արաքսի հունի վրա յով , Հերա կլի զորքը շարունակնչ էր ճա նապ ա րհը, ինչպ ես դժվա ր չէ որոշել, Պևտ ինգերյա ն քա րտ եզի ճւ՚էՅՃՅէՁ — Օօեժւ2 ո ւղեգծով ։ Ա յգ պ ա տմա կա ն ճանապարհը հիշվա ծ քա րտ եզում գնում է հետ ևյա լ ուղղ ո ւթ յա մ բ ' А г1 ах а1 а 3 9 . . . С э ֊ ԱտբԱ=Օւ՜էւՏբՆ հին հա յկ . Որդսպու, Կոդովիտում, ա յժմ յա ն Թավ- րիզից ո չ հ ե ռ ո ւ] 2 7 бОГУЭе 2 4 А гЙ вЬа [А г Ч а г а , հին հա յկ . Ար տ ա զ] 24 Ы аэеЫ [ հին հ ա յկ . Նվարսակ ] 17 Օ օե ճւ [ հ՝ոյ ] 24 РНайеШа 20 1 ո տ բ 0 ճ 3 կա մ Т а г в р е й о [ա յժ մ յա ն Տա սվիչ] 4 5 РаГеБЭСЭ \հին հ ա յկ . ՊարսքР * ՚
Խ ոյից դեպի ՛հարավ, ինչպ ես ց ո ւյց է տ րվա ծ վերևում, հիշվում են հին ա ՛ղբյուրներում երկու պատմա կա ն ճա նապ ա րհ, մեկը Մ ա րանդի և Թավրիզի վ ր ա յո վ , իսկ մյուսը Տա սվիջի վ ր ա յով , որ գնում
1 «гՏիգրա ն II և Հռոմըа», Երևան', 1 9 4 3 , էշ 189ւ
- ՀՀա յա ստ ա նի գլխավոր ճանապարհները3>, 1 9 3 6 , էշ 1 3 9 — 172 և 2 4 6 — 248/.3 Կայարանների մեշ դրվա ծ թ վերը ց ո ւյց ^ն տալիս տարածությունները Հ ռ ո
մեական մղոններով [ 1 ,4 8 1 5 կ մ ] ։
166
կր Ուրմիա լճի արևե լյա ն ա փ երով։ Հերա կլի ճանապարհի' ուղղութ յունը , որը Սեբեոսի մոտ ց ո ւյց է տ րվա ծ Զա րևա նդի շրջանի վրա յո վ , որը գտ նվում էր Ուրմիա լճի հ յուսիսում, որոշվում է ոչ թե Մ ա ր ա նդ— Թ ա վրիզի վ ր ա յով , ա յլ Տա սվիջի։
Ա շի-չա յ գետ ը ա նցնելուց հետ ո, որից ոչ հեռու գտ նվում էր ՚4 ևտ ին գեր յա ն քա րտ եզի РаГвБЭ С а կա յա րա նը, Հերա կլի զորքը շա րունա կեց ճա նապ ա րհը, ինչպ ես նշվա ծ է ի մ «Պ ատ մ ա կ ա ն ֊ աշխար - հա գրակա ն մա նր հետ ա զոտ ութ յունների ա շխ ա տ ությա ն մեշ, Ղե- հարկանի շրջանից ա յժ մ յա ն Մ իյա նգուա բի վյւա յով դեպի Ս ոո ւղ ր ու ֊ Iաղ և ա յնտ եղից Զարասպ [Ջա գրոս] լեռնա շղթա յի վ ր ա յով դեպի Ա սորեստ ա ն։
Ա նգլիա կա ն գիտ նա կա ն Նորման Բ եյնզը , որը ենթա դրում էր հիշվա ծ ճանապարհը Ուրմիա լճի ա րևմտ յա ն կողմի երկա րութ յա մբ,
՛ա յսինքն՝ ա յժ մ յա ն Սալմասի և Ո լրմիա յի վրա յով , բոլորովին նկատի չի աէւել, որ կա յսերա կա ն զորքը Ասորեստան է մտ ել ոչ թե հ յո ւ ս ի ֊ Աից> ա1Լ ա րևելքից2։ Նա ա նցել է , ինչպ ես որոշակի հա ղորդում է Ս եբեոսը, Զարասպ չեռա ն մ յուս կողմ ը, ա յսինքն՝ Զագյոոս լե ռ ն ա շղթ ա յի ա յն մա սը, որտեղ գտ նվում է Կ ելի շինի լեռնա նցքը3։
Թ եոֆա նի վ կ ա յո ւթ յա մ բ , դեռևս մ ի նչև կա յսերա կա ն զորքերի Ասորեստան մտ նելը , Հերա կլին թ ողել էին նրա դա շնա կից խ ա զա րները։ Չ ն ա յե լո վ դրա ն, ր յո լղա նդա կա ն զորքը անդադար շարունա - կել էր իր արշավա նքը դեպ ի Պա րսկա ստա նի խ որ քը *։
Զ ար ասպ ֊Զ ագրո и լեռը ա նցնելուց հետո Հերա կլի ընթա ցուղու մա սին որոշ տ եղեկութ յուններ հա ղորդում է մ իա յն Թ եոֆա նը։ Իջնե- ր վ զորքերի հետ միա սին Ա սորեստ ա ն, ինչպ ես հա ղորդում է Թ եոֆ ա նը, Հերա կլր մտ ել էր Խ նա յտ ոլի մա րզը5, որը գտ նվում էր Ռևան- դոլզից դեպի հա րա վ, որտ եղ նա իր զորքին յո թ ը օր հանգիստ տ վեց։ Թ ողնելով Խ նա յտ ուն, նա առաջ գնա ց դեպի հարավ և ա վերեց հա րա կից տ եղերը։ Ա ղբյուրների վկա յո ւթ յո ւնների ց երևում է> որ Հ ե - րակլի երկրորդ ա րշա վա նքը ևս, ինչպ ես և նրա առաջին ա րշա վա ն
1 Երևան, 1 9 4 5 , էշ 1 3 — 14 և 4 9 ։
տ С а т Ь п е ё и е М еЛ !еу а1 № տ էօւ^ I I , 1 9 3 6 , 1 չ 2 И8 . Հերա կլի ճանապարհըԱւրմիա լճի ա րևմտ յա ն ուղղությա մբ ենթա դրել Է նաև Կուլակովսկին [ ИсТОрИЯ
В и з а н т и н , I I I , Էէ 9 4 ] ։5 «Պ ա տ մա կա ն ֊ա շխ ա րՀա գր. մանր հետ ա զոտ ություններ յ> իմ աշխատությունը,
Էշ 9 — 14 և 4 8 — 4 9 >
4 ТЬеорЬ. А . М. виз-.5 ԱՅ^աւտօււ, М ето1г օո Ше ՏԱշ օք Ше А(гсра1ешап ЕсЬа1апа, յՏ Օ Տ .
X , р. 73. Н Ы Гтапп, А изги^е лив зуг^сЬ еп Ак1еп р е ^ э с Ь е г М8г1угег- Տ. 216:
167
ք>ը ունեցել է անխնա ոչնչա ցմա ն բ ն ո ւյթ ։ Կայսերական զորքերը հրի ու սրի էին մա տ նում ինչպ ես պարսկական քա ղա քները և գյուղերը, ա յնպ ես էլ գերի վերցրա ծ պ ա րսիկներին։
Կռիվը Հերա կլի հ.ետ պետք է վարեր պարսից զորավար Ռախ- ղադը, հենց նա, որը Սերեոսի վերևում բե ր վ ա ծ հա ղորդա գրությա ն մեջ ա նվա նվա ծ է Ռոճիկ Վահա ն։ Ա յդ Ռա խզա դը, որ հետապնդում էր Հերա կլին Նա խիջևա նից, ընկել էր շատ ծանր դրությա ն մեջ, որովհետև գնում էր Հերա կլի կողմից ա վերվա ծ տ եղերով, ա յդ հա նգա մանքը խիստ դժվա րա ցնում էր նրա զորա բա նա կի մա տակա րա րումը սննդա մթ երքով։ 6 2 7 թվի դեկտ եմբերի 1 -ի ն , ինչպ ես հաղորդում է Թ եոֆա նը, [А. М. 61 1 8 ] Հերա կլի զորքերը ա նցա ն Մ եծ Զ աբ գետը և բա նա կ դրին Նինվեի մոտ ։ Նրանց հետ ևից նույն տեղը եկավ Ռախզադի զորքը և բա նա կ դրեց նրա նց բա նա կա տ եղի մ ո տ ■ Դ եկտ եմբերի 1 2-ի ն տեղի ունեցա վ վճռա կա ն կռիվ, որտեղ պ արսկական զորքը կրեց ծանր պ ա րտ ություն։ Կռվում ընկան ինքը ' Ռ ա խ ֊ ՛յադը և նրա զորա վա րների մ եծա գույն մա սը։
Տա րա ծ հա ղթությունից հետո Հերա կլի զորա բա նա կը շտապ կա րգով գնա ց դեպի հարավ 6 2 7 թ վի դեկտ եմբերի 2 3 -ի ն , անցավ <է'ոքր Զ աբ գետը և դադար ա ռա վ Իսդեմ պարսիկ ա զնվա կա նի հա րուստ կա լվա ծքում, որտեղ և տ ոնեց Քրիստ ոսի ծննդյա ն տոնը [627 թվի դեկտ . 25-ի ն ]։ Ա յնուհետ և նա մո՛տեցավ Խոսրովի Ռուսա կոչվող պալատին և ա յն ա վերեց [Թ եոֆա ն А. М. 6118 ]։ Իր հոդվա ծում, որ տ պ վա ծ է 11?0Տ-/ք մեջ [X , 1 8 4 1 ] , Ռավլինսանը ն մ ա ն ե ց ֊ նմ1սք է Ռուս ա ն, տ եղա փ ոխ ելով վա նկերը, ՏՕՈ կա մ Ве1 Տ օ ճ ֊ի ն :
Նինվեի մոտ ջա րդվա ծ պարսից զորքը, օգնություն ստ ա նա լով, շտ ա պ եց գնա լ Տիզբւոնի պ աշտպա նությա նը և, շրջա նցելով Հ ե - բակզին, ա նցա վ Տորնա գետը [Թ եոֆ ա ն, А. М. 6 1 1 8 ] ալ տ եղա վորվեց նրա ձախ ա փ ին։ Կայսրը ենթ ա դրեց, թե պարսիկները ուզում են ց ո ւյց տալ դիմա դրություն Տորնա յի կամուրջի մոտ ։ Բա յց երբ Հերա կլը մո տ եցա վ, թշնա մին փ ա խ ա վ, և կա յսերա կա ն զորքը ա նա րգել կերպ ով կա մոլրջով ա նցա վ գետ ը։
Տորնա գետը ա նցնելով , Հերա կլի զորքերը գրա վեցին 6 2 8 թվի հունվարի սկզբներին Բեկլալ և Բեբդա րխ պալատները [Թ եոֆա ն А- М . 6118] և Խոսրովի ա թոռա նիստ Դա ստա կերտը, որտեղ բա ցի այլ հարուստ ա վա րից, խ լեցին 3 0 0 հռոմեա կա ն դրոշա կներ, որ պ արսիկները վերցրա ծ են եղել տա րբեր ժա մա նա կներում։
Հիշվա ծ կետերի տ եղը, չն ա /ե թ վ գիտական գրականության մեջ եղա ծ տ ա րա ձա յնոլթ յո լններին։ ընդհանուր ա ռմա մբ կարելի է համարել բա վա կա նա չա փ պ ա րզվա ծ։ Ս են ֊Մ ա րտ ենը ենթա դրում էր ,
188
Ք ւսոոնզ 8.
քաաւեզ 9.
որ Տորնա գետ ը, որ Պլինիուսի մոտ ա նվա նվա ծ է ТогПаЙСЙиЗ [V /, ?7] և Ք սենոֆոնի մոտ РЬуБСиЭ [А паЬа315 I I I , 4], եղել է Տիգրիս գետի վտակը և ա յժ մ կրում է 1ՀՅէՈ-Տ0Ա ա նունը յ ւ Ռավլինսոնի կա րծիքով Տորնա ն կարելի է նույնա ցնել М аЬаГУаП Հրանցքի հ յո ւսիսա յին գետ ա բա զուկին, որը գտ նվում էր Փ ո ք ր ֊Զ ա բ գետ ից 80 ա նգլիական մղոն հեռա վորութ յա ն վրա2;
Վերևում հիշվա ծ Բեկլալ և Բեբդարխ պալատները և թա գա վորական Դաստակերտ ա թոռա նիստ ը, ինչպ ես երևում է Թ եոֆա նի հա - ղորգա գրությունից [А. М. 6 1 1 8\, եղել են հա մեմա տ ա բա ր իրար մոտ և Հերա կլի ու իր զորքի կողմից գրա վվա ծ են եղել համարյա միա ժա մա նա կ, հունվարի առաջին օրերը։ Ուստի դժվա ր չէ հա մոզվ ել, որ նրա նց տեղը պետք .է եղա ծ լինի ա յժ մ յա ն Դիալա գետի մ ի ջին հոսա նքի ձախ կողմ ը։ Ա յդ գետ ից ոչ հեռու գտ նվել է ԴաստակերտըI Սասանյան թա գա վորների ա յգ նշանավոր ա թոռանիստի .սվերա կները, որ ներկա յումս հա յտ նի են Ւսկի-Բաղղադ անվան տակ, ինչպ ես պ ա րզվա ծ .է, գտ նվում են Շահրաբան գյուղի մոտ , Խանիկինից դեպի Բաղդադ գնա ցող ճանապարհի վրա, Բաղդադից 16 փարսախ և Խանիկինից 14 փարսախ հեռա վորությա ն վրա3։
Կողոպտելով ու ա վերելով Դաստակերտը 6 2 8 թվի հունվարի 7 -ի ն , Հերա կլը գնա ց ա վելի հարավ Տ իզբո ն ի կողմը, որ գտ նվում էր Դա ստա կերտից 1 0 5 — 1 1 0 կւ1 հեռա վորությա ն վրա ։ Դուրս գալով Դա ստ ա կերտ ից, Հերա կլը ա նցա վ երեք օրվա ճանապարհ և կանգ ա ռա վ գետ ից 12 մղոն հեռա վորությա ն վրա , կա մ ա վելի ճիշտ, նա հ- րավա ն ջրա նցքից [Թ եոֆան А. М. 611 8 ], որի մոտ , Տիզբո նից 19 մղոն հեռա վորութ յա ն վրա կա նգնա ծ էին պարսիկ զորքերը։ Ա յստ եղից կա յսրը ուղա րկեց հ եծ յա լ հետ ա խ ույզների մի ջոկատ, որը նրան հա ղորդեց, որ կա մուրջները քա նդվա ծ ձ ն և ա նցումը նահրավանի վրա յով հնարա վոր չ է ։
Հերա կլը ստ իպ վա ծ էր ընդհա տ ել ա ռա ջխա ղա ցումը և վճռեց ետ նա հա նջել։ Նրա նահանջի ճանապարհը արոշվում է բա վա կա նաչափ ճիշտ ' Դիա լա գետ ի հոսա նքով դեպի վեր, իսկ հետո, Շահ- րիզուրի մոտ Ջա րա սպ -Ջա գրոս լեոներում դժվար /եոՏեանցքը ա ն ց նելուց հետո դեպ Գանձակ Ատ ր պա տա կան ի ։
Դուրս գա լով Նահրավան ջրա նցքի մոտակա շրջա նից, Բ յոլղա ն-
1 Н |?Ы г г ճս В а 5 -стр :ге раг ЬеЬеаи, ей. раг М. Йе ЗаЫ -.М агИл X I, 1830, р. 136, ծան. 2.
1 НажНпвоп ЛКОБ, X [1841], р. 93.յ Ն ույնը, р. 93 տգ< Б. Бартольд, И сторико-географич. обзор Ирана.
1903, էշ 132 "179
դական զորքը ետ նախանշեց հյուսիս ֊ա ր և ե լյա ն ուղղությա մբ և եկավ Շա հրիզոլր [Թ եոֆա ն А. М. 6 1 1 8 ], որը գտ նվում \էր ա յժ մ յա ն Ս ո լլե յմ անիա յի ց դեպի հ ա ր ա վ ֊ա ր և ե լք , Տիզբո նի ու Ա տ րպ ա տ ա կա ֊ նի Գանձակի կրակապաշտների գլխ ա վոր տաճարի կես ճա նա պ ա րհին Կ
Շա հրիզոլրում Հերա կլը մ ն ա ց, ինչպ ես Թ եոֆա նը հա ղորդում է , հա մա րյա ա մբողջ փետ րվա ր ա միսը, և ա յդ ժա մա նա կը նրա զ ո ր ֊ բերը քա նդում և ա վերում 'էին շրջակա գա վա ռները։ Փետրվարի 3 4 -ի ն Հերա կլի զորքերը ՛սկսեցին իրենց երթը Տ ա ր ա ս պ ֊Զ ա գ ր ո ս լեոների վրա յով և ա նցնելով լեռնա նցքը անընդհատ տ եղա ցող ձյա ն տ ա կ, հասան Բարղա փոքրիկ տեղը [Թ եոֆ ա ն, А. М. 6 1 1 8 ] , որտեղ նրանք հա նգստ ա ցա ն, մնա լով 7 օր ։ Ինչպես մ իա նգա մա յն ճիշտ ց ո ւյց է տ վել Ռ ա վլինսոնը, Բիր զա փոքրիկ տեղը կա րելի է ն ո ւ յն ա ց նել ա յժ մ յա ն В е Г 0 2 еЬ 2-^Ь В аП е Ь մա րզում, որը գտ նվում է Ջ ե կ ե ֊ տւու-չայ գետի, ակունքների մոտ , որ թա փ վում է Ուրմիա լի ճ ը ։
Ս ա կա յն, պ ետք ,է նշել, որ գիտ նա կա ններից շա տ երը, հի մ նվ ե - յռ վ , ըստ երևույթին, հա տ կա կա ն ժա մա նա կա գրությա ն ոչ բա վ ա րա ր չա փ ով պ արզ հա ղորդա գրությունների վրա , ենթ ա դրում են, որ Զա րա սպ -Ջա գրոս լեռնա շղթա ն գտ նվում էր ոչ թ ե Շա հրիզուրի և Բ ա րզա յի միջև, ինչպ ես ց ո ւ յց է տ րվա ծ վերևում, ա յլ Բա րզա յի և Ատրպատակա!էի Գանձակի միջև ։ Բարզա փոքրիկ տեղի և Բան Բ ա ֊ նե մա րզի տ եղա դրությունը, որ գտ նվում Էին Ատրպատականի Զ ա Դ՜ րոս լեռնա շղ թ ա յի ց դեպի ա րևելք, նրա նք սխ ա լմա մ բ ենթա դրում են ա յդ լեռնա շղ թ ա յի ց դեպի ա րևմուտ ք, ա յսի նքն * Ա սորեստա նում3։
6 2 8 թվի մարտի 8 ֊1 ւ1Տւ Հերա կլը գնա ց իր ղորքմէվ դեպի Ատրպա- ս,ականի Գանձակ քպ ղա քը և ա յնտ եղ հաաավ մա րտ ի 11 ֊ի ն ։ Ա յնտեղ նա իր զորքին տ վեց երկա րա տև հա նգիստ ։ Դեռևս մինչև Գանձակ հա սնելը կա յսրը տ եղեկութ յուն ՛Էր ունեցել Պ արս կա и տան ում տեղի ունեցա ծ ա րյունա լի հեղա շրջմա ն մ ա սի ն։ Եվ Գա նձա կում Հ ե րա կ լի կա նգա ռի ժա մա նա կ նրա մոտ եկա վ Կավատ թա գա վորի պ ա շտոնական դեսպ ա նութ յունը, որը հա ղորդելով նրան Խոսրովի մա հա պ ատժի մա սին \6 2 8 թ վ ի փ ետրվա րի 2 9 ֊ի ն ] և Կավատի թա գա վո- րա ց թա գա վոր հռչա կելու մա սին, սկսեց նրա հետ բա ն ա կցո ւթ յուն ներ խ ա ղա ղությա ն մ ա ս ի ն ։ Դրա նից հետ ո, 6 2 8 թ վ ի ա պրիլի 8-ի ն Հերա կլը Գանձակից վերա դա րձա վ Հա յա ստ ա ն։
‘ В . Бартольд, И сторико географ ический обзор И рана, 4^138.: յւտ տ , х . 1841.1 ТЬе С атЬ гМ ве МесПеуа1 ЬШ югу, II, р. 299. 10. К улаковский, „И ст.
Византии, II, ԷԷ 102 և ուրիշ.։171
Հերա կլի հետադարձ ճանապարհը Ատրպ ա տ ա կա նից Հ ա յա ս տանի վրա յով դեպի Բյուզա նդիա ճիշտ պարզել չի կա րելի, որովհետև սկզբնա ղբյուրները չեն տալիս դրա մա սին ճշգրիտ տ եղեկութ յուններ ։ Մի քա նի ցուցմունքներ դրա վերա բերմա մբ կան հա յկա կան և վրա ցա կա ն ուշ շրշանի ա ղբյուրներում, սա կա յն ա յդ վկա յությունները կա մ ավանդական են, կա մ էԼիճեւի, ուստի և հենվեք նրանց վբա խ իստ վտ ա նգա վոր է ։
Ս կզբնա ղբյուրների հա ղորդա գրություններից հա յտ նի է մ իա յն . ,,ր Հա յա ստ ա նից կա յսրը գնա ց դեպի վերին Միջա գետք, որտեղ նշա նա վորեց իր Ա միդում լինելը մ եծ տաճարի հիմնա դրութ յա մբ Г 6 2 8 — 6 2 9 թվա կա նների ձ մ ե ռ ը )}։
1 С Ь готди с <1е Репув с)е Те!с-М аЬгё, Рапе, 1895, р. 5:
Հ
Ш Р М * и Ш И Ч Ш г Ъ Р Ц Ш С Ш Ш Г
(ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԴԻՏՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ)
.Ա րա բա կա ն ա րշավա նքների և ա րաբական տիրա պ ետ ությա ն ժա մա նա կ Հա յա ստ ա նում տեղի ունեցա ծ ա նցքերի մա սին կարևոր տ եղեկություններ են հա ղորդվում ոչ մ ի ա յն հա յկա կա ն, ա յլև ա րա բա կա ն, ասորական և բյուգա նդա կա ն ա ղբյուրներում , սա կա յն ա յդ տ եղեկությունները խ իստ հա կա սա կան են և ժամա նա կա գրա կա ն իրենց տ վյա լներով? խ ա ռնա շփ ոթ ու ա նհա շտ ելի, չն ա յա ծ որ Հ ա յա ստ ա նի պ ա տ մությա ն ա յս շրջանը քննո ւթ յա ն է ա ռնվա ծ բ ա նասիրա կա ն ու պ ա տ մա գիտ ա կա ն բա զ մ ա թ ի վ ա շխ ա տ ություններում, սա կա յն ժա մա նա կա գրությա ն վիճելի հա րցերից շատերը մնում են մինչև ա յժ մ շփ ոթ ու անորոշ վիճա կում ։
Ուշագրավ է նա և, .որ ժա մա նա կա գրա կա ն ա կնբախ ա յդ սխ ա լները, մա նա վա նդ, ա րա բա կա ն ա ռա ջին ա րշա վա նքների մա սին Հ ա յա ստ ա նում , կրկնվում են շարունակ .ոչ միա յն հա յա գիտ ա կա ն, ա յլև եվրոպ ա կա ն ու ռուսական նորա գույն ուսումնա սիրութ յուններում, որ վերա բերվում են Բ յուգա նդա կա ն կա յսրութ յա ն և ա րա
բա կա ն խ ա լի ֆ ա յութ յա ն պ ա տ մ ո ւթ յա ն ։ Արդ' աչքի առաջ ունենա լո վ ճշտ վա ծ ու հաստատուն ժա մա նա կա գրությա ն կա րևորութ յունը, նաև ժա մա նա կա գրա կա ն ա յն ա նճշտ ությունները, որ հա նդիպ ում են վերոհիշյա լ ա շխ ա տ ություններում, առաջ ենք բե ր ո ւմ ներքև մեր մի քա նի դիտ ողությունները ա րա բա կա ն առաջին ա րշա վա նքների ժա մա նա կա գրությա ն մա սին, որ թ վ ո ւմ են մ եզ հ ի մ նա վոր ու հա վա նա կա ն։
4 Տե 'ս Հ . Մանս&դյաք/, Մանր հետ ա զոտ ություններ, Երևան, 1932 թ ., Էհ 13— 6 4 ,
173
1. ԱՐԱԲՆԵՐԻ ԱՌԱՋԻՆ ՄՈԻՏՔԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆ 640 ԹՎԻՆ
Հա յկա կա ն և ա րաբական ա ղբյուրների վկա յություններից հա յտ նի է , որ ա րա բներն առաջին ա նգա մ մտ ել են Հա յա ստ ա ն հարա վից' հ յուսիսա յին Մ իջա դետքը նվա ճելուց հետ ո։ Թեև ա յգ վ կ ա ֊ յությունՏւերր որոշ կետ երում իրենց բովա նդա կութ յա մբ տ ա րբերվում են, սա կա յն արշավանքի ժամա նա կի նկա տ մա մբ նրա նք, ի նչպես կտ եսնենք, մ ի ա նգա մա յն համերաշխ են։
Առաջին ա յս մ ե ծ ա րշավա նքի մասին հա յկա կա ն ա ղբյուրները տալիս են հետ ևյա լ տ եղեկությունները.
1 . « Յովհա ննոլ Մա միկոնեանի եպ իսկոպ ոսի, Պա տ մութիւն Տարօնոյ3>, Վ ենետ իկ, 1 8 3 2 , էջ 5 7 — 5 8 ։
«Ա պ ա ի սո յն ա մի ելա նէ, Հերա կլ, և սպանանէ զԽոս- բո վ . և յի շե ա ց զերդումն ' զոր ընդ Տիրա ն և ընդ ինքն , և կ ա ֊ ցուցեա լ մա րզպ ա ն ա մենա յն Հ ա յո ց , և ինքն գնաց ի Կ ո ս ֊ ա ան դին ո լպ о լի ս ։ Եւ յե տ ութ ա մի եկն Ա բդռա հիմ քեռորդի Մ ա հմետի բա զ ո ւմ աղխիւ, ոլթևտ ա սն հազար ա ռնևձիոյ ընղ
իւր բերեա լ, խ նդրէր հարկս ի Հ ա յո ց ։ Իսկ Տիրա ն արձակե՚աց ժողով լինել հա մօրեն զօրոլ ի պ ա տ երա զմ; . . . Իսկ Ա բդռա հիմ ա նցա նէ ի Հ ա յք և ի Բասեան, ի Վիրք և ի Ջա լա խ ս և ի Վս։- նա նդ. և ա ռեա լ Հա րկս, դա ռնա յ ի Տա ճկա ՛ստ ա ն»։
2 . « Պա տմութիւն и ր բո յն Ներ սի и ի և գիւտ նշխ ա ր ա ց», Ս՛ոփերք հա յկա կա նք, է , Վ ենետ իկ, 1 8 5 3 , էջ 4 3 — 4 4 ։
«Ք ա ն զ ի Հերա կլ ա րքա յն Յունա ց յե տ ութսուն ա մի թուա կա նին Հ ա յո ց ելա նէ ի պատեր՛ազմ ը նդ Խռսրով ա րքա յին Պարսից և սպանանէ զնա . և յե տ ութ ա մի այում լի ն ե լո յ' Ա բ- դըռա հիմ քեռորդին Մ ա հմետ ի ' ելա նէ ութևտասն հազարաւ ի Հ ա յս , խ նդրել հարկս և կոտորել զզօրս քրիստ ոնէիցն որ ի Տարա ւն գա ւա ռի, և ա նցա նէր ի Հա րք և ի Բասեն, ի Վիրք ե ի Ջա ւա խ ս և ի Վաձա նդ. և առեալ հարկս ղա ոնա յ ի Տ ա ճ կա ստ ա ն»։
Վերոհիշյա լ վկա յութ յունները, ինչպ ես տ եսնում ենք, գրեթե նույնն են ։ Երկրորդ վկա յութ յունը քա ղվա ծ է, հա վա նորեն, Հով- հան Մա մ իկոն յա ն ի պ ա տ մությունից, հնարավոր է սա կա յն , որ իրար հա մապ ա տասխա նող ա յս վկա յությունները ծա գում են մի երրորդ մե՛զ մի ա նհա յտ ա ղբյո ւրի ց ։
Երկրորդ վկա յութ յա ն ա յն տ եղեկութ յունը, թե ի բր Խռսրով Բ ֊ի ն սպանել է Հերա կլը (ցետ ութսուն ամի թուա կա նին Հ ա յո ց » ,
174
ճիշտ չէ ։ Ինչպես հա յտ նի է , Խոսրով Р -ի սպ ա նությունը Կավատի՛ հրա մա նով տեղի էր ունեցել փետր. 2 5 -ի ն 62Տ թ վին , ա յսի ն քն ' Հ ա յո ց ՀԶ թվին ( = 2 3 հունիս 6 2 7 — 2 2 հունիս 62 8 թ . ) ։ Սակայն մեր հա շիվների համար ա յդ սխա լը կարևոր չէ . կարևոր է ա յն , որ ա րաբական ա յս արշավանքի տ ա րեթիվը որոշվա ծ է « յե տ ութսունւ> և «ո ւթ ա միս թվա կա նութ յա ն Հ ա յո ց ,
Հ ի մ ն վ ե լո վ վերոհիշյա լ վկա յութ յունների վրա ' պ ա տ մա բա նները և բա նա սերները ենթա դրել են արշավանքի ժա մա նա կը 636 կա մ 63 9 թվա կա ններին։
6 3 6 .թվին — Չ ա մ չյա ն (Պ ա ՛տ մություն Հ ա յո ց , Բ, Վենետիկ 1 7 8 5 , էշ 3 4 2 ) , Բա սմա ջյա ն (Իսկա կա ն պ ա տ մություն Հ ա յո ց , Պոլիս 1 9 1 9 , էշ 2 9 5 ) և ուրիշները, իսկ 6 3 9 թ վ ի ն — О ՚1 1аиг1ег, [КесЬеГ-сЬев виг 1а сЬгопо1о§)е агтёп1еппе, Ршмэ, 1859» էչ 225]. Тоиг- пеЫге [НЫснге роННяие. е1 геП^еиве <3е ГАгтёп1е, Раг1з, 1900,. էջ 9 в ]. АгБ!ап Кеуогк [ЕШ ез հւտէօոցս6տ виг 1е реир!е агтёп1егъ Раг1э, 1 909 , էշ 275] և Могцап [НЫсЯге ճս реир1е агтёп1егъ РаНв 1919 , է լ 1 1 5 ] ։
Բանասերների առաջին խ ում բը ա րշավա նքի թվա կա նը հաշվել է Խոսրով Բ ֊ի մա հից ութը տարի հետո ( 6 2 8 — 8 ) 63 6 թ վ ի ն , իսկ երկրորդ խ ումբը հենվել է , ըստ երև ույթ ին , О и1аиП еГ-Д հաշվի վըա ('К есЬеГсЬеБ , էջ 2 2 5 ) , որը երկրորդ վ կա յո ւթ յա ն հա մա ձա յն ա րշավանքի թվա կա նը ենթա դրել էր հ ա յո ց 8 8 թվա կա նին, ա յսինքն՛5 5 1 — 8 8 = 6 3 9 թ վ ի ն ,
Ինձ թ վ ո ւմ է, որ թե առաջին և թե երկրորդ հաշիվը չեն հա մա պ ա տ ա սխ ա նում վերոհիշյա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն նե րի ն ։ « Յետ ութ ա մի»Խոսրով Р -ի մա հից, ա յսի նքն ' 6 2 8 — 8 = 6 3 6 թ վից հետ ո ' կստ ա նանք ոչ թե 6 3 6 , ա յլ 6 3 7 թ ի վ ը , իսկ « ]ե ա ութսուն ա մի թուա կա նին Հ ա յո ց » և « յե տ ութ ա մի ա յս մ լի ն ե լո յ» , ա յսի նքն ' 5 5 1 — 8 8 = 6 3 9 թ վի ց հետ ո ' արշավանքի թվա կա նը կլինի դա րձյա լ ոչ թե 6 3 9 , ա յլ640 թ ,լին,
Ի նկատի ունենա լով, որ վերոհիշյա լ երկրորդ վկա յութ յա ն մեջ ժամա նա կա գրա կա ն տ եղեկութ յուններն ա վելի լրիվ են և ծա գում են, հա վա նորեն, սկզբնա կա ն ա ղբյո ւրի ց , պ ետ ք է ենթա դրեի որ Հովհա ն Մ ա միկոնյա նի պ ա՛տմությա ն ա յժ մ յա ն բնա գրում ժա մա նա կա գրա կա ն նույն տ եղեկութ յունները համա՛ռոտված են , ուստի և չեն կարող հիմք ծա ռա յել ա րշա վա նքի թվա կա նի որոշմա ն։ Եթե ա յդ ա յդպ ես է , ուրեմն, առաջին ա յս ա րշավա նքի ժա մա նա կը դ ր բվելու է ըստ վերոհիշյա լ վ կ ա յո ւթ յա ն , ոչ թ ե 6 3 7 , ա յլ 6 4 0 թ վա կա նին։
175
Արաբական նույն ա յս արշավանքին են վերա բերում, ինչպես ճիշտ գիտել է Մկրտիչ Ղազ ա րյա նն իր «гАгШеГЛеП ЦГ^еГ ЙеГ аГЭ-Ы БсЬеп Н е г г з с Ь а Г Ь ա շխ ա տ ությա ն մեչ ^ М а гЬ и гд , 1 9 0 3 , էջ 1 6 —1 7 ) , արաբական ա ղբյուրների հետ ևյա լ վկա յությունները.
1 . Բելա զորի, հրտր. (1е Оое]"е, Ьв1ЬеП 1 8 7 0 , էչ 176 . հ ա յերեն թա րգմա նությունն առաշ ենք բերում Բագրատ Խա լա թյա նցի ա շխ ա տ ությունից ՝ «Ա րա բա ցի մա տենագրեր Հա յա ստ ա նի մա սին» ,Վիեննա, 1 9 1 9 , էշ 7 4 — 7 5 ,
«Ի յա գ նվա ճեց Ամիդ առանց ճա կա տ ա մա րտ ի' Ուռհայի խ ա ղա ղությա ն հիման վերա , ն ույն օրինակ և Մ ա յա ֆա րեկին. իսկ Կաֆարտոլթ ա մրոցը և Մ ծբին * կռվով, նույն պ ա յմ ա նների հիմա ն վերա , նույն կերպ Տուր Արդին, Մարգին ա մրոցը և Դարա, իսկ Քար դա և Բա զարդա' Մ ծբին ի դաշին հիման վերա ։
Նորա մոտ եկա վ Զ ավազան ի իշխանը և խ ա ղա ղություն կա պ եց նորա հետ ' յո ւր հողից նորան հարկ տալու պ ա յմ ա նո վ ։
Ա յս բոլորը կա տ ա րեցա վ 19 թ . և Մ ոլհառռամի օրերից (հա շվ ա ծ )' 2 0 թ . ։ Ւյա դ նվա ճեց Արզն Մ ծբինի խ ա ղա ղությա ն հիմա ն վերա ևճ ա նցնելով կիրճից ' հասա ՛Լ ^ԻԲւԻս> եԿ ավ Խլաթ և հա շտություն կա պ եց քաղաքի իշխանի հետ ։ Գալով Աղիշաւրք (Ղ ա զա րյա ն, А г т е ш е п ип1ег Йег агаЫ Б сЬ еп Н егг- տօհ8քէ, Էշ 1 6 ' « Հ ս с!еп 5 аи е геп Рие11епл=а-/7^л1. ջուրք»), որ Հա յաստանումս։ Է, նա չա նցա վ ա յն , ա յլ վերա դարձա վ և դրեց Բիթլիսի տիրոշ վերա նո՛ւյն հարկը, որ նա Խլա թի (բ ն ա կ չա ց), մ եծա մ ե ծա ց և իշխանի վերա Էր դրա ծ։ Ա յստ եղից Իյա դ ա նցա վ Ռ ա քքա , ապա Հի մ ս , ուր նորան Օմար կա ռա վարիչ ն շա նա կ եց. վա խ ճա նեցա վ 20 թ .» ։
2 . Տա րա րի, հրտր. (1е Оое]"е> Ье1(1еп 1 8 7 9 /9 3 , 1 , 2 5 0 6 . հա յե ր ե ն թա րգմա նությունը տես «Ա րա բա ցի մա տ ենա գրեր Հ ա յա ս տանի մ ա սի ն», Էջ 8 0 ։
«Ի յա դ ուղա րկեց Օսման Ի. Ա բի-լ-Ա ա սին Չորրորդ Հ ա յք , ա յստ եղ Ս ա ֆֆա ն Ի, Մուաթթալ Ս ոլլա մին նա հա տ ա կեցա վ տեղի ունեցա ծ մի ճա կա տա մա րտի մեշ։ Բնակիչք խ ա ղա ղութ յո ւն հա ստ ա տ եցին Օսման Ի. Ա բի-լ ֊Ա ա -սի հետ 1 յո ւրա քա նչյո ւր ՛ընտ ա նիքից մի դենար վճա րելու պ ա յմ ա ն ո վ »։3 . Տա բա րիի հիշյա լ վկա յութ յունը մեշ Է բե ր վ ա ծ նաև Իբն-ա լ-
Աթիրի մոտ , հմ մ տ . «Ա րա բա ցի մա տ ենա գրեր Հա յա ստ ա նի մ ա սին»,
Էջ 127,Արաբական ա ղբյուրների տ եղեկությունները, ինչպ ես տեսնում
176
ենք,- տարրեր են մի քա նի կետ երում թև իրա րից և թե վերոհիշյա լ հա յկա կա ն վկա յո ւթ յո ւնների ց ։ Ա յդ շեղումները և տա րա ձա յն ո ւ ֊ թյունները բա ցա տ րվում են մա սա մբ նրա նով, որ յոթ երորդ դարի անցքերի պ ա տ մությունը հիմնվա ծ է արաբական ա ղբյուրներում , գլխ ա վորա պ ես, բա նա վոր հիշողությունների և ա վա նդությունների վրա ։ Բացի ա յդ ' պետք է նաև ի նկատի ունենա լ, որ հա յկա կա ն վկա յութ յուններում հիշա տ ա կվա ծ են արաբական արշավանքները Տպ րոնում և Հա յա ստ ա նի հյուսիսա յին շրջա ններում, իսկ ա րա բա կան աղ բյուրների մեջ' հ յուսիսա յին Մ իշա գետ բոլմ և Չորրորդ Հ ա յ- ք ո լմ ։ Հնա րա վոր է նույնպ ես, որ արաբական զորքերը կարող էին ներս խ ուժա ծ լինել զա նա զա ն ուղղությա մբ տա րբեր զորա վա րների ա ռա ջնորդութ յա մբ։
Տա բա րին Լ Իբւն-ալ-Աթիրն արշավանքի ժա մա նա կը դնում են Հեշիրի 19-ին , ա յսինքն ' 6 4 0 թվին (Հեջիրի 19 թ ի ւէ ը = 6 4 0 թ վ ի ն , մինչև դեկտ եմբերի 2 0 - ը ) , իսկ Բելա ղորին' Հեշիրի 19-ի ն և 2 0 թվի «Մ ոլհա ռոա մի»՝ օրերին, ա յս ի ն քն ' 6 4 0 թվին մինչև 641 թվի հունվար ամսի կեսերըէ 20 թվին Մ ոլհա ռոա մ ամ՛սի ւ կիզբն ընկնում Է դեկտ եմբերի 2 1 -ի ն 64 0 թ ՚Ա ՚է Ինչպես տ եսա նք, արշավանքի նույն ա յս 64 0 թվա կա նը մա տնա նիշ Է ա րվա ծ նաև «Պ ա տ մութիւն սբ- ներսիսի» գր վ ա ծքո ւմ ։ Ուրեմն' վերոհիշյա լ ա րշավա նքի ժա մա նա կի նկա տ մա մբ հա յկա կա ն և ա րա բա կա ն ա ղբյուրների վ կ ա յո ւթ յո ւն ները մ ի մ յա ն ց հետ հա մերաշխ են և հա մա ձա յն ։
Որ ա րա բների մուտքը Հա յա ստ ա ն չէր կարող /ինել 6 3 6 կա մ6 3 7 թ ա յ դ միա նգա մա յն որոշ է ու ա նվիճելի, Արաբները չէին կարող Հա յա ստ ա ն մտ նել Միշա գետքը և նրա գլխ ա վոր քա ղա քները գրա վելուց ա ռա շ։ Իսկ Մ իշա գետքի նվա ճումը, ինչպ ես հա յտ նի է ա րա բա կա ն, ասորական և բյուգա նդա կա ն ա ղբյուրների վ կ ա յո ւթ յուն ն եր ի ց, տեղի էր ունեցել 63 9 — 6 4 0 թ . ։
Ա սորական ա ղբյուրներից Մ իքա յել Ասորին, օրինա կ ' պարդ վկա յում է , որ ա րա բներն առաջին ա նդա մ ա նցել են եփրատ գետը և շա րժվել դեպի հյուսիս «9 5 1 թ վին հունա ց, 2 9 Հերա կլի, 18 ա րա բների, 6 Օմարի» ա յս ի ն քն ' 6 3 9 — 6 4 0 թ . (տ ե ս СЬгОГПС|ие ճք М |- сЬе1 1е Б у п е п , е<3. р а г С Ь аЬ сй , Т . I I , էշ 4 2 6 ) ։
Ինձ թվում է ' հիմնվելո վ բո լո ր ա յս ուշա գրա վ դիտ ողութ յունների վրա ' կարող ենք վստահոիւեն եզրա կա ցնել, որ ա րա բներն ա- ռաշին ա նգա մ մտ ել են Հա յա ստ ա ն հ յուսիսա յին Միշա գետքի կող-
* նո ւյն ա յս թվականն ունի նաև Ասողիկը [Պ ետ ե րը, 13 8 5 ] , էշ Ձ8% «Զաւուրս
յա յսոսիկ և յիշխա նութեա նն Թ եոգորոսի Ռշտոմււոյ յԶ Զ թուա կա նին եղն. առաջին ելք ի Հ ա յս Տա ճկա ց, հրա մա նա ւ Օ մա րա յ»։
1771 2 ձ . քքւսՏասւ}յան
յի ց ոշ թե 6 3 6 , 637 կա մ 639 թվա կա ններին, ինչպես ա յդ մա տ նա ցույց է արվում հա յ և օտար ուսումնա սիրություններում, ա յլ
640 թվին,
2 . ԴՎԻՆԻ ԱՌՈՒՄԸ' 040 Թ ., ՀՈԿՏԵՄՐ. 6-1-Ն, ՈԻՐԲԱԹ
Որ ա րաբներն առաջին ա նգա մ մտել են Հա յա ստ ա ն Միջա- դետքի կողմից 64 0 թ վին , ա յդ դժվար չէ եզրա կա ցնել նաև Սեբեոսի վկա յո ւթ յո ւնից, որ ժա մա նա կա կից է եղել յոթ երորդ դարի ա նցքե՝ ֊
րին,ներքև մենք կտ եսնենք, որ Դվինի ա ռումը, հա մա ձա յն Սեբեոսի
վկա յութ յա ն, տեղի էր ունեցել 640 թ վ ի հոկտ եմբերի 6 -ի ն , Ա րա բա կան զորքերը եկել Էին Դվին « յԱ սորեստ ա ն կւ/ղմանէտ' Տա րոնը, Բզնոլնիքը և Աղիուէիտը նվաճելուց հետո, Պարզ է, ուրեմն, որ Սեբեոսի վկա յութ յունը ևս վերա բերում է արաբական աոաջին արշավա նքին, որ հիշվա ծ է նաև Հովհա ն Մամ իկոն յա նի և «Պ ա տ մութիւն սբ. Ներսիսիл վերոհիշյա լ երկերում.
Կարևոր ա յս հետ ևությունը, որ անտարակուսելի է , աչքաթող է ա րվա ծ բա նա սիրա կա ն ու պատմական հա յ և օտար աշխատութ յուններում . ուստի անհրաժեշտ է նորից կա նգ առնել ա յս խնդրի վյրա և ուշադիր կերպով քննել հա յկա կա ն, ասորական և արաբական ա ղբյուրների տ եղեկութ յունները, որ հիմք են ծա ռա յել Դւէինի ա ռման թվա կա նի որոշմա ն»
Վ կա յութ յունները Դվինի առման թվա կա նի մասին բա ժա ն վում են երեք խ մ բի , որ մեջ ենք բերում տ եղ-տ եղ հա պա վումներովէ
Աոաջին խումբ (հնսւզույն)
1, «Պ ա տ մութիւն ՍեբԷոսի եպիսկոպոսի ի Հեր ա կլն», Թ իֆլիս , 1912 , էջ 1 7 5 , գ լ. Լ'
«Եւ ել զաւր ապականիչ յԱ սորեստ ա ն կողմանէ ընդ ճա նապարհս Զ որոյ յա շխ ա րհն Տա ր օն ո յ. առին զնա և զԲղնուձիս և զԱ ղիովիտ , Եւ ճանապարհ կա լեա լ ի Բերկրոյ ձորն ընդ Որդսպոյ և ը ն դ Գոգովիտ' թա փ եցա ն յԱ յրա րա տ ։ Ել ոչ ոք կարաց ի զա լրա ցն Հ ա յո ց արկանել գ ո յժ ի Դըւին ա լա ն, բա յց արք երեք յի շխ ա նա ցն, որք երթա յին ժողովել զզա լրն ճա պա ղա կա ն' Թէ ո դոր՛ո ս Վահևոլնի, և հա չեա ն Առա ւե զեա ն, և Շապուհ Ա մա տ ոլնի։ Սրք գնա ցեա լ փախստական ի Դլին, և հասեալ ի կամուրջն Մ եծա մա լրի, ի բա ց ա լերեցին, և ի ն ք ե ֊
■ 17Տ
անք ա նցեա լք գ ո յժ արկանել ի յա լա ն ի ն ։ Եւ ի բերդն ժողովեցին զա մ ենա յն մարդիկ ա շխ արհին' որ եկեա լ էին ի կութиա յգեստ ա նինէ
Բա յց Բ ՚Էոդորոսն գնա ցեա լ ի Նախճալան քա ղա ք։ Եւ հ ա ֊ սեալ թշնա մին Բուշա յն ի կամուրշն Մ եծա մա լրի ոչ կարաց ա նցա նել, բ ա յց ունէին առաշնորդ իւրեա նց զՎարդիկ իշխան Մ ոկա ց, որ կոչէր Ա կնիկ։ Ապա ա նցեա լ ընդ կամուրշն Մ եծա - մա լրի, հարին ասպ ա տակա լ զա մ ենա յն երկիրն, և ժողովեա լ զաւար և զգերութիւն բա զ ո ւմ յո լ յժ , և եկեա լ բա նա կեցա ն ի յե զ ր մա յրւո յն Խոսրովւսկերտի։
Եւ եղև յա ւուրն հինգերորդի դիմեցին ի վերա յ քա ղա քին, մա տ նեցա ւ քա ղա քն ի ձեռն նոցա , քա նզի արկին մուխ շուրջա նա կի, մերժեցին ծխ ովն և նետ ա ձգութեա մբն զպահապանս պարսպին և կա նգնեա լ սա նդուխ ս ' ելին ի պարիսպն և •անկեալ ի ներքս բա ցին զդուռն ■ քա ղա քին։ Եւ դիմեա լ ի ներքս զա լրք ■թշնամեացն սա տ ա կեցին սրով զբա զմութիւն քա ղա քին' ելին և բա նա կեցա ն ի նմին բա նա կա տ եղն, որ աւր I1 էր տրէ ա մ - սո յն ' յա տ ւր ուրբաթի: Եւ դադա րեա լ աւուրս ինչ ելին և գնա ցին ընդ նոյն ճա նապ ա րհ' ը նդ որ եկեա լն էի ն ։ Եւ խ ա ղա ցուցին զբա զմութիւն գ ե ր ւո յն ' ԷԵ հա զա ր ոգի ։ Իսկ իշխ ա նն Հ ա յո ց Ռ շտունեաց տ՛էրն դարա նակա լ եղեալ ի Գոգովիտ գա ւա ռի' դիմէ ի վերա յ նոց՛ա սա կա ւուք; Եւ ոչ կարաց զդէմ ունել նոցա , փ ա խստական լինի առաշ,ի նոցա , և նոքա զհետ մտեա լ նոցա ' սա տա կէին զբա զումս ի նոցա նէն. և ինքեա նք չոբա ն ա նցին յԱ սորեստ ա ն։ Եւ եւլեւ ա յս յա մ ս Եէյրի կաթուղիկոսի: Իսկ ի ձեռն ա յնր պ ա տ երա զմի ի կա յսերէ հրաման հասեալ զա լրա վա րոլթեա նն Բ՜էոդորոսի Ռշտունեաց տեառն հանդերձ պատրկութեան պ ա տ ուով։
Ա յս ա մ են ա յն լինի ի ձեռն կա թուղիկոսին ներսիսի' որ յա շորդեցա լ ի նմին ա մի յա թ ո ռ կա թուղիկոսութեա ն' փ ոխ ա նակ Եզրի կա թուղիկոսի3)։
2 . (ГԱնանուն ժա մա նա կա գրութիւն յ> Վ ենետ իկ, 1 9 0 4 , էշ 77 '
(ГԿոստանդին1 որդի Կոստանդիա նի, թոռն Հերա կղի, ա մս քսա նևինն։ Ի սորա երկրորդ ա մին առաւ Դոլին ի Տա ճկա ց քիՂ թ՛ուականին»յ . և եղև համար գերելոցն ԼԵՌօ։
3. СЬгошдие <1е Эепуз с!е Те1 е-МаЬгё. риЬ. ^аа. раг СЬаЬо^ РаПБ. 1893, էշ в'
170
к952 թ . ( 6 4 0 — 6 4 1 ) , արա բները պաշարեցին Դարան և Հարձակվեցին ա յդ քա ղա քի վ ր ա ... Նույն ա յս թվին ա րա բները պաշարեցին Դվինը ^АЙаЬ1П^, ուր սպանվածների թիվը խիստ մ ե ծ էր ' մինչև 12 00 0 հ ա յ» ։
Հմ մ տ ե « Պատմութիւն հա յոց արարեալ Կիրակոսի վա րդապետի Գ ա նձա կեցլոյյ), Թ իֆլիս, 1 9 1 0 , էշ 5 8 ' « ի կ ոտորելն Իսմա յէլի զքա ղա քն Դուին երկոտասան հ ա զ ա ր է ։
Երկրորդ խ ումբ (ըստ արաբական ա վա նդությա ն)
4 . Բելա ՚ղորի, տե՛ս « Արաբացի մ՛ատենագրեր Հա յա ստ ա նի մ ա սին», էշ 4 0 '
«Ինձ պ ա տմել է Մա հմեգ Սագ, որ լսա ծ էր ա լ-Վ ա կի- դից, իսկ սա ' Աբդուլ Հա միդ Ի. Ջա ֆա րից և սա ' յուր հորից, թե Հա բի բ Ի. Մասլամա պաշարԼց Դվին և մնա ց ա յստ եղ, մինչև պ ա տ ա հեցա վ նորան Մավրիան հույնը, նա հա րձա կվե- ցա վ նորա վերա գիշերը, սպ ա նեց նորան և ավարի ա ռա վ ն ո րա բա նա կը։ Դորանից հետո Սալման շտա պ եց Հա բիբի մոտ և պ ա տ ա հեցա վ նորան Կաբինում, ինչպ ես ճիշտ տ եղեկութ յո ւն ունեն պ ա տ մողները» ։
Տես նաև Էշ 4 3 '«Ա յն տ եղ ի ց (Ա րճեշից և Բա շունա յիսից) Հարիր եկավ
Արտաշատ, որ Է ա լ-Ք իրմիղ, ա նցա վ Ակրատ գետը և բա նա - կեցա վ Դվինի դա շտ ում , ■ ուղա րկելով հեծելա զորը քա ղա քի վերա . ինքն ևս կա մա ց-կա մա ց առաշ գնա ց, մինչև որ քա ղա քի դռների առշև կա նգ ա ռա վ։ Բնակիչք կպաշտպանվեին, ն ե տ ա հարելով նորա զորքը ։ Հա բի բ դնել տ վեց մանշալիք և սկր- սեց քա րկոծել նոցա , մինչև որ նոքա խ նդրեցին խ նա յել նոցա և պ ա րգևել խ ա ղա ղություն ։ Հա բի բ հա մ աձա յն ե ց ա վ » ,
Բելաղորի պ ա տ մելով' Հա բիբի և Սալմանի ա յս ա րշա վա նքների ժա մա նա կ, որ տեղի Էին ունեցել Օթման խ ա լիֆի ( 6 4 4 — 6 5 6 ) հրա մա նով, ա րա բները նվա ճել են Հա յա ստ ա նը, Վրաստանը և ■ Ատ ր պատ ականը (տ ևս « Ա րա բա ցի մա տ ենա գրեր Հա յա ստ ա նի մա -
* Տ ե ՛ս նաև (Г ՍամուԷլի քահանս/յի Ա նեցլո յ, Հավաքմունք ի գրոց պատմ ա - գրաւյՁ, Վաղարշապատ 1 8 9 3 , էջ 8 0 '
«Ա րդ յաւուրս Կ ոստան դի որդւոյ Հերա կլծա յ* առաւ Դուին ի Տա ճկա ց, ասէ
պ ատմագիրն, և սպանին յա ւուր սրբոյ յա յտ նութ եա ն, ի ս1 վկա յարանի ս * Ս արգո իէ ԲԺ-ան [Ի և ա րեա մբ կոտ որելոցն ծա ծկեցա ւ սեղանն սուրբ և աւազանն, և զա յլսն
գերեցին ՝ աւելի քա ն զԼՌ»է
1Տ0
ս ի ն », ւէչ 3 6 — 5 3 ) ։ Հա բիբի արշավանքը Մ իքա յել Ասորին ^СЬгО- т 'я и е , I I , ք. 3 , էջ 4 4 0 — 4 4 1 ) դնում է Հեջիրի 2 5 թվին (2 8 հոկտ. 6 4 5 — 17 հոկտ . 6 4 6 ) ։ Տա րա րին (տ ես « Ա րաբացի մա տ ենա գրեր Հա յա ստ ա նի մ ա ս ի ն », էջ 8 9 ) նույն արշավանքը հիշում է Հեջիրի 24 թվին (6 4 4 /6 4 5 թ . ) , սա կա յն վկա յում է նաև' որ ըստ Վակիդիի ա վա նդությա ն Հա բի բ Ի. Մ ասլամա Ֆիհրին նվաճել է Հա յա ստ ա նը Հեջիրի 31 թւէին (2 4 օգոստ . 6 5 ։ — 12 օգոսա . 65 2 թ . ) ։ Այս վերջին թվականն ունի նաև Յակութին հետ ևյա լ հա տ վա ծում'
5 . Յա կուբի, տես Р . Խալաթյա ն ց , « Ա րաբացի մա տ ենա գրեր»,
էջ 1 04 '«31 թ . Օսման ուղա րկեց Հա րիր Ի. Մասլամա Ֆիհրիին
Հա յա ստ ա ն և ապա Սա/ման Ի. Ռաբիա Բա հլիին' նորան օգն ո ւթ յա ն » ։
Ի բ ն ֊ա լ ֊Ա թ ի ր ը ևս վկա յում ւէ, որ «31 թ . ըստ ոմա նց Հ ա յա ս տան նվա ճեց Հա բի բ Ի. Մ ա սլա մա » ( տես «Ա րա բա ցի մ ա տ ենա գրեր», էջ 1 2 9 ) ։
Ինչպես տ եսնում ենք, ա րա բա կա ն ա ղբյուրները Հա բի բ А. Մ ա ս լ ա մ ա յի արշավանքի նկա տ մա մբ տալիս են տա րբեր թ վ ա կա ններ։
Երրորդ խ ումբ (քսաււն ե. շփ ոթ)
6 . «Պ ա տ մութիւն Ղ ևոնդեա յ մեծի վա րդա պ ետի հ ա յո ց » , Ս. Պ ետ երբ. 1 8 8 7 , էջ 8 — 9 , գլ. Բ. և Գ'
«Ա պ ա ի քսան եւ վեցերորդ ա մի նոցին (Ա րու-Օ ա քրա յ, Ս.մրայ ե լ Օրմւսնա յ) իշխ ա նութեա նն դարձեալ յա րձա կէին ելա նել ի վերա յ աշխարհիս Հ ա յո ց զօրոլ ծ ա ն ո ւ։... Յերկրորդ ա մի Կոստանդնոլ կա յսեր Հ ո ո ո մ ո ց , որ էր թոռն Հերա ևղի ՝ ա զդ եղև ա ռ իշխ ա նն Թ էոդորոս, եթէ հէն զա րթուցեա լ գա յ ի վերա յ ա շխ ա րհիս, Իսկ նորա ա ռեա լ զզօրս իւր ' կա մէր ունել զկիրճս ճա նապ ա րհին ս ո ր ա յո յ, ա յլ ոչ կարաց ժա մա նել յա ղագս նոցա , քա նզի ըստ ոդաթևն ա րա գութեա ն յա րձա կեա լք իբրև օձք թևա լորք յա ռա ջեցին թ շնա միքն, և զկնի իւրեա նց թ ողեա լ ղղօրսն Հ ա յո ց ' դէմ եդեա լ ընթա ցա ն ի մա յրա քա ղա քն 'հուին։ Եւ վասն զի թա փ ուր գտին զքա ղա քն յա ր ա նց պ ա տ եր ա զմ ո ղ ա ց, զի ա մեննքեա ն զհետ թ՜էոդորոսի իշխ ա նին գնա ց եա լ էին, բ ա յց մ իա յն զկա նա յս և զմա նկտ իս և զ ա յլ խ ա ռնիճա ղա նճս, որք ոչ էին արք պ ա տ երա զմ ի ' հասին ի վերա յ քա ղա քին և վա ղվա ղա կի առին զա մրոցն, և զգտ եա լ արսն ի
1Տ!
նմա կոտ որեցին, և զկա նա յս և զմա նկտ իս վա րեցին ի գերութիւն' ոգիս ԼԵՌ»։
7. «Ս տեփանոսի Տա րօնեցւո յ Ասողկան, Պատմութիւն տ իեզերա կա ն» , Ս. Պետերր. 1 8 8 5 , էջ 9 8 , 2 , գլ. Բ'
а Ի Ղ ե1 ա մի թուա կա նութեան դարձեալ սաստիկ զօրոլ եկեալ Տա ճկա ց ' ՛առին զԴոլին քա ղա ք, և եղև համար գերութեա ն ԼԵՌ և ապա տիրեցին Հ ա յո ց , Վրաց և Ա ղուա նից»։ Նույնը, էջ 1 2 0 , 2 , գլ. Դ '
«Ա պ ա ի ԻՋ ա մի նոցին (Ա բո լբա ք ր ա յ, Ա մրա յ և Օթմա- նայ ) իշխ ա նութեա ն և յերկրորդն2 Կոստանդնի թոռին Հեր ա կ. լէս ի ' էլ զօրն Իսմա յիլի ՛Ասորեստանէ ընդ ճանապարհ Ձորոյ յերկիրն Տ ա ր օն ո յ. ընդ Բզնունիս, ընդ Բերկրոյ ձորն յԱ յրա րա ֊տ թ ա փ եցա ն։ Ել առին զՂոլին քա ղա ք և զգտ եա լ արսն ի նմա կոտ որեցին, և զկա նա յս և զմա նկոլնս ի գ ե ր ո ւ ֊ թիւն վա րեցին ոգիս ԼԵՌ, որ օր Ի տրէի ա մ ս ո յ, ի կութս ա յգեստ ա նի։ Իսկ իշխանն հ ա յո ց Թէոդորոս Ռշտունե՚աց տէր, որ շինեա ց զԱ ղթա մա րա յ կղզին ' պ ա տ երա զմեցա ւ ընդ նոսա ի Կոգովիտ և ոչ կա րա ց յա ղ թ ե լ։ է լ եղել ա յս յա մ ս եզրի կա թողիկոսի»: Ն ույնը, էջ 1 4 2 , 2 , գլ. Ջ '
<гԿոստանդին որդի Կոստանդնոլ, թոռն Հերա կլի, ամս ԺԲ'. ի սորա երկրորդ ամին ա ռալ Դոլին ի Տա ճկա ց» ։
8 . <гՄովսեսի Կա ղա նկա տ ոլա ցւոյ, Պատմութիւն Աղուանից ա շխ ա րհի», Թ իֆլիս 1 9 1 3 , էջ 3 6 3 , 3 , գ լ. ԺԵՃ
«Իսկ Կոստաս սորին ( Կոստանդնի) որդի ' ամս քսա ն և ինն ի սորա հինգ ա մին յԱ րա բիա կռիւն եղև, և ի վեցին Տա նինք եկին ի Հ ա յս եւ աոին զԴուին, և որք գերեցա նն երեսուն և հինգ հա՛զար թուեցա ն» ։
Երրորդ խ մ բի հեղինա կներից Ղևոնգը' Դվինի ա ռմա ն թվա կա նը որոշելիս ' օգտ վել է թ ե առաջին խ մ բի « Անանուն ժա մա նա կա գրոլ- թ ի ւն »~ի ց և թ ե երկրորդ խ մ բի ա րա բա կա ն կա մ ասորական մեզ ա նհա յտ ինչ որ ա ղբյո ւրի ց ։ Ասողիկը քա ղել է ժամա նա կա գրա կա ն իր տ եղեկութ յունները, գլխ ա վորա պ ես, Ղ ևոնդից։ Իսկ Մովսես Կա- ղա նկա տ վա ցու հա՛շիվը հա մա պ ա տ ա սխա նում է երկրորդ խ մբի ժա մա նա կա գրութ յա ն։ Ուրեմն, ա ղբյուրների ա յս երրորդ խ ումբը
1 Ե զյա նց ի ձեռա գիրը ( Ը ) ունի «ի Ղ' ամի» համապատասխան сгԱնանուն ժամանակագրութեան» վերոհիշյա լ վկա յութ յա ն . տե՛ս <гՊատմութիւն տիեզերականи
էջ 9 8 , ծանոթ* 9 *2 Բնա գրում Հ յե ր ր ո ր գ ն », որ, ‘հա վա նորեն, սխալ կ։ Նույն հեղինակը (Էշ 1 4 2 )
վկա յում Էք որ (Гի սորա ( Կոստանդնի) երկրորդ ամին առաւ Դուքէն ի Տա ճկա ց»՝
182
Դվինի ա ռմա ն թվա կա նի մասին լի տալիս որևե նոր տ եղեկութ յուն ,
այլ մեշ Հ բերո ւմ նախորդ խ մբերի ժամա նա կա գրա կա ն վկա յութ յունները, ա չքա թող ա նելով, որ ա յդ վկա յութ յուններն իրտր հետ անհաշտելի են և հա կա սա կա ն։
Վ երոհիշյա լ երեք խ ում բ վկա յությունների մեշ Դվինի ա-ռումը դրվում Է, ինչպ ես տ եսնում ենք, հետ ևյա լ թվա կա ններին '
1 . Եզրի կա թողիկոսությա ն վերջին տ ա ր ո ւմ = 6 4 0 թ . ' Ս եբեոս.2 . Հունա ց կա մ ա սորոց 9 5 2 թ . = 1 հոկտ. 6 4 0 — 641 թ . Դիո
նիսիոս Տե/մա հա րցի.3 . Հերա կլ կա յսեր թոռա ն Կոստանդնի երկրորդ տարում =
6 4 2 /6 4 3 թ . «Ա նա նուն ժ՛աման՛ակագրութիւն», Ղեոնդ և Ասողիկ.4 . Հեշիրի 24 թվին = 6 4 4 /6 4 5 թ Տ ա ր ա ր ի .5 . Հեշիրի 2 5 թ վ ի ն = = 6 4 5 /6 4 6 թ ' Բելազորի ( ’ ) , Մ իքա յե/
Ասորի և Ելիաս Մ ծբնեցի , և կա մ Ա բու Բա քրի, Ամրի ու Օթմանի ի շխ ա նությա ն 2 6 տա րում = 6 4 5 /6 4 6 թ . ' Ղեոնդ, Ա սողիկ։ Ա բոլ-Բա քրի, Ամրի և Օթմանի իշխ ա նությա ն ոկիղբր Ղևոնդը ենթա դրում Է Հ ե րա կլ կա յսեր 1 1 -ր դ տարում (6 2 0 /6 2 1 թ . ) ուրեմն' ա յս խ ա /իֆների իշխ ա նությա ն 2 6 -ր դ տարին րնկնում Է 6 4 5 — 6 4 6 թ . ։
6 . Հ ա յո ց 9 5 թւ[ին = 64ե հունիս 1 3 ,6 4 7 հունիս 1 7 ' Ասող/ւկ, և կա մ Հերա կլ կա յսեր թոռա ն Կոստանդնի վեցերորդ տարում = 6 4 6 /6 4 7 թ .1 Մ ովսես Կա ղա նկա տ վա ցի։
Ա յսպ իսո վ ' Դվինի ա ոմա ն թվա կա նը վերոհիշյա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ների հա մա ձա յն ստ ա ցվոլմ Է' 6 4 0 , 6 4 0 /6 4 1 , 6 4 2 /6 4 3 , 6 4 4 /6 4 5 ,6 4 5 /6 4 6 և 6 4 6 /6 4 7 թ վերին,
Ա յս խ ա ռն ու հակասական տ եղեկությունները հիմք են ծա ռա յե լ , բնա կա նա բա ր, անհաշտելի տ ա րա ձա յնութ յունների նաև բա ն ա սիրական և պատմա կա ն թե հ ա յ և թե օտար ա շխ ա տ ություններում,
Դվինի ա ռումը գնում են ա յս ա շխ ա տ ություններում հետ ևյա լ թվա կա ններին (հիշում ենք մ ի ա յն ա յն երկերը, որ ունեցել ենք ձեռքի տ ա կ)'
1 . 64 0 թ . հունվա րի 6 -ի ն ' Չ ա մ չյա ն , Պ ա տ մ ո լթ ., Բ, Էշ 343
1 Մ . Օրմանյանր («Ա զգա պ ա տ ում ն, Կոստանդնուպոլիս 1912— 1913 , է,չ
7 0 4 — 7 0 5 ) , հիմնվելով Սեբեոսի և Սամուել Անեցու վկա յությունների վրա , ենթա
դրում Է, որ Հարաբական բա նա կը Դուինի առշև կհասնի և /սոսրովակերտի անտառին մոտ բանակ կզարնկ տրէ ա մ սոյ 2 0 -ի ն , 6 4 0 հոկտ եմբեր 6-ի ն շարժական տ ոմ ա րով, որ ճիշտ ալ կըպատասխանէ պատմութեան յիշա ծ յա ա ւր т г р и х р ^ և |ւ
կութս սւյգեսսսսն|ւն պ ւս րա գա ն եր ո ւն ւ Երեր ամիս կըտևէ Գոլինի սրսշարումը, ե վերջապես 641 յունուար 6 -ի ն յա ւուր игрп] Յա յտ նութեա ն ( Սամ. 8 0 ) , Արարացիք д աղա քո կըդրաւեն, և ա նխ նա յ կըկոտորեն 1 2 ,0 0 0 հոդի, 3 5 .0 0 0 հոդի ալ գերի
կրսւանին վա ճա ռելու, և եկեղեցի ու ապարանք կապուտ կողոպուտ ընելով կրմեկ-
133
2 . 640 թ . հոկտ եմբերի 6 -ի ն ' Ալի շա ն, Այրարատ, էջ 407 և 4 9 5 , նաև Հ . Հա մբա ր յա ն , Հուշարձա ն, 1 9 1 1 , էջ 244 .
3 . 6 4 2 թ . Հունվարի 6 -ի ն ' То'-'гпеЫге Н151о1ге է» Об և Мог- кап, Н1БЫге ճս реир1е агтёшеп- է չ 1 16 .
4 . 622 թ . Հոկտեմբերի 6-ին' Ои;аипег1 КесЬегсЬез* է չ 227— 231, ТЬорйзсЫап, геПэсЬпП 1йг агте^ сЬ е РМ11о1о ге, II, ег5- է€տ НеИ է չ 64 և А Мюллер, История ислама, перевод Мед- никова, I, է չ 2 9 0 .
я. 645/646 թ.' ЬаигепЬ иАгтёп1е еп!ге Вугапсе ег Г1з1аш. Раг15, 1019, է չ 90 . նուլնը' 646 թ ' է չ 180, նոլյնը — 642 թ ., է չ 371.
6. 647 թ . Հոկտ. 6-ի ն ' Кулакоиский, История Визант., III, 1915, էք 202-
Ժամա նակա գրա կա ն ա յս հա կա սությունները վերա ցնելու համար անհրաժեշտ էր, անշուշտ, պարզել ա ղբյուրների հա մեմա տ ա կան արմերը և որոշել, թե որը վերոհիշյա լ վկա յություններից կա րոդ է հա մա րվել վա վերա կա ն ու ընդունելի ։ Կարևոր ա յդ խնդիրլ քննությա ն է ա ռնվա ծ երկրորդ խ մ բի ա ղբյուրների նկա տ մա մբ Մկր. Ղազար յա նի (гАгШвРЛеП ԱՈէ0ք (ЗеГ агаЫ зсЬ е П ЬеГГЗсЬ аГЬ ուսումնա սիրությա ն մ ե շ ։ Սակայն Ղա զա րյա նի հիմնա վոր ու հա մոզիչ դիտ ողություններն անուշադիր են թողնվա ծ գիտական հետագա ա շխ ա տ ություններում։
Ինչպես շատ ճիշտ դիտել է Ղա զա րյա նը, Բելազորին որ ա ռա ջին ա նգա մ գրի է ա ռել Հա յա ստ ա նի նվա ճմա ն վերոհիշյա լ պ ա տ մութ յունը, ապրել է իններորդ դարում ( • Հ-892) և նրա տ եղեկությունները հիմնվա ծ են բա նա վոր ա վա նդությունների վրա, մինչդեռ Սեբեոսն ականատես է եղել յո թ եր որ դ դարի ա նցքերին։ երկրորդ' ա յն ա նցքերը, որ ըստ արաբական ա ղբյուրների տեղի են ունեցել Հա րիրի արշավանքի ժա մա նա կ Հեջիրի 2 4 /2 5 թ վին , ի ն չպ ես' Կարին քա ղա քի ա ռումը, Դւէինի անձնատուր լինելն առանւյ դիմա դրութ յա ն, Հա րիրի և Մավրիանոս զորա վա րի կռիւ[ը և Հ ա յաս՛տանի, Վրաստանի ու Աղվանքի նվա ճումը' հիշում է նա և Սե- բե ։ւսը, բ ա յց ոչ 6 4 4 — 6 4 7 թվա կա ններին, ա յլ յոթ երորդ դարի հիսունական թ վե ր ին ։ Ա՛՛կր. Ղա զա րյանի ա յս դիտողություններին կարելի է ա վելա ցնել և ա յն , որ հենց ա րաբական ա ղբյուրների
Նին»։ նոր ա լս ենթա դրությա մբ Օրմանյանը փորձում կ հաշւոեոնել Սերեոսի և
Սամուել Անեցու Հակասական վկա յություններըг Սակայն բռնա զբոսիկ այս կռա-
Հոսքը, անշուշտ սխալ է , որովհետև Սերեոսի մոտ պարզ ա սվա ծ կ, որ արաբացիները» օյաւուրն հինգերորդի դիմեցին ի վերա յ քազաքինն և «մա տ նեցա ւ քաղաքն ի ձեռ1 նոցաзц
I 84
մեջ' Տա բա րիի է Ձաքուրի ի և Իբ ն-յսլ-Ա թիրի երկերում ' ա ռա յ է բ ե ր
վա ծ, ինչպ ես վերև տ եսա նք, նաև մի երկրորդ ա վա նդություն ըստ Վակիդիի, որը Հա բիբի և Սալմանի վերոհիշյա լ արշավանքները գնում է յո թ եր որ դ դարի հիսունական թվերին, ա յն է ' Հեշիրի 31 թվա կա նին (2 4 օգոստ . 651 — 12 օգոստ . 65 2 թ - ) ։ Արա բա կան այսերկրորդ ա վա նդությունը հա մա պ ա տ ա սխ ա նում է մոտավորա պես ոչ մ ի ա յն Սեբեոսի ժա մա նա կա գրությա նը, ա յլև բյուգա նդա կա ն պ ա տ միչ Թ եոֆա նի վ կ ա յո ւթ յա ն ը , որն իր «Ժ ա մա նա կա գրութ յա ն», մեշ Հա բի բի արշավանքը Հա յա ստ ա ն և նրա կո֊իւԼը Մաւէրիանոս զորա վա րի դեմ դնում է նույնպ ես Կոստանդին կա յսեր 1 2 -ր դ տա րում, ա յսի նքն ' 6 5 2 /6 5 3 թ . (տ ե ս С ЬгО П О ^ГарЫ а, 0(1. <1е ВООГ;Լւրտ 1 8 8 3 , էշ 3 4 5 ) ։
Կարևոր ա յս դիտ ողությունն երր, որ ա չքա թող են ա րվա ծ, իրա վունք., են տալիս եզրա կա ցնելու, որ Հա բիբի արշավանքի ա րա բա կան ա յն թվա կա նները, որոնք մեշ են բերվա ծ Р ելա ղորիի, Տա բա րիի, Մ իքա յել Ասորու, Ելիաս Մ ծրնեցոլ, Ղեոնգի, Ասողիկի և Մ ո վ ֊ Iւես Կաղանկատվացու երկերում ' սւվելի քա ն կա սկա ծելի են և չեն կարող հա վանա կա ն հա մա րվել ու ընդունելի ։ Արաբական ա յդ վկա յութ յունները վերա բերվում են ոչ թե Դվինի առաշին ա ռմա նը, որ հիշա տ ա կվա ծ է առաշին խ մ բի հնա գույն ա ղբյուրներում, ա յլ Դվինի ա ռմա նը և Հա յա ստ ա նի, Վրա ս ս, անի ու Աղվանքի նվա ճմա նը յո թ ե րորդ դարի հիսունական թվա կա նների սկ զբն երի ն ։ Ա յսպ իսով ' ինքն ըստ ի նք յա ն հա սկա նալի են դա ռնում և ա յն ա նհա շտելի տարաձա յնութ յունները, որ կան Սեբեոսի և Բելա զորոլ վկա յութ յուններում Դվինի ա ռմա ն մ ա սին։ Հա մա ձա յն Ս եբեոսի' «դ ի մ եա լ ի ներքս զա լրք թ շնա մ եա ցն ' սա տ ա կեցին սրով զբա զմութիւն քա ղա քին' ելին և բա նա կեցա ն ի նմին բա ն ա կ Լ տ եղ ն ... և խ ա ղա ղա ցուցին զ բա զ մութիւն գե րւո յն ' ԼԵ հա զա ր», իսկ րստ Բելա ղորոլ' « ( բնա կիչք) խ նդրեցին խ նա յե լ նոցա և պարգև!-լ խ ա ղա ղութիւն. Հա բի բ հա մա ձ ա յն ե ց ա ւ» ։
Ինչպես տե՛սնում ենք, ա վելի քա ն պարզ է, որ Բ ելա զորոլ վկա յո ւթ յո ւն ը չի վերա բերվում Դվինի առաջին ա ռմա նը, որ մա նրա մա սն նկա րա գրվա ծ է Սեբեոսի պ ա տ մությա ն մ եշ ։ Մ իա նգա մա յն պարզ է նմա նա պ ես, որ Դվինի առաջին ա ռմա ն թվա կա նը որոշելի ս ' կարող ենք անտես ա ռնել թ ե երկրորդ խ մ բի ա րա բա կա ն և ասորական ա ղբյուրները և թե երրորդ խ մ բի հա յկա կա ն ա ղբյուրները։
Իբրև միակ վստա հելի ա ղբյուր մնում են, հետ ևա պ ես, ա ղ ա ֊
1Տ5
էին խ մբի վերոհիշյա լ վկա յութ յունները, որոնք Դվինի առաջին առման մասին տալիս են հետ ևյա լ թվա կա նները.
1 . Եզրի կա թողիկոսությա ն վերջին տա րին' Սեբեոս.2 . Հունա ց կա մ ասորոց 9Տ 2 թ\ ( = 840 /6 4 1 ) ' Դիոնիսիոս Տել-
մ ահա րցի.3 . Կոստ ա ս ֊Կոստ ա նդինի երկրորդ տարին ( = 6 4 2 /6 4 3 թ . ) և
կամ « ի Ղ թուա կա նինյ> ( = 6 4 1 /6 4 2 թ . ) ' «Ա նանուն ժա մա նա կա գրութիւն» (ն ա և Ղևոնդ և Ասողիկ) ։
Հա յկա կա ն և ասորական ա յս վկա յությունների հա մա ձա յն' Դվինի առաջին ա ռումը, ինչպ ես տեսնում ենք, ր նկ նո լմ Է 6 4 0 — 64ձ թվա կա նների շրջա նում, և ուրեմն' Դվինի առման տա րեթիվը մնում Է դա րձյա լ ա նորոշ։
Չ նա յա ծ սա կա յն նաև ա յս վերջին ա ղբյուրների տ ա րա ձա յնութ յուն ն եր ի ն ' մի խ իստ կարևոր հա նգա մա նք, որ մատնանիշ են արեք Ալիշսւնը ( Ա յրարա տ, Էջ 4 0 7 և 4 9 5 ) և Հա մբա րյա նը (հուշա րձա ն, Էջ 2 4 4 ) , կոյ/ան Է ծա ռա յում ճշտիվ որոշելու Դ ՚Լինի առմա ն թ վ ա կանը տոմարա կա ն պարղ ու ա նվիճելի հաշիվների օգն ո ւթ յա մ բ:
Սեբեոսի վերև մեջ բերվա ծ վկա յութ յա ն մեջ մա տ նա նշվա ծ Լ ինչպ ես տ եսա նք, Դվինի ա ռմա ն ամսաթիւէը և օրը' «որ աւր Ի Լւ՝ ւորէ ա մ ս ո յն , յ աւուր ուրթա րի»:
Արդ, հա յկա կա ն տոմարը լինելով շա րժա կա ն' 6 4 0 — 643 ք ա ռա մյա կին նավասարդի 1-ը գա լիս Է, ինչպ ես հա յտ նի Է Դ յո ւլո ր յե յի ժա մա նա կա գրա կա ն հա շիվներից, հունիսի 19-ի ն (տ ե ս Ои1311ПеГ КесЬеГСЬеЭ Էջ 3 8 5 ) . սրա հա մեմա տ Էլ նույն տարիներում տրէ. ամսի քսա նը (նա վա սա րդի 1 ֊ի ց մինչև տրե ամսի 2 0 -ը լինում I. 11 0 օր ) հա մա պ ա տ ա սխ ա նում Է հոկտ եմբերի 6 ֊ի ն ։ Սակայն 6 4 0 — 643 թվերին ա յս վերջին ա մսա թիվն ընկնում Է զանա զան ււրեբ'
1. 6 4 0 թ վ ի ն — ուրբա թ (կ ա տ ի կ ը ' ա պ րիլի 1 6 ֊ի ն ) ,2 . 641 թ վ ի ն — շա բա թ (/Հա տ իկը' ապրիլի 8 - ի ն ) ,3 . 6 4 2 թ վ ի ն — կիրա՛կի (Տ՛ա տ իկը' մ՛արտի 2 4 - ի ն ) ,4 . 64 3 թվին — երկուշա բթի (կ ա տ ի կ ը ' ապրիլի 1 3 - ի ն ) ։Ուրեմն' հիմնվելով տոմարա կա ն պարզ ու հասկանալի ա յս
հաշվի վրա ' կա րելի Է ապահովապես եզրա կա ցնել, որ Դվինի ա ռումը տեղի Է ունեցել ոչ թ ե 6 4 1 , 6 4 2 կա մ 64 3 թվա կա ններին, այլ640 թվ]ւ հոկտ եմբերի 6 ֊, ի ն , ուրբա թг
Այս ուղիղ հաշիվը թ ե և .արել են, ինչպես վերև տ եսա նք, Աչի- շանը և Հա մբա ր յա ն ը , սա կա յն մենք հարկ հա մա րեցինք հա նգա մա նորեն կա նգ ա ռնել նույն խնդրի վ_րա, որովհետև թռուցիկ ու հա մառոտ կերպ ով ա ռա ջա դրվա ծ նրա նց լուսա բա նություննեբն ա ն ֊
186
՚
I
տես են ա ռնվել գիտական հետագա ա շխ ա տ ություններում։ Մ ա նրա խ ո ւյզ ա յս քն նո ւթ յա մ բ ստ ա ցվում են արաբական ա յս ա րշա վա նքի և Դվինի առաշին ա ռմա ն մասին հետ ևյա լ ուշագրավ հետ ե- վութ յո ւնները.
1 . Ինչպես Հովհա ն Մ ա միկոնյա նի, «Պ ա տ մութիւն սբ . ներ- սիսի» գր վա ծքի, նույնպ ես և Սեբեոսի վերոհիշյա լ վկա յությունները վերա բերվում են 6 4 0 թվի արաբական առաշին մ ե ծ ա րշա վա նքին, որը տեղի էր ունեցել Օմարի խ ա լիֆ ա յութ յա ն ժա մա նա կ։
2 . Ա րա բներն ա յս արշավանքի ժամա նա կ մտ ել են Հա յա ստ ա ն Մ իշագետքի կողմից, նվա ճել Չորրորդ Հ ա յք ը , Տա րոնը, Բ զնունիքը, Աղիովիտը և ա րշա վել, հա վա նորեն, հ յո լսիս-ա րևմ տ յա ն ուղղութ յա մ բ Բասեն, Վան անդ, Ջ ա վա խ ք և Վիրք, իսկ հ յուսիս-ա րևելյա ն ո ւղղութ յա մ բ' ա նցել են Բերկրիի ձորով Կոգովիտ ու հասել մինչև Դվին, որի առաջին ա ռումը տեղի է ունեցել 6 4 0 թվի հոկտ եմբերի 6 -ի ն , ուրբա թ։
3 . Դվինի առման տա րին, ա մսա թիվյ, և որը ճշտ իվ որոշվում են ժա մա նա կա գրա կա ն ա յն կարևոր տ վյա լների օգն ո ւթ յա մ բ, որ առաջ են բե րվ ա ծ Սեբեոսի և Դիոնիսիոս Տելմա հա րցու վկա յութ յուններում .
4 . Վերոհիշյա լ երկրորդ խ մ բի ա ղբյուրների վկա յութ յունները վերա բերվում են ոչ թե Դվինի առաջին ա ռմա նը, ա յլ Հա բի բի ա րշա վա նքին, Դվինի գրա վմա նը և Հա յա ստ ա նի, Վրաոտանի ու Աղ- վա նքի նվա ճմա նը յո թ եր որ դ դարի հիսունա կա ն թվա կա նների սկզրներին.
5 . Հա յա ստ ա նում պ ատա հա ծ ա նցքերը Հա բի բի ա յս ա րշա վա նքի ժա մա նա կ հիշա տ ա կվա ծ են հենց 6 5 2 /6 5 3 թվերին Սեբեռսի մոտ , որը ժա մա նա կա կից էր ա յդ ա նցքերին.
6 . Ա ղբյուրների երրորդ խ մ բի ժա մա նա կա գրա կա ն տ եղեկությունները կարելի է անտես ա ռնել, որովհետև ա յգ տեղեկոսթէուն- ները քա ղվա ծ են առաջին և երկրորդ խ մ բի ա ղբյո ւրներ ի ց ։
3 . ԱՐԱԲԱԿԱՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՐՇԱՎԱՆՔՆ ԱՏՐՊԱՏԱԿԱՆ1' ԿՈՂՄԻՑ1 6 4 2 /6 4 3 ԹՎԻՆ
Հա մա ձա յն Սեբեոսի վ կ ա յո ւթ յա ն ' ա րա բա կա ն առաջին մեծ ա րշա վա նքից հետ ո' ներսես կա թողիկոսի միջնորդութ յա մբ և Կ ո ս ֊ տա ս ֊Կ ոստան դին կա յսեր հրա մա նով Հա յա ստ ա նում զորա վա ր է կա րգվել և ստ ա ցել պ ա տ րիկությա ն պ ատիվ Թ եոդոբոս Ռ շտ ունին։ Ս եբեոսի վկա յութ յունից երևում է, որ ա յդ տեգի ունեցա ծ պիտի լ ի ֊
187
ներ Դվինի առաջին ա ռումից հետո, հա վա նորեն , 641 թ վ ի ն ։ Արաբա կա ն երկրորդ արշավանքի ժա մա նա կ Հա յա ստ ա նի սահմանների պաշտպանությունը հա նձնարարված է եղել Բ ՚եոդորոս Ռշտունուն և Բ(ուզանդական զորա վա ր Պռոկոպ ին։
Արաբական երկրորդ արշավանքի մասին ունի ընդարձակ մի վկա յություն մ իմ իա յն Ղևոնդը։
1 , «Պ ա տ մութիւն Ղեոնդեա յ մեծի վարդապետի հա յոց]), Ս. Պեսյե րբ . 1 8 8 7 , էջ 7 , գլ. Բ'
«Եւ մ ե ծ մասն ղօրուն հատեալ ասպատակէին յա շխա րհս Հ ա յո ց ընդ կողմն Պա րսից, և առնուին ի գերութիւն զալանս Մ արաց և զգաւաո1ն Դոզթն և զդաստակերտն նախ ջա ւանու. և զբա զումս յա րա նց ընդ սուր ա նցուցա նէին, և զա յլս դերի վարեալ կա նա մբք և մա նկտ եա ւ1 ա նցուցա նէին, ընդ դետն Երասխ ընդ հունն Ջ ո ւղ ա յո յ։ Ել ը նդ երկուս բա ժա նեա լ զ օ ր ֊ քը ն ' ոմա նք զգերեա լսն դա րձոլցա նէին յա շխ ա րհն իւրեա նցг Եւ գունդ մի հատեալ ասպատակէին րնդ գաւառն Արտազ ի վերա յ զօրա վա րին Յունա ց, որոլմն անուն էր Պռոկոպ , որ էր բա նա կեա լ ի գաւառին Կոդով տի և սահմանս Բա ղոլձորոյ և Մ ա րդուցա յից. որում իրա զեկ եղեալ իշխ ա նն Բ՜էոդորոս, ՛որ էր յ աւ1Դէն Ռ շտունեաց' ազդէր զօրավարին Պռոկոպ ա յ, «Ե թէ զօր հինին Ւ սմա յելի զա րթուցեա լ դա յ ի վերա յ մ ե ր » ։
«Իսկ նորա ի բա զմութիւն զօրա ցն ա պ ա ստա նեա > Ա ոչ IԱստուած, որ յա ջողէ զպ ա տ երա զմ4 ոչ ինչ գրէր զբա նս ի շխ ա նին Հ ա յո ց ։ Եւ նա մորմոքեա լ ընդ կորուստ աշխարհիս Հ ա յո ց և ընդ ծուլութիւն զօրավարին'՛ ոչ ուներ ժ ո յժ , ա յլ մտեա լ երկրորդէր և երրորդէր զբա նն ։ Եւ բա րկա ցեա լ զօրա վարին ի վերա յ իշխ ա նին4 ձդէր զվա րզն որ ի ձեռին զհետ նորա ։ Եւ սրտմտեա լ Ռ էոդորոս' ելանէր յերեսա ց նորա , և նո յն ժ ա մ ա յն հրա մա յէր զօրա ցն, որ ընդ իւրով իշխ ա նութ եա մբն էին, «վա ռեցա ր ո լք , ա սէ, և ելէք ը նդդեմ Ի ս մ ա յե լի » ։ Եւ նոքա հեծեա լ յերիվա րս իւրեա նց4 դարանամուտ եղեն ի սարակն, որում Եղբարսն կոչէի յ . և կալեալ զառաջս կրճիցն' զբա ղումս ի նոցա նէ սատակէին և առեալ զկապուտ անկե- լո ց ն ' հ՛ատ ո լա ծեա լ ի զօրավա րէն գնա ցին ի գաւառն Դառնի։ Հրա մա ն ետ ապա և Պռոկոպն իւրում զօրուն ելա նել ի վերա յ թ շնա մ եա ցն. յո ր ո ց վերա յ հեղեալ զօրն Ի սմա յելի4 հարկանէին զ մ ե ծ մասն Յունա ց, և զա յլսն փախստական արարեալ ա ն ֊ ցուցա նէին ընդ բա նա կն իւրեա նց . և ինքեա նք դարձեալ ի բա նա կն նոցա հա նգչէին։ Եւ ասեն լինել զթիւ զօրացն Յու-
1ՏՏ
քՆաց աւելի քան զվեց բիւր ա րա նց, և զիսմա յէլա ցիսն նուաղ
ւ քան զբիւր մի ա րա նց։ Եւ ի վաղիւն ժողովեա լ զկապուտ բ ա նա կին, դարձեալ ընդ կրունկն' գնա ցին յա շխ ա րհն իւրեա նց։
Եւ եղև ա յս ի քսան եւ երկրորդ ամի Աքու-Օաքրսւյ ե. Օթմա նայ եւ Ա մրի, իշխ ա նա ցն Ի ս մ ա յե յի »:
2 . Նույն արշավանքի մա սին Ասողիկի Հա մա ռոտ վ կ ա յո ւթ յո ւնը ( а Պա տմութիւն տ իեզերա կա ն», 1 885 , 2 , գ լ. Դ, էջ 1 2 0 ) ա ռնվա ծ է Ղ ևոնդից։
Վերև մենք ա սա ցինք, որ ըստ Ղեոնդի Ա բոլ-Բ եքրի, Ամրի և Օթմանի իշխ ա նությունը սկսվել է Հերա կլ կա յսեր 1 1 -ր դ տարում ( = 6 2 0 / 6 2 1 թ ., Հերա կ/ը գահ է բա րձրա ցել 6 1 0 թվի հոկտ եմբեր/։ 5 -ի ն ) ։ Ղևոնգի ա յս վկա յո ւթ յո ւնից կարելի է ըստ իս ենթա դրել, որ նրա ժա մա նա կա գրա կա ն հաշիվը վերա բերվում է , հա վա նորեն, ա րաբական Հեք իրին, որի սկիզբն ընկնում է սա կա յն ոչ թ ե 6 2 0 /6 2 1 , ա յլ 62 2 թ վ ի ն ։
՜Բանասերնե՛րի ա յն կա ր ծի քը , որ իբր Դևոնդի ժա մա նա կա գրա կան ցուցումներն ա նլուծելի են, որովհետ՛և նրա մոտ անորոշ է Ա բ ո լ ֊Բ ե ք ր ի , Ամրի և Օթմանի իշխ ա նությա ն սկիզբը , ինչպ ես տ եսնում ենք, պարզ մի թ յուր ի մ ա ցո ւթ յո ւն է , Արաբական ա յս արշավա նքի թվա կա նը որոշվում է ա ռա նց դժվա րութ յա ն' հա մա ձա յն Ղևոնդի վերոհիշյա լ ցուցմ ա ն և ընկնում է Ա բ ո լ ֊Բ ե ք ր ի , Ամրի և Օթմանի իշխ ա նությա ն 2 2 -ր դ տ ա րում, ա յսի ն քն ' 6 4 1 /6 4 2 թ վ ա կա նին, և կա մ, հա վա նորեն, Հեջիրի 22 թ վին , ա յսի ն քն ' 6 4 2 /6 4 3 թվա կա նին։
Հա կա ռա կ Ղ,ևոնդի ա յս ժա մա նա կա գրությա ն բա նա սիրա կա ն և պ ատմա կա ն նորա գույն ա շխ ա տ ություններում նույն արշավանքի թվա կա նի մա սին հ ա յԱւնվա ծ են տ ա րբեր կա րծիքներ։ Ղևոնդի հրա տա րա կությա ն իր ա ռաջա բա ն ում Կ. Ե զյա նցն ա սում է, որ «չէ յա յտ ն ի ստուգիւ ժա մա նա կ ա յսր ա սպ ա տ ա կի, զի ա մն քսա ն երկրորդ իշխ ա նութեա նն Ա բոլ-Բ էքրի, Օմարայ և Օ թմա նա յ, յո ր ո ւմ զա յն դնեն Ղեոնդ և Ա սողիկ' չէ մեկին և իմա նա լի մ ինչև ց ա յս օ ր , զի ոչ գիտ եմք թէ զոր ա մն թուա կա նութեա նս մ եր ո յ համարի Ղևոնդ առաջին ա մ իշխ ա նութեա ն ն ո ր ա »։ նույն կա րծիքին է նաև Մկրտիչ Ղա զա րյա նը (տ ե ս Агтешеп игйег с!ег агаЫБсЬеп Негг- տօհа քէ էջ 19 , ծա ն. 1 ) ։ Պ րոֆ. Մարկվարտը Ա բոլ-Բ եքրի, Ամրի և Օթմանի 2 2 -ր դ տարին հա մա պ ա տ ա սխ ա ն է հա մա րում 6 5 3 , 654 թ . (տ ե ս Оз1еигора1зсЬе սոճ Оз1аз1ашсЬе Տէ^ւքշսցԸ 1 9 0 3 , էջ 4 4 1 ) ։ Ալիշանը ( Ա յրարա տ, էջ 4 9 5 ) և Հա մբա րյա նը (Հուշա րձա ն, էջ 2 4 4 ) նույն արշավանքի թվա կա նը ենթա դրում են 6 3 7 թ վ ի ն ' Դվինի ա ռ ո ւ ֊
1Տ9
մից երեք տարի ա ռա ;, իսկ Т о и Г П еЫ ге-ք [Н15101Ге, է» 35 4 ]’
Հ44 թ ,լյ,ն гԻնչպես տ եսնում ենք, բա նա սերների և պ ա տ մա բա նների կ ա ր ֊
ծիքները ժամա նա կա գրա կա ն ա յս խնդրի նկա տ մա մբ նույնքա ն խառն են և հա կա սա կան, ինչպ ես և Պ՚վինի առմա ն թվա կա նի մա սինг
Ինձ թ վում է սա կա յն, որ ուշադիր քննո ւթ յա մ բ հնարավոր է ճշտիվ որոշել նաև ա յս արշավանքի տ ա րեթիվը . անհրաժեշտ է միա յն ի նկատի ունենալ անուղղակի մի շարք ցուցումն եր , որ ուշա դրությա ն չեն ա ռնվել։
Վերոհիշյալ արշավանքն Ատրպատականի կողմից անկարելի է ենթադրել 6 3 7 թւէին, ինչպ ես ա յդ արել են Ալիշանը, Հա մբա րյա նը և ուրիշները, որովհետև 6 3 7 թվին արա բները դեռ նոր էին սկսել Պարսկաստանի նվա ճումը և նրանք դեռևս չէին հասել Ատրպատականի կողմերը, Հա յտ նի է արդեն արաբական և ուրիշ ա ղբյուրներից, որ ա րևմտ յա ն Պա րսկաստանում վճռական կռիվը պարսիկների դեմ տեղի է ունեցել Նեհա վենդում, յոթերորդ դարի քա ռա սնական թվա կա նների յյկզբների ն ( տ ե՛ս Բ հ . Ш Ы е к е , ճսքտճէշՑ
гиг р е ^ Б с И е п б е э с Ы с Ы е . Ь еф г1е[ 1 8 8 7 , էշ 1 3 3 , նա և Н о т . С е з с И к М е 1гапз т )з1 а т Ш 5 с Ь е г 2еМ , Օրսոօէոտտ й еп 1гип1з с 11еп РЬПо1о{Т1е, I I . 5 , էշ 5 5 3 .
Սեբեոսը, որ ժա մա նա կա կից էր արաբական ա րշա վա նքներին, ա յս մ եծ կռիվը а Մարաց գա լա ռոլմ » դնում է «յա ռա շնում ամի Կոս- տ ա նդեա յ թա գա ւորին յո ւնա ց և յա մ ի տասներորդի Յաղկերտի ար
քա յին Պա րսից» (Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 3 , :էշ 1 8 1 , գ լ. ԼԲ), ա յսինքն ' 6 4 1 /6 4 2 թ . ,Պարզ է, որ վճռա կա ն կովից հետո միա յն ա րա բները կարող
էին ներս խ ուժել Ատրպատական և ա յստ եղից նաև Պարսկական Հա յա ստ ա ն։ Եվ, իրոք, արաբական մա տ ենա գիրները' Տարարին և Յա կուռին, որ ա յս կետ ում համերաշխ են մ ի մ յա ն ց հետ , Ատրպատականի նվաճումը Մուղեյրա Ի. Շո բ ա յի ա ռա ջնորդությա մբ գնում են Հեշիրի 2 1 /2 2 թ վ ի ն , ա յսինքն ' 6 4 2 /6 4 3 թվա կա ններին ( տես к Արարացի մա տ ենա գրեր Հա յա ստ ա նի մ ա ս ի ն», էշ 82 ևն, 1 0 4 ) ։
Կարևոր ա յս դիտ ողություններից դժվա ր չէ հետ ևցնել, որ Ղևոնդի նկա րա գրա ծ Մ ա րդոլցա յքի վերոհիշյա լ կոտորածը չէր կարող պ ատա հա ծ լինել յո թ ե ր որ դ դարի քա ռա սնա կա ն թվա կա ններից աո աջ։
Ինչպես հա յտ նի է, Մ ա րդուցա յքի դեպքը թռուցիկ կերպով հիշա տ ա կվա ծ է նաև Սերեոսի ֊մ ո տ ։ Սերեոսի պ ա տ մելով' երբ Կոս- տ ա ս ֊Կ ոստ ա նդին կա յսըն արշավելու էր Հա յա ստ ա ն' հույն ղոր-
190
բերն ա մբա ստ ա նում էին Բ ՚եոդորոս Ռշտունուն, Հա մա րելով նրան , պատճառ Մ արդուցս։ յք ի ' կոտորածի և պ ահանջում էին պատմել
հա յերին։
«Ե լ ա մբա ստ ա նութիւն ա մենա յն զաւրս։ ցն Հոռոմին և տրտունջ, — ասում է Ս եբեոսը, — Ռշտունեաց տ եա ռնէն լինէին, և զ Հ ա յո ց ' առաջի թա գա ւորին իւրեա նց վա սն հա րուա ծոց' որ եղեն ի Մ ա րդոցէսն։ Ջի ա սա ցին' թ է «մ ի ա բա նեցա ն ընդ Ի սմա յէլա ցիսն. զմեղ վստ ա հա ցուցին. զզա լրսն ճապաղել ետուն յա սպա,տակ յԱ տ րպ ա տ ա կա ն, և զնոսա ա ծին ի վերա յ մեր յա նկա րծա կի, և հա րկանել ետուն զմ եղ , և մեր ա մենա յն ինչ ա նդ անկաւ, բ ա յց թ ո ղ երթա մք ի Հա յս և մեր իրա ցն խ նդիր ա ռնեմք յ> (Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 2 , էջ 2 2 5 , գլ. ԼԵ) ։
Սեբեոսի ա յս վկա յո ւթ յո ւնը , որ ժա մա նա կա կից պ ա տ միչ է'- մենք մեջ բերինբ ց ո ւյց տալու հա մա ր, որ Ղևոնդի տ եղեկությունը Մ ա րգուցա յքի կոտ որա ծի մա սին ստ ո ւյգ է և պ ա տ մա կա ն։
Ա յգ կոտ որա ծը, ինչպ ես վերև ա սա ցինք, չէր կարող պ ա տ ա հա ծ լինել յո թ ե ր որ դ գարի քա ռա սնա կա ն թվա կա ններից ա ռա ջ։ Եվ իրա վի, բա ցի վերոհիշյա լ դիտ ողութ յուններից' ի նպաստ մեր եզրա կա ցությա ն կա րելի է մա տ նա նշել նա և մի ուրիշ կարևոր ց ո ւցո ւմ ։
Ա յդ դեպ քի ժա մա նա կը որոշելու Հա մա ր ուշագրավ է ա ռա նձնապես Դիոնիսիոս Տելմ ա Հա ր ցո լ կարևոր մի վկա յո ւթ յո ւն ը , որ ուշա դրությա ն չէ ա ռնվել։ Տելմա Հա րցին իր ժա մա նա կա գրությա ն մեջ Հիշում է Պռոկոպ զորա վա րին և Թ եոդորոսին, որոնք արշավել էին միասին մինչև Բա տ նա -Ս ա ռուդ։ Ա յդ տ եղեկությունն ա նհրա ժեշտ ենք Հա մա րում ա մ բողջութ յա մբ մեջ բե ր ե լ։
« 9 5 5 թվին ( 6 4 3 — 6 4 4 ) պատրիկ Վ ա ղենտ ինը' Հ ռ ո մ ա յե -ց ո ց զորա վա րը, եկա վ կռվելու ա րա բների դ ե մ ։ Ահաբեկվա.ծ նրա նց ներկա յո ւթ յո ւնի ց ' նա փ ա խ ա վ և թ ողեց իր հետ եղա ծ բոլոր հա րստ ությունները, որ ընկա ն ա րա բների ձեռ քը ։
նույն թվին Պռոկոպը և Թևոդորոսը մի խ իստ ուժեղ հա րձակում գործեցին և հասան մինչև Բատնա-Ս ա ռուդ։ նրա նք ա վերեցին և կողոպ տ եցին ա յդ քա ղա քը, վերցրին ինչ որ ցա նկա նում էին և վերա դա րձա ն իրա նց երկիրը2 ( տես СЬгО -ա գ 6 , р и Ы . 6է 1 гай . р а г Շ հ 8 ե օ է էջ 6 — 7 ) ։
Տելմա հա րցու ա յս հա տ վա ծն ուշա դրությա ն ա րժա նի է ա յն տ եսա կետ ից, որ ա յստ եղ ևս, ինչպ ես և Ղևոնդի վ կա յո ւթ յա ն մեջ ,
1 Սեբեոսը փոխանակ «Մ ա ր դ ո ւց ա յք »-ի ճ ունի ՀէՄարղոցկք»,
181
Պ ռոկոպ զորա վա րը և Բ ՚ե ո դ ո ր ո ս Ռ շտ ոլնին հի շա տ ա կվ ո ւմ են ի բր և զո ր ա պ ետ ներ , որ գ ո ր ծ ե լ են մ ի ա ս ի ն ա րշա վող ա ր ա բն երի դ ե մ ։ Դժվա ր չէ կ ռա հ ե լ, որ Մ ա ր դ ո ւցա յքի դեպ քը ե ղ ա ծ պ իտ ի լի նի ա ր ֊
?ա վս:նռիյյ հետոէՂ ևոնդի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց հ ա յտ ն ի Է, որ Մ ա ր դ ո լց ա յ ֊
թի կ ո տ ո ր ա ծի ց ա ռա ջ թ ե ո դ ո ր ո ս Ռ շտ ոլնի ն , թ շ ն ա մ ա ն ա լո վ Պ ռոկո-
պ ի ն' հ ե ռ ա ցե լ Էր Գ ա ռնի գ ա վ ա ռ ը , որը գ տ ն վ ո ւմ Էր Կոգովտ ի հա- ո ա վ ա կ ո ղ մ ո ւմ ։ Իսկ Ս ե բե ո ս ը , ինչպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , հա ղորդո ւմ
Է։ ՈՐ հունա կա ն զո ր քե ր ը գ ա ն գ ա տ վ ո ւմ Էին կ ա յս ե ր և մ եղ ա դ ր ում թ ե ո դ ո ր ո ս Ռ շտ ունուն , հ ա մ ա ր ե լո վ նրա ն ու հ ա յե ր ի ն պ ա տ ճա ռ Մ ա ր դ ո ւ ց ա յք ի կ ո տ ո ր ա ծ ի ։ Շա տ պ ա րզ Է, ո ւր ե մ ն , որ բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն
զ որ քեր ի կ ո տ ո ր ա ծի ց հետ ո Թ ե՚ոդյւրոս Ռ շտ ոլնին չէր կա րող Պ ռո- կոպ ի հետ մ ի ա ս ին մ ա ս ն ա կ ցա ծ լի ն ե լ վ ե ր ո հ ի շ յա լ ա րշա վա նքին Р ա տ ն ա ֊Ա ա ռ ո ւդ ի ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ ։
Ըստ Ս ե բե ո ս ի ' 6 4 6 թ վ ի ն նա ի բ ր և ծա նր հ ա ն ցա գ ո ր ծ շ ղ թ ա յա
կա պ ուղա րկվա ծ է եղել Կ ոստ ա նդնուպ ոլիս և ա րդա րա նա լուդ հետ ո մ ի ա յն * նոր ի ց ս տ ա ցե լ է զ ո ր ա վ ա ր ո ւթ յա ն իր նա խ կին ի շխ ա ն ո ւ
թ յո ւ ն ը ։Ա յս պ ի ս ո վ , Բ ա տ նա յի ա ռումը դ ր վ ե լու է , ի նչպ ե ս տ ես նում
ե ն ք , Մ ա ր դ ո ւց ա յք ի կ ո տ ո ր ա ծի ց ա ռ ա ջ։ ճ շ տ վ ո ւմ է նա և , որ ա յս ե ր կու ժ ա մ ա ն ա կ ա մ ե ր ձ դ ե պ քե ր ը տ եղի են ո ւն ե ց ե լ յո թ ե ր ո ր դ գարի
ք ա ռ ա ս նա կա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ա ռա ջին տ ա ր ի ն ե ր ո ւմ ։Ինձ թ վ ո ւմ է , հ ի մ ն վ ե լո վ վ ե ր և մեջ բ ե ր վ ա ծ ժա մ ա նա կա գրա կ ա ն
տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի և կա րևոր , ա յլ ց ո ւց ո ւմ ն ե ր ի վր ա , կա րելի է ա յս
ա ն ցքեր ի ժ ա մ ա ն ա կ ը ո րոշել ա վելի ճշգրիտ կ ե ր պ ո վ ։
Տ ե լմ ա հ ա ր ց ո լ վ կ ա յո ւ թ յա մ բ ' Պ ռոկոպ ի և Բ՜եոդորի ա ր շա վ ա ն
քը Բ ա տ ն ա ֊Ս ա ՛ռ ո ւդ և պ ա տ րիկ Վ ա ղենտ ի նի փ ա խ ուստ ն Ա րևելքից
տ եղի են ո ւն ե ց ե լ մ ի և ն ո ւյն թ ւԱ ն , ա յն է ' 9 5 5 = 6 4 3 /6 4 4 թ վ ա կ ա ն ի ն ։
Ա րդ' պ ա տ մ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց հա յտ նի է, որ 6 4 1 թ վ ի ն ո յե մ բ ե ր ա մ սի ն Կոստ ա ս-Կ ոս տ ա ն դինը գա հ էր
բա ր ձ ր ա ց ե լ Վ ա ղ ենտ ինի ա ջա կ ց՛ո ւթ յա մ բ ։ Ա յն ո ւհ ե տ և * Վ ա ղենտ ինի
ա ր շա վա ն քն ո լ փ ա խ ո ւս տ ն Ա ր և ե լք ի ց պ ետ ք է դ ն ե լ հ ա մ ա ձ ա յն
Ս ե բե ո ս ի , որ ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց պ ա տ մ ի չ է , ոչ թ ե 6 4 3 /6 4 4 թւԱւն, ա յլ 6 4 2 /6 4 3 թ վ ա կ ա ն ի ն ։ Դ ա ր ձյա լ ըս տ Ս ե բե ո ս ի ' Կոստւասի կ ա յս ր ո ւ
թ յա ն երկրորդ տ ա ր ո ւմ , ա յս ի ն ք ն ' 6 4 3 թ վ ի ն , Վ ա ղ ենտ ի նը վ ե ր ա
դա ր ձել էր ա րդեն Կ ոստ ա նդնուպ ոլիս և (Гխ որհ՛էր. . . հա մբա ռնա լ
վի ն քն ի պ ա տ իւ թ ա գ ա ւո ր ո ւթ ե ա ն » ։ Թ եոփ ա նը Վ ա ղենտ ինի վեր ա դա րձը և ս պ ա ն ո ւթ յո ւն ը գ ն ո ւմ է 6 4 4 թ վ ի ն 'аП .Г П - 6 1 3 6 , տես
СЬгоподгарЫа^
Ժ ամա նակա գրա կա ն ա յս ցուցումներից կարելի է հեքոևց նել,
որ Պռոկոպի և ֆ եոդորոսի արշավանքն ևս Բա տ նա -Ս ա ռոլգ պետք է ենթա դրել 6 4 2 /6 4 3 թվա կա նին և ոչ 6 4 3 /6 4 4 թ վ ի ն , ինչպ ես հա շվում է Տելմ ա հա րցին ։
Ի նկասւի ա ռնելով ա յս ցուցում ները ' կարող ենք դա րձյա լ հաստատապես եզրա կա ցնել, որ վերոհիշյա լ ա րա բա կա ն արշավա նքի և Մ ա րդուցա յքի ՚ կոտ որա ծի նկա տ մա մբ էտաԱՈԱՏ а п !е < ш е т ПОП պետք է ընդունել 6 4 2 /6 4 3 թվա կա նլւ։
Ա ր դ Ղևոնդի մոտ Ա րա բա կա ն ա յս արշավանքի ժա մա նա կը ց ո ւյց է տ րվա ծ, ինչպ ես տ եսա նք, Աբու- Բաքրի, Ամրի և Օթմանի իշխ ա նությա ն 2 2 -ր դ տ ա րում, հա վա նորեն, Հեջիրի 2 2 թ վ ի ն , ա յսինքն' 6 4 2 /6 4 3 թվա կա նին։ Եվ որովհետ և մ ե ծ կ ՚ւի վ ը « Մարաց գա վ ա ռում» ( Նեհավենդում) հիշվում է Սեբեոսի մոտ 6 4 1 /6 4 2 թ վ ի ն , իսկ արաբական ա րշա վա նքներն Ա տրպատականում և Պա րսկա - հա յա ս տ ա նում, ինչպ ես վկա յում են ա րաբական ա ղբյուրները, տեղի էին ունեցել 6 4 2 /6 4 3 թվա կա ններին , ուստի Ղևոնդի ժա մ ա նակագրա կա ն վկա յութ յունը կա րող ենք հա մա րել հա վանա կա ն և ը նդ ո ւնել։
Ըստ ա յս մ ' Պռոկոպի և &ե ո դորո и ի ա րշավանքը Բատնա-Աա- ռոլդ, ինչպ ես և Մ ա րդռլցա յքի կոտ որա ծը, դրվելու են 6 4 2 /6 4 3 թվա կա նին։
4 . ԱՐԾԱՓ ԲԵՐԴԻ ԱՈՈԻՄԸ' 6 5 0 ԹՎԻ ՕԴՈՍՏ. 8-ԻՆ , ԿԻՐ.
Արծափ բերդի ա ռումը, որ տեղի է ունեցել ա րա բա կա ն մի նոր ա րշավանքի ժա մա նա կ Ա տրպատականի կո ղ մ ից, ենթա դրվում է սովորաբար 64 3 թ վի օգոստ ոսի 1 0 -ի ն , կիրա կի։ Ա յս տ ա րեթիվը և ա մսա թիվը, ,որ հիմնվա ծ են Ս եբեոսի վկա յութ յա ն և Ои1а11ПеГ-^ տոմա րա գիտ ա կա ն հաշվ]ւ վրա ^К есЬ еГсЬ вЗ* էէ — 2 3 2 ) , հա մա րել են ստ ույգ գրեթե բո լո ր բա նա սերները և պ ա տ մա գետ ները1( տևս С И а г а п а г ь А г т е г п е п и гй ег й ег а г а Ы э с Ь е п Н е г г з с Ь а Н , էջ 2 9 . Т о и гп е Ы ге , № տէօՄ 6 բօ1ւէւգսօ 6է г е П ^ е и э е Йе Г А г т е т е էջ 3 5 4 . М о г ^ а п , Ш з Ы г е ճս р еп р 1 е а г т ё ш е п էջ 1 1 6 . М а г - գԱ31՜էյ ՏէՐԸւքշս^Տ էջ 4 4 0 . Հ ա մ բ ա ր յա ն , Հուշա րձա ն, էջ 2 4 5 ) ։ Սակա յն ա յդ տարեթիւէը, որ հա մա րվել է մինչև ա յժ մ ա նվիճելի, միա նգա մ ա յն անհա վա նա կա ն է և ա նընդունելի։
* Ալիշանն Այրարատում (էշ 5 0 9 ) Արձափի առումը դնում է 643 Բվի օգոստոսի 11-ին, իսկ Բասմաճյանը (Իսկական պատմութիւն Հա յոց , Էգ 2 9 8 - 8 5 2 թվինէ
103
Որպեսզի պարզ և հասկանալի լինեն մեր ա ռա րկությունները' մեջ ենք բերում նախ ա յն բոլոր վկա յութ յունները, որ վերա բերվում են արաբական ա յս մ ե ծ ա րշա վա նքին։ ՚
1 . (ГՊատմութիւն Սեբէոսի եպիսկոպոսի ի Հեր ա կ լն», Թիֆլիս 1.913, էշ 1 8 8 — 1 9 1 , գ լ. ԼԲ— ԼԳ'
(ГԵւ եղև ի դալ միւսում ամի եկն զաւրն Իսմա յէլի յԱ տ ըր- պատական, և բա ժա նեցա ն յե ր ի ս ։ Առաջ մի յԱ յրա րա տ , և առաջ մի ի սեփհական գնդին կողմա նս, և առաջ մի յԱ ղոլա նս։ Արդ' որք ի կողմա նս սեփհական գնդին, արշալեալ սփռեցան և հարեալ զա մենա յն կողմանսն զա յնոսիկ սրով սուսերի, առին զաւար և զգերութիւն։ Եւ եկին ժողովեցա ն ի յե ր և ա ն ' և մա րտեան ընդ բերդին, և ոչ կարանին ա ռնուլ։ Եկին ի յՈ րգ- սպու, և ոչ նմա ինչ կարացին ա ռնել։ Գնացին անտի և բա նա կեցա ն յԱ րծա փ ըս' հանդէպ բերդին առ ջ ր ո վ ն ։... Եւ եղևյա մ ի ն երկրորւյի Կոստանդնի, յա մսեա նն Րաոի, որ ւսւր ԻԳ էր ա մ սոյն յա ս ս ր կիւրակէի ընդ առաւաւտս' ճչեցին Իսմա յէ լա ց ի ք ն ի բերդին վերջոյ և ա ռա ջոյ, և հարին զնոսա սրով սուսերի։ Եւ բա զում ք գա հա վէժ լեա լ սա տ ա կէին։ Եւ զկա նա յս և զմա նկունս իջոլցին ի բե րդ էն ' կա մէին սա տ ա կել, և ոչ դոյր թ ի լ գերւո յն , և անասուն պաճարացն բա զում յո յժ ։ Եւ եղև ի վաղիւ ա ռա լա լտ ուն' եկն եհաս ի վերա յ նոցա զալրավարն Հ ա յո ց , և եհար զնոսա անհուն կոտ որա ծով։ Եւ էին նոքա երեք հազար ընտիր սպ ա ռա զէնս յամէենայն զաւրացն Իսմա - յէ լի , և ոչ ոք զերծա ւ ի . նոցա նէ, բ ա յց սակաւ ճողոպրեալք հետևա կք երթեա լ ա մրա ցա ն ի Շ ա մ բի ն ։ Եւ ա պ րեցոյց տէր յա ւուր յա յն մ ի կ զբա զմութիւն գերւոյն ի ձեռաց Ի սմա յէլա ց- լո ցն . և .լԻսմա յէլ խորտակեսւց կմւրծանմամր մեծա ւ, և մեռա ն Р իշխ ա նքըն Ի ս մա յէլի ' Ա լթման և Ո գո մա յ։ Եւ եղև յա ղթութիւն մ եծ զաւրավարին Հ ա յո ց , և ետ տանել զաւր ավարն Հա յոց զ ը նծա յս Կոստանդնի ի պ ա տ երա զմէն' զընտ իր ընտիր երի- վա րցն ճ ձի, զոր առեալ ա րքա յի ուրախ եղև ինքն և ա մենա յն պ աղա տն, ՚ և ա րձակեաց անդրէն շնորհակալութիւն մ ե ծ » ։
2 . «Պ ա տ մութիւն Ղևոնդեա յ մեծի վարդապետի Հ ա յո ց » , Ս. Պետ երբ. 1 8 8 7 , էջ 11 , գլ. Գ'
« Ապա յե տ ա յնորիկ յերեսուն ե լ վեցերորդ ա մի իշխանութեա նն նոցա (Ա բ ո ւ ֊Բ ա ք ր ա յ և Օթմա նայ և Ամրի) զօր ժողովեա լ դարձեալ յա րձա կեցա ն ի վերա յ աշխարհիս Հա յո ց . որոց էին գլխաւորք Օթման և Օ գբա յ։ Եւ իբրև հասին ի սահմանս Հ ա յո ց ' յերի ս բա ժա նեա լ ա ռա ջս' սփռեցան յա ս ֊
194
պա տակս իւրեա նց։ Առաջ մի հատեալ ը ն դ կողմն Վ ա ս պ ո լ ֊ րական աշխարհին, ա ռին զա լա նս և զա մրոցս որ մինչև ի ՛նա խշա լան քա ղա ք. և առա չ մի ընդ կողմն Տ ա ր օն ո յ։ Եւ միւս առաջն հասեալ ի Կոգովիտ' պաշարէին զա մրոցն Ար- ծա փ ա ց» եւ ա յլն ։ (Արծափի ստման մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւթ յո ւն ն ե ր հա մա պ ա տ ա սխա նում են Սեթեոսի ն ա ղ ո ո յա ծ տ եղեկութ յո ւն ն եր ի ն):
3 . «Ստեփա նոսի Տ ա ր օն ե ց լո յ Ա սողկան, Պատմութիւն տ իեզերա կա ն .» , Ս. Պետ երը, 1 8 8 5 , էջ 1 2 2 '
Ասողիկի ա ղբյուրն է Ղևոնդր և թվա կա ն ց ո ւյց է տրված դա րձյա լ' « յԼԶ ա մի իշխ ա նութեա ն Աբու Բ ա քրա յ, Օթմա նայ ել Ա մրա յ» ։
Ինչպես վերև ա սա ցինք, Արծափի ա ռմա ն թվա կա նը որոշելիս' 0 и 1 а и п е г ֊ь հենվել է Սեբեոսի վերոհիշյա լ վկա յութ յա ն վ_րա' « յա մ ի ն երկրորղի Կոստանւյնի, յա մ սեա նն նոոի, որ աւր 1*Դ Էր ա մս ո յն , յա ա ւր կիւրա կէի»: Ենթա դրելով ա րա բա կա ն ա յս մ եծ արշա վա նքը և բերդի ա ռումը « յա մ ի ն երկրորդի Կոստանդնիտ, ա յսինքն' 643 թւէին, նա հա շվել է , որ ա յս թվա կա նին նավասարդի 1 -ը գա լիս է հունիսի 1 9 -ի ն , իսկ հոռի 2 3 -ը ( Նավասարդի 1 -ի ց մինչև հոռի 2 3 -ը լինում է 53 օր) հա մա պ ա տ ա սխ ա նում է օգոստ ոսի 1 0 -ի ն ։ Արդ' 643 թվի օգոստ ոսի 1 0 -ը , ինչպ ես իրա վա մբ մա տ նա նշել է О и 1аи п еГ -Ь եղել է իրոք կիրա կի / Ои1а11ПеГ-/г ա յս պարզ ու հա մոզիչ դիտ ողություններից հետ ո' ժա մա նա կա գրա կա ն ա յս խ ը ն ֊ դիրը հա մա րվել է բա վա րա ր կերպ ով լուծվա ծ և Արծափի ա ռումը դրվել է 6 4 3 թ ։[ի օգոստ ոսի 1 0 -ի ն , կիրակիI
Ո ւղի՛ղ է ա րդյոք ա յս թ վա կա նը, որ կրկնվում է գրեթե ա նընդհատ բա նա սիրա կա ն և պ ա տ մա կա ն ուսումնա սիրութ յուններում։
Ընդունելով հանդերձ որ О и 1аи п еГ-Д տոմարա կա ն հա շիվները •միա նգա մա յն հիմնա վոր են և ա նվիճելի, ինձ թ վում է, կարելի է հաստատապես պ նդել, որ նրա մա տ նա նշա ծ տոմարա կա ն զուգա դիպ ությունները պատահական են և չեն կարող հիմք ընդունվել ժա մա նա կա գրա կա ն ա յս խնդրի լո ւծմ ա ն ։
Արծափի ա ռմա ն թվա կա նը որոշելիս' անհրաժեշտ է նախ և առաջ նկատի ունենա լ, ,որ Սեբեոսի «Պ ա տ մութեա ն» մեջ պ ա տ մա կան ա նցքերը դա սա վորվա ծ են ժա մա նա կա զրա կա ն կա րգով և ա նցքերի ա յդ հա ջորդա կա նությունը հիմնով_ին խ ա խ տ վում է նրա մոտ հենց Արծափի առմա ն վերա բերյա լ վերոհիշյա լ վ կ ա յո ւթ յա մ բ ։ Ժամանակագրական՛ ա յս ա ններդա շնա կությունը Սեբեոսի գր վ ա ծքում վրիպ ել է բա նա սերների և պ ա տ մա բա նների ուշա դրութ յունից։
Արծափի առմա ն վերա բերյա լ վկա յութ յունից առաջ Սեբեոսի մոտ հիշվա ծ են հաջորդական կա րգով պատմական նա խ ընթա ց ա նցքերը, որ տեղի էին ունեցել Կոստ ա ս ֊Կոստ ա նդինի կա յսրությա ն երկրորդ, հինգերորդ և հետագա մի քա նի տ ա րիներում. օրինա կ' պատրիկ Վաղենտինի դա վա դրությունը (6 4 3 թ վ ի ն ), Վարազտիրոցի աքսորից վերա դա ռնա լը (6 4 5 /6 4 6 թ վ ի ն ), Թեոդորոս Ռշտունոլ դա տը Կոստանդնուպոլսում և ա րդա րա ցումը, Վա րա զտիրոցի փա խուս- տը ։ Հա յա ստ ա նի իշխ ա ն և կյուրապաղատ նշա նա կվելը և մա հը, Բ՜եոդորոս Ռշտունոլ արձակումը Հա յա ստ ա ն և նրա վերա հա ստ ա տումը զորա վա րությա ն նախկին իր պ ա շտ ոնում, և ա յս ա նցքերից հետո մ իա յն հիշվում է արաբական ւմեծ արշավանքն Ատրպատա. կանի կողմից և Արծափի ա ռումը։
Հ ա յ բա նա սերներից Չ ա մ չյա ն ը, Հ ա մ բա ր յա ն ր և ոլրիշներր, ժա մա նա կա գրա կա ն ա յս ա նտ եղոլթ յոլնը վերա ցնելու հա մա ր, ե ն թա դրել են, որ իբր Սեբեոսի մոտ հիշվա ծ նա խ ընթա ց դեպքերըտեղի են ունեցել Արծափի ա ռումից ա ռաջ' 6 4 2 կա մ 6 4 2 __644թվա կա ններին։ Վա րա զտիրոցի վերադարձն ա քսորից և նրա կ յո ւրապաղատ նշա նա կվելը Չ ա մչյա նը դնում է 642 թ վի ն , իսկ Թ եռգո- բոս Ռշտունոլ հա ստ ա տ վելը զորա վա րությա ն պ աշտոնում և Ա ր ֊ ծափի ա ռումը' 6 4 2 թվին («Պ ա տ մութ իւն Հ ա յո ց V, 2 , 3 4 4 — 3 4 5 ) ։ Հա մբա ր յա ն ը , որ Արծափի ա ռումը ենթա դրում է 643 թվի օգոստոսի 1 0 -ի ն , Վարա զտիրոցի ա քսորից ա զա տվելը և հարակից մյուս դեպ քերը դնում է 6 4 2 թվին (Հուշա րձա ն, ՛էջ 2 4 5 ) ։ Բ ՚ե ա յս և թե նմա ն ենթ ա դրութ յունները, իհա րկե, ա նընդունելի են, որովհետև Սեբեոռը պարզ .ու որոշ վկա յում է , որ Վարազտիրոցը վերա դարձել էր ա քսորից «յա մ ի ն հինգերորդի թա գա ւորութեա նя Կոս- տ ա նդնի, ա յսի ն քն ' 6 4 5 /6 4 6 թ վա կա նին։ Հա մբա ր յա նի ա ռա րկութ յո ւն ը , իբր ա յգ թվա կա նը հա յտ նի սխալ է , անշուշտ, հիմնավոր չէ ։ Վա ղենտինի դա վա դրությունը, ինչպ ես հա յտ նի է պատմական ա ղբյուրներից, տեղի էր ունեցել 6 4 3 թ վին , ա յդ դա վա դրությունից հետ ո, ինչպ ես վ կա յո ւմ է Ս եբեոսը, (Гարարին զաւրավար զ ֆ է ո դ ո ֊ րոս զ ո մ ն 1 հա ւա տա րիմ իշխ ա նա ցն Հա յա ստ ա նե ա յց , յա յն ց ' որ ի յո ւնա ց կողմա նէ» , ա յնուհետ և' սրա բա րեխ ոսութ յա մբ ա զա տ վա ծ է եղել ա քսորից Վ ա րա զտ իրոցը և հա ստ ա տ վա ծ իր նախկին աստիճա նում։ Ին՛չպես տ եսնում ենք, Վարազտիրոցի վերա դարձն ա քսորից պետք է եղա ծ լիներ 6 4 5 /6 4 6 թ վ ի ն , և ոչ երբեք 64 2 թվա կա նին,
1 Այս Թեոդորոսին սխալմամբ շփոթում են Մարկվարտը և Կոլչակովսկին Թեոչորոս Ռշտոլնու հետ, տե՛ս М а^ЦаЙ . Տէ№1քշճջ6> կ 440 և КулаКОВСКИНИстория Виз., III. 19էւ
196
ինչպ ես ա յդ ենթադրել են Չ ա մ չյա ն ը , Հա մբա ր յա ն ը և ու՛րիշները։Ինձ թ վում է , Սեբեոսի « Պա տ մութեա ն» ԼԲ և գլուխ ներում
ա նցքերի ժա մա նա կա գրա կա ն հա ջորդա կա նությունը կարելի է վ ե րա կա նգնել ոչ թե վերոհիշյա լ բռնա զբոսիկ լո ւս ա բա նո ւթ յա մ բ, ա յլ Սեբեոսի բնա գրի հավանական մի նոր ուղղումով, որը կա տ ա րելապե՛ս հա ստ ա տ վում է, ինչպ ես կտ եսնենք, հ են ց նույն ինքն Սեբեոսի մի ք՛անի կարևոր ա յլ վ կա յութ յուններով ։ Բացի ա յդ ' բոլոր ա նտ եղություններր Սեբեոսի մոտ վերա նում են դա րձյա լ հենց ա յն ստ ույգ հա մա րվա ծ թվա կա նի սրբա գրութ յա մ բ, որ վերա բերվում է Արծափի ա ռմա ն։
Սեբեոսի պ ա տ մությա ն բն ա գիր ը ։ Որ հասել է մ եզ 1 6 -ր դ դարի միա յն մի աղճատ ձեռա գրում, ինչպ ես հա յտ նի է, ունի բա զմ ա թ իվ ա ղա վա ղություններг
Ա յդպ իսի մի ա ղա վա ղություն է , ի մ կա րծիքով, նաև Արծափի ա ռմա ն վերա բերյա լ « յա մ ի ն երկրորդի Կոստանդնի» ը ն թ եր ցվա ծը ։ Ս կզբնա կա ն բնա գրում եղա ծ պ իտ ի լինի « յա մ ի ն Р երորդի Կոստ ա նդնի» կա մ « յա մ ի ն & երորդի Կոստանդնի» և ա ղա վա ղումն առաջ է եկել Ը կա մ Թ և Р տա ռերի նմ ա ն ո ւթ յո ւնի ց ։
Բ"ե որն է ա յս ուղղումներից գերա դա սելի , ա յդ կա րելի է որո- դել տոմարական հա շիվների օ գ ն ո ւթ յա մ բ ։
Սեբեոսի վ կա յո ւթ յո ւն ից գիտ ենք, որ Արծափի ա ռումը տեղի էր ունեցել «յա մ ս ե ա ն ն Հ ո ռ ի , որ աւր ԻԳ էր ա մ ս ո յն , յա լուր կիլրա կէի ընդ ա ռա լա ստ ս»։ Արդ' Կոստաս-Կոստա նդինը թա գա վորա ծ է 641 թ վի ն ո յե մ բե ր ի ն , ուստի նրա կա յսրութ յա ն իններորդ տարին ը նկնում է 6 4 9 թվի ն ո յեմ բե ր ի ց մինչև 6 5 0 թ։Լի ն ո յե մ բե ր ը ։ Ա յս թ վ ա կա ններին Նավասարդի 1 -ը գա լիս է հունիսի 17-ի ն և-որովհետ և նավա սա րդի 1 -ի ց մինչև Հոռի ամսի 2 3 -ը լինում է 5 3 ֊օ ր ' ուստի Հոռի .ամսի 2 3 -ը հա մա պ ա տ ա սխա ն կլինի օգոստ ոսի 8 - ի ն ։ Ել հենց ճիշտ 6 5 0 թ ՚Լին զա տ իկն ընկնում ,է մա րտ ի 2 8 -ի ն և Հո ռի 2 3 -ը կա մ օգոստ ոսի 8 -ը գա լիս է իրոք կիրակի օր, ինչպ ես և ունի Ս եբեոսը»
6՛Յա մին Ը երորդի Կոստանդնի» ուղղումը չի հա րմա րվում, որովհետև 64 9 թվին Հո ռի 2 3 -ը կա մ օգոստ ոսի 8 -ը գա լիս է ոչ թ ե կիրակի, ա յլ շա բա թ , Սա կա յն նույն ա յդ ուղղումը կարող էր ընդունելի հա մա րվել, եթե հնա րա վոր լիներ ա պ ա ցուցա նել, որ Սեբեոսի մոտ ա ղճա տ վա ծ է նա և ա մսա թիվը ՝ «ո ր աւր ԻԳ էր ա մ ֊ ս ո յն » փոխա նակ «ո ր աւր ԻԴ էր ա մ ս ո յն » ։ Ա յդ դեպք՛ում ' Արծափի ա ռումը կընկներ 64 9 թվի օգոս՛տոսի 9 -ի ն , որովհետ և ա յս թ վին Հոռի 2 4 -ը կա մ օգոստ ոսի 9 ֊ը գալիս է դա րձյա լ կիրակի օր' հա մա պ ա տ ա սխ ա ն Սեբեոսի վ կ ա յո ւթ յա ն ։
107
նախադասելքг հա մա րելով առաշին ուղղումը' Արծափի առման թվա կա նը մենք ենթա դրում ենք 650 թվի օգոստոսի 8 -ի ն , կիրակի։
Մենք ընդունում ենք իհա րկե, որ ա մսա թվի և կիրակիի այս զուգա դիպումը կարող է ա յստ եղ ևս պատահական լինել, ինչպես 0 ц 1 а и п е г - ^ հաշվի մեշ. հա մա ձա յն ենք նաև, որ Արծափի առման թվականը որոշելու համար տոմարական մեր հաշիվն ինքնին բ ա - վական չ է ։ Սակայն մեր առաշարկած ուղղումը հիմնվա ծ է և ուրիշ կարևոր ցուցմունքների վրա, որ հաստա տում են դա րձյա լ նույն ա յս ենթա դրութ յունը։
Մեշ ենք բերում մեր ենթա դրությունը հաստատող նաև մի ուրիշ ա պ ա ցույց ։
Ղևոնգ երեցը, ինչպ ես վերև տ եսա նք, Արծափի ա ռումը դնում է Դվինի ա ռումից տասը տարի հետ ո։ Դվինի ա ռումը նա ենթ ա դրում է «ի քսա ն և վեցերորդ ա մի նոցին ( Ա բու-Բա քրա յ, Ամրի և Օ թմա նա յ) իշխ ա նութեա նն» ։ Ա յդ մ ե ծ արշավանքը նկա րա գրելուց հետ ո' նա վկա յում է ա յնուհետ և, որ արա բները Չդադարեցին յե լա - ն ելո յ ի վերա յ աշխարհիս Հ ա յո ց ամս Ժյ>, ուստի և Արծափի ա ռումը նա ենթա դրում է яյերեսուն և վեցերորդ ա մի իշխանութեանն ն ո ց ա »։ Ըստ Ղևոնդի Դվինի ա ռումն ընկնում է, ինչպ ես վերև հաշվ եցի նք, 6 4 5 /6 4 6 թ վ ի ն , ուրեմն' Արծափի ա ռումը կընկնի նույն հա շվով 6 5 5 /6 5 6 թ վի ն , Այս թվա կա նները, անշուշտ, սխալ ե ն ։ Հ ա մա ձա յն Սեբեոսի և Տելմա հա րցոլ վկա յություններին Դվինի ա ռումը, ինչպ ես վերև տ եսա նք, ճշտիվ որոշվում է 6 4 0 թվի հոկտ եմբերի 6 -ի ն , ուրբա թ։ Ղե-ոնդի սխալ ժա մա նա կա գրությունը ծա գել Է, ինչպ ես ա սա ցինք, արաբական կա մ ա յլ օտար ա ղբյուրների ա զդեց ո ւթ յա մ բ , որոնց մեշ Դվինի առումը ենթա դրվա ծ Է Հեշիրի 24 կա մ 25 թ վ ի ն ։ Հա սկա նա լի Է, որ ա յս սխալ թվա կա նը հիմք Էր ծա ռա յելու նաև Արծափի առման թվա կա նի սխալ որոշմա ն< Սակայն ժա մա նա կագրական ա յս սխալ հա շիվները բնա վ իրավունք չեն տալիս մեզ մերժելոլ Ղե.ոնդի պարզ ու կարևոր ա յն տ եղեկությունը, որ Արծափ/: առումը տեղի Է ունեցել ԴւԼինի ա ռումից տասը տարի հետ ո։ Այս տ եղեկութ յունը, որ հիմնվա ծ Է, հա վա նորեն, կա մ ա վա նդությա ն կա մ թերևս գրա վոր որևէ ա ղբյուրի վրա, կատարելապես հա մա պատա սխա նում է մեր ենթ ա դրութ յա ն, և վերոհիշյա լ մեր սրբա գրությունը հա ստա տվում է ա յսպ իսով ոչ միա յն տոմարական հաշվով, ա յլև պ ատմական ա յլ վ կ ա յո ւթ յա մ բ ։ Ենթա դրելով Արծափի առումը Դվինի ա ռումից (6 4 0 թ . հոկտ. 6 ) տասը տարի հետ ո' Արծափի ա ռմա ն թվա կա նը ստ ա նում ենք ճիշտ և ճիշտ 6 5 0 թվին կամ
198
,
, «յա մ ի ն Թ երորդի Կոստանդնիյ>' հա մա ձա յն վերոհիշյա լ մեր սըր- բ ա գր ո լթ յա ն ։
Կարելի է մա տնա նշել մեր ենթա դրությունը հաստատող նաև մի երրորդ ա պ ա ցույց ։
Որ Սեբե ոսի թնա գրում ((յա մին երկրորդի ԿոստանդնիՆ ը ն թ եր ցվա ծն ա կներև մի սխալ Է և մեր ուղղումը մ իա նգա մա յն հիմնա վոր' ա յդ պարղ երևում Է ա րաբական նույն ա յս արշավա նքներին վերա բերող Սեբեոսի պարզ ու Որոշ տ եղեկութ յուններից։ Բանասերների ուշա դրությունից վրիպ ել Է, որ հենց ինքը Սեբեոսն Արծափի ա ռումը և ա րաբական ա յս ա րշա վա նքներն Ատ ր պա տա կան ի կողմից ենթա դրել է Դ ա մա սկոսոլմ կնքվա ծ երեքա մյա զինա դադա րի դա շինքից առաջ' ծովա յին ա յն պ ա տ երա զմների ժա մա նա կ, որոնք տեղի էին ունեցել 64 9 և 6 5 0 թ վա կա ններին։ Արծափի առումը նկա րա գրելուց հետ ո' Սեբեոսը շա րունա կում է .
տես էջ 1 9 1 , գլ. ԼԲ (Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 3 ) 'ոԻսկ ա յն զա ւրն' ար կողմա նս Ա յրա րա ա հա ն , հ՞ա ր սրւտվ
մինչև ի կողմա նս Տ ա յո ց , Վրաց և Ա ղուա նից' առ զաւար և զգերութիւն, և եկն էա նց ի Նա խ ճա լա Լ առ ա յն զա ւր, որ մարտ եդեալ կռուէին ընդ բերդին Նա խ ճոլա նի։ Բա յց սա կա յն ոչ կարաըին առնուլ զնա ։ Առին զբերդն Խ րա մա յ, և սատակէին զնոսա սրով, և զկա նա յս և զմա նկունս գերի վա րեցին։
Ւսկ որի կողմա նս Պ աղե ստին ա ցւոցն, հրա,մա յեաց կա զմել նաւա տորմիղս բա զում և եմոլտ ի նաւ, և կա լա լ գործ պ ա տ երա զմի ը նդ Կոնստ ա նդնոլպ ոլիս. և ոչ յա ջողեցա լ նմա նա ւա մա րտ ութիւնն. քա նզի ելին ը ն դ դ եմ նորա ղաւրացն բա զ մ ո ւթիւն նաւաւք, և կործա նեցին զնոսա ի խ որս ծովուն, և զ բ ա ղումս վա նեցին հրով, և զբա ղում и փա խստական արարեալ հա լա ծեցին։ Բա յց սա կա յն զա րհուրեցա ւ ա րքա յն Կոստանդին. լա լ հա մա րեցա լ տալ սա կ, և ա ռնել հաշտութիւն պ ա տ գա մա ւորաւք. և փ ութա ցուցա նէին Ի ս մա յէլա ցիք զ յո յն ս ' զի կա տա - րեսցեն զբա ն հա շտ ութեա նն։ Իսկ թա գա ւորն յո ւնա ց Կոստանդին' քա նզի մա նուկ էր, ոչ իշխ եա ց կատարել ա ոա նց կա մա ց ւ/աւրուն, և դրէ ա ռ Պռոկոպ դի երթ իցէ ընդ նմա Դւսմասկոս առ Մալիաս իշխ ա նն ղալրուն Ի ս մա յէլի , և կա տ ա րեսցէ զ պ ա յման հա շտութեա ն ըստ զա լրուն կա մ ա ցն ։ Արդ իբրև, ետես Պռոկոպ զհրա մա նն ա րքունի, և լուաւ բա նս ի ղա ւրա ցն, գնա ց •լհետ նոցա ի Դա մա սկոս ա ռ Մալիաս իշխ ա ն զալրուն Ի ս ֊ մ ա յէ լի . և յա յտ ն ե ա ց զչա փ սակին և ասաց սա հմա նն և առ զհա շտ ութիւնն, և գնա ց2 ։
199
Խնդիրը, ուրեմն, շատ պարզ է ։ Արծափի ա ռումը դրվելու է, ինչպ ես տեսնում ենք, Պռոկոպի կնքա ծ զինա դա դա րից ա ռա չ, որի տարեթիվը Թե ոփ ան ի մոտ ևս ց ո ւյց է տրված 650 թվականին(а п - ա . 6 1 4 2 , տես С Н г о п о д га р Ы а ей . йе В о о г^ *
Արծափի ա ռմա ն թվա կա նի ճշտ մա մբ վերա կա նգնվում է Ս ե ֊ բեոսի ԼԲ և ԷԴ գլուխ ներում պատմական ա նցքերի ժ ա մ ա նա կա գր ա ֊ կան հա ջորդա կա նությունը։ 6 4 6 թվին Թեոդորոս Ռշտունին շղթ ա յակապ տարվել էր Կոստանդնոլպոլիս. ար դար ան ալուց և զորա վա րութ յա ն իր նախկին պ աշտոնում վերա հա ստա տվելուց հետ ո ' նա վերադարձել էր Հա յա ստ ա ն, հա վանորեն, 6 4 9 թ վ ի ն , ա յնուհետ և, ինչպ ես վկա յում է Սեբեոսը, «ի գալ միւսում ա մ ի », ա յսինքն ' 6 50 թ վ ի ն , տեղի էին ունեցել ա րաբական մ ե ծ ա րշավա նքներն Ատրպա- ւոականի կողմից և Արծափի ա ռումը։
Ինչպես տ եսնում ենք, Արծափի առմա ն տարեթւ[ի մեր նոր լո ւսա բա նութ յա մբ վերա նում են ժամա նա կա գրա կա ն ա յն անտ եզությունները և թ յուրիմա ցութ յունները, որ անվերշ կրկնվում են հա յա գիտա կա ն ուսու՛մնա սիրություններում, ինչպ ես և ա յն օտար երկերում, որ վերա բերում են բյուգա նդա կա ն կա յսրութ յա ն և արաբա կա ն խ ա լիֆ ա յութ յա ն պ ա տ մություններին։
Արաբական թե ա յս և թե վերոհիշյա լ ա րշավա նքների թվա կա նների ճշտ մա մբ ոչ մ իա յն փ ոխ վում է արշավանքների նախկին ժա մա նա կա գրական դա՛սավորությունը, ա յլև խ՛ախտվում են ա յն ը նդ հանրացու՛մները, որ հիմնվա ծ են ժամա նա կա գրա կա ն հին սխ ա լների վր ա ։
Ьаигеп1>/г (гЬ’А г ш ё ш е егй ге В у г а п с е 6է Г Ы а т л նորա գույնուս՛ումնասիրության մեջ սրբա գրվելու են , օրինա կ, հետ ևյա լ սխալ ենթա դրությունները.
1 . 64 0 թ՛վից մինչև 651 թիվը մա տ նա նշվա ծ են Լոռանի մոտ վեց ա րշա վա նք* Բ յոլզա նդա հա յա ստ ա ն կա՛մ Պ արս կահ ա յա ստ ան (տ ե ս էշ 9 0 և 3 7 1 ) , մինչդեռ ա յդ պնդումը հիմնա պ ես ժխ տ վում է նոր ա յս ուսումնա սիրութ յա մբ.
2 . Ըստ Լոռանի ' Հա յա ստ ա նն ա յդ արշավանքների ժամանակ շարունակ ա նցել է մ երթ ՛արաբների ձեռքը և մ երթ բ յո ւզ ա ն դ ա ց ի ֊ ների (՛տես էշ 1 9 9 — 2 0 0 և 3 7 1 ) . ա յս ենթա դրությունը ևս ճիշտ չէ ։
Իրապես, ինչպ ես վերև տ եսա նք, ՛մինչև 65 0 թիվը տեղի են ունեցել միա յն երեք արշավանք հե՛տևյալ հա ղորդա կա նությա մբ'
1. 6 4 0 թ վ ի ն 1 ա րա բա կա ն ա ռաշին մ եծ արշավանքը Միշագետ- քի կո ղ մ ից և Դվինի առումը (6 4 0 թ վի հոկտե՛մբերի 6 -ի ն , ուրբա թ ).
200
; 2 . 6 4 2 /6 4 3 Ք վ ի ն 1 ա րա բա կա ն երկրորդ ա րշավա նքը Ատրպա՝տականի կողմից Պա րսկա -Հա յա ստ ա ն և Մ ա րդոլցա յքի կոտ որա ծը.
3 . 6 5 0 թ վ ի ն ' ա րա բա կա ն երրորդ մ ե ծ ա րշավանքը դարձյա լ Ատրպատականի կողմից և Արծափի առումը (6 5 0 թ ., օդոստ . 8 -ի ն ,
’■ ԿԻՐ')1Այս երեք արշավանքն էլ ունեցել են ա սպ ա տ ա կությա ն բ ն ո ւ յթ >
արաբական զորքերը վերցրել են ավար և գերիներ ու վերա դա րձել։ Արաբական տ իրա պ ետ ությունը Հա յա ստ ա նում հա ստ ա տ վել է ոչ թ ե ա յդ արշավանքների ժա մա նա կ, ա յլ յո թ ե ր որ դ դարի հիսունա կան թվա կա նների սկզբներին ։
5. ԹԵՈԴՈՐՈՍ ՌՇՏՈՒՆԻ ԵՎ ԹեՈԴՈՐՈՍ «ԶԱԻՐԱՎԱՐ ՑՈԻՆԱ8».
Պա տմա գիտա կա ն նորա գույն ուսումնա սիրություններում շփ ոթել են, ի ն չպ ե ս ■ ներքև կտ եսնենք, Թ եոդոբոս Ռշտունուն ՛մի ա յլ Թեոդորոսի հետ , որը պատրիկ Վ ա ղենտ ինի սպ ա նությունից Հետ ո (6 4 3 թ . ) նշա նա կվա ծ է եղել «զա լրա վա ր յո ւնա ց
Թ յուրիմա ցութ յունն առաջ է եկել նրա նից, որ պ ա տ մա գետ ները սխալ են հա սկա ցել Սեբեոսի վկա յութ յունները նրա պ ա տ մութ յա ն ԷԲ գլխ ում ։
Ս եբեոսը ' Վաղենտինի դա վա դրությունը և նրա գլխ ա տ ումը նկա րա գրելուց հետ ո ' տալիս է «ո մ ն Թ էոդորոսի» մա սին հետ ևյա լ տ եղեկութ յունը.
1. « Պա տմութիւն ի Հ ե ր ա կ լն », Թ իֆլիս 1 9 1 2 , էջ 1 84 , գլ, ԷԲ'Եւ զԿոստանդին հա ստ ա տ եցին յա թ ո ռ թա գա ւորութեա նն։
Եւ արարին ղալրա վար ղԹ էոդորոս զոմն հա ւա տ ա րիմ յի շ խ ա նա ցն Հա յա ս տ ա ն ե ա յց , յա յն ց ' որ ի յո ւնա ց կողմ ա նէ։ Սա ի բր և առ զա լրա վա րոլթիւնն1 ա ղա չեա ց զթա գա ւորն և խ նդրեա ց պ ա րգևս ' ա ռնել ողորմութիւն ա յն ոցի կ , զորս էր աքսորեա լ յԱ փ ր իկ է։ Եւ մա նա ւա նդ վա սն ա սպ ետ ի ' որդւոյ Ս մբա տ ա յ ն ոս ր ով Շ ո լմ կ ո չե ց ե լո յ։ Եւ ք ա ղ ց ր ա ցո յց Աստուած զսիրտ թա գա ւորին և հ ր ա մ ա ՚ե ա ց ա ծել զնոսա ի քա ղա քն թա գա ւորա կա ն։ Եւ ընկա լա լ ղնոսա ի բր և զսիրելիս թա գա ւորութեա նն և ղորդի նորա առաջին սպաթար զՍ մբա տ ի մէջ ա մենա յն սպ ա թա րա ցն, և կա նտ իտ ա տ ։ Եւ ա նդէն կա թգեա ց
ի կարգն առաջի յա մ ի ն հինգերորդի թա գա ւորութեա ն ի ւր ո յ։ Նոյնպ էս և զՎա հա նն Խ ոռխ ոռունի, և զ ա յլ ևստ>г
Նույն ա յս ժա մա նա կ, ինչպ ես հա ղորդում է Ս եբեոսը, Կոս- տա նդինն ուղարկում է Հա յա ստ ա ն Թոլմա իշխ՛անին, որը հանկար-
201
■ծակի հարձակվում է Կոտ ա յքոլմ Թեոդորոս Ռշտունոլ վրա, կա լա նավորում նրան և ուղարկում Կոստանդնոլպ ոլիս։ Ինչպես տե՛սնում ենք, Սեբեոսի վկա յութ յուններից պարզ հետևում է , որ Р'Ьп- դորոս Ռշտունին և հուն ա ց զորավար Թեոդորոսը տա րբեր ա նձնա -վ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ե ն ։
Սեբեոսի մոտ հունաց զորա վա ր Թեոդորոսը հիշվում է նաև մի ուրիշ հա տ վա ծում։
Վ ա րա զտ իրոցը, որ փախել էր Կոստանդնուպոլսից ու ա մրա ցել Տ ա յք ո ւմ , կյուրապաղատ է կարգվել Հա յա ստ ա նում դարձյա լ Ш111 զորավարի ՛ու Ներսես կաթ՛ողիկոսի մ ի ?ն ՚ո րղ ո լթ յա մբ:
«Յ ա նժա մ հրաման ետ զաւր ավարն յո ւնա ց Բ ՚էոդորո։։ վ կա յում ՛է Սեբեոսը ( էշ 1 8 7 ) , հանդերձ իշխանաւքն զալրուն և նախարարաւքն Հ ա յո ց ' արձակել զներսէս կաթուղիկոս աո Ասպետ, և տանել նմա երդումն հաւատարմութեան ի խ նդրել նմա զիշխա նութիւն աշխարհին, և ա ծել նմա զկին իւր ղոր- դ ի ս ն »։
Թեոդորոս а յո ւնա ց զ ա լր ա վ ա ր շ ֊ը , ինչպ ես երևում է ա յս հա տ վա ծի բովա նդա կութ յունից, Վա րա զտիրոցի փախուստի ժամանակ գտ նվել է Հա յա ստ ա նում , մինչդեռ Թեոդորոս Ռշտունին ' հա մա ձա յն նույն ա յս {Р գլխի շա րունա կությա ն * ստ ա ցել էր նորից զորա վա րութ յա ն իր նախկին իշխ ա նությունը և արձակվել Կոստանդնուպոլ- սից Հա յա ստ ա ն ոչ թ ե Վա րա զտիրոցի փախուստից առաջ, ա յլ նրա մա հից հետ ո։
Ուրեմն* ա վելի քա ն պարզ է, որ ա յս երկրորդ վկա յությունը ևս վերա բերվում է Ւեոդորոս հունաց զորա վա րին և ոչ Թեոգորոս Ռշտունուն։
Սեբեոսի պ արզ ու որոշ վկա յությունները սխալ են հա սկա ցվա ծ ոչ միա յն գիտա կան հին երկերում, ա յլև պատ մ ական ու բա նա սիրական նորա գույն ա շխ ա տ ություններում, օրինակ՝
1. Ю л. Кулаковскнй, И стория Византии, т. III, Киев, 1915. стр. 101 —:
«В ступи в в сношения с императором при посредство католикоса Ф еодор Рыштуни ходатай ствовал о смягчении участи своих соплеменников, членов армянской знати, которые томились в ссылке по Делу о заговоре на ж изнь И раклия в 638 г. То были Вараз-Тироц, сын С у м бата Багратуни и В аган Хорхоруни. С первым из них он был связан воспоминаниями юности, проведенной при дворе Х озроя. П редоставляя Феодору Рышту-
202
ни высшие полномочия в Армении, император вй я л его просьбе, вернул из ссылки обоих и возврати л им их придворные саны ».
2 . М агриагЬ СЫеигоргПзсЬе ипс1 0տէ3տւ8էւտշհ6 Տ էա ք շս ք ^Ьв1р21^ 1 9 0 3 , էջ 4 4 0 . տես նա և « Հ ա յ Բա գրատունեա ց ճիւղա գրութիւնը» , թ ա ր գմ . Հ . Մ. Հա պ ո զյա նի , Վիեննա 1 9 1 3 , էջ 4 ։
« Հերա կղ մա հոլընէն յա ռա ջ կերդուընցնէ իր որդին' որ ետ կանչէ Ասպետը ե լ իւր նա խ կին աստիճանին մեջ հա ստ ա տ է, Սեր. 108 (6 4 1 - ի ն ) ։ Կոստանդին Հերա կղի եղբորորդին ' ք^էողորոս Ռ յտ ունւոյ ա ղա չա նա ց վրա յ կըկա տարէ զա յս . Սեր. 1 1 4 а է
Փաստական նույն ա յս սխա լը հա նդիպ ում Է նա և ուրիշ ա շխ ա տ ություններում, որ անհրաժեշտ Է իհարկե ուղղել։
Տուրնե բիզը քՒ1ւտէՕՄ6, Էջ 3 5 5 ) և Մկր. Ղա զա րյա նը ^ а г ш е ш е п ип!ег- с1ег агаЫБсЬеп НеггэсЬаН: Էջ 2 9 ) ենթա դրում են, որ վեր ո ֊ հ ի շյալ հունա ց զորա վա ր Թ եոդորոսը Թեոդորոս Վահևունին Է և ոչ ֆեոդորոս Ռ շտ օւնին։ Սակայն Հա մբա ր յա ն ը Հուշա րձա նում լույս տ եսա ծ իր հոդվա ծում (Էջ 2 4 5 ) իրա վա մբ ա ռա րկում Է, որ «Ս եբԷոս երկից՛1 կըյիշէ զ& եոդորոս Վահևունի, զոր ն ո յն իսկ ա պ ստ ա մբ կներկա յա ցնէ, մինչ հոս յի շո լա ծ Թ էոդորոսը հաւատ՛արիմ կը կոչէ կ ա յս ե ր »։
Ուշագրավ է նաև ա յն , որ ի ն ք ը ' Ս եբեռսը տ ա րբերում է ա յս երկու Բ՜եոդորոսներին' մեկին նա ա նվա նում է Բ ՚եոդորոս Վահևունի իսկ մ յո ւս ի ն * «ֆ էո դո ր ո ս ոմն հա ւա տ ա րիմ յիշխ ա նա ցն Հ ա յա ստ ա ն ե ա յց , յա յն ց ' որ ի յո ւնա ց կ ո ղ մ ա ն է»։
Կարող ենք ուրեմն վստա հորեն եզրա կա ցնել, որ Սեբեոսի հիշած՛ Թ եոդորոսները ' Թեոդորոս Ռշտունին, հունա ց զորա վա ր Բ ՚եո - դորոսը և Բ ՚եոդորոս Վահևունին' տ ա րբեր ա նձնա վորությոլններ են։
6. ՍՄԲԱՏ ՐԱԳՐԱՏՈԻՆԻՆ' ԴՐՈԻնԳԱՐ ԵՎ ՈԶ ԿՅՈՒՐԱՊԱՂԱՏ.
Պատմական և բա նա սիրա կա ն գրեթե բոլոր ա շխ ա տ ություններում Վա րա զտիրոցի որդին Սմբատը հիշա տ ա կվա ծ է ի բր և կ յուրա պաղատ և իշխան հ ա յո ց ։ Ընդհա նուր ա յս կա րծիքը, որ հի՛մնված Լ Ս եբեոսի, Ղն-ոնդի և Հովհա ննես կա թուղիկոսի ցուցմունքների վրա, ա վելի քա ն ւ[իճելի է ։
Մեջ բերենք նախ Սմբա տ ի իշխ ա ն կա րգվելու մա սին ա ղբյո ւր ների վկա յութ յունները»
7 , «Պ ա տ ս ութիւն Սեբէոսի ի Հեր ա կլն», Թ իֆլիլյ 1 9 1 2 , էշ
188 , գ լ. 1Բ'а Արդ' մինչդեռ գա յր հրովարտակն և պատիւն առնեչ
զնա (զՎ ա ր ա զտ իր ո ց) կիւրա.պաղատ, յա նկա րծա կի եհ ա՛ս նմա հիւանդութիւն և մեռա լ. ե լ բա րձին զմա րմին նորա և տարան թ ա ղեցին առ հաւրն իւրում ի Դա րիւնս։ Ել ղորդի նորա զա նդրա նիկ, որում անունն էր Ս մբա տ , կա րգեա ց արք ա յ ի պատիւ հաւր ի ւր ո յ, տուեալ նմա ն զիշխա նութիւնն բնիկ տա նուտէրութեա նն ա սպ ետ ութեա ն, և արար զնա դրունգար •զաւրաց ի ւրոց։ Ետ նմա կին ի տանէն Արշակունեաց և իւրոց ,մերձա ւորա ց, և արձակեաց ի բա նա կն առ զաւրս ի ւր » ։
2 , «Պ ա տ մութիւն 'Լե ֊ոնդեա յ մեծի վա րդապետի Հ ա յո ց » , Ս. Պետ երբ. 1 8 8 7 , էջ 1 2 , գ լ. Դ'
«Ի սորա (Մ ո լա լի ա յի յ յա ռ ա չն ո լմ ամի իշխ ա նութեա նն և ի ԻԵ ա մի Կոստանդնի կա յսեր, որ էր թոռն Հերա կլի, սկսաւ •զօրս դուրմա րել ի վերա յ աշխարհիս Հ ա յո ց իշխանն Տա ճկա ց։ Ա զգ եզև առ թա գա ւորն Կոստանդին բա նն, և հրա մա յէր զօրա վարին որ ի կողմա նս Կիլ/ւկեցւյոյ' Լլա'նե; ր նդ դ էմ նոցա- Ընկենոյր և զիշխ ա նն Թ ՚էոդորոս յիշխ ա նոլթ ենէն վասն ն ի ն ֊ գութեա նն, զոր արար ա ռ Պ ռոկոպ ա յ, և փոխանակ նորա կա ցուցա նէր զՍմբա տ ոմն ի տոհմէ Բա գրա տ ունեա ց, և առա քէր ը նդ զօրավա րին իւրում» ։
3 . «Յ ովհ ա ն նո լ կա թողիկոսի Դ րա սխ ա նա կերտ եցլոյ, Պա տ մութիւն Հ ա յո ց » , Թ իֆլիս 1 9 1 2 , է չ 8 5 '
«Իսկ նա ( Վա րա զտիրոց) յա ռնուլ զիշխա նութեա ն պատ իւն' վա ղվա ղա կի վա խ ճա նի, զոր և տարեալ եղին ի Դարօն առ հօր իւրում քա շին Ս մբա տ ա յ։ Ապա ներս՛էս զորդի նորա զՍմբա տ ի պատիւ հորն խ նդրէ կա ցուցա նել, և հ ա յցէ ևս զԹ էոդորոս Ռ շտ ոլնեա ց տէր ի զօրավա րութիւն հա ստ ա տ ել։ Եւ ա յսպ էս պ ա յա զա տ եա լ ապահովանայր ա ռ ժա մա նա կ մի չար հինից. Հա գա րոլ աշխարհիս մ ե ր » ։
Ա ղբյուրների ա յս վկա յութ յունները բա վա կա ն անկապ են և հա կա սա կա ն։ Պատ՛մաբանները և բա նա սերները, անուշադիր թ ո ղ նելով ա կներև ա յդ հա կա սությունները, օգտ վել են անխտիր բոլոր ա ղբյուրներից ա ռա նց ա յդ վկա յութ յունների հա մեմա տ ա կա ն և քննա կա ն .ստ ուգմա ն։ Հ ե ն վ ելո վ մեջ բե րվ ա ծ վկա յութ յունների վրա ' նրանք ընդունել են, որ Սմբատը կա րգվա ծ է եղել կյուրապաղատ և Հ ա յո ց իշխ ա ն իր հոր մա հից հետ ո ( տե՛ս Չ ա մ լյա ն , Պատմութիւն
204/
г
(Հ ա յո ց , Р> էջ 3 4 5 , 3 4 7 , 3 4 9 և 3 5 6 . Э а т и М а г Н п , М ё т о ц е з 1.
՝ Է։ 3 3 7 , ТоигпеЫ ге, Ш гЫ г е Էջ 9 6 — 9 7 . К . Агз1ап, ЕШ йеэ հւտ֊ էօոզսքտ Էջ 2 7 6 . С Ь а га п а п , А г т е ш е п иг^аг Йег агаЫ зсЬеп Н еггзсЬаН , Էջ 3 0 . М огдагъ ՒՍտէօւ^, Էջ 1 1 6 . ЬаигепЪ Ь ’А гш ё- ш е егй ге В ухапсе 0է Г Ы а ш , Էջ 8 5 , ЗЗЗг
Չ ա ՚մ չյա ն ը , Ս են-՚Մ ա րտենը և Տռ լր ն եբիզը որոշել ՛են ա նգա մ նրա պ ա շտ ոնա վա րությա ն տ ա րեթիվը' 6 4 4 — 6 5 4 թ . ։
Հա մա պ ա տ ա սխ ա նո՞ւմ են ա րդյոք ա յս եզրա կա ցություններն ա ղբյուրների հա ղորդա ծ տ եղեկութ յուններին։
Ինձ թվում Է, դժվա ր չէ հ ա մ ոզվել' որ ա յգ ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ֊ ները ոչ միա յն հիմնա վորվա ծ չե ն , ՛այլև բոլորովին հա կա ռակ են ժամա՛նա՛կակից պավւմա գրի1 Ս եբե ՚ոսի վկա յութ յա նւ
Ք ննենք մի առ մի ա ղբյուրների վերոհիշյա լ վկա յո ւթ յո ւնները ։Ղևոնդի պատ՛մելով' Կ ոստ ա ս ֊Կ ոստ ա նդինը Սմբատին իշխան
էր կա րգել փոխա նակ Թ եոդորոս Ռշտունու Մ ա րդոլցա յքի դեպ քից հետ ո։ Ա յդ դիտ ողությունը ճիշտ լ է ։ Սեբեոսի պ ա տ մությունից մենք գիտ ենք, որ Թ եոդորոս Ռ շտոլնին Մ ա րգոլցա յքի դեպ քից մի քա նի տարի հետ ո (6 4 6 թ վ ի ն ) դատի է տրվել Կոստ ա նդնուպ ոլսոլմ, արդար է ճա նա չվել և վերա հա ստ ա տ վել զորա վա րությա ն իր նախկին պ աշտոնում և վերա դա րձել Հա յա ստ ա ն, հա վա նորեն 649 թ վ ի ն ։ Ժ ա մա նա կա կից նույն պ ա տ միչի վկա յո ւթ յո ւնների ց հա յտ նի է , որ Թ եոդորոս Ռ ՚շտոլնուց հետո Կոստանդինը նշա նա կել էր «իշխ ա ն հա յոց հ եծելո ցն а (է ջ 2 2 8 , գ լ. ԼԵ) Մուշեղ Մ ա միկոնյա նին և ա յ ֊ նոլհետ և կյուրա պ ա ղա տ էր կա րգել Հա մա զասպ Մ ա միկոնյա նին (է շ 2 4 6 , գ լ. 1 Ը ) ։ Ղևոնդի վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , ինչպ ես տ եսնում են ք , կ ա րելի է .անտես ա ռնել ի բր և ա նհա վա նա կա ն և ա նվա վեր։
Հովհա ննես կա թողիկոսի ա մբողշ հա տվածը հա մա ռոտ ություն է , ա նտ ա րա կույս, Սեբեոսի ընդա րձա կ վ կ ա յո ւթ յա ն г Ա յդ հա տ վա ծի վրա ևս հարկ չկա կա նգ առնելէ
Մնում Է, ուրեմն, Սեբեոսի վ կ ա յո ւթ յո ւն ը , որը ժա մա նա կա կից լի նելո վ Ս մբա տ ին' միա կ ա րժա նա հա վա տ ա ղբյուրն Է և ա մենից ա վելի մա նրա մա սն ու ճշմա րտ ա պ ա տ ում տ եղեկութ յուններ Է հա ղորդում նրա մա սին։ Եվ հենց Ս եբեոսի վ կա յո ւթ յո ւն ը , ինչպ ես և Հովհա ննես կա թողիկոսի անհաշող հա մա ռոտ ությունը, որ ուշա դրութ յա մ բ չեն կա րդա ցվել և բա ղդա տ վել իրար հետ , հիմք են ծա ռա յԼւ վերոհիշյա լ թ յո ւր ի մ ա ցո ւթ յա ն , որ ի բր Սմբատը հոր մա հից հետո նշա նա կվել Է կյուրապ ա ղատ և հա յոց իշխ ա ն։ Սխալ են հա սկա ցվել Ս եբեոսի հա տ վա ծում Ս՛մբատի մա սին հետ ևյա լ տողերը.
205
«Եւ ղորդի նորա զա նդրա նիկ ' որում անունն էր Սմբատ կա րգեա ց ա րբա յ ի պատիւ հաւր ի ւր ո յ, տուեալ նմա զիշխ ա նութիւնն բնիկ տա նուտէրութեա նն ա սպ ետութեան» ։
Հա տ վա ծի երկրորդ մա սից պարզ երևում է, որ (Гպատիւն» ա յստ եղ ոչ թե Սմբատի հոր կյուրա պ ա ղա տ ությա ն «պ ա տ իւն» է , ա յլ (Гբնիկ տա նուտէրութեա նն ա սպ ետ ութեա ն»ւ Սեբեոսի վկա յո լթ (ան իմա ստն ա յն է, որ Սմբատը լինելով Վարազտիրոցի անդրանիկ որդին ' ճա նա չվել է կա յսեր կողմից իբրև քա գրա տ ունյա ց տա նուտեր։ նա չէր կարող կա րգվա ծ լինել կյուրապաղատ և հա յոց իշխ ա ն, որովհետև Սեբեոսն իր վկա յութ յա ն շա րունա կությա ն մեշ որոշ կերպ ով վ կա յում է, որ Սմբատը ստ ա ցել էր կա յսրից դրունգարի պաշտոն և ուղարկվել բա նակւ Իսկ դրոլնգա րոլթյունը կա մ գնդա պ ետ ությունը, ինչպ ես հա յտ նի է, զորական հասարակ պաշտոն էր. ուստի մ ի ա նգա մա յն հա սկա նալի է , որ Հա յա ստ ա նի կյուրա պ ա ղա տին չէր կարելի կարգել դրունգար և ուղարկել բանակէ
Ա յսպ իսով, ինչպ ես տ եսնում ենք, հերքվում Է Սմբատի մա սին վերոհիշյա լ կա րծիքը, որ մինչև ա յժ մ կրկնվել Է գրեթե բոլոր երկերում ։
(Ւ Ո ա Ր Գ ւ ՚֊Կ Ր /Օ С Ф Ш Т Г Р 1 № 0 *8 П М Л |1 гР е
ՀԸՅԱԱ,ՏԼ1ՂւՈՈ1Ր նՐՈՐնԿԼԼ^» 8]Փ Ա Պ Ե ՏՈ Ո Թ 8ն 1ւ Н И 11
Եվրոպական պ ա տ մա գիտ ությա ն մեջ ա յն կարծիքն է սովորա բա ր տ իրում, որ իբր թե ա րևելյա ն ժողովուրդները հլ ու և հնազա նդ են լինում միշտ ճնշող բռնա կա լների հա նդեպ ։ Հռչա կա վոր գերմա նական պ ա տմա գետ թ'. Մ ոմղենը, օրինա կ, իր Հռոմեա կա ն պ ատմութ յա ն մեջ մատն՛անշում է, որ ա սիա ցիներն անսահմա ն հա կում ունեն ա նգործությա ն և ընդունա կ չեն ինքնա բերա բա ր ոտքի ելնելու շա հա գործող իշխ ա նությունների դեմ^։
Ա յդ կա րծիրը ։ ինչպ ես կտ եսնենք, բա ցա րձա կա պ ես սխ ա լ է г Նորա գույն ուսումնա սիրությունները, գլխ ա վորա պ ես ռուս ա րևելա գետ ների ' ա կա գեմ. Բա րտ ոլգի, պ րոֆ. Յա կոլբովսկոլ և ուրիշ- ների, ինչպ ես և ի մ ա յսօրվա դա սա խ ոսոլթ յոլնը , պարզ ա պ ա ցույց են, որ ժողովրդա կա ն շա րժումները և ա պ ստ ա մբութ յունները տեղի են ունեցել պ ա րբերա բա ր ոչ մ ի ա յն Միջնա դա րյա ն Ռուսաստանում և Ա րևմտ յա ն Եվրոպա յո ւ մ , ա յլև Հա յա ստ ա նում ու Մ երձավոր Ա րևելքումւ Հա տ կա պ ես ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ությա ն շրջա նում գյուղա ցիների, արհեստա վորների ու ա նգա մ ստրուկների ը մ բո ս տ ա ցումներն ու ա պ ստ ա մբութ յունները, ինչպ ես ց ո ւյց են տվել վե- րոհիշյա լ ռուս գիտ նա կա նները, 9 — 10 դարերում ւյա ռե լ էին գրեթե- ա նընդհա տ ։
Երբ խ ոսք է լինում ա յդ շա րժումների մա սին ' պ ետք է նախ և առաջ ի նկատի ունենա լ, որ մա տ նա նշվա ծ ա պ ստ ա մբութ յուններն ունեցել են կա մ սոցիա լա կա ն ու դա սա կա րգա յին բ ն ո ւյթ և կա մ
1 Տե՛ս առանձին գրքույկով, հրատարակություն Երևանի Պետական Համալսարանի, 1939 р . ։
* Моммзен, сРимская история*, т. II, Москва, 1Ь87, Էջ 269:
207
եղել են ժողովրդա կա ն ֊ա ղ ա տա գրա կան շա րժումներ ընդդեմ ճնշող ու կեղեքող օտար տիրա պ ետ ողների։
Սոց ի ա լ ա կա ն-գա սա կար գա յի ն բն ո ւյթ ի շա րժումները Մերձա վոր Ա րևելքում, ինչպ ես ա յժ մ պ ա րզվա ծ է, գտ նվել են, մեծ մ ա սա մբ, Մ ա զդա կյա նների ուսմունքի ա զդեցությա ն տա կ, Սասանյա ն Պարսկաստանի Կավատ թա գա վորի ժամա նա կ (4 8 8 — 531 թ .) , ա յս ուսմունքը, ինչպ ես հա յտ նի է, անարգել կերպ ով տա րա ծվել էր Պ ա րսկա ստա նում և ունեցել ժողովրդա կա ն ստորին խավերի մեշ հսկա յա կա ն հա շողոլթ յոլն ։ Իր կրոնական մա սում ա յս ա ղա նդը պարզապես խ ա ռնուրդ էր Զրադաշտական դուա լիզմի և պարս - կա -քրիստ ոնեա կա ն Մ ան ի քե յա կան ա ղա նդի։ Իսկ սոցիալա կա ն իր մա սում նա քա րոզում էր ֆեոդա լա կա ն դա սա յին ա րտ ոնութ յունների վերա ցում, ընդհանուր հա վասարություն և գույքերի ու հարրս- տ ությունների, ինչպ ես և կա նա նց, հավասար բա շխ ում բոլոր մա րդկանց մ եշ ։ Մ ա զդա կի ու նրա հետևորդների ա սելով, ա նհա վա սա րությունը չա ր ու դիվա յին մի երևույթ է, իսկ հավասարության հաստա տումն արդար մի պահանշ է և հա մապ ա տասխա նում Լ բա րի ա ստ ծու կա մքին ։
Կ րոնա կա ն ֊սոցիա լա կա ն ա յս աղանդի վրա ես հարկավոր հա մա րեցի ա ռա նձնա պ ես կա նգ ա ռնել, որովհետ և Մ ա զդա կյա նները, ենթա րկվելով հետ ա գա յում , վերոհիշյա լ Կավատի թա գա վորությա ն վերջին տ ա րիներում, սոսկալի հա լա ծա նքների, փախել էին մ ա
սա մբ նա և Ատրպատական ու իրենց ուսմունքը տարածել էին Ան- դըրկովկա սում և, ըստ երևույ՛թին, նաև Հա յա ստ ա նում ։ Հա /տ նի է ա րդեն, որ իններորդ դարի առաջին կիսում Ատրպատականում տ ա րա ծվա ծ պարսիկ Բաբեկի և նրա հե տևորդների «հուրրա մ յա ն » անվանվող աղանդի մեջ ևս կ՛ային գ ո ւյքա յի ն հավաս՛արության պ ա հա նջներ, որ պետք է վերա գրել, անշուշտ, Մ ա զդա կյա նների ա զ դ եցո ւթ յա ն ։ Մ իա նգա մա յն հնարավոր է նույնպ ես, որ հա յ Պ ա վ լի կ ֊ յա ն ու Թ ոնդրա կյա ն ա ղա նդների վրա ևս կարող էին որոշ ա զդ եցութ յուն գո ր ծա ծ լինել պարսկական ա յդ ա ղա նդա վորները։ Սակա յն ա յս խ նդիրը կարոտ է գե ռ ուշադիր ու լուրջ քննութ յա ն և փաստական հիմնա վորմա ն ու ա պ ա ցուցմա ն մա տ ենա գրա կա ն հա մ ո զի չ վկա յութ յունների օգ ն ո ւթ յա մ բ ։
Տա րբեր բն ո ւյթ ի շա րժումներ էին, ինչպ ես վերև ա սա ցի, Ժո - ղովրդա ֊ա զա տ ա գրա կա ն շա րժումներն ը նդդեմ օտար տիրապետութ յա ն ։ Եվ հենց ա յս կա րգի ' 8 — &~Րգ դարերի երկու հա յկա կա ն մ եծ ա պստա մ՛բություններն ը նդ դ եմ ա րաբական տ իրա պ ետ ությա ն, գըչ խ ա վոր ն յութ ն են կա զմելու ՛իմ ա յսօրվա դա սա խ ոսությա ն, Իսկ
203
հատկապես կրոնա կա ն ֊սոցիա լա կա ն բ ն ո ւյթ ունեցող դա սա կա րգա յի ն շա րժումների մա սին Հա յա ստ ա նում ես խ ոսելու եմ հա չորգ ի մ դասախոս ությւսն ընթ ա ցքում , որի թեմա ն է լինելու «Քա ղա քները Հա յա ստ ա նում 1 0 — 11-ր դ դարերում» ։
* *
«
Արաբական տ իրա պ ետ ությունը հաստատվել էր Հա յա ստ ա նում , ինչպ ես գիտ եք, յոթ երորդ դարի հիսունական թվա կա նների ս կ ը զբ- ներին։ նոր նվա ճողների տ իրա պ ետ ությա ն առաջին շրջա նում, սկսա ծ մոտ 65 0 թ վ ի ց մինչև 750 թ ի վ ը , ուրեմն' գրեթե ճիշտ հա րյո ւր տարի Հա յա ստ ա նը գտ նվում էր 0.մ.այան խ ա լիֆա ների իշխ ա նությա՛ն տակ, իսկ 75 0 թ ՚է ի ց սկսա ծ մինչև 8 8 7 թիւ[ր, ա յսինքն ' մինչև Р ա գրա տուն յա ց թա գա վորութ յա ն հա ստ ա տ ումը ' նա ենթա րկվում էր Ա բբա ս յա ն տոհմի խ ա լիֆ ա ներին։ Արաբական տիրա պ ետ ությա ն առաջին շրջա նում խ ա լի ֆ ա յութ յա ն կենտրոնը գտ նվում էր Դա մա սկոսում և գերիշխ ող դեր էին կա տա րում նոր աշխարհա կալ պ ետ ությա ն մեջ Ասորիքի ա րա բները, իսկ երկրորդ շրջանում կենտ րոնը դա ռել էր 762 թվ_ին հիմ նվա ծ Բաղդադ քա ղա քը և գե րա կշիռ դեր էին խ ա ղում Իրաքի ա րա բները և ■մահմեդականություն ընդունա ծ պարսիկ ա զնվա կա նությունը ։
Արաբական նվա ճումների և ա շխարհակալ ծա վա լմա ն մա սին ա ռա նձնա պես հետա քրքիր է ա րա բա կա ն մա տ ենա գիր Յա կոլբի վկա յությո՛ւնը նրա «Գ իրք խարա ջի մ ա սին» երկում, որի մեջ նս> Օմար խ ա լիֆ ին վերա գրում է հետ ևյա լ ուշագրավ խ ոսքերը.
«Մ ա հմեդա կա ններն ուտում են նրա նց (ն վ ա ճ վ ա ծն եր ի ն), քա նի իրենք կենդա նի են, իսկ երբ մ ենք ու նրանք մ եռն ե նք1 մեր որդիները կուտեն նրա նց (ն վ ա ճ վ ա ծն ե ր ի ) որդիներին1 իրենց կենդա նութ յա ն ժա մ ա նա կ»։
Ա յս «ուտ ողներն» ու շա հա գործողները, իհա րկե, ա ռա վելա պ ես Օմա յա ն և Ա բբա ս յա ն խ ա լիֆ ներն էին և իշխ ող դա սերը, մինչդեռ ա րա բա կա ն ու մա հմեդա կա ն ժողովրդի ստորին խ ա վերը իրենք ևս գտ նվում էին տ նտ եսա կա ն ծա նր դրութ յա ն մ եջ։
Օմա յա նների ժա մա նա կ ա րա բների տ իրա պ ետ ությունը Հ ա յա ս տ ա նում, ինչպ ես և բն ա կ չո ւթ յա ն , — իհա րկե գլխ ա վորա պ ես ստ որին խ ա վերի , — տ նտ եսա կա ն ու հա րկա յին շա հա գործումն օտար ա յս ա շխ ա րհա կա լությա ն կողմից եղել են , մա նա վա նդ սկզբնա կա ն շրջա նում, հա մեմա տ ա բա ր մ ե ղ մ ու տ ա նելի։ նրանէ/ մ եղ մ ու զգոլ՛"
209
շավոր ա յդ քա ղա քա կա նությունը բա ցա տ րվում է պարզապես նրա նով, որ Օմայաններն ի նկատի են ունեցել Հա յա ստ ա նի ստրա տեգիական ու ռա զմա կա ն մ ե ծ նշա նա կությունը և ուզեցել են, պահպ ա նելով նրա ներքին ինքնուրույնությունը և նախարարական նախկին կա րգերը' օգտ ա գործել նրա զինվորա կա ն ուժերն իրենց նոր սա հմա նների պ աշտպ ա նությա ն հա մար, ընդդեմ Բ յուզա նդիա յի ու խ ա վա րների։ Օմա յա նների ա յս քա ղա քա կա նությա նը .կամովին ը ն դառաջել .էին և իրենք' Հա յկա կա ն նա խ ա րա րությունները։ Տեսնելով, որ Բյուգա նդա կա ն կա յսրութ յա ն զորքերը գրեթե անընդհատ պարտ ություն են կրում, և հույս չունենա լով օգնություն ստանալու հ ո ւյներից' նրանք հպ ատակել էին խ ա լիֆ ա յութ յա նը, կնքելով նրա հետ հատուկ պ ա յմա նա գիր,
ւԱյդ դա շինքըг որով տրվել էր նա խ ա րա րություններին ներքին ինքնուրույնութ յուն ' կնքվա ծ էր 653 թվ_ին Մ ուա վիա յի հետ։ Թե ինչպ իսի մ ե ծ ա րտ ոնություններ էին նրանք ստ ա ցեք ա յդ երևում է դաշինքի բովա նդա կութ յունից։
«Ա յս թ ո ղ լինի , — պ ա յմ ա ն է կապում Մուավիան , — Հա շտ ութ յա ն ուխտն ի մ և ձեր մեջ' որքան ժամա նա կ դուք կա մենա ք։ Երեք տարի ես ձեզա նից հարկ չե մ ա ռնելու. իսկ Հետ ո կտ ա ք, ձեր երդմա ն հա մա ձա յն, որքան դուք կկա մեն ա ք ։ Զեր երկրի մ եջ պետք է ունենաք 1 5 .0 0 0 հեծա լա զոր և նրա նց պետք է պ արենա վորեք ինքներդ. ա րժեքը ես դուրս կգա մ հա րկից։ Հեծելա զորը ես Ասորիք չեմ տա նի, սա կա յն ուրիշ տ եղ, ուր որ հ ր ա մ պ յե մ ' պետք է պատրաստ լինեն գ ն ա ֊ չու։ Ձեր բերդերը ոչ ա միրա ներ կուղա րկեմ, ոչ արաբ .սպա հ ոչ նույնիսկ մեկ հատ հեծվոր, Թշնամի չպիտի մտնի Հա յա ս տ ա ն. իսկ եթե հույները ձեզ վրա հա րձա կվեն' կուղարկեմ ձեզ օգնա կա ն ղորք, որքան որ ուզենա ք, Երդվում ե մ մեծ Աստծու ա նունով, որ սուտ չե մ խ ոսումЛ (Ս եբեոս, դ լ. ԷԵ)։ ( « Ա յս լիցի ուխտ հաշտութեան ի մ ո յ ընդ իս և ընդ ձեզ որչա փ .ամաց և դուք կամի ջիք. և ոչ ա ռնում ի ձէնջ սակ զեր- ր եա մ մ ի . ապա յա յն ժ ա մ տաջիք երդմ ա մբ, որչափ և դուք կա միջիք. և հեծեա լ կա լէք յա շխ ա րհիդ ԺԵ հա զա ր, Եւ հաց յա շխ ա րհէն տ ուք, և ես ի սակն արքունի ա նգա րեմ, և զհեծեա լսն յԱ սորիս ոչ խ նդ ր եմ , բ ա յց ա յլուր և հրա մ ա յեմ , պատրաստ լիցին ի գո ր ծ. և ոչ ա րձա կեմ ի բերդորա յն ա միրա յս , և ոչ տաճիկ սպ ա յ' ի բա զմ ա ց մինչև ցմ ի հ եծեա լ։ Թշնամի մի մ տ ցէ Ի Հ ա յս , և եթէ գ ա յ Հո ռ ո մ ի վերա յ ձեր ' արձակեմ ձեզ
210
զ զաւրս յա լգնա կա նութիւն որչափ և դուք կա միջիք։ Եւ երդնում ի մեծն Ա ստուած' եթէ ոչ ս տ ե մ »)^ ։
՛Այս դա շնա դրո՛ւթյա մբ, ինչպ ես տ եսնում ենք, հա յկա կա ն նա խ ա րա րություններին տրվել էին ինքնա վա ր իրա վունքներ ու բա ց ա - ռիկ ա րտ ոնություններ։ Սակայն չն ա յա ծ դրա ն' ա րա բա կա ն տիրա պ ետ ությունը, ա նգա մ ա յս սկզբնա կա ն շրջա նում, Հա յա ստ ա նի համար եղա վ աղետալի ու կորստ ա բեր, Նա պ ա րբերա բա ր կրկնվող պ ա տ երա զմների ընթ ա ցքում շարունակ հարձակման ու ա վերա ծութ յունների ենթ ա րկվեց։ Եթե ն ա հա վա տ ա րիմ էր մնում խ ա լիֆ ա յո ւթ յա ն ը ' նրան անխնա պ ա տ ժում էին հույները։ Իսկ եթե ա նցնում էր Բ յուզա նդիա յի կողմը' վրեժ էին ա ռնում ա րա բները։
Հա յա ստ ա նի ա մա յա ցումը և տնտեսական ք ա յքա յո ւմ ը Օմա- յա նների տ իրա պ ետ ությա ն շրջա նում պարզ ու որոշ մա տ նա նշվա ծ է սասորական մա տ ենա գիր Դիոնիսիոս Տելմա հրա ցոլ ժա մա նա կա գրությա ն մ եջ։ Նկա րա գրելով ա րա բա կա ն Մ աս լա մա հրա մա նա տ ա րի ռա զմերթը (7 1 6 /7 թ . ) դեպի Բ յոլզա նդի ա և նրա ԳաԱ] Արածանի գետի հովիտ ներն ու ներքին Հա յա ստ ա ն' Տելմա հրա ցին վկա յում
է, որ*«Ա յս ա մբողջ երկիրն աԼքի էր ընկնում և ուներ առա շ
բա զ մ ա թ ի վ բնա կչո ւթ յո ւն , խ ա ղողի շատ ա յգի ն եր , հա ցա ցա ն- քեր և ա մեն տեսակ սքա նչելի ծա ռ ներ ։ Սակայն ա յնուհետ և նա ա վերվել էր և նրա շրջանները չունեին ա յլևս բնա կչութ յո ւն յ»2ւ
Եթե խ ա լիֆ ների տ իրա պ ետ ությա ն առա չին շրջա նում Հ ա յա ս տանն ա վերվում էր ր յուզա ն դա ֊ա ր ա բ ական կռիվների պ ատճա ռով, որոնք հաճախ տեղի էին ունենում Հա յա ստ ա նի տ երիտ որիա յի վրա , նրա նց տիրա պ ետ ությա ն երկրորդ շրջա նում, գլխ ա վորա պես ութերորդ դա րում, նա ա րյունա քա մ էր լինում ոչ ա յնքա ն ա յդ կռիվների, որքան ծանր և տ ա ժա նելի հարկերի պ ա տ ճա ռով։
Օմա յա նների իշխ ա նությա ն ժա մա նա կ, մա նա վա նդ .սկզբնա կան ժա մա նա կա շրջա նում, Հա յա ստ ա նի արքունի հարկերը հա մ եմա տ ա բա ր ծանր չէի ն ։ Ա յգ երևում է ոչ մ իա յն վերոհիշյա լ դաշինքի
1 вгՊատմութիւն Սեբկոսի եպիսկոպոսի ի Հերակլն», Ս, Պետերբուրգ 1870,Կ 138, %
2 Տես С|1го1 и е <3е Б еп у в йе Те11-МаЬгё» риЫ. еИгаО. раг СИаЬо!, Ра- ոտ. 1695, Է1 12»
պ ա յմա ններից, ա յլև 12- րդ դարի հայ մա տենագիր Սամոլել Անե ցու ուշագրավ մի վ կա յո ւթ յո ւն ից ։ Սրա ա սելով, երբ արաբական Իշխա նությունը հա ստա տվեց Հա յա ստ ա նում , խ ա լիֆա յութ յոլնր
« Վ երցնում էր յուրա քա նչյուր տ նից չորս գրա մ, երեք մոգ խ որբա լ ( ա յսինքն ' մա ղա ծ ց ո ր ե ն ), մեկ ձիատոպրակ, մեկ մա զե պարան և մեկ ձեռնոց. իսկ քա հա նա ներից, ա զա տ ներից և հեծելա զորից հրաման տ րվեց հարկ չա ռնել» ։
(«Յ ա մ ե ն ա յն տանէ առեալ Դ դրամ և Գ մոդ խ որբա լ, և ձիատոպրակ մ ի , և պարան մի մա ղէ, և ձեռնարար մ ի . իսկ ի քա հա նա յից և յա զա տա ց , և ի հ եծելո ց ' ոչ հրա մա յեա ց ա ռնուլ զ հ ա ր կ ն ») '։
Մեջ բերվա ծ ա յս վկա յութ յա ն մեջ ի նկատի է ա ռնվա ծ 7-րդ դարում Հա յա ստ ա նում գործա ծվող մոդը կա մ գրիվը, որի կշռորդը, ինչպ ես ց ո ւյց եմ տ վել ի մ « Կշիռները և չա փ երը» ա շխատության մեջ (էջ 7 5 — 7 9 ) , հավա,սար Հր 9 կիլ. 7 9 2 ., իսկ դրամը ն ո ւյն ա յղ դարում Մերձավոր Ա րևելքում տ ա րա ծվա ծ Սասանյան արծաթ դրամն է ։ որը համապ ա տասխա ն է ըստ դրամական իր արժեքի մոտ ա վորա պ ես ա յժ մ յա ն 50 ոսկի կոպ եկի-։ Ուրեմն ըստ մեր այս հա շվի' 3 մոդ մա ղա ծ ցորենը, որ խ ա լիֆ ա յութ յունն ա ռնում էր յո ւ րա քա նչյուր տ նից հա մապ ա տասխա ն կլինի 2 9 կիլ. 37 6 «յր. կամ մոտ 2 փ թի։ իսկ վերոհիշյա լ 4 դրամը հավասար կլինի մոտ 2 ոսկի ռո լբլո ւ։ Այս գումարի իրական արժեքը յո թ եր որ դ դարում բա վա կան բա րձր էր ։ Ա յդ ժա մա նա կա շրջա նում մեկ փութ ցորենն արժեր մ ո տավորապես 2 5 — 50 ոսկի կոպ եկ։
Ավելորդ չի լինի նույնպ ես մա տ նա նշել որ վերոհիշյա լ վկա յո ւթ յա ն մեջ «ա զ ա տ »-ն ե ր ի ց հետո հիշա տ ա կվա ծ հեծելա զորը, հա վա նորեն, ռա միկներից կա զմվա ծ «ա յր ո ւձին» է , որ գոյութ յուն ուներ արդեն մա րզպ ա նությա ն շրջա նում։ Ուշագրավ է , որ ա յս հեծելա զորը, որն ազատ էր հա րկերից, ինչպ ես և «ա զ ա տ » ֊ն ե ր ն ու քահան՛աները ստ ա նում էր Օ մա յա ններից Հա տուկ ռոճիկ' տա րեկան հա րյուր հազար դահեկան3 ( = մ ո տ 5 5 0 .0 0 0 ոսկի ռո ւբլի )։.
1 Տե՛ս «Սամուել քահանայի Անեցւոյ, Հավաքմոմւք ի գրոց պատմագրացв, Վաղարշապատ 1893, էշ 82։
* Տե՛ս Հա Մ ան ան դ չ ան, кնյութեր Հին Հայաստանի տնտեսական կյանքի պատ մութ յան», 2-րդ, Երևան 1928, էշ 29, ծան,. 61
* Հմմտ* (ГՀաւաքումն պատմութեան Վարգան Վարդապետիդ, Վենետիկ 1862, էշ 74 (դի № )* Վերոհիշյալ 100,ООО-ի գումարը ոմանք հայ բանասերներից ենթադրել են դրամ կամ դիրհեմ։ Այդ կարծիքը պարզապես սխաչ է<
212
'քիանւգամայն պարզ է, ուրեմն, որ Օմա յա նների ժա մա նա կ ոչ միա յն ձանր չեն եղել Հա յա ստ ա նից ստ ա ցվող հա րկերը, ա յլև զգա լի մ ա սը հարկերի տրվել է որպես ռոճիկ հա յկա կա ն հեծելա զորին։
*
Ա րա բա կա ն հա րկային քա ղա քա կա նությունը հիմնա կա ն փ ոփոխ,ման ենթա րկվեց Հա յա ստ ա նում Օմա յա նների իշխ ա նությա ն վերջին շրջա նում Հեշմ խ ա լիֆի ժա մա նա կ (7 2 4 — 743 թ .) ։ Իր թ ա գա վորությա ն առաջին կա մ երկրորդ տարում ա յս խ ա լիֆը կա րգա դրել էր իր Հեր թ զորա վա րին աշխարհագիր անել Հա յա ստ ա նում և ա վելա ցնել նրա հա րկերըг Ա յդ մա սին կարևոր տ եղեկություններ են հա ղորդում Ղևոնդ պ ա տ մա գիրը և Մովս,ես Կազանկատվա ց ի ն , որ կարևոր ե մ հա մա րում մեջ բերել ա մ բո ղջութ յա մբ ։
1 . «Պ ա տ մութիւն Ղ ևոնդեա յ մեծի վա րդապետի Հա յոցտ , Գլ. ժ է , էջ 100 (հրա տ . 1887 թ . ) ՝
а Եվ սա ( Հեշմ ը ) իր իշխ ա նությա ն առաջին տարում հղացավ մի վատ խ որհուրդ ուղա րկեց մի ոմն զորա վա ր, որի անունը Հեր թ էր, ա շխարհագիր անել Հ ա յո ց աշխարհում և ծա նրա ցնել նրա հա րկա տ վությա ն ծա ռա յութ յա ն լուծը տ եսակ տեսակ չա ր ի ք ն ե ր ո վ ։,.. Եվ բա զ ո ւմ վտ ա նգ հա սցրեց մեր աշխարհին մինչ ա յն ա ստ իճա ն, որ բոլորը հա ռա չում էին ծանր նեղութ յա ն պ ա տ ճա ռով և ոչ ոք չէր կարող ա զա տ վել հա նրա յին վտ ա նգիցս։
(« Ե ւ սա յա ռա ջնում ա մի իշխ ա նութեա նն իւրոյ խորհուրդ վատ ի մէջ ա ռեա լ՝ ա ռա քէր զոմն զօրա վա ր, որում անուն էր Հ ե ր թ ' աշխարհագիր ա ռնել ընդ աշխարհս Հ ա յո ց վասն ծ ա ն ֊ րա ցուցա նելո յ զանոլր լծ ո յ ծա ռա յութեա ն հարկատրոլթեա ն ա զգի ա զդի չա ր ե օ ք ... եւ բա զում վտ ա նգ հա սուցա նէր ա շխ ա ր
հիս, մինչ զի ա մենեցուն հառ՛աչել ի վերա յ ա նհա նգիստ նեղութ եա նցն , յո ր մ է ոչ գոյր ապրել ումեք յանհնարէւն վտ ա ն-
գի օն» ) ' .2 . «Մ ովսԼսի Կազ ա նկա տ ուա ցւոյ, Պա տմութիւն Աղուանից
աշխարհիս, 3 -ր դ , Ժ է, Մոսկվա 1 8 6 0 , էջ 2 5 8 ։«Իսկ հա րյուր յոթա նա սուն և չորս թ վին Հ ա յո ց (մ ե ր
թ վ . 725 թ . ) ա մա ռը ա նա սունների կոտ որա ծը եղա վ և ձ մ ե ռը ' Հերթի ա շխ ա րհա գիրը, որն ա նթիվ պ ա րտ ա վորոլթյուն- ների հարկի տակ ա ռա վ մա րդկա նց, ա նա սուններին և հողերի տարածություններըւ>։
211
( « Ի ս կ ի հա րիւր ե օթ ա նա սո ւն և Լորս թ ուա կա նո ւթ եա նն Հ ա յո ց ( ա մ ' տ եա ռն 7 2 5 ) , յա մ ա ռ ն մ ա հ ա ն ա ս ն ոց ե ղ և , և ի
ձ մ ե ր ա ն ՝ ա շխ ա րհա գիրն Հ ե ր թ ի , որ էա րկ զ մ ա ր դ և զա նա սուն և զս ա հ մ ա նս երկրի ը ն դ հա րկա ւ ա նթ իւ ծ ա ռ ա յո ւթ ե ա ն յ>) ։
Մեջ բե րվ ա ծ ա յս վկա յութ յուններից տեսնում ենք, որ 725 թւէին հաշվառմաս էին ենթա րկվել Հա յա ստ ա նում մա րդիկ, անասունները և հողերը։ Այս աշխարհագրից հետո վերա նում էին պարզապես ֆեոդա լա կա ն Հա յա ստ ա նի հա րկա յին նախկին արտոնու- թ յ ունները։ Հա րկերը գա նձվելու էին ա յնուհետ և ոչ թե առաէվս նմա ն տներից կա,մ երդերից, ,այլ մա րդկա նց ու անասունների թվի հա մեմա տ և ըստ հողերի տա րա ծությա ն ու, հա վա նորեն, նաև որակի։ նա խ կին երդահարկի բն ո ւյթ ը հիմնովին ա յժ մ փոխվում էր և սկիզբ էր դրվում գլխահա րկի, անասնահարկի և հողահարկի նոր սիստ եմի, որը շուտով կա տ ա րյա լ աղետ դառավ ա մբողջ երկրի և, մա նա վա նդ, հա րկասալ ռա միկ ժողովրդի հա մա ր։
Արաբական հա րկա յին ա յս ծանր լուծն էր, որ Տ ֊ր դ դարում ոտքի հա նեց հարստա հա րվա ծ երկիրը և հիմնա կա ն պատճառը եղա վ ժողովրդա կա ն կատաղի ա պ ստ ա մբությունների ընդդեմ խա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ։
• •
Ութերորդ դարի գեսերին արաբական խ ա լիֆ ա յութ յա ն մեշ տեղի ունեցա վ քա ղա քա կա ն մ ե ծ հեղա շրջում։ 748 թւէին սկսվեցին նրա մեջ ներքին խ ռովութ յուններ և 7 5 0 թ վ ^ ն , հա մառ ու ա րյունահեղ երկա րա տև կռիվներից հետ ո, սպ ա նվեց Օմայան տոհմի վերջին խ ա լիֆ ը, Մրվա նը, և իշխ ա նությունն ա նցա վ Աբբաս յա ն ֊ ների և Իրաքի ա րա բների ձեռքը I
Այս խ ռովութ յունների ժա մա նա կ հա յկա կա ն նա խ ա րա րություններն ուզեցին թոթա փ ել արաբական լուծը և ա պ ստ ա մբեցին Գրիգոր Մ ա միկոնյա նի ա ռա ջնորդութ յա մբ ' հույս ունենա լով օգնութ յուն ստանալ Բ յո ւզա ն դ ի ա յից ։ Սակայն ՛ա պ ստ ա մբությունը գլուխ չեկա վ ։ Աշոտ Բա գրատունին, Հա յա ստ ա նի իշխ ա նն ու պատրիկը, որին ստիպել էին մա սնա կից լինել ա պ ստ ա մբութ յա ն, ինչպես և նախարարների մի մա սը, բա ժա նվեցին շուտով Գրիգո՛ր Մամի- կոնյա նից ու նրա կողմնա կիցներից և հպ ա տ ա կվեցին հոժարակամ ա րա բներին։
Ա բբա սյա նների իշխ ա նությա ն հա ստ ա տ ումից հետո գրությունը Հա յա ստանում դա ռա վ ա նտ ա նելի։ Աբբաս յա ն հարստության հ ի մ
214
նադիրը' Ա բոլլա բա ս ա լ-Ս ա ֆֆա հը ( 7 5 0 — 754 թ , թ . ) Հա յա ստ ա ն ուղարկեց որպես .կառավարիչ իր եղբորը ' Ա բ ո լ ֊Տ ա ֆ ա ր ա լ ֊ Մ ա ն ֊ սուրին։ Սրա կա ռա վարմա ն ժա մա նա կ Հա յա ստ ա նի հարկատու ժ ո ֊ ղովրդի մ եծա գույն մասը մա տ նվեց հետին ծա յր չքա վորութ յա ն։ Ոչ մ ի ա յն չա փ ա զա նց ա վելա ցրին հա րկերը, ա յլ պահանջում էին ա յժ մ նաև նախկին երեք տարվա հա րկերը, որոնք խ ա լի ֆ ա յութ յա - նը չէին վճա րվա ծ նախարարական ա պ ստ ա մբությա ն ա մբողջ տ ևողությա ն ընթա ցքումւ
Ղևոնդ պ ա տմա գիրը վ կա յո ւմ է , որ ա լ-Մ ա նսոլրը պահանջում էր հարկ մինչևիսկ մեռելների ց , ուստի և հրա մա յել էր քա հա նա ներին ներկա յա ցնել վա խ ճա նվա ծների ու նրա նց ընտ ա նիքների ց ո ւցա կները։ Ա յս վկա յութ յունը, որ լա վ չէ հա սկա ցվել, ի մ կա րծիքով, պարզ .է ու հա սկա նա լի։ Ա լ-Մ ա նսոլրը կարգադրել էր, ըստ ի.ս, գա ն ձել ժա ռա նգներից մեռա ծների գլխ ա հա րկը, որն ա պ ստ ա մբությա ն պ ատճառով խ ա լի ֆ ա յութ յո ւն ը չէր ստ ա ցել նրա նց կենդա նությա ն ժա մա նա կ։ Փա խ չել մի ա յլ շրջան և ա զա տ վել հա րկերից ա նկա րելի էր, որովհետ և Ա բբա սյա նները հնա րել էին ստ ուգմա ն ու վ ե րա հսկողությա ն հատուկ մի մ ի ջո ց։ Որպեսզի կարողանան հ ա յտ նա բերել հարկ չվճա րողներին ' ա լ-Մ ա նսոլրը հրա մա յել էր խ ա ր ա ֊ նել բոլորի վզերը, որոնք վճա րել էին գլխ ա հա րկը ‘ կապարե կնիքներով։ Ութերորդ դարի ասորական ժա մա նա կա գիր Դիոնիսիոս Տ ե լ- մա հրա ցոլ վ կ ա յո ւթ յա մ բ ' Մ իջա գետ քում կա ռա վա րչա կա ն հատուկ պ ա շտ ոնյա ները խ ա րա նում էին ե ր բե մ ն , ստրուկների նմա ն, հա րկա հա տ ույցների ոչ մ ի ա յն վզերը , ա յլ նա և երկու ձեռքերը, կուրծքերը և կռնա կները* I
Հա րկ ա յի ն ծանր ա յդ լուծը , ինչպ ես և հա րկա հա նների հա լա ծա նքներն ու բռնո ւթ յո ւնները , ցա յտ ո ւն կերպ ով նկա րա գրվա ծ են Ղևոնդի պ ա տ մությա ն հետ ևյա լ վ կա յո ւթ յա ն մ եջ։
* Եվ տիրեց նրա (Մ ր վ ա ն ի ) տեղ Ա բդլա ն, որն ուղարկեց եղբորը, մ յուս Ա բդ լա յի ն , իր տ երությա ն բո լո ր երկրները։ Սա, գա լով նախ հա յոց ա շխ ա րհը1 բա ղում վշտ ով ու նեղութ յա մ բ վտ ա նգեց ա մենքին և հա սցրեց չքա վորութ յա ն և տ նա նկությա ն, մինչևիսկ պ ահա նջեց հարկեր նաև մ ե ռ ե լն ե ֊ ր ի ց ։ Նմանապես և որբերի ու ա յրիների ա մբողջ բա զ մ ո ւթ յո ւնը նա չարաչար տ ա ռա պ եցրեց/ Տա նջեց նույնպ ես ա ստ վա ծա յին խորանի քա հա նա ներին ու պ ա շտ ոնյա ներին, ենթա րկելով նրանց խ ոշտ ա նգա նքների, ծեծի ու խ ա յտ ա ռա կ ճիպ ո
1 Տե՛ս <гСгош^ие йе Оепув йе ТеП-МаЬге» 1895, էշ 104.
215
տա հարությա ն և պահա նջելով, որ նրանք հա յտ նեն վա խ ճա նվա ծների ու- նրանց ընտ ա նիքների ա նունները, Խոշտանգում էր նաև երկրի բնա կիչներին ա մենա բռնի ու դաժան հարկապ ա հա նջությա մբ և, ա ռնելով ա մեն մի գլխ ից բա զում դրամ ա րծա թի ' դնում էր բոլորի պարա նոցներին կապարե կ ն ի ք ՛•>.■
(<СԵւ տիրէ ընդ նորա Ա բդլա յ, և առաքէ զեղբա յր իւր զմիւս Ա բդլա յ շրջել ընդ ա մենա յն աշխարհս իշխանութեա նն ի ւր ո յ։ Որ նախ ելեա լ յա շխ ա րհս Հ ա յո ց ' բա զում վշտօք և նեղութեա մբ վտա նգէր զա մենեսին և հա սուցա նէր ի չքա ւորութիւն տ նա նկութեա ն, մինչև պահանջել հարկս և ի մեռելո ց ն ։ Եւ զա մենա յն բա զմութիւն որբոց և ա յրեա ց չարալլուկ տա ռա պեց ո լցա ն էր. վտա նգէր զքա հա նա յս և զպ ա շտ օնեա յս ա ստ ուա ծա յին խորա նին խ ոշտ ա նգա նօք և ք քօք ա յպ ա նութեա ն և գա նիւք ' ի յա յտ ա ծել զանոլանս վա խ ճա նելոցն և զընտա նիս ն ոցո լն ։ Խոշտանգէր և զբնա կիչս աշխարհիս բռ ն ա գո յն և դառն հա րկա պ ա հա նջութեա մբ, առնուլ ըստ գլխ ո յ բա զում զոլզէս ա րծա թոյ, և դնել կնիք կապարեայ յա մ են եցո ւն պ ա րա նոցսЛ1»
Մ իա յն Հա յա ստ ա նը չ է ր , որ հա րկապահանջության տաժանելի օրեր ա պրեց ա յս ժա մա նա կա շրջա նում։ Ա լ֊Մ ա նս ուր ը , ինչպես հաղորդում է Ղեոնդը, Հա յա ստ ա նից ա նցա վ խ ա լիֆ ա յութ յա ն մյուս երկրները և, ծա նրա ցնելով ա մենուրեք հա րկա յին լուծը , ա յնտ եղ ևս նույն դա ժա նությա մբ հա վա քեց հա րկերը։ նրա անսահման արծա թա սիրությա ն և ա գա հությա ն պ ա տճա ռով էր, որ ա նգա մ յուր ա զգը նրան ա նվա նում էր ռհա յր» կա մ « Ա բգուլ դան գի ո, ա յսինքն' ծառա ու մեծա րող մ ի մ իա յն դրա մի։
Ա լ֊Մ ա նս ուր ի Հա յա ստ ա նից հեռա նա լոլց հետ ո, նրան հաջորդող Եզիտ, 9 ագար ու Հա սա ն կա ռա վա րիչների ժա մա նա կ' հարկա յին լուծը Հա յա ստ ա նում ոչ միա յն չթ եթ և ա ցա վ , ա յլ ա վելի ևս ծա նրա ցա վ, Ա բբա սյա նները կարիք ունեին դրամա կա ն մ ե ծ միջոցների պալատական իրենց շռա յլ ու շվա յտ ապրուստի հա մա ր, Մեծ գումա րներ էին հարկավոր նաև նոր հիմնվա ծ Բաղդադ քա ղա քի շինությա ն հա մա ր, Հա սկա նա լի է, ուրեմն, որ ա յս պ ա յմա ններում, ծա նրանա լու էր օրավուր ինչպ ես Հա յա ստ ա նի, նույնպ ես և խ ա լիֆ ա յութ յա ն ՛մյուս երկրների, գլխ ա վորա պ ես, աշխատավոր բնա կչությա ն դրութ յունը ։ Ա բբա սյա նները վստ ա հություն չունեին անգա մ իրենց ա րաբական ու պարսկական հպատակների վրա ։ Սրանք
1 Տե՛ս ^Պատմութիւն Ղեոնղևայյ>, Ս. Պետերբուրգ, 1887, Щ. ԻԸ, Էյ 127:
21Г.
к
. պ ետ ությա ն զա նա զա ն մա սերում շարունակ ոտքի էին ելնում ու ա պ ստ ա մբում ։ Խա լիֆների իշխ ա նությա ն գլխ ա վոր հենա րա նը ոլ թե իրենց սեփա կան ժողովուրդն էր, ա յլ Խորասանից բերվա ծ վարձկան թուրք զորքերը, որոնց ն ույնպ ես անհրաժեշտ էր տալ ււնունդ և ռոճիկ։
* **
Ա լ-Մա նսուրի ա նմիջա կա ն հաջորդ Եզիտ ոստիկա նի իշխ ա նութ յա ն ժա մա նա կ դրությունը Հա յա ստ ա նում դառել Էր ծա յր ա հ եղորեն ա ղետ ա լի։ Դառն ու բռն ի հա րկապ ա հանջությա ն պ ա տճա ռով երկիրը բոլորովին ուժա սպ ա ռ Էր եղել ու ա րյունա քա մ։ Ինչպես վկա յում Է Ղե.ոնդը (գ լ . ԼԲ), Հա յա ստ ա նում նվա զել Էր ս գրեթե վերա ցել դրամն ու ա րծաթը։.
Հ ն չյո ւն փողի ա յս հա տ նումը, ինչպ ես մա տ նա ցույց Է ա րվա ծ « Հա յա ստ ա նի առևտուրը և քա ղա քները յ> ռուսերեն ի մ ա շխատութ յա ն մեջ1, չպ ետ ք Է վերա գրել մ իա յն չա փ ա զա նց հա րկատվութ յա ն , ա յլ, գլխ ա վորա պ ես, պ ետք Է բա ցա տ րել նաև նրա նով, որ ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ությա ն ժա մա նա կ Հա յա ստ ա նի տ նտ եսա կան կ յա նքը զգա լի չա փ ով հետ ա դիմել Էր և զա րգա նում Էր բնա կա ն տ նտ եսությա ն հետադարձ հիմքերի վրա ։
Դրամի և թա նկա րժեք մ ե տ՛ազն երի պ ա կա սմա ն ու հատնում ի հետ ևա նքով անսահմա ն բա րձրա նա լու Էր, իհա րկե, նրա նց արժեքը ։ ն ույն ա յս ժա մա նա կ, ինչպ ես վկա յո ւմ Է իր ժա մա նա կա գրութ յա ն մեջ Մ իքա յել Ասորին2, Միջագե տ քում'
«Ջ ա փ րի (ա յս ի ն ք ն ' ա լ-Մ ան սուր ի) չարա չար ա գա հութ յա ն պ ա տ ճա ռով ա յն ա ստ իճա ն պ ա կա սեց ա րծա թը, որ եզն ու Էշը ծա խ ում Էին մեկ դրա մի և տղաները տալիս Էին պ ա հա նջողներին Տ դ ր ա մ ի ն ։
( «Իսկ չարա չար ագաՀութԷնԷն Ջա փ րի ա յն չա վ։ պա կա րեաց ա րծա թն, զի զեզն և ղ էշ դրամի մի՛ոյ ւ1 ա ճա ռէին, և դտ դա յն հինդ դրա մի տ ա յին պ ա հա նջողա ցն2 ) ։
1 Տե՛ս «-0 Тсргозле и городах Армении*, էջ 133— 136։՜ Տե՛ս էէժամսւնակադրուքյիւն տեառն Միխայկի Ասորւույ պատրիարքի», Կ-
րուԿսււլեմ 1871 , Էշ 352։Հ?. Ուշապրավ Է, որ արաբական տիրապետության ժամանակ ստրուկների [Յի-
վը խիստ մեծ Էր։ Խալիֆ Մուավիան ունեցել Է, օրինակ, միմիայն Արար իա յի իր կալվածներում 4000 ստրուկ։ Ոմանք ունեցել են մինչևիսկ ավելի բան 10.ОООստրուկI Մեծ դին ունեին, մանավանդ ստրուկ արէեստավորներրւ
217
Շ ա տ եր ը, ա սում է նա (է ջ 3 5 2 ) , փ ո րո ւմ էին գ ե ր ե զմ ա ն ն ե ր ը և փ նտ րում ոսկի ՛ու ա ր ծա թ , ո րպ ես զի վ ձ ա ր ե ն ի ր ե ն ց հա րկերը:
նմա ն դրություն, ինչպ ես երևում է նաև հա յ մատենագիրների վկա յութ յուններից, ստ եղծվել էր նա և Հա յա ստ ա նում ։
<гՀա տ եցրեց (Ե զիտ ը ) , — ասում է Ղևոնդը1, — արծաթի գյուտ ը երկրից և հնարավոր չէր որևէ մեկին, տալով յուր գույքը և կա րողությունը, ձեռք բերել իր անձի փրկությա ն գինը։ Չարաչար չա րչա րա նքով, գե լո ցո վ , կա խա ղա նով և դառն տա նջանքներով կեղում էին մա րդկա նց կ յա ն քը ։ Ուստի և շա տ երը, փ ա խ չելով այրերը և երկրի փա պա րները' գա ղվում էին ու թ ա քնվում ։ Ոմանք էլ ձյունա խ եղդ էին լինում և գետն էին իրենց ձգում անտանելի աղետի պատճառով» ։
(<էՋի վա խ ճա նեա ց զգիւտ ա րծա թոյ ի յե րկ րէս , և ա մ ենա յն ոք տա լով զպաճարանս ընչից իւրեա նց ' ոչ գտա նէին զգինս փ րկա նա ց անձին իւրեա նց. և չար կտ տ ա նօք, գե լա րա նօք, և կա խա ղա նօք և դառն տանջանօք կեղէին զկեանս մա րդկա ն։ Յորմէ փ-ախստեա յ եղեալ բա զումք յա յր ս և ի փա պարս երկրի' ղօղեսւլ թ ա գչէին. և ոմա նք ձիլնա հեղձ և գետ ա վէժ լինէին վասն ա նտա նելի ա ղետ իցն» ) ։
Անհրաժեշտ է նույնպ ես մա տ նա նշել, որ առաջին Ա բբա սյա ն- ների ժա մա նա կ ոչ մ իա յն անչափ ծա նրա ցել էին Հա յա ստ ա նի հարկերը, ա յլև սկիզբ էր գրվել նաև նախարարական ինքնա վա ր կարգերի ու նախկին ա րտ ոնությունների ոչնչա ցմա ն։ Ղևոնդի վկա յութ յա մ բ ( գլ. Ւ Ը )' Ա բբա սյա նները կա րգա գրել էին, որ հայկական հեծելա զորի ռոճիկը պետք է վճարե ոչ թե խ ա լիֆ ա յութ յունը , ինչպ ես ա յդ սահմանեվ էին Օմայ,անները, ա յլ իրենք ' հա յ իշխ ա նները։ Ա յս ֊ պ իսով, ա սում է Ղևոնդը, հեծելա զորի պարտադիր ծա ռա յությունը գա ռել էր а զրավա ստա կ ա շխ ա տ ութիւն»։
Պարզ է, որ հա լա ծա նքի նոր ա յս պ ա յմա ններում ' խ ա լիֆ ալ- Մանսուրը ա յլևս չէր կարող վստ ա հություն ունենալ հա յ նա խ ա րարների վրա ։ 770 թվին նա Հասան ոստիկանի հետ թուրքական զորքեր ուղա րկեց Հա յա ստ ա ն։
Ա յս վա յրա գ ու ա րյունա րբու վա րձկա նները, որոնք ա վերա ծությունների ու թա լա նի ա,ռիթ էին փ նտ րում' զա զրելի բռն ո ւթ յո ւն ներ գործեցին Հա յա ստ ա նի բնա կչութ յա ն անխտիր բոլոր խավերի վերա բերմ ա մ բ։ Երկիրը մա տ նվեց ա յժ մ սովի, սրի ու սարսափի։
1 Տե՛ս Մաչխասյանցի և Եղւանյի հայտարարությունը, Ս. Պետերբուրգ 1887,
ԳԻ է * ։ էէ 13Տ՛
Տ1Տ
Եվ շուտ ով արաբական տիրա պ ետ ությա ն դեմ բռ ն կ վ ե ց ը ն դ հանուր ա պ ստ ա մբութ յուն, որին մ եծ չա փ ով մա սնա կցում էին նաև ՛լա միկները։
* *
Այս ա պ ստ ա մբութ յունը, որի մա սին մա նրա մա սն տ եղեկութ յուններ է հա ղորդում Ղեոնդը, ուներ պարզապես ա զատագրական բ ն ո ւյթ ։ Նրա ճիշտ տա րին, որը պ ատմա գիտա կա ն երկերում, մեծ մ ա սա մ բ, սխալ է տ րվում, որոշվում է, ինչպ ես ց ո ւյց է տ վել Ա լի ֊ շա ն ը ', 774 թ վ ի ն ,
Հուսա հա տ վա ծ նա խ ա րա րները, վկա յում է Ղեոնդը,«Ե րբ տեսա ն որ մ ե ծ վտ ա նգ է իրենց վրա հա սեք մահն
աչքի առաջ ունեցա ն և ձեռնա մուխ եղան մի գործի , որը չէր ■ կարող հաջ՛ողություն ունենա լ, որովհետ և իրենք ք ի չ էին թ վ ո վ «
Սակայն նրանք լա վ հա մա րեցին քա ջութ յա մբ մ եռն ե լ, քան ապրել տ ա ժա նա լիցа ։
(«Ի բ ր և տեսին նա խ ա րա րք Հ ա յո ց զվտ ա նգ տարակուսա նացն հա,սեալ ի վերա յ ի ն քե ա ն ց ' եղին զոդի ի ձեռին ի ւրե՛անց և ձեռնա մուխ եղեն յի ր ս , ՛զոր ոչ կտրէին վճա րել վասն զի նոլա զունք էին , Ա յլ սա կա յն լա լ հա մա րեա լ զմ ա Հ քա ջութ եա մբ քա ն զկեա նս վտ ա նգա ւոր' ձեռնա մուխ եղեն յիրս ապստամբութեան3>
Ինչպես և գրեթե միշտ ' շա րժմա ն գրգողը և ղեկա վա րը եղան Մ ա միկոնյա նները։ Ազա տա գրական ա պ ստ ա մբութ յունների առաջնորդ լինելը նրա նք կա րծես թ ե հա մա րում էին իրենց տ ոհմա յին պ ա րտ ա կա նությունը։
Առաջինը գլուխ բա րձրա ցրեց ա րա բա կա ն բռնութ յունների դեմ Արտ ա վա զդ Մ ա միկոնյա նը։ նա եկա վ Դ վին, որը ա րա բա կա ն ի շ խ ա նությա ն վա րչա կա ն կենտ րոնն էր, արտաքուստ ց ո ւյց տվեց իրեն մտ երիմ ու հա վա տ ա րիմ և զինեց ու հա նդերձեց ա յստ եղ իր զորքը, պատրվակ բռ ն ելո վ , որ նա խ ա պ ա տ րա ստ ություններ է տ եսնում կռվի համար խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն թշնա միների դ ե մ ։ Դվինից Ա ր ֊ տա վաղդը շտա պ եց գնա լ Կոլմա յրի ( = Լենինա կա ն), սպ ա նեց ա յն տեղ հարկերի հրամա նատա րին և , վերցնելով նրա հա վա քա ծ հա ր-
1 օ Այրարատ», Վենետիկ 1890, էշ 525։* Տե՛ս Հրատարակություն Մ ա լի աս յանցի և Եզյանցի, Ա. Պետերբուրգ 1887,
էշ 137—138 *
319
կերը' գնա ց իր ընտ ա նիքի ու ա յլ նախարարների Հետ Եգերացոց աշխարհը, ոըր գտ նվում էր Բ յուզա նդիա յի գերիշխ ա նությա ն տակ,
Չորս տարի հետո, 778 թվի՛ն, նույն ա յս Արտավազդը, որին Բ յուգա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր ը նշա ն ա կել էր ստ րա տ եգ և կառավարիչ Ա նա տ ոլիկոն թ ե մ ի ' կա րողա ցա վ սոսկալի վրեժ ա ռնել ա րա բներից և, գործա կցութ յա մբ բյուղա նդա կա ն երեք նշանավոր հա յ զորա վա րների' Տաճատ Ա նձևա ցոլ, Վա րա զտիրոցի և Գրիգորիոսի' մեծ շարդ տ վեց և սաստիկ հա րվա ծ հա սցրեց նրանց Գերմանիկե քա ղա քի մոտ ' Կ ոմմա գենում։
Շուտով Արտավազդի օրինակին հետ ևեց Մուշեղ Մ ա միկոնյա - նը, որը կոտ որեց ա րա բներին, որոնք գտ նվում էին նրա գա վա ռում, և, գա ղթելով ա մբողջ իր տ նով Կաղզվանի շրջա նը' ա մրա ցա վ Ար- տագերս բե ր դ ո ւմ ։ Ա յստ եղից նա ա սպատակեց Բագրևանդ գա վա ռը, կոտորեց հա րկահա վա քներին ու արա բա կան զորա մա սերը և դադա ր եցրեց հարկերի պահանջումը և բռնութ յունները , Մուշեղի մոտ , ինչպես վկա յում է Ղևոնդը (գ լ . ԷԴ, էջ 1 3 9 ) , հա վա քվեցին բոլոր ճնշվա ծներն ու հա րստ ա հա րվա ծները, Արաբական զորքերը, որոնց ուղարկել էին նրա դեմ Կաբինից և Դվինից, ոչ միա յն հաջողություն չունեցա ն, ա յլև մ ե ծ ջարդ կրեցին ու մա տ նվեցին փ ա խուստ ի։
Ա յնուհետ և գրեթե բոլոր մ յուս նախարարները ևս, Մուշեղի հա ջողություններից սիրտ ա ռա ծ միա ցա ն նրան իրենց զորքերով և ա պ ստ ա մբութ յունը դա ռա վ հա մա տ ա րա ծ ու ընդհա նուր։ Ազատագրական ա յս շա րժմա նը մա սնա կցում էր նույնպ ես ռամիկ ժո- ղ ո ւ[ր դ ի բա զմ ո ւթ յո ւն ը ։
Ա հա բեկվա ծ ա րա բները, որոնց գլխ ա վոր հենակետերը Հ ա յա ստ ա նում քա ղա քներն էին ' Դվինը, Կարինը, Արճեշը և ա յլ քա ղա քա վա յրերը, ստ իպ վա ծ եղան պատսպ արվել ա յդ ա մրութ յուններ ո ւմ ։ Եվ հա յերը , արաբա,կան ծանր լծի ց ա զա տ վելու հա մար' պ ետք է ա շխ ա տ եին, բնա կա նա բա ր, գրա վել թշնա մու ա յգ կա յա նները։ նրա նք հա րձա կվեցին նախ գլխ ա վոր ռա զմա կա յա ններից մ ե կի' Կարին քա ղա քի վրա , որը սա հմա նա մերձ էր Բ յուզա նդիա յին, և, շրջա պ ա տ ելով քա ղա քը, սկսեցին պաշարողական կանոնավոր ու երկարատև գործողութ յուններ' փ որեցին խ րա մա տ ներ ու աշխատ եցին պ արիսպ ների տակ ա կա ններ ա նցկա ցնել։
775 թվի գարնան սկզբին ոտքի կա նգնեցին ա րա բների դեմ Վասպոլրականում Ա րծրունյա ց ու Ամ ա տուն յա ց նախարարները և ուզեցին հա րձա կվել ա րա բա կա ն նա և մի ա յլ մ ե ծ կենտ րոնա վա յրի' Արճեշ քա ղա քի վրա ։ նրա նք հա վա քել էին իրենց հեծյա լ ջոկատները, որոնց ուղեկցում էին նաև հետիոտն ռա միկները, Բերկրի
220
.գ յուղի մոտ ։ Սակայն հարձակումը դեռ չսկսվա ծ' Հա յա սսդսն խ ո ւժեցին հա րա վից, Խչաթ քա ղա քի վր ա յով , խ ա լի ֆ ա յութ յա ն 3 0 .0 0 0 ընտիր խ որա սա նյա ն զորքերը Ամր զորա վա րի ա ռա ջնորդութ յա մբ։
Աշոտ Բա գրատունին, որը չէր միա ցել ա պ ստ ա մբութ յա ն, նա խ ա զգուշա ցրեց նախարարներին վերահաս վտ ա նգի մա սին;■ Ս ա ֊ կա ՛ն ա պ ստ ա մբներէ։, հա մա րելով ա յդ նա խ ա զգուշա ցումը նենգութ յո ւն ' վճռեցին հարձակվել Արճեշի վրա ։ Р ш /ց ա յստ եղ Ա մրի զ ո ր ֊ քեր ը , որոնք դարան Էին մ տ ել, գրոհեցին նրա նց վրա և, մա տ նելով հեծելա զորը փ ա խ ուստ ի , կոտ որեցին, գլխ ա վորա պ ես, ա նզեն ու կռվի ա նվա րժ հետ իոտ ն■ ռա միկներին։ նա խ ա րա րներից սպ ա նվեց ի ն , ինչպ ես վկա յում Է Ղեոնդը, մ իա յն չորս հոգի, երեքը Տրունյա ց տ ոհմից և մեկը Ո լրծա յ գ յո ւղ ի ց ։
Ղևոնդ պ ա տ մա գրի մոտ մա տ նա նշվա ծ Է Արճեշի կռվի ա մ սա թիվը և որը' «յա մ ս ե ա ն ն հրոտ ից, որ օր չորրորդ Էր ա մ սոյն յա - լուր շա բա թույ> ( գ լ. ԼԴ, Էջ 1 4 7 ) , Հա մա ձա յն ա յս վ կ ա յո ւթ յա ն ' կռվի թեքականը, ա մսա թիվը և օրը տոմա րա կա ն հա շիվների օգնո ւթ յա մ բ ճշտ իվ որոշվում Է 77 5 թվի ապրիլի 1 5 -ի ն , շա բա թ ։
Մ ինչդեռ ա յս ա նցքերը կա տ ա րվում Էին Արճեշի մոտ , պաշարվա ծ կա րինը, որի մեջ սա ստ կա ցել Էր սովը, արդեն մոտ Էր ա նկէ՛' ւս՛ն։ Սակայն Ամր զորա վա րի հա ղթությա ն լուրը վհա տ եցրեց ո։ /.րոլմ առաջ բե ր ե ց քա ղա քը պ աշարողների շա րքերում ։ Ա պ ստ ա մբո ւթ յա ն ձա խ ողումը և հետահաս տխուր վա խ ճա նը ա կներև Էին։ Հա յերն ունեին Կարինի մոտ ընդա մենը մոտ 5 0 0 0 կռվող, որոնց մ ե ծ մա սը կա զմում Էին հետևա կ ու թ ե թ և զի նվա ծ ռա միկները, մինչդեռ Ամրը գալիս Էր նրա նց դ եմ , ունենա լով իր հետ 3 0 .0 0 0 լա վ զինվա ծ հեծելա զոր ։
Հա յկա կա ն փ ոքրա թիվ զորքը, ինչպ ես վկա յո ւմ Է Ղեոնդը, կա րող Էր հեշտ ութ յա մբ խ ույս տալ թշնա մու հետ ընդհա րվելուց, որը վեց ա նգա մ ա վելի զորա վոր Էր։ Բ յուզա նդիա յի ա րևելյա ն սա հմա նները, ինչպ ես հա յտ նի Է, հեռու չէին Կարին քա ղա քի ց։ Սակայն ա պ ստ ա մբները, ա սում է '1,[ևոնդը , —
«Լավ հա մա րեցին մ ե ռ ն ե լ, քա ն տ եսնել իրենց երկրի կորուստ ը... և թեպ ետ իրենք թշնա միների թ վ ի ց ա վելի քիչ 'էին՝ ինքնա կա մ հոժա րութ յա մբ ենթա րկեցին իրենց կ յա նքը վտ ա նգի և, ժողովելով ի րենց զորա գնդերը, մոտ 5 0 0 0 հոգի ' գնա ցին Կարին քա ղա քից և ա նցա ն Բասենի վրա յով Բագ- րևա նդ գա վա ռը»։
( « Սակայն լա ւ հա մա րեցա ն զմա հ ա նձա նց քա ն տ եսա նել զկորուստ ա շխ ա րհիս... թ էպ ետ և նուա զունք էին քա ն զթիւ
թ շ ա մ ե ա ց ն ' ի ն ք ն ա կ ա մ յօ ժ ա ր ո լթ յա ս բ դ ի մ ե ց ի ն ի վիշտ ն, և ժ ող ո վ ե ա լ զգո ւնդս ի ւր ե ա ն ց ի բ ր և արս ԵՌ' դնսւցին ի ք ա ղա քէն Կ ա րնոյ, ա ն ցա ն էի ն ը ն դ սա հ մ ա նս Բ ա ս ե ն ո յ ի գա ւա ռն
Բա գրևանդյ> յ * 1Երկու բա նա կների ճակատամարտը տեղի ունեցա վ Բագրևանդ
գա վա ռում։ Արածանի գետ ից դեպի հա րա վ, Արձնի գյուղի մոտ ։ Սկզբում հա յկա կա ն զորքը կատաղի կերպ ով հա րձա կվեց թշնա մոլ գերա զա նց ուժերի վրա և կա րողա ցա վ շփ ոթություն առաչ բերեչ նրա շա րքերում։ Սակայն շուտով Ամրի զորքերը ընկան հա յեր /■ աննշան ուժերի վրա և, մա տ նելով նրանց փ ա խուստ ի' կոտորեցին մ ե ծ մա սը, գլխ ա վորա պ ես ռա միկ ժողովրդին։ Անվանի նա խ ա րա րներից ընկան պ ա տերա զմի դաշտում Սմբատ Բագրատունի սպ ա րա պ ետ ը, նրա բա րձա կիցը և նիզա կա կիցը' Սահակ Բագրատունին, Մ ա միկոնյա ններից' Մուշեղ զորավարը և Ս ա մոլելը, նաև Վահան Գնունին և ուրիշները։ Ա պ ստ ա մբությունը ճնշելուց հետ ո' ա րա բա կա ն զորա վա րն ասպատակներ սփ ռեց Բագրևանդի ու նրա սահմա նա կից գա վա ռների շրջա ններում և ենթա րկեց ա յդ երկրներն ա վերա ծությա ն ու կողոպ ուտի։
Ղևոնդի վ կ ա յո ւթ յա մ բ1 ճա կա տա մա րտը Բա գրևանդում Արձնի գյուղի մոտ տեղի էր ունեցել, ինչպ ես և Արճեշի կռիվը' հա յկա կա ն հրոտից ա մսում ' а ի նոյն ա մսեա նն ի հրոտից ի ԺԴ յա ւոլր եր կ ո ւ ֊ շա բա թ լո չ»2։ Հա մա ձա յն տոմարա կա ն պարզ հա շիվների ' ա յս վկա յո ւթ յա ն մեշ պետք է ուղղել ԺԴ ( = 1 4 ) թիվը և կարդալ а ի հրոտից ի ԺԴ ( = 1 3 ) » ։ Ա յսպ իսով ստ ա ցվում է ճշտ իվ ա յս ճակատամարտի տ ա րեթիվը, ա մսա թիվը և օրը' 7 5 5 . թվի ապրիլի 2 4 -ի ն , երկուշա բթի3,
7 7 5 թվի ընդհա նուր ա զատագրական ա պ ստ ա մբությունը Հա յա ստ ա նում պ ետք է հա մա րել, անշուշտ, հա յ ժողովրդի ա մենա մեծ հերոսա մա րտ երից մ եկ ը ։ Մեռնել քա շութ յա մբ և չթողնել իր հ ա յ ֊
երկիրը' ա յդ եղել է միշտ նշա նա բա ն հերոս ոլ քա չա րի ժ ո ֊ դովոլրդՏների։
1 Տե՛ս հրատ. Մալխաս յանցի և Ե զյանց ի, Ս. Պետերբուրգ 1887, գլ, ԼԴ էշ 148։
2 Նույն տեղը, էշ 1511
3 Արճեշի և Արձնիի կռիվների թվականը պատմագիտական երկերում, մեծ՛ մասամբ, սխալ է որոշված՛ւ Տարեթիվը ճիշտ է ցույց տրված Ալիշանի *Այրա րատտ-ում (էշ 5 2 5 )։ Սակայն նրա մոտ ամսաթիվը որոշված է սխալմամբ *սպ ֊ բիլի 25-ին>
775 թվի ա պ ստ ա մբությա ն ճնշումից հետ ո' Հա յա ստ ա նի պ ա տ մութ յունը ութերորդ դարի վերջին քա ռորդում անընդհատ մի ժա մա նա կա գրություն է պարբերակա ն կոտորա ծների ու գա ղթի, ծանր
՛■ հա րկապ ա հանջությա ն ու ա վա զա կա յին կողոպուտների և ա մեն տ ե սակ բռնութ յունների ու հա լա ծա նքների։
Արճեշի ու Արձնիի ճա կա տ ա մա րտ երից հետ ո՝ ա պ ստ ա մբա ծ հա յ նախ ա րա րների ընտ ա նիքները, գլխ ա վորա պ ես Բ ա գրա տ ունի ֊ ները և Մ ա միկոնյա նները, ստ իպ վա ծ եղան լքել ու թողնել իրենց կա լվա ծները Բա գրևա նդում ու հա րա վ-ա րևմտ յա ն Հա յա ստ ա նում ե փա խչել կա մ Բյուզանդիա և կա մ Հա յա ստ ա նի լեռնա յի ն ամուր ու ա նմա տ չելի ա րևմտ յա ն շրջա նները, որոնք մոտ էին կա մ սա հմա նա կից Բյուգա նդա կա ն կա յս րո ւթ յա ն ։
Լքված վա յրերում նա խ ա րա րա կա ն կա լվա ծներն ա նցա ն հեւոըզ- հետ ե, ■ գլխ ա վորա պ ես, մա հմեդա կա ն ու ա րա բ էմիրների և կա լվա ծա տ երերի ձեռքը , որոնք իրենց նոր կա լվա ծներում բնա կեցնում էին , մ ե ծ մ ա ս ա մ բ, Հա յա ստ ա ն ներգա ղթա ծ ա րա բա կա ն ցեղերէ Ութերորդ դարի վերջում և իններորդ դարի սկզբներում Հա յա ստ ա նի ա յս մա սերում կա զմվեցին մա հմեդա կա ն երկու մ ե ծ ու հզոր իշխ ա նութ յուններ' Մա նա զկերտի ու Արզնի ա մ իրա յութ յունները ։ Ա յժմ արդեն սկսել Էին ա ստ իճա նա բա ր ք ա յք ա յվ ե լ նախարարական նաև ա յլ շրջա նները, և Հա յա ստ ա նի մ եծա գ ո ւյն մա սի մեջ հետ զհետ ե տեր ու տնօրեն Էին դա ռել մա հմեդա կա ն ու արա բ իշխ ա նա վորները։
նկա րա գրելով ա յս ժա մա նա կա շրջա նի պ ատմա կա ն ա նցքերը' Հովհա ննես Դրա սխ ա նա կերտ ցին տալիս Է հա յ նա խ ա րա րությունների ք ա յք ա յմ ա ն մա սին հետ ևյա լ կա րևոր վ կա յութ յունը.
« Եվ որովհետ և , — ա սում Է Դրա սխ ա նա կերտ ցին , — հա գա րա ցիները վերցրին ու բոլորովին տեր գա ռա ն Հա յա ստ ա նին, իսկ երկրի մ ե ծա մ ե ծն ե ր ը պակա-սեցին և մնա ցա ծները թա քնվել Էին, ծա ռա յե լո վ նրա նց լծի տ ա կ' դրա համար Է/ մեր պ ա տ մությա ն ա յս մա սում քիչ են զրույցները մեր իշխ ա նների մա սին։ Եվ եթե թերևս որևէ մ ի բա ն գտնւէի' թող քեզ բ ա վական լինի ա յն , ինչ որ ինձնի ց ա ռա ջ պ ա տ մել է Շապուհ պ ա տ մա գիրըՏ։
(«Ե ւ վասն զի սպ ա ռսպ ուռ Հա գա րա ցիքն տ իրեցին կա լա ն զՀա յա ստ ա նեա յսս և մ եծա մ ե ծք աշխարհիս նուա ղեցա ն, և մնա ցեա լք ղօղեա լ դա դա րեա լ կա յին ընդ լծո վ ծա ռա յութեա ն նոցա , սակս ա յսորիկ իսկ յա յս մ վա յրի պ ա կա սեա ց ի Պ ա տ ֊
223
մութենէ աստի զր ո յցք իշխ ա նա ց մերոց, բ ա յց եթէ գուցէ գտ զի ինչ բա ւա կա ն քեզ բե ր ցի նախ քա ն զմ եզ պա տմեա/Ն ի Շա պ հոյ պ ա տ մ ա գր է»)Հ։
Ուշագրավ տ եղեկություն է հաղորդում նմանա պես Ղևոնդ պ ատմագիրը հա յ ռա միկ ժողովրդի ողորմելի ւէիճակի մա սին ութերորդ դարի վերջերում։ նշելով մոտ 1 2 .0 0 0 հա յերի , գլխավորապես ազնվա կա նների ու հեծյա լների , գաղթը Հա յա ստ ա նից Բյուզանդիա Շապուհ Ամա տունոլ ա ռա ջնորդությա մբ ( հա վանորեն 791 թ . ) ' Ղևոնդը պ ա տ մում է, որ
а Ժողուէրդի կեսը, որ մնա ցել էին երկրռւմ' սաստիկ կա րոտ ությա ն պատճառով անձնատուր եղան ստրկական ծա ռա յութ յա ն և դառան նման գա բա վոնա ցիներին փայտ կոտրողներ և ջուր բերողներՏ։
(<ՀԻսկ կէսք ժողովրդեա նն որք մնա ցին' առ սաստիկ կա. րօտ ոլթեա նն անձնատուրք եղեն ի ծա ռա յութիւն ստ րկի, փ ա յ ֊ տա կոտորոք և ջրա բերք ըստ նմա նութեա ն Գ ա բա ւոնա ցւոց»)2։
Ինչպես տ եսնում ենք վերոհիշյա լ և նման վկա յություններից, 775 թվի անհաջող ապստամբ՛ությունից հետ՛ո հա յկա կա ն նա խ ա րա րությունները ո չ միա յն մ ե ծ չա փ երով ղրկվել էին իրենց ինքն ավարական իրա վունքներից ո ւ ա րտ ոնություններից, ա յլև , կ՛որցնելով ռա զմա կա ն ալ դիմա դրական նախկին իրենց ուժը, սկսել էին արդեն նվա ղել ո ւ ք ա յք ա յվ ե ր
Գտ նվելով ծանր կա ցութ յա ն մ եջ' հա յկա կա ն բա րձր ա զնվա կա նությունը, պ ահպանելու համար իր կա լվա ծներն ու արտոնված դրութ յունը, հա րկա դրվա ծ էր ա յժ մ հա րմա րվել ու համակերպվել տ իրողներին։ Ոմանք նրա նցից, ինչպ ես, օրինա կ, Մեհրուժան Արծ- րունին, ընդունել էին մա հմեդա կա ն կրոնը։ Ութերորդ դարի վերջին հենց քա ռորդից սկսա ծ հա յկա կա ն բա րձր ա զնվա կա նությունն աշխ ա տ ում էր բա րեկա մա նա լ ու խ նա միա նա լ արաբական -էմիրների ու իշխ ա նա վորների հետ խ ա ռն ա մուսնությունների միջոցով։ Հ ա մա կերպ մա ն որոշակի նշաններ կարելի է հա մա րել նա և ա յն , որ ա յս ժա մա նա կներից սկսա ծ հետ զհետ ե սովորական էին դա ռնում հա յ ա զնվա կա նների շրջա նում նրա նց ա րա բա կա նա ցրա ծ ա նունները, ի նչպ եյյ' Ա բուլ-Ա բա ս, Աբյււ-Մր վա ն, Աբու-Ա ահակ, Ա բ ո ւ ֊ Մուսե և ա յլն ։
* Տե՜ս «Ձովհաննու կաթողիկոսի Դրասխանակերտեցւոյ, Պատմութիւն Հ ա
յոց», &իֆլիս 1912, էշ 111։2 Տե՜ս վերոհիշյալ 1887 թ։էի հրատարակությունը, գլ . ԽԲէ Էշ 1691
224
Հա յկա կա ն ֆեոդա լիզմն ա պրում էր, ը ՚ւտ ի и, ութերորդ դարի վերջերում, ա վերումների, փ ա խ ուստ ի, մ ե ծ գա ղթերի .ու երկրի ա մ ա յա ցմ ա ն վերոհիշյա լ խռովա՛հույզ շրջա նում, իր ծա նր հո՛գեվա րքը։ Բ՛վում էր, որ նրա վերջնական քա յքա յո ւմ ն ա նխ ուսա փելյ։ է , Սակայն շուտ ով, իններորդ դարի աոաջին հենը կիսում, նրա վ ե րա կենդա նա ցմա ն համար ստ եղծվեցին հա նկա րծ քա ղա քա կա ն միա նգա մա յն նպաստավոր ու նոր պ ա յմ ա ններ ։ Ւններորդ դարում նա հետ զհետ ե ոչ միա յն նորից ուժեղա ցա վ, ա յլև ա պրեց Բադրա- տ ունյա ց թա գա վորութ յա ն շրջա նում տ նտեսա կա ն ու քա ղա քա կա ն բ ո ա ն ու ա ննա խընթա ց վերելքի շրջա ն։
* *
*
Նախարարական Հա յա ստ ա նի վերստին զորեղա ցմա նը մ ե ծա պես նպ ա ստ եցին խ ա լի ֆ ա յութ յա ն մեջ ծա յր ա ռա ծ խ ռո վ ութ յո ւն ներն՛ ու ներքին պ ա տ երա զմները, որոնք գրեթե անընդհատ էին դա . ոեւ իններորդ դա րից սկսա ծ։
Բա գրա տ ունիները, որոնք 77 5 թվի ա պ ստ ա մբութ յունից հետո ա պ ա վինել էին Հա յա ստ ա նի լեռն ա յի ն ա րևմտ յա ն շրջանները և գտ նվում էին ա յստ եղ Բ յուզա նդիա յի հովա նա վորությա ն տա կ, ուշիուշով հետ ևում էին քա ղա քա կա ն ա նցքերին խ ա լիֆ ա յութ յա ն սահ մ անն եր ում։
7УЗ — 794 թվա կա ններին Պա րթա վում և Փա յա ա կա րա նում բռն կ վ ե ց պարսիկ ա ղա նդա վորների մ ե ծ ա պ ստ ա մբութ յունն Ատա ա լ-Մ ոկա ննա յի ա ռա ջնորդութ յա մբ։ Ա պ ստ ա մբները ' ոչ մ ի ա յն կ ա րողա ցա ն մի քա նի ա նգա մ պ ա րտ ությա ն մա տ նել իրենց դեմ ուղա րկվա ծ ա րա բա կա ն ՛ոստիկաններին, ա յլև իրենք հա րձա կմա ն դ ի մեցին ու մոտ չորս ա միս պ ա շա րեցին Հա յա ստ ա նում Դվին քա ղա ք ը ։ Նկա րա գրելով ա յս անցքերը'՛ ա րա բա կա ն մա տ ենա գիր Յա կուրին իր «Պ ա տ մ ո ւթ յա ն » մեջ ա ռա նձնա պ ես մա տ նա նշում է , որ ա յնուհետև «Հա յա ստ ա նի ուժը զ ո ր ա ց ա վ »կ
Ներքին մ ե ծ խ ռովութ յուններիЦ/ զա ղընթ ա ց վերսկսվեցին ա յն ժա մա նա կ կատաղի ու անվերջ պ ա տ երա զմները խ ա լիֆա յությա ՛ն ու Բ յուզա նդիա յի և խ ա լի ֆ ա յութ յա ն ու խ ա ղա րների մ ի ջ և ։ Այս պ ա յմա ններում հա յկա կա ն նա խ ա րա րությունների մինչևիսկ հ յո ւծ վ ա ծ ու թուլա ցա ծ մնա ցորդները ստ ա նում էին, բնա կա նա բա ր, ք ա ղա քա կա ն որոշ կշիռ ու նշա նա կություն ։ Բա գրա տ ունիները, մա նա -
' 9ե и Սարկվարտ, Բաւյրատունիների ծաղամբ, Վ/ւեննա 1915, ( ւ ՅՏւ
225
վա նգ նրա նք, որոնք ապաստան էին գտ ել Բ յուզա նդիա յի սա հմա նամերձ լեռնա յի ն շրջա ններում— Սպերոլմ, Տ ա յք ո լմ ու Կղարջքոլմ—
և բա րեկա մություն էին հա ստատել կա յսրությա ն հետ, կարող էին ա յժմ առանձնապես վտանգավոր լինել խ ա լիֆ ա յութ յա ն հա մա ր։ Ուստի և խ ա լիֆ Հարուն ա լ֊Ռ ա շի դ ը (7 8 5 — 80 9 թ թ .) հա րկադրված հղավ վարել նրանց հանդեպ մ եղմ ու զիջող քա ղա քա կա նություն։
Հեն ց ա յս Հարուն ա լ-Ռ ա շի դի ժամա նա կ Բագրատունի Աշո:ո Մսակերը, Արձնիի կռվում սպ ա նվա ծ Սմբատ սպարապետի որդին, կա րողա ցավ մա սա մբ դրա մով և մա սա մբ զենքով հաստատել իր իշխ ա նությունը Տ ա յք ո լմ , Արշարոլնիքոլ մ , Շ իրա կում և Ա շոցքոլմ ։ Նոր գրա վվա ծ ա յս շրջա ններում Բագրատունի ա յս ճյուղի կենտ րոնը դա ռա վ նախ Բագարանը' Ախուրյան գետի վրա, իսկ հետո' *Ե րա ղգա լորք~Շ,իրա կա լա նը*։ 80 6 թվին Հարուն ալ-Ռաշիդր կար- ռ հ ց Աշոտ Մսակերին իշխան Հա յա ստ ա նի, և ա յնուհետ և Աշոտն իր նվաճումները շա րունա կեց ավելի մ եծ հա ջողությա մբ։
Հա յա ստ ա նում խ իստ ուժեղա ցել Էր ա յդ ժամանակ Մ ա նա զ- կերտի ա միրա յութ յունը, որը գրա վել Էր Հա յա ստ ա նի զգա լի մասը Ա նպատակ .Էր գրել ի ր են ' հիմնեվ ա ռա նձին, խ ա լիֆ ա յութ յունից անկախ, մի մ ե ծ պ ետ ություն և միա ցնել իր իշխ ա նությա ն տակ նա խարարական հա յ երկրները Վանա լճից մինչև Արաքս գետ ը։ Մա- հա զկերտ ի ա միրս&երը, որոնք ծա գում Էին Ասորիկի կա յսիկների արաբական ցեղ ի ց և հա յ մա տ ենա գրությա ն մեջ ա նվա նվա ծ են էէԿայսիկք», ըստ երևույթին, անհաշտելի հակառակորդներ Էին Իրա- 1>Ի իշխ ող արաբական ցեղերին և Աբբաս յա ններին։ Իններորդ դարի առաջին քա ռորդում սրանք մի քա նի ա նգա մ ա պ ստ ա մբեցին Դվինի ու Պար թա վի ոստիկա նների դեմ , և Աշոտ Մսակերն ու նրա ե ղ բ ա յրը, Շապուհը, օգտ վելով նաև ա յս խ ռովութ յուններից, կարողացան ետ գրա վել նրա նցից ա մբողջ Տա րոնը։
Բագրատունիների և հա յկա կա ն նա խ ա րա րությունների զորեղա ցմա ն համար նպաստավոր եղան նմանա պես և գահակալական հա մառ կռիվները խ ա լի ֆ ա յութ յա ն մեջ Հա րուն ւա լ֊Ռ ա շիդի ո ր դ ի ֊ հերի' Մամունի և Էմինի միջև 8 0 9 — 8 1 3 թվերին։ Հ ա յ նա խ ա րա րները ժա մա նա կին կա րողա ցա ն ա նցնել Մամոլնի կողմը ու ռղոլտ քա ղեցին և ա յս երկպ ա ռա կություններից։
Ներքին ա յս խ ռովութ յուններից մի քա նի տարի հետ ո , 817 թ վ ի ն , բռն կվե ց ա րևելյա ն Անդրկովկասում պարսիկ աղանդավորների մ ե ծ ա պ ստ ա մբութ յունը Բաբեկի ա ռա ջնորդութ յա մբ, որն իրեն հովակեց (ГՄ ա հդի», ա յսինքն ' ա ստ վա ծա յին Էությա ն մա րմնա ց ո ւմ ։ Ա յդ ահավոր շա րժումն ուներ միա ժա մա նա կ թե սո ցի սւլա ֊
286
.կա ն և թե ա զա տագրական բ ն ո ւ յթ ։ Ա պ ստա մբները պ ա ռա նչում էին, Նման Մա՛զդակյանն երին, գույքերի , հա րստ ությունների և կանանց հավասար բա շխ ում և միևնույն ժա մա նա կ նպատակ էին գրել ի րենց տապալեք արաբական իշխ ա նությունը և վերա հաստա տել պարսկական նախկին ա շխ ա րհա կա լությունը։ Բարեկը, որին հա յ պ ա տ մա գիրները ա նվա նում են Բա բա ն, մոտ քսա ն տարի ահ ու սարսափի մեշ պահեց ա րա բներին և, շարդ տա լով անընդհատ նրանը զորքերին, տիրեց ա րևմտ յա ն Մ ա րա ստա նին, Հա մ ա դա նին, Աղվա նքին և ա րևելյա ն Հա յա ստ ա նի ն ։ Ա պ ստ ա մբությունը վերջնականա պես ճնշվեց մ ի մ իա յն 8 3 7 թ վ ի ն , և Բ ա բեկը, որին կենդանի բռ ն ե լ էր Աղվանքի և Շա քեի իշխ ա ն Աահլը, գլխ ա տ վեց Բ ա ղ ֊ դադում 8 3 8 թ վ ի ն ։
Բարեկի ա պ ստ ա մբությա ն ճնշմա ն ժա մա նա կ խ ա լի ֆ ա յութ յա ն զորքերի հետ միա սին կռիվներին մա սնա կցել էին նաև հա յ նա խ ա րա րներն ու նրա նց զորքերը։ Եվ ա յսպ իսով ' նրա նք օգտ վեցին մ եծ չա փ ով նաև ա յս երկպ ա ռա կություններից'' ա մրա ցրին իրենց քա ղաքա կա ն դիրքերը և հնա րա վորություն ունեցա ն գրա վելու նոր ու նոր շրջաններ և կա լվա ծներ։
Ութերորդ դարի վերջերում Բագրատունիները և հա յկա կա ն ա յլ նա խ ա րա րությունները, 7 7 5 թ վ ի մ ե ծ ա պ ստ ա մբութ յունից հետո, ինչպ ես տ եսա նք, սկսել էին արդեն ք ա յք ա յվ ե լ և գրեթ ե մ ա հ ա մերձ էին ։ Սակայն իններորդ դարի քա ռա սնա կա ն թվա կա ններին հատկապես Բա գրատունիները ոչ մ իա յն կա րողա ցել էին վերա կա նգնել իրենց նա խ կին հզորութ յունը, ա յլև ա վելի էին զորեղ, քա ն ութերորդ դա րում ' նա խ քա ն ա պ ստ ա մբութ յունը ։
Աշոտ Մսակերի մա հից հետո (8 2 6 թ . ) Բա գրա տ ունյա ց տոհմի տ ա րբեր ճյուղերը տեր էին դա ռել և իշխ ում էին թե իրենց հին կա լվա ծների մ եծա գույն մա սում և թե հա մա րյա ա մբողջ ա րևմտ յա ն Ա նդրկովկա սում։
Հիշա տ ա կությա ն ա րժա նի են մա սնա վորա պ ես, բա ցի Բա գրա - տունիների կիրա կի ճ յո ւղ ի ց, նա և Կղարջքի ու Արտանոլջի Բադրա- տ ոլնիները։ Աշոտ Մ սակերի հ ո րեղ բա յր ը ' Վա սա կը, որը 7 7 5 թվի ա պստ՛ա մբությունից հետ ո ստ իպ վա ծ Հր փ ա խ չել Կղարջք' հիմնել էր ա յստ եղ Արտանուջի իշխ ա նութ յունը ։ Սրա հաջորդները կա րողա ցել էին նույնպ ես ընդա րձա կել իրենց իշխ ա նությա ն սա հմա նները և գրա վել էին Քոլա վերը և Ա րդա հա նը։ Հե տ ա գա յո ւմ նրա նք, տարա ծվելով Կուր գետ ի հովիտ ներով դեպի հ յո ւս ի ս ֊ա ր և ե լք և տ իրե- >ով հետ զհետ ե ա մբողջ Վրա ստ ա նին ' հիմնա դիր եղան նոր հա րըս- ւո ությա ն Վ րա ստ ա նոլմ։
227
Իններորդ դարի առաջին կեսի վերջերին հայկական նա խ ա րա րությունները, գլխավորապ ես Բ առրա տ ունին ե ր ը և Արծրունինե- բը , ա յնքա ն էին ուժեղա ցել, որ ձգտ ում էին արդեն վերա կա նգնել ա մբողջութ յա մբ իրենց ա րտ ոնությունները և ընդլա յնել ըստ հնա րա վորությա ն քա ղա քա կա ն իրենց իրա վունքները և ներքին անկա. խ ութ յունը ։
Աշոտ Մսակերի մա հից հետո (8 2 6 թ . ) Հա յա ստ ա նի սպարապետ կա ՚րգյէեց նրա որդին ' Սմբատ Ա բլա բա սը, իսկ а հրա մա նա տար!> և յի շխ ա նա ց իշխ ա ն» նշա նա կվեց Բագարատ Բագրատունին' Տա րոնի իշխ ա նը։ Հա յկա կա ն նա խ ա րա րությունները, օգտ վելով ա յժ մ արաբական իշխ ա նությա ն թուլութ յունից, ա յլևս չէին հա նդուրժում Հա յա ստ ա ն ուղարկված կա ռա վարիչների խ ստ ություններն ու բռնո ւթ յո ւնները г նրա նք դիմում էին հաճախ խ ա լիֆներին և պ ա հանջում, որ Հա յա ստ ա ն ուղարկվեն իրենց ցա նկա ցա ծ մարդիկ- 8 4 0 թ վ ի ն , օրինա կ, հա յ նախարարները Սմբատ սպարապետի գլխ ա վորութ յա մբ ստ իպ եցին խ ա լիֆ ա լ ֊Մ ոլտաս իմին ետ կանչել նոր նշա նա կվա ծ Խալիդ ոստիկա նին և թողնել ա յդ պաշտոնի մեջ Ա լիին։ Ա յս վերջինը, որին նրանք ա նվա նում էին отեթ իմя , ա յսինքն' որբ, ցա նկա լի էր նրա նց իր թուլութ յա ն և մեղմութ յա ն պատճառովք
8 4 2 — 8 4 7 թվա կա ններին, ալ-Վաթիկի խ ա լիֆա յութ յա ն ժա մա նա կ, ա մբողջ Հա յա ստ ա նը, ինչպ ես վկա յում են արաբական ա ղբյուրները, գտ նվել է շարունակ խ ա ռնա կ ու ապստա մբակա ն վիճա կում} Ա յդ ա ղբյուրների վկա յութ յուններից դժվար չէ նա՛և կռա հել, որ Բա գրա տ ոլնիները, ինչպ ես և Ա րծրունիները, տ եսնելով խ ա լիֆ ա յութ յա ն ռա զմա կա ն ու քա ղա քա կա ն տ կա րությունը' ուզեցել են, ըստ երևույթին, հետ ևել հարևան մա հմեդա կա ն ա մ ի րա յութ յունների օրինակին և աշխատել են ա զա տ ա գրվել ա րա բա կան տ իրա պ ետ ությունից։ Սակայն շուտով երևա ց, որ նրա նց ա յս հույսերը վա ղա ժա մ էի ն ։
8 4 7 թվին խ ա լիֆ ա յութ յա ն գահը բա րձրա ցա վ Մ ոլթա վա քիլը (8 4 7 — 861 թ թ ’) , որը վա րում էր վճռակա՛ն ու հա ստա տակամ քա ղա քա կա նություն։ Իր իշխ ա նությա ն հենց առաջին տ ա րիներում նսւ նպատակ էր դրել իրեն, ինչպ ես վկա յում է Թովմա Արծրոլնին (2 , գլ. Ե ), ճն՛շել և պ ա տ ժել ըմբոստ հա յ նա խ ա րա րներին։
849 թվին նա ուղա րկեց Հա յա ստ ա ն Ա բուսեթին իբրև վերա կա ցո ւ և հա րկահա վա քմա ն գլխ ա վոր։ Երբ սա մոտ եցա վ Տա րոնի սա հմա ններին' իշխ՛անաց իշխան Բա դա բա տ ը, տ եսնելով որ Աբուսեթն ունի իր հետ հզոր զորա բա նա կ' շտա պ եց վճարել նրան ամբողջ
( . արկագումարը և խ նդ ր եց, որ նա ներս չմտ նի իր զորքերով Հ ա յա ս տ ա ն ։ Թ ովմա Արծրունին վկա յում է, որ Մ ոլթա վա քիլը և Աբու- •յեթն ուզեցել են ղրկել իշխ ա նությունից հատկապես Բագարատին և Աշռտ Ա րծրոլնուն, Սակայն երբ Ա բոլսեթը տ եղեկություն ստ ա ց ա վ , որ Բագարատն ու Աշոտը դաշինք են կնքել և գործում են միա սին' նա խ ուսա փ եց կռվից և վերա դարձա վ Բա ղդադ։ Նախքան հեռա նա լը' նա թ ո ղեց որպես փոխա նորդ և Հա յա ստ ա նի կա ռա վա րիչ ու հա րկահա վա ք Մ ուսեին, որը ստորին Աղձնիքի և Արզն քա դա քի ամիրա ն էր և Բագարատի քրոջ ա մուսինն էր ։
8 5 0 թւ[ին ՄուԱւե ա միրա ն, որը կռվա ծ էր իր ա ներձա գի հետ' մտ ա վ իր զորքով Տարոն իբր հա րկա հա վա քմա ն հա մա ր։ Բ ա յց Բագա րատին օգնությա ն հա սա վ ա նմիջա պ ես Աշոտ Ա րծրունին, և Բա- գարատը Վասպոլրականի զորքերի օդնութ յա մբ ա յնպ իսի շարդ տ վեց ա րա բներին, որ Մ ուսեն հա զիվ կա րողա ցա վ իր գլուխն ա զա տ ել։- Տա րոնի ա յս կռվից դեռ առաջ Ա բուսեթն ուղարկել էր նաև Վ աս պո լրա կա ն հա րկա հա վա քմա ն հազարապետ Ալա Ծովափփին, որը Մա նա զկերտի «Կ ա յսի կ» կոչվող ա միրա ների տ ոհմիցն էր ։
Սա, ՞Հաստ ա տ վելով Ա դր.ակս։մ, ասպատակել էր Վասպուրականի զա նա զա ն շրջա նները, մա տ նելով երկիրն ա վերա ծությա ն և կողոպ ուտ ի։ Բա յց Աշոտ Արծրունին մ ե ծ ջա րդ տ ա լով նրա ն ' դուրս էր քշել Վ ա սպ ոլրա կա նից։
Զ ա յրա ցա վ Մութա վա քիլն ա յս ա նցքերը լս ե լո վ և նորից ուղա րկեց Հա յա ստ ա ն Ա բուսեթին, հա նձնա րա րելով նրան ձերբա կա լել Բագարատին և Ա շոտին։ Ա րաբական զորքերը , ներխ ուժելով Տա րոն և Վա и պո լրա կա ն1 պետք է վերա ցնեին առաջին հերթին հա յկա կա ն ա յս իշխ ա նությունները, Արշավանքի ժա մա նա կ, դեռ Հա յա ստ ա ն չհա սա ծ' ճանապարհին մեռել էր Ա բոլսեթ ը։ Ուստի և ոստ իկա նութ յա ն սրա պաշտոնը և վերոհիշյա լ հա նձնա րա րությունները տ րվեցին որդուն' Յոլսուֆ ին ։
851 թվին Յոլսոլֆը մ ե ծ ու ընտ իր զորքով եկա վ նախ Վասպու- ր ական և բա նա կեց Ա րծրունիների Ադա մա կերտ ոստ ա նում։ Ա յստեղից նա ուղա րկեց երկրի զա նա զա ն կողմերն ասպ ա տակներ և միա ժա մա նա կ հրա վիրեց իր մոտ Աշոտին ու ուզեց նրա ն խ ա բեութ յա մ բ ձերբա կա լել։ Բ ա յց Ա րծրունբսց իշխ ա նը, որին հա յտ նել էին ա յդ մա սին, վերցրեց իր ա զա տա զորքը և հեռա ցա վ Մ ա րդա ստ ա ն։
Շուտ ով Յուսոլֆը հա շտ ություն և խ ա ղա ղություն հա ստ ա տ եց Աշոտի հետ և, վերցնելով նրա նից պատա նդներ ու ա պ ա հովելով իր թ ի կո ւն քը ' եկա վ հղաթ։ Բագարատն ա յժ մ ինքն իրեն էր թ ո ղ ն վ ա ծ ։ * նշպևս վկա յում է Թ ովմա Արծրունին (Պ ՚պ ր. %ւ ԳԼ• Զ ) ։ 3 ոլսուֆը
229
հա յտ նեց Բագարատ ին, որ ձմեռվա ցրտ երի պատճառով ինքը շտ ա պում է վերա դա ռնա լ արքունիք և ուզում է Հա յա ստ ա նի իշխ ա նությունը նրան հա նձնել։ Տա րոնի իշխ ա նը, որ խ ա րվել ու եկել էր նրա IԽտ, շղթա յվեց և ուղա րկվեց Սամարա, ուր գտ նվում էր Մութա-
վա քիլը։Այնուհետև Հա յա ստ ա նի զանա զան կողմերն ուղարկվեցին
կուսակալներ, որոնք ա մեն տեղ մ եծ ա նգթություններ գործեցին։ Իսկ Տա րոնոլմ արաբական զորքերը մ ե ծ թ վո վ գերիներ վերցրին և նրանց մի մասը չնչին գներով ծա խ եցին Ասորիքում ու ա յլ եր- կըրներում, իսկ մյուս մասը պ ահեցին Մոլշ քա ղա քում, ոստիկանի ու իրենց ձմեռա նոցում ' որպես ծա ռա ներ։ Գարնանը նրանք մտ ա - դիբ էին սրի ու ա վերա ծությա ն մա տ նել ա մբողջ Հա յա ստ ա նը, և վճռել էին, վերցնելով հա յկա կա ն իշխ ա նությունները ' հաստատել երկրռւմ իրենց անմիջական տ իրա պ ետ ությունը։
Հա յա ստ ա նի գրությունը դա ռնում էր ա յժ մ նույնքա ն ա ղետ ա լի ։ ինչպ ես և ութերորդ դարի վերջերին։ Վտանգը Ապառնում էր դա րձյա լ ոչ միա յն նախարարական իշխանա կա ն դա սին, ա յլ ա մբողջ '!ա յ ժողովրդին։ Ուստի և ա յժ մ ևս տ ա րերա յին կերպ ով բռը ն կ- վեց ընդհա նուր ա պ ստ ա մբութ յուն, որն ուներ, ինչպ ես և 775 թվին, ազատագրական բ ն ո ւյթ ։ Այս մ ե ծ ա պ ստ ա մբությունը, հատկապես Տա րոնում տեղի ունեցա ծ անցքերը 8 5 2 թ վին' մանրամասն նկա րա գրվա ծ են Թ ովմա Արծրուն ո լ մոտ և հիշա տ ա կվա ծ են նսւև ա րա բա կան ա ղբյուրներում։
(ГԱյն ժա մա նա կ , — պ ա տ մում է Թ ովմա ն , — լեռա ն բ ն ա կիչները, տ եսնելով որ իշխանին գերի տարան և որ իրենց ևս պիտի վիճա.կվի, ի ն չ որ դա շտ եցիներին, ե՛կան միասին Խույթի մեկնա կա զենների բա զմ ութ յո ւնն ա րվեստ ա գիտ ութ յա ն իրենց ռա զմա միջոցներով, որ ձեռք էին բերել ձմ եռա յի ն ինքնա պ ա շտ պ ա նությա ն կա րիքների հա մա ր։ նրանք վերցրել էին իրենց նիզա կները, որ միշտ կրում էին, զգուշա նա լով անտա ռների որջերում գտ նվող գա զա ններից կա մ իրենց վյրա հարձակվող թ շնա միներից, Գրոհ տա լով քա ղա քի (Մ ոսշի) վրա ու պ աշարելով նրա ն ' նրանք սրի մա տ նեցին և կոտ որեցին զորքերը, ա զա տ եցին բա նտ ից Վասպուրականի պ ա տ ա նդներին, ա րձա կեցին գերիներին և բա ժա նեցին իրենց մեջ թշնա մոլ թա լա նը 2 ։
(«Ց ա յն ժ ա մ բնա կիչք լերինն իբրև տ եսին, թէ վարեցաւ իշխ ա նն ի գերութիւն, ինքեա նք պատրաաոեալ են զնոյն փարշմանն կրել զոր դա շտ ա յինքն կրեցին ' հասին միաբան
230
բա զմութիւնն մեկնա կա զէնքն հ ո լթ ա յ ի հնարս ա րուեստ ա գիտութեանն իւրեա նց, զոր ի պէտս օժա նդա կութեա ն ձ մ եռա յ- նո յ հնարա լորեա լ էին ։ եւ բա րձեա լ ա շտ եա յս հա նա պ ա զա .. կիրս ի պատրա ստություն գա զա նա ցն որ ի մ ա յր իոն որջանան, կա մ թշնա մեա ց ի վերա յ հա սելոց, և եկեա լ ի վերա յ քա ղա քին պաշարեն զնա , և զղօրսն մա տ նեն ի սա տա կումն սրո յ, և I; պ ա ա ան դսէւ Վասպոլրականի հանեն յա ր դ ելա ն էն . և գերեա ցն ընդա րձա կեն, զկապ .!։ւա նոցա • բա ժա նեն յի ն քե աձ и л у ։
1'ր ա յս վկա յութ յա ն շարունակոսթյան մեշ Թ ովմա Արծրոլնին նմա նա պ ես հա ղորդում է , որ Սասունի լեռնա կա նները, որոնք հա րձա կվել էին արաբական զորքի ւ[բա նյութեցի Հովնա նի ա ռա ջնորդ ո ւթ յա մ բ, ա յս կռվում սպանել էին նա և իրեն ' Յոլսոլֆ ոստ իկա նին։
Առանձնապես ուշագրավ է, որ ա պ ստ ա մբա ծ սա սոլնցիները, ինչպ ես երևում է Թ ովմա յի վկա յո ւթ յո ւնների ց, ոչ թե « ա զա տ »~ներ կա մ -ազնվականներ էին , ա յլ պարզա պես ռամիկ գ յուղա ցիներ ։
Արա հա ղորդա ծ տ եղեկությունները խ ութեցիների մա սին ա յն քա ն կարևոր են ու հ ե տ ա ք ր ք ի ր , Որ կարևոր եմ հա մա րում մեշ բ ե րեք ա մ բո ղջութ յա մբ ։
«Ա յս տ եղ հա մա ռոտ կերպ ով կտ ա մ , — ա սում է Թովմա Ս.րձրունին, — (եռա ն բնա կիչների նկա րա գիրը՝ թե ինչպ իսիք են և կա մ ովքեր են , կա մ ինչ կերպ նրա նք ծանր ա շխ ա տ ա նքով և սաստիկ տ ա ռա պ ա նքներով հ ա յթ ա յթ ո ւմ են իրենց ա պ րուստը և բա վա րա րում իրենց կարևոր պ ետ քերը։ նրա նց բնա կութ յունները գտ նվում են խ որ ձորերում, լեռների փ ա պ ա րներում, ա նտա ռների թա վուտ ներում և լեռների գա գա թ ներում ։ Ապրում են ա զգա տ ոհմերով և ա յնքա ն մ ի մ յա ն ցի ց Հեռու են, որ եթե զորա վոր տ ղա մա րդկա նցից մեկը բա րձր տ եղից ուժգին բղ ա վ ե, նրա ձա յնի բո մ բ յո ւն ը հա զիվ կարող է որևէ տեղ լս վ ե լ, և տ պ ա վորություն է գործում , ի բր թ ե արձա գա նք է ժա յռերի մ ի շի ց։ նրա նց կես մա սը խ ոտ որել է հ ա յրենի բնա կա ն լե զ վ ի ց ։ որովհետ և հեռու տեղեր են բնա կվում և մ ի մ յա ն ց հետ շփ ում չունեն, խ ոսում են իրար հետ կցկտուր ու օտարոտի լե զ վ ո վ , Եվ ա յնքա ն խ րթնա խ ոս են և իրար ա նծա նոթ, որ մինշևիսկ պետք ունեն թ ա րգմա նների ։ Իբրև սնունդ գործա դրում են զա նա զա ն ընդեղեններ , գ լխ ա վորա պես կորեկ կոչվող բ ո ւ յս ը , որը սովի տա րիները ոմա նք ա ն-
սՒ՚ովմաչի վարդապետի Արծրռւնւոյ, Պատմութիւն տանն Արծր ուձձացօ ձ Հր ահ։ Պատկ ան յանի, Ս. Պետեր բուրգ, 1887, դպր. 2-րդ, գլ- Է, Էշ 119— 1ձՕ։
231
վա նում են հա ց։ Կորեկը նրանք ոռոգում են ոտքերով ( ' ) անտառների բտ ց տ եղերում կա մ ցա նո ւմ են երկմա տա նի փա՛յտ ա տ ներով։ Իրենց մերկությունը ծա ծկելու համար հագնում են բրդեղեն շորեր, ոտ նա մա ններ պատրաստում են կոշիկների ձևով ա յծերի մորթ երից։ Թե ամառը և թե ձմեռը բա վա րարվում են միևնույն սնունդով և միևնույն հա գուստովս։
(«Ա ստ ա նօր սակաւուք բա ց ա յա յտ ե ց ի ց ղորպիսութիւ.։ բնա կչա ց լերինն, թ է զիա րդ կա մ ո 'րպ իսիք ոք են, և ո 'րպ էս հնա րալորեա լ յա պրուս տ անձանց վճարեն ղկարևոր պէտս * իւրեա նց լի ա շխ ա տ ութեա մբ և սաստիկ տա ռա պա նօք, և բնա կութիւն նոցա ի խորաձորս և ի փապարս լերա նց և ի պրակս մա յր եա ց, ի գա գա թունս լերա նց։ Եւ բնա կեն առա նձին ըստ տունս ա զգա ց, և ա յնչա փ ի բա ցեա յ են ի մ իմ իեա նց * մինչ ,թէ ոք յա ր ա նց զօրաւորա ց ի բա րձրա բերձ տ եղեա ց ուժգին խ ա նչից է ' հա զիւ թէ ուրեք կարից է առնուլ զբոմբիւն ձ ա յնին, իբրև ի վիմա ց ինչ արձագան լի նելո յ կարծիս բերելով, և կէսքն ։[րիպ եա լք ի բնա կա ն հա յրենի լեզուէն , յա ղա գս հեռա բնա կ լի նե լո յ և ա նհա մբոյրք միմեա նց հա նդիպ եա լք, և խ օսս միմեա նց եդեա լ կսւրկատուն մուրա ցա ծի բա նիւք։ Ել ա յնքա ն խ րթնի ա նծա նօթք պատահեն առ միմեա նս, մինչև թա րգմա նա ց ա նգա մ կա րօտա նա ն, և զ։գէտ ս կերակրողն վճարեն ի սերմա նց ինչ, ա ռա լել ի կորեակ կոչեցեա լ սերմա նէն, զոր ոմա նք ի սով ժա մա նա կի հաց ա նուա նեն, և զնո յն ոռոգեա լ л տիւք ի միջոցս պ րա կա ցն, կա մ երկմատնի վ ։ա (- տա տովք սերմա նեա լ. և է զգեստ նոցա ասուիս ի ծա ծկո յթ մերկութեա նն, և օդ ոտիցն հնարաւորեն զձև կա լշկա ց, ի մորթ ո ց ա յծի ց կա զմեա լ, և միով կերա կրով և միով հանդերձիւ բա լա կա նա ն զա մա ռն և զձմեռն)))^։
Թովմա Ա րծրոլնոլ ա յս վկա յությա ն մեջ, ինչ/դես տ եսնում ենք, խ իստ հետաքրքիր տ եղեկություններ են հա ղորդվա ծ Սասալն ի բն ա կ չությա ն մ ա սին։ Ա յդ տ եղեկություններից երևում է , որ մինչևիսկ ի ն ներորդ դա րում խ ութեցիները գտ նվում էին դեռ սւսւտեսական ու սոցիա լա կա ն նախնական վիճա կում' ապրում էին ա զգա տ ոհմերով և ա&եին երկրա գործա կա ն հետ ա մնա ց տնտեսությունս
Ուշագրավ է մա սնա վորա պ ես, որ խ ութեցիների մի մասը խ ո- սել է, ըստ երևույթին, ոչ թ ե հա յերեն , ա յլ ի նչ որ խրթին ու ա ն ֊
1 Տե՛ւ։ «Ւովմայի վարդապետի Արձ-րունւոյ, Պատմութիւն լու։А ։ ք ւ Ա ր А ր ո լ ~ ЬЬшдх, Հրատարակություն 1887, դսքր> II, ղլ. է, էշ 120—1211
232
հասկանալի լեզվ ո վ : Թ ովմա Արծրունին մեջ բե րվա ծ վկա յութ յա ն շա րունա կությա ն .մեջ ա յդ լեզուն հա մա րում է «խ րթնի և ա ն հ ե ֊ տազոտելիյ> և ա յդ լեզվ ո վ խ ոսող ա պ ստ ա մբներին ա նվա նում է ГСդռևահք Աս ո ր ո ց » : Հեն վ ելո վ սա կա յն նորա գույն ուսումնա սիրությունների վրա ' կարելի է ըստ իս ա մենա յն հա վա նությա մբ հետ ևցնել, որ դրանք ոչ թե ասորի գռեհիկներ էին, ա յլ, հա վանորեն խ ա լդեր կա մ ուրա րտա ցիներ, որոնք, ինչպ ես հա յտ նի է, ձուլվել էին հետ զհետ ե եկվոր ա րմենների հետ և հա մա րվում են, ինչպ ես և ա րմենները, հա յերի նա խ նիքները։ Թ ովմա Ա րծրունոլ վկա յո ւթ յունը խ իստ ա րժեքա վոր է , որովհետ և ց ո ւ յց է տ ա լիս, որ հին խ ա լդերի մնա ցորդները պահպանվել էին մինչև իններորդ դարը լեռն ա յի ն Ա ա սա նում ։
8 5 2 թվիւ ընդհանուր մ ե ծ ա պ ստ ա մբութ յունը, որը պարզապես ժոզովյւդա կա ն ֊ա զա տ ա գրա կա ն բ ն ո ւյթ ուներ, ճնշվեց դաժա ն ու անողոք խ ս տ ո ւթ յա մ բ ։ Մութա վա քիլն ուղա րկեց Հա յա ստ ա ն մոտ երկու հա րյուր հա զա ր թրքա կա ն և արաբական զորք Բուղա յի ա ռա ջնորդութ յա մբ, որը սրի, գերությա ն ու ա վերա ծությա ն մա տ - նեց ա մբողջ երկիրը և, ա մենից առաջ, չա րա չա ր պ ա տ ժեց Տարոնի- և Սասունի բնա կիչներին։ Հ ա յ նախա րա րները և գլխ ա վորները կ ա ֊ I տ նա վորվեցին և ուղա րկվեցին Ս ա մ արա, ուր նրա նք, վւրկե/ւոլ հա մար իրենց կ յա նքը և դ ո ւյրը ' գրեթե բոլորն ընդունեցին մա հմեդա կա նութ յուն ։
Բուղա յի ա րշա վա նքից հետ ո ' նախա րա րա կա ն Հա յա ստ ա նը, որը սոսկալի հա րվա ծ էր ստ ա ցել, թ վ ո ւմ էր , որ ա նկարող կլինի ուշքի գալ և վերա կենդա նա նա լ։ Սակայն շուտ ով, ինչպ ես և 775 թւէի ա պ ստ ա մբութ յունից հետ ո, նա ոչ մ իա յն կա րողա ցա վ վերա կա նգնել իր նախկին հզորութ յունը , ա յլև ունեցա վ տ նտ եսա կա ն, քա ղա քա կա ն և կուլտուրական բուռն և ա նօրինա կ վերելքի շրջա ն։
Իններորդ դարի երկրորդ կեսին սկսվեցին Բ յուգա նդա կա ն կա յսրութ յա ն հա ղթա կան ա րշա վա նքները Հա յա ստ ա նի սա հմա նա մերձ հա րա վ-ա րևմտ յա ն շրջա ններում, և խ ա լի ֆ ա յութ յո ւն ը , որը շարունակ պ ա րտ ություն էր կրում, հետ զհետ ե թ ուլա ցա վ և դիմեց դեպի ա նկում։
86 7 թվին գահ բա րձրա ցա վ Բ յուզա նդիա յում Մ ա կեդոնիտ յի ց Պոլիս եկա ծ Բարսեղ ա նունով մի հ ա յ։ Սա մինչ ա յդ բյուղա նդա կա ն ա րքունիքում ա խոռա պ ան էր և իր գեղեցկութ յա ն պ ա տ ճա ռով պալա տ ա կա ն կա նա նց առաջին սիրելին էր ։ Գերմա նա կա ն գիտ նա կա ն Հ . Գելցերը իր « Բ յուղա նդա կա ն կա յսրների պ ա տ մությա ն» մեջ ա սում է, որ Բարսեղ Ա. կա յսրը ( 8 6 7 — 8 8 6 թ Մ ա կ ե դ ո ն ա կ ա ն
դինա ստիա յի հիմնա դիրը ' « ա յն հանճարեղ ու անսահման ուժեղբնա վորություններից էր , ինչպ ես Սուլլան, Թ եոդորիխ ը, Խլոդովիխը Ա նա պ ոլեոն Ա ֊ ը ^ ւ
Հեն ց ա յս Բարսեղն էր, որ ք ա յլ առ ք ա յլ ջախջախիչ հա րվա ծներով ոչնչա ցրեց ա րա բների պաշտպանողական ա մրա ցրա ծ դիրքերն ա րևելյա ն սա հմա ններում և կա րողա ցա վ ներխուժել Միջագետ ք։ Հա ղթա կա ն ա յս ա ռա ջխա ղա ցմա ն ժա մա նա կ նախարարական Հա յա ստ ա նի կողմնորոշումը ստ ա նում էր, բնա կա նա բա ր, խիստ կարևոր նշա նա կություն ։ Ֆրանսիական գիտնական 'Լոռան!։ կարծիքո՛վ'2 Բարսեղ Ա ֊ի հ՛աղթությունը կլիներ լիա կա տ ա ր, եթե հա յերը ևս հա րձա կվեին ա րա բների աջ թևի վրա և օգնեին նրան մ՛տնելու խ ա լիֆ ա յութ յա ն կենտրոնական երկրները։ Հա յա ստ ա նի ստրատեգիական սպառնական ա յդ դիրքա յին դրութ յա մբ է բա - ցա տ րվոս), Լոռանի կա րծիքով, խ ա լիֆա յութ յա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ
թ յա ն կտրուկ փ ոփ ոխ ությունը հա յ նախարարների և հատկապես Բագրատոլնիների հա նդեպ ։ 8 8 5 /6 թ վի ն Աշոտ Բագրատունին ստ ա ց ա վ խ ա լիֆ Մ ոլտ ա միդից (8 7 0 — 8 9 2 թ թ .) թ ա գ և թա գավորական տ իտ ղոս։ Սկսվեց ֆեոդա լա կա ն Հա յա ստ ա նի արագ վերա ծնությա ն ու զորեղա ցմա ն մի նոր շրջան, որ տևեց մինչև սելջուկյա ն արշավա նքները։
* Տե՛ս Մեսրոպ Տեր ֊Մււվսիս յանի հայերեն թարգ մանով} յուեր, էշմիաձիՆ1897, կք 194,
- Տե՛ս {Հայաստանը Բյուզանդիայի և Իսլամի միչևո ( ֆրանսերեն) , Փարիզ 1919, կ 260 և ա ղն,
՜ս Տ Ո Ի Թ ե Ր Հ1»'0 « Ш и Ш Л М Ь ' № 1 Г о »1в1П»4?1»
Պ ն Տ ւ Ր Ո հ Թ Յ ւ Ո յ1
1. 7;?'ՐԱԿԱ8ՈԻ ԿՇԻՌՆԵՐԸ ն'Լ <ՊԱՅՈՒԱՍԻԿ»-Ը
Ան ան իա Շի րա կա ցին «Յ ա ղ ա գս կշռոց և չա վա ւցя գրվա ծքի I! եջ ունի «պ ա յուա սիկ.» բա ռը հետ ևյա լ հա տ վա ծում .
«Դ րա մ ըստ պարսկական լեզուին ա նոլա նեցա լ և յա ր ծա թ ոչ ' յա ր ծա թ ո շ ') տ ՚պ ա լորեցա լ, որ Զ մա սն լտ եր. և սատեր Դ դրա մա ց կշիռ, .և պ ա յուա սիկն Ծ լիտր է, որ է Ռ սա տ եր, որ լինի Տ դրամի կշիռ և թիւՏ (տ ե ՛ս Ա նա նիա յի Շ ևր ա կո լնլո յ, Մ նա ցորդք բա ն ի ց ,
ի լո յս ա ծ Ք . Պ ., Ա. Պ ետ երբ. 1 8 7 7 , էշ 2 8 — 2 9 ։ Ծ ա նոթությա ն մեջ Ք . Պա տ կա նյա նը ենթա դրում է ա մբողջ ա յս հա տ վա ծն ա ղճա տ վա ծ և հարկ է հա մա րում ուղղել։ (ГՀա տ ուա ծս ա յս , — ա սում է նա , — լի է վրիպ ա կօք և ըստ կա րծեա ց Հ . Աւգերեանի միջա նկե ա լ թուի լինել և ոչ Շ իր ա կա ցլո յն . տես կշռոց ևն յե ր . 2 6 ։ Մեք զա յս ձև օրինակի տ ա մք բն ա գր ի ն . — Դրա մն է ԼՋԴ մա սն լտ եր ( ա յն Հ՜ ԺԲ գա րեհա տ ), և սատեր է Դ դր-ամաց կշիռ, և պ ա յուա սիկն Ժ լիտ ր է, ա յն է (9 6 0 , կա մ .մերձա լորա պ էսյ Ռ սա տ եր, որ լինի (3 8 4 0 , յկա,մ մերձա ւորա - պ էս) Տ դրա մա կշիռ։ Յա ղա գս պ ա յուա սիկի տես ի Պ ա տ մ. Սեթէռսի, 41' I է- դի նղէն ի նոցա նէ մ ի ո յ մ ի ո յ ամի առնուին ՅԿԵ պ ա յուա սիկ /ի ձեռա գիր օրինա կին մ եր ' պ ա յուա սիկ) դ ր ա մ »։
Ք . Պ ատ կան յա ն ի ա յս ուղղումը միա նգա մ ա յն սխ ա լ է ։ Ա նա հիտս Շիրա կա ցոլ բնա գիրը ոչ մ ի ա յն ուղիղ է , ա յլև խ իստ ուշագրա վ ու հետա քրքիր մի վկա յո ւթ յո ւն է, որ հնա րա վորություն է տ ա փս որոշելու թ ե «պ ա յո լա ս ի կ »-ը և թև Շիրա կա ցոլ մ յուս կշիռներն л /ժ մ յա ն կիլոգրա մներով։
* Տե՛ս, ^ Գ ի տ ո ւ թ յա ն և Արվեստի ինստիտուտի տեղեկադիր» Л " 2, երևան19!7 ք!.,
235
Շիրա կա ցոլ ժա մա նա կ բա զմա զա ն ու տա րբեր սիստեմի կշիռներ կա յի ն . ուստի և խ իստ դժվա ր էր որոշել, թ ե որ լիտրը և տ ւ ւ ֊ ղանղը հիմք է ընդունվել Շիրա կա ցոլ գրվա ծքում։ Վերոհիշյալ հատ
վա ծը, որ հա մա րվել է ա ղճա տ վա ծ' ոչ միա յն ա ղճա տ վա ծ չէ , ս. ■ խիստ կարևոր մի վկա յութ յուն է, որով լուսա բա նվում են Շիրակա- ցու բո լո ր կշիռները։
Շիրա կա ցոլ վկա յութ յա ն մեշ' « դրամ ըստ պարսկական լե զուին ա նոլա նեցա ւ և յա ր ծա թ ո շ1 տ պ ա լորեցա լ, որ է Ձ մասն {տեր ■ ի նկատի է ա ռնվա ծ, ա նտ ա րա կույս, Սասանյան ա րծա թ դրա մը. որի 1{2.ԻռԸ> ինչպ ես հա յտ նի է, մոտ ա վորա պ ես, չորս գրա մ է ր ֊ ։
Եթե Սասանյան ա րծա թ դրամը կա զմում էր լիտրի 1 / 8 0 ֊ր դ մա սը ' միա նգա մա յն պարզ է, որ Շիրա կա ցոլ լիտ րը հռոմեա կա ն սիստ եմի լիտ րն ‘է , որը, ինչպ ես հա յտ նի է, բա բելոնա կա ն տա ղա նդի 1 /1 0 0 մա սն էր և հավասար էր ա յժ մ յա ն կշռով 3 2 6 ,4 գրա մի*:
Ա յդ լիտրը հենց սովորակա ն էր Բյուղանդա կան կա յսրությա ն մեշ և Ֆրա ճիշտ կշիռը պետք է ուրեմն ընդունել ոչ թե մոտ 32-է գրա մ, ինչպ ես ունեն С Ь . 0 1 е Ы - # 4 և Հ . Օրբելին5, ա յլ 3 2 6 ,4 գրա մ։
Սասանյան ա րծա թ դրա մը, /ի ն ե յո վ 1 /8 0 լիտ ր, Հավասար է եղել, ուրեմն, ասորական ЙГасЬтё-^Уу և ա տ տ իկյա ն թ ո ւյլ ЙгасИ- т ё - ^ Ь В և նրա իսկա կա ն ու ճիշտ կշիռը եղել է 4 .0 8 դրամ։
Շիրա կա ցոլ լիտրի և դրա մի ճշտ մա մբ որոշվում են ա յնուհետև ա յժ մ յա ն գրամներով[' ինչպ ես նրա հիմնա կա ն բոլոր կշիռները, նույնպ ես և պ ա րսկա կա ն «պ ա յո ւա ս ի կ »-ր ։ Ստացվում է կշիռների ոչ թ ե մոտ ա վոր , ա յլ միա նգա մա յն ճիշտ հա շիվը, որ հետ ևյա լն է ֊
1 լի տ ր = 1 2 ո լն կ ի = 7 2 դահեկան = 80 պարս. դրա մ' 3 2 6 ,4 գրա մ .
1 ունկի = 1 / 12 լիտ ր = 6 դա հեկա ն^=6 2 /3 պ. դրա մ' 2 7 ,2 գրա մ.
1 Բ նա դրի V յա ր ծ ա թ ոչ л պ ետ ք է ուղ ղ ե լ (Հ լա ր ձ ա թ ո ^ ։
2 Տե'ր Е. А. Пахомов, Монетные клады Азербайджана. Труды ՕՕս.՜ обсл. 11 изучения Азербайджана, Вып 3, 1926։ Նաև իմ «Հայաստանի արք ու նի հարկերը մարզպանության շրջանում я, Տեղեկագիր Հ. Ս. Խ. Հ, Գիտ. և Արվ- Ինստիտուտի Երևան 1926 , № 1, էջ 11, ծանոթ*ւ
3 Տես I. А. ОесоигйешапсЬе, ТгаЦё ргаИяие Йев թօւմտ е1 աօտսքստ ժէտ реприз Յոշւ՞ոտ е! Йев АгаЬе*, 1909, էշ 22«
* СЬ. П1еЫ, ЛивНтеп е1 1а сМНваЙоп ЬугапИпе аи VI 51сс1е, Ра! к 1905, էշ 5Տ7ւ
о Տե՛ս И. А. Орбели, Вопросы и решения вардапета Анании Шир на, Петрогр., 1318, կ 65։
6 Оесоиг(1ешапсЬ, էշ 2 * ՛
236
1 ս ի կ դ ~ 1 /4 8 լիտր = 1 /4 ունկի = 1 1 /2 ղահ. = 1 5 /9 պ. դրա մ'՚ Տ ,8 գ ր ա մ .
1 դահեկան — 1 /7 2 լիտ ր= 1 / 6 ունկի = 1 1 /9 պ. դրա մ' 4 ,5 3 1/3 գրա մ.
1 պ . դր ա մ ը = 1 / 8 0 լի տ ր = 3 / 2 0 ո լ ն կ ի = 9 / 1 0 դ ա հ ե կ ա ն ' 4 ,0 8
գրա մ.1 սա տեր — 4 դրամ'՛ 1 6 ,3 2 գրա մ1 կենդինա ր = 10 0 լի տ ր' 3 2 կիլ. 640 դրա մ.1 տաղանդ = 12 5 լիտ ր = 9 0 0 0 դ ա հ ե կ ա ն = 4 0 կիլ, 8 0 0 գրա մ.1 « պայուասիկյ> = 5 0 լիտր՜— 10 0 0 ս ա տ ե ր = 4 0 0 0 պարս, դրամ
(« կ շ ի ռ և թ ի ւа ) ' 16 կիլ. 3 2 0 գրա.մ։Պարսկական «պ ա յուա ս իկըո-ը, ինչպ ես տ եսնում ենք , հա վա
սար է եղել 1 /2 կենդինա րի ։ .
Սեբեոսլ1 , խ ոսելով մա րա ց ա պ ստ ա մբութ յա ն մասիէն ա րա բա կան ծա նր հա րկա պ ա հա նջությա ն պ ա տ ճա ռով, հիշում Է նույն ա յս « պա յո լա ս ի կ » , ը հետ ևյա լ հա տ վա ծում. « Ք ա նզի ոչ կա րա ցին հա մ
բերել դառն և դժնդա կ ծա ռա յոլթևա նն և հա րկին ծա նրութեա նն' որ ի վերա յ նոցա , զի անդրէն ի նոցա նէ մ ի ո յ մ ի ո յ ա մի առնուին ՅԿԵ պ ա յուա սիկ դրա մ, և որ ոչն կա րէր տ ա լ, ա ռնուին ը ն դ .մ ի ո յ մ ի ո յ դրա մի մա րդ մ ի , Լ ի րա ց բա րձին զհեծելութիւն և զիշխա նութիւն ա շխ ա րհինл (Պ ե տ ե բ բ . 1 8 7 9 , գ լ. Լէ, էշ 1 4 7 ի
«Պ ա յո լա ս ի կ շ-ը վեոև տ րվա ծ հա շվով հավասար էր 4 0 0 0 Սասա նյա ն ա րծա թ դրամի-—16 կիլ. 3 2 0 գր ա մ , ուրեմն ' Մարաստանի 'ա րկը, լի նե լո վ ՅԿե «պ ա յուա սիկս, ան,ում է 3 6 5 . 4 0 0 0 — 1 .4 6 0 .0 0 4 Ս ասա նյա ն ա րծա թ դրււմ , իսկ նրա կշիռը = 3 6 5 . 1 6 ,3 2 0 = 5 9 5 6 կիլո գր. 8 0 0 գր ա մ ։
«Պ ա յուա սիկյս-ի կշիռը, նա և նրա դրամա կա ն քա նա կը, ինչպ ես տ եսնում ենք , շատ պ արզ որոշվում է ։
«Պ ա յո ւա ս ի կ »-/։ ու Սասա նյա ն ա րծա թ դրա մի կշիռների ճըշ- տումը կա րևոր ու ուշա գրա վ է ա յն տ եսա կետ ից, որ հնա րա վորութ յո ւն է տալիս լուսա բա նելու ա րա բա կա ն ա ղբյուրների ա յն վկա յո ւթ յուն նե ր ը , որ վերա բերվում են Սասանյան Պարսկաս՚տանի եկա մուտ ներին ու հա րկերին։
* Ի նկատի Լ առնված՜ ասորական Տ է ս է 6 1 ՜- ք , որի կշիոը եղել է իրոք 16,32 դրամ։ Անանիա Շիրակացոլ մոտ (էջ 27) հիշատակված է նաև մի ուրիշ սատեր
ըստ Եբրայեցւոյ», որը կազմում է ունկիի 1/8 մասը, ուրեմն1 3,4 զրամէ Սատեր֊ -երի այս տարբերությունն Է, որ շփոթեցրել Է Ք. Պատկանյանին ե Հիմք ծառայել Հ.րա վերոհիշյալ սխալ ենթադրության։
«
237
Օրինակ' 5 ա բա րիի մոտ Հա նդիպ ում են մի քա նի ա նգա մ դրամական խոշոր գումա րների հա շիվներ, որոնց մեջ հ ի շա տ ա կվա ծի, ի մ կա րծիքով, հենց նույն ա յս (Гպ այոլասիկտ-ը որ Х о е Ы е к е - !՜ թա րգմա նել է В е ^ е Р .* Տա բա րիի ա յղ վկա յություններից երևում է, որ ռպ ա յուա սիկո-ն իբրև դրամական մ եծ կշիո. նույնքա ն տա րա ծվա ծ ու սովորական է եղել Սասանյան Պա րսկա ստա նում, ինչպ ել ո-կենդինա րո-ը Բյուղանդա կան կա յսրությա ն մեջ։
Տա բա րիի պ ա տ մելով, Խոսրով Պարվեղն իր թա գա վորությա ն 18-ր դ տարում (6 0 7 /8 թ^լին) կարգադրել էր հա շվել պետական ա մ բողջ մուտ քը, որ ստ ա ցվել էր իր երկրներ,ի հա րկերից և եկամուտների ուրիշ բոլոր ա ղբյուրներից։ &Նրան ղեկոլցա նում են, — վկա յո ւմ է Տա րա րին , — որ ա յդ տարում նրա եկա մուտ ները հողային
հարկից ու մ յուս ա ղբյուրներից կշռում են կտ րվա ծ փ ողով 4 2 0 միլիոն <ասէհգ31օ> և ա յդ գումա րը, հա շվելով 1 0 (Г&гЬаПЦ)-/* Г 'ա ոէհգՅԼ», ա նում է 60 0 միլիոն пгсН гЬатл, նա հրա մա յում է ա յդ փողը տանել գա նձա տուն, որ ինքը կա ռուցել էր Տիզբոնում և ա ն-
վաաել Բ ա հա ր... Խոսրով։ Նույն տեղը բերում են հին դրա մներով, որ կտրել .էին Հա ղկերտ ի որդի Պ երողը և Պերողի որդի Կա վատ լ. 1 2 .0 0 0 Ве1Йе1‘ յուրա քա նչյուր В еи 1е1-р կտ րվա ծ փողով 4000- <ա11էՒպ31յ>, ուրեմն' ընդա մենը 4 8 միլիոն <ՈՈ1էհգՑ1յ>, որ 7 առ 10
1
հա րա բերութ յա մբ ա նում \է 6 8 ,5 7 1 ,4 2 8 + ՝/շ + 0"(11гЬатл3:
ТЬ- Мое1(1еке-5> ենթա դրում է, որ ա1է(յՑ1-1/ ա յս տ ե ղ , հավանորեն, պետք է հասկանալ իբրև Սասանյան ա րծա թ դրամի կշիու• Այս ենթա դրությունը հա ստ ա տ վում է, ի մ կա րծիքով, « պ ա յուա սիկ յ կշոի վերոհիշյա լ ո ր ոշմա մ բ։ Տա բա րիի վկա յությունների մեջ ВеИ - Iշ]-ի կշիոը Vկտրված դրա մով .» 4 0 0 0 еггп ւէհ զ а 1 -» է4, իսկ Շիրակացու մոտ , ինչպ ես տ եսա նք, « պ ա յոլա սիկ»-ը (Гլինի 4 0 0 0 դրամի կշիո.
1 Տես Т Ь . КоеМеке, ТаЬг.м, ОевсЫсЫе с!ег Реггег ит.1 АгаЬег /иг 2еИ с)ег Бл^шйеп,՛ 1879, էչ 355—376 л 377»
2 Տարարիի գերմաներեն թարգմանության մեշ տպված է 40.00Ո, որ պաք՛ դասք ես վրիպակ էւ
3 Տես ТЬ. Г'ч’оеШске, ТаЬап, էչ 355—356* Տես Тй. МоеМеке, ТаЬап, էչ 355՝ «еЬепс1аЫп \уигйеп аисИ ап ;<1-
егеп Мипгеп у о п Рёгог, Տօհո йев Лагйееегй, սոճ \ ՚օո 1<3^5ճհ.'Տօհ6 йе*. Рёгбг, §ег%1, 12000 Вс1Йе1 деЬгасЫ, ]ейег Ве1Ие1 ги 4000 Ա1էհզտ1 ւո це- տնոշէշա Се](1е, а1ьо ւա еапгеп 48 МПНопеп МШша!.» էչ 376 »ап детйпг- էշա Ое1й 200000 Вее1е1, еШЬаНепё 800 МПНопеп МНЬдл!» էչ 377 сап ее- ти п 21е т Ос 1с! 400000 Веи(е1 епфзНепс! 1600 МПНопеп МН1^аЬ.
23Տ
և թ ի լЯ։ Այս Հա մեմա տ ությունից կարելի է Հետ ևցնել, որ В еи(е1 ֊ր հա մապ ա տասխա ն լինելով « պա յո լա սիկ» ֊ի ն , <г1Ո1էհզՅ\»-ը ես գործ Է ա ծվա ծ նույն վկա յութ յուններում Սասանյան ա րծա թ դրամի կշռի իմ ա ստ ով։
«Պ ա յո լա ս ի կ շ ֊ի ու Սասա նյա ն ա րծա թ դրամի կշիռները, ի ն չպես տ եսա նք, ա յժ մ յա ն գրա մներով հավասար Էին, ա ռա ջինը' 16 կիլոգր. 3 2 0 դր., իսկ երկրորդը' 4 ,0 8 գ ր .։ Ո ւրեմն' ա յս կշիռների հա մա ձա յն Սասանյան Պարսկաստանի ընդհա նուր եկա մուտ ը
Դ06/7 թվյւն պետք Է ընդունել 4 2 0 .ООО.0 0 0 ^ ( 4 ,0 8 = 1 .7 1 3 .6 0 0 կ ի լ ո ֊ ղրւսմ Սասանյան ա րծա թ դրա մ կա մ 1 0 5 .0 0 0 էոպայուասիկո։
Հի մ նվ ե լո վ դրա մա գետ Ր ք ւ ՚էՏ շհ -/' հա ղորդա ծ տ վյա լների վրա և ընդունելով Սասանյան դրա,մի ա րծա թի ա րժեքը մոտ 70 պ ֆեն- նինդ կա մ 8 6 սա նտ իմ, իսկ ա րա րա կա նինը (հն ա գո ւյն շրջա նի)՝
մոտ 4 0 պ ֆեննինգ կա մ 5 0 սա նտ իմ՝ Т Ь . Ы ое1(1еке-Ь Սասանման Պարսկաստանի ընդհա նուր եկա մուտ ը 6 0 7 /8 թվին հա շվում Է՝ Սասա նյա ն Հ դ ր ա մ »-ո վ ' մոտ 294 միլիոն մարկ կա մ 3 6 0 միլիոն ֆրա նկ, իսկ ա րա բա կա ն ո՜դ ր ա մ ո ֊ո վ ' մ ի ա յն 2 4 0 միլիոն մարկ կա մ •100 միլիոն ֆրա նկ^։ Ա յս երկու հա կա սա կան թվերից Nов1с^տкв-Ь հավանական Է հա մա րում ա ռա ջինը։
А гШ и г О и ^ е п в е п - * » իր <гЬ’е ш р 1’ ге й еэ З аБ зап Ш е Б » (К о Ь е п - 11ЯУП 1 9 0 7 , Էջ 5 8 ) ա շխ ա տ ությա ն մեջ հիմնվել Է Ն յոլդեկեի նույն ա յս հա շիվների վրա , սա կա յն ա ռա նց որևէ բա ցա տ րութ յա ն գե րա դա սություն է տվել երկրորդ թ վ ի ն , ընդունելով ս/րաբական դրա մի ա րծա թի ա րժեքը 5 0 սա նտ իմ%։
Ադոլֆ Կբեմերը, որ օգտ վել է Իրն Խ որղա դբեյի և Կոդա մայի ա ղճա տ վա ծ վ կա յո ւթ յո ւն նե րի ց, Սա սա նյա ն Պարսկաստանի ը ն դ հանուր եկա մուտ ը 6 0 6 /7 թվին ենթա դրում է 4 2 0 — 6 0 0 միլիոն
« с Н г Н а т » , անուշադիր թ ողնելով ո-ո-սէհզծ\ » ֊ ի և <Г(11гЬатл-/г 7 ֊ ը ա ռ 1 0 -ը հա րա բերութ յունը ' 4 2 0 միլիոն <ա11էհգՏ1.յ> = 6 0 0 միլիոն«■сНгЬатл (СиИ иг^езсЫ сМ е (Խտ Օ ո 0ոէտ итйег йеп СИаШеп, \\М еп. 1 8 7 5 , էջ 2 7 5 ) ,
Վերոհիշյա լ ենթ ա դրութ յունները, ի մ կա րծիքով, վիճելի են,
1 Հե՛ս ТН. МоеЫеке, ТаЬап, կ 335, ծան. 1։- Հաշվելով գանձատան ամբողջ գումարը 468 միլիոն մսխալ А г М ь Շ հ ո ՚տ է շ ո -
ՏՕՈ-ե այգ ամբողջ գումարի արժեքը հավասար է համարում մոտավորապես 336 մի/իոն ֆրանկի։ Ուրեմն' 606ք7 թվի պետական ընդհանուր եկամուտը նա ընդունում է մոտ 300 միլիոն ֆրանկ, իսկ Պերոզի ու Կավատի ժամանակներից մնացած հին դրամների արժեքր մոտ 36 միլիոն ֆրանկ։
որովհետև չեն Հա մա պ ա տ ա սխ ա նում վերև ճշտ վա ծ կշիռների Հ ա -
շիվներին։Տա բա րիի վկա յությունների մեշ <с 1աէհ(|Ձ1.1>-ք ինչպ ես տ եսա նք,
գործ է ա ծվա ծ որպես կշիռ Ս ա սա նյա ն ա րծա թ <гсПгЬа1Ти>-/г.* Պա րս- կական ա յգ (Л Ш Й Щ аЬ-/!, րստ երևույթին, ա նսովոր էր արաբական ժա մա նա կներում, ուստի անհրաժեշտ է հա մարվել վերոհիշյա լ գումա րները հա շվել նաև արաբական сгсНгЬаЩл-ш/. որի կշիոր
եղել է 7 Л 0 <»1ШЙ^аЬ.‘ Հիմնվել՛ով Քելազորիի վկ ա (ուՍւ ան ։[րա Թ. Ն յոլդեկեն մա տ նա ցույց է ա նում, որ կա յին տա րբեր <гсНг֊
\^ Հ Ո » ֊ն ե ր , որոնց կշիռը հավասար է եղել 1 կա մ 4 /5 , կա մ 1 /2 (Ո111էհ- զ հ 1 »-ի 1։ Եւէ իրոք, ա րաբական օրինական <ա1ւէհգՏ1:»-քւ, ինչպեւյ հա յտ նի է, հավասար էր ա յժ մ յա ն 5 2 /3 դրա մի, օրինական сгЙ1Г-
\\& ՀՈ »֊ը ' 3 ,9 6 2/з դրամի ( — */տ ո ՚աւէհզՑւ»^ ե. Ա րդլ-Մ ելիքի է'՜<.11 г - Ь г т а - ը ' 2>83 1 /3 գրա մի ( = 1/2 ог ւա էհզձւ;»^2*
Տա բա րիի վկա յութ յուններում , ի մ կա րծիքով, ի նկատի է ա ռնվա ծ հենց ա յս վերջին հն ա գոլյն - ժա մ ան ա կ ի Ա րդլ-Մ Լլիբի « (11Г - հՏ17]յ>-ը, որի հա րա բերությունը Սասանյան <ք1Ո1էհգ31յւ.-^ կա մ ա րծա թ դրամի հանդեպ գրեթե 7 -ը ա ռ 1 0 -ն է ' 2 ,8 3 1 / 3 (3 ի 4 ,0 8 ։
Նոր ա յս ենթա դրութ յա մբ ոչ միա յն վերա նում է մա րկերով ու ֆրա նկներով հա շվա ծ գումա րների անհասկանալի տ ա րբերությունը, ա յլև սւոա ցվում է Սասանյան Պարսկաստանի 60 6 /7 թվի ը՛նդհանուր մուտքի հա.մար տա րբեր գումա ր։ Ընդունելով (ГГШЙ1С}а1.!>-р որպևս Սաս,ան յա ն դրա մ մա քուր ա րծա թից և նրա կշիռը' 4 ,0 8 գրա մ, ա յդ դրամն ա րծա թի իր պ ա րունա կությա մբ համապատասխան պետք է հ՛ամարենք ա յժ մ յա ն ա րծա թ ռոլբլու 22 2 /3 կոպ եկին։ Սասա նյա ն Պարսկաստանիг եկամուտը 6 0 6 /7 թվին կլիւնի ա յս հաշվսվ_ 4 2 0 .0 0 0 .0 0 0 . 22 2 /3 = 9 5 .2 0 0 .0 0 0 ա րծա թ ռուբլի ։
Իրապես, եկամուտը կա րող էր ա յդ գումա րից մի փոքր պակաս լի նե լ, եթե Սասա նյա ն արծսէթ դրամն ունեցա ծ լիներ մաքուր արծա թի հետ որոշ տոկոս խ ա ռնուրդ?։
1 ТаЬаП, էշ 355, ծանոթ. 1։
- Տ ե ՛ ս յ . А. ИесоигйетапсИ, ТгаИе ргаШ|ие ձտտ թօւճտ օէ шевигеБ реиркэ апиепз е1 АггЬев. Раг1з. 1909, էշ 25, 26, 27, 28 ե է՜։
3 (ГՀ ա յա ս տ ա ն ի ա ր ք ո ւն ի հա ր կե ր ը մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն շ ր չա ն ո ս է » ն ա խ օր դ ի մ
ա շխ ա տ ութ յա ն մ ե շ Ս ա սա նյա ն ա ր ծ ա թ դր ա մ ի դրա մա կա ն ա ր ժ ե ք ը ես հա վա սա ր
Էի հա մ ա ր ե լ մ ոտ ա վ ո ր ա պ ե ս ա յժ մ յա ն 2 5 կոպ եկին (Է շ 1 1 ) г Ինչպ ես տ եսնում ե ն ք .
նրա ա ր ժ ե քն ա ր ծա թ 2 5 կ ո պ ե կ ի ց պ ա կա ս Է և ա ո ա ռա վեչն հա վա սա ր Է 2 2 2 ,3
կ ո պ ե կ ի , եթ ե Ս ա սա նյա ն ա յդ դ ր ա մ ը ե ն թ ա դրԼ նք մ ա քո ւր ա ր ծա թ ի ցւ
240
2 . «ՍԼՊՈԻՌԻՇԻ>
«Ա պ ուռիշի» բա ռը հա նդիպ ում է Շիրա կա վա նի 1228 թվի Արձանագրության հետ ևյա լ հա տ վա ծում. «Ես ա թսյբա կ Իվանէ և Խոշակս վյրաց և հա յլոց թա գոհի վասն երկար կենդա նութեա ն հա -
ր ա զա տ ա էյ սերոց մ ան դատ որ թա խ ուցէս Շահնշահի և ամիր սպասալար Աւագին թողա ք զգեղիս Շիրակա զա պ ոա իշի և զշրսահին
բա ժն յո ր դ ե ց է յորդի՛} ազատ ի բա ժէն » (տ ե ս Կ. Կոստանհա նց, Վիմա կա ն տ ա րեգիր, Ս. — Պ ետ երբուրգ 1 9 1 3 , էջ 7 1 ) ։
Ա յս բա ռ ը , ինչպ ես հա յտ նի է, դեռևս բա վա րա ր կերպ ով մ ե կ ֊ նըվա ծ չ է կ
Մ. է մ ինն «ա սլուռիշի» հա մա րել է իր թա րգմա նությա ն մեք գյուղի ա նուն' А пурбГШ 2/ Հ . Ղևոնդ Ալիշանը « Շ իրա կի» մեջ նույն բա ռի մա սին ունի հետ ևյա լ ենթ ա դրութ յունը ' «քա նզի ը նդ ջրսահի յի շ ի ' թուի նոլյնպ էս ջրո յ հարկ նշա նա կել ըստ ապ (ջո ւր ) ա րա
բա ցի ՛բա ռին»3։ 3'. Կարստը «Դ ա տ ա ստ ա նա գիրք Սմբա տ ի» իր ա շխ ա տ ությա ն մեջ «ա պ ուռիշի և ջրսա հին բա ժ ն » թա րգմա նել է«К апа1 սոճ ЗсЫ еиэепгоП »4*
Պրոֆ. Հր . Ա ճա ոյա նի « Հա յեր էն ա րմա տա կա ն բա ռա րա նումս (Երևա ն 19 2 6 թ . ) «ա պ ուռիշի» բա ռին տ րվա ծ է հետ ևյա լ բա ց ա տ րությունը' « ջրի ա ռո ՜ւ» նորա գյուտ բա ռ . . . բա ռս գտաւ առաջին ա նդա մ Մա ռ, С борН . МЗТ. КаВК. 1 7 , 1 9 4 , որ և կցում է պ ըս. аЬ)П2 «դ ո յլ , ջրա մա ն, ա րտ ա քնոց» բա ռ ի ն , սա կա յն ոչ ձևով է նման և ոչ նշա նա կութ յա մբ» ։
«Հա յա ստ ա նի արքունի հա րկերը մա րզպ ա նությա ն շրջա նումл> վերոհիշյա լ ի մ ուսումնա սիրությա ն մեջ (է ջ 2 1 ) ես լա վա գույնն էի հա մարել եղա ծ լուսա բա նությունն երից 3 . Կարստի ենթ ա դրութ յունը, վերա պ ա հոլթ յա մ բ, իհա րկե, որ նրա բա ցա տ րությունը ևս չի կարելի ընդունել ի բր և հաստա.տուն և վերջնա կա ն։
Ինձ թ վ ո ւմ է ա յժ մ , որ « ա պուռիշի» բա ռը որևէ կապ չունի «ա ռո ւի » ոչ էչ Հջրի ու դ ո յլի » հ ետ ։ Ա ռաջարկում եմ ա յդ բա ռի հետ ևյա լ նոր մ եկն ո ւթ յո ւն ը ։
« Ապուռիշի» պ ետք է կա րդա լ, ի մ կա րծիքով « ա պուռ իշի» , իսկ «ա պ ուռ» միջնա դա րյա ն « յա պ ո լր » հարկն է , որ պահա նջվել է
1 Տե'ս իմ աշխատությունը' гՀայաստանի արքունի Հարկերը մարզպանության շրջանում)), Հ.Ա.Խ.Հ. Գիտության և Արվեստի Ինստիտուտի Տեղեկագիր, № 1.Երևան, 1926 թ ., էշ 21—гг ,
* Армянская надписи, 1881, Էչ ՏՆ1 Շիրակ, Վենետիկ, 1881, Էշ 91,4 I. КагэЬ 5етраЙ13сЬег Койех, 1905. В- Ա, Էշ гз*.
2411 6 4 . 1քօւ11ա & ւ]յա է
անասունների ու ապրանքների անցուդարձի համար հատուկ տ եղեր ո ւմ ։ « 3 ապուր)) բա ռն աձԴ իմ ա ստով գործ է ա ծվա ծ Լևոն Գ.-ի 1288 թվի հրովա րտա կում. հ Ել յա պ ոլր որ տան ընդ յԱ յա ս ու ընդ Կւոմ/լակ, նա յ ա յսպ էս լի ն ն ա յ, որ տան ի պ րի սիմն ի յըղտ ա յրեոն նոր դրամ թսան ու հինգ, և ի պ րիսմէ կտաւն ի յըղտ ա յրեոն նոր դրա մ քսա նոլհինգ, ի լեղա կն ու յա խ ա յխ իրն զարդ ի պըղպըղէն ու ղընչպ լէն ու ի պ ա ղղա մէն, ի յա յլն ի յա մ ե ն ն տան ի յըղտ ա յրեոն նոր դրա մ քսա ն ու հինգ, տան ի չորէբեռն նոր դրամ տասն և ինն, և ի յե շր եռն նոր դրա մ տասն ու վ ե ց Л (Տ ե ս ЬаП§101Б V . , Ь в {гёво гйеБ с Ь а ^ е Б й’А г т ё ш е ои с а г Ш Ы г е йе 1а с Ь а п с е Н е п е гоуа1е Йеэ 1?0Աբ6Ո16ՐՏ, У еШ Эе, 1 8 6 3 , ,էշ 1 5 7 ) ։ Պրոֆ. Հր . Ա ճա ոյանն իր(ГՀա յեր էն արմատական բա ռա րա նումз> « ապուր» բա ռը մեկնել է, իբրև փ ոխ ա ռություն ա րա բերենից ' Հա րա ր. аЬ й г «ա ն ցն ի լ» բա ռից, ճիշտ ինչպ ես որ նույն հարկի լտ . ձևը р а Б Б а ^ Ш т բա ռն նշանակումէ а ա նցքя » (է շ 46 1 У г
« թ՛ողաք զգեղիս Շիրակա զա պ ուռ իշի» — ա յսինքն ' զապուր իշո պ ետ ք է, հա վանորեն հասկանալ ա յն իմա ստ ով, որ 1228 թվին Իվանե ա թա բեկը և նրա Կինը Խոշակը Շ՛իրակ դ յուզն ազատել են իշա բեռների Հյա պ ուր» հա րկից։ Որ միշնա դա րյա ն рес1а11СШТ1 և թՅՏՏՅ§)Ա1Ո հարկը գո յութ յուն է ունեցել ոչ միա յն Կ իլիկիա յոլմ, .այլև և ' բուն Հա յա ստ ան ում 1 2 2 8 թվին, ա յդ հա ստ ա տ վում է, ուրեմն, հ ե տաքրքիր ա յս վկ ա յո ւթ յա մ բ, եթե մեր նոր լուսաբանությոմեը հա մարվի ընդունելի ։
3. «9ԸՓԱՔԱՐ», «ՏԸՓԱՅՔԱՐ»
Այս ա նծա նոթ բա ռը գործ է ա ծվա ծ Սեբեոսի և Ստեփանոս Ասողիկի հա մա պ ա տա սխա ն հա տ վա ծներում, որ վերա բերվում են ա յսպ ես կոչվա ծ « Պարսից ժողով_ինտ.
1 . сг Պ ա տմ ութիւն Սեբէոսի եպ իսկոպ ոսի ի Հերակլնտ, հրատ. Ք . Պ ա տ կա նյա նի, Ս. Պ ետ երբոլրգ 1 8 7 9 , էշ 1 2 2 , а Իսկ որք զ Ք ա ղ ֊ կեդոնին և զՎրա ց և զԱ ղոլա նից կա թողիկոսն, և ա յլ բա զում եպ իս- կոպ ռսոլնք ի Յունա ց կողմա նէ և իշխ ա նք ‘ որք եկեալ էին ի ծա ռա յութ իւն պ արսից թա գա վորին, որով և չըփ ա յքա րն իսկ հր ա մա յեա ց տալ3)։
1 Հայերեն արմատական բառարան, Հատ, Ա* Երևան 1926։2 Արձանագրության ընթերցվածն աղճատված չէ՛* արդյոք արտագրության
ժամանակ, լավագույնն է, անշուշտ, К իշո*, որ կարոդ է թերևս լինել ճիշտ ընթերցվածը։
212
2. !ГՍտեփանոսի Տա րօնեըւո/ Ա սողկան, Պ ա տ. մ ութի մ ։ տ իեզերա կան]). հրատ. Ատ. Մ ա լխ ա սյա նցի, Ц. Պ ետ երբոլրգ 1 8 8 5 , Էջ 9 6 , էքԻսկг որք զՔա ղկեդոնի Ի վերիոյ և Աէըուանից կա թողիկոսն, որ Էր ի Փ ա յտ ա կարան, ի դրան ա րքունի, և ա յլք ոմա նք եպ իսկոպոս ունք և երիցունք քա ղա քա ց, որ ի Յունա ց կողմա նէ, և իշխ ա նք, որք եկեա լ էին ի ծառ՛այութիւն թա գա ւորին Պա րսից, որոց զչփ ա - յդարն իսկ հրա մա յեա ց տալЯг
Ստեփան Մ ա լխ ա սյա նի հրատա րա կած Ասողիկի ծա նոթութ յուն ն եր ո ւմ (է շ 9 6 և 3 5 1 — 3 5 2 } առաջ են բերվա ծ ա յդ ա նծա նոթ բա ռի ձեռագրա կա ն տ ա րբեր ր նթ եր ցվա ծներ ը .
1 . Ասողիկի առաջին տ պ ա գրությա ն մեջ (Փ ա րիզ 1 8 5 9 , էջ 9 7 ) «ղչւիա քա րն», 2 ) Ե. Ե զյա նցի ձեռա գրում ' Հզչփ ա քա րն», 3 ) Բ ր ր ս ֊ սեի ձեռա գրում ' Հղչըփա քածա-ռ»։
Կարապետ Վրգպ. Շ ա հնա զա րյա նցը, Ասողիկի առաջին տ պ ա- դրությա ն հրա տ ա րա կիչը, ենթա դրել է ա ռա նց որևէ հիմ քի , որ <Հփաքար» բա ռր նշա նա կում է գո ւցե ' а ռոճիկ, թոշա կ» (Փ ա րիզ1859 , էջ 211 ծա ն. 5 9 ) ,
Ասողիկի ֆրա նսերեն թա րգմա նութ յա ն մեջ Ե. Դ յո ւլո ր յեն , հետ ևելով, ըստ երևույթին, Կ. Շա հնա զա րյա նցին, նույն բա ռր թա րգմա նել է рГСШЭЮПЗ ( « \ \ 1еЦГ քւէ ք01ՄՈՄ Йев рГОУ^ЭЮПБ-Ю/Ей. Ои]аипег, Ւ1ւտէօՄ6 ишуегБеИе рег ЕНеппе ճտօցհ՜ւջ йе Ь'агоп, ргепнёге рагйе, Рапэ 1 8 8 3 , էջ 1 2 6 և ծա ն. էջ 1 9 2 ) ։
Սեբեոսի պ ա տ մությա ն առաջին և երկրորդ տ պ ա գրությունները, ինչպ ես և Պետ երբուրդի Գ իտ ոլթ յա նց Ա կա դեմիա յի գրչա գիր օրինա կը, ունեն (Гչըփ ա յքա րն» ընթ եր ցվա ծը ( Կոստանդնուպոլիս1851 և Ս. Պ ետ երբուրգ 1 8 7 9 , էջ 1 2 2 ) , որի հա վանա կա ն նշա նա կությունը լուսա բա նվա ծ է Ք . Պ ա տ կա նյա նի հետ ևյա լ ծա նոթությա ն մ եջ' «թ ուի լինել պարսիկ բ ա ռ ' р й к а г կա մ рМ кйТ, որ նշանակէ զհարկապահանջն և զտուրս հա րկա ց ի պէտս կա լուա ծա տ եա րց»(Ս եբէոս 1 8 7 9 , էջ 12 2 ծ ա ն .) ։ •
Ք . Պ ա տ կա նյա նի ստ ուգա բա նա կա ն ա յս բա ղդա տ ությունը կարևոր է և , ա նտ ա րա կույս, ա վելի հիմնա վոր է քա ն մ յուս ք մ ա հաճ ենթա դրութ յունները։
Ընդունելով в փ ա յքա ր» բա ռի ծա գումը պարսկերեն ргНкЙГ~ԻՅ։ ա նհա վա նա կա ն չի լինի , ի մ կա րծիքով, ա յդ բա ռը հա մա պ ա տ ա սխա ն հա մա րել «պ եկա ր, բ ե կ ա ր » ֊ի ն , որ քննո ւթ յա ն է ա ռնվա ծ гсՀա յա ստ ա նի արքունի հարկերը մա րզպ ա նությա ն շրջա նում» ի մ նա խ որդ ա շխ ա տ ությա ն մեջ (էջ 3 2 — 3 7 ) ։
Լեզվական տ եսա կետ ից պարս. ра1кЙГ բա ռի տա րբեր տ ա ո ա ֊
գա րձությունը հա յերենում ' « փ ա յքա ր» և «պ եկ ա ր »' ա յնքան էլ դրժ՝ Հար բա ցա տ րելի չէ ։ Հա յտ նի է ա րդեն, որ պարսկական р և 1\-Ь հա յերենում տառա դա րձվել են պ և կ կա մ փ և ք . օրինակ ‘ կուստ և ք ո ւս տ , պարտակ և փ ա րտ ա յ, կեշտ և քէշ, կերտել և քերթող, վնա . •յակար, բ ա յց պ ա յքա ր, պաշտպա ն, բ ա յց փուշտիպան։
սՓ ա յքա րՏ-ի նույնա ցումը «պ եկա ր» հարկի հետ հարմար է նաև ա յն տ եսա կետ ից, որ Սեբեոսի և Աւաղիկի վերոհիշյա լ հատվա ծները ստանում են նոր ա յս լուսա բա նությա մբ հավանական ու հասկանալի իմա ստ ։
Սեբեոսի և Ասողիկի պ ա տ մելով, (ГՊարսից ժողովում », որ տեղի էր ունեցել Պարսից Խոսրով Բ. Պարվեղի ժամա նա կ (5 9 0 — 628 թ .)ւ ուղիղ էր ճա նաչվել հա յոց հա վա տ ը։ Ժողովից հետո, ասում են նույն պ ա տ միչներր, Խոսրով Р -ը հրաման է տվել քա նդել նեստորական եկեղեցիները և սպանել նեստորական եպ իսկոպ ոսներինւ Իսկ քա ղկեդոնա կա ններին ' Վրաց և Ա ղվանից կաթողիկոսներին և Յունա ց կողմիցս եկա ծ եպ իսկոպ ոսներին ու իշխ ա ններին ' ն՛ա հրա մ ա յել է տալ մինչև ա նգա մ « չը փ ա յք ա ր ն »։
Այս տ եղեկությա ն պ ատմական ճշտ ությունը կարող է գունավորվա ծ ու վիճելի հա մա րվել։ Մեղ հետ ա քրքրոլմ է ա յստ եղ ոչ թե խ նդրի պ ատմա կա ն կողմը, ա յլ միա յն « չըփ ա յքա ր» բա ռի նշա նա կութ յունը։
Եդ. Ղ յուլոր յեն Ասողիկի ֆրա նսերեն թա րգմա նությա ն մ ե յ կա րծում է, որ Ասողիկը քա ղկեդոնա կա ններին վերա բերյա լ ա յդ հա տ վա ծում ուզեցել է ց ո ւյց տալ Խոսրով Р -ի ա նա չա ռությոլնր դեպի բոլոր Պարսկաստանին հպատակ քրիստ ոնյա հա մա յնքները, իբր թե Խոսրով Պ ա րվեզը, ճա նա չելով հա յոց միա բնա կ դա վա նութ յա ն գերա զա նցությունը իր երկրներում, ըստ երևույթին, բա րեմիտ վերա բերմունք է ունեցել նաև քա ղկեդոնա կա ն հոգևորա կա նության հանդեպ և հրա մա յել է հ ա յթ ա յթ ել նրա նց պաշարը քէշ 1 9 2 , ծ ա ն .) ։
Ինձ թ վում է, որ կարիք չկա կա նգ ա ռնել Եդ. Դ յուլորյեի ա յս բռնա զբոսիկ բա ցա տ րությա ն վրա ։
Սեբեոսի և Ասողիկի համապ ա տասխա ն հա տ վա ծներում, ի ն չպես տեսանք տ րվա ծ են նախ որոշ տ եղեկություններ հա լա ծա նքների մա սին նեստ որա կա նների դեմ և ապա ա կնա րկվա ծ է, հա վանորեն) ոչ թ ե Խոսրով Р -ի բա րյա ցա կա -մոլթյունը քա ղկեդոնա կա նների հա նդեպ , ա յլ սրա նց նվաստ ու ստորադաս վիճակը հա յ միաբնակ
1 Յոթերորդ դարի սւռաշին տասնամյակում պարսիկները նվաճեչ էին Րյու- զան դա կան Հայաստանը և կայսրության արևելյան շրչաններր*
214
եկեղեցու հա մ եմ ա տ ութ յա մբ։ «Ո րով և չյըփայքարն իսկ հրա մա -
յե ա ց տայ я Սեբեոսի խ ոսքերը, մեր կարծի քով, պետք է հասկանալ հենց ա յդ իմա ստ ով' իբրև նվա ստ ա ցուցիչ մի փաստ քա ղկեդոնա կան եկեղեցու նկա ՚տ ՚մա՛մբ: Արդ' վերա գրելով' « փ ա յքա րя ա նծա
նոթ բա ռին «պ ե ՚կա րՀ-ի նշա նա կություն, մենք իրոք որ ստանում ենք Սեբեոսի վկա յութ յա ն իմա ստ ա /ից ու բա վա րա ր մի նոր լուսա բա նութ յուն։
Մ ար ղպանական Հա յա ստ ա նի արքունի հարկերն ուսումնա սիրելի ս ' ես ենթա դրել էի, որ հա յ հոգևորա կա նությունը ձեռք է բերա ծ եղել Հա ղկերտ Բ-ի հա լա ծա նքներից հետո հա րկա յին ինչ որ ա րտ ոնություն ։ Նա ազատ է եղել, ըստ երևույթ ին, գլխ ա հա րկից у Р ШЩ պարտավոր է եղել «տ ա լ յա րքունիսя «հ ա ս » կա մ « պեկարя հա րկը, որ ես ենթա դրել էի հողա յին■ հարկնէ
Ա րդ Սեբեոսի վկա յութ յա ն մ եջ' «ո ր ո վ և ղչըփ ա յքա րն2 իսկ հրա մա յեա ց տ ա լ» ' անհավանական չի լի նի , իմ կա րծիքով, մեկնել ա յն իմա ստ ով, որ քա ղկեդոնա կա ն եկեղեցուց պահանջվել Է նույն իսկ «չը փ ա յք ա ր »-ը , ա յսինքն ' բա ց ի «փ ա յքա ր -պ եկ ա ր » հողա յին հարկից նաև ա յն հա րկերը, որ « պ եկա րя չէի ն ։
Եթե ընդունել ի հա մարվի նոր ա յս ենթա դրութ յունը, ա յդ դեպ ք ո ւմ ' «փ ա յքա ր ո-ը կա մ «պ եկա ր, բե կ ա ր շ-ը , որ մա տ ենա գրա կա ն հին վկա յութ յուններում ունեցել է , հա վա նորեն, հողա յին հարկի նշա նա կություն, հա մա պ ա տա սխա ն պիտի լինի ոչ թե պ արսկերեն ЬекЗг-Д Ь , ա յլ р а 1 к а г - ^ ь , որն ըստ Ք . Պա տ կա նյա նի նշա նա կել է թե «հ ա ր կ ա պ ա հ ա ն ջ և թ ե «զտ ուրս հա րկա ց ի պէտս կա լուա ծա - տեարցя , ա յս ի ն քն ' հողա յին հա րկ։
Անհնարին չէ , ի մ կա րծիքով,՛ ,որ «փ ա յք ա ր , բ ե կ ա ր »-ը հողա յի ն հարկի նշա նա կությա մբ ^ = р а 1 к 2 г ^ և «բեկա ր я -ը պարտադիր ձրի ա շխ ա տ ա նքների իմա ստ ով (Ъ ек а г^ տ ա րբեր փ ոխ ա ռություններ լինեն պ ա րսկերենից' շփ ոթվա ծ իրար հետ հետ ա գա յում հնչյունա՛կան ն՛մանության պ ա տ ճա ռով։
1 ЧГՀայաստանի արքունի հարկերը մարզպանության շրջանում», էջ 31,34 և 35,
տ Սեբեոսի աոաջին և երկրորդ տպագրություններն ունեն, ինչպես տեսանք, ղչըփայքարն» ընթերցվածը, իսկ Ասողիկի երկրորդ տպագրությոմ/ը և ' «զչւիաքարն»։ ի նկատի առնելով նույն բառի վերև առաջ բերված ձեռագրական տարբերակ- ներր' ես /ավադույն եմ համարում Հզչըփայքարն» ընթերցվածը։
215
4 . «ԴԱ>ԵԿԱ Ն»-Ը ՇԻՐԱԿԱ8ՈԻ ԹՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԵՋ
Անանիա Շիրա կա ցոլ « Յաղագս հա րցմա ն և լուծմա ն» գր վ ա ծքում չորս ա նգա մ հա նդիպ ում է «դ ա հ եկ ա ն »-ը , իբրև ա յն ժ ա մ ա ֊ նակվա դր-ամ ( հա րցումն Գ, ԺԱ, ԺԵ, Ժ Թ )*։
Հ . Օրբելին իր հրա տ ա րա կությա ն մեջ ա յդ « դահեկանտ-ը համա րել է ա րծա թ դրա մ' агсеребрян ая м о н е та д ен ар и й л (էջ 6 4 ) ։
Հ . Օրրելու ա յս ենթա դրությունը, ի մ կա րծիքով, հավանա կան չէ ։
Շիրա կա ցոլ թվա բա նա կա ն խ նդիրներում «դ ա հ եկա ն»-ը ոչ թե ա րծա թ դրա մ է , ա յլ գործ է ա ծվա ծ բյուգա նդա կա ն ոսկի դրամի հա մա ր, որի կշիռը Շիրա կա ցոլ ժամա նա կ պետք է լիներ, իրոք, մեկ «դ ա հեկա ն », ա յսի նքն ' 4 գրա մ 53 1 /3 սա նտ իգրա մ։ Ա յդ ոսկիդրա մը, ինչպ ես հա յտ նի է, ա նվա նվում էր ՏՕԱԺԱՏ, ПОГШЗГПа, а и ге и э և զա նա զա ն դարաշրջաններում ունեցել է նաև ա յլև ա յ/ տարրեր անուններ ու երբեմն նա և տա րբեր կշիռ։
Անանիա Շիրա կա ցին հե\նց ինքը « Յա ղագս կշռոց և չավւոլց իր գրվա ծքում ա սում է, «ն ո մ ի ս մ ա յ ըստ Հռո վ մ ա յեցւո ց դահեկանն ա նուա նի» (Ս . Պետ. 1 8 7 7 , <էջ 2 8 ) ։ Վենետիկի ձեռա գիրներից Բօրինակը դահեկանի մա սին ունի հետ ևյա լ հա վելվա ծը.
«Դ ա հեկա նն մի ոսկի է , որոյ կշիռն յա մ ե ն ա յն ազինս մի և նույն է , և թ ե ուրեք գտ ա նիցի պակաս, ա րտ ա քոյ քա նա կին ոսկլոյն է. զոր գա ղտ ա նոլղղա յք արարեալ ե ն » (տ ե ՛ս Հա ր. վա րդ. Ա վգեր- յա ն , «Բա ցա տ րութիւն չա փ ուց և կշռոց ն ա խ ն եա ց», Վենետիկ, 1 8 2 1 , էջ 2 7 , ծա նոթ. 2 ) ։
Եվ ի ր ոք , .մեր հին մատենագրությ՛ան մեջ « ղ ա հ ե կ ա ն » ֊ը մեծ մա սա մբ գործ է ա ծվա ծ ոսկի դրամի իմ ա ստ ով։
Հին Կտակարանի հա յերեն թա րգմա նությա ն մեջ «դա հեկա ն» են թ ա րգմա նվա ծ բնա գրի շ ե ^ Տ Ա Տ -ք և П01ШЗП1а-&, որ ոսկի դրամ են2։ «Դ ա հե կա ն »-ը ա րծա թ Йепап011-/г իմաստ,ով հա նդիպ ում Լ,
1 Տե՛ս И. А. Орбели, Вопросы и решения вардапета Ананни 111м- ракца, 1918, ք* 18, г г , г з . 25,
г Գ ա ^ ա ^ շ հ ^ տ ս տ , տե՛ս Ծնն, Լէ 2 8 , ԽԵ 2 2 , Р-իւք է. 14, 2 0 , 2 4 , 86 Գ. թադ. ժ . 16, Դ. թա գ. Ե. 5 , Ա. Մնաց. ԻԲ4. 7, Բ. Մնաց. Բ՜. 15, 16։ նեեմի Է. 71, — 1}Ш <Ц ш Ь =П 0ГГШ та, տե՛ս Ա. մակ. ԺԵ, 6 ։
Հին կտակարանի մէջ «դահեկան» Է թարգմանված նաև հունարեն ЙгаСЬШЁ-1' հետևյալ հատվածում, «և եղե իբրև դադարեցին ամենայն ուղտքն յըմպ ելոյ, և Էառ այրն գինդս ոսկիս մի մի ըստ դահեկանի ձուլոյ» (Ծնն, ԻԴ, 2 2 ) , Այստեղ
246
գլխա-վորապևս, Ավետարանի թ ա ր գմ ս& ո լթ յա ն մ եջ1 г Ըստ երևույթ ի ն , Ավետարանի ա յդ «դա հեկա նл -ին ^ЙеПаПОП^ է վերա բերվում Շիրակա ցուն վերա գրվա ծ Վենետիկի Գ և Ե օրինա կների վ կ ա յո ւ ֊ թ յո ւն ը ' « ըստ ժա մա նա կին դահեկանն Կ ասա րի ո ն էր. և դահեկանն էր արծաթիտ)'2։ Սակայն « դ ա հ ե կ ա ն » ֊/ ։ ա յս վերջին նշա նա կութ յու
նը՝ Իբրև ա րծա թ й е п а п о п , որ հա նդիպ ում է ա ռա վելա պ ես թ ա ր գմա նա կա ն գրա կա նությա ն մ եջ, բա ցա ռիկ է ու ա րտ ա սովոր։
« Դ՜ահեկա ն»-ը, ինչպ ես տ եսա նք, հիշա տ ա կվա ծ է նա և Ա նա . նիա Շիրա կա ցոլ թվա բա նա կա ն հա րցումներում։ Հետ ա քրքիր է, ա ռա նձնա պ ես, նրա ԺԵ ֊ր դ հա րցումը.
«Զ ի մի կա յր ինձ ա զնիւ, վա ճա ռեցի և գնոցն չորրորդ մ ա սինն կովեա ն գն եցի , եա լթներորդ մա սինն ա յծե ա ն, և մետ ա սա ներորդ մա սինն եզնի, և երեք հարեւր և ութեւտասն դա հեկա նի ոչխարս ա ռի ։ Արդ գիտ եա թ է ընդ ա մենա յն քա նի՞ դահեկան լի նի » (տ ե ՛ս В о п р о с ы И р е ш е н и я էջ 2 3 ) ։ Հա րցմա ն լուծումից իմա նում ենք, որ ա զնիվ ձին վա ճա ռվել է 61 6 « դ ա հ ե կա ն»-ի ։ Ա յդ գնի չո ր րորդ մ ա սով ( = 1 5 4 դա հեկա ն) գնվա ծ են եղել կովեր, 1 /7 -ո վ ( = 8 8 դ ա հ ե կ .)' ա յծե ր , 1 /1 1 -ո վ ( = 5 6 դ ա հ ե կ .)' եզներ և 318 «դ ա հ ե կ ա ն »-ի ' ոչխ ա րներ։
Եթե ընդունենք « դ ա հ ե կ ա ն » ֊ն ի բր և ա րծա թ դրա մ և նրա կշիռը մեկ «դ ա հ եկա ն », ա յն է' 4 .5 3 1 /3 գրա մ3, եզների գնմա ն հա մաւր կստ ա ցվի ընդա մենը ' 56 «դ ա հ եկ ա ն », որ ա յժ մ յա ն դրա մով պետք է լին-ի մոտ 14 ա րծա թ ռո ւբլի *։
Ա րդ' ենթա դրելով եզների ա յս գինը, մոտ ա վորա պ ես, իրա կա նին հա մա պ ա տ ա սխ ա ն' հա րկա դրվա ծ ենք լինելու եզրա կա ցնել, որ եզի գինը Շիրա կա ցոլ ժա մա նա կ եղել է մի քա նի ռո ւբլի ։
Բոլորովին ա յլ հետ ևություն կս տ ա ցվի, եթե «դ ա հ ե կ ա ն »-ն ը ն դունենք ա յստ եղ ի բր և ոսկի դրա մ։
Այս վերջին ենթա դրութ յունը թ վում է ինձ ա վելի քա ն՜ հա վա նա կա ն, որովհետև Շիրա կա ցոլ «Յ ա ղ ա գս կշռոց և չա փ ո լց» գ ր վ ա ծ ֊
г դահեկան я -ը կշռի իմաստով է, բա յը թարգմանությունը ճիշտ չէ, որովհետև ^ГЭсЬшё-Ь իր կշռով տարբեր էր «դա հեկա նս ֊ից։
1 Դահեկան— ձՀՈ&ՈՕՈ, տե՛ս Մատթ. ԺԸ, 2 8 , Ի. 2 , 9 , 10, 13, ԻԲ, 19 , Մ արկ. Ջ. 3 7 ,, ԺԲ. 15, ԺԳ. 5 , Ղուկ. է, 41 , ժ 33 , Ի. 2 4 , Յովհ. Ջ . 7,
* Տե'ս Հս։ր. Ավդերյան «Բացատրութիւն չափոլց ե մ ։* , էշ 3 8 . նաև Ան ան իա ֊ \ի Շիրակունսւյ, Մնացորդք բանից Ա. Պետերբ. 1877, էշ 3 3 ։
3 Տե'ս վերև, էշ 30 14 4 .0Տ գրամ Սասանյան արծ՜աթ « դրամըя հավասար Էր, ինչպես տեսանր,
22 2 /3 արծաթ կոպեկի, ուրեմն' 4 ,5 3 1 /3 գրամ արծաթ «դահեկանւ-ր հավասար կլինի մոտ 2Г. կոպեկի, իսկ 5Տ «դահեկան»-ր՝ մոտ 14 արծաթ ոուբքոււ
247
քհ վերոհիշյա լ վկա յություններից կարելի էր եզրա կա ցնել, որ «դ ա - հեկա նտ ֊ը , ինչպ ես հնա գույն հա յ պ ա տ մա գիրների, օրինակ, Ե ղ ի ֊ ւեի, Ս եբեոսի, Հովհա ն Մ ա միկոնյա նի մոտ , նույնպ ես և Շ ի ր ա կ ա ֊ ցու երկերում, ոչ թե ա րծա թ, ա յլ ոսկի դրա մ է, ա մենա յն հա վանա կա նութ յա մբ, բյուգա նդա կա ն Տ01ւԺսՏ-/», որի իսկա կա ն կշիռը պետք է լիներ մեկ «դա հեկա նս, ա յն է ' 4 ,5 3 1 /3 գրա մ։
Ի նկատի ա ռնելով, «դա հեկա նշ-ի և ա յժ մ յա ն ոսկի ռոլբլոլ կշիռները, կարելի է որոշել նրանց կշիռների հա րա բերությունը, ընդունելով, իհա րկե, որ «դա հեկա նտ ֊ը ևս լիա կշիռ էր և պ ա ր ո լ ֊ նա կոլմ էր, իրոք, իր մեջ 4 .5 3 1 /3 գրա մ մաքուր ոսկի։
Լիակշիռ և լիա գին «դա հեկա նս-ն համապ ա տասխա ն կլինի ա յս հաշվով 5 ռուր. 8 5 ոսկի կոպ եկի, որովհետև ռուսական 15 ռուբլիա նոցը պ արունա կում է իր մեջ 1 1 ,6 1 2 գրա մ մաքուր ոսկի։ Բ յուգա նդա կա ն լիարըւ ինչպե՛ս հա յտ նի Է, 72 «դա հեկա նն Էր և նրա կշիռը ' 3 2 6 ,4 գ ր ա մ ո ւ ր ե մ ն կշ ո ի տ եսա կետից \նրա հա մարժեքը ա յժմ յա ն ոսկի դրա մով կլինի 421 ռուբլի 64 կ ո պ .։
Ա յսպ ես Էլ հենց հաշվել են բյուգա նդա կա ն Տ01ւ(ՅսՏ-^ և բ յո ւգանդական ոսկու լիտրի դրամա կա ն ա րժեքը եվրոպական նորա գույն երկերում։ Օրինակ, Նար լ Դիլը, մատնանիշ ա նելով, որ Յ ո ւ ս ֊ տինիան կա յսեր գա հա կա լությա ն ժամանակ պետական գա նձա րա նում եղել Է 3 2 0 .0 0 0 ֆունտ ոսկի1 ա յդ գումա րը համապատասխան Է համարոււմ մռտ 3 6 0 .0 0 0 .0 0 0 ոսկի ֆ ր ա ն կ ի Ո ւ ր ե մ ն ' նա ևս բ յո ւ գա նդա կա ն 1 լիտ ր կա մ ֆունտ ոսկին հավասար Է հա մարում մոտ 1125 ֆրա նկի, ա յս ի ն քն ' 421 ռ ո լբ լո լ կոպ եկներով։ Շարլ Ղիլիա յս ա շխ ա տ ությա ն ռուսերեն հրա տա րա կությա ն մեջ 3 5 0 միլիոն ֆրա նկը վերա ծվա ծ Է ռուսական դրա մի. ВСТуПИВ НЗ ПрССТОЛЮ стиниан наш ел в государственном казначействе огромную пасную сумму в 320.000 фунтов золота, т. е. около 120 миллионов рублей на наши деньги»3.
* Տե'ս վեր և, Էշ՛ 30 ։2 СЬаг1е 0|еЫ 1изНп!еп շէ 1а сЬгШэаМоп ЬугагШпе 24 VI 81ес1е# 1901,
Էշ 310 ։ Նման հաշիվ անում Է նաև Р . М» ՏԱ\ՇՏ-/»* 533 թվի դաշնադրությամբ Բյուզանդիան վճարելու Էր Սասանյան Պարսկաստանին Կովկասյան անցքերը և ամրություններ՛ը պահպանելու համար 11է000 Բյուգանդական ֆունտ ոսկի։ Տւ1(6Տ-ք այդ գումարը հավասար Է համարում մոտ */տ միլիոն ֆունտ ստերլինգի։ որ մոտավորապես համապատասխան Է վերոհիշյալ հաշիվներին։
« Տե'ս Ш. Диль, Юстиниан и византийская цивилизация в VI веке1908* Էջ 318 ։ Նույն այս հաշիվն ունի նաև ռուս րյուղանդագետ Ց , Կուլակովսկին.
տե՛ս Кулаковский, История Византии т.1, Киев, 1913, էշ 521. „[Анастасий доказал блестящее состояние финансов империи тем. что оставил в насле-
24Տ
Հա սկա նա լի չէ , թե ինչու թա րգմա նիչը հարկ է հա մա րել փոխ ել բ ն ա գ ի ր ը ։ Հա յտ նի է, յ։ր ֆրա նսիա կա ն 4 0 ֆրա նկը պարունակում Է իր մեջ նույնքա ն մա քուր ոսկի, որքան և ռուսա կա ն 1 5 ռուբլին ( * = 1 1 ,6 1 2 գ ր ա մ )։ Ֆրա նսիա կան ոսկի ֆրանկը հավասար լինելով 3 /8 -ր գ ոսկի ռոլրլոլ, 3 6 0 միլիոն ֆրա նկը հա մա պ ա տ ա սխա ն կլի- նի ոչ թ ե «մ ո տ 120 միլիոն ռոլբլոս) ա յլ 3 6 0 .0 0 0 .ՕՕՕ^ՀՅ/8 = 1 3 5միլիոն ոսկի ռուրլոլ, որ իբրև կլոր թ ի վ մ ի ա նգա մա յն հա մա պ ա տ ա սխ ա նում Է վերև ճշտ վա ծ «դա հեկա նв -ի և բ յուգա նդա կա ն լի տ րի դրամա կա ն ա րժեքներին
Ընդունելով լիա կշիռ «դ ա հ ե կ ա ն յ> ֊ը , որ պ արունա կում Էր իր մեջ 4 .5 3 1 /3 գրա մ մաքուր ոսկի, հավասար 5 .8 5 էւսկի ռո ւբլո լ կա մ 1 5 .6 0 ոսկի ֆրա նկի, ա նհրա ժեշտ Է ի նկատի ունենա լ, որ նրա մեջ մա քուր ոսկին կարող Էր եր բեմ ն որոշ տոկոս պակաս լինել 4.53, 1 /3 գրա մից խ ա ռնուրդի (ЛЛЛТ&Ту^й) պ ա տ ճա ռով։
Ա յդ դեպ քերում, բնա կա նա բա ր, հա մա պ ա տ ա սխա ն տոկոսով պակաս կլինի նաև «դա հեկա նտ-ի ու ա յժ մ յա ն ոսկի դրա մների կըշ- ռական մա տ նա նշվա ծ հա րա բերութ յունը ։ Մեր եզրա կա ցությունը, որ «դ ա հ եկա ն »-ը հավասար Է 5 ռուբլի 8 5 կոպ եկի, վերա բերվում Է, ուրեմն, լիա կշիռ ա յն «դա հեկա նյ>-ին, որի մեջ մա քուր ոսկու քա նա կը 4 .5 3 1 /3 գրա մ Էր։
5. «ԱՍԱՐԻՈն» ԷՎ «ԱՍՊԱՐԻՈն»
Կշիռների վերա բերյա լ Վ ենետ իկի ձեռա գրերի Գ և Ե օրինա կները, որոնց թվա հա մա րները նշա նա կվա ծ չեն Հ . Ա վգերյա նի աշխ ա տ ությա ն մեջ, ունեն հետ ևյա լ ուշա գրա վ հա տ վա ծները *
дне своему преемнику огромный фонд о количестве 330 тысяч фунтов золота, т. е. около 120 миллионов рублей на наши деньги.
1 Ֆ . Րւսպենսկին, խոսելով Ցուստինյան կայսեր С1Л1 նովելլայի մասին, որով կարգադրված Է եղել ուղարկել տեղերը հարկերի մանրամասն ցուցակները^ առա շ Է բերում տուգանքների գումարները, որ վճարելու կին զանցառու պաշտոնյաները•
сесли в установленный нами срок означенный подробный росписи п о д а ֊ гей по местам не б}-дут разосланы, то стоящие во главе префектур чины подвергаются пене в 30 золотых литр, начальники провинций в 20 литр. են. [տե՛ս Ист. Визант. Империи, т. I, Էչ 59з]«
Ծանոթության մեշ 30 ոսկի լիտրը 1>ա համապատասխան է համարում մոտ 10 С00 ռոլրլռս Այս հաշվով բյուգանդական լիտրը հավասար կլինի 333 * / յ ռուբ- ժ , ի "կ ЛО П Ш та-Ь կամ ՏօԱԺսՏ-Հ»' 4 ռուբ. 63 կոպ.է Ի՜նչ վ, աստերի ոլ դիտողությունների վրա Է հիմնված այս հաշիվը^ ծանոթության մեշ բնավ բացատրված չէէ Նույն աշխատության մի ուրիշ հատվածում Х -րդ ղարի ПОГШБГПД-Ь կամ <Гպերպե- րը2-ր հավասար Է համարված մոտ 4 — 5 ռուբլու* տե՛ս ИСТ- ВИЗ- ИмП- Էշ 809л
249
1 . « Տա ղա նդն կշռոյ անուն է որ է ՆԻԵ լիտ ր. և ՆԻԵ լիտրն հնն П" ասարիոն ըստ հ ա մ ա ր ո յն .
2 . «Մ ոնաթն- ինն Ռ ասարիոն է . ըստ հելլենական ղեփտոն կոչի, որ է ա նօսր, որ է դա նգ. զոր Քրիստոս հինգ ձագի վաճառ ա սա ց, և ըստ Ե րրա յեցլոց ասարիոն'' նուազութիւն կոչի։ Ըստ ժ ա մա նա կին դահեկանն Կ ասարիոն էր . և դահեկա նն էր արծաթիյ)3ւ
Այս հա տ վա ծներում հիշվա ծ «ա ,ս ա ր ի ո ն » ֊ի ա ռթիվ Հ . Ավգեր- I անն ունի հետ ևյա լ ծա նոթությունը. ս1' (օրինա կ) ա սպ ա րիոն, որ է վյւիպակ գրչի • զի պարտ է լինել ասսարիոն կա մ ասարիոն» (էշ 3 8 ) ։ Հ . Ա վգերյա նի ա յս ուղղումը , ի մ կա րծիքով, վիճելի է ։ Հ . Ա վգերյանն ուշա դրությա ն չի ա ռել ա յն , որ «տ ա ղ ա նւբ-ը 9 0 0 0 ասարիոն չէր , ա յլ 4 3 0 ,0 0 0 ։ Բնագրի վերոհիշյա լ ուղղումով ստ ա ցվել է մի հ ա ֊ շիվ, որ խ իստ դժվա ր է բա ցա տ րել,
ճիշտ է ' «ա սա րիոն а ֊ը մա տենագրա կա ն մեր ա ղբյուրներում հա նդիպ ում է տա րբեր իմաստով[' կա մ իբրև երկու գարեհատի կշիռ կա մ իբրև դրա մ, բ ա յց ա յս վերշին իմա ստ ով, որքան ինձ հա յտ նի է , նա շատ փոքր դրամ է , մինչդեռ վերոհիշյա լ հա տ վա ծներում տա ղանդի 1 /9 0 0 0 մասն է, ուրեմն ' հավասար է մեկ «դահեկան»-/՛/ ( = 4 . 5 3 1 /3 գ ր ա մ )։
Հ ա յե ր ե ն Ավետարանի մեշ, օրինա կ, հունարեն ՅՏՏ31՜10Ո-ք' փոքր գրա մ է և թա րգմա նվա ծ է «դ ա նդ » (տ ես Մատթ. ժ . 28 և Ղուկ. ԺԲ, 6 ) ։
Եթե «տ ա ղա նէթ-ը ինն Ռ «ա սա րիոն» կա մ «ա սպ ա րիոն» Էր «ըստ հա մա րոյ» , հա վանա կա ն կլինի ենթա դրել, որ ա յս վերջինը դրամի անաւն Է։ «Ըստ թ ուո յ» և «ըստ հա մա րոյя խ ոսքերով կշիո ների վերա բերյա լ գրվա՛ծքներում ա կնա րկվա ծ են, ի մ կա րծիքով . դրա մները։
Արդ հնարավոր չ է ' ա րդյոք ի բր և լա վա գույն ընդունել Գ օրինակի «ա սպ ա րիոն» ընթ երցուա ծը։ Այս վերջին ենթա դրութ յա մբ հա սկա նալի է դա ռնում «տ ա ղ ա ն դ » ֊ի և «ա ս պ ա ր ի ո ն » ֊ի կշռական հա րա բերությունը, որ ա յլա պ ես մութ է ու դժվար բա ցա տ րելի ։
* Տե ս Հար. Ավդերյան, Բացատրություն, էշ 37, 38 նաև «Անանիայի Շիրա ֊ կունւոյ. Մնացորդք բ ան ի լ я, էշ 33 ։
3 Մոնաթ կամ մոնադ, ինչպես հայտնի է, գործ է ածվել տաղանդի, իմաստով, տե՛ս Անանիայի Շիր ակ., Մնացորդք բանից, 29. նաև Հ . Ավդերյան, « Բացատրու- թիւն չափուց և կշռոց նախնեաց» , էշ 2 6 1 «Տաղանդն ՆԻԵ լիտր է, զսա թուողր մոնադ կոչեն»։
3 Հմմտե Շիրակացու հետևյալ հատվածը «Եւ պայուասիկն Ծ լիտր է, որ է Ռ սատեր, որ ւինի Տ դրամի կշիռ և ՛թիւ» (ш Ьги Անան. Շիր ակ, էշ 29 Բացատրութիւն, էշ 2 6 ) ։
350
Դրամական ա յգ նոր միա վորի գոյութ յունը ա նընդունելի չպիտի ՝էվսյ, որովհե է ո ե. Հասպ արի<ոն))֊ն ա նհա յտ մի բա ռ Լ բյուգա նդա կա ն հունա րենում։
Հա յտ ն ի Է, որ Թ ուրքիա յում գո յութ յուն Է ունեցել «ա սպ ր» գրա մը։ Ա յս «ա սպ ր» բա ռի ծա գումը ենթա դրում են նոր հունարեն «քՅՏբւ՚Օ Տ » -ի ց , որը նշա նա կել Է «ս պ ի տ ա կ »։ Իբրև ա պ ա ցույց ա յս լուսա բա նութ յա ն' մ ա տ նա ցույց են ա նում, որ նույն «ասպրյ> դրամը թուրքերենում ա նվա նվել Է նա և ձ զ էշհ ճ , որի արմատն Է ճ զ , ա յսինքն' « սպ իտա կл '»
Արդ' եթե թուրքերեն « ա սպ ր»-ը փ ոխ ա ռություն Է հունա րենից և գործ .Է ա ծվել ա րծա թ դրա մի իմա ստ ով, հա վանա կա ն կլինի, ի մ կա րծիքով, ենթա դրել, որ նույն ա յդ բա ռը Բ յուզա նդիա յում ևս տ ա րա ծվա ծ Է եղել իբրև ա րծա թ դ ր ա մ ։
« Ասպ ա բիոն» ընթերցվա ՛ծը վերոհիշյա լ ձեռա գրերում կարող է Հենց ուշա գրա վ մի վկա յութ յուն հա մա րվել, որ ա յդ բա ռն իբրև ա րծա թ դրա մի անոռն գո յո ւթ յո ւն Է ունեցել նաև Հա յա ստ ա նում , հա վա նորեն, ա յն դարա շրջա նում, երբ գրվա ծ են եղել «Գ և Ե օրինակ.» Վենետիկի ձեռա գրերը։
Այս ձեռա գրերի մա սին Հա ր. վա րդ. Ա վգերյա նը «Յա ռա ջա բա նութ եա ն» մեջ հա ղորդում Է հետ ևյա լ տ եղեկութ յունը.
«Գ և Ե օրիեա կք ընտ իր են գր չութ եա մ բ, ,և մի ա բա ն ունին զկշիռս և զչա փ ս, մ ի ա յն երրակի տ ա րբերին յա ռ ա ջն ո յ ա նտ ի, նա խ ' զի հա մա ռօտ ա գոյն են քա ն զնա . երկրորդ' չունին ի ճա կա տ ոլ զ ա - նուն Ա նա նիա յի, և ոչ վերնա գիր ի վ երա յ իւրա քա նչիւր կշռոց և չա - փ ոլց. և երրորդ' յա ւելուն ի սկզբա ն ա նդ զասպ ա րիսա կա ն չա փ ս ։ Վասն որոյ և մեք զսոցա ևս զուղղա գիր օրինակ արժան հա մա րե- ցա ք ա ռա նձին դնել ի նա խ ա դրունս գո ր ծո յս զկնի Ասպարիսական չափէկլց Խ որենա ցւոյն» ( « Բա ցատրութիւն չա փ ուց և կ շռ ո ց », Յա ռա ջա բա նութիւն, Էջ Տ) :
Ինչպես երևում Է ա յս տ եղեկութ յունից' Գ և Ե օրինա կներն «ընտ իր են. գր չո ւթ եա մ բ», ուստի և ա յս ձեռա գրերը կարող են բա վա կա ն հին լի ն ե լ։ Արդ ի նկա տի ունենա լով նոր հունարեն ՅՏրւ՜ՕՏ֊/ք նշա նա կությունն ի բր և «ս պ ի տ ա կ », նա և Vասպարիոն»-.ի վերոհիշյա լ կշիռը' հա վա սա ր «դ ա հ ե կ ա ն »-ի ( = 1 / 9 0 0 0 տա ղա նդի) ' կա րելի Է, ի մ կա րծիքով, ենթ ա դրել, որ «ա ս պ ա ր ի ո ն »-ն ի բր և բ յո ւ գա նդա կա ն հատուկ դրա մ եղել Է, հա վա նորեն, ա րծա թ դրա մ, որի հնա գույն կշիո ֊ը հա մա ձա յն վերոհիշյա լ վկա յութ յունների պ ետ ք Է ընդունել 4 .5 3 1 /3 գր ա մ :
1 Տե՛ս сгОгаПЙе ЕпСус1орёсПе* Հանրագիտական բառարանում «ГЗЗрГбЗթառը 1
•ՍՑՈՈԹԷՐ Հ Ո Ш Г Л Ю Ш Տ"եՏԵՍ11ԿԹ*Ս Պ Ա Տ ա Թ Յ է Ո յ 1 ( « )
1 . «Խ ո ս ա ա կ »= ք 60ժ , Ь еЬ п և «Խ ոստ ա կդա ր» = !е и й а 1 а !г е , Ь е И п в ^ а д е г
Հա յա ստ ա նի ՛նախարարական կա զմա կերպ ությա ն ա ռանձնսւ հա տ կություններն ուսումնա սիրելիս* ա ռանձնապես ինձ հետա քրքը- րում էր հողա տ իրությա ն խ նդիրը և, մա նա վա նդ, պ ա յմա նա կա ն հողա տ իրությա ն ‘ քտ օճսա ֊/ք կա մ Ь еЬ п -/г ' գոյութ յունը հին Հ ա յա ստ ա նում ։ Ինչպես հա յտ նի է , {еОЙиШ-^» կա մ Ь еЬ п -/» կա զմում էր Ա րևմտ յա ն Եվրոպ ա յում միջնա դա րյա ն ֆ եոդա լիզմի հիմնական հա տկա նիշներից մ եկը ։ Հա րկավոր էր ինձ .պ ա րզել, թե ա րդյոք գոյութ յուն չեն ունեցել նախ ա րա րա կա ն Հ ա յ ատ տան ում ևս արևմրտ- յ ֊ա ն ГеО(!иП1-р կա մ նման հողատիրական կա րգեր։
Ա յգ կարևոր խ նդրի ուսումնա սիրությա ն ընթ ա ցքում իմ ուշադրությունը գրա վեց Ստեփանոս Օրրելյա նի պ ա տ մությա ն մե՛ք զխոստակդարս բա ռ ը , որի նշա նա կությունը, ի մ կա րծիքով, վերջնական կերպ ով դեռ լուսա բա նվա ծ չէէ Այն նշա նա կությունը, որ ես վերա գրելու ե մ « խ ոստ ա կդա րЛ) բա ռի ն, ա յնքա ն կարևոր Է հա յկա կան ֆ եոդա լիզմի պ ա րզա բա նմա ն հա մա ր, որ ես անհրաժեշտ եմ հա մա րում մա նրա մա սն առաջ բերել մա տ ենա գրա կա ն, ինձ հա յտ նի, բոլոր հա տ վա ծները, որոնց մեջ հիշա տակվա ծ են «խ ոստ ա կդար]) և «խ ոստ ա կ» բա ռ ե ր ը ։
Ա յդ երկու բա ռը հա նդիպ ում են Մովսես Կա ղա նկա տվա ցոլ և Ստեփանոս Օրբելյա նի մոտ հետ ևյա լ վկա յութ յուններում .
1. Աղվանից ՚Լա չաղա ն ա րքա յի 6-ր դ կաէւոնում.
* Տե՛ս Երևանի Պետական համալսարանի գիտական տեղեկագիր Л? 4, 1928 ք)-.
252
<гՎանաց երէց կա մ վանական ֊ո ք ' եթէ ի վա նա ցն գայ - թա նք ա ռնէ և ի վերա յ յա յտ լինի, ա նա րգեսցեն զնա և ի տ եղւոյն ի բա ց ա րա սցեն, ի զխոստ ա կն յե կ ե ղ ե ց ի ն կալցենւ)
( « Մ ովսեսի Կա ղան կա տուաց լո յ, Պա տմութիւն Աղուանից աշխ ա ր ՞ի » հրատ. Մ. էմ ինի , Մ ոսկվա , 1 8 Տ 0 , Ա. գ լ . ԻՋ, էշ 6 6 — 6 7 ) ,
2 . «Ստեփա նոսի Օ րբելյա ն ա րքեպ իսկոպ ոսի, Պատմութիւն նահանգի Սիսական3>, Բ-իֆլիս 1 9 1 1 , Գլ. ԼԲ'. էշ 2 0 6 .
«Ետու ես տէր Փիլիպպ է զԲերդկա ներէչոյ զկէսդ Սառնաքարի փ ոխա ն, և զկէսդ սուրբ եկ եղ եցւո յդ . և չիշխ է ոք հ եռա ցնել ո՛չ եղբա յր և ո՛չ որդի և ո՛չ յի մ խ ոստ ա կդա րսւց»:
3 . ն ո ւյն ը , Գլ. Լթ., էջ 2 0 7 .(ГԵրկերիւր և իննսոմւ երեք թուա կա նութեա նս Հ ա յո ց ,
որպէս կա մ եղև ինձ Փ իլիպ պ էի1 ո րդլո յ Վ ա սա կա յ, Սիւնեաց տ եա ռն, ետու ղՏա թ և վասն ի մ հոգեա ցս ի ձեզ ի Տէր Դա լիթ' Սիւնեաց եպ իսկոպ ոս, յի մ հօրէն յի ս հրիտակ հասեա լ էր. ա նխուէշքա րէ ( * ) ա մենա յն սա հմա նօք, լեր ա մ բ և դաշտիւ, ա յդօք և ը ն կ ո յզ ե օ ք , մա րգա գետ նովք և շա ղա ցա նով և որ ինչ հա մօրէն սահ մա նք են . և մի ոք իշխ եսցէ յե տ ի մ ա նցմա ն, իմ որդիք կա մ եղբա րք կա մ ա յլ խ ոստ ա կդա րք հեռա ցոլցա նե( ղ ա յդ գիւղդ յ այգ եկ եղ եցւո յդ և ի սուրբ Խ ա չէդ»։
4 . Նույնը, գ լ. Խ. էջ 2 1 9 .« Եւ շէն մի Մ(սճ անուն ի Բաղաց գա ւա ռի, որ նախ տեառն
Ա տ րներսէհի ' Սիւնեաց տեա ռն և ի մ եղբօր, ինձ էր տուեա լ, և յե տ ա յնորիկ Հրա տ ա հա յ, ի մ տ եա ռնն, գնեա լ էր յի մ եղ- բօր էն , և ինձ վա ճա ռեա լ և հոգեցա տ ուր ա րա րեա լ1 ետու ես Քոլպղիդուխ.տ զ ա յդ շէնդ լեր ա մ բք և դա շտ ով, մա րգով և ա րտով, գետ ով, ջրով և ցա մ ա քո վ , ծա ռովք և տ նկովք ի սուրբ Խաչդ ի Տեր Ս ա ղօմօն' Սիւնեաց ե պ ի ս կ ո պ ո ս Ե ւ մի ես և մի ի մ եղբօրորդիք եւ ա յլ խ ոստ ա կդա րք պ ա յքա րել և հ ա մ ի ֊
մաղ կալ մի իշխ եսցենո ։5 . ն ո ւյն ը , ~դլ. Խ Գ ., Էջ 2 3 3 .
«Եւ յա յս մ հ ե տ է մինչև հա լիտ եա ն ա յս լի ցի սահման Տ ա թ ևո յ սուրբ ուխ տ իս . և մի ոք իշխ եսցէ ա յս մ հա կա ռա կ ե լ ' մի Բաղացիք և մի Ո րոտ նեցիք և մի Վ ա ղա նդա ցիք, մի Շնհէրա ցիք և մի ն ո ր ե ցի ք ։ Եթէ ոք ընդ հա կա ռակս ելա նէ ի մերոց կա մ յօտ ա ր ա ց, յաւսւզսւց կա մ ի ձեռնա լորա ց եւ ի խ ոստ ա կդա րա ց կա մ ի տ ա նուա էրա ց, ի սուրբ Երրորդութե- նէն որոշեալ լի ցի և յե ր ի ց ժողովոցն նզովեա լ եղիցիս»
253
Հ ա յկա զյա ն բա ռա գրքի աշխատա կիցները « խ ո ս տ ա կ » ֊ը հա ս
կա ցել են ա յս հա տ վա ծներում իբրև « խ ոշտ ա կ, զաւակ, մանուկ ժա ռա նգ» I իսկ «խ ոստ ա կդա ր»' իբրև « խոշտակ յե տ ա գ ա յ, ա յսինքն ' զաւակ զաւա կի, յետ նորդք, թոռունք» ։ Նույն բա ռգրքում «խոշտա րք բա ռի ն տրվում է հետ ևյա լ լուսա բա նությունը, «խ ոշտ ա ր կամ խ ո ս ֊ տար, որ և խ ոստ ա կ' մա նուկ, տ ղա յ, զաւակ, սան, հա մբա կ, Ժառանռ որբա ցեա լ» ։ «Խ ոստ ա կ» և « խ ոստ ա կդա ր» բա ռերի ա յս նշանակութ յո ւն ը , ինչպ ես տեսնում ենք, հիմնվա ծ է ա յդ բա ռերի ստոլգաբսս- նական ծա գմա ն վրա ' «խ ոստ ա կ-խ ոշտ ա կ-խ ոստ ա ր-խ ոշտ ա ր»։ Այղ ստ ուգա բա նությունը սա կա յն ճիշտ չէ , ուրեմն' ա նընդունելի պիտի հա մարել նաև վերոհիշյա լ ա մբողչ բա ցա տ րությունը ։
Նույն բա ռերի ստուգա բա նա կա ն ուղիղ մեկնությունը տվել Լ արդեն պ րոֆ. Հ . Հ յո ւբշմ ա նն իր А г т е т Э с И е ОгаГШ ПаМк աշխա տությա ն մեշ (է շ 1 6 1 ) , Ըստ Հ յո լբշմ ա նի «խ ոստ ա կ» նշանակում է (гСШ еГ, ВеБИХ-», ա յս ի ն քն ' «կա լվա ծ, ստ ա ցվա ծք» ^ = П Г - ХУЙ51<*1-ОгИеГ, ВеБ^г^, ի ս կ « խ ո ս տ ա կ դ ա ր » ն շա նա կո ւմ է <гйег ЕгЬел ա յս ի ն ք ս , « Ժ ա ռա նգ» С =рЫ . хуа51акс1аг (гйег ЕгЬе» Р ап й -п ат ւ 8 0 , е ^ е п Ш с Ь « г В е зИ г Ь а и е г ^ »
Հ յո ւբշմ ա նի ա յս մեկնութ յունից հետո միա նգա մա յն հա սկա նալի է դա ռնում վերև առաշ բե րվ ա ծ Աղվա նից Վաչագան արքայի վեցերորդ կա նոնը։ « Խոստակն յե կեղ եցի ն կա լցեն» պետք է հա սկանալ ա յն իմա ստ ով, որ հա նցա վոր «վա նա ց ե ր է ց »-ի ց կա մ « վ ա ֊ նա կ ա ն »-ի ց եկեղեցին ա ռնում էր ոչ թե նրա նց որդիներին, ինչպեււ մինչև ա յժ մ ենթա դրել են^, ա յլ նրանց կա լվա ծները կա մ հողաբա - ժինները։
Ա յս կանոնն իր բովա նդա կութ յա մբ հա մապ ա տասխա նում է Շահապիվանի ժողովի երկրորդ և «Ներսեսի կա թողիկոսի և Ն ե ր ֊ շա պ հոյ Մ ա միկոնէից եպիսկոպ ոսի» հինգերորդ կա նոններին, որոնք նույնպ ես վերա բերվում են իրա նց կոչմա նն ա նհա մա պա տա սխա ն' տգետ կա մ հա նցա վոր եկեղեցա կա ններին։
«Ե թէ կրօնաւոր երէց , — ա սվա ծ է Շահապիվանի Р . կա նոնում , — գա ցի ի պ ղծութեա ն և ի պ ոռնկութեա ն կա մ յա յլ
> Տե’ս Ис+ория Агваи Моисея Каганкатваци, пер. К- Патканяна, 1в в ; ։1հ 67 ։ «Խոստակն ի յեկեղեցին կալցենЛ Ք. Պ ատկսւնյանը թարգմանել է СГСЫИН К1ЯТЬ В ЦСрКОВЬлյ սակայն ծանոթության մեչ նա հայտնում է, որ այգ թարգմանությունը կասկածելի է ։ Միևնույն սխալ ենթադրությունը արված է նաև Վա չա գանի կանոնների իմ գերմաներեն թարգմանության մեշ և Մխոստակն ի յեկեղեցինկաչցենյ) թարգմւո նւէած է <սւտ Кш.й иЬег .-֊ է յ 11 т я п т <!1е К|'гс1те п е Ь т е п »
•л^нЦеИгЗ^е 2 ււг л1Ьап!Кс11еп О е ՝г Ы с !и е . 1897, Ւ.ջ 46»
գործս չա րեա ց և ստ ոլգեա լ վկա յիւք, քա հա նա յութիւնն լուծցի <և յե կ ե ղ ե ց ւո յ բա ժնէն հեոա ցեա լ լի ցի . 3 դրա մ տուգանս յոա ցէ և ի կա րօտ եա լս րա շխ եսցեն. եթէ եր էց , եթէ սա րկա ւագ կա նոնս ա յդ կա ցցէ, և նոքա ի կա րգ զինուորութեա ն կա ցցեն ե ի հարկս արքունի, և ընդ պ ա շտ օնեա յս մի խ ա ռնեսցինЯ (տ ե ս Կանոնագիրք Հ ա յո ց , հրատ. Արսեն Ղ լտ ճյա նցի, քՒիֆ- 1իս 1 9 1 4 , էշ 6 1 ) ։
Իսկ «Ներսիսի կաթուղիկոսի և Ներշապհայ Մամիկանէից եկիսկոպ ոսի» հինգերորդ կա նոնը սա հմա նում է, որ (Гտդետք մի իշխ եսցեն մտ ից սր բո յ եկ եղ եցւո յ, զի անիրաւ է, վասն անուսումնութեա նն ը նդ զինուորս կա ցցեն և. զհա յրենի Кпц և ջուր կա լցեն, և արքունիս հա րկ, և ղորդիս ֆ դպրոց տ ա ց ե ն , զի ոլսցինտ (Կ ա նոնա գիրք Հ ա յո ց , հրատ. Ա. Ղ լտ ճյա նցի, ՛էջ 109 ) ։
Վ երոհիշյա լ կա նոններում' «խ ոստ ա կն յե կ ե ղ ե ց ի ն կ ա լց ե ն », « յե կ ե ղ ե ց ւո յ բա ժնէն հեռա ցեա լ լիցիՈ և « զհա յրենի հող և ջուր կ ա լցե ն »' միևնույն իմա ստ ն ունեն։ Հա նցա վոր կա մ տգետ կրոնա վորներից և քա հա նա ներից եկ եղեցին, ինչպ ես տ եսնում ենք, ետ էր ա ռնում նրա նց ա նշարժ գո ւյքը , հողն ու ջուրը, որովհետ և ա յղ գույքը եկեղեցու « բա ժինտ-ն էր ։
Նախորդ ա շխ ա տ ություններիցս մեկում ես արդեն մա՛տնանիշ էի ա րել, որ դեռևս Արշակմէւնյաց թա գա վորությա ն ժա մա նա կ , քրիստ ոնեությա ն տ ա րա ծմա ն սկզբնա կա ն իսկ շրջա նում, հոգևորա կա նությա նը տ րվա ծ են եղել հատուկ հողա բա ժիւններկ Ա յգ հ ո ֊ ղա բա ժինների վեր ա բեր մ ա մ բ, ինչպ ես պ արզ երևում է վերևի առաջ բերվ ա ծ կա նոններից, նա և Դվինի ժողովխ ութերորդ կա նոնից, հ ո գևորականներն ունեցել են մ ի ա յն տ իրութ յա ն և օգտ ա գործմա ն իրա վունք, իսկ գերա գույն սեփ ա կա նությա ն իրա վունքը պ ա տ կ ա ֊ նել է եկեղեցուն ։ Օգտա տիրության քճօՈՈՈաա и Ш е^ տ յդ իրա վունքը եղել է ժա ռա նգա կա ն, ա յս ի ն ք ն ' ա յդ հողա բա ժինները հո գևորականներն իրա վունք են ունեցել թ ողնել ի բր և ժա ռա նգութ յուն իրա նց որդիներին կա մ մերձա վորներին2։ Հա սկա նա լի է, ուրեմն, թ ե ինչու Ներսեսի ու Ներշապոլհի հինգերորդ կա նոնում ա յդ «հողն ու ջուրըX ա նվա նվում է «հ ա յր ե ն ի ք ։
1 Տե՛ս «Դիտողությու&եր հին Հայաստանի շինականների դրության մասիА մարզպանության շրջանում» г Հ I) 1՚յ Հ Պետ. Համալսարանի Գիտ. Տեղեկագիր X՝ 1, Երևան, 1925, Էշ 13— 17։
- Տե՛ս «Կանոնը Դոէձայ ժողովոյնА, Ը, Կանոնագիրը Հա յոց, հրատ. (/•• Ղ/տճյանքի, Էշ 124— 126։
255
Հողա տիրությա ն ա յս ձևը, ս& շոլշտ , պ այմա նա կա ն էր: Հ ո գ և ո
րականները վերոհիշյա լ գո ւյքը , հողն ու չուրը, ստացել էին իրանց հոգևոր « ծա ռա յութեա նՏ հա մա ր» Եթե ա յգ «ծա ռա յութ իւնՏ -ն ա նհնարին էր դա ռնում նրա նց տ գիտ ությա ն կա մ ծանր հա նցա վորութ յա ն պատճառովի եկեղեցին իրավունք ուներ ա յդ գույքը ետ գրա վել և տալ «ա րժա նա ւորէ ֊ն ե ր ի ն ։
Վաչագան ա րքա յի վեցերորդ կանոնը խիստ կարևոր է ու ուշա գրա վ ա յն տ եսա կետ ից, որ ա յդ կա նոնում «ե կ եղ եցւո յ բաժինւ՝ նույն ա յդ անշարժ գույքն ա նվա նվում է « խ ոստ ա կ3)։ «Խ ոստա կտ-ր. ուրեմն, ինչպ ես կարելի է ենթա դրել, հիմնվելով վերոհիշյա լ բ ա ցա տ րությունների վբա , ա յն հողա բա ժիններն են կա մ անշարժ գ ո ւյք ը , որ հա տ կա ցվել են հոգևորա կա ններին նրանց հոգևոր «ծ ա ռ ա յութեա նս համար իբրև ճօա ւո ւսա սէւԽ յ ա յսինքն' ոչ իբրև լիա կա . տար и ե վ։ ա կան ո լթ յ ո ւն, ա յլ ժառա նգա կա ն օգտ ա տ իրությա ն իրա վունքով։ Դժվա ր չէ կռա հել, որ հողա տ իրությա ն ա յդ ձևը քր ի ս տոնեական եկեղեցին ընդօրինա կա ծ պ իտ ի լինի նախարարական Հա յա ստ ա նի աշխարհիկ կենցա ղից։ Պրոֆ. նիկ . Ադոնցը շատ ո ւ ֊ ղիղ դիտել էր, որ հա յ եկեղեցին, գտ նվելով նախարարական միջա վա յրի ա զդեցութ յա ն տա կ, յուրա ցրել էր նախարարական կա զմա կերպ ությա ն պատրաստի ձևերը և մ եծ չա փ երով ենթարկվել էր ֆ եոդա լա կա նա ցմա ն, կա մ ա վելի ճիշտ ը' նա խ ա րա րա կա նա ցմա ն'։
Ի նկա տ ի ունենա լով ա յդ ա զդեցութ յունը, ինձ թվում է, կարե/ի է ենթա դրել, որ նախա րա րա կա ն Հա յա ստ ա նում «խոստակտ են ա նվա նվել բա ցի վերոհիշյա լ հողա բա ժիններից նա և ա յն հողերը կա մ ա նշարժ գո ւյքը , որոնք կա լվածատեր սյուզերենների կողմից տրվեչ են «ա զա տ տ ֊ն ե րի ն իբրև ЙОГШШШП и Ш е* ՛այն պ ա յմա նով, որ «ա զա ,տ »-ները հողա տ ոլ ա յս «տ էր տ ֊ե ր ի հանդեպ կատարելու էին զինվորա կա ն և ա յլ պատվա վոր (Гծա ռա յութեա նյ> պ արտա կա նութ յո ւն ն ե ր ։ Ա յս վերջին իմա ստ ով «խոստակտ-ը կատարելապես հա մա պա տա սխ ան կլինի 1շօձ\ւա -ին ( — ֆրնս. ք 10ք գե րմ . ЬеЬп^»
Որ ա յս ենթա դրությունն ա նհիմն չէ , ա յգ ց ո ւյց են տալիս « խ ոստ ա կդա ր» բա ռի վերա բերյա լ վերև առաջ բերվա ծ վկա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։ Իմ կա րծիքով, «խ ոստ ա կդա ր»~ն ա յդ վկա յո ւթ յո ւններում նշա նա կում է «խ ոստ ա կտ -ա ռոլ, ա յսինքն' .քտսճՅէՅՈԱՏ, քտԱ֊Йа1а1ге կա մ ЬеЬпБЬ аИ егх
Պրոֆ. Հ . Հ յո ւբշմ ա ն ը , ինչպ ես տ եսա նք, «խ ոստ ա կ դա ր»-ը թ ա րգմա նում է (гЕгЬел «ժ ա ռ ա ն գ », բ ա յց , ի նկատի ունենալով
1 Н. Адонц, Армения в эпоху Юстиниана, 1908, էւ 322, 361 ելն«
քխոստակа բա ռի իր ստուգա բա նությ՛ունը, ա վելա ցնում է ' <ге1§1'1]1-
НсЬ В еБ И гЬ аи еГ .»* « իսկա պ ես կա լվա ծա ոու» ։Ա կա դեմիկոս Մ. Բրոսսեն իր « г И в Ы г е йе 1а О ё о г § 1ел ա շ.
խ ա տ ությա ն մեջ1 մերժում է Հ ա յկա զյա ն բա ռգրքի վերոհիշյա լ մ եկնութ յունը, որը, ինչպ ես տ եսա նք, ա րդյունք էր սխալ ստ ուգա բա ն ութ յա ն, և հենվելով Մ . Դորնի ցուցմունքների է՛րա' ենթա դրում է, որ «խ ո ս տ ա կ »-ը նշա նա կում է ПсЬеЗЭе* «հալ: « տ ո ՚թ յո ւ ն » , իսկ Հխ ոստ ա կդա ր» ' огип Ы е п й а п Ь ս ո ви гу еШ а гй й еэ Ы еп Б л, ա յսինքն' « վերա կա ցու կա մ հա րստ ությունների վրա հ ս կ ո ղ »։ Հ ի մ ն վ ե լով ա յս մեկնութ յա ն վրա ' «խ ո ստ ա կդ ա ր »-ը նա հա մա րում է հոմա նիշ «ձեռնա ւորի» և թա րգմա նում է <геГПр1оуёл « պ ա շտ ոնյա »լ
Մինչև ա յժ մ ոչ ոք ուշա դրությա ն չէ ա ռել, որ « խ ոստ ա կ » ֊ն ի ր ա վական իր բովա նդա կութ յա մբ հա մա պ ա տ ա սխ ա նում է միջնա դա րյա ն ֆեոդին և , հետ ևա բա ր, «խ ոստ ա կդա րա -ը պարսկական Й§Г վերջա վորութ յա մբ, նշա նա կել է, հա վա նա բա ր, « խ ոստ ա կя առու ( = գ ե ր մ . Ь еЬ п Б -Ь аИ ег^ /
Ա յս եզրա կա ցությունը ստ ա ցվոլմ է, ի մ կա րծիքով, ոչ միա յն «խ ոստա կդա րя բա ռի ստ ուգա բա նա կա ն վերլուծումով, ա յլև Ա տ ե ֊ փանոս Օ րբելյա նի վերոհիշյա լ վկա յութ յունների ուշադիր քննու- թ յա մ բ ։
Ինչպես հա յտ նի է , Ստեփանոս Օ րբելյա նն իր պ ա տ մությա ն մեջ քա ղվա ծորեն զետ եղել է ա յն վա վերա գրերի պ ա տ ճենները, որոնք վերա բերվում են «Սիսա կա ն ն ա հ ա ն գ » ֊ի եկեղեցա կա ն կա լվա ծներին։ Վերև առաջ բե րվ ա ծ բո լո ր վկա յութ յունները գտ նվում են հենց ա յդ կարևոր քա ղվա ծ քներում ։
Ա յդ վկա յութ յուններից երկրորդը ( Սա եփ Օրբ. էջ 2 0 6 ) վ եր ա բեր վում է « Բերդկա ներէչ» գ յո ւղ ին , որ 8 3 9 թ վին Ս յուն յա ց «Փ իլիպ պ է» իշխանը տվել էր Ս յունյա ց Տեր Դավ_իթ 'եպ իսկոպ ոսին' կեսը ((Սառնաքարին փոխա ն» և կեսը եկ եղ եցո ւն ։ Երրորդ վ կա յո ւթ յա ն մեջ ա սված է , որ նույն « Փիլիպ պ էЯ իշխ ա նը 84 4 թվին նվիրել է Տա թ ևի նույն Ս. հ ա չ եկեղեցուն Տա թ և գյո ւղ ը (Ստեփւ. Օրբել. էջ 2 0 6 — 2 0 8 ) ։ Չորրորդ վ կա յութ յունից իմ ա նում ենք , որ 8 6 7 թվին Ք ուպ ղիդոլխ տ ը' (ГՓ իլիպ պ է»-ի քույրը և Ս յուն յա ց Հրահա տ իշխ ա նի կինը, «ա նորդի զոլովя «Մ ա ճ շէնըЯ՝ «զիւր հոգեմա սն բա ժի ն ն ը ն ծ ա յէ ի սուրբ Խաչն և ի Տ էր Սաղօ՚մօն» (Ս տ . Օրբ. էջ 2 1 8 — 2 2 0 ) ։ Վ երջա պ ես' հինգերորդ վկա յությունը վերա բերվում է «Տ ա թ և ո յ սուրբ ո լխ տ »-ի սա ՚հմա ննե-
1 Խէքօճսշէաո շէ ОЫа.ч ժտտ таКегеэ. Տէ. Ре1егзЬиг^. 1858, էջ [.XXXVII
Հ ] Լ. Մանւսնդյան267
րին, որ հատուկ վճռով և առանձին գրութ յա մբ որոշվա ծ են եղել906 թվին (Ա տ . Օրբ.. էշ 2 3 0 — 2 3 4 ) ։
Ուրեմն' ինչպ ես տեսնում ենք, «խ ոստ ա կդա րս բա ռը հիշա տակվա ծ է 8 3 9 , 8 4 4 , 8 6 7 և 906 թվա կա նների Տա թևի վանքի փ ա ս տ ա ֊ թ ղթ երում ։ Որ «խ ոստ ա կդա րՏ-ի նշա նա կությունն ա յս վկա յութ յուններում ոչ թե «ժա ռա նգյ» է կա մ « պ ա շտ ոնյա » , ինչպ ես ենթադրեք են Հյուբշմա նը և Բրոսսեն, ա յլ «ա վա տ ա ռու», ա յդ հաստատվում է , ինչպ ես ա սա ցի, հենց նույն վկա յությունների ուշադիր քննութ յա մ բ ։ Վ երոգրյա լ վկա յութ յուններից երկրորդում ա սվա ծ է * «Լ չիշխ է ոք հեռա՛ցնել ոչ եղբա յր և ոչ որդի և ոչ յի մ խ ոստ ա կդա րա ց», իսկ երրորդում' «մ ի ոք իշխ եսցէ ետ իմ ա նցմա ն, ի մ որդիք կամ եղբա յրք կա մ ա յլ խոստա կդա րք հեռա ցուցա նել զ ա յգ գիլղդՏէ
Եթե «խ ոստ ա կդա րս-ը հա սկա նանք առաշին հա տ վա ծում իբրև էժ ա ռ ա ն գ »' կըստ ա ցվի, ի մ կա րծիքով, ա վելորդ կրկնություն, որովհետ և «ՓիլիպպԷտ-ի անմիշական ժա ռա նգները, նրա որդիները, հիշա տա կված են արդեն նույն հա տվածի սկզբում ։ Նոր Հա յկա զյա ն բա ռգրքի մեկնութ յունը1 « թոռունք կա մ յե տ ն ո ր դ ք »' թ ե և հա րմա րվում է թ ե առաշին և թե երկրորդ հա տ վա ծներին, սա կա յն ա յգ մ եկնութ յունը, ինչպ ես վերև տ եսա նք, կարելի է անտես ա ռնել, որովհետև « խ ոստ ա կդա րՏ-ի ա յդ նշա նա կությունը հիմնվա ծ է ստ ուգա բա նա կա ն բռնա զբոսիկ և սխալ բա ցա տ րությա ն վրա ։
«Խ ոստ ա կդա րս ֊ի իմա ստ ը որոշելու համար ա վելի կարևոր են չորրորդ և հինգերորդ վկա յութ՛յունները։
Չորրորդ վկա յութ յա ն մեշ, որ գտ նվում է Քուպղիդուխտի 867 թ վ ի պ ա յմա նա վճռում , ա սվա ծ է ' «Ե լ մի ես և մի իմ եղբօրորդիք եւ ա յլ խ ոստա կդա րք պ ա յքա րել և հա միմա ղ կալ մի ի շխ ե ս ց ե ն » ։ Ք ո ս պ ֊ ղիդ ուխտը, ինչպ ես տ եսա նք, զավա կ չուներ, ուստի «խ ո ս տ ա կ ֊ գա ր »-ն ա յստ եղ ոչ «թ ո ռուն ք» կարող է նշա նա կել, ոչ էլ ա նմիջա կան ժա ռա նգ։ « Խոս-տա կդարս ֊ի իսկա կա ն իմա ստ ը որոշվում է ա յս հա տ վա ծում փաստական ու կարևոր մի նոր ցուցմա ն օգնութ յա մ բ , որ ուշա դրությա ն չէ ա ռնվել։ Վավերագրերի տակ, որ քա ղվա ծորեն առաջ են բե ր վ ա ծ Ստեփանոս Օրբելյա նի մոտ , սովորա բա ր , .ստորագրել են կա մ հիշվում .են ի բր և վկաներ հենց վերոհիշյա յ ա յն անձինք՛, ո ր ոնցից պահանջվում էր չա ռա րկել կա մ չընդդիմա նա լ նվիրատուի կա մ քին ։ Քուպ ղիդուխտի փա ստա թղթի վերջում ասվա ծ է.
«Ե ւ գրեցի յ 31 6 թուա կա նութեա նս Հ ա յո ց վկա յութ յա մ բ ի մ եղբօրորդեա ցս' տեառն Վա սա կա յ և տեաոՏյ Աշոտի և տեառն Գրի-
2ոՏ
գորոյ և .տեառն Սահակայ և իւրեա նց ա զա տա ց և ա մենա յն ՇնՀՀ- րեցեա ց» (Ս տ . Օ րբ., էջ 2 2 0 ) ։
Վերև Հիշվա ծ (Гեղբօրորդիք և ա յլ խ ոստ ա կդա րք», ինչպես տեսնում ենք, ա յստ եղ մա տ նա ցույց են ա րված իբրև վկա ներ, սա կա յն «խ ոստ ա կդա րք »-/г փ ոխա րեն ա սվա ծ է ' «վ կ ա յո ւթ ե ա մ բ ի մ եղբօրորդեա ցս և իւրեա նց ա զա տ ա ց և ա մենա յն Շ ն հ էր ե ցե ա ց», Ա յս զուգա դիպ ումը, ի մ կա րծիքով պատահական չէ , ա յլ պարզ մի ա պ ա ցույց է, որ չորրորդ վկա յո ւթ յա ն մեջ « ա յլ խ ոստ ա կդա րք» են ա նվա նվա ծ Քուպ ղիդուխտի «եղբօր որ դ ի ս ֊ն ե ր ի ա զա տ ները, որոնք •(խոստակտ-առոլ էի՛ն, ա յսի նքն ' ա վա տ ա ոու։
Որ մա տ նա նշվա ծ զուգա դիպ ումը եզա կի ու բա ցա ռիկ չէ , ա յդ երևում է և մ յուս փա ս՛տաթղթերից, որոնք Օրբելյա նի մոտ առաջ են բե րվ ա ծ ա ռա նց կրճա տ մա ն, Օրինակ, «Փիլիպ պէտ-ի 84 4 թվի վճռագրի սկզբում ա սվա ծ էր ' «և մի ոք իշխ եսցէ յե տ ի մ ա նցմա ն, իմ որդիք կա մ եղբա րք կա մ ա յլ խ ոստ ա կդա րք հեռա ցուցա նել զա յգ գ ի ւղդ », իսկ ն ո ւյն վճռա գրի ՛վերջ՛ում կա րդում ենք.
«Եւ վկա յք լիցին ա ստուածա պա հ տէր Գրիգոր' Սիւնեաց տ էր, տէր Ատրներ ս ՚էհ ' Վասակ ա յ որդի, Աիւնեաց տ եա ռն, տէր Գրիգոր' Ս ա հա կա յ արդի, տէր Հրահա տ և տ՛էր Ա րուման' Ս ա հա կա յ որդիք. տ՛էր Հրահա տ և տէր Գա գիկ' Գ րիգորոյ' Ս ի ւ ֊ նեա ց տեա ռն որդիք, տ՛էր Վա հա ն' Վարդանա յ որդի, ն ո ւյն պէս և յի մ ա զա տ ա ց' Հ ո ւռ , Ք ո լր դ ո յ, Խոսրով' Շա պ ուհոյ որդիք, Ջևանշ-էր' Բ՜էոգորոսի որդի, Աշնա կ' Վահ՛ան ա յ որդի, Ջա գիկ' Վա հա նա յ ՛որդի, Վարդան' Ջ ա նա տ ա յ որդի, Սահա՚կ' Վա սա կա յ որդի, Մ իհրա ն' Թ ոլրքա յ որդի, Յովհա ն' ներսէհի ՛որդի, Մուշեղի տէր Տիր ՚ո ցի որդի, Հա սա ն' Շա պ ուհոյ որդի, Վա հա ն' Մը- խ իթ ա րա յ որդի, տէր Մ ուշեղ' 4 մ բ՛ա տ ա յ որդի, տէր Վահա ն '
Բարդենի որդի, տէր Բաբ գէն և տէր Վասակ և տէր Աշոտ ի մ Փիլիպպ՛էի որդիք. և ի կրօնա վորա ց Ա հա րոն... Ել վա սն ա ռա ւել հա ստա տութեա ն զ ի մ սովորակա ն մա՛տանիս ի վերա յ եդի և զի մ որդե ՚ա ց և զ ա յլ ա զա տ ա ց» (Ս տ . Օ րբ., էջ 2 0 7 — 2 0 8 ) ։
Ինչպես Քուպ ղիդուխտ ի փ ա ստ ա թղթում, նույնպ ես և ա յս վըճ- ռա գրում, վերև հիշվա ծ « խ ոս տ ակդա ր » ֊ն ե րին ներքևում հա մա պ ա տա սխ ա նում են դա րձյա լ ա զա տ ները, որոնք «Փ իլիպ պ էո-ի ա վ ա ֊ տառուներն էի ն ։
«Խ ո ս տ ա կ դ ա ր » ֊ի նշա նա կությունը իբրև ГеОсЗа1а1Гв կա մ ա վ ա ֊ տառու ա յնքա ն ո ր ոյ է ու ա կնբա խ ա յս երկու վճռա գրում, որ ես
239
ա վելորդ եմ հա մարում կա նգ ա ռնել ուրիշ նման վկա յությունների վրա, որ կան նաև մ յուս փ ա ստ ա թղթերում։
Որ ռխ ոստ ա կդա րտ ֊ը չունի «ձեռնա լորո-ի իմա ստ , ինչպես ենթա դրել է ա կա դեմիկոս Մ. Բրոսսեն, ա յդ ևս պարզ երևում է վ ե րև մա տ նա նշվա ծ հինգերորդ վկա յութ յունից 9 0 6 թւէի վճռա գրում, րրով որոշվա ծ են եղել Տա թևի շրշակա սա հմա նները։ Ա յդ վճռագրի մեշ ռխ ո ստ ա կդ .ա ր » ֊ը , ինչպեւյ տ եսա նք, հիշա տ ա կվա ծ է հետ ևյա / Հա տ վա ծում.
а Եթէ ոք ընդ հակառակս ելանէ ի մերոց կա մ յօտ ա րա ց, յա ւա դա ց կա մ ի ձեոնւսա ոսց և ի խ ոստա կդա րա ց կա մ ի տա- նուտ էրա ց, ի սուրբ Երրորդութենէն որոշեալ լի ցի , և յերիւ) սուրբ ժողովոցն նզովեա լ եղիցիл (Ս տ եփ . Օրբ. էշ 2 3 3 ) ։
Ա յստ եղ, ինչպ ես տեսնում ենք, а ձեռնա լոր»~ները հիշվում են առանձին аխ ո ս տ ա կ դ ա ր » ֊ն ե ր ի ց ա ռա շ։ Ուրեմն4 միա նգա մա յն ա նվիճելի է, որ а ձեռնա ւոր» և «խ ոստ ա կդա ր» բա ռերն ունեցել են տա րբեր իմ ա ս տ ։ Նույն ա յս հա տվածը հետաքրքիր է ու ուշագրավ նաև ա յն տեսակետ՛ից, որ նրա մեշ ըստ ա վա գությա ն կարգի նախ հիշա տ ա կվա ծ են СГա վա գ»-ները և նրանց տձեռնաւորտ-ները, հետ ո' «խ ոստ ա կդ ա ր »-ն եր ը ' էա լա գյ>-ների և «տէրտ-երի ավատ առուները և վերշում1 « տ ա նուտ էրս-ները։ «Տա նո լտ էր Տ-ներ ը վերշոլմն են դըր- վա ծ, որովհետ և ա յս դարաշրշաններում ա յդ բա ո ը , մ ե ծ մա սա մբ, գործ է ա ծվել գյուղա պ ետ ի իմա ս տ ո վ։ Այս մա սին ա վելի մա նրա մասն խ ոսելու եմ ուրիշ ա շխ ա տ ությա ն մեշ։
« Խոստակդար» ֊ի նշա նա կությա ն ա յս նոր լուսա բա նոլթյա մր որոշվում է Հա յա ստ ա նի նախարարական կա զմա կերպ ությա ն հ ի մ նական ա ռա նձնա հա տ կություններից մեկը և վերշնականապե и պ ա րզվում է, որ а ֆ ե ո ւ բ ֊ը և պ ա յմա նա կա ն հողա տ իրությունը ն ա խարարական Հա յա ստ ա նում գո յութ յուն են ունեցել արդեն իննե
*
րորդ դա րում։նրա ծա գումը սա կա յն, անշուշտ ա վելի հին է ։ а Խ ոստ ա կտ ֊ը , ինչպ ես տ եսա նք, հա նդիպ ում է նաև Աղվանից
Վաչագան ա րքա յի կա նոններում։ Մ ինչև ա յժ մ ենթա դրել են, որ ա յդ կա նոններն ընդունվա ծ են եղել « Ա ղոլէնո-ի ժողովում 488 թվ_ին1։ Իմ կա րծիքով, ա յդ ժողովը, հա վա նորեն, տեղի էը ունեցել յո թ եր որ դ դարի սկզբներոլմ Վաչագան Բարեպաշտի ժամա նա կ,
1 Տես Մ • Ձ ա մ չյա ն , Պ ա տ մութ յուն Հա յոց Բ, ^ 219. նՐՕՏՏՇէ Н|8101ГС?йе 1а Оеог|»1е, 1851, է չ 473. Рг. ТоигпеЫге, НЫсже роШЦие е1 геН^еиьс: Йе ГА гтёш е 1900, էչ 357, Նաև էմ աշխատության մեջ' Вг11га§г гиг а!Ь<1- ЫБсЬеп Ое.чсЫсЫе, Ье1рг>§ 1897, էշ 29ւ
200
որԻ իշխ ա նությա ն տարիները ևս, հետ ևա բա ր, ետ պետք է տարվեն վեցերորդ դարի վերջերը և յոթերորդի սկզբները]. Մ ովսէս Կ ա ղ ա ն ֊ կա տ վա ցոլ պ ա տ մությա ն մեջ հիշա տակվա ծ է, որ ա յդ ձողովքն նա խ ա գա հել է Մ ի հր ան ա կան տ ոհմից Վարդան քաջ Գա ր դ մ ա նա տե- րը, որը ստորա գրել է, իրոք, կա նոնների տակ ( տես Ա գլ, ՒԶ էջ 10 3 և Գ, դ լ. Ժ, էջ 3 4 8 ) ։ Իսկ ա յս Վ ար դան ի ժա մա նա կը գրվելու է, ա նշուշտ , Միհրանական տոհմի հա ստա տման սկզբնա կա ն շրջա նումл յո թ եր որ դ դարի սկղբներում ։
«Խ ո ս տ ա կ Յ ֊ի և «խ ո ս տ ա կ դ ա ր ո ֊ն ե ր ի գոյութ յունը կարելի է րստ իս ենթադրել նա և V II— VI դարերից առաջ՝ թե Մարզս/,սւ!ն\ության և թե Ա րշակունյա ց թա գա վորությա ն ժա մա նա կ։
Վերև մենք արդեն տ եսա նք, որ եկեղեցա կա նների պ ա յմա նա կան հողա տ իրությունը, որ ՛առաջ եկա ծ պիտի լիներ նա խ ա րա րա կան՛ աշխարհիկ ՛ կա րգերի ա զդ ե ցո ւթ յա մ բ, կարող է սկիզբ ա ռա ծ ւինել չորրորդ դա րում• Ա յդ արդեն ուշագրավ մի ակնարկ է , որ պ ա յմա նա կա ն հողա տ իրությունը գո յո ւթ յո ւն ունեցա ծ պիտի լիներ' ի բր և ւմանր ա զնվա կա նությա ն ա վատա կա ն հողա տ իրություն' նաև ա յդ հնա գո լյն դա րա շրջա նում։ Նույն ա յս ենթա դրութ յա ն հիմք կա - րող է ծա ռա յել «խ ո ս տ ա կ »-ի և «խ ո ս տ ա կ դ ա ր դ ֊ի ստ ուգա բա նա կա ն ծա գումը պ ա րթևերեն Х У Е ^ з к և ХУаБ1акЙЙГ բա ռ ե ր ի ց ։ Ա յս տ երմինները լի նելո վ Ա րշա կունյա ց շրջանի փ ոխ ա ռություն, նրանց հնությունը կարող է դա րձյա լ հա վա նա կա ն մի ցուցա նիշ հա մա րվել, որ ՚ նախա րա րա կա ն Հա յա ստ ա նում ք0Ос1 «Гխոստա կտ-ը և ■еис!а1а1Ге «խ ո ստ ա կդ ա ր »-ը գո յո ւթ յո ւն են ունեցել ոչ մ ի ա յն 9 -ր դ և 7 -ր դ դա րերում, ա յլ հա վա նորեն, նա և Մարղպանական և Արշա- կունյա ց Ժ ա մա նա կներում։
Հեն վ ելո վ վերոհիշյա լ մեր դիտ ողությունների վրա և ա մփ ոփ ելով մեր ա սա ծները, կարող ենք անել հետ ևյա լ հետ ևությունները.
1 Վ ա չագ ան Բարեպաշտի ժամանակը որոշելու համար կարևոր են Կաղան֊ կատվաըու պատմության հետևյալ ցուցումները. 1* Նրա Ա գրքի ԻԱ գլխում ( «Թուէլթ արքային Վաչադանայ ԼնՈյ էջ 7 6 ) կարդում ենքէ «գտանէր և զամենասուրբ Նշխարս Գրիգորի. . . զոր էր բերեալ երիցուն ' Մատթէ անունг ի 3 ովհաննԼ Հա յոց կաթուղ\ւկոսէ։ զոր ոմեէր նորին մատանեաւն կնքեալ, և առաքեալ անդ երիցունս առնոյր առ իւր»։ Արդ' այս «Մատթէոս քահանա յ յ> ֊ի ն , ինչպես հայտնի Լ «Գիրք թ ղ թ ո ցո ֊ի ց ( Թիֆլիս 1901 , էշ 79 և 8 3 ) , ուղարկել էր Աւ■լվանք Հա յոց Հով հաննես Գաբեղինացին ( 5 5 6 յ7 — Տ 71է ֊| - 5 7 3 ) է 2 • Կաղանկատվացոլ Ա գրքի № գլխում առաշ Է բերված «Աբրահամ ՄամիկոնԷից եպիսկոպոս»~ի թուղթը «առ Վա - լագան Աղուանից արքա» (էշ 9 0 ) ։ Այս թուղթը, հավանորեն, պետք է վերագրել «Մա- միկոնէից Աբրահամ եպիսկոպոս:օ֊ին, որ հետո 6 06 /7 թվբն դառավ կաթողիկոս։
261
1. «Խ ոս տ ա կ »-ը , լինելով կա րևորա գույն տերմին նա խ ա րա րական կա զմա կերպ ությա ն, իր իմա ստ ով և իրավական բովա նդա կութ յա մ բ հա մապ ա տասխա նում է միջնա դա րյա ն 1շսձ-ին կա մ Ն ճ ն ո ֊ի ն , իսկ « խ ոստ ա կդա ր» նշանակում է « խ пиտակՏ . առոլ> ա յսինքն' Г ео сЫ а^ге կա մ ЬеЬ п Б Ь аИ ег»
2 . Նախարարական Հա յա ստ ա նի հիմնա կա ն ա ռա նձնա հատկություններից մեկն ա յն է եղել, որ հա յ եկեղեցին, գտ նվելով նա խարարական միջա վա յրի ա զդեցությա ն տա կ, յուրա ցրել էր նա խարա րակա ն կա զմա կերպ ությա ն պատրաստի ձևերը և մ եծ չա - փերով ենթա րկվել էր ֆ եոդա լա կա նա ցմա ն։ Հետ ա քրքիր է ա յգ տ եսակետից եկեղեցա կա ն « խ ոստ ա կտ ֊ների գո յո ւթ յո ւնը , որոնք հատ- կա ցվել էին հոգևորա կա ններին նրա նց հոգևոր « ծա ռա յո ւթ յա ն» հա մար օգտ ա տ իրությա ն իրա վունքով ( ЙОГШПШГП и Ш е^, մինչդեռ նույն հողա բա ժինների նկա տ մա մբ գերա գույն սեփ ա կա նությա ն իրա վունքը ք ճ օւա ա ա ո (Н ге сШ т^ պ ատկանել է եկեղեցուն.
3 . Օգտատիրության ա յդ իրավունքը եղել է ժա ռա նգա կա ն, ուստի և հա սկա նալի է, թե ինչու Ներսեսի և Ներշապոլհի հինգերորդ կա նոնում ա յդ հողա բա ժիններն ա նվա նվում են «հա յրենիս.
4 . Հողա տ իրությա ն ա յս ձևը, ինչպ ես երևում է հա մ ա պա տա и խան կանոնների քննութ յունից, եղել է պ ա յմա նա կա ն, ուստի, եթե հոգևորա կա նների « ծա ռա յո ւթ յո լն » -ն անհնարին էր դա ռնում նրանց տ գիտ ությա ն կա մ ծանր հա նցա վորությա ն պ ատճառով1 եկեղեցին իրավունք ուներ «խ ո ստ ա կ»-ներ ը ետ գրավել և ՛տալ «ա րժա նա ւոր» -
ներին.5 . Ինչպես երևում է Ագաթա նգեղոսի և Փավստոսի վկա յո ւ
թէ ուններից (տ ե ս « Դիտ ողություններ հին Հա յա ստ ա նի շինա կա նների դրությա ն մ ա ս ի ն», Պետհամա լսա րանի Տեղեկա գիր Л? 1 , Էջ 1 3 — 1 7 ) , 4 -ր դ դարում հոգևորա կա ններին հա տ կա ցվա ծ են եղեւ որոշ հողա բա ժիններ։ Ավելի քան հավանական հա մա րելով, որ ա յդ Հողա բա ժինները. « խ ոստ ա կ» Էին և ոչ սեփ ա կա նություն, կարելի Հ ըստ ի и եզրա կա ցնել, որ եկեղեցա կա ն « խ ոստ ա կ»-ների ծա գմա ն սկիզբը պ ետք Է դնել 4 -ր դ դարի առաջին կիսում.
6 . 9 — 1 0 -ր դ դարերի վա վերա գրերում, որ մեջ են բերվա ծ Ստեփանոս Օրբելյա նի մոտ , «խ ոստ ա կդա ր», ա յս ի ն ք ն ' (Гխ ոս - սւա կ»-ա ռու' ա նվա նվա ծ են ի մ կա րծիքով, ա յն «ա ղա տ » ֊ն ե ր ը , որոնք կա լվա ծա տ եր « ա լա գ » ֊ն ե ր ի ց ստա ցել Էին «խ ոստ ա կ»-ն եր ե ստանձնել Էին իրա նց «տ էր »-,երի հանդեպ զինվորա կա ն և ա յլ պատվավոր « ծա ռա յութեա ն» պ ա րտ ա կա նություններ.
7 . Ի նկատի ունենա լով եկեղեցա կա ն կա զմա կերպ ությա ն նա
խ-արարականացումը և ընդունելով, որ եկեղեցա կա ն « խ ոստ ա կս-նե - րը հա մապատասխան պիտի լինեին, հա վա նորեն, աշխարհիկ « խ ո ս ֊ տ ա կ ս ֊ն ե ր ի ն , կարելի է , ի մ կա րծիքով, ենթա դրել, որ « ա զ ա տ ս ֊ն և ֊ րի «խ ո ս տ ա կ ս ֊ն ե ր ը ևս հա մա րվել \են ժա ռա նգա կա ն և «հա յրենիս.
8 . Թեև ((•[սոս տակ դար я տ երմինն ա ռա՛շին ա նգա մ հիշա տա 1լ~ վու մ է Ստեփանոս Օ րբելյա նի մոտ 9 — 10 -ր դ դարերի վճռա գրերում , սա կա յն , ի նկատի ա ռնելով « խ ոստ ա կи և « խ ոստ ա կդա րи բա ռերի պարթևական ծա գումը, նաև եկեղեցա կա ն «խ ոստ ա կս-ների գոյութ յունը 4 -ր դ դա րում, հավանական կլինի ենթա դրել, որ ա վա րա ռութ յո ւնը , ի բր և հողա յին ֆեոդա լա կա ն հա րա բերությունների հատուկ կա րգ, եղել է նախա րա րա կա ն կա զմա կերպ ությա ն հիմնա կան տարրերից մեկը ոչ մ ի ա յն 9 — 10 -ր դ դա րերում, ա յլ նա և ա վելի հին շրջա ններում Մ ա րզպ ա նությա ն և Արշա կունյա ց թ ա գա վորութ յա ն ժա մա նա կ.
9 . «Խոստակ)) և « խոստա կդա րս տ երմինների վերոհիշյա լ լո ւսա բա նությունը կա րող է թերևս կռվան ծա ռա յել ճշտ ելու համար պ ա րթ. х у а в ^ а к й а г բա ռի իմաստըէ Հ . Հ յո լբշմ ա ն ը մա տ նա նիշ Էարել, որ х у ^ а к й а г - ^ Р а п й - п а т а I А с1агЬай М а г а Б р а г к ! ե ր ֊ կում նշա նա կում Է «ժա ռա նգս Е г Ь е , АГГП. СГЭГП., Էշ 1 6 1 ) ։ճ ի ՜շտ ւէ ա րդյոք որոշվա ծ ա յգ բա ռի իմա ստ ըւ Ինձ թ վ ո ւմ է, որ պարթևական ա յդ բա ռն իր նշա նա կությա մբ կարող ւէ հա մա պ ա տասխան ւինել հա յերեն «խ ո ս տ ա կդ ա ր ս ֊ին ("Ь е И п Э ^ а^ е Г ^
2 . «ՊՏՈԻԴ.», «Շ Ա Ր Ի Ա Տ» ԵՎ «Պ Ա հ Տ ՏԱՆՑ»
«Պ տ ո ւ ղ ս ֊ը , պ րոֆ. Նիկ. Ա դոնցի կա րծիքով, նույն հարկն է, ինչ որ եվրոպ ա կա ն с Ь а т р а г ! - / » ա րա բա կա ն т и к а э а т е - р ե պարսկական Ь а Ь г а к - ^ , ա յսի ն քն' բերքի որոշ մա սն է , որ տրվում էր ի բր և հարկ .կալվածատիրոջ [А р м ен и я в эп о х у Ю с т и н и а н а , էք 4 8 2 — 4 8 3 ],
Ի ա դ . Ա վդա լբեգ յա նը, հա մ ա ձա յն լի նելո վ ա յս խ նդրում Ադոնցի հետ , իր կողմից ա վելա ցնում .է, որ « պտուղս կա մ «պ տ ղիս հա րկային տերմինը Հոգևորա կա ն դասին ա նցել ւէ աշխարհիկ տ ըն- « եսությունից^։
«Պ տ ուղս-ի նշա նա կությունը' ի բր և բնա կա ն տ ուրք' պ արզ երևվում է Աղվանից Վաչագան ա րքա յի չորրորդ կա նոնից.
1 Տե՛ս Р*. Ավդալբեգյան, «Հա ս, սակ, բա մ» Տեղեկագիր Հ .Խ .Ս .Հ . Գիտության ե Արվեստի Ինստիտուտի, հրեան, 1926, էք 80ւ
а Պտուղք ի ժողովրդենէ երիցուն ' կարգն ա յս լիցի- թուա նիկն չորս գրիւ ցորեա ն, վեց գրիւ գարի և վեշտասան փաս քա ղցու, և որ տառապեալն է' զհա ցիդ կէսն տ ա ցէ, ե գինի' որչափ և կարողն ի ց է . իսկ որոյ վար և ա յգի „ չ է, մի ա ռցեն։ Իսկ ա յն ք ' որ աւելի քա ն զա յս տա ցեն սակս հոգւոյ, բա րի ա ռնեն, որպէս Պօղոս ա սէ, « Որ ա ռա տութեա մբ սերմա նէ' ա ռա տ ութեա մբ հ ն ձ ե ս ց է»։ Եւ ո յր ոչխար է ի տան' ոչխար մի և երեք գղա թ բուրդ և մեկ պ ա նիրս», և ո յր ձիք ի տան ից ե ն ' մին յովա նա կ, և ոյր պախրէք ի ց ե ն ' որթ մի յ) տե՛ս Մովսես Կա ղա նկա տ ոլա ցւոյ, «Պ ա տ մութիւն Աղուանից աշխ ա րհի» (Թ իֆլիս 1 0 1 3 , Ա, գ լ. ԻՋ, էջ 9 9 ) ։
« Պ տ ո ւ ղ » ֊ի նշա նա կությունը թ ե ա յս և թե ուրիշ վկա յո ւթ յո ւններում մ իա նգա մա յն որոշ ւէ ու անվիճելիէ Սակայն ուշադրության արժանի ՛Է,, որ « պ տ ո լղ » ֊ը մա տենագրա կա ն բոլոր վկա յո ւթ յո ւններում գ ո ր ծ ւէ ա ծվել միշտ եկեղեցա կա ն տուրքի իմա ստ ով։ Իբրև աշխարհական հարկ ա յս տ երմինը, որքան ինձ հա յտ նի Հ,- չէ հ ի շա տ ա կվա ծ ոչ մա տ ենա գրա կա ն ա ղբյուրներում, ոչ էլ արձանագրութ յուններում ։ Հնա րա վոր է, իհա րկե, որ կալվածատիրոջ տրվող բնա կա ն Հա րկերը Լս կարող ւէին «պ տ ուղ» ա նվա նվել, բա յց ա յդ հարկավոր է, ի մ կա րծիքով, հաստատել որոշ ու դրական որևէ վ կ ա յո ւթ յա մ բ ։ Վ երոհիշյա լ պնդումը կարոտ է, ուրեմն, փաստական հիմն ա վորմ ա ն։
Թե բնա կա ն և Iթ ե մ յուս հարկերի խ նդիրը ք ն նելի ս ' պետք է ի նկատի ունենա լ, որ միևնույն Հա րկերը զա նա զա ն դարաշրջաններում ունեցել են հաճախ տա րբեր ա նուններ։ Հա րկա յին տ երմինների ուսումնա սիրությունը, ա յդ տ եսա կետ ից, բա վա կա ն թաՐԴ աշխատանք \է։ Բացի տ երմինների նշա նա կությա ն լուսա բա նումից անհրաժեշտ է, ուրեմն, որոշել նաև նրա նց կիրա ռմա ն ժամանա- կա շրջա նները։
■Այս դիտ ողությունը վերա բերվում է, բնա կա նա բա ր, և բ ն ա հա րկերին, որոնք Բա գրա տ ունյա ց, ինչպ ես և սելջուկյա ն ՛ու թա թ ա րական տիրա պ ետ ությա ն շրջա ններում, ա նվա նվել են, ինչպ ես կտ եսնենք, ոչ թ ե «պ տ ուղ» կա մ « հա.ս»], ա յլ «շա ր ի ա տ »։
« Շ ա ր ի ա տ » ֊ի մա սին կարևոր տ եղեկություններ գտ նվում են վիմակա ն ա րձա նա գրություններում և, բա րեբա խ տ ա բա ր, ա յնքան
1 Տե ՚ււ իմ աշխատությունը' 9Հայաստանի արքունի հարկերը մարզպանության շրջանում» , Տեղեկագիր Գիտության և Արվեստի Ինստիտ. А? / , Երևան, 1926.
կ 3 , 23 , 32 և 34— 35,
2КI
ք ' . :
շա տ , որ հնա րա վորություն են տա,լիս բա վա րա ր կերպ ով որոշելու նրա նշա նա կությունը, ի բր և բնա հա րկ։
Ի նկատի ունենա լով խ նդրի կա րևորությունը, Հարկ եմ հա մա րում մեչ բե ր ե լ ա րձա նա գրություններից Հ շա ր ի ա տ Տ ֊ի վերա բերյա լ բոլոր վկա յո ւթ յո ւնները , որ ա ռ ա յժ մ ինձ հ ա յտ նի են.
1 . Վիմական տ ա րեգիր, կա զմ. Կ. Կոստանյա ն ց ի , Ս. Պ ետ երբոլրգ 1 9 1 3 , էջ 8 , Տեկո ր , 971 թ .
ո՜ծս Խաւսրեւանիլշ Հա յո ց թագուհի հաստա տեա լ եմ ղՏեկորոյ շա րյեա տ ն յե ղ ն կայք» մ ի » .
2 . Վիմա կա ն տ ա րեգիր, էջ 1 3 , Տեկոր, 1 0 0 8 թ .հ Ի ՆԾԷ թ . Հ ա յո ց . . . կա մ եղել ինձ Կատրանիդէ, Հ ա յո ց
թա գուհի դուստր Վ ա սա կա յ \ել ա մուսին Գ ա գկա յ. թողեա լ եմ ղՏեկորոյ շա րյա տ ն վա սն Գա գկա յ Շահնշահի ա րելշա տ ու- թ յա ն ել ի մ ո ր դ ե ա ցն »։
3 . Վիմա կա ն տ ա րեգիր, էջ 1 4 ' Մա и տարա յ 1 0 1 5 թ .«Ի ՆԿԴ թուա կա նութեա նս թ ո ր գո մ յա ն ես Վահրա մ ի շ
խ ա նա ց իշխ ա ն, որդի Հա մ ղ էի , թողի դՄ ա ստ ա րա յի շարիատք՝ վասն Գ ա գկա յ Շահնշահի կենգտ ...
4 . Վիմա կա ն տ ա րեգիր, ,էջ 2 6 ' Ա լա մն, 1001 թ .а Այս ի մ գիր է Ս ոփ է... Շահանշահի հ ա յո ց ե լ վրա ց թ ա
գո ւհ ւո յ, թ ո ղ ե լ եմ (լԱ լա մա ն շար յ ատս վա սն ի մ հոգոս եւ արեւոսՅ) ե լն .
5 . Վիմա կա ն տ ա րեգիր, էջ 1 0 7 ' Փա րպ ի, 1 2 6 4 թ .«Ե ս Ա ղբոլղա յ, որդի Ելա նէի, որդւոյն մ եծի ն Շա հա ն
շա հի, ես Ա ղբուղա յ թողի զՓսւրսլոյ ա յգե ա ց շա րիա տ ն...
չ ժ գ » ։6 . Վ իմա կա ն տ ա րեգիր, էջ 1 2 6 ' Մ րեն, 1 2 8 4 թ .а Թուակ, չ լգ . ա յս մեր ա րձա նա գիր է պ ա րոն Սէնռպ
Աահմատինս Աւետեց որդւոյս ե լ կենա կից ի մ Ր լրտ ոլրիտ ա յ որ յա ռա ջ գնեցի զՄրեն յի մ հալալ ա րդեա նց և հա ստ ա տ եցա ք ա րձա նա գրով և թողա ք {լՄ րենոյ տա սնակն հա ցին, որ ի շարիա տ ն... Կիկլիչա նա յ ա միրութեսւմբս դրեցա ւ».
7 . Վիմական տ ա րեգիր, էջ 12 6 և 1 6 2 ' Արուճ, 1 2 8 5 թ . (ն ա և 1325 թ . ) ' ,
1 Միևնույն այս արձանագրությունը տպված է երկու անգամ 1285 և 1326 թվականների տակ (Լջ 12ե' ե 162ի Սխալը բացատրվում է նրանով, որ հայոց թվա կանը Շ՛ ահ խաթուն յա ն ի մոտ ( а Ստորադրութիւն կաթողիկէ էշմիածնի և հինգ գա -• առացն Արարատ ա յ» , էջմիածին 1842, Р , էշ Շ1) կարդացված է չլգ ( = 1 2 8 5 ) , իսկ
265
я-Ի թուիս հ. չլդ . ի փ ա թշա հոլթեա ն Արղուն խ ա նին, ի թա գա ւորութեա ն Դ եմետ րէի, պարոնութեան սպասալար Մխարկրծե ( ա) լին, եղբաւրն Իւանէի, որդլոյն մեծին Շահըն- շահի, ես Մակլի Խուսան աղա՛յիս որդիս եկի յԱ րուճ իմ հալրս գա նձա գին գեղս, եւ թողի Տա ցին շարիատն հաստից» . . .
8• Վիմական տ ա րեգիր, էջ 127 Ավան 1285 թ .(ГԵս Դակիթ, որդի Գեմէտրէ թա գա ւորին, թողի դԱլանա ւ
զա յզեա ց շա րէտ ն, վասն միա մտ ութեա ն ս ո ց ա ... Արդ որք Л մերոց կա մ յա ւտ ա րա ց տէր լինի Աւան ա յ եւ զհաստատեաք գիրս մեր խ ա փ ա նել ջա նա յ և զշարէտ առնու կ ա մ » ...
9 . Վիմական տ ա րեգիր, էջ 1 3 0 ' Օշական. 1288 թ .«Ի թուին չ լէ . . . յա մ ի թա գա ւորութեա ն... Արղուն ղանին
ես պարոն Սահ մա տ ինս, որդի պարոն Ա լետ եա ցն, թողի զՅաւք՚ականո զհացի եւ զդարմսւնի զշարիատն զվերի եւ զներ- քի զա մէն հ ա ն դ ի »...
1 0 . Վիմա կա ն տա րեգիր, ւէջ 1 3 0 ' Մրեն, 1 2 8 8 թ ՚.«Թ լ. հ. չ լէ .* , ես պարոն Սէնոպ Սահմագինս եւ ամուսին
ի մ Ո տ ուրտ ա ... Մ րենոյ հա ցին շարիատն թ ողել էաք և հ ա յմ ա ւ թողա ք .զէգեց գի ն ո յ և խ ա ղողի խ ա լէ ն » ...
1 1 . Վիմա կա ն տ ա րեգիր, էջ 138 Լռի փ սի մ էի վանքւ 1296 թ . ֊
1 «Ի թ վ ի ց չխ ե , ի պատրոնյւլթեան իշխ ա նա ց իշխանին
մեծին Շահնշահի եւ Աղբ ուղին ես Շիրին խ ա թունս ու Պ ա յա ֊ լուն խ ա թունս ու Թ ա լղթէս ու Բ՛ալէս ու Խոճէս ու Ղայիրս թողա ք զՀռիփ սիմոլց.ս զրսւբակին շարիատն եւ զշահն ա ին բա րա կի հ ա կ ն » ...
1 2 . Վիմա կա ն տ ա րեգիր, էջ 1 4 2 ' Յովհա ննա վա նք, 1201 թ .
а Ես Ա մասջան, որդի Գրիգորին, ել ա մուսին ի մ Բեոլճ. հէնց էլա լ պարոնաց ձեռնէ զերկիրս առին ես չբա ժնեցա յ ի ծա ռա յութեն.է. ա ստուած պարոնաց աջողոլմն երետ, երկիրս ՛երեկ. Օհանավանք ինձ տվին հէրէնիք. հա սա րակա ց տունս խ լա ծ էր էզո ց հողի շարատ էր գրա ծ . մեք ւէլ հասարակ ի սուրբ Կարապետս ա պ սպ ա րեցա ք, վա նա ց էզո յ շարիատ վեր կա լաք» . . ,
Աչի շան ի մոտ (<էԱ յրարւսսււ՝, Վենետիկ 1890, էշ 1 4 4 ) ' չհդ ( = 1 3 2 5 ) ։ Ուղիղ է, անշուշտ, էյ ահխաթուՏւյանի թվականը, որովհետև Արղոլնն էէէլղանя էր 1284— 1231 թվերին։ Մեր րնաղրում Շ տհխաթոէճւյանի սիէաչ ընթերցվածներն ուղղված են Ալի-*անի բնագրի համաձայն։
2(58
ք'I13. Վիմական տարե գիր, ,էջ 2 4 7 * Շիրա կա լա ն, ա նթվա
կան.
«Ռր ով եկ եղ ե ցո յս ղրանս կա և սպա,սա լորէ սմա թէ . աբեղա եթէ միա կեց, թէ շատ տաւար ունենան եթէ ք ի լ, թէ
շա տ վա ստա կ ցա նեն ել թ է ք ի լ, ոչ շա րիա տ, ոչ հա մա րելէ, ոչ սուսոլնի, ոչ եզին թա ղա ր, ոչ մ ե ծ չա ր, ոչ փոքր հետ ե կ ե ֊ զ ե ց ո յս սպասաւորացս ոչ ում խ ա լսք չլի ն ի »1. . .
Այս վկա յո ւթ յո ւններո ւմ , ինչպ ես ՛տեսնում ենք, հիշա տ ա կվա ծ են.ա. « զՏեկո րո յ շա րյեա տ ն յե ղ ն կա յթ * մ ի » (վ կ . 1 ) .բ . «ղՓ ա րպ ոյ ա յգեա ց շա րիա տն» ( վ կ . 5 ) .գ. « զՄ րենոյ տասնակն հա ցին, որ ի շա րիա տ ն» (վ կ . 6 ) .գ . «Ա ր ո լ՜ճի հա ցին շա րիա տ ն» (վ կ . 7 ) .ե. « զԱ լա նա յ զ ա յգ ե ա ց շա րէտ ն» (վ կ . 8 ) .զ . «զՑա լշա կա նո զհա ցի եւ զդա րմա նի զշարիատն զվերի ել
զներքի զա մէն հա նդի» (վ կ . 9 ) ., է- «Մ ր ե ն ո յ հա ցին շա րիա տ ն» (վ կ . 1 0 ) .
ը . «զՀռի փ սի մ ո ւցս զ բ ա (մ )բ ա կ ի ն շա րիա տ նյ» (վ կ . 1 1 ) և ֊ թ . «Ո հա նա վա նքի է գո ց հողի շա րատ» (վ կ . 1 2 ) ։
էՇա րիա տ » ա ռնում Էին, ո ւրեմ ն ՝ յո ւղ ի ց , ա յգի ն եր ից , հա ցից, դա րմա նից, բա մ բա կ ի ց ։ Վ եցերորդ վ կա յո ւթ յա ն մեջ «շա րիա տ » Է ա նվա նվա ծ հա ցի «տ ա սնա կտ -ը, առաջին վկա յո ւթ յա ն մ եջ' Տ ե կ ո ֊ ր ից ստ ա ցվող մի կ ա յթ յո ւղ ը , իսկ մ յուս դեպ քերում' թ ե և չի նշա նա կվա ծ «շարիատտ-ի քա նա կը, ւսակայն կա րելի Է վստ ա հորեն ե ն թա դրել որ « շ ա րիա տ »-ը դա րձյա լ բերքի որոշ մա սն Է, որ վճա րվում էր որպես հա րկ։ Ա յդ բնա հա րկը, ինչպ ես պ արզ երևում Է վ կ ա յո ւթ յունների բովա նդա կութ յունից, վճա րվել Է կա լվա ծա տ երերին։
« Շարիատ» բա ռի ստ ուգա բա նությունը և նրա նշա նա կոլթ յււնը փորձել են լուսա բա նել պ րոֆ. նիկ . Մ առը և պ րոֆ. Ս. Ե ղիա զա րյա նը։
1 ^ացի վերոհիշյալ արձանագրություններից աև'ս նաև. 1323 թվի Սիթի Ի*ա ՜ թունի արձս/նագրույթունը (Վիմ* տար* Էշ 1 6 1 որ չավէազանց աղճատված Է։
- ՀԿայթո-ը՝ իբրև, հացահատիկների չավւճ հավասար Է եղել Շիրսւկացու ժամանակ, ինչպես ցույց Է ավել Գալուստ ՏԼր-Մկրտչյանը , 60 լիտրի ուրեմն% նրա կշիռը կլիներ 3 2 6 ,4 X 6 0 = 1 9 ,5 8 4 կիլոգրամէ Տե'ս Գալուստ Տ եր ֊Մ կրտ չյա ն, ռԱնանիա Շ իրակացի», Վաղարշապատ, 1896, Էջ 19, հմմտե նաև И . А» ОрббЛИ* Вопросы и решения вардапета Анании Ширакца, Петроград, 1918, Էշ 64 .Լիտրի կշիռը տե՛ս իմ աշխատության մեշ% <гՆյութեր հին Հայաստանի տնտեսական կյանքի պատմությանս ( 1 ) Տեղեկագիր Գիտության և Արվեստի Ւնստիտուտիւ Երևան, 1927, Л* 2է
267
նիկ. Մառի ա՛սելով' մինչև թա թարա կա ն տիրապ ետությունը Հա ւաստանում հա րկա տվությա ն նկա տ մա մբ տեղական սովորույթների հետ միա սին իշխ ել է մա հմեդա կա ն իրա վունքը, ուստի և «շա րիա տ » է ա նվա նվել ա յն հա րկը, որ պահանջվել է համաձայն ա յդ իրա վունքի։
Ս. Եղիա զա րյա նը, որը նույնպ ես «շա րիա տ »-ը մեկնել է իբրև «■налог ПО ш а р и а т у յ>2 փորձել է նաև որոշել հարկի բովա նդա կութ յո ւն ը ։ Հեն վ ելո վ 1284 թ վ ի Մրենի ա րձա նա գրությա ն վրա (տ ե՛ս վերև վկա լո ւթ . 6 նա ենթա դրել է, յւր «շարիատտ-ը մա հմեդա կան օրենքով սա հմա նվա ծ « տա սա նորդո-ն է3» « Շա րիա տ Տ-ին, п/. մա հմեդա կա ն հիմնա կա ն հարկ էր, ենթակա էին , — ասում է Եղիա- ղա բյա նը , — տ նտ եսությա ն բոլոր ճյուղերն իրա նց ա րդյունքներով, ամեն .տեսակ գ ո ւյք , ա րհեստներ և առևտուր, վա վերա գրերի մ ե * առաջ են բերվա ծ, իրոք, դեպ քեր, երբ «շ ա ր ի ա տ » ֊ի տակ են դրվե/ մա րդը, հ ա ցը յ կա թը, եզը, ա նա սունները և ա յլն *։
Հա րդե լի ուսուցչա պետի ա յս վերջին եզրա կա ցություն՛ը, ա նտ ա րա կույս, սխալ է ։ Արձանագրական վկա յութ յուններում , ինչպես տ եսա նք, ոչ մ ի խ ոսք, ա նգա մ ակնարկ չկա ա յն մա սին, որ իբր «շա րիա տ Տ-ի տակ էին1 «ա մ են տեսակ գ ո ւյք , ա րհեստներ, առևտուր մա րդ կա մ ա նա սուններս։
Ուշադրությա ն արժանի են սա կա յն « շ արիատտ-ի մա սին վ ե րոհիշյա լ ստ ուգա բա նա կա ն մեկնութ յունը5, ն ա և նրա քանակական որոշումը ի բր և «տ ա սա ն ո րդ »։
Ստուգա բա նական մեկնութ յունը, թ ե և առաջին հա յա ցքիդ թ վում է հնա րա վոր, սա կա յն միա նգա մա յն անընդունելի պիտի հ ա մա րվի' ոչ միա յն «շա ր ի ա տ »-ի և իմա ստ ների տ ա րբերութ յա ն, ՛այ/. գլխ ա վորա պ ես, նա և ա յն պարզ պ ատճառով, որ « շա րիա տ Տ-ը գործ ւէ ա ծվա ծ Հի ն կտակարանի գրա բա ր թ ա րգմա նությա ն մեջ, երբ դ ե ֊
1 Н. Марр, Новые материалы по армянской эпиграфике, С. Пет., '.893, է չ 80. Зап. Вост. отд. т. VIII.
* Проф. С. А. Егиазаров, Исследования по истории армянского права, Киев, 1919, է չ 4.
* Նույնը., Լ շ 40 14 նույնը, էչ 40 ։6 Հ . Ղ ևւ:նդ Ալի շանլւ «շա րիա տ ս֊ը համարել է' СГՀասարակ կոչումն տրից»,
ե նրսւ ստուգաբանական ծագման մասի՜ն մատնացույց է արել որ, Vշիյրատ ըսս. պարսից նշանակէ խորշ պարկի», տե՛ս «Շիրա կ », Վենետիկ, 188ս1, էչ 92 ։ Այս թռուցիկ համեմատությունը, իհարկե, ճիշտ չէ ' թե այդ բառերի տարբեր նշանակության ե թե ձայնական օրենքների ս&համաձայնությտն պատճառով։
28Տ
■ ьки գո յութ յուն չունեին ոչ Մահ մ եգը , ոչ էլ մա հմեդա կա ն օ ր ե ն ք ֊ ները։
Նոր Հ ա յկ ա զյա ն բա ռգի ր քը , որ նկատի Է ունեցել հենց ա յս վկա յութ յունները, « շ ա ր ի ա տ » ֊ը մեկնել է ի բր և — 1է/.Տ<^0|յ.6<;,Յ ՚Օ Ա ո Ժ յո Ա յ, բա ռերը , իբր «յա վ ե լվ ա ծ » , ա յսի ն քն ՚ ռվա չխ յա ւելեա լ ի վերա յ փ ոխ ոյ քա ն զգլուխ դրա մոյն ե ա յլո ց ր նչի ը » ւ
Ավել՛որդ չե մ հա մա րում մեք բերեք Հին Կտակարանի կարևոր այդ վկա յութ յունները .
1 . Ղևտ. Իե. 37 .«Զ ա րծա թ քո մի տ ա ցես նմա ընդ տ ոկոսեօք, և զկերա կուր
քո մի տ ա ցես նմա ընդ շա րիա տ իւ».2 . Բ. օրենք. ԻԳ, 1 9 .«Մ ի տ ա ցես եղբօր ք ո ւմ ա րծա թ վա շխիւ, և մի զկերա կուր
շա ր իա տ ի ւ»...
«Շ ա ր ի ա տ »-ի հա նդեպ հունա րեն թ ա րգմա նությունն ունի ա ռա ջին հա տ վա ծում' пХ'зОУЯ իսկ երկրորդում ՝ "07.0?, ա յսինքն'
« յա ւելուա ծ» և «տ ո կ ո ս » ։ «Շ ա ր ի ա տ », ինչպ ես տ եսնում ենք, ա նվա նվել է հինգերորդ դա րում ա յն տ ոկոսը, որ վճա րվում էր իբրև ա վելում փոխ ա ռա ծ ուտ ելեզենի կա մ կենսա մթերքների հա մա ր: 1’բր և բնա հարկ նա նույնպ ես նշա նա կում էր, ինչպ ես տ եսա նք, որոշ տոկոս, որ ստ ա ցվում էր բ ե ր ք ի ց ։ Շատ պարզ է , ուրեմն, որ « շա րիա տ » — բնա հա րկը նույն բա ռն է , ի նչ որ հինգերորդ դարի «շա րի ա տ »— տ ոկոսը, և , հետ ևա բա ր, նա չի կարող լինել մա հմեդա կա ն շրջանի փ ոխ ա ռություն ։
Մ նում է պ ա րզել .մի խ նդիր ևս , թ ե ար գ յո ք ճի ՞շտ է , որ «շա - ր ի ա տ » ֊ը որպես բնա հա րկ ունեցել ,է բա ցա ռա պ ես «տ ա ս ա ն ո ր դ » ֊ի իմ ա ս տ ։
Պրոֆ. Ս. Եւլիա զա րյա նը, ընդունելով որ ա1Գ հարկը մ ա հ մ ե դական «տ ա ս ն ո ր դ »-ն է կա մ «ա շա րտ -ը, ինչպ ես, տ եսա նք, մ ա տ նա ցույց է արել վերոհիշյա լ վեցերորդ վկ ա յո ւթ յո ւն ը * « զՄ րենոյտասնակն հա ցին, որ ի շա րիա տ ն»։ Իմ կա րծիքով, ա յս ենթ ա դրութ յո ւն ը ևս հա վանա կա ն չ է ։
Եթե Մ րենոլմ «շա ր ի ա տ »-ը տա սա նորդ էր, ա յդ չի կա րող, բնա կա նա բա ր, ա պ ա ցույց լի ն ե լ, որ նույն նշա նա կությունն ունեց ե լ է նա և մ յուս վկա յո ւթ յո ւն նե րո ւմ ։ « Շա րիա տ »-ը որի բուն ի մ ա ս տը տոկոս էր, բերքի որոշ մա սն էր, որի քա նա կը տ ա րբեր վ կա յո ւթ յուն ն եր ո ւմ , որ վերա բերվում են զա նա զա ն դա րա շրջա նների, կ ա րող էր նույնը չլի ն ե լ։ նրա քա նա կա կա ն որոշումն ա ռա նձին դ եպ ք եր ո ւմ խ իստ կարևոր մի խ նդիր է, սա կա յն ա յգ խ նդրի լոլսա բա ն ո ւ ֊
2СЭ
թէան համար հար՛կավոր են .ա նշուշտ, փաստական նոր տրվ7
յա լներէԲացի 1284 թվի Մրենի ա րձա նա գրությունից (վ կ ա յ ՈԼ թ . 6 ) .
«Гշարիատտ-ի լա փ ը տ րվա ծ Է նաև Տեկորի 971 թվի արձանագրութ յա ն մեշ (տ ե ՛ս վերև վ կ ա յո լթ . 1 ) ։ «Ես Խալսրեւանիլշ Հա յո ց թ ա գուհի , — ա սվա ծ Է ա յգ վկա յութ յա ն մեշ , — հաստատեալ եմ զՏ.6- կորոյ շա րյեա տ ն յե ղ ն կ ա յթ մ ի » ։ Նույն այ,и հարկը հիշատակված Է նաև Մխիթար Գոշի Դա տ ա ստ ա նա գրքում ' «կո վ ո լ լիտր եղն միայն յի ց ի » (Վ ա ղա րշա պ ա տ , 1 8 8 0 , Բ. ա, Էշ 3 1 5 ) ։
Հնա գույն հա րկերի քա նա կը որոշող թե ա յս և թե նման վկա յութ յուններն ա յնքա ն կարևոր են տնտեսա գիտա կա ն հետագա ուսումնա սիրությունների հա մար, որ ես ա վելորդ չե մ համ-սրոլմ մի փոքր կա նգ առնել լա փ երի վրա, որ մա տ նա նշվա ծ են ա յս հատվա ծներում։ «Շ ա ր ի ա տ Տ-ի լա փ ը, ինլպ ես տեսնում ենք, ց ո ւյց Է տրված Տեկոր գ յո ւղ ից ը նդ ա մ ենը ' «կ ա յթ միВ, իսկ Գոշի վկա յութ յա ն մ եշ' յուրա քա նչյուր կովից մեկ լի ար։
Եթե Վիմա կա ն տարեգրի «կ ա յթ միյ> ընթերցվա ծը ճիշտ համարենք^ և տա սերորդ դարի ա յս «կ ա յթ տ ֊ը հավասար ընդունենք Հէիրակացու ժա մա նա կվա « կ ա յթ տ ֊ի ն , որ 6 0 ւբյուգա նդա կա ն լիտր Էր։ Տեկորի յուղի բնա հա րկը ա յժ մ յա ն կշռով, ինչպ ես ասաց\ի, կլինի 1 9 ,5 8 4 կիլոգրա մ։
ւ Ա յս հաշիվն ա նում ենք սա կա յն վերապահոսթյա մ բ , որովհետև կշիռները և չա փ երը կարող Հին ն ո ւյն ը :չլինե,լ զա նա զա ն դարաշըր- շանն երում և տա րբեր տեղերումւ
Մխիթար Գոշի մոտ վերոհիշյա լ լիտ րը, օրինա կ, ա յլևս Շ ի ր ա ֊ կա ցու հիշա ծ բյուգա նդա կա ն « լի տ ր Հ ֊ը չէ ( = 3 2 6 , 4 գր ա մ ), ա յլ, ըստ երևույթին, արաբական ժա մա նա կվա Իրաքի լիտրն է, որի կշիռը հավասար էր 4 0 8 գրա մի կ ա մ 1 ռուսական ֆունտ ի * Ա յս հետ ևությունը ստ ա ցվում է Դատաստանագրքի Վենետիկի օրինակի լուսա նցքի նկա տ ողությունից և ձեռագրա կա ն ա յն ընթ եր ցվա ծներ ի ց, որ մա նրա մա սն առաշ են բերվա ծ Բա ստ ա մյա նցի ծա նոթութ յա ն մեշ։ «Մ եր օրինա կի մ եշ , — ա սում է Բ ա ստ ա մյա նցը , — լո ւսա նցքի վերա գրա ծ է օտարի ձեռքով իբրև բա ցա տ րություն էիար բա ռի ' « ճ (1 0 0 ) դրա մ կշիո. է դ » , արով կա մենում է իբր ասել թէ մի լիտրը հաւասար է հա րյուր գրա մ կշռին ։ — Վենետիկի օրինակի մէշ գրա ծ ւէ «լբւո ր եղ ն» ( անշուշտ ' «]րտ ր ե ղ ն ») , իսկ ա յդ բա ռի տակ
1 Արձանագրությունների տպագիր Հրատարակություններն այնքան անփույԲ են ու սխալաշատէ որ «կա յթ միս ը&թերչյվածը կարող է լինել աղճատված՜։ Աբձա նագրությւսն մեջ ուղիղ ընթերցվածը թերևս չինի Հկայթ սի
270
I'քցած է լուսա նցքի վրա այսպիսիւ ծա նոթ ութ յուն ' Ա յսպ ես ի հնա - գ ո լյն . ի մի օրին . «Լիտր իւղն», յե ր ի ս խ ա նգա րեա լ օրինակսն «կովու հարիւր ղրա մ կշիռ իսլ տ ա ցեն »: Ս ոյնպ էս գրա ծ է և Л> 4 8 8 , 749 Սին. Կարապ, սրինկ. մ ե չ' « ել կռվու ճ (1 0 0 ) դրա մ Կւիո. եղ տ ա ցենЛ1*
Ա յս կարևոր ընթ երցվա ծները գտ նվում են Դա տա ստա նա գրքի ձեռա գիր Հին օրինա կներում, ուստի հավանական պիտի համարեղ, որ Մխիթա ր Գոշի մոտ հիշա տ ա կվա ծ «լի տ ր Տ-ի կշիռը եղել է , իրոք, « ճ գրա մս։ Բյուգա նդա կա ն «լիտ րս-ի կշիռը ( = 3 2 6 , 4 դ ր ա մ ), ի ն չպես գիտ ենք, Հա վա սա ր էր 8 0 «դրա մտ -ի («դ ր ա մ » - ը = 4 ,0 8 գր ա մ ), սա կա յն Իր աքի вւի տ ր ս ֊ը , որ գործ է ա ծվել արաբական ա շխ ա րհա կա լությա ն ժա մա նա կ գրեթե ա մեն տեղ ա նգա մ Ս պ ա նիա յում, Ֆրանսիա յո լմ և Ռ ուսա ստա նում ' ա յժ մ յա ն կշռով 4 0 8 գրա մ էր, և հենց ա յս «լի տ ր ս -ը , ի մ կա րծիքով, հա մա պ ա տ ա սխ ա նում է Դատ ա ստ ա նա գրքում մա տ նա նշվա ծ « լի տ ր »-ի ն , որի կշիռը, ինչպ ես տ ե . սանք, հա վա նորեն, 100 «դ ր ա մ » էր2։
եթե ընդունելի հա մարվի ի մ ա յս ենթ ա դրութ յունը, յուղից վճարվող ւբնա հա րկը կա մ «շա րիա տ Ֆ -ը, որ Դոշի Դա տա ստա նա գրքում սա հմա նվա ծ էր յուրա քա նչյուր կովից մեկ լիտ ր, ա յժ մ յա ն կշռով պետք է հա շվել 4 0 8 գրա մ կա մ ռուսական 1 ֆ ունտ ։
Բացի (Гշ ա ր ի ա տ Տ ֊ի ց , որի բնա հա րկ լինելը հա ստ ա տ ում եՆ վերոհիշյա լ վկա յութ յունները, բնա կա ն հարկի նշա նա կություն ոլնե- ց ե լ է , ըստ երևույթ ին, նա և « պ ախտ» հա րկը, որը հա նդիպ ում է մի ա նգա մ .միայն Վիմա կա ն տ ա րեգրում' Ա նի ի 1 0 4 6 — ,1050 թվի հետ ևյա լ .ա րձա նա գրությա ն մեշ.
Վիմա կա ն տա րեգիր, էշ 2 7 ճ Անի, 1 0 4 5 — 10 5 4 թ3 .
1 Տե՛ս Մխիթարաւ Գոշի, Դատաստանագիրք Հա յոց Բ, ա, էշ 315 , ծանոթ, 573.Տ Կշիռների և չափերի ուսումնասիրությունը, պետք է ասել, որ խիստ թարգ
Ո1 դժվար խնդիր Է, որին պետք Է մոտենալ առանձին զգուշությամբւ Ոչ միայն Հին, այլ նաև գիտտկս/ն Նորագույն աշխատություններում կշիռների, չափերի ե գրամների վերաբերմամբ հանդիպում են հաճախ միանգամայն սխալ ցուցումներ, "ր կարող են հիմք ծառայել սխալ ու խառնաշփոթ հաշիվների։ Օրինակ, Ն. Ռոժ- կովի «-История Россиил աշխատության մեշ (1 919 , 1, Էշ 1 5 6 ) բյուգանդական էլիտրՅ-ը կամ ֆունտը հավասար Է ընդունվում ռուսակսձւ ա յժմյա ն ֆունտի։ Բյուգանդական 9քիտր»-ի կշիռը, ինչպես ցույց Է տրված իմ մի այլ աշխատության էեշ (հՆյութեր հին Հայաստանի տնտեսական կյանքի պատմությանս, 1, Տեղեկա- գիր Գի տ■ և Արվ. Ինստիտուտ ի № 2 ) 326 ,4 գրամ Էր, իսկ ռուսական ֆոմետի' 40ծ գրամ, ուստի նա հավասար Է ոչ թե ռուս, ֆունտի, ա յլ 4/-»
3 Рյուզա&գական իշխանությունը Հաստատվել Էր Անիում 1046 թվին։ Զ " չ * կայսրուհին, որ Հիշվում Է սույն արձանագրության մեշ, վախճանվել Է 1050 թ։ԷիՆւ
271
«Ես Առսւլնս մա գիստ րոս, մեծա րեա լ ի մեծա փ ա ռ թ ա գա ւորութեանց ի գեղ զարդու ել ի տես մա նգոլթեա ն ի մ ո , եկի յա ր եւելս , ի գեղեցկա շէն բերդս , յԱ ն ի , բա րձրա ցուցի բա ւա նդակ զպարիսպ սորին կա ռկա ռա կոյտ արձանաւք ել հաստահեղոյս ա մրո ւթ յա մ բ, ել ի յի մ ո ց մեծա ծա խ գա նձոլց ածի ջա նիւ չուր յորդա բոլխ ի մէջ ա մրոցիս յուրա խ ոլթիւն ել ի զո վա ցո ւմ ն ծա րա ւեա ց։ Բերի ոսկի մատանեա՛ւ դիր ազատութեան զինքնա կա լ ծիրա նեծին թա գոլհո յն վա սն պ ախտիյյ տանդ քա ղաքիս Լ թա ստ ա կին, с[пг տ ա փ ն ա մ յա մ է չափ ութից լտ եր ց, ա յլ և ի խնդրո իշխանա ւորա ցս խ ա փ ա նեցի ել զգիւտ երկուց լտ երց, զոր տ ա յր մոլթ սիբն ա յս ա մէնл»
թ ե և ա յս վկա յութ յա ն մեջ չէ հիշվա ծ, թե ի ՜ն չն էր տրվոււէ а չափ ութից լտերց3> և «երկուց լտ երց» , սա կա յն միա նգա մա յն պարզ և որոշ Է, որ « պախտ տ ա նցռ-ը բնա կա ն հարկ Էր, ինչպ ես և «թ ա ս տ ա կ ռ ֊ը , որի մա սին խ ոսելու ենք ա ռա նձին։
«Պախտտ-ը, ի մ կա րծիքով, հոմանիշ Է ա յստ եղ «շարիատտ-ի և, հա վա նորեն, նույն հա րկի պարսկական անունն Է1։ Ինչպես հա յտ նի Է, հա յերեն «բա խ տ ս բա ռը , որը փ ոխ ա ռություն Է պարթևե- ր են ի ց, հ նդկա ֊ի ր ա նա կա ն լեզուներում նշա նա կում Էր ոչ միա յն «բա խ տ , վիճա կ, ճա կա տա գիրя, ա յլև «մա ս, բ п}իս»~։ ճիշա ա յնպ ես, ինչպ ես և ռուսական ДОЛЯ բա ռ ը , որի սկզբնա կա ն ի մ ա ս տը «մ ա ս , բաժիէն» Է, փ ոխ ա բերա բա ր նշա նա կում Է նաև «բա խ տ , ճա կա տ ա գիրս։
Ինձ թ վ ո ւմ Է, որ ա յս «պ ա խ տ »-բնա հա րկը պարթևերեձ կա մ պարսկերեն վերոհիշյա լ նույն Ьах1>Ь Է, որը կարող Էր բա ցի իր սովորական նշա նա կություններից ունեցա ծ լինել նաև բերքիկ վճա րվող մասի կա մ բնա հա րկի նշա նա կություն;
Արձանագրությունը գրված Է, հավանորեն, ոչ թե 1045— 1054 թվականների ժաժա հակամիջոցում, այլ 1040— 1050 թթ .*
1 Պրոֆ. Ա* Եղիազարյանն այս հարկը նույնն Է Համարում, ինչ որ Հդռնա- գ ի ր ո ֊ը , և «պախտ տանցս-ը թարգմանում Է ПОДОМНЫЙ НЭЛ0Г1 Այս Հարկը, — ասում Է ն ա գ ո յ ո ւ թ յ ո ւ ն Է ունեցել Անդրկովկասի մահմեդական շրջաններումоурЬиН [подомные деньги] կամ էհստբ!բհս1ւ [подомные деньги] անունով(տե՛ս Исследование, Էջ 3 9 ) ։ Իմ կարծիքով, էէդռնագիրՖ և «Гպախտ տանցշ-ը տաբեր Հարկեր են։ Բացի ա յդ ' արձանագրության բովանդակությունից պարզ երևում Է, որ <Տպախտ*֊ը տարբեր Է նաև Հիշյ ՚ս յ մահմեդական Հարկերից, որովհետև այս Հարկը տրվել Է ոչ թե գրամով, այլ լիտրերով։
* Տե'ս Հ . Աճաոյան, Հայերեն արմատական բառարան, Երևան, 1926, Էջ 9 0 8 ■
272
3 . «Թ Ա Ս ՏԱ Կ »=Թ Ա Ս Ո Ի-ՏԱ Կ .
1 0 4 6 — 1050 թվի Աքե ի ի ա րձա նա գրությունը, արի մեջ Հիշա տ ա կվա ծ է «պ ա խ տ տ ա նց» հա րկը, ուշագրավ մի նեցուկ է ու կռվա ն, որը, ի մ կա րծիքով, հիմք կարող է ծա ռա յել «թ ա ս տ ա կ» հարկի լուսա բա նությա ն հա մա ր։
Ա յս վերջին հարկը հիշվա ծ է հինգ ա նգա մ IX գա րի հետ ևյա լ ա րձա նա գրություններում.
1 . Վիմական տ ա րեգիր, էշ 13 , Տեկոր 10 1 4 թ .«Եւ ես Աշոտ թա գա ւոր հա ստ ա տ եցի եւ թ ողեա / եմ
զհարկն (.ա յսինքն' «զ շա ր ի ա տ ն ») բն ո վ ի մ բ յա ւիտ ենից .եւ էլթասաակն վասն ի մ արեւշատութեան հւ ի մ ծնողա ց ե լ ',զ-
րա րց եւ զա ւա կա ց, որ աւր թ . կ . Հա սց նկգ է ր » ...2 . Վիմական տ ա րեգիր— էջ 1 4 ՝ Հ ո ռո մո ս , 10 1 3 թ .«Ես Անանիա, առա ջնորդ գո լով , ս. ո ւխ տ ի ս ... զա տ եցի
մեծա ւ ջա նիւ զհարկ եւ ({թա ստ ա կ, առի և զՔեղա րա գոմն իւր ա մենա յն գո յի ւ ի . ս. ուխտս վա սն ապա լինի տեղի լի ն ե լո յ ի փա խստեա ն ժա մա նա կի ել ա յլ բա զ ո ւմ ինչ ա լգտի փ ա յտի ել խ ո տ ի ... տուող ա յդ մ պ արգեւի Գագիկ է ր .. . ե լ որդ1.ւս)ք իւր' Ս մ պատ ել Աբաս ել Աշոտ։
3 . Վիմական տ ա րեգիր, էջ 2 1 ' Երերոլք, 10 3 8 թ .ւ/Յանուն Աստւ/ւծոյ ի թուա կա նին ՆՁԷ. (ր)ա րեպ ա դա
թա գոլիս դուստր Ա բա սա , Սմբատ Շահնշահի կինս, ել Աշոտո մ ա (յ)ր ս , որ ա զա տ եցի զերէրվա ց թա ստ ա կա ս յո ր դ էց յորդիս Սմբատ Շահնշահանի հզոլրի ե լ ա րքաի ա րեւշա տ ութ եա ն»...
4 . Վիմա կա ն տ ա րեգիր, էջ 2 7 ' Անի, 1 0 4 6 — 1 0 5 0 թ .«Ե ս Ա ռ ա լն ս ... բերի ոսկի մա տ ա նեա ւ գիր ա զա տ ութեա ն
զինքնա կա լ ծիրա նեծին թ ա գուհո յն վա սն պ ա խ տ ից տանց քա ղա քիս եւ թա ստ ա կին, զոր տ ա յին ա մ յա մ է լա փ ութից լտ եր ց . ա յլ և ի խնդրո իշխ ա նա ւորա ցս խ ա փ ա նեցի իւ զգիւտ երկուց լտ եր ց, զոր տ ա յր մութ սիբն ա յս ա մ է ն »1։
Պրոֆ. Ս. Ե զիա զա րյա նը, կա րծում է, որ « թա ստ ա կն» իրա նա կան ծա գում ունի և հա մեմա տ ում է ա յս բա-ռը Ճ2տէ31է-/ք հետ2ւ
1 Կա մի վկայություն ևս թաստակի մասին Ալամն ի 1041 թ։Ա։ արձանագրության մեչ. ահ՛ս Н. Марр, Новые материалы по армянской эпиграфике. 4? 76/
- Ա. եւլիազայւյանիը աո աչ հայերեն Հէթաստակս-ի ծագումը պարսկերեն 03ՏէՏ1>/<յ որոշ վերապահությամբ մատնանշել Է Նիկ. Մառը։ (гЕсЛИ НаЗВЗНИеповинности, թաստակ,— ասում կ Տ,ա,— обязано своим происхождением той статье закона или специальной грамоте, в силу которой требовалась е*
18 -■ ՍսւՏասւյյսւն273
«Քուրդերի մոտ , — ասում է նա , — մի սովորություն կա, որի համա ձա յն նախրչին իրավունք ունի տնտեսական տարվա վերջին, երբ լրա նում է տարեկան իր վա րձույթի ժա մա նա կը, վերցնելու իբրև պարգև մեկ ոչխար կա մ մեկ գա ռ իր ընտ ր ո ւթ յա մ բ։ Ա յդ ոչխարը կա մ գա ռը, որ նրա աշխատավարձի մեշ չէ մտ նում, ա յլ արվում է նրան իբրև պարգև, ա նվա նում է с1а5(ак> <гԹ ա ստ ա կտ ֊ը, Որ հիշվում է վա վերա գրերում, կարող է թերևս հատուկ տուրք լինել հարկահավաքի օգտ ին» 1 <
«Թ ա ստ ա կ»-ի ա յս ստ ուգա բա նությունը թե հնչյունա կա ն տ եսա կետից և թ ե իմաս՛տի տ ա րբերությա ն պ ա տճա ռով միա նգա մա յն անընդունելի է, սա կա յն պ րոֆ. Եղիա զարյա նի ենթա դրութ յունը, ավելի ճիշտ գուշա կությունը, որ «թ ա ս տ ա կ » ֊ը կարող է լինել լրա ցո ւցի չ տուրք հօգուտ հարկահան պ ա շտ ոնյա ների, ի մ կա րծիքով. անհավանական չէ ւ
նույն եզրա կա ցությա ն հա նգել եմ և ես, բ ա յց ոչ վերոհիշյա լ բա ցա տ րությա ն հիմա ն վյՐա, որ հա մա րում եմ սխա լ, ա յլ փ ա ստական ուրիշ ցուցումների օգն ո ւթ յա մ բ, որ բխ ո ւմ են արձանագրա կան վ կա յութ յուններից։ Վ կա յութ յուններում, նախ և առաջ, աչքի է ը նկնում , որ «\թա ստ ա կ»-ը հիշվում ւէ «շա րիա տ » կա մ «պ ա խտ տ ա նց» բնա հա րկի հետ միա սինւ
1.008 թվին Կատրանիդե թա գուհին, ինչպ ես տ եսա նք, աղատել էր Տեկորը «՛շարիատ» հա րկից, իսկ 1014 թվին Աշոտ թա գա վորը հաստատում է ա յդ և իր կողմից ա զա տ ում նույն Տեկորը նաև էօթաստակ»-ից ( վկա յոճթ. 1 ) ։ Հոռոմոսի առաջնորդ Ան ան ի ան 1013 թվին ա զա տ ել Է « մեծա ւ ջանիւ ղհարկ և զթա ստ ա կ»' (վ կ ա յո ւթ . 2 ) ։ 1 0 4 6 — 1 0 5 0 թվա կա նների ժա մա նա կա միջոցում « ՛Առաւն» մ ա ՛գի ս ֊ տրո՚սը բե րե լ \Է « գիր ա զա տ ութ եա ն... վասն պ ախտից տանց քա ղաքիս եւ թա ստ ա կին» ( վ կա յութ . 4 ) ։
Այս վկա յութ յուններից ստ ա ցվում է ա յն տպւսվորոկթյունը, որ «շարիատտ-ը, որը Հոռոմոսի ա րձա նա գրությա ն մեջ անվանված է «հ ա ր կ », իսկ Անիի ա րձա նա գրությա ն մեջ' «պ ա խ տ տ ա նց», ինչ որ կապ է ունեցել «թա ստ ա կի» հետ ։ Ինքնըստինքյա ն ա յս դիտ ողությունը կարող է անհիմն կա մ քմ ա ՞ա ճ թվա լ, սա կա յն ն ո ւյն ենթա դրությա ն կռվա ն է հա նդիսա նում մի ն՛որ հա նգա մա նք, որ արժանի է առանձին ուշա դրությա ն։
уплата, то его можно сблизить с персидским словом Шегае տ1շ111օ ասա- !ае 1ս*տս ргаеТесм вспры е [УиИег®, Ьех. Регз. Ьа1], Нпвыс материал ь-. по арм. эпиграфике, С. Пет., 199*. էք 80'
1 Исследования по ист. армянск. права Կ 4 և 42:
274
Անիի 1 0 4 6 — 1 0 5 0 թ վ ի ա րձա նա գրությա ն մեջ ոչ միա յն մ ի ա սին են հիշվա ծ «պ ա խ տ տ ա նց» բնա հա րկը և. « թա ստա կտ-ը, ա ս մա տ նա նշվա ծ է նա և հարկերի քա նա կը։ Առաջին քա նա կը ' <гչավ։ ուտից լտ եր ցв վերա բերվում Է, անշուշտ, քա ղա քի ա մեն մի տնից որվող հիմնա կա ն հա րկին, իսկ երկրորդը' « գիւտ երկուց լտ եր ց»,
. ա մ ենա յն հա վա նա կա նությա մբ, լրա ցուցիչ «թ ա ստ ա կ» հարկն Է, ոՐԸ' ինչպ ես տ եսնում ենք, կա զմում Է առաջին հարկի */հ մա սը։
Անուշադիր շպետք Է թ ո ղ ն ել, որ ա յս վերջին քա նա կը1 հիմնա կան հարկի ^ Ա ֊ը ՝ ա րձա նա գրությա ն մեջ ա նվա նվա ծ Է «գիւտ եր կուց լտ երց» , ա յսինքն՝ <гշա հв կա մ <гվա ստա կв ։ Վերջապես՝ ուշա գրա վ Է ու հետ ա քրքիր, որ <гԱռաւնв մա գիստ րոսը «խ ա փ ա նելս Է ա յգ й* գիւտ в —ը կա մ «Гվա ստ ա կտ ֊ը «ի խ նդրո իշխ ա նա ւորա ց»։ Ըստ երևույթին, <гծիրա նեծին թ ա դ ո լհ ո յв «ա զա տ ութեա ն գրտ-ից դուրս •այգ (էգիլտտ ֊ը խ ա փ ա նելու հա մա ր հարկաւ/որ Է եղեք նաև քա ղա քի իշխ ա նա վորների հա մ ա ձա յնութ յունը ։
Արդ՝ ա յս բո լո ր դիտ ողութ յուններից, կա րծում եմ , կարելի հ ետ և ցնել, որ «թա*ստակտ-ը լրա ցուցիչ տուրք Էր' */< ՜ք հիմնա կա ն բնա հա րկի, որ ստ ա նում Էին, հա վա նորեն, « մ ութ սիբՏ-ը կա մ թերևս նաև ա վելի բա րձր կա նգնա ծ իշխ ա նա վորները։
Ա յս « մ ո լթ ս ի բ Տ ֊ը , որ Անիի ա նթվա կա ն մի ա րձա նա գրությա ն մեջ ա նվա նվա ծ Է «մ ո ւս ա յի պ »^ , իսկ Ա մ բա տի Դա տ ա ստ ա նա գրքում' а մ ո ւխ թ ա ս ի ս բ2, արա բա կա ն 1ՈսհէհՅՏ1հ-ւ&' Է, որը, ինչպ ես հա յտ նի Է, ա րաբական տ իրա պ ետ ությա ն ժա մա նա կ քա ղա քներում վա րում Էր ու՛ '.կանապետի պաշտոն և հսկում Էր շուկա յի , կշիռների ո։. Հափ՝Հ.է։ի վրա ։ Ինչպես տ եսնում ենք Անի ում նրան հա նձնվա ծ Է եղել նաև բնա կա ն հարկերի հավաքումըէ
Գյուղա կա ն շրջա ններում վա րչա կա ն ու հա րկա հա վա քմա ն գործը վա րել են , ինչպ ես երևում Է ա րձա նա գրա կա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ներից, Հ ձ ե ո ն ա ւո ր Տ ֊ն ե ր ը 3։ Եթե վերոհիշյա լ կռա հումը ճիշտ լԿնի, որ (՛թ ա ս տ ա կ » ֊լւ 1 0 4 6 — 1050 թ վ ի Անիի արձանաւք ր ութ յա ն մեջ
1 Տ ե 'ս Վ ի մ ա կ ա ն տարհդիր, Էշ 2 2 1 ։2 Տե՛ս Л. Каг51, ЗешрайвсЬег ко(1ех, ՏէքՅտտհւՄց 1905, 13Ճ I ՃԺԲ— Էջ
102 և В О I I , Էջ 233 ։3 Տե՛ս Վիմական տարեգրում հետևյալ արձանագրությունների Հաղպատհ
.1210 թվի (կ * 5 1 ) , Сг իրակ ավան ի 1228 թվի (Էջ 7 1 ), Նորավանքի 1 2 /5 թվ_ի (Է? 1 5 0 ) , Օշակ ան ի 1286 թվի (Էջ 1 2 9 ) և Օշակ ան ի 1288 թ,Ա, (Էջ 1 3 0 ) ։ (ГՁեռնաւոր* - ների Հիշատակումը 906 և 1086 թվականներին տե'ս Ստեւիանոս Օրբելյանի մոտ ' лФաամութիէն նահանգին Է)իսիական»է Թիֆլիո, 1911, գ լ . ԽԳ. և 11, Էշ 233 և 327 ։ Հմմտե նաև նույն երկումճ Էշ 3671 417 (գ/ո լխ ԿԵ և Կ Զ )։
276
լրա ցուցիչ տուրք է, որ ստանում էր <гմ ո լխ թ ա ս ի պ ս ֊ը , ա յդ դ եպ քո ւմ ' Տեկորի 1014 թվի Հոռոմոսի 1013 թվի և Երերոլքի 1038 թվիա րձա նա գրություններում նույն <г թ ա ստ ա կ»-ը պետք է ընդունենք դարձյա լ լրա ցուցիչ տուրք, որ տրվել է գյուղա կա ն շրջաններում «ձեռն ա ւոր»-ներին։
Որ « ձ ե ռ ն ա լո ր Տ ֊ն ե ր ի հատուկ հարկ, իրոք, գո յութ յուն ունեցել է' ա յդ , ի մ կա րծիքով, կարելի է եզրա կա ցնել X I I I դարի հետևյալ
վկա յո սթյո ւնն երից .1 . Վիմական տ ա րեգիր, էջ 5 1 ' Հ ա ղ բ ա տ, 1210 թ .а Ել է ա յս գեղ ազատ յա մ ե ն ա յն հարկէ ի պ ա տ րոնա ց,
ի ձեոնւստ րա ց, ի գյուղա կ ա նա ց»։2 . Վիմական տ ա րեգիր, էջ 1 5 0 ' Նորավանք, 1275 թ .«Ու զՀա չէձորոյ հարկն սա հմա նեցա ք ի տարում վա թ
սուն սպիտակ տ ա յ, ա յլ ագատ է յա մ էն հա րկաց, ա յլ ոչ ա միր ա յ, ոչ պ արոն, ոչ ձեոնսւլորի ոչինչ հաշիւ չկա յ հետ Հա լէ ֊ ձորոյ, ոչ շոր տ ա յ* ոչ ա յլ ոչ ո ւմ » ։
3 . Վիմա կա ն տա րեգիր, էջ 1 3 0 ' Օշական, 1288 թ .« Ի թուա կա նին չէէ յա ռա ջնորդոլթեա ն տէր Հ ա մ ա դ ա ս ֊
պ ա յ եւ ի պ արոնութեա նն Սահմադինին և իւր որդլոցն Ամիր- բէկին և Հա զա րբէկին ես Գէշմարդս էի ա միրա յ և Հաւիկս ձեււնաաւ-, թողա ք զսբ Կարապետին ա յգեա ցն ղՅա լշականու, ղՄիրինու զձևռնա ւորին զհարկն զինչ որ կա յրл . . .
Վերջին վ կա յո ւթ յա ն; մ\եջ հիշվա ծ տձԼռնաւորի հա րկ»-ը հա նդիպ ում է նա՛և 12 9 6 թվի Հռիփ սիմեի վա նքի հետ ևյա լ ա րձա նա գրությա ն մեջ.
4 . Վիմական տա րեգիր, էջ 1 3 8 ' Հռիփ սիմէի վա նք, 1 2 9 6 թ . ,
« Թողաք դՀռիփ սիմոլցս զբա բա կին շարիատն ել զշահ- նաին բա րա կի հակնտ. . .
«Շ ա հ ն ա » էին ա նվա նվում, ինչպ ես հա յտ նի է, թա թարա կա ն տ իրապ ետության՛ շրջանում վարչական ու հարկահան պ ա շտ ոնյա ները, ուսսոի «շա հնա յի հարկյ>-ն ա յս վկա յութ յա ն մեջ, ի մ կա րծիքո վ , նույնն է , ի նչ որ (Гձեռնաւորի Հա րկх -ը ։
ԱՐԴ ի . նկատի ա ռնելով վերոհիշյա լ բոլոր վկա յութ յունները, նաև նրա նց բովա նդա կութ յա ն վերլուծումը, ես ենթ ա դրում■ եմ , որ X I դարի .«թ ա ս տ ա կ » ֊ ը և X I I I դարի «ձեռն ա լոր» ֊ի կ ա մ >1 շահնա и ֊ի հարկը, հա վա նորեն, լրա ցուցիչ տուրք են, որ յյտ ա նում էր վարղա-
* Ուղդեւի թերես «շւսր իա տայ» է
276
կան պ ա շտ ոնեությունը, քա ղա քներում' « մուխթա ս ի պ » ֊ը , իսկ գ յո ւ
ղական վա յր եր ո ւմ ' «ձեոնա ւոր»-ն.երը .կամ «շա հ նա .Ն ֊ներ ը ։Հի մ ն վ ե լո վ Անիի 1 0 4 6 — 10 5 0 թվի ա րձա նա գրությա ն վրա ' մենք
ենթ ա դրեցինք, որ «թ ա ս տ ա կտ ֊ի քա նա կը հավասար Է եղել հիմնա կան բնահարկ,ի ^1^-ինէ Ա յդ տոկոսը կարող Էր սովորակա ն ու ը ն դունվա՛ծ լինել X I դա րում։ Ինչ վերա բերվում Է X I I I դարի « ձ ե ո ն ա ֊ լո ր »-ի կա մ «շահնա յ » - ի հա րկին, նրա տոկոսը հա յտ նի չէ , և դ ը ժ ֊ ՎաՐ իհա րկե, ՝ա նվերա պ ա հորեն պ նդել, որ նույն 1Ա տոկոսը պ ա հպ ա նվա ծ կլիներ և հետ ա գա ա յդ դա րում։
Որ X I դարի в թ ա ս տ ա կ »-ը , իրոք «շա րիա տ »-,ի կա մ « պ ա խ տ » ֊ի 1քէ մասն Է եղել, ա յդ , ի մ կա րծիքով, հա ստա տվում Է ոչ մ ի ա յն Անիի 1 0 4 6 — 1 0 5 0 թվի արձանագրական վկա յությա ն քն նո ւթ յա մ բ, ա յլե «թ ա ստ ա կ» րա ոի ստ ուգա բա նութ յա մ բ։
Որքան ինձ հա յտ նի Է, «թ ա ստ ա կ»~ը մինչև ա յժ մ դեռ մ ե կ նվա ծ չէ ։ Ես ա ռա ջա րկում եմ , ա յդ բա ռի հետ ևյա լ մեկնութ յունը ։ 1ГԹ ա ս ո ո ս կ » ֊ լ ։ , ի մ կա րծիքով, բ արդ բա ռ է, որ կա զմվա ծ է «թ ա սու» ( = ք ա ո որդ) և «տ ա կ» ( = «ղ ա թ » , — պ ա տ իկ) բա ռ ե ր ի ց ։ « Р’ш - սուտ ա կ»-ր հա մա ռոտ վելով ստացյԼել է «թ ա ս տ ա կ »։
1ГԹ ա ս ո լ» ֊ն , որ փոիւ ա ռա ծ բա ռ է պ ա րսկերենից ( = ն ո ր պարսկ. էՅՏԱ^1, հ ա յեր ենո ւմ , ինչպ ես հա յտ նի է , երեք գարեհատի կշիռ էր և « ղ ա ն գ » ֊ի ]/1 մա որ։ Մխիթար Գոշի Դա տ ՚ա ստա նա -
ԳՐԲՒո գիտ ենք, որ « դ ա ն գ » ֊ը և « թ ա ս ո լ» ֊ն գործա ծա կա ն են եղե[ Նրա ժա մա նա կ կոտ որա կա յին թվերի հա մա ր2, Նույնը հա ստա տում են նաև վիմա կա ն ա րձա նա գրությունների վկա յութ յունները
« Թ ա ս ո լ» ֊ի կոտ որա կա յին մ եծութ յունը կա խ վա ծ էր հա շիվների հիմնա կա ն միա վորից։ Եթե հիմնա կա ն միա վոր ընդունվում էր մ ե ծ «դ ա հ ե կ ա ն » ֊ը , որը հավասար էր 6 «դ ա ն գ »-ի , « ,թ ա ս ու»-ն ' որպես « դ ա ն գ » ֊ի 'Д մա.սը, ստ ա նում էր 1 /2 4 -ի ի մ ա ս տ *, իսկ եթե հիմնա կա ն միա վոր հա մա րվում էր մ ե ծ «դ ա հ ե կ ա ն »-ի կեսը կամ ո պօտ ա տ դեկա ն » ֊ը , որը հավա,սար էր երե ք « դ ա ն գ » ֊,ի ^ , «թ ա ս ո ւ» ֊ն հա մապատասխան էր դա ռնում 1 /1 2 -ի ։
1 Н. НиЬясЬтапп, АгтешвсЬе О гаттаН к , 1895, Էհ 26Вւ- Դատաստանագիրք, մասն աոաջին, ՃԻ, էշ 287 , մասն երկրորդ, ԿԲ, էշ 372,
ԿԴ, էք 37Տ , ԿԵ, է , 370— 341.3 ՛Լ իմա կա՜ս տարեգիր, էշ 58 , 5 9 , 74 ևնւ* Տե՛ս Դատաստանագիրք, մասն Р, Կ*հ, էշ 380 ։՚՛ Տե'ս Դատաստանագիրք, մասն Р, ԿԲ, էջ 37 2 , նաև ծանոթ* 794, որի մեշ
Р и.՛ о տ ա մ յ ս։ նցը միանգամայն ուղիղ որոշել է, որ ссպօտ ատ դեկանը հաւասար է ոսկի դեկս?նփ կամ դահեկանի կիսին»։
277
Լինելով « դ ա ն գ»-ի 1/ձ-ը , ի մ կա րծիքով, «թա սուո-ն ունեց ա ծ կլիներ նաև ՀԱ ֊ի նշա նա կություն ա յն դեպ քերում, երբ հաշվի հիմնական միավոր կընդունվեր ոչ թե մ ե ծ « ղահեկանտ-ը կա մ նրս. կեսը ' «պ օտ ա տ դա հեկա ն»~ը, ա յլ « դա նէթ-ը ։
Կարևոր Է ու ուշագրավ ա յդ տ եսա կետ ից, որ պահլա վերենում էՅՏԱա-Հ» Ունեցել Է, պ ա րզա պ ես, '/-4՜ի նշա նա կություն •»
•Ինձ թ վ ո ւմ Է՛, որ կոտ որա կա յին հենց ա յս վերջին նշա նա կութ յունն ունեցա ծ պիտի լինի «թ ա ս ո ւ»-ն « թ ա ս -տ ա կ» կա մ « թա սու- տակ» բա ռի մ եջ։ Նույն բա ռի երկրորդ մասը «տ ա կ », իբրև թ վ ա կան անունների վերջա վորություն, նշա նա կում Է, ինչպ ես հա յտ նի Է, ղա թ, կա մ « — պ ա տ իկ», օրինա կ ' «երկուտ ա կ», « երեք-տ ա կ» ևնւ Այս բա րդումը հին Է և հա նդիպ ում Է արդեն Խորենա ցոլ մոտ . տեւ, Խոր. Բ ., գ լ. Է' «և ա ռա նց ոսկւոյ և ա կա նց, զկրտսեր մարգարիտն երեքտակեան վարսակալ ա ծել» ( Տ.փղիս 1 9 1 3 , Էջ 1 1 0 ) ։
«քՒա սոլ-տ ա կ»-ը կա մ «թ ա ս -տ ա կ » .ը կա զմվա ծ Է, ուրեմն, նույն ձևով, ինչպ ես և «ե ր կ ո լ-տ ա կ » ֊ը կա մ «ե ր ե ք -տ ա կ »-ը և նշա նակում Է «մ ե կ չորրորդ ղա թ կա մ մ ա ս »։
Անիի 1 0 4 6 — 1 0 5 0 թվի արձանագրական վկա յութ յա ն վերևառաջ բե ր վ ա ծ լուսա բա նությունը հա ստա տվում Է, ինչպ ես տեսնում ենք, նա և «թ ա ստ ա կ» բա ռի ա յս նոր մ եկ ն ո ւթ յա մ բ ։ Ա յսպ իսով' արձանագրական վկա յութ յունների քննությունը հիմք ու նեցուկ Է ծա ռա յում ստ ուգա բա նա կա ն ՛մեկնության հիմնա վոր լինելուն, իսկ ինքը ստ ուգա բա նությունն ա պ ա ցույց Է դա ռնում, որ վերոհիշյա լ վկա յությունների լուսա բա նությունը պետք Է հա մարել հավանական ու ընդունելի ։
Ա մփ ոփ ելով մեր ասածները вթա ստ ա կ» հարկի մա սին' կարուլ ենք անել հւետևյալ հա վանա կա ն եզրա կա ցությունները։
1 . ւ«Թաս,տակ»~ը' որ հա նդիպ ում Է X I դարի ա րձա նա գրութ յուններ ո ւմ , լրա ցուցիչ տուրք Է, որ տրվել Է «մ ո ւխ թ ա ս ,ի բ» ֊ի ն կա մ «ձեռնա ւո ր Տ-ին .
2 . Նույն ա յս ,տ՛ուրքը X I I I դարում անվա նվել Է «ձ ե ո ն ա ւո ր ո ֊ի կա մ <гշա հնա յի հա րկ».
3 . X I ՛դա րում «թ ա ս տ ա կ ».ի քանակը հավասար Է եղել, ըսսւ երևույթին, « շա րիա տ » կա մ «պ ա խ տ » բնա հա րկի 1Լ - ի ն .
4 . «Թ ա ս տ ա կ ո ֊ը հա մա ռոտ ություն Է « թ ա ս ո լ ֊տ ա կ » բա ռի և նշա նա կում Է ^ Ա - ր դ ղա թ կա մ մ ա ս ն »։
1 Н. НпЬэсЬшапп, АгтешэсЬе Огл пипа Пк, Հ» Зве-.
2 7 8 ֊
4 . «Պ Օ ՏԱ Տ» — В а1ап 1а4е5 , >ԼՐ8. թօէօոսէ, р а К п а Ь
л.Պօտատ դա հեկա ն»-ը , ինչպ ես վերև ա սվեց, «ո՛սկի դ ա հ ե ֊ կան а ֊ի կեսն էր ։ Ո՛սկի ա լս փողի դրամա՛կան ա րժեքր, ինչպ ես և «պ օտ ա տ » բա ռի ստուգա բա նա կա ն ծա գումը փորձել է բա ցա տ րել Р'. Ա վգա լբեգյա նը «Մ ի գա ղտնիք հա յ վիմա կա ն ա րձա նա գրութ յունների մեջ» Հե՛տաքրքիր իր նոր ա շխ ա տ ա նքում, որ լո ւյս էր տեսել Գիտությա ն և Արվեստի Ինստիտուտի Տեղեկա գրում ի
«Պ օտ ա տ »-ի վերա բերյա լ մա տենա գրա կա ն վ կա յո ւթ յո ւնները , որ հիշա տակվա ծ են ա յս ա շխ ա տ ությա ն մեշ, տեղ տեղ ա ղճա տ վա ծ են, ուստի նույն վկա յութ յունները կարևոր եմ հա մա րում մեշ բե րե լ ա ռա նց ա յդ ա նա խ որժ ա ղճա տ ումների, որոնք Հնչյունա կա ն տեսակեսւից հիմք են ծա ռա յել սա ո։ դար ա4ւ ական и/иш/ մեկնարա նւււթյւո։նների։
1. Մխիթար Գօշ, Դա տա ստ ա նա գիրք, մասն Р, — էշ 3 7 2 .
«Ո սկի դեկա նն վեց դա նգ է, պօպաւո դեկանն երեք դա նգ, թա սուն ի դանգին չորիցն մ ի ն » .
2 . Հր . Ա ճա ոյա ն, «Ցուցա կ հա յերէն ձեռա գրա ց Ս ա ն ա ֊ и ար հան վա րժա րա նին ի Կա րին», Հա նդ. Ամս. 1 8 9 6 , թ ի վ 1, հ՛ունվար, էջ 2 4 2.
« Այս ի մ գիր է հա լկոյ որ տվի զիմ արտ դա րբնոցին արթն աստուածասիրին Հա յրենիք որ ա յ/ ասել ու լսեր է պ ռիս- տ իմո ՚նձ տ ա մ ճ սոոււ»...
3 . Նույնը, էջ 2 4 .-«ն Ա|ուոատ լո ւծ մ եզ տ ա յ որ ասել ու լսեա լ է ր » . . .
4 . Ն ույնը, էջ 2 5 .« գ մա լդ հաց տ վա ք, բ կա պ իճ, ի սյսւսւաւոնէւ֊ ու մ ա ր.
գերս ա ռ ա ք »...
՝■ Երևան, 1927, X 2 , էշ 4 8 — 49,2 Վկայությունները գտնվում են 980 թվի Ավետարանի հիշատակագրության-
ներում՛3 Աճաոյանի բնագրում ' «եպռիստիմու» փխ* է պռիսաիմոն, որն ուղղածն է։
հ:Պ ոիստ իմոնյյ֊ը ( — Հուն, 11թՕՅ*:ւ»յ.Օ» , ինչպես հայտնի է , այն «գրա ւ»-ն էր գ ա - շ Ի՛ն բ ի ապահովումըՀ որ իբրև տուգանք տալու էր պայմանագիրը խախտողը։ Նույնայս ձեռագրում հիշատակագրությունների մեշ (էպռիստիմոնտ-ը հիշված՛ է մի քանիանգամճ էք 3 , ՅՏՏ և 435 ։ ոՊոիստ իմոնճ ֊ի նշանակությունը և իրավական բովա ն-7 ակութքունը լուսաբանել է Կարստը, տե'ս ՏշաթՅէՅտշհՏք К0(1еХ. 63ո Ժ II* էշ 20Տ ։ Հմմտև նաև VԱսորական դատաստանագիրք՝* է հրատ . Արս■ էջմիածին, 1917 , Հ Ի Զ , էշ 48 ։
5. Նույնը, էջ 25 .«դ պսւաատ1 փողոցին արտին ենք տ վ հ ր ...6 . Նույնը, էջ 25 .«ղ պասոաւոի1 դեգիկն՞ ենք ա վել ու ճոկն խաղղին մարդ
առաք» . . .7 . Նույնը, էջ 2 5 .
■ «ե սլսստաա ի վասիլ ենք ւովհլ վար դան ին у ճոկէն խ ա ղց- ղին մա րգին» . . .
8 . Նույնը, Էջ 2 5 .ո-ու առաք ու առաք թ սյաւտատ2 արտին ոլ մ ա ր գ ի ն »...9 . Նույնը, Էջ 2 5 .■«ԾաիյԷցի զարտս ծանիս ու առի ծա պ ա տ ա տ »...10 . «Գ րութիւն, գերութիւն և վերա գնութիւն մ եծ Տոնա
կան գրոցս, Ալիշան, Հա յա պ ա տ ում, էջ 4 4 8 .
«Ա պ ա դատաւոր քա ղա քին ձեռն յա ռա ջ տարեալ զուր պատճա՛ռանօք բա նս ի վերա յ եղեալ թէ հինգեհարիւ՚ր պ ա ւ- սւսւր մնա ց ինձ առ Ա ստ ուա ծա տ ուրն»։
Այս «պ օտ ա տ ղ ահ եկ ա ն »-ի ա ռթիվ Գոշի «Դ ա տ ա ստ ա նա գրքի» հրատարակիչ Վ. Բաստամ յա ն ցն ունի հետ ևյա լ ծա նոթութ յունը.
«Պ օտ ա տ կա մ պաւտատ^' անհասկանալի բա ռ . թերևս պէտք է լինի պողպատ, թէպ էտ պողպատից դրամ երբէք չեն շինում, ա յլ պ ղնձից, ա յսքա նս պարզ է որ պօտատ դեկա նր, յօդուա ծիս խ օսքով, հաւասար է ոսկի դեկանի կա մ դահեկանի կիսին ։ — Ի դէպ ա ւելա ցնեմ որ էջմիա ծնի մա տենադարանի ձեռա գրներից ես հա վա քա ծ ունիմ բա ւական տ եղեկութ յուններ Հ ա յո ց չա փ երի, կշիռների <և դրա մների մա սին, որ յո յս ունիմ հրատարակել մի ժա մա նա կ, բ ա յց դոցա մեջ ևս չէ պատա հա ծ պօտատ կա մ պալտատ ել կա մ պողպատ դրամ)>(էջ 3 7 2 , ծա նոթ. 7 9 4 ) .
1 Ավդալբեդյանի աշխատութեան մեշ ՀպատատՀ-ի փոխարեն (Հինգերորդ վկայություն) տպված կ սխալմամբ «պոտատՅ, իսկ «պաւտատ»-ր 6-րդ , 7-րդ Л Հ~րդ վկայությունների մեշ դս/ռել է նրա մոտ Հպաւպատл (Գ . և Ար. Ինս. Տեղե- կագիր, X 2 , էշ 4 8 ) ։
- Ավդալբեդյանի ուղղումը аի Գեղիկն ենք տվելо Հնարավոր է , р ա յց ոչ ա ն ֊
վիճելի (է։ 48)։3 Բաստամյանցի այս ծանոթության բնադրում , որ աոաշ է բ ե ր վ ա ծ Ր'. Ա վ -
դալբեդյանի մոտ ( էջ 4 8 ) , թե սկզբում և թե վեր չում' ոպաէտատ* բառի փոխարեն դրյԼտծ է դարձյալ « պւսւսլատո։
2Տ0
Բւսսաա մյա նցի ա յս ձա նոթությո ւնի ց դժվար չէ կռա հել, որ՛ Գոշի դատա ստանա գրքի ձեռա գրերն ունեցել են <1պօտա տ » կա մ ոպաւտտտ» և ոչ « պ ա լպ ա տ !>» Դատա՛ստանագրքի բնա գրում «պ ա լ- պ.ատ» ը ն թ եր ցվա ծը , պ ա րզա պ ես, Բա ստ ա մյա նցի ուղղումն է, որը «պ ա ։տ ա տ »-ր ենթա դրել է «պ ողպ ա տ » րառի ա ղճա տ ումը։
Թ. Ա վդա լբեդյա նի ա շխ ա տ ությա ն մեշ ևս, ինչպ ես տ եսա նք, 'ի ն գ ա նդա ,յ կրկնվող Հպ ա ւպ ա տ » ընթ երցվա ծը գրչի սխալ է , իսկ բուն վկա յութ յուններում դրվա ծ է միշտ « պ ա լտ ա տ » և ոչ « պ ա լ- պ ա տ »։
«Պ օտ ա տ »-ի ձեռա գրա կա ն փոփոխա կներն են, ուրեմն, հա մա ձա յն վերոհիշյա լ վկա յութ յունների ' « պ ա լտ ա տ », «պ օտ ա տ »,. «պ ա տ ա տ » և Vպալտար» ։ Ա յս վերջին ընթ երցումն առաջ է եկել, հա վա նորեն, Տ և Ր գրերի շփ ոթ ումից, ուստի մնում են ձեռա գրա կա ն չորս ը նթ երցվա ծներ ' «պ ա լտ ա տ », «պ օտ ա տ », «պ ո տ ա տ », և «■պատ ա տ », որոնք հնչյունա կա ն տ եսա կետ ից միա նգա մա յն հ ա ս կ ա ն ա ֊ /ի են և դյուրա վ մ եկն ելի ։
Բ". Ա վդա լբեգյա նը, հիմք ընդունելով ենթա դրա կա ն ու նորա ծին «պ ա լպ ա տ » ընթ երցվա ծը, որը գո յո ւթ յո ւն չէ ունեցել ձեռա գրական վկա յութ յուններում , « պօտա տ »-ի ծա գումը մեկնում է բյուգա նդա կա ն «պ ե ռ պ ե ռ ա տ »-ի ց ։ «Ա յս уреГрегиГП -иреГреГиЭ - հէ՚ՏՅՈէ ոսկին է հ են ց , — ա սում է նա , — որ դարձել է պերպերատ
( = ( ի ) պերպ երա տ) , ապա հա վա նորեն պեպատ ( = պ ե (ր )պ (եր)ա տ ) , հետո հավաստի պ ոպ ա տ—պ օպ ա տ , պալպատ ու ա մենից վերջն էլ պ ոտ ա տ -պ օտ ա տ -պ ա տ ա տ ' ա մենևին կապ չունենա լով պողպատ մետա ղի անվան հ ետ »։ Ավելի քան բռնա զբոս ի կ ա յս մ եկն ո ւթ յո ւն ը , որ հիմնվա ծ չէ լեզվա հն.չյ՚ոլնա կան կա յուն օրենքների վրա , ա նընդունելի պիտի հա մա րվի հենց ա յն պ ա տ ճա ռով, որ հ ա յերենում ա յս փողի անունը եղել է, իրոք, ոչ թ ե «պ օպ ա տ », ա յլ «պ օտ ա տ » կ-ամ «պ ա տ ա տ »։
«Պ օտ ա տ »-ի և բյուգա նդա կա ն «պ ե ռ պ ե ռ ա տ » ֊ի միևնույն դրա մ յինելը Բ'. Ա վդա լբեգյա նը եզրա կա ցնում է նաև Գոշի ու Սմբատ- Գունդստաբլի մոտ մա տ նա նշվա ծ ա րյա ն գների բա ղ դ ա տ ո ւթ յա մ բ ։
«Մ եր կա րծիքով , — ՛ասում է նա , — «պ օպ ա տ » դեկա նի ' կես դար ա նլո ւյծ մնա ցա ծ հա րցը հիմնովին լուսա բա նվում է Սմբատ Գունդստ ա բլի Դա տա ստա նա գրքով»ւ Երբ Գ՛ոշը բրիստ ոնեի ՛սրնա գինը որոշելու նպ ա տ ա կով դրում է.
«Գ ին արեան մ ա ր դ ո յն ... ի դէպ կա րծեմ երեք հարիւր վա թսուն եւ հինդ լինել գին դա հեկա նի, ոսկի դահեկա ն» 1, —
* Հ^՚ատա ստանա դիրքՖ , Р . էչ ՅՕՏ, 309 ։
2Տ1
Գունդստաբլը սրա դիմա ց գրում է 1 արնագնի գումարը փ ոփ ոխ ելով. «Ընդհա նուր գին արեան քրիստ ոնէին 300 դեկան պերպեռատ էа 1։ Այս բա ղդա տ ությունից Ա վգա լբեգյա նը ե զ րա կա ցնում է , որ «պ օտա տտ-ին հա մապ ա տասխա նում է Սմբատի հա տ վա ծում « պ ե ր պ ե ռ ա ։ո » ֊ը :
Այս եզրա կա ցությունը ևս, ի մ կա րծիքով, հիմնա վոր չէ ։Եթե Գոշի «ոսկի դահեկանււ-ի դիմա ց Գունդստաբլը դնում է
т պերպեռատ դեկանտ-ը, դրանից կարելի է թերևս հետ ևցնել, որ ռպ եռպ եռա տ դ եկ ա ն »-ը համապատասխան է եղել «ոսկի դ ա հ ե ֊
.կանտ-ին, որը, ինչս/եււ վկա յում է Գոշը, «լիէէի երեքտասան դրա։!' ա րծա թ ըստ ժա մա նա կին վա րմա նл2: Մի ա յլ հա տ վա ծում Գոշը, ինչպ ես տ եսա նք, մա տ նա նշում էր, որ «ոսկի դեկա նն վեց դա նգ է. պօ,պատ դեկա նն երեք դանգ}>3։
Մ իա նգա մա յն պ արզ է, որ վերոհիշյա լ բա ղդա տ ությունից «պ օտ ա տ Տ-ի մա սին չի ստ ա ցվում և ոչ մի հետ ևություն, և « կես դար ա նլո ւյծ մնա ցա ծ ա յդ հա րցը» ոչ միա յն « հիմնովին չի լուսա բա նվում Սմբատ Գունդստաբլի Դա տա ստա նա գրքով3 , ա յլ, ը ն դ հա կա ռա կը, լուսա բա նվում է, հա վա նորեն, Գոշի «ոսկի դ ա հ ե ֊ կանտ-ի հա րցը, որը, ըստ երևույթին, հա մապատասխան է եղել բյուզա նդա կա ն « պեռպ եռա տ »-ի ն ;
«Պ օտ ա տ »-ի թե ստ ուգա բա նությունը, թե կշիռը և թե դրա մա կան •արժեքը, ինչպ ես կտ եսնենք, հիմնովին լուծվում են վրացական ա ղբյուրների օգն ո ւթ յա մ բ, որ հիշա տ ա կվա ծ են ակա դեմիկոս Մ . Բրոսսեի (քատէՕՄՑ Йе 1а О ё о г ^ е л ա շխ ա տ ությա ն մեշ։
Բրոսսեի ա,սելովՀ 1 1 -ր դ դարից սկսա ծ մինչև 1 Տ ֊ր դ դարը Վրաստանում տ ա րա ծվա ծ է եղել եօէւՈՅէ դրա մը, որ Դա վիթ Վերա շինողին վերա գրվա ծ կտակի մեշ ա նվա նվում է թՕէՕՈՅէ, Սա. մ ա գա վ լե ֊Դ ա գի ա ն ի 1 5 -ր դ գարի վճռա գրում' թՅէատէ4» Այղ. փ ողը, ինչպ ես ուղիղ դիտ ել է Рրոսսեն, նիկեփ որ 3 -ր դ Բոտանիա՚տի Տ'1078— 1081 թ . ) դրա մն է, որ նրա ա նունով կոչվել Հ եօէւՈՅէ0»
Հ ա յեր են «պ օտ ա տ » կա մ « պ ա տ ա տ » ֊ը ի մ կա րծիքով, հենց ա յս բՕէՕՈՅէ կա մ թՅէւՈՅէ փողն է ։
1 Սմբա՛տ Գունդստաբլ, 0:Դատաստանագիր рл, հրատ, Ար ո. 'Լլտճյանցի, էշ - միածին, 1918, հոդ,ի Ա. էշ 17,
2 Տ և ՚ս Մասն Р, ա, էշ 309,3 Տևս Մասն Р , ^Р , էշ 372,
4 Տե՛ս ՒԱտէօւ» ճշ 1а Обог^е, 1гПгос1ис(юп. 1^5 էլ ЬХХХУШ, ■С1.ХХУ И — IX , С С Х П նաև ձժ<11է1օոտ е1 ё с Ы г Ы в я е т е ^ в , 1Տ5». էչ 253
5 Iոէւօժււօէւօո է? С Ь Х Х У Ш նաև Л Աճ 1է1օււ> է չ 23Տ
282
Ինչպես բյուգա նդա կա ն « դուկա տ »-/։ ծա գել է բյուգա նդա կա ն կա յսրների Ю икаБ ա զգա նունից (Կոնստ ա նդին X Դուկա ս ' 1 0 5 9 — 10 6 7 թ . և Մ իքա յել V II Ղուկա ս' 1 0 7 1 — 1 0 7 8 թ . ) , նույնպ ես և■г պ օտ ա տ » կ ա մ •«պատատ» դրամի ան ո են,ը ( ։էրց , թօէօՈՅէ և թՅ- Հ ՚ա ճ է յ առաջ Է եկել ինչպ ես տ եսնում ենք, նիկեփ որ 111-ի 6 օ է Յ * ,:11 Ոէ0Տ մա կա նունից։
«Պ օտ ա ս յյ)-հ օ է ւՈ Յ է -^ հւԻոԸ ե դրամա կա ն ա րժեքը պ արզ որոշվում Է, ի մ կա րծիքով, ւէրացական ա ղբյուրների ուշա գրա վ ու կա րևոր մի վ կա յո ւթ յա մ բ, որ մինչև ա յժ մ մնա ցել է ա նհա սկա նա լի, 1284 թվի վրա ցա կա ն մի վա վերա գրում ա սվա ծ է , որ ոմն Տ օ Ո § - !10ս1 նվիրել է վա նքին 110 ռսկի «դ ր ա գ մ » ( ЙГа^ГПеЭ^, 4 0 0 «դ ո ւկա տ », նաև ա րծա թեղեն 5 0 «դ ր ա մ » , ա րժողութ յա մբ'ւ/նդամենը ?-Ա0 «բո տ ի ն ա տ » ^Ե օէա ՅէՏ^1*
я Այս վկա յոսթ յունից, — ա սում է Բրոսսեն , — .ա կներև հետ՛ևում ,ւ որ րօէՕՈՁէ-^ կա մ ԵօէւՈՅէ-ք պետք է լիներ ոսկի ՛փող» ^1ոէ1"0ճս0- էւօո , էշ ЬХ Х Х У Ш ^» Մի ուրիշ տեղ Բրոսսեն մա տ նա նշում է, որ նույն վկա յո ւթ յո ւն ից կա րելի է մ ի ա յն հա վա ստ իորեն եզրա կա ցություն ա նել ոսկի «դրսոգմտ ֊ի , «դուկա տ »-,ի և «ր ո տ ի ն ա տ »-ի պ րոգրեսիվ ա րժեքի մա սին, սա կա յն ա յս տ ա րբեր փողերի իսկա կա ն ա րժողությունը մնում է ա նհա յտ , որովհետ և պ ետք է դեռ գտ նել
է№ որքա ն ոսկի «դ ր ա գ մ » կար մեկ «դ ո ւկ ա տ »-ո ւմ , նաև պ ա րզել (Гբո - ■ոինատտ-ի ա րժեքի հա րա բերութ յունն ա յս վերջինի ո լ ոսկի « դ ր ֊ ր ա դ մ )) ֊ի հա մ եմ ա տ ութ յա մբ ^1ոէ1՜0է1սօէւ0ո, էջ С Ь Х Х У Ш ) ‘
Ենթա դրելով, որ վերոհիշյա լ վկա յո ւթ յա ն մեջ 11 0 ոսկի сг դ ր ա գ մ »-ը -{-400 «դ ո լկ ա տ »-ը -\-5 0 «դ ր ա գ մ »-ը հա վա սա ր են եղել 30 0 к բոտ ին ա տ »-ի ' Բրոսսեն, բնա կա նա բա ր, « բո տ ի ն ա տ »-ը հա ւ՛ արև/ է ռսկի վա ղ, որ ունեցել է խ իստ մեծ ա րժեք ( \ Ոէք0ճւ10էւ011>
с ь х х у п ;.-Ս ա կա յն, ըստ երևույթ ին, նրան ևս հա յտ նի է եղել, որ
11 — 15 -ր դ դա րում ա յդպ իսի մ ե ծ ա րժողութ յա մբ բյո լզա նդ ա կա ն ոսկի փող գո յո ւթ յո ւն չէ ունեցել, ուստի ծա նոթ ութ յա ն մեջ նա կա սկա ծելի է հա մա րում ա յգ հա տ վա ծի ռուսա կա ն թ ա ր գմ ա նո ւթ յուն ը , որից ինքն օգտ վել է2։ « Ապահով չե մ , — ա սում Հ նա , — որ ա յս տ եղեկությունները ճիշտ են թ ա ր գմ ա նվ ե լ, որովհետ և « բո տ ի նա տ »-ի
1 Տես 1шгойиспоп էչ ЬХХ XVIII ե СЬХХУП. СеПе йопаНоп й(а!( Йе 110 Йгадшсь Й'ог. Йе 400 аоисаЬ е1 Йе р1ёсез Й'аг^е^егк՛, й’ипе уа1еиг Йг ' ) йга^тея еп էօսէ 300 ԵօէէՈՅէտ [էք Ь Х Х —XVIII]*
' Заказказск. Веста., 1845, ч. неофиц, էչ 130:
288
հ ա մ ա ր ս տ ա ց վ ո ւմ է ա հ ա գ ի ն ա ր ժ ե ք , որ ա ն կ ա ր ե լի է ե ն թ ա դ ր ե լ .
(ЧГЙГОЙИСИОГЪ Էջ С Ь Х Х У Ш ծա ն ո թ ո ւթ .)։Մ. Բրոսսեի ա յս կա սկա ծները, ինչպ ես կտ եսնենք, հիմնա վո՛
չեն гԱ ն հ ա ս կ ա ն ա լի թ վ ա ց ո ղ վ ե ր ո հ ի շ յա լ հ ա շ ի վ ը ոչ մ ի ա յն լո ւ ծ
վ ո ւ մ է , ա յլ ն ր ա օ գ ն ո ւ թ յա մ բ լո ւ ս ա բ ա ն վ ո ւ մ ե ն ն ա և « բ ո տ ի ն ա տ է ֊ի
կ շ ի ռ ը և դ ր ա մ ա կ ա ն հ ա մ ա ր ժ ե ք ն ա յժ մ յա ն ո ս կ ի փ ո ղ ո վ ։
Մա տնա նշվա ծ հաշվի մեջ «3 0 0 րոտիՆատո-ր * ամ աււյ ա~ ա ա սիյա նում Է, ի մ կա րծիքով, ւոչ թե ((դ՛ուկատ • ֊ների- և <՚դրադմ - ների, ա յլ մ իա յն « դ ր ա գմ »~ն երի ընդհանուր գումա րին։ Տ օ ո ^ հ օ ս ]- / ' նվիրա տ վությա ն հաշիվը պետք Է, ուրեմն, հասկանալ այս՛պես'11 0 ոսկի « դրա գմ» 4 0 0 «դ ո ւկա տ », նաև ա րծա թեղեն 50 «դրա գմ г ա րժողութ յա մբ' ընդա մենը 160 «դւ*ա դմ », որ հավասար են 300 «բ ո տ ի ն ա տ »-ի ։ Ա յս լուծմ ա ն միջոցով ստ ա ցվող եզրա կա ցությունը կա տա րելապ ես հա մա ձա յնում Է Գոշի վկա յությա ն հետ « Պո- տատտ-ի և « ոսկի դահ եկա ն» ֊ի մա սին։
Ոսկի ЯГդ ր ա գ մ » ֊ը հիշյա լ հաշվում արաբական «դ ե ն ա ր ո ֊ն Է, ա յսինքն' 7 -ր դ գարի վերջում Ա բ դ լ ֊Մ ե լի ք ի ժամա նա կ հաստատ՛վա ծ ոսկի փ ողը, որն ա նվա նվում Էր թերևս նաև ЙаГасЬгШ և որի կշիռը 4 ,2 5 գրա մ Էր1։
Եթե մեկ « դ ր ա դ մ » ֊ը հավասար ընդունենք 4 ,2 5 գրա մի' 1 61 «դ ր ա գ մ »-ը հավասար կլինի 4 - 2 5 . 1 6 0 = 6 8 0 գրա մ ի։ 3 0 0 « բ ո տ ի ֊ն ա տ » ֊ը հա մա րժեք լինելով 16 0 « դ ր ա գ մ » ֊ի ' «բո տ ին ատ» ֊ի կշիռը կստ ա ցվի 6 8 0 :3 0 0 = 2 .2 6 2 /3 գրա մ։ Արդ' Մխիթար Գոշի վկա յութ յուն ի ց գիտ ենք, որ « պոտատ դ ա հ ե կ ա ն » ֊ը «ոսկի դ ա հ ե կ ա ն » ֊}ւ \ ՚շ ֊Տ ւ Էր. ՛ուրեմն՝ Մխիթա ր Գոշի մո,տ հիշա տ ա կվա ծ «ոսկի դ ա հ ե ֊ կ ա ն » ֊ի կշիռը պետք Է ենթա դրենք 2 .2 6 2 /3 . 2 = 4 . 5 3 1 /3 գրա մ։ Եվ իրա պ ես, ա յս վերջին կշիռը Շիրա կա ցոլ հիշած բյուգա նդա կա ն հենց ա յն «դ ա հ ե կ ա ն » ֊ի կշիռն Է, որ մա տ նա ցույց Էի ալէել ի մ նա խ որդ ա շխ ա տ ությա ն մեջ2։
Ա յս ՚պ իսով ստ ա ցվում Է, ինչպ ես տեսնում ենք, խիստ կարևոր մի հետ ևություն և ' պարզ որոշվում Է, որ բյուզա նգա կա ն հին « ՛դ ա ֊ հ ե կ ա ն » ֊ը ՀՏօ1ւճ ս Տ , а и ге и э կա մ ПОГШ вта,) իր կշիռն անփոփոխ
1 Տե՛ս ОесоигйешалсЬ, ТгаИё р г а ^ и е с1ев բօւճտ շէ тезигев ае.ч ре:.р- )6Տ апаеп а е1 (1ев АгаЬеэ, Рапе 1909, էջ 25— сОагасЬш! [сЛпаг с)՝АЬ(]^■- МёПк] 4,25 ег.]»1
> .94' ո Հ ՚հյութեր Հին Հայաստանի տնտեսական կյանքի պատմությանл ( \ Դ՚իտ» և Արվ. ինստիտուտի Տեղեկագիր, № 2 , Երևան,. 1927, Էշ 30, Էշ 37— 40։
284
պահպանած է եղել մինչև Մ,խիթար Գոշի ժա մա նա կա շրջա նը ' 12-րդ գաբի վերքերը,
Հա յտ նի է ա րդեն, որ Рյոսլա նղա կա ն կա յսրութ յա ն մեք կտրվել ւն ոսկի վա ղեր նաև փոքր կշռով' հավասար Տօ1ւճսՏ-// կա մ П0-■ т з т а - у Д 4շ~ին կա մ Уа-ի ն ,
Արդ' ինչպ ես տ եսնում ենք, Նիկեփոր I I I Բոտանիատի անունը Հրող (Гպոտատ դա հեկա ն»-ը , իրոք ա յդ մ եծ «դա հեկա նտ -ի կեսն էր ' հավասար 2 .2 6 2 /3 գրա մի։
Գոյի Դա տա ստա նա գրքում հիշվա ծ «ոսկի դա հեկա ն}).ի և « պո- տատя -ի կշիռները և կշռական հա րա բերությունը պ ա րղելոլց հ ե տ ո' դժվա ր չէ ա յնուհետ և որոշել նրա նց հա մա րժեքն ա յժ մ յա ն ոսկի փողով։
Ինչպես ց ո ւյց է տ րվա ծ ի մ նախորդ ուսումնա սիրությա ն մ եշ1, բյուգա նդա կա ն լիա կշիռ ու լի ա գի ն ' ա ռա նց խ ա ռնուրդի ' հին « դ ա ֊ 'ե կ ա ն » ֊ր հա մա պ ա տ ա սխ ա նում էր ա յժ մ յա ն 5 ,8 5 ոսկի ռուբլու
կա մ 1 5 ,6 ոսկի ֆրա նկի, ուրեմն, նույն ա րժեքը պետք է վերա գրել նաև Գոշի հիշա տ ա կա ծ «ոսկի դ ա հեկա ն»~ին ։ Լիակշիռ ու մաքուր ոսկուց «պ ոտ ա տ դ ա հ ե կ ա ն ն ֊ը լի ն ե լո վ «ոսկի դահեկանտ-ի 1/շ -ր , Համապատասխան կլինի 7 ,Հ ոսկի ֆրա նկի, կա մ 2 .9 2 '/շ ոսկի ոուբլու։
Եթե ա յդ «դա հեկա նտ -ները լիա կշիռ չլինեին կա մ մա քուր ո ս կու հետ ունեցա ծ լինեին իրա նց մեջ խ ա ռնուրդ ^ЛИГЭТура^' նրանց ա րժեքը, բնա կա նա բա ր։ հա մա պ ա տ ա սխա ն տ ոկոսով պակասկւիներ,
Թ. Ա վդա լբեգյա նր վերոգրյա լ իր ա շխ ա տ ությա ն մեշ ենթ ա դրում է , որ Գոշի «ոսկի դահեկան а -ը կարող է հա մա պ ա տ ա սխա ն լինել «հռոմէա կա ն դահ ե կան а - ի ն , որի ա րժեքն Ալիշանի « Ս ի ֊ սուա նՅ-ում գնա հա տ վա ծ է 2 5 ոսկի ֆրա նկ2, իսկ «պ ո տ ա տ Յ ֊ը , որը, նրա կա րծիքով, բյուղա նդա կա ն «-պեռպեռատ ո-ն է , նա հա մա ձա յն Ա լիյա նի վ կա յո ւթ յա ն «պ ե ռ պ ե ռ ա տ Յ ֊ի ա րժեքի մա սին3 հավա,սար է կա րծում 12 ոսկի ֆ րա նկի*։
Ա.յս ենթա դրություն ը , ինչպ ես երևա ց լի աստ ական տ վյա լների վրա հիմնվա ծ հա շիվներից, ճիշտ չէ ։
1 «Նյութեր հին Հայաստանի տնտեսական կյանքի պատմության» (1 յ Գիտ. ւ Արվ. Ինստիտուտի Տեղեկադիր, Л% 2 , էշ 3 9 ։
՜ Սվիշան, И ի սուտն, Վենետիկ, 1885, էշ 3?Տւտ Նույնը։* Տե'ս Գի ա. և Արվ. Ինստիտուտի Տեղեկագիր, Л» էշ 49 , ծանոթութ• 0 ։
286
Եվ ի ր ՚՚Բ ւ к Հռոմէ ական դ ա Հ ե կ ա ն » ֊ը , որ Հարևանցի Հիշված Հ «Սիս ո լան» - ում, Հնա գույն ժամանակաշրջանի փող էր և, որքա \ Հա յտ նի է, Բյուգա նդա կա ն կա յսրությունն ա յդ կշռով մեծ «գա Հե- կանյ> ա յլևս չէ ունեցել։ Բյուգա նդա կա ն ա մենա մեծ ոսկի փու) հա մապատասխան է եղել ոչ թե 2 5 ֆրա նկի, ա յլ աո առավելն ա ւ ֊ ժըմյա ն 1 5 ,6 ոսկի ֆրա նկի, իսկ «պ ոտ ա տ դ ա Հեկա նտ ֊ը , որ սրս.- կեսն էր, Հա մա պ ա տ ա սխ ա նում է ոչ թե 12 ֆրա նկի, ա յ/ միա յն7 ,8 ոսկի ֆրա նկի։
«Ոսկի դա Հեկա ն»-ի ու «պ ոտա տՅ>֊ի կշիռների ու դրամական ա րժեքի ճշտումը կարող է կռվան ու նեցուկ Հանդիսանալ կարևոք ու նոր լոլսա բա նոլթ յունների Հա մա ր, որոնք Հնա րա վորություն կտան ուղղումներ մտ ցնելու Ա վդա լբեդյա նի մա տ նա նշա ծ ժա մ պ ատարագների գների մեջ, նաև Հիմք կծա ռա յեն տնտեսա գիտա կա ն ա յլ եզրա կա ցությունների։
Վ երոՀիշյա լ նոր տ վյա լների օգնութ յա մ բ Հնարավոր է դա ոնում, օրինա կ, որոշել Դոշի մոտ Հիշվա ծ «դ ր ա մո -ի փ ողա յին ա րժեքը:
Մխիթար Գոշի ասելով[' «ոսկի դ ա Հ ե կ ա ն ո ֊ը « լինի երեքտասան դրա մ ա րծա թ ըստ ժա մա նա կին վա րմա նа (Դա տ ա ստ ա նա գիրք, մասն Р , ա, էջ 3 0 9 ) ։
Արդ' որովՀետ և «ոսկի դ ա Հ ե կ ա ն » ֊ը Հա մա պ ա տասխա ն Հա մա - րեցի նք ռուսական արդի 5 ,8 5 ոսկի ռուբլոլ և ֆրանսա կա ն 1 5 ,6 ոսկի ֆրա նկի ' Հետ ևա բա ր, Հիշյալ «դ ր ա մ տ ֊ը , որն «ըստ ժամա նա կին վա րմա ն .» կ՛ազմում էր «ոսկի դաՀեկանտ-ի 1 /1 3 -ը , Հա մա պ ա տ ա ս ֊ խ ա ն կլինի 4 5 ոսկի կոպ եկի կա մ 1 ,2 ոսկի ֆրանկին ։
1 «Դրամ2 ֊ի այս զուգադիրն այժմյան ոսկի վաղով, որ համապատասխանում է ոսկու և արծ՜աթի ա յդ ժամանակվա հարաբերությանը, ավե/ի բարձր է, քան այն 4ր հաշվում են սովորաբար այժմյան արծաթ վաղերով։ Սասանյան Հդրամտ-ը, ինչ՛պես մատնացույց էի արել նախորդ աշխ ատ ութ չան մեշ, համապատասխանում Լ 0,226 ՜ ե արծ. ռուբ. (տե՛ս Տեղեկագիր Գիտ. և Արվ. Ինստիտուտի .V 2 , էք 3 3 ) Մաքուր արծաթի և ՛մաքուր ոսկու կշռական հարաբերությունը հավասար է ռուսական արծաթ և ոսկի ռուբլիներում մոտ 23՝. 1 г Եթե արծա թի և ոսկու սովորական Հարաբերությունը ենթադրենք Սասանյան Պարսկաստանում 10:1 , նույն Սասան- ւան «դրա մ՛л-ը համապատասխան կլինի 0,226^1 ս* 2 ,3=մոտավորապես 52 ոսկի կս
պեկի։Պետք է ասել, որ հին արծ՛աթ « դրամս ֊ն ե ր ի կշռական բաղդատություն*
այժմյան արծ՛աթ վաղերի հետ, որ դիտական նորագույն երկերի հետևությամբ առայ է բերվա ծ նախորդ իմ աշխատություններում, կարող է առիթ ծառայել որոշ Հյուրիմացություձների։ Ինչպես հայտնի է, այժմյան բարձր պրոբի արծաթ ռուբլիները, ֆրանկները կամ մւսրկերը փաստորեն մա*նր դրամ են ^рЯЗМбННЗЯ МОИСТЙ/ և սրանց հարաբերությունը ոսկի փողի հանդեպ Ռուսաստանում 23:1 է, իսկ Ֆրան- ւտիայում' 1 5 ,5 :1 ։ Հենց այս պատճառով էլ նոր արծաթ փողերի կշռական հարարե-
Վրա у ակ ան .ա ղբյուրներում բա ցի ոսկի թօէՕՈՅէ կա մ р а 1 т а ! . «դ ա հ եկա ն »-իռ հիշվա ծ է նաև ա րծա թ ЬоМпаСШГ դրա մը։ Մ. Բբոս-
սեն ենթա դրում է, որ ա յս ЬоЙПаОЧГ դրամը ևս Նիկեփոր I I I Բ ո ֊ տանիաւոէի Ժամանակվա ա րծա թ փողն է, որ դա րձյա լ նրա անունով կոչվել է ЬоНпаоиГ1/ Վերև առաջ բերվ ա ծ հա յկա կա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ների մ եջ, ինչպ ես երևում է հա մապատասխան հա տ վա ծների լրիվ բովա նդա կութ յունից, « պոտատտ-ը բա ցա ռա պ ես ոսկի փող է ։ 13օէւ- П а о и г - / | հիշա տակությունը վ բա ցա կա ն ա ղբյուրներում ուշադրութ յա ն ա րժա նի է, որովհետև հետ ա գա յում մ ատ հնագրա կա ն մեր երկերի մեջ ևս կարող է երևան գա լ նաև ա յդ սՕէա ՅՕԱք֊/յ ա րծա թ դրա մի նշա նա կությա մբ։
«Պ ա լտ ատ Ո ֊ ի վ ե ր ա բ ե ր յա լ մ ա ն ր ա խ ո ւյղ ա յս ք ն ն ո ւթ յա մ բ
ս տ ա ց վ ո ւմ ե ն , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , հ ե տ և յա լ ուշա գր ա վ հ ե տ և ո ւթ յո ւն ն ե ր ը .
1 . «Պ երպ երա տ -պ ետ ա տ -պ ա լպ ա տ -պ ա լտ ա տ » ստ ուգա բա նա ծ կան մեկնութ յունը ճիշտ չէ *
2 . 1ГՊալտատ դա հեկա ն»-ը նիկեփ որ I I I Բոտանիատի դրամն է, Որ նրա ա նունով կոչվել է Է>0է1ՈՅէ-Հա ^ր.' «պ ա /տ ա տ » կա մ «պ ա տ ա տ » և վ ե ր ա ց ե ր բ0է0Ո 8է կա մ р а Н п а Ь
3 . « Պ ա լտ ա տ »-ը ոսկի փող է և նրա կշիո֊ը հավասար է 2 ,2 62 /3 գլաւմւի։
4 . «Ո սկի գա հևկա նո-ը Մխիթար Գոշի Դա տա ստա նա գրքում բյուգա նդա կա ն հին Տ01ւճԱՏ կա մ Ո0Ո1!՜ՏՄ13 «դա հեկա նտ-ն է և նրա կչիոը հավասար է 4 ,5 3 1 /3 գրա մի.
■114 թյուՆը տի Համ ապա աս: խան ում հաճախ նրանը իրական վազային հարարերու- թյանըւ Պարզենբ ա յգ օրինակով։ Որովհետև մեր արծաթ ռուբլին պարոմեակում կ իր մեշ 18 դրամ մաքուր արծաթ, իսկ ֆրանսիական բարձր պրոբի 5 ֆրանկը' 2 2 *!-1 դրամ, Սասանյան արծաթ г դրամո-ը ( = 4 , 0 8 գրա մ) Համապատասխան կլինի >ք,2262/տ արծ, ո ուր. (4 ,0 8 :1 8 ) կամ 0 ,906*1 յ արծ, ֆր* (4 *0 8 :4 *5 ի Սակայն, իրա պես, 0,22$*}շ արծ. ռուր. որպես փող համարժեք կ ոչ թե 0,906^1$ ֆր>ւ այլ 0,6044ք9 ֆր*։ Այս հանգամանքը կարող կ, անշուշտ, պատճառ դառնալ խաոձաշփոթ ալ սխալ հաշիվների։
Մխիթար Գոշի վկայությունը կարևոր կ հենց այն տեսակետից, որ հնարավորություն կ տալիս հաշվելու այն ժամանակվա «դրամ.я-ն այժմյա ն ոսկի փողով, ե այդ հաշիւԼը շատ ավելի հարմար Է ու ընդունելի, քան վերոհիշյալ հաշիվը, որ Հիմնված կ հին և ժամանակակից դրամների մաքուր արծաթի կշոակս& բա ղդատության վրա։
> Տես М. Вгоззе^ НЫо1ге с1е 1а Оеогв^е, ЫгскЗисПоп Էչ ЬХХХУШ х е ш , С ЬХ X V II—VIII.
5 . Լիակշիռ և մաքուր ոսկուց ' « պաւտատ դահձկանտ-ը Հա մա պատա սխա նում է ա յժ մ յա ն 7 ,8 ոսկի ֆրանկի կա մ 2 ,9 2 1 /2 ոսկի ո. ուր լու, իսկ «ոսկի դա հեկա ն»-ը ' 1 5 ,6 ոսկի ֆրանկի կա մ 5 .Տ 5 ոսկի ռուբլու։
6 . Մխիթար Գոշի մոտ Հիշա տակվա ծ ա րծա թ « դ ր ա մ շ ֊ը , որ հավասար էր 1 /13 аոսկի դա-Հեկանտ֊ի, ղՏնաՀատ վել է արդի փ ո էլով' 45 ոսկի կոպեկ կա մ 1 ,2 ոսկի ֆրա նկ;
Հ Ա Տ ՎԱ ծ՝Ղւ Ե ՐԱԿԱԴԵՄԻԿՈՍ Լ. ՄԱՆԱՆԴՅԱՆԻ տՕ Т О Р Г О В Л Е И ГО РО ДАХ>
1954 ԹՎԻՆ ՐԱՐեՓՈհվԱԾ ՍՎ М.ЬРII. >Րյյ.ՏՍ.Ր11.ԿՎԱԾ. Ս.Շ1ււԱՏ 11ԻԹՅՈԻՆԻՏ,■ ձԱՅեՐեՆ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅԱՄԲ.
4>1,Ո11«!ս 5-Р Т >
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԵՒՏՐԱԿԱՆ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԱԲԱԿԱՆ ԽԱԼԻՖԱՅՈՒԹՅԱՆ Ե«Լ ՐԱԴՐԱՏՈՒՆԻՆԵՐԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ
դ ա ր ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ
Առևտրի լնա ցումր ե. Հա յա ստ ա նի քա ղա քների ա նկումը ա րա բա կա ն տ իրա պ ետ ությա ն ա ոաջին դա րերում:
Արաբական տ իրա պ ետ ությա ն դարաշրջանը և, հա տ կա պ ես, 7-րդ. Դարի վերջը ու ա մբողջ 8-րղ. դարը Հա յա ստ ա նի հա մար եղել են ծանր փ որձությունների և ա ղետ ների շրջան, որոնք ք ա յք ա յե լ են նրա ներքին բա րեկեցութ յունը և չա փ ա զա նց բա ցա սա կա ն ա զդեցութ յուն են ունեցել նրա տ նտ եսա կա ն զա րգա ցմա ն վրա ։
Հա յա ստ ա նը դեռևս չէր կա զդոլրվել նախ որդ դարաշրջանի Բ յո լղ ա ն դ ա կ ա ն ֊՚յ ասան յա ն հա մա ռ և հյուծող կռիվների ա զդեցութ յո ւն ի ց , երբ մեր թվա րկութ յա ն 6 4 0 թ ՚Աէց սկսա ծ, կրեց ա րա բա կան ա րշավա նքների բոլոր ա ղետ ները և սա րսա փ ները։ Արա բների ա սպ ա տ ա կությունները, որոնք զուգա կցվում էին ա վերա ծութ յուններով և գերեվա ր ո ւթ յա մ բ, պ ա րբերա բա ր կրկնվում էին ' հա րա վից Միջա գետքի կողմից (6 4 0 թ . ) և հար ա վ-ա րևելքից — Ադրբեջանի կողմից ( 6 4 2 — 64 3 և 65 0 թ վ ե ր ի ն ), որի հետ ևա նքով Հա յա ստ ա նը , ներքին ինքնա վա րությա ն և ֆեոդա լա կա ն-նա խ ա րա րա կա ն կա րգերի պ ահպ ա նմա ն որոշակի պ ա յմա ններով, ընդունել էր ա րա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յութ յա ն իշխ ա նութ յունը ։
2Տ9
19 Հ- ՄաՕասւյյւոս
Արաբական տիրապ ետությունը Հա յա ստ ա նում Հաստատվեց7-րդ դարի հիսունական թվերի սկզբներին և շարունակվեց մինչև Բագրատունիների թա գա վորությա ն ՚ հաստատումը (6 5 2 — 8 8 7 /8 8 թ թ .)> նոր տիրա պ ետությա ն առաջին շրջա նում, սկսա ծ 652 թվից մինչև 750 թ իվ ը , հա մա րյա մի ա մբողջ հա րյուրա մյա կի ընթ ա ցքում, Հա յա ստ ա նը գտ նվում էր Օմայան խ ա լիֆների իշխ ա նությա ն տակ. իսկ 750 թ վից մինչև 8 8 7 /8 թիւէը, ա յսինքն ' մինչև Բագրա- տ ունյա ց թա գա վորութ յա ն ա ռա ջա ցումը, Հա յա ստ ա նը ենթարկվել է Ա բբա ս յա ն խ ա լիֆ ներին։ Արաբական տիրա պ ետ ությա ն առաջին շրջանում խ ա լիֆ ա յութ յա ն կենտրոնը եղել է Դա մա սկոսը և տիրող նոր պ ետ ությա ն մեջ գլխավոր դերը խ ա ղում էին Սիրիայի ա րա բները. իււկ հետագա շրջա նում ' կենտրոն էր դառել Բա ղդա դը, որը հիմնվա ծ է և զել 762 թ։Ա ։ն, և խ ա լիֆա թում գլխավոր դերը պա՛տկա նում էր 1’րա քի արա բներին և մա հմեդա կա նություն ընդունա ծ պարսիկ ա զնվա կա նությա նը։
Օմա յա նների ժա մա նա կ, հա տկա պես, նրանց իշխ ա նությա ն առաջին շրջա նում, ա րաբական տ իրա պ ետ ությունը Հա յա ստ ա նում, ինչպ ես և ա զգա բնա կչութ յա ն շա հա գործումը նրա նց կողմից, իհա րկե, գլխ ա վորա պ ես ստորին խ ա վերի շա հա գործումը, եղել է հա մեմա տա բա ր մ եղ մ և հա նդուրժելի ։ Աշխարհակալների ա յդ մ եղմ ու զգուշավոր քա ղա քա կա նությունը բա ցա տ րվում է նր՛անով, որ Օ մ ա ֊ յա նները հաշվի էին ա ռնում Հա յա ստ ա նի ռա զմա կա ն և զինվորակա ն նշա նա կությունը, և պ ահելով նրա ներքին ինքնուրույնութ յունը ո ւ նախկին նախարարական կա րգերը, ուզում էին օգտ ա գործել նրա զինվորակա ն ուժերը իրենց նոր սա հմա նների պ աշտպանության համար ը նդդեմ Բ յուզա նդիա յի և խ ա զա րների։ Ս ա կա յն, արաբական սւիրապ ետությունը, նույնիսկ ա յդ դարա շրջա նում, եղել է Հայ՛աստանի համար ա ղետ ա լի։ Բ յուզա նդիա յի ՛և խ ա լիֆ ա յութ յա ն միջև պ ա րբերա բա ր կրկնվող կռիվների ժա մա նա կ, Հա յա ստ ա նը շատ ա նգա մ փ ոխ ում էր իր կողմնորոշումը և ենթա րկվում էր ա նողոք ա վերա ծությ՛ունների' թե մեկի և թե մյուսի կողմ ից։ եթե նա հա վա տա րիմ էր մնում խ ա լի ֆ ա յութ յա նը , նրան դաժան կերպ ով պ ատժում էին հույնե՛րը, իսկ եթե ա նցնում էր հույների կողմը, յէրեժ էին 'առնում ա րա բները։
Հա յա ստ ա նի ա վերումը և քա յքա յո ւմ ը Օմա յա նների տիրապետությա ն ժա մա նա կա շրջա նում պարզորոշ կերպ ով նշվա ծ է սիրիա կան պ ա տ միչ Դիոնիսիոս Տելմա Հա րա ցու Ժամանակագրության մեջ։
Նկարագրեչով ա րաբական Մասլամա զորավարի արշավանքը
290
Բյուզանդիա և նրա երևալը Արածանի գետ ի հովտ ում ու Հա յա ստ ա նի Ներս ում, Դիոնիսիոսը գրում է '
«Ա ռա ջ ա յդ երկիրը աչքի էր ընկնում և ուներ շատ մեծ բն ա կչո ւթ յո ւն , բա զմա քա նա կ խ ա ղողի ա յգի ներ / հա ցա բո ւյ- սերի ցա նքեր և ա մեն տեսակի հիանալի ծա ռեր» Այնուհետև նա ա վերվեց և նրա բնա գա վա ռներում ա յլևս բնա կչութ յուն չմ ն ա ց ի ք
Եթե խ ա լիֆ ա յութ յա ն տիրա պ ետ ությա ն առաջին շրջա նում Հ ա յա ստ ա նը ա վերվում Էր ա րա բների և բյո լզա նդ ա ցի ներ ի կռիվների պ ա տ ճա ռով, որոնք տեղի Էին ունենում նրա տ երիտ որիա յում, ապա խ ա լիֆա թի տիրա պ ետ ությա ն երկրորդ շրջա նում, գլխ ա վորա պ ես ®՜ՐԴ դա րում, Հա յա ստ ա նը ա րյունա քա մ Էր լինում ոչ ա յնքա ն պատ երա զմների հետ ևա նքով, ՛որքան ծա նր ու ա նտա նելի հարկերի ճնշմա ն տա կ, որոնք եղել են պ ատճառ հա մա ժողովրդա կա ն ա պ ը ս ֊ տամ բությո լն ն ե րի, և որոնք իրենց հերթին խ եղդվել են «հրով ու սր ո վ »։
Օմա յա նների իշխ ա նությա ն ժա մա նա կ, հատկապես ա յգ ի շխ ա նությա ն առաջին շրջա նում, պ ետա կա ն հարկերը Հա յա ստ ա նում եղել են հա մեմա տ ա բա ր ոչ ծա նր/ Հա մա ձա յն Սամուել Ա նեցոլ վկա յո ւթ յա ն , խ ա լիֆ ա յութ յունը Հա յա ստ ա նում հա ստ ա տ վելիս * « յո ւ րա քա նչյուր երգիցՏ>։
«Յ ա մ ե ն ա յն տանէ ա ռեա լ Դ դրա մ և Գ մոթ խ որբա լ և ձիատոպրակ մ ի , և պարան մի մա զէ և ձեռնա րար .մի։ Իսկ ի քա հա նա յից և յա զա տ ա ց և ի հեծելոց ոչ հրա մա յեա ց ա ռնուլ զհա ր կն »-։
ԱյԴ վկա յութ յա ն մեջ հիշվա ծ ' մոդը կա մ գրիվր իր քա շով կա զմում է 9 կիլոգրա մ 792 գրա մ, դրա մը ' Ս ասան յա ն ա րծա թ դրամն է, որը հավասար է մոտ ա վորա պ ես 50 կոսքեկ ոսկով։ Հ ե տևաբար 3 մոդ ցորենը կա զմում է 2 9 կիլոգրա մ 3 7 6 գրա մ, իսկ 4 դրա մը— 2 ռուբլի ոսկով։
Ա յդ գումարի իրա կա ն ա րժեքը 7 -ր դ դա րում եղել է բա վա կա ն բա րձր։ 1 փութ ցորենի ա րժեքը յո թ ե ր որ դ դարում եղել է 35 — 5 0 կոպ. ոսկով։ Խ ա լիֆա յութ յա ն հա րկա յին քա ղա քա կա նությունը Հա յա ստ ա նում ենթա րկվել է հիմնա կա ն փ ոփ ոխ ությա ն Հի շա մ խ ա լիֆի ժա մա նա կ ( 7 2 4 — 7 4 3 ) ։
1 Տես «С Ь гот^ие <3е նօոյ'տ йе ТеП-МаЬгё», ркЫ. е( 1гай. раг Л. В СЬаЬэГ. Раме, 1*93. р. ՝2.
2 Սամուել Անեցի, Վաղարշապատ, 1893, էշ 82 ։
291
7 2 4 __7 25 թվերին Հիշամիւ հրա մա նով Հա յա ստ ա նում կատարվելէ ընդհանուր աշխարհագիր և հաշվի են ա ռնվել' մա րդկա նց թ ի վ ը ։ անասունները և հողերի տ ա րա ծությունը։ Ա յդ փ ոփ ոխ ությունից հետո ինքնա վա ր Հա յա ստ ա նի հա րկա յին ա րտոնությունները վերա ցել էին և ա յնուհետ և հարկերը ենթակա են եղել գա նձմա ն ոչ. թե ըստ երդի կամ ըստ ծխ ի, ինչպ ես առաջ, ա յլ ըստ գլխաքա նակի և ըստ հողա մա սերի տ ա րա ծությա ն ու, հա վանորեն, նաև ըստ օգտ ա գործվող հողերի որա կի։ Ա յսպ իսով, մտ ցվում էր հա րկատվությա ն նոր ձևը' գլխ ա հա րկ, հողա յին հարկ և ա նա սնա հա րկ։ Հա րկապ ա հանջությա ն ա յդ ձևը կարճ ժա մա նա կում ղ.առավ երկրի համար իսկա կան աղետ, մա նա վա նդ, գ յուղա ցիութ յա ն և քա ղա քների բնա կչութ յա ն ստորին խ ա վերի հա մա ր։
Դեռևս մինչև ա յդ ընդհանուր աշխարհագիրը, եղիդ 2 -ր դ խ ա լիֆի ( 7 2 0 — 724 թ . ) ժամա նա կ Հա յա ստ ա նի կառավարիչ է նշա նա կվա ծ եղել ա լ-Ջա րրա խ իրն-Ա բդոլլլա ա լ-Խ ա կա մին, որը ա ռ ս ՚- ջին ա նգա մը Հա յա ստ ա նում մտ ցրել էր արաբական կշի՛ռներո և լա փ երը։
« Նրանից հետո (Հ ե ր թ ի ց ) — վկա յում է Բելա զորին , — Հա յա ստ ա նի կառավարիչ է նշա նա կվա ծ եղել ալ-.Տարրախ իբն Աբդուլլա ա լ-Խ ա կա մին' մա սխ իջների ցե ղ ի ց : երր նա ժա մա նեց Բերդաա, նրան տեղեկա ցրին կշիռների և չափերի մեջ սՀեղի ունեցող չարա րկությունների մա սին, և նա ա յդ վերա ցր ե ց , մ տ ցնելով ճշգրիտ նոր չա փ , որը հա յտ նի է Զա րրա խ - յա ն ա նունով, և որը մինչև օրս գործա դրություն ունի բ ն ա կ չութ յա ն մեջ]>'ւ
8 -ր դ դարո-մ Հա յա ստ ա նի կրա ծ ծանր ցնցումների հետևանքը եղել է մշա կույթի երկարատև ա նկումը2, նաև Հա յա ստ ա նի տ նտ եսական կյա նքի լճա ցումը, և նույնիսկ հետ ա դիմություն ո. միա ժա - նակ տեղի է ունեցել դրամա տնտեսական հա րա բերությունների խ իստ թ ո ւլա ցո ւմ ։ Ա յգ տ եսա կետ ից ուշագրավ են ա ղբյուրների ա յն հա ղորդա գրությունները, որոնք տալիս են Հա յա ստ ա նի և Հ յո ւսիսա յին Միջա ռետ քի դրությա ն նկա րա գրությունը 8-րդ դարի ե ր ֊ րորդ քա ռորդում ։ Հստ Ղևոնդ պ ատմա գրի վկա յո ւթ յա ն, ա / ֊Մ ա ն - սուր խ ա լիֆի ժա մա նա կ (7 5 4 — 775 յ Հա յա ստ ա նը անկաբող եղավ
վճարել Ա բբա սյս&ւներին դրամական հ/Արկերը' երկրռւմ զգա ցվող
1 Տես Балздзори, Книга завоевания стран, թարգմանություն П. К Ж узе-ք, Баку, 1927, էչ 10.
1 Н. Я- Марр, Кавказский культурный мир и Армения, էչ 36-37 .
232
. ;
ա ր ծա թ ի և թ ա ն կ ա գ ի ն մ ե տ ա ղ ն ե ր ի պ ա կ ա ս ո ւթ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ *ւ Պ ա րզ է , թ ե ի ն չպ ի ս ի կ ո ր ս տ ա բե ր Հ ե տ և ա ն ք ն ե ր պ իտ ի ունենա ր ա յդ
ի ր ո ղ ո ւթ յո ւն ը ։ Ղ ևոնդի հ ա ղ ո ր դ ո ւթ յո ւն ի ց ե ր և ո ւմ է , որ բ ն ա կ չո ւ
թ յո ւն ը Ք ՛չի ն գ ն ե ր ո վ ծա խ ո ւմ էր իր ո ւն ե ց վ ա ծ ք ը և ոչ մի կերպ
չէր կա րող հա վա քել պ ա հա նջվող գո ւմ ա ր ը , հա րկերը վճ ա ր ե լո ւ հա
մ ա ր . Մ ի ք ա յե լ Ա սորու վ կ ա յո ւ թ յա մ բ 1 Հ յո ւս ի ս ա յի ն Մ ի ջա գետ քո ւմ բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը ի ր ե ր ե խ ա ն ե ր ի ն տ ա լիս էր հա ր կ ա հ ա վ ա քնե ր ի ն 5 դ ր ա մ ո վ , և վ ա ճ ա ռ ո ւմ էր ե զնե ր ը և էշե ր ը , յո ւր ա ք ա ն չյո ւր ը 1
դ ր ա մ ի 2։
Պ ա տ մա դիրը ան՛ուղղակի կ ե ր պ ո վ ց ո ւ յց է տ ա լիս ն ա և դրա մի
պ ա կա սելո ւ ու դ ր ա մ ա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի թ ո ւլա ց մ ա ն և ուրիշ դրգա պ ա տ ճա ռէ
<гԵլ յե տ ա յս ո ր ի կ [ա լ Մ ա ն ս ո ւր ֊Խ ա լի Բ յի ց ] ,— վ կ ա յո ւմ Է
. Ղ և ո ն դ ը ,— յա ջ ո ր դ է զ ի շխ ա ն ո ւթ ի ւն նորա Մ ա հմետ Մ ա հա դի
որդի ն ո ր ա ։ Եւ սա էր ա զնո ւա կա ն ք ա ն զ ^ այր իւր ե լա լա գ ո ւյն բ ա ր ո ւք ։ Ե բա ց զ ա մ ե ն ա յն տ ո ւնս , դ ա նձո ւց զորս ա ղ խ ե ա յ պ ա հէր ա մ բա ր ի շտ ն Ա բդ լա , և բ ա շ խ ե ա ց պ ա ր գև ս ղ օ ր ա ց ի ւր ո յ ։ Հ ա մ ա ր ձ ա կ ե ա ց և զ գ ր ո լն ս մ ա ր զ ի ց ‘ հ ա նել զ վ ա ճ ա ռ ա
կա նս ի վա ճ ա ռ ս ի ւր ե ա ն ց և լն ո ւլ զպ էսւս կ ա ր օ տ ե լո ց , և եղև
ա ռա տ ո ւթ իւն ե ր կ ր ի , և գիւտ, ա ր օ ա թ ո յ ը ն դ ա ր ձ ա կ ե ց ա վ , Լ
բն ա կ չա ց երկրի ա նդո րր ո ւթ ի ւն ե ղ և ի հա րկա պ ա հա նջ բ ռ ն ո ւ
թ ե ն է ն . զի թ է պ է տ և ղա նո լր լ ծ ո յ հա րկ ի ն ծ ա ն ր ւս ց ո ւյց ' .սա կա յն
վա սն գիւտ ի ա ր ծա թ ո ւյն հ ա ն գ ե ա լ երկիրս ա ռ փ ոքր մ ի ի չա ր
տ ա ռա պ ա նա ց վ տ ա ն գ ի ն , ք ա ն զ ի և լե ր ի ն ք ա ր ծ ա թ ո յ յա յտ ն ե -
ց ա ն յա շխ ա ր հ ի ս Հ ա յյւց ա ռ ի հա նե լ ի ն ո ց ո ւն ց խ ա ն ո ւթ ս ա ր
ծ ա թ ո յ զ տ ո յ ի ւգ էտ ս մա րդ1լան ՛ա ւուր ի շխ ա ն ո ւթ ե ա ն ն ո ր ա յ) ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ն տ ե ս ա կ ս ՚ն ա ն կո ւմ ը 8 - ր դ դ ա ր ո ւմ և դ ր ա մ ա կ ա ն
շր ջա ն ա ռ ո ւթ յա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յո ւն ի ց բն ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն վ ե ր ա
դ ա րձը, բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ է , ի նչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , ոչ մ ի ա յն հիշվա ծ
ք ա ղ ա քա կա ն ց ն ց ո ւ մ ն ե ր ո վ , ա յլև ս ս և ծ ո վ յա ն ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ ն ե ր ի
հետ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ց ա մ ա ք ա յի ն ա ռևտ րի ը ն դ հ ա տ մ ա մ բ ։ Ա յդ կուլ- տ ո ւ/ւ ֊ս ւն տ ե ս ա կ ա ն լճ ա ց ո ւմ ը և Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ի ջո վ կ ա տ ա ր ։!ո ղ տ ит-
ր ա ն ցի կ ա ռևտ րի ե ր կ ա ր ա տ և ա ն կո ւմ ը մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն տ ե ս վ ո ւմ է
Հ ա յա ս տ ա ն ի պ ա տ մ ո ւթ յա ն ը վերա բ ե ր ո ղ ն ո ր ա գ ո ւյն ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։ Բ ա ցի ա յդ , Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի և ա ռևտ րի
I
1 ՞և ո ն գ , Պատմություն Հ ա յո ց , V. Պբ. 1887 թ ., գ լ. 33 ն 3 4 , էշ 13Տ և 139 տ Ս/ւթ՚սյել Ասորի—Ժամանակագրություն, Երոլսաղեմ, 1871, է յ 352)* Ղեոնդ, Պատմություն Հ ա յոց , գ լ. 3 7 , կ 154.
233
ծա ղ կ մ ա ն նոր ս կ զ բն ա վ ո ր ո ւմ ը ա յդ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ կա պ ում են ե ր բ ե մ ն Օ մ ա յա նն եր ի ժա մ ա նա կ ա ռ ա ջա ցա ծ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և -
տ րի զ ա ր գ ա ցմ ա ն հ ե տ : Ա յդ ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , ինչպ ե ս տ ես նո ւմ ե ն ք . հա կա ս ո ւթ յա ն մ եջ Է գ տ ն վ ո ւմ վ ե ր և հի շվ ա ծ տ վ յա լն ե ր ի հետ և բ ն ա վ
չի ա ր դ ա ր ա ցվ ո ւմ ա յն փ ա ստ ա կա ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ , որոնք մ ե զ հ ա յտ ն ի են խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն և Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ա ռևտ րա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա ս ի ն ։ Չ ն ա յե լո վ ա յն ծ ա յր ա ստ իճա ն նպ ա ս տ ա
վոր պ ա յմ ա ն ն ե ր ի ն , ո ր ոն ք ս տ ե ղ ծվ ե լ Էին ա ր ա բա կա ն նվա ճում ների
շն ո րհի վ հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն ընդա րձա կ հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ր , ոչ մ ի կ ա ս կ ա ծ լի ն ե լ չի կ ա ր ո ղ , որ Հ ա յա ս տ ա ն ը ■ ա րա բա կա ն
տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ա ռա ջին դ ա ր երո ւմ կ ո ր ց ր ա ծ Է եղել իր տ եղը մ ի
ջա զգ ա յի ն ա ռ և տ ր ո ւմ ։ Խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա ռևտ ուրը հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յին մ ա ս շտ ա բ ո վ զ ա ր գ ա ն ո ւմ Էր, ին չպ ե ս հ ա յտ ն ի Է, ոչ թ ե Բ յո ւզ ա ն
դ ի ա յի ս ա հ մ ա նա մ ե ր ձ շր ջա ն ն ե ր ո ւմ , ա յլ գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ' Չ ի ն ա ս
տ ա ն ի , Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ի , Ի ս պ ա ն իա յի և ա մ բո ղ ջ Հ ա ր ա վ ա յի ն Ե վրո
պ ա յի հ ե տ ։ Ա րա բա կա ն Խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն բա ր գ ա վ ա ճ մ ա ն դա րա շըր- •չանը, ի ն չպ ե ս ճիշտ ց ո ւ յց Է տ վել Գ ո լր կ ո լ-Կ ր յա ժ ի ն ը 1, ն շա ն ա վ ո ր
վ ա ծ Էր նրա և Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի մ ի ջև տ եղի ո ւն ե ց ո ղ ա նընդհա տ կ ռ ի վ ն ե ր ո վ ։ Ա նմիջա կա ն ա ռևտ րա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը վերջինի հետ ե ղ ե լ են հ ա մ ա ր յա ա ն հ ն ա ր ի ն ։ Պ ոնտ ա կա ն Տ ա վ ր ո ս ի ց մ ինչև
Մ իջերկրա կա ն ծո վ ը ձ գ վ ո ւմ Էր լա յն ս ա հ մ ա ն ա յի ն գ ո տ ի , որտ եղ
եր կ ո ւս տ ե ք ց ր յէա ծ էին ա մ ր ո ց ն ե ր ը և զի ն վ ո ր ա կ ա ն բ ն ա կ ա վ ա յր ե
ր ը , ո ր ոն ց դա րերի ը ն թ ա ց ք ո ւմ վա րել են ս ա հ մ ա ն ա յի ն կռիվներւ
Մ ի ջա զ գ ա յի ն ա ռևտ րա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Հա յա ս տ ա ն ի վ ր ա յո վ Տր ա պ ի զ ո ն ի հետ հնա րա վոր ե ղ ա ն , ի ն չպ ե ս կ տ ե ս ն ե ն ք , խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա ն կմ ա ն և Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ու հ ա յ Բ ա գրա տ ոլնի-
ների ք ա ղ ա քա կ ա ն զ ո ր ե ղ ա ցմ ա ն շր ջա ն ո ւմ ։ Իսկ 7 - ր դ և 8 ~ ր դ դ ա
ր ե ր ո ւմ , խ ա ՛լի ֆ ա յո ւթ յա ն զ ի նվո ր ա կ ա ն և քա ղ ա քա կ ա ն հ զ ո ր ո ւթ յա ն ու Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հետ ո ւն ե ց ա ծ կա տ ա ղ ի կ ռիվ ներ ի դ ա րա շրջա նում ,
Հ ա յա ս տ ա ն ը ոչ թ ե ե ղ ե լ է տ ն տ ե ս ա կ ա ն , ա յլ եղել է բա ց ա ռ ա պ ե ս խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն զի ն վ ո ր ա կ ա ձ և ռ ա զ մ ա գ ի տ ա կ ա ն ա ռա ջա պ ա հը,
և մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ ուրը ն ր ա ն ո ւմ , որ կրճա տ վա ծ է ե ղ ե լ ն ա խ ը ն թ ա ց դ ա ր ա շր ջա նո ւմ , ա յգ ժ ա մ ա նա կ ը ն դ հ ա տ վ ա ծ ■ է ե ղ ե լ և բ ո
լո ր ո վ ի ն դա դա րել է ։Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հետ ա ռևտ րա կա ն հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ը ն դ
հա տ ումը չէր կա րող չա ն դ ր ա դ ա ռ ն ա լ Հ ա յա ս տ ա ն ի քա ղ ա քն ե ր ի ղրօւ-
1 В. Гурко-Хряжан, Прошлое и настоящее Советской Армении „Новый Востоку 19л7, кн, 16—17, стр. 203,
294
թ յա ՚ն վ ր ա , որոնք դեր էի ն ՛խ ա ղում մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ո ւմ , Ա յդ
բ ա ղ ա ջ ն ե ր ը , որոնք խ ի ս տ տ ո ւժ ել էին ա ր ա բա կա ն ա ր շա վա նքներ ի
ու պ ա ր բե ր ա բա ր կ ր կնվ ո ղ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի և կ ռ ի վ ն ե ր ի ժ ա
մա ն ա կ , ս տ ա ց ե լ էին ա յլ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։ ն ր ա ն ք գ ա ռ հ լ էին ա ր ա
բա կ ա ն ի շ խ ա ն ո ւթ յա ն զիւն-վսրական և վա ր չա կա ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ը և բ ն ա կ ե ց վ ա ծ են եղել ա ր ա բն ե ր ո վ ու ղ ա ռ ե լ է ի ն , գ ե ր ա զ ա ն ց ո ր ե ն ,
ա ր ա բա կա ն վ ե տ ե ր ա ն ն ե ր ի գ ա ղ ո ւթ ն ե ր ։ Հ ա յկ ա կ ա ն և ա ր ա բա կա ն ա ղ բյո ւր ն ե ր ը հի շա տ ա կո ւմ են ա ր ա բա կա ն կ ա յա զ ո ր ե ր և զ ի ն վ ո ր ա
կա ն բ ն ա կ ա վ ա յր ե ր ' Դ վ ի ն ո ւմ , Ն ա խ իջև ա նում , Ա րճեշում և Թ ե ո գ ո ֊
սուպ ո լս՛ում: Հ ա յկ ա կ ա ն ք ա ղ ա քն ե ր ի նշա նա կ՛ութ յունը , ի բ ր և ա ր ա
բա կ ա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ա մ ր ա ց վ ա ծ կ ա յա ն ն ե ր և հ ե ն ա կ ե տ ե ր , պ ա րզ եր և ո ւմ է ն ր ա ն ի ց , որ ի ր ե ն ք 1 ՛ա րա բները ա յգ կա յւս ՚ններր
■յւն-վանում էին « Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ա հ մ ա ն ա յի ն ա մ ր ո ց ն ե ր »^ <
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ի բ ր և .գ լխ ա վ ո ր ք ա ղ ա ք , մ ն ո ւմ էր Դ վ ի ն ը , որր
եղել է ա ր ա բ կ ա ռ ա վ ա ր ի չն ե ր ի ն ս տ ա վ ա յր ը ։ Ք ա ն դ վ ա ծ լի ն ե լո վ 7 -ր դ դա րի վերջերի և 8 - ր դ դա րի ս կ զ բ ի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի և կ ռ ի վ
ների ժ ա մ ա ն ա կ , Դ վ ի ն ը , ի ն չպ ե ս հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է Ղ ե ո ն ղ ը 2, վ ե ր ա
կ ա ն գ ն վ ա ծ է ե ղ ե լ Ա բ դ ո լ լ ֊Ա ղ ի զ ի կ ո ղ մ ի ց , որը եղե լ է Հ ա յա ս տ ա ն ի կա ռա վա րիչ խ ա լի ֆ 'Լ ալի դի ժա մա ՛նա կ ( 7 0 5 — 7 1 5 ) ։
« Իսկ Ա բ դ լ-Ա զ ի զ ն , — վ կ ա յո ւմ է Ղ և ռ ն դ ը , — տ իրեա լ ա շ
խ ա ր հ ի ս Հ ա յո ց 1 խ ա ղ ա ղա ց ո լ յց զ ա մ ե ն ա յն (ա րձա կմա ՛նս ա ն ի
ր ա ւո ւթ եա ն յա շ խ ա ր հ է ս . և զ խ ր ո խ տ ա ց ե ա լ ա ն զգ ա մ ո ւթ ի ւն
որ դ լո յն Ի ս մ ա յե լի սա ստ իկ կ շտ ա մ բ ո ւթ ե ա մ բ ց ա ծ ո ւց ա ն ե ր :
Շ ի նէր վե ր ս տ ի ն զ ք ա ղ ա ք ն Դ ոլին հ զ օ ր ա գ ո յն և ը ն դ ա ր ձ ա կ ա
նիստ մ ե ծ ո ւ թ յա մ բ ք ա ն զ ա ռ ա ջ ի ն ն , ե. ա մ ր ա ց ո լց ա ն է ր դ ր ա մ բք
և դռնա փ ա կօք՛, անցուցւէւնէո շուրջ զպ ա ր ս պ ո վ ն պ ա ր կ էն п փ ո - ս,ից լց ե ա լ ջուր յա պ ա ս տ ա ն ա մ ր ո ց ի ն » ։
Ն ույն պ ա տ մ ա գ ր ի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , որ
■արաբները ա ռ ա նձի ն ո ւշա դ ր ո ւթ յո ւն էի ն դ ա րձրել Թե ո դո սուպ ո լի ։։
ք ա ղ ա ք ի ն , որը ա ր ա բա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ կ ո չվ ո ւմ է Կ ա լիկա լա ։ Եվ ա յդ մ ի ա ն գ ա մ ա յն հ ա ս կա ն ա լի է , ո ր ո վ հ ե տ և Թ եո դ ո ս ո ւպ ՚ո լի ս ր
պ ա շտ պ ա ն ում էր գ լխ ա վ ո ր ճ ա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ը , որոնք գ ն ո ւմ էին Տ ր ա - պ ի զո ն ի ց և Փ ոքր Ա ս ի ա յի ց Ա րա քսի հ ո վ ի տ ն ե ր ո վ դեպ ի Ա գ ր բ ե ֊
1 Տ ե ՛ ս յ . [.аигем. Ь’А г т ё т е етНге Зуяапсе е1 Г Ы а т (Зершэ 1а сопцие1е агаЬе յստզս՚տո 836, Раг1з, 1919. р. 173; НюрсЬсЫап Н., Ше 1ппсгс!1 2и-• (Зпс1с Агтеп1еп5 ип!ег АясЬ I, Ը!տտ„ ВегНп, 19(Н, Տ. 118 .
- Ղ1լ ս'հդ, Պ ա տ մ ո լթ յո ւն հ ա յո ց , ղ լ . 1 0 - ր դ , էշ 3 6 ։
293
ջա ն և Մ ե դ ի ա ։ Ա րա բները ա յդ ք ա ղ ա քը ա ն վա նում էին «Հ զ ո ր ա մ ր ո ց Ա զե ր բա յջա ն ի , Ջ ա բա լի և Ռ եյի ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր է հ ա մ ա ր »1:
Գ տ նվելո վ ա ր ա բա կա ն տ ի րա պ ե տ ո ւթ յո ւնն ե ր ի ծ ա յր ա գ ո ւյն ա ր և մ ո ւտ քո ւմ , Թ ե ո դ ոս ո լպ ո լիս ը հա ճա խ ե ն թ ա ր կ վ ո ւմ էր հա րձա կ
մա ն ու ա վ ե ր մ ա ն , և նրա պ ա տ երը ու ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը բ ա ղ մ ի ց ւ ք ա ն դ վ ե լ են բ յ ուզա ն դա ց ի ն երի կ ո ղ մ ի ց ։ 7 5 6 թ վ ի ն նա վեր ա կ ա նգնը - վ ա ծ է եղե լ Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ր ա բա կա ն կա ռա վ ա րիչ Ե զիդի կ ո ղ մ ի ց , ի ս կ 8 3 3 թ վ ի ն Մ ուտ ա ս ի մ - Խ ա լիֆ ի ( 8 3 3 — 8 4 2 ) կ ՛ող մից։ Ա յդ ա ռա ջ
նա կա րգ ա մ ր ո ց ի պ ա շտ պ ա ն ո ւթ յունը Եզիդը հա նձն ել էր ա րա բների զ ին վո ր ա կ ա ն գ ա ղ ո ւթ ի ն , որոն ք մ ի ա ժ ա մ ա նա կ պ ա հում էին շրջա
կա ք ր ի ս տ ո ն յա բն ա կ չո ւթ յո ւն ը հ ն ա զ ա ն դ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։ Հ ա յա ս տ ա ն ը , ի նչպ ես աս՛ում է 'կևոնդը, պ ետ ք է նրա նց պ ա հեր և Հ ա յթ ա յթ ե ր նրա նց ս ն ն դ ա մ թ ե ր ք Յք
Ա րա բա կա ն զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն կ ա յա ն ն ե ր եղել են նա և Հ յո ւս ի ս ա յի ն Ա նդ րկ ո վկ ա ս ո ւմ , և շա տ ուշա գրա վ է , Որ նոր քա ղ ա քն եր նրա նց
կ ո ղ մ ի ց հ ի մ ն ա դ ր վ ա ծ Լն ե ղ ե լ ոչ թ ե Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ա յլ ներկա Ա դրբեջա նի :ս ա հ մ ա ն ն ե ր ո ւմ ։ Բ յ ուզա ն գա ց ի ն ե ր ի դ ե մ գլխ ա վ ո ր
գւքւնվորական ա ռա ջա պ ա հը հ յո ւս ի ս ո ւմ ե ղ ե լ է , ա ն շուշտ , Թ ի ֆ լի ս ը ։
Հ ա մ ա ձ ա յն Բ ելա զո ր իի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն ը ՝ Թ ի ֆ լի ս ի ց քսա ն ֆսւր- սա խ և Բ երդ ա ա ի ց (Պ ա ր թ ա վ ի ց ) 4 0 ֆ ա րս ա խ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն
վրա Մ րվա ն ի ր ն -Ա ո լհ ա մ ե դ ր շի ն ե լ էր Կ իսա լ* ք ա ղ ա ք ը ։
Մ ի ն ո ր ս կ ո լ կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա յդ ք ա ղ ա քի ա նունը պ ետ ք է ենթա դրել
ոչ թ ե 1Հւտձ1 կ ա մ 1ՀաՏյ1. ինչպ՛ես- ս խ ա լ է ց ո ւ յց տ վ ա ծ մ ի քա նի ա րա բա կ ա ն ձ ե ռ ա գ ր ե ր ո ւմ , .ա յլ К а5а1 ( Կա սա լ) ։ Հ ի մ ն վ ե լո վ Բ-ելազորիի
մոտ մ ե ջ .բե ր վ ա ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի >[րա, Մ ին որ սկին Կասալը ն ո ւ յն ա ց ն ո ւմ է ներ1/ա Ղա զա խիг հ ե տ , Ա ղստ և գե տ ի ա վ ՛ի ն , որը
հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ է ի բ ր և հ ա ն գ ո ւց ա յի ն կԼւո, որ։.՛:եղից ճ ա ն ա պ ա ր հ ները բ ա ժ ա ն վ ո ւմ են տ ա ր բեր ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ ' մ ե կ ը դեպ ի ա ր ևմ ո ւտ ք — Կուր գետ ի աջ ա վ ա վ — դեպ ի Թ ի ֆ լի ս , մ յո ւ ս ը — դեպ ի ա րե-
վ ե լք , Գ յա նջա յփ վ ր ա յո վ , դեպ ի Բ երդ ա ա , և ե ր րո ր դ ը — դեպ ի հ ա ր ա վ ,
1 Л. Ьаигеп(, З’А гтсш е егЛгс Вугапсе е! Г Ы а т , р. 176; 1Ьп Ьаика! В. С А., И, 1Ь73, р. 295
3 ТЬ’й ет, р. 17С—177.3 Ղե-ոնդ, Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն Հ ա յո ց , 2 9 - ր դ , էջ 1 8 0 /
* Տես՝ 011агаг1ап М., А гтеш еп и ^ е г йег агаЫзсЬеп НеггвсЬагГ!, Маг- Ьигд, 19113, Տ. 58. ЬеЫЬсиЧ, ёД. йе Օօճյ՜օ, Ье^еп , 1-Տ70, р. 207.
Պ ր ո ֆ . Պ . Կ. ժ ո լզ ե ն , ի ր ՝ Բելա պ որիի ռ ո ւս ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ա թ ր ս ն մեք 4իսա լը
Հ ա մ ա ր ո ւմ է ոչ թ ե ք ա ղ ա ք ի ա ն ո ւն . ա յլ մ ա ր զ ի ա ն ո ւն , որտ եղ շթ ևվա ծ է ե դ 9 ; ք ա
ղ ա ք ը .
268
!՚ Դ ի[իջա նի ո լ ե ր և ա ն ի վրա յո վ , դեպ ի Դ վ ի ն *։ նա մ ի ա նգա մ ՛ա յն ճիշտ ՝
նշում է , որ Ա ղստ և գետ ի հ ո վ ի տ ը ուներ հ ա ղ ո ր դ ա կ ց ո ւթ յա ն ճ ա ն ա
պ ա րհի կ ա րևոր ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ' կա պ վ ե լո ւ հ ա ր ա վ ա յի ն մա րզերի- հետ , որոնք գ տ ն վ ո ւմ էին Ա րա քս գե տ ի ա վ ա զ ա ն ո ւմ ։
Ա րա բներ ի ղ ե կ ա վ ա ր ն ե ր ը , որոնք շի ն ե լ էին Կա սա լի ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ո ւղ ո ւմ է ի ն , ա կ ն ե ր և ո ր ե ն , ե ն թ ա դ ր ո ւմ է նա , ո ւն ե ն ա լո վ '
ա ն մ իջա կա ն կա պ Դ վինի և Ն ա խ իջևա նի հ ե տ , վ ե ր ա հ ս կ ո ղ ո ւթ յո ւն ո ւնենա լ Բ երդ ա ա ի ց Թիֆքիս տ ա նող ճա նա պ ա րհի վ ր ա ։
Ն ույն հեղ ի նա կ ը վ կ ա յո ւմ է , որ Օսմա ն խ ա լի ֆ ի ժ ա մ ա նա կ ( 6 4 4 — 6 5 6 յ Ս ա լմա ն ի բ ն ֊Ռ ա բ ի ա յի կ ա ր գ ա դ ր ո ւթ յա մ բ ' Շ ա մ ք ո բ ո ւմ ՛
բ ն ա կ ե ց վ ա ծ են եղել ա ր ա բա կա ն զ ո ր ք ե ր ։ Ա յդ ք ա ղ ա1>Ը։ որ ք ա ն դ վ ա ծ է եղել ս ա վ ա ր դ ի տ ն ե ր ի ( հ ա յ . ս և ո ր ղ ի ն ե ր ի ) կ ո ղ մ ի ց , վ ե ր ա կ ա ֊ դուրվել է Հ ա յա ս տ ա ն ի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ Բ ուղա յի մ ի ջ ո ց ո վ 8 5 4 թ վ ի ն ։
«Բ ե ր դ ա ա ի բ ն ա կ ի չն ե ր ի ց ո մ ա ն ք ի ն ձ հ ա ղ ո ր դ ե ց ի ն , — ա ս ո ւմ է 1'ելաղ-որիՀե,— որ Ս ա լմ ա ն -ի ր ն -Ռ ա ր ի ա ա լ Բ ա խ հլին
ո ւղա րկել է Շ ա մ ք ո ր ք ա ղ ա ք ը , որը հ ա մ ա ր վ ո ւմ էր հին ք ա ղ ա ք ,
մի զ ո ր ա բ ա ն ա կ , որը և տ ի ր ե ց ն ր ա ն ։ Ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ ի ց ս կս ա ծ
ք ա ղ ա ք ը չի դա դա րել լի ն ե լ բ ն ա կ ե /ի ու ծ ա ղ կ ա ծ վ ի ճ ա կ ո ւմ ,
մ ի ն չև որ ա յն ք ա ն դ ե ց ի ն սաւք ա րդի տ ն ե ր ը ։ Ա յդ մի ժ ո ղ ո վ ո ւր դ
էր , որը թ ա ւի վ ո ւմ էր տ ա ր բե ր կ ո ղ մ ե ր ի ց , ո ւժ ե ղ ա ն ո ւմ էր և ա ն կ ա ր գ ո ւթ յո ւն ն ե ր էր ա ն ո ւմ , ե ր բ Ե ղիդ ի ր ն Ո ւսա յդը թ ո ղ ե ց
Հ ա յա ս տ ա ն ը ։ Բ ա յց 2 4 0 թ վ ի ն ( 3 5 4 յ Մ ո ւտ ա ս ի մ —բ ի լլա խ ի
յ ՚ո ղ մ ի ց հ ո վ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ Բ ուղա ն, թ ո ղ նրա ն Ա ստ վա ծ ն ե ր ո ւմ յն ո ր հ ե . Հ ա յա ս տ ա ն ի , Ա զ ե ր բ ա յջա ն ի և Շ ի մ շա տ ի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ
Լինելով վ ե ր ա ն ո ր ո գ ե ց ա յդ ք ա ղ ա ք ը , նա բ ն ա կ ե ց ր ե ց ա յն տ ե ղ
խ ա զ ա ր ն ե ր ի մի մ ա ս ը , որոն ք ե կ ե լ էին նրա մ ոտ և խ ն դ ր ե լ
ւէին նրա հ ո վ ա ն ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը , որովհ՛ետ և ի ր ե ն ո ո ւզ ո ւմ էին ը ն դ ո ւն ե լ ի ս լա մ ը ։ Նա տ ե ղ ա փ ո խ ե ց ա յն տ ե ղ նա և Բ ե ր դ ա ա յի ց
■ տ վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ն ե ր ի ն և ա ն վ ա ն ե ց ք ա ղ ա ք ը Մ ո ւթ ա վ ա քի լի ա յ) ւ8 4 4 թ վ ի ն Մ ո ւհ ա մ մ ե դ ի բ ն ն ա լի դ ը հ ի մ ն ա դ ր ե ց Գ ա նձա կ ք ա -
$ 4 'լա ք ը (Դ յա ն ջ ա ֊Կ ի ր ո վ ա բ ա գ ) !լ բ ն ա կ ե ց ր ե ց Դի ա ր բե ք ի ր ի ց բ ե ր ա ծ յ,1 / ֆյրա բնե-ոո վ^։
■յ՛ է|'« Գ ա նձա կից դ ե պ ի ա ր և ե լք , թ ՜ա րթ ա ռ և Կուր գ ե տ ե ր ի մ ի ա խ ա ռ ն
մ ա ն տ ե ղ ի ց ոչ հեռւււ գ տ ն վ ո ւմ էր Ա ռա նի Պ ա ր թ ա վ ք ա ղ ա ք ը , որը
' Տ ե ՛ ս М тогзку , Тгапьсаиказ1а, Лигпа! А տ) ո 11՛ г ւ и е , 1иП, 1930, р. 7 * —90. տ ւՐելսւղոր[ւ) Баладаорн, перевод Ж узе, Баку, 1927 г., էչ 13—14.3 Լ.ՅԱ16'ւ1է, р. 177. Մո*[սէ*ս հա ղա նէլւսւովա ւյէ, Պ ա տ մ ո ւթ ի ւն Ա ղոиияЪԷ ց ,
թա րուէ. Պ ա տ կա նյա Ն ի, քւ. ՛՛!■ Ր . , 1861 ԷՀ 270 Հաէ!հէքաւոե1 ձ. Ма51УаГ1, Օտէ- еигорШвсЬе սոճ ՕտէշտէՅԱտշհք Տււ՞ւքշսւյտ. 1֊е1р21д, 1903, Տ. 462.
297
ա ր ա բն երի մ ոտ կ ո չվ ո ւմ էր Բ երդա ա , և որը եղ ե լ է ա մ բո ղ ջ ա ր ա բա կա ն է ր մ ե ն ի ա յի կա ռա վ ա րչի ա թ ո ռ ա ն ի ս տ ը , ա յս ի ն ք ն ' Ա գըք ■
բե ջա ն ի , Վ րա ստ ա նի և Հ ա յա ս տ ա ն ի ։Հ ի շ վ ա ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , որո ն ք ծ ա ռ ա յո ւմ էին ի բ ր և ա ր ա բների
քա ղա քա կա ն ու զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն հ ե ն ա կ ե տ ե ր , եղե լ են մ իա ժա մա նա կ կա րևոր ա ռև տ րա կա ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր , և մ ի ն չև 9 - ր դ դա րի երկրորդ
կ ե սը , ի ն չպ ե ս ես կ ա ր ծ ո ւմ ե մ , նր ա նք մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի մեջ
խ ա ղ ա ց ե լ են ա վ ելի մ ե ծ դ ե ր , ք ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ։ Ա յդ չա փ ա զա ն ց կա րևոր փ ա ս տ ը , որը թ ե ր ա գ ն ա հ ա տ վ ե լ է պ ա տ մ ա գ ի
տ ա կա ն ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ է , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն
Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հետ ա ռև տ րա կա ն հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ը ն դ հ ա տ ո ւմ ո վ և մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ ուրը դեպ ի Կուր գ ե տ ի ա վ ա զա ն ը փ ո խ ա ն
ց ե լո ւ հ ե տ և ա ն ք ո վ ։ Ա ռևտ րի ա շխ ո ւժ ա ցո ւմ ը ա ր և ե լյա ն Վրա ս տ ա
ն ո ւմ և ներկա Ա դրբեջա նի եր կ ր ա մ ա ս ո ւմ կ ա պ վա ծ է , ա նշուշտ
խ ա զ ա ր ն ե ր ի և ս լա վ ո ն ն ե ր ի ա ր և ե լյա ն ա ռևտ րի ծա ղ կ մ ա ն հ ե տ ։
7 -ր դ դա ր ից ս կ ս ա ծ, ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , Պ ոնտ ոսի հ յո ւս ի ս ա յի ն ա փ ե ր ո ւմ և Ղ ոն ու Գ նեպ ր գե տ ե րի մ ի ջև ը ն կ ա ծ տ ա փ ա ստ ա ններում
ս կս եցի ն հա ս տ ա տ վել խ ա զ ա ր ն ե ր ը ։
« 8 - ր դ դ ա ր ո ւմ , — ա ս ո ւմ է Կ լյո լչև ս կ ի ն , — նրա ն՛/ ւ/ձ« տ ե
ղ ա վ ո ր վ ե ց ի ն Ա նդ ր կ ո վ կ ա ս ի ց հ ր եա ներ ը և ա ր ա բն ե ր ը ։ Հ ր ե ա
ների ա զ դ ե ց ո ւթ յո ւն ը ա յդ տ ե ղ եղե լ է ա յն ք ա ն ո ւժ ե ղ , որ խ ա ֊ զա րա կա ն խ ա գ ա ն ն ե ր ի դ ինա ս տ իա ն իր ա ր քո ւն ի քո վ , ա յ
ս ի ն ք ն , խ ա զ ա ր ա կա ն հ ա ս ա ր ա կ ա յն ո ւթ յա ն րա րձր դա սի հես:
ը ն դ ո ւն ե լ էր ե բ ր ա յե ց ո ց հ ա վ ա տ ք ը ։ Փ ռ վ ա ծ լի ն ե լո վ Վ ոլգա ե Գոն գ ետ եր ի ա ռա վւնյա լա յն ա ր ձ ա կ տ ա վ ։ա иտ ա ն ն ե ր ո ւմ , խ ա ֊
զ ա ր ն ե ր ը հ ի մ ն ե լ էին ի ր ե ն ց պ ե տ ո ւթ յա ն կենտ ր ո նա տ եղ ի ն
Վ ո լգ ա յի ս տ որին հո ս ա ն քի շ ր ջա ն ո ւմ ։ Ա յս տ ե ղ նրա նց Իտ ի/ մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը շո ւտ ո վ դ ա ռա վ հ ս կ ա յա կ ա ն բ ա զ մ ա լե զ ո ւ վ ա
ճ ա ռ ա տ ե ղ ի , որ տ եղ կողք կողքի ա պ րում է ի ն 1 մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն նե ր , հ ր ե ա ն ե ր , ք ր ի ս տ ո ն յա ն ե ր և հ ե թ ա ն ո ս ն ե ր ։ Խ ա զա րները
Վ ո լգ ա յի ր ո լդ ա ր ն ե ր ի հետ մ ի ա ս ի ն դա ոա ն մ իջնո ր դ ՝ ա շխ ո ւյժ ա պ ր ա ն քա փ ո ի ւա ն ա կ ո լթ յա ն , որը ա ռա ջա ցել էր Բ ա լթի.սկա ն
հ յո ւս ի ս ի և ա ր ա բա կա ն ա ր և ելքի մ իջև մ ո տ ա վո ր ա պ ե ս 8 -ր դ
դա րի կ ե ս ե ր ի ց , մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս ա յն ժ ա մ ա ն ա կ ը , ե րբ Ա լ ՚բ ա .ս ֊
\ա ններ ի օ ր ո վ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն կենտ րո նը տ եղ ա փ ո խ վ եց Դ ա մ ա ս կ ո ս ի ց — Բա ղդա ւբ^է
1 Проф. Ключевский, -Курс русской истории, Москва, 1014. ч. 1, ■стр. 146. .
288
Ա յդ ա ռ և տ ր ո ւմ , բա,ց,ի խ ա զ ա ր ն ե ր ի ց և Վ ո լգ ա յի բ ո լղ ա ր ն ե ր ի ց ,
մ ա ս ն ա կ ց ո ւմ էր , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , ն ա և Կ իևյա ն Ռուս ի ա ն ։ Ըսա
ա ր ա բա կա ն ա շխ ա ր հ ա գի ր Խ ո ր գ ա դ ր ե յի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն , որր ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց է եղ ե լ Ռ յո ւր ի կի ն և Ա ս կ ո լդ ի ն , ռուս ները ի ր ե ն ց
երկրի ա ռա նձի ն մ ա ս ե ր ի ց ա պ րա նքներ էի ն տ ա ն ո ւմ դեպ ի Սև ծ ո վ ը , որտ եղ Ռ ումի (Բ յո ւզ ա ն դ ի ա ) թ ա գ ա վ ո ր ը ն ր ա ն ց ի ց գ ա ն ձ ո ւմ էր
տ ա ս ա ն ո ր դ ' ի բ ր և մ ա ք ս ։ Նրա նք ա յն ո ւհ ե տ և գ ն ո ւմ էի ն ս լա վոնա կա ն
Տա ն ա ի ս (Դ ո ն ) գ ե տ ո վ և հ ա ս ն ո ւմ էին խ ա զ ա ր ա կ ա ն Խ ա մ լի խ ք ա - ղ ա քին (Ի տ ի լի ա ր և ե լյա ն կ ե ս ը ) , որտ եղ Խ ա զ ա ր ի ա յի տ իրա կա լը
ն ո ւյն պ ե ս վ ե ր ց ն ո ւմ էր ն ր ա ն ց ի ց տ ա ս ա ն ո ր դ ։ Ա յն տ ե ղ ի ց նրա նք
գ ն ո ւմ էին դեպ ի Կա սպ ից ծ ո ։[ը иг լ ա յն ո ւհ ե տ և 4։ուրգս/ե , որ տ ե ղի ց ե ր բ ե մ ն ուղ ա ր կո ւմ էին ի ր ե ն ց ա պ րա նքն եր ը ո ւղ տ ե ր ո վ Բ ա ղդա դ
Ա րա բա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի մ ի շա րք վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց պ ա րգ
եըևոլս է , որ Հ յո ւս ի ս ա յի ն Ա նդ րկ ո վկ ա ս ի ա ռ և տ ո ւր ը , որը ս կ ս վ ե լ էր8 - ր գ դ ա ր ո ւմ , հա ս ա վ ի ր ա մ ե ն ա մ ե ծ զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը 9 - ր դ և 1 0 -ր դ դ ա ր ե ր ւս մ ։ Պ ա տ ա հա կա ն չ է , ի հ ա ր կ ե , որ Բ ՜իֆլիսի և Ա դրբեջա նի
ք ա ղ ա քն ե ր ի տ ն տ ես ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը վ ե ր ա գ ր վ ո ւմ է հ ե ն ց ա յդ
ժ ա մ ա ն ա կ ի ն ։ ե վ կա րելի է վս տ ա հ կ ե ր պ ո վ ե ն թ ա դ ր ե լ, որ նոր ք ա
ղա քներ ի երևա ն գա լը ա յս տ ե ղ և մ ա յր ա ք ա ղ ա ք Պ ա րթ ա վի փ ա ր թ ա մ
ծա ղկ ո ւմ ը բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ ե ն , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Հ ա ր ա վ ա յի ն Ռ ո ւս ա ս
տ ա ն ի հետ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ի զ ա ր գ ա ց մ ա մ բ ։
Վ երև հ ի շվ ա ծ բ ո լո ր տ վ յա լն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , որ ս կ ս ա ծ 8 - ր դ դ ա ր ի ց մ ի ն չև Բա գրա տ ո ւն ին1ե րի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա ռ և ֊
տ ըրի նոր վ ե ր ե լք ը , մ ի ն չդ ե ռ Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ր ա յո վ տ ա ր ա նցի կ ճ ա
ն ա պ ա րհները փ ա կ վ ա ծ են ե ղ ե լ, և Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը գ տ ն ը -
վ ո ւմ էին ա ն կ մ ա ն դ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը տ ե ղ ա փ ո խ վ ե լ էի ն դեպ ի հ յո ւս ի ս , և ա յդ ա ռ և տ ր ո լմ
գ ե ր ա կ շռ ո ղ դեր խ ա ղ ո ւմ էին Հ յո ւս ի ս ա յի ն Ա նդրկովւյա սի ք ա ղ ա ր ներըէ
ԱՌ ԵՎ ՏՐԻ ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴԸ ԵՎ ԾԱ՚ԼԿՈԻՄԼ1 ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ Ն Ի у ՔԱ ՂԱ ՔՆԵՐ Ո Ի Մ 9 — 1 0 -Ր Դ ԵՎ 1 1 -Ր Դ ԴԱՐԻ
Ա Ռ Ա ՏԻՆ ԿԻՍՈՒՄ
Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն և մ ա ս ա մ բ նե ր ք ի ն կ յա ն ք ի պ ա տ
մ ո ւթ յո ւն ը Բ ա գ ր ա տ ո լն ի ն ե ր ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ
վերջի ն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ը ա ր ժ ա ն ա ց ե լ Է ա ռա նձի ն ո ւշա դ ր ււլթ յա ն ։
1 Նույնը, էչ 147—148. Магк\уаг1, СМеигор. ипе Օտէտտ. Տէ^ւքշսցս, Տ 203 350—332. նշ Сое]е, В1Ы. Сео§г. АгиЬ., VI, р. 113.
299
Բա ցի գ ե ր մ ա ն ե ր ե ն լե զ վ ո վ հրա տ ա րա կվա ծ մ ի շա րք դիսերտ ա ցիա - ն ե ր ի ց 1, Բա գրա տ ուն ին երի ժա մ ա նա կա շր ջա նի Հ ա յո ց պ ա տ մ ո ւթ յա ն '
հա մա ր մ ե ն ք ո ւն ե ն ք ՛ գ ե ր մ ա նա կ ա ն գի տ նա կա ն Մ ա րկվա րտ ի2 հա ն գա մ ա ն որ են կ ա զ մ վ ա ծ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը ։ Պ ետ ք Է, ս ա կ ա յն , ն շե ի
որ տ ա ր ա նցիկ ա ռևտ րի մ ա սին մ եր կ ո ղ մ ի ց ք ննա ր կ վ ո ղ խ նդիրր ա յդ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ տ ր վ ա ծ է չա փ ա զա ն ց ս ե ղ մ ։ Բ ա ր եբա խ տ ա բա ր ա յգ պ ա կա սը շա տ դ ե պ քե ր ո ւմ լր ա ց ն ո ւմ է \ \ г. НеУЙ-^ կլա սի կ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ը ' (гН15101Ге ճս СОГПтеГСе ճս ЬрУЭПЬ. որը, ա նշուշտ , ծ ա ռ ա յո ւմ է ի բ ր և կա պ իտ ա լ ձեռնա րկ միջին դա րերի
յ ^ 7 է պ ա տ մ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ ես ա կ ա ն վեր ա ծն ո ւն դ ը և ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ե ն տ ր ո նն ե ր ի ծա ղ կ ո ւմ ը հնա րա վոր դա ռա ն, ի ն չպ ե ս ին ձ թ վ ո ւմ Է, Տ -ր դ
ղա րի երկրորդ կ ե ս ի ց ս կ ս ա ծ, շն ո ր հ ի վ ա րս/ա քին ք ա ղ ա քա կա ն ի ր ա դ ր ո ւթ յա ն հ ի մ ն ո վ ի ն փ ո փ ո խ մ ա ն , որը նպ ա ստ ա վոր է եղ ե լ Հ ա յա ս տ ա նի քա ղ ա քա կ ա ն և տ նտ ես ա կ ա ն զ ա ր գ ա ցմ ա ն հ ա մ ա ր ։
9 - ր դ դա րի երկ ր որ դ կ ե ս ի ց ս կս ա ծ տ եղի է ո ւն ե ց ե լ, ինչպ եււ
հա յտ ն ի է խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն անկ՛ումը և ք ա յք ա յո ւմ ը և Բ յո լղա ն ղա -
կա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն ա ստ իճա նա կա ն զ ո ր ե ղ ա ց ո ւմ ը ։ Ի շխ ա նութ յունը Մ ա կեդոնա կա ն դ ի ն ա ս տ ի ա յի ն ա ն ցն ե լո ւց հե տ ո , դեռև ս Բ ա ր ֊
ս եզ 1 ֊ի ( 8 6 7 — 8 8 6 ) ժ ա մ ա ն ա կ , Բ յո ւզ ա ն դ ի ա ն օգ տ վ ե ց խ ա լի ֆ ա ֊ էութ յա ն թ ո ւլա ց ո ւմ ի ց և կ ո ր ծա ն ի չ հ ա ր վ ա ծն ե ր ո վ ո չն չա ց ր ե ց ա ր ա բ
ների պ ա շտ պ ա նողա կա ն դ ի ր ք ե ր ը , որ տ ե ղ ի ց նրա նք ա ն ընդ հա տ , հ ա մ ա ր յա ա մ ե ն տ ա րի ա ս պ ա տ ա կում Էին Փ ոքր Ա սի ա յի ս ա հ մ ա
նա մերձ շր ջա ն ն ե ր ը ։ 8 7 2 թվ]ւն Բարս ե զ 1 - ը վ ե ր ց ր ե ց և ք ա ն դ ե ց
Տ ե վ ր ի կ ը ։
Ա յն ո ւհ ե տ և բ յո լզ ա ն դ ա ց ի ք կա րող Էին ա ղա տ գ ո ր ծ ե լ ը ն դ դ ե մ
պ ա շտ պ ա նողա կա ն գ ո տ ի ն ե ր ի , և ք ա յլ ա ռ ք ՚-^ յլ գ ր ա վ ե լո վ ա ր ա բների ա ն մ ա տ չե լի ա մ ր ո ս թ յո լն ն ե ր ը , նրա նք ներս Էին մ տ ն ո ւմ Մ ա -
լա թ ի ա յի և ա ր և ե լյա ն Կ իլիկիայի մ ի ջև գ տ ն վ ո ղ մ ա ր զ ե ր ը ։ Ռ ո մ ա ֊
նոս Լեկա պ ենի ( 9 2 0 — 9 4 4 յ կ ա յս ր ո ւթ յա ն օ ր ո վ բ յո ւզ ա ն դ ա ց ի ք շ ա ր ո ւն ա կ ե ց ի ն ս կ ս վ ա ծ ճ նշում ը ա վ ելի մ ե ծ հ ա ջ ո ղ ո ւթ յա մ բ ։
էէՄուկտադիր խ ա լի ֆ ի ( 9 0 8 — 9 3 2 յ ժ ւ ՚՚մ ա ն ա կ , նոր ա ն կ
մ ա ն հ ե տ և ա ն ք ո վ , — ա ս ո ւմ Է Ա. Մ յուԱ երը , — խ ա լի ֆ ա յ ո ւ ֊
1 Ս;ւջհեՅտշհւՅՈ А., Օւ՜սոճաւշ ճշտ Бэ^1ы11(1елге1сЬеа с1игсЬ АьгЬо! Ьэ- ցւ՜ճէսա, նւտտ., ВегПп, 180յ; ТНсрйвсЫап Н„ 1ппегеп շստէճււժո Аппе П1епз ишег ЛясЬсИ I, 0!е55.. ЕегЛп 1904; АкиНап А., Е1п\ег!е.|Ьип§ агте писЬег ТеггИопеп оигсЬ Вугася 1т XI .1апгЬипс1сг., օւտտ., О гиптаеп, 1912& ո^ր[ւշ»է
տ I. Магкигап, Օտէտսւ-օրատշհք սոմ ՕտԱտւտէ1տշհր ՜ՏԱքւքշս^.
300
թ յա ն զ ի նվո ր ա կ ա ն հ ա ջո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը բն ա կ ա ն ա բա ր հ ե տ ը զ -
հետ ե ա վ ե լի էին թ ո ւլա ն ո ւմ և ա հա կ ա տ ա ր վ ե ց հ ա րյո ւր տ ա ր ո ւց ա վ ելի Ա ս վ ա ծ ի ր ո ղ ո ւթ յո ւն ը — ա մ ր ո ց ն ե ր ի ե ր կ ա թ ե օ ղ ա
կը պ ա տ ռ ե ց հա յ-բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն զո ր ա վ ա ր Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Կ ո ւ ր ֊
կ ո ւա ս ը ։ 9 2 6 թվ]ւն հ ո ւյն ե ր ը գ ր ա վ ե ց ի ն Մ ա լա թ ի ան և 9 2 7 թ վ ի ն հ ե ղ ե ղ ե ց ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ը ընդհուպ մ ի ն չև նրա մ ա յր ա ք ա ղ ա ք
Դ վ ի ն ը , 9 2 8 թ վ ի ն գ ր ա վ ե ց ի ն երկրի ա ր և մ տ յա ն մ ա ս ը մ ի ն չև
Է ր ղ ե ր ո ւմ , իսկ 9 2 9 թ վ ի ն նա և Հ յո ւս ի ս ա յի ն Մ ի ջա դ ե տ ք ր ' Մ ա - յա ֆ ա ր կ ի ն ի , Ա մի դի (ն ե ր կ ա Դ իա րբե բ ի ր ) և Մ ա լա թ ի ա յի
մ ի ջև ։ Թ եև ա ր ա բա կա ն կ ո ւս ա կ ա լնե ր ը , գ ո ր ծ ե լո վ Մ ոսուլի և
Տա ր ս ո ն ի կ ո ղ մ ի ց ' շա տ ա ն գ ա մ փ ո րձ ո ւմ էին ետ ք շե լ Կուրկուա սի զ ո ր ք ե ր ը , ս ա կ ա յն ա յդ հ ա ջո ղ վ ո ւմ էր ն ր ա ն ց ա նել մ ի ա յն ժ ա մ ա ն ա կ ա վ ո ր ա պ ե ս ։ 9 3 4 թ վ ի ց ի ս լա մ ի հ ա մ ա ր երկա ր
ժ ա մ ա ն ա կ ո վ կ ո ր ց վ ա ծ էի ն Ս ա մ ո սա տ ը , Մ ա լա թ ի ա ն և ա մ բո ղ ջ Ա ր և մ տ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ը յ)*»
Ա րա բների պ ա շտ պ ա ն ո ղ ա կ ա ն ա ՛մ ր ո ւթ յո ւններ ի վրա Բ յո ւզ ա ձ -
գ ի ա յի կ ա տ ա ր ա ծ հա ղթա ՛կա ն գրոհի ժա՛ման՛ակ, ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն Հ ա
յ՛ա ստ ա նի կ ո ղ մ ն ո ր ո շո ւմ ը , ն ր ա վ ե ր ա բ ե ր մ ո ւն ք ը դեպ ի կ ռ վ ո ղ պ ե
տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ա ն շուշտ , ս տ ա ն ո ւմ էր ա ռ ա նձն ա հա տ ուկ կա րևոր ն շ ա ն ա կ ո ւթ յո ւն ։ Լոռա նի՜ կա րծիք՛ով Բ ՚ա րսեղ 1 -ի հ ա ղ թ ո ւթ յո ւն ը կա
բ ո ղ էր լի ն ե լ ա՛վելի լի ա կ ա տ ա ր , եթ ե հ՛ա յերը հ ա ր ձա կ վ ե ի ն ա ր ա բ
ն ե ր ի աջ թ և ի վ ր ա , կ ա մ եթե ՛նրա նք օ գ ն ե ի ն կ ա յս ե ր ը տ ա նել պ ա ֊
տեր ա զմա կա ՛ն գ ո ր ծ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ա վ ե լի խ ո ր ը ' դեպ ի ա ր և ե լք ։ Հ ե ն ց ա յդ , Հա յ՛ա ստ ա նի հա մ ա ր չա վւա ղա ՚նց ն պ ա ս տ ա վ ո ր իր ա դ ր ո ւթ յ՛ա մ բ
է բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ , ի ն չպ ե ս ճիշտ ե՛նթա դրում է Լոռաւնը3, խ ա լի ֆ ա յո ւ
թ յա ն քա ղա քա կա ն՛ո՛ւթ յա ն շա տ խ ի ս տ փ ո փ ո խ ո ւթ յո ւն ը ֆեոդալա ՛կ՛ան
Հ՛ա յա ս տ ա նի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ ։
Դ ե ռ և ս 8 0 2 թ վ ի ն Ա շոտ Բ ա գ ր ա տ ո ւն ի ն , որը հ ե տ ա գ ա յո ւմ կ ո չ
վ ե ց Մ ե ծ , ս տ ա ց ա վ Հ ա յա ս տ ա ն ի կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն ի ր ա վ ո ւն ք ը ' յի շ խ ա
նա ց ի շխ ա ն ս տ ի տ ղ ո ս ո վ , Հ ա վ ա տ ա ր ի մ մ ն ա լո վ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ը
և չե զ ո ք Բ ա րսեղ 1 - ի հա ղ թ ա կա ն կ ռ ի վ ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ , Ա շոտ ը 2 5 տ ա րի մ ն ա ց « ի շխ ա ն ա ց ի շ խ ա ն » , և նրա ժ ա մ ա ն ա կ ը Հ ա յա ս տ ա ն ը
ո ւժ ե ղ ա ց ա վ ' թ ե ք ա ղ ա քա կ ա ն ա պ ե ս և թ ե տ ն տ ե ս ա պ ե ս ։ Ք ա ռ ո ր դ
դա ր կ ա ռ ա վ ա ր ե լո լց հ ե տ ո , 8 8 7 /8 8 թ վ ի ն նա Ս ո ւտ ա մ ի դ խ ա լի ֆ ի ց
1 А. Миллер, История ислама, 1895, т. И, էչ 236-237 .* յ . ЬаигеШ, Ь’А г т ё т е ешге Шугапсе е ! 1’Ы аш , р. 260.* նույնը? էշ 263—273»
301
( 8 7 0 _8 9 2 ) ս տ ա ցա վ թ ա գ և թ ա գ ա վ ո ր ի տ ի տ ղ ո ս : Ա յգ տ իտ ղոսը
ճա նա չել էր նա և Բ ա ՚րսեղ 1 ֊ը ։Պ ետ ք է , ս ա կ ա յն , ն շե լ, որ Բ ա գրա տ ունի ների թ ա գա վո ր ա կ ա ն
դ ի ն ա ս տ ի ա յի ն բ ն ա վ չհա ջո ղ վ ե ց ե ն թ ա ր կ ե լ իր ի շխ ա ն ո ւթ յա ն ը ա ն- Հն ա զ ա ն դ ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի ն ։ Խ ոշոր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ը տ րա մ ա դիր չէի ն լս ե լո ւ
իր ենց ս յո ւզ ե ր ե ն թ ա գ ա վ ո ր ի ն , որը մ ն ա ց ե լ էր խ ա լի ֆ ի վա սա լ և
հա րկա տ ու։ Ը մ բո ս տ ֆ ե ո դ ա լն ե ր ը ձ գ տ ո ւմ էին օ գ ն ո ւթ յո ւն ստ ա նա լ կա մ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ի ց , կ ա մ հա րևա ն ա մ ի ր ա ն ե ր ի ց , ոչ պ ա կա ս
հզ ո ր , թան Բ ա գ ր ա տ ո ւն ի ն ե ր ը ։ Չ ն ա յե լո վ Բ ա գրա տ ո լն ին եր ի հա նդեպ
ո ւն ե ց ա ծ ա րտ ա քուստ հ ա ճ ո յա բա ր ո և բ ա ր յա ց ա կ ա մ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւթ յա ն ը , ա ն հ ն ա զա ն դ ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի ա նջա տ ա կա նո ւթ յո ւն ը և ա պ ըռ-
ւո ա մ բո ւթ յո ւն ն ե ր ը դ ր ս ի ց խ ր ա խ ո ւս վ ո ւմ և նո ւյն ի ս կ հրա հր վ ո ւմ էի ն , որ ո վ հետ և Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ի ա ց ո ւմ ը , ի բ ր և հզո ր թ ա գ ա վ ո ր ո ւ
թ յո ւն , ց ա ն կ ա լի չէր ոչ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ը , ոչ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ն և ոչ
հա րևա ն ուժեղ ա մ ի ր ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն ։ Ո ւստի և հա սկա նա լի է , որ
Բա գրա տ ունիւննրի թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն տ իտ ղոս ը մ ն ա ց ի բր և լոկ տ ի տ ղ ո ս , ա ռ ա ն ց իր ա կա ն բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա ն ։ 1 0 - ր դ գ ա ր ո ւմ , ի նչպ ես հ ա յտ ն ի է , Հ ա յա ս տ ա ն ի և Ա նդրկովկա սի բ ո լո ր մ ե ծ ֆ ե ո դ ա լն ե ր ը
г/ա ռ ա ն ն ո ւյն պ ե ս (էթ ա գա վո ր ներ » և ունեին ն ո ւյն պ ի ս ի թ ա գ ա վ ո
րա կա ն հ ա նդ երձ ա նք և թ ա գ , ին չպ ե ս և Ա շոտ 1 ֊ի հ ա ջո ր դ ն ե ր ը ։
Ս ա ճ յա ն Յոևսուֆ ա մ ի ր ա յի ' Ս մբա տ 1 - ի (8 9 0 /1 — 9 1 3 /4 ) վ ե
ր ա բ ե ր մ ա մ բ ո ւն ե ց ա ծ դ ա ժա ն դ ա տ ա ս տ ա նի ց և ա յն ո ւհ ե տ և տ եղի
ո ւն ե ց ա ծ խ ա ռ ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց և ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց հ ե տ ո ,
որոնց ը ն թ ա ց ք ո ւմ տ եղի էր ո ւն ե ն ո ւմ երկրի ա նխ նա ա վ ե ր ո ւմ , 1/կ ս ա ծ 1 0 - ր դ գա րի երկրորդ ք ա ռ ո ր դ ի ց , ա վ ելի քա ն հա ր յուր տ ա րի
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ տ իրում էր հ ա մ ե մ ա տ ա բա ր խ ա ղ ա ղ ո ւթ յո ւն ։ Չ ո ւն ե նա լո վ ա կ տ ի վ մ ա ս ն ա կ ց ո ւթ յո ւն Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի և ա ր ա բն ե ր ի կ ռ ի վ
ն ե ր ի ն , և մ ն ա լո վ ա րտ ա քուստ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն վ ա ս ա լն ե ր , Բ ա գր ա տ ո ւնի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը պ ա հում էին բ ա ր ե կ ա մ ա կ ա ն հ ա ր ա բե րո ւ
թ յո ւն ն ե ր և ' Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի , և ' խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն հ ե տ ։ Խ ա ղ ա ղ ո ւթ յո ւ
նը և հ ա ն գ ս տ ո ւթ յո ւն ը նր ա նց տ ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ չէր խ ա ն գ ա ր վ ո ւմ
ոչ մ ե կ ի , ոչ մ յո ւս ի կ ո ղ մ ի ց ։ ,Շ ն որ հ ի վ մ իջա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի գ լխ ա վ ո ր ճ ա նա պ ա ր հն երի ց մ ե
կի ։էրա իր ո ւն ե ց ա ծ դ ի ր ք ի ն , Բ ա դրա տ ուն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ը , որը
կ ա պ վ ա ծ էր բա ր ե կ ա մ ա կ ա ն պ ա յմ ա ն ա գ ր ո վ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի .հետ ն
ա ռա ջի ժ ա մ ա նա կ ը վ ա ս ա լա կ ա ն կա պ երո վ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն հետ ,
դ ա ռե լ էր ի դ ե ա լա կ ա ն չե զ ո ք ե ր կ ի ր ՝ տ ա ր ա նցի կ ա ռևտ րի և մ ի ջա զ
գ ա յի ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ր ։ Ա պ ա հ ո վո ւթ յո ւնը և կ յա ն ք ի
խ ա ղ ա ղ պ ա յմ ա ն ն ե ր ը , ա նշուշտ , հա ն դ ի ս ա ն ո ւմ էին ի բր և չ ա փ ա ֊
302
զ ա ն ց նպ ա ստ ա վոր գ ո ր ծո ն երկրի բա ր գ ա վ ա ճ մ ա ն և ա ն տ եսա կա ն վերա ծ ն ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր ։
Ս ա կա յն դր ա նո վ չի բա ց ա տ ր վ ո ւմ նրա ա ն ն ա խ ը ն թ ա ց վ ե ր ե լք ը
և տ ն տ ես ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը ։ Ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ի ա յդ զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը և բա ր գ ա վ ա ճ ո ւմ ը բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ Է, ի ն չպ ե ս ճիշտ ց ո ւ յց
Է տ վել Գ ո ւր կ ո ֊Կ ր յա ժ ի ն ը , ն ր ա ն ո վ , որ <гՀ ա յա ս տ ա ն ը , տ վ յա լ ի ր ա դ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , դ ա ռ ե լ Էր բ ո ւֆ ե ր ' ոչ մ ի ա յն քա ղա քա ՛կա ն, ա յլև
ա ռ ա վ ե լ տ ն տ ե ս ա կ ա ն , ո ր ո վ հ ե տ և ա յդ եր կ ր ա մ ա ս ը հ ա նդ ի ս ա նո ւմ
Էր ի բ ր և մ ի ա կ տ ա ր ա նցիկ ճա նա պ ա րհ երկու կ ռվ ող կ ո ղ մ ե ր ի ա ռ և տ րա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ր է ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ ե ս ա կ ա ն ա ր ա գ վ ե ր ա ծ ն ո ւթ յա ն ս կ ի ղ բը պ ետ ք Է տ ա նել 9 - ր դ դա րի ե ր կ ր ո րդ կ ե ս ը ։ Ս կսվա ծ վ ե ր ա ծ ն ո ւթ յո ւն ը , ի ն չ
պ ես հ ի շվ ա ծ Է վ ե ր և ո ւմ , ը ն դ հ ա տ վ ե լ Էր խ ռ ո վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի , ա պ ը ս - տա մ բ ո ւթ յո լն ն ե րի և Ս ա ճյա ն Յ ո ւս ո ւֆ ա մ ի ր ա յի պ ա տ ժ ի չ ա ր շա
վա ն ք ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ։ Իսկ ա յն ո ւհ ե տ և 1 0 - ր դ և 1 1 ֊ր դ դա րի ա ռ ա ջին կ ի ս ո ւմ , երկրի տ նտ ե ս ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը և ք ա ղ ա քն ե ր ի աճը
հա ս ա վ ա ս տ ի ճ ա նա բա ր ի ր ծ ա ղ կ մ ա ն գ ա գ ա թ ն ա կ ե տ ի ն ։
Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց շրջա նի Հ ա յա ս տ ա ն ի բա ր գ ա վ ա ճ դ ր ո ւթ յո ւն ը
եր և ո ւմ Է նա խ և ա ռա ջ ն ր ա ն ի ց , որ ա յդ ժա մ ան ա կա շրշա ն ի ա րա բա կ ա ն հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ը հ ա մ ա ր ո ւմ Էին խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն
ա մ ենա հ ա ր ուս տ ե ր կ ր ն ե ր ի ց մ ե կ ը ։ Ա յդ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը հ ա ս
տ ա տ վ ո ւմ են նա և հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ ։ Ա ռա ջին Բ ա գրա տ ունի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ Հ ա յա ս տ ա ն ի
բ ա ր ե կ ե ց ո ւթ յա ն մա՛սին ուշա գր ա վ վ կ ա յո ւթ յո ւն Է տ ա լի ս Ա սող իկը .
էէՅալոլրս Ա մ բա տ ա յ և յի շ խ ա ն ո լթ ե ա ն հոր ի ւր ո յ Էր շ ի
նութ իւն և խ ա ղ ա ղ ո ւթ ի ւն յա շ խ ա ր հ ի ս Հ ա յո ց ըս տ մ ա ր գ ա ր ե ո ւ-
թ ե ա ն ն հ ա ն գ չե լ ի ւրա քա նչիւր ուրուք ը ն դ ո ր թ ո վ ի ւր ո վ և ը ն դ թ զ ե ն ե ա ւ ։ Եւ ա յս պ ե ս ա գա ր ա կ ա ց ա լա ն ա ՚ց ե ա լ և ա լա ն ա ց ք ա -
զ ա ք ա ց ե ա լ բ ա զ մ ա մ ա ր դ ո ւթ ե ա մ բ և ը ն չե ղ ո ւթ ե ա մ բ , մ ի ն չև հ ո վ -
վա ց և ա ՚ն դ էո ր դ ե ա ց մ ե թ ա ք ս ե ա յս զ գ ե ն ո ւլ պ ա տ մ ո ւճ ա ն ս յ>2»
Ա սողիկի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը հ ո վ ի վ ն ե ր ի մ ե տ ա ք ս ե շո րե ր ի մ ա ս ի ն ,
ի հ ա ր կ ե , պ ա րզ չա վ ւա զ ա ն ց ո լթ յո ւն է , ո ր ո վ հ ե տ և տ վ յա լ ժ ա մ ա ն ա
կա շր ջա նում ստ որին դ ա սե ր ի դ ր ո ւթ յո ւն ը զ գ ա լի ո ր ե ն վ ա տ ա ց ե լ էր , բ ա յց , ը նդ հ ա նո ւր ա ռ մ ա մ բ , վ կ ա յո ւթ յո ւն ը ճիշտ է և հ ա մ ա պա տ ա ս -
1 В Гурко-Кряжин, Прошлое и настоящее Советской Армении, Но- иыи Восток, 1917 г., кн. 16 — 17, էշ 2и6
2 Աւաղիկ, Ընդհանուր պատմություն, թարգ մ . էմինի, Մոսկվա, 1864, 3-րգ, 3, էյ 109,
303
խ ա ն ո ւմ է ա ր ա բա կա ն ա ղ բյո ւր ն ե ր ի հ ա մ ա ն մ ա ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն
ն ե ր ի ն ։Ս մբա տ 1 - ի ( 8 9 0 / 1 — 9 1 3 / 4 ) ժ ա մ ա ն ա կ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ա ր ե կ ե
ց ո ւթ յա ն մ ա սի ն նմ ա ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն տ ա լիս է նա և Հո վհա ն նե ս Կա
թ ո ղ ի կ ո ս ը '
ЯГԻսկ ա շխ ա րհիս Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց յա ւո լր ս ն յա /ն ո ս ի կ ա /ց ա րա րեա լ Տ ե ա ռ ն և պ ա տ սպ ա րեա լ և յա ջ ո ղ ե ա լ ի բո լո ր բ ա ր ո ւ
թ ի ւն ս ' բն ա կ ե ց ա ն իւր ա քա նչի ւր ոք ի ժ ա ռա նգո ւթ ի ւն ս իւր ե ա նց ,
և ս հպ հա կ ա ն եա լ զ ե ր կ ի ր ' տ նկ ե ցի ն ա յգ ի ս և ա րմա ւոա ցոլցիս բուր ա ս տ ա ն ս ձ ի թ ե ն ե ա ց և պ ա րտ ի զա ց. հ ե ր կ ե ց ի ն հերկս
ա ր տ ա քո յ Վ դ^ց և կ թ ե ցի ն պ տ ուղս հա րիւրա ւորս, ղեղա ն
շտ ե մ ա ր ա ն ք ց ո ր ե ն ո յ ի ժ ա մ ա նա կի լր ո ւթ ե ա ն հ ն ձ ո ց . լցա ն գ ո ւբք գ ի ն ւո յ ի կութս ա յգ ե ս տ ա ն ե ա յց և լե ր ի ն ք ց ն ծո ւթ ի ւն
զ գ ե ց ա ն , ղի բ ա զ մ ա ց ա ն ի նմ ա ա րօտ ա կա նք ա ն դ ե ա ցք արտառ ո ց և հօտ ք ո չխ ա ր ա ց ։ Ել գ լխ ա ւոր նա խ ա րա րք մեր յա պ ա հ ո -
վ ա ց ե ա լք և հ ա ն գ ո ւց ե ա լք ի հ ի ն ի ց ա ս պ ա տ ա կ ա ց' շի նէի ն ե կ ե ղ ե ց ի ս ւ[իմա րգ հ ա ս տ ա հ ե ղ ո ւյս ձուլեա լ կ բ ո վ ի մ ենա ս տ ա նս I։ յա լա ն и և յա գ ա ր ա կ ս » կ
նո ր ք ա ղ ա ք ն ե ր ի հ ա ր ս տ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն , որոնք շի ն վ ա ծ են ե ղե /
ա յդ դ ա րա շրջա նում և գա ռ ե չ էին խ ո շո ր ա ռևտ րա կա ն կ ե նտ ր ո ն նե ր , հ ետ ա քր քի ր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր հա ղոր դ ո ւմ է 11 ֊ր դ դա րի պ ա ՛տ մա
գ ի ր Ա րիստ ա կես Լ ա ս տ ի վ ե ր տ ցի ն ։ Անի ք ա ղ ա քը , որը 1 0 - ր դ դարի երկ րո ր դ կ ե ս ի ց դ ա ռել էր Բ ա դ ր ա տ ո լնի ներ ի մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը , նա ա ն
վ ա ն ո ւմ է (Гա մ բո ղ ջ ա շխ ա րհում հ ա յտ ն ի » ք ա ղ ա ք 2։ СГՀ ո յա կ ա պ և ն շա նա վոր ա մ ե ն ո ւր ե ք » Ա րծն ք ա ղ ա քի մ ա ս ի ն , որը գ տ ն վ ո ւմ էր
Թ ե ո դ ո ս ո լպ ո լս ի ց ոչ հ ե ռ ո ւ, Ա րիստ ա կեսը հա ղորդո ւմ է , որ նրա հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը բ ե ր ո ւմ էին (Гծո վ ո վ և ց ա մ ա ք ո վ »^ ։ Ն մա նա պ ես
ն կ ա ր ա գ ր ե լո վ Կարս ք ա ղ ա ք ը , Ա րիստ ա կեսը նշո ւմ է ա յդ քա ղա քի
բ ն ա կ ի չն ե ր ի ո ւնև ո ր ո ւթ յո ւն ը և նո րի ց ը ն դ գ ծ ո ւմ է , որ նրա նց հա -
ր ը ս տ ո լթ յո ւն ն ե ր ը կ ուտ ա կ վա ծ էին ССծո վ ի ց ու ց ա մ ա ք ի ց » * ։
Մեջ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը , թ ե և ա նո ւղ ղա կի , բ ա յց մ ի ա ն
գ ա մ ա յն որոշա կի հա ս տ ա տ ում ե ն , որ Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա քն ե ր ի
հ ա ր ս տ ա ց մ ա ն գ լխ ա վ ո ր ա ղ բ յո ւր ը ե ղ ե լ է վերստ ին զա ր գ ա ցո ղ մ ի
ջ ա զ գ ա յի ն -ա ռևտ ուրը ։ Որ Հա յա ստ ՛ա նը ե ղ ե լ է տ ա ր ա նցիկ երկիր մ ի ֊
1 Հովհաննես Կաթողիկոս, Պատմութիւն Հայից, Տւիխիս, 1912, էշ 198—139։2 Արիստակես Լաստիվերտցի, Պատմութիւն, Տփխիս, 1912, գ լ, 2 4 , էչ 1Ճ2,* նույնը, քՀ. 12, էշ 78։4 Նույնը, դլ* 15, էշ 9 1 1
304
ջալլգայիւն ա ռև տ րա կա ն Հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ր , դրա մ ա սի ն
կս։ ա ն միջա կա ն ց ո ւց ո ւմ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Կ ա թողիկոսի մա տ 1։ Երր 9 -ր ո
դա րի վ ե ր ջո ւմ 11 ա ճ ա յի ո ր դ ի ն ' Ա ֆշին ալք ի րա ն զ ա յր ա ց ա ծ լի ն ե լո վ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հետ ո ւն ե ց ա ծ Բ ա գ ր ա տ ո լնի նե ր ի բ ա ր ե կ ա մ ո ւթ յո ւն ի ց , ա ռա ջ շ ա ր ժ վ ե ց ը ն դ դ ե մ Ս մբա տ 1 - ի , վ ե ր ջի ն ս , ը ս տ Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Կ ա թ ող ի կ ո ս ի , իր դ ե ս պ ա ննե ր ի մ ի ջո ց ո վ հ ա մ ո զ ո ւմ էր Ա ֆ շի ն ի ն , որ
ա յդ բա բե ,կ ա մ ո ւթ յո ւն ը խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ը մ ի ա յն օգուտ կ բ ե ր ե :
Շ ն ո ր հ ի վ կ ա յս ր ո ւթ յա ն հետ ո ւն ե ց ա ծ մ ո տ ի կ ո ւթ յա ն , նա կա րող է մ ա տ ո ւցե լ նրա ն և խ ա լի ֆ ի ն ճոխ շո րե ր , զա ր դ ա ր ա ն քն ե ր և կ ա . հ ո լ յք . բ ա ց ի ա յդ խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն վ ա ճ ա ռ ա կ ա նն ե ր ի հ ա մ ա ր կ ր ա ց
վի Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ճա նա պ ա րհը և , ա յդ պ ի ս ո վ , ա ռև տ րա կա ն հ ա
ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը կ հ ա բ ս տ ա ց ն ե ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն գ ա ն ձա ր ա նը )Հ ա մ ա ձ ա յն վ ե ր և բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի և ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ա յ/
ց ո ւց մ ո ւն ք ն ե ր ի կա րելի է վս տ ա հ ո ր ե ն ե զ ր ա կ ա ց ն ե լ, որ ի բ ր և ղ ե կ ա
վա ր ո ւժ Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ եսա ՛կա ն .կ յա ն ք ի , որը նպ ա ս տ ե լ է նրա
ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ր ա գ ա ճ ի ն , ե ղ ե լ է Ա ր և ե լքի հետ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի ո ւն ե
ց ա ծ ա րտ ա քին ա ռ և տ ո ւր ը , որր վ ե ր ս տ ի ն հա ս տ ա տ վ ե լ էր Բ ա գր ա տ ունին երի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն բ ո ւֆ ե ր ա յի ն ե ր կ ր ա մ ա ս ի ւ[րա յովւ
Ե րկր ռւմ ն յո ւթ ա կ ա ն հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ա ճը և ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն
ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յա ն ու ե կ ե ղ ե ցո ւ ձ ե ռ ք ի ն դ ր ա մ ա կ ա ն մ ի ջ ո ց ն ե ր ի կ ո ւ
տ ա կ ո ւմ ը ս տ ե ղ ծ ե լ էին ա ր տ ա կա րգ բա ր ե ն պ ա ս տ պ ա յմ ա ն ն ե ր շ ի ն ա
ր ա ր ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր ։
Հա յա и տ ա նի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ն ր ա ն ք , որ ո ն ք գ ը տ - ն բ վ ո ւմ էին տ ա ր ա նցիկ գ լխ ա վ ո ր ճ ա նա պ ա րհն ե րի մ ո տ , հ ա ր ս տ ա
ն ո ւմ , շի ն վ ո ւմ և ը ն դ ա ր ձ ա կ վ ո ւմ է ի ն ։ Թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ը և Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ոշո ր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ը մ ր ց ո ւմ էին իրա ր հետ ի ր ե ն ց կ ա ռ ո ւց ա ծ տ ա
վա ր ներ ի , պ ա լա տ նե ր ի և ա յլ շե ն ք ե ր ի փ ա ր թ ա մ ո ւթ յա մ բ ։ Ա նշուշտ ,
ա նհր ա ժեշտ էր ո ւն ե ն ա լ հ ս կ ա յա կ ա ն մ ի ջ ո ց ն ե ր , ո ր պ ե ս զի շի ն ե ի ն ա յն պ ի ս ի հոյ՛ակա՛պ ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր к վ ա ն ք ե ր , ո ր ո ն ց ք ա ն դ ա կ ն ե ր ը
պ ա հպ ա նվ ել են մ ի ն չև մ ե ր օրերը Ա նի ո ւմ և Կ ա րսում , Ա չքի է ը ն կ ն ո ւմ ա յգ կ ո ղ մ ի ց նա և Գ ա գիկ Ա րծրո ւն ո լ ( 9 0 8 — 9 3 6 ) թ ա գ ա վ ո ր ո ւ
թ յա ն ։Սէթխարի շ ի ն ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ը , որի վրա ծ ա խ ս վ ա ծ են հ ս կ ա
յա կ ա ն ն յո ւթ ա կ ա ն մ ի ջ ո ց ն ե ր , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , Ա խ թ ա մ ա ր ո ւմ , որը մ ա ն ր ա մ ա ս ն նկ ա ր ա գ ր վ ա ծ է Թ ո վ մ ա Ա ր ծր ո ւն ո լ պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե ջ1։
■ ձովՀաննես Կաթողիկոս, Պատմութիւն Հա յոց, Տ՚ւիխիս, 1ձէ2, { ջ 1Տ9—160՛: Թովմայ Արծրունի, Պաաւ/ոէթիւն տունն Արծրունեաէք, 1887, 4-րղ, 6—8 1
է, 290— 299,
?0Տ20 Հ. Ս՚ւոքաւսւյլան
Ե ր կր ո յք խ ոշո ր ֆ ե ո դ ա /ն ե ր ի և իշխ ող դա սերի ւորա մ ա դ րոլ-
թքա ն տ ա կ ե ղ ա ծ ա զա տ դր ա մ ա կ ա ն մ ի ջո ցնե ր ի ա ռ կ ա յո ւթ յո ւն ը բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ է ոչ մ ի ա յն մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի զ ա ր գ ա ցմ ա ն , երկրի
ընդհա նուր բ ա ր ե կ ե ց ո ւթ յա ն և ա զ գ ա բ ն ա կ ո ւթ յա ն թ վա կ ա ն շ ա տ ա ց մա ն հ ե տ և ա ն քո վ , ա յլև հ ա ր կ ա յի ն գո ւմ ա ր ի փ ոքր չա փ ո վ , որը հ ա ֊ ցը ս տ ա ց ա ծ Հ ա յա ս տ ա ն ը պ ետ ք է վճա րեր ա ր ա բն ե ր ի ն ։ Ա րա բա կա ն
պ ա տ մա գիր Ի բ ն -Հ ա լդ ո լն ը Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ա րեկա ն հա րկը 8 -ր դ դա րի վ ե ր ջե ր ո ւմ հ ա շվ ո ւմ է 13 մ ի լի ո ն դ ի ր խ ե մ ։ Ա րա բա կա ն ա շխ ա րհա գիր Իբն Խ ո ր դ ա դ բե յի տ վ յա լն ե ր ո վ Հ ա յա ս տ ա ն ի հա րկերը, ն ե ր ա ռ յա լ նա և Ա նդրկովկա սի մ յո ւս ե ր կ ր նե ր ը , 9 - ր դ զա րի ք ա ո ա ս ֊
նա կա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ն կ ա զ մ ե լ են 4 մ ի լի ո ն դ ի ր խ ե մ ։ 1 0 ֊ր դ դա րի կ ի սո ւմ , Հ ա յա ս տ ա ն ի ծա ղ կ մ ա ն շր ջա ն ո ւմ , հա րկերի չա փ ը , հա մ ա
ձ ա յն Ւբն Հ ա ո լկ ա լի տ ՛եղեկո ւթ յունների չէր ա վ ե լա ց ե լ, և կ ա զ մ ո ւմ էր մ ոտ ա վո րա պ ե ս ն ո ւ յն ը ' 4 մ ի լի ո ն դ ի ր խ ե մ , որից մձկ մ ի լի ո ն դ ի ր խ ե մ , ի բ ր և բ ա ժ ի ն , ը ն կ ն ո ւմ էր Բ ա գրա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ա ո ա ն ի ՚ վ ր ա ։ Հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բյո ւր ն ե ր ի ա ն ուղղա կի ց ո ւց մ ո ւն ք ն ե ր ի ց երևում է , որ Բ ա գրա տ ունի ները ն ո ւյն ի ս կ ա յդ փ ոքր տ ուրքը վճ ա ր ում էին
շա տ ա ն կա նոն և Ա դրբեջա նի ա մ ի ր ա ն ե ր ը , որոնք մ ի ա ժ ա մ ա
նա կ հ ա մ ա ր վ ո ւմ էի ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի կոլսա կա յն ե ր ը ,
հա ճա խ մ տ ն ո ւմ էին ի ր ե ն ց ա մ բո ղ ջ զ ո ր ա բ ա ն ա կ ն ե ր ո վ Հ ա յա ս տ ա
նի ս ա հ մ ա նն ե ր ը և գ ա ն ձ ո ւմ էին խ ա լի ֆ ա յո ւթ ա ն ը հա սնող հ ա ր կ եր ը , ս պ ա ռ ն ա լո վ հ ա ր ձա կվ ե լ և ա վ ե ր ե լ ե ր կ ի ր ը ֊։
Ա յս պ ի ս ո վ , ի ն չպ ե ս վ ե ր ո հ ի շ յա լի ց ե ր և ո ւմ է , ն ո ր ա գ ո ւյն հ ա յկ ա
կա ն ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ա ր տ ա հ ա յտ վ ո ղ ա յն կ ա ր ծ ի ք ը , որ Բ ա գրա տ ունի ները վճ ա ր ե լ են ծա նր հա րկ կրկնա կի չա փ ո վ , և որ
երկրի ա ր տ ա գթա կա ն ուժերի զ ա ր գ ա ցո ւմ ը ա յդ դա րա շրջա նում եղել է ա վ ե լի վա տ պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ , ք ա ն ն ա խ ը ն թ ա ց ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ , մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն հի մ ն է և ա նհա վ ա նա կա ն“/ Կ ա սկա ծից
դուրս է , որ ք ն ն ա ր կ վ ո ղ դա րա շրջա նը եղել է ոչ մ ի ա յն ա ոևտ րի ե
1 Տես' ОНа/.дпап М. Агспсшсп игИег йег агаЫзсЬеп НеггвсЬаК. Տ. М-67; АН. уоп Кгсшег, СиЦигусзсИ'сЫо <1е5 ОпеШБ иШег Йеп СЬаМсс 187Г* Ոճ. I. Տ. 358, 377; յ . 1~аигеп>. Г А г т ё т е еп1ге Еугапсе е{ Г Ы а т , р. 161,
3 Հմմսէ. Թովմա Արծրունի, 4-րդ, 3 , էշ 283, 2Я4. Հովհ՚սննես Կաթողիկոս, 1է 1 6 /, 205 և Ասողիկ, 3-րդ, 18, Էշ 19Ձւ
3 Այն պնդումը, որ Բադրատունիները հարկ Էին վճարում մ ի ա մ ա մ ռ ւն ՚^կ 1,
իւս*լիֆին և ամիրային, չունի ոչ մի հիմնավորումI Արաբական և հայկական աղբյուրների հաղորդտգրո,թյուննհրից աարզ երևում Է, որ Բագրաս/ունիների վճար-ид հարկը ստանում Էր ոչ թե ինքը խալիֆը, այլ Ադրբեջանի ամիրան, որր սէայիւ, Հ ր
խսք[իֆին որոշ գումար ամբողջ հւորկատու շրջանից, ներառյալ նաև ՀայաստաՆը*
^ . ., ք ա ղա քների ծա ղ կ մ ա ն շր ջա ն , ա յլև երկրի ա րտ ա դր՛ա կա ն ուժերի
զ ա ր գ ա ց մ ա ն , գ ե ր ա զ ա ն ց ո ր ե ն , ա ր հես տ ա վո ր ա կ ա ն ա շխ ա տ ա նքի ե ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն ։ Ես ի մ ն ա խ ը ն թ ա ց ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ ց ո ւ յց ե մ տ վ ե լ, որ ա յդ ժա մ ա նա կա շր ջա ն ո ւմ դր ա մ ա կ ա ն
շրջա նա ռոկթ յունը ո ւն ե ց ե լ է լա յն տ ա ր ա ծո ւմ , որը նպ ա ս տ ել է դ ր ա - մ ա յի ն - ա ն տ ես ա կա ն հա ր ա բե ր ո ւթ յո ւննե ր ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը •»
1 0 — 1 1 - ր դ դա ր ե ր ո ւմ , ի ն չպ ե ս որոշա կի վ կ ա յո ւմ են հ ա յկ ա կա ն
ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , տ եղի էր ո ւնե նո ւմ գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ի բ ն ա - սչա րհա կների փ ո խ ա ն ա կ ո ւմ ը դ րա մ ա կ ա ն վ ճ ա ր ո ւմ ն ե ր ո վ ՜ • Ա ր ի ս -
տ ա կես Լ ա ստ իվերտ ցու հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ևս դ ժ վ ա ր չէ տ ե ս
նել,, որ ա ՛մենուրեք դ ր ա մ ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն խ ո ր ա ց մ ա ն հետ մ ի ա ժա մ ա նա կ տ եղի էին ո ւն ե ն ո ւմ հ ի վ ա ն դ ա գ ի ն ե ր և ո ւյթ ն ե ր , որոնք ա ռ՛ա ջա նում էին վա շխ ա ռո ւա կ ա ն կ ա պ ի տ ա լի գ ո ր ծ ա ր կ մ ա ն ո ւժ ե
ղ ա ց ո ւմ ո վ և բ ն ա կ չո ւթ յա ն ս տ որ ի ն խ ա վ ե ր ի դ ա ժ ա ն շա հ ա գ ո ր ծ մ ա ն ■ հ ե տ և ա ն ք ո վ ։
Ն կ ա ր ա գր ե լո վ Ա րծն ք ա ղ ա քի ա վ ե ր ո ւմ ը 1 0 4 9 թ վ ի ն ս ե լջո ւկ ների կ ո ղ մ ի ց , Ա րիստ ա կես Լաս տ ի վ ե ր տ ց ի ն վ կ ա յո ւմ է , որ ա յդ տ ե ղ
Հ Վ ա շխ ի ց և տ ոկո՛սեա ց օր էնք ե գ ա ն , ց ո ր ե ն ո յ բ ա զ մ ա
պ ա տ կո ւթ իւն , որ ո վ երկ ի ր պ ղ ծի և ա ր գ ե լո ւ զ ա ր գ ա ն դ ա ռ ի
տ ա լո յ զպ տ ուղ ի ժ ա մ ո ւ ի ւր ո ւմ աո. ի կերա կուր մ ա ր դ կ ա ն ։
Օր խ ա բ է ր զ ը ն կ ե ր ն ' պ ա ր ծէր ի մ ա ս տ ո ւն գ ո լ, և որ յա փ ը շ տ ա - կ էր ' ա ս էր , ես հղօր ե մ ։ Ջ ա ա նս տ ն ա կ ի ց ա ղ ք ա տ ա ց ն , և գ ս ա հ ֊
մա նս ս ։ն ւ։ ա и տ ան ա у նո ցա հ ա փ շտ ա կէի ն մ ե ծ ա տ ո ւն ք ն а3» Ն ույն հ ե ղ ի ն ա կ ը , պ ա տ մ ե լո վ 1 0 6 4 թ վ ի ն Անի ք ա ղ ա քը Ա լ փ ֊
Ա սլա նի կ ո ղ մ ի ց գ ր ա վ ե լո ւ և ա վ եր ե լո ւ մա սիս։, հա տ կա պ ե ս հ ի շա
տ ա կ ում է վ ա շխ ա ռո ւթ յո ւն ը և ա յն տ ե ղ տ իրող ս ո ց ի ա լա կ ա ն ա ն բա -
յւե կ ա ղ մ վ ի ճ ա կ ը ։
^Ա յլ և ի ճ ա ր պ ո յ ա նիրա ւո ւթ եա ն ի ն մ ա դ ո ր ծ ե լո ց ն , — դ ր ո ւմ
է Լ ա ս տ ի վ ե ր տ ցի ն , — տ ո չո ր ե ց ա ւ բա ր ձ ր ա շէն և գ ե ղ ե ց կ ՛ա յա ր
մ՛ար ա պ ա բա ն ք ն , և ե ղ և ա մ ե ն ա յն բն ա կ ո ւթ ի ւն ն ի բ ր և հ ո ղ ա -
բ [ո լր . և վա շխ ն և ւնե ն գ ո ւթ ի ւն ն որ ի ն մ ա խ ա փ ա ն ե ց ա ւ ։
Ա յ ս ։ բ ա ժ ի ն ա նիրա ւ ք ա ղ ա ք ա ց , որ շի ն ե ն զ ի ն ք ե ա ն ս ա ր ե ա մ բ օտ ՛ա րա ց, և ի ք ր տ ա ն ց տ ը ն ա ն կ ա ց փ ա ր թ ա մ ա ն ա ն , Ն
ի վ ա շխ ի ց և յա ն,ի ր ա ւո ւթ ե ա ն ց ւոոսնս ի ւր ե ա ն ց ա մ բ ա ց ո ւց ա - !>ե՛ն. և ի ն քեա ՚ևք ՛զմիտ ս ի ւր ե ա ն ց ա ն ո ղ ո ր մ ո ւն ե լո վ ա ռ աղ -
-այաստանի պատմությունը թուրք-թաթարական արշավանքների ժամա-ձյյ/կ . У 92* , Էշ 93:
՝- Կ. Կւասաւհյան, Վիմական տարեգիր, Ս, ՊԲ., 1913, Էշ 5 , 6, 13։- Աբիսէոակ&ս Էասլոիվերտցի, 12-րդ, Էշ 79—ՏՕг
307
քա տ ս և տ նա նկ ս ' մ ի ա յն Հեշտ ութ եա ն և փ ա փ կութ եա ն ս պ ա ֊ ձէեն և ի գ ո ր ծո ց ա ղ տ եղ ո ւթ եա ն ո լ խ ո ր շի ն , ա յլ միա քն ш г ' •
ալ լի ն ի ն ի ց ա ն կ ո ւթ ե ա ն ց ն որ զնո ս ա ը մ բ ռ ն ե ա լ ունի»՛■:Ա նիի հ ա յկ ա կ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վերջին օրերին թհլրքա կա '..
ց ե ղ ե ր ի ն ե ր խ ո ւժ ո ւմ ի ց ա ռա ջ, ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի կ յա ն ք ը , ինչպ ե ս ճիշտ է ց ո ւ յց տ ա լիս Ն. Մ ա ռը , ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ էր հ ա կ ա
դ ր ո ւյթ “ ա յ ա շխ ա տ ա վոր բ ն ա կ չո ւթ յա ն տ նտ եսա կա ն ճ ն շվ ա ծո լ- թ յա ն և հ ա ր ս տ ո ւթ յա ն կ ո ւտ ա կ մ ա նը փ ոքրա քա նա կ տ իրող դա սերի ա ն դ ա մ ն ե ր ի ձեււքերո ւմ ։ Հ ս կ ա յա կ ա ն հա ր ս տ ո ւթ յո ւնն ե ր ի մ ա ս ի ն ,
որոնք եղ ե լ են թ ե կ ո ւզ մ ի ա յն հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ձ ե ռ ք ի ն , հետ ա - թըրքիր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր է տ ա լիս մ ե ղ Մ ա ւոթեոս Ո ւռ հ ա յե ցի
պ ա տ մա գիրը- երբ ս ե լջո ւկ յա ն Ի բր ա կ ՚ի մ և Գ թըլմոլշ ղււրա վա րներր
վե ր ցր ի ն Ա րծն ք ա ղ ա ք ը , դ ր ո ւմ է նա , (Гեպ ի սկոպ ոս Դ ա վթ ա կի գ ա ն ձա տ ունը գ ր ա վ ե ց Ի բր ա հ ի մ ը , նրա գա ն ձերը բ ե ռ ն ե ց ի ն 4 0 ուղտ երի ւէրա. նրա տ ա ն ի ց վա՛ր ա ն ելու հա մ ա ր դուրս էին գա լիս ՏՕՕ գ ո ւթ ա ն, ա մ ե ն մ ե կ ո ւմ վ ե ց զ ո ւ յգ եղներ»՛2։
Հ ա կ ա ռ ա կ ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յա ն , վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ո ւթ յա ն և հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն հա րստ ՛ութ յա ն և ո ւն և ո ր ո ւթ յա ն , Ա նիի ա շխ ա տ ա վոլ բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց են տ ա լիս ա յդ մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ի պ ե
ղ ո ւմ ն ե ր ը , պ ա տ ս պ ա ր վում էր ք ա րքա ր ոտ գ ե տ ն ո ւմ փ ո ր վ ա ծ խ ը ղ -
ձուկ խ ո ւզ ե ր ո ւմ և ո ր ջե ր ում ։
Ա շխ ա տ ա վոր բ ն ա կ չո ւթ յա ն ծա նր դ ր ո ւթ յո ւն ը ե րև ում է , Ի Հ ի շի ա յլո ց , ն ր ա ն ի ց , որ կա ն սէեղ եկո ւթ յո ւն ներ ա յդ ժա մ ա նա կա շը ր -
ջա նո ւմ տ եղի ո ւն ե ց ա ծ գ յո ւղ ա ց ի ա կ ա ն ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա
սին ( 1 0 - ր դ դա րի ա ռա ջին ք ա ռ ո ր դ ո ւմ ) ։Հ ա մ ա ձ ա յն Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Կ ա թողիկոսի վ կ ա յո ւթ յա ն , որը թ շ ն ա
մ ա բա ր Է ,վ ե ր ա բ ե ր վ ո ւմ ա պ ս տ ա մ բն ե ր ի ն
«ն ո լա զ ո ւն ք ն ք ա ն զ մ ե ծ ա մ ե ծ ո ն ձ ե ռ ն ե ր էց լի ն ե լ ջ ա ն ա յի ն , և ծ ա ռ ա յք ն ը ս տ Ս ողոմ ոնի հ ն ա ր էի ն , զի զտ եա րս տ րևխ ա ւո-
ր ե ա լ Փ գետն,ի գ ն ա ց ո ւս ց ե ն և ի ն ք ե ա ն ք ե լցԼ ն յե ր ի վ ա ր ս ա Հ ի -
պ ա րա նոցս և ,ա ռա թուր հա ր ո ղ ս ' խ ր ո խ տ ա ց ե ա լք և սոնքա - ց ե ա լք ւև մ ե ծ ա ւ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ ե ա մ բ »^ ։
Բ ա ցի ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր երո ւմ ո ւժ ե ղ ա ց ա վ ն ա և .թ ո ն դ ր ա կ ե ց ի ա ղ ա նդ ա վո ր նե ր ի կ ր ո նա կա ն -ս ւ։ցի ա լա կ ա 1
շա ր ժ ո ւմ ը , որոնք խ ի ս տ ք ն ն ա դ ա տ ո ւթ յա ն էի ն ե ն թ ա ր կ ո ւմ տ ԻՐՈԳ
1 Արիստակես Լաստիվերտցի։ 24-րդ էշ 167 . Հմմտ. Н. Я- Марр# АНИ, Լշ ՅՍ։2 Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրութիւն։ Վաղարշապատ, 1898, էշ 103г3 Հովհաննես Կաթողիկոս, __ оՊատմութիւն Հայոցս, Տփխիս, 1912, էչ
258— 259 *ՅՕՏ
*ք, դա վա նա նքը և ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ե կ ե ղ ե ց ո ւ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ը ։ Ա յդ
ա ղ ա նդի ո ւս մ ո ւն ք ը , որի հ ետ և ող ներ ն էին չք ա վ ո ր ժ ող ո վ րդ ի լա յն ա շխ ա տ ա վորա կա ն մ ա ս ս ա ն ե ր ը , պ ա շտ պ ա ն ում էր դ ե մ ո կ ր ա տ ա
կա ն ք ր ի ս տ ո ն ե ո ւթ յո ւն ը և ա յն ժ ա մ ա նա կ վ ա պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ հ ա ն ֊ •լխ սա նում էր ի բր և ր ո ղ ո ք ոչ մ ի ա յն պ ա շտ ո նա կա ն ե կ ե ղ ե ց ո ւ ա յլև
■տ իրող ղա սեր ի ճ ն շմ ա ն դ ե մ ։
Պ ա վ լի կ յա ն ն ե ր ի և թ ո ն դ ր ա կ ե ց ի ն ե ր ի հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ ա նդ ն ե ր ը ,
որոնք Բ յո լզա ն ղ յո կ ան կ ա յս ր ո ւթ յա ն մեջ և Հ ա յա ս տ ա ն ո ւ՛մ ե ն թ ա ր կ
վ ո ւմ էին դա ժա ն հ ա լա ծա ն ք ն ե ր ի , պ ա ր բե ր ա բա ր վ տ ա ր վ ո ւմ էին դ ե պ ի Բ ոլլդա րի ա և ուրիշ ե ր կ ր ն ե ր , ն ր ա ն ց գ ա ղ ա փ ա ր ա խ ո ս ո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս ա յժ մ ե ն թ ա դ ր ո ւմ ե ն , ը ն դ ո ւն ե լ էի ն Բ ո ւլգ ա ր ի ա յո ւմ բ ո գ ո -
միքներր, ի ս կ ա վ ե /ի ուշ նա և ալբ.ի դ են ց ի ն ե ր ը ։ Եվ հ ե ն ց ա յդ ա ղ ա ն
դա վո ր ներ ն է ի ն , ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց է տ ա լիս ն . Մ ա ռը , որ «ի ր ե ն ց ա ր
յա ն հ ե ղ ե ղ ա տ ն ե ր ո վ պ ա ր ա ր տ ա ցր ի ն հ ո ղ ը ' եվրո պ ա կա ն ա վելի բա խ տ ա վ ո ր վ ե ր ա ն ո ր ո գչա կ ա ն շա ր ժ ո ւմ ն ե ր ի հա մ ա ր յ»'ք
Հ ե տ ա ք ր ք ի ր են այդ. դա ր ա շրջա նո ւմ նա և ուրիշ հ ա կ ա ս ո ւթ յո լն -
ն ե ր ր , որոնք եր և ա ն էին գա լի ս ի դ ե ո լո գ ի ա կ ա ն ա ս պ ա ր ե զ ո ւմ ։ Մի
կ ո ղ մ ի ց ուժեղ կ ե ր պ ո վ ս կ ս ե ց ղա րղա նա լ ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն ս խ ո լա ս
տ իկա կա ն դ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , որտ եղ ն կ ա տ վ ո ւմ են մ ի ս տ ի կ բ ն ո ւ յթ
ուն ե ցո ղ խ ո յա ն ք ն ե ր , ի բ ր և ն ա խ ա զ գ ո ւշա ց ո ւմ ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն մ ո տ ա լուտ ա ն կ մ ա ն , մ յո ւս կ ո ղ մ ի ց ծն ո ւն դ էր ա ռ ն ո ւմ
ժո ղ ով րղ ա կա ն ա շխ ա րհիկ գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , որտ եղ մ ա ր մ ն ա ց ո ւմ
Էին ս տ ա նո ւմ ա շխ ա տ ա ։[որ մ ա ս ս ա ն ե ր ի ի ղ ձ ե ր ն ու ձ գ տ ո ւմ ն ե ր ը ։
Ա յն ժ ա մ ա ն ա կ , երբ հին Երևա ն ք ա ղ ա ք ո ւմ , ի ն չպ ե ս ա ս վ ա ծ Է Կո
՛յ հոնի- մ ա սի ն հա յկ ա կա ն ա վ ա ն դ ո ւթ յա ն մ ե ջ , մ ի ա յն ա կ յա ց գիտ ուն
և ո ղ ե տ ե ս Հո վհա ննես ՛ Կ ող եոնր , շր ջա պ ա տ վ ա ծ դողդ ո ջո ւն Ո ւ հա
ռա չո ղ ի շխ ա ն ն ե ր ո վ և ա զ ն վ ա կ ա ն ն ե ր ո վ , բ ա ց ա տ ր ո ւմ Էր նրա նց
1 1 -ր դ ղա րի ււկղբներում ս ա րս ա փ ելի և ց ն ց ո ղ ե ր կ ն ա յի ն նշա ն ն երը
և ա ս ո ւմ Էր նր ա ն ց / ա ց ո վ ու խ ո ր ը կ ս կ ի ծ ո վ , որ կ ա պ վ ա ծ ս ա տ ա
նա ն ա ղա տ վեք Է կա ս/ա ն բ ն ե ր ի ց ի մ ա հ կ ե նդ ա ն ի ա ր ա ծ ն ե ր ի , և որ
երկիրը ա յս ո լհ ե տ և խ ո ր ա ս ո ւզ վ ե լո ւ Է խ ա վ ա ր ի մ ե ջ , մ ի ն չդ ե ռ ն ո ւյն
ա յդ ժ ա մ ա ն ա կ Ս ա ս ա նի լե ո ն ե ր ո ւմ ա շխ ա տ ա վո ր հ ա յ ժ ո ղո վ ո ւր դ ը ո չխ ուժ ութ յա մ բ ե ր դ ո ւմ Էր ի ր էէՍ ա ս ո ւն ցի Դա վ ի թ а մ ե ծ վ ի պ ե ր գ ո ւ ֊
քքյոլնր և ի մ ա ս տ ն ա բա ր ն ա խ ա զ գ ո ւմ Էր ա ր դ ա ր ո ւթ յա ն ու ո ւրա խ ու
թ յա ն նոր ա շխ ա րհի ս տ ե ղ ծ ո ւմ ր ։
1 Տ ե ՛ ս Н. Я- Марр, Ани, էէ 30։: Տես' н. я. Марр. Сказание о католикосе Петре и ученом Иоанне
Козерне. СПБ.. 1ЗД5, Էջ 1!ւ_34.
309
1 0 — 1 1 - ր դ դ ա րեր ո ւմ ս ո ցի ա լա կ ա ն պ ա յքա ր ի ա կնա ռու սրումը բ ա ց ա տ ր վ ո ւ մ է , ինչպ ե ս ա ս ե ց ի ն ք , դրա մ ա -տ ն տ ե սա կա ն Հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի խ ո ր ա ց մ ա մ բ , վա շխ ա ռո ւա կա ն կա պ իտ ա լի դերի ո ւժ ե ղ ա ց մ ա մ բ և , ըս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ի ց պ ա հա նջվող դ ր ա մ ա կա ն տ ուրքերի ծ ա ն ր ո ւթ յա մ բ ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ն տ ես ա կ ա ն կ յա ն ք ո ւմ տ եղի ո ւնե ցո ղ տ ե ղ ա շա ր
ժե ր ի ն վ ե ր ա բե ր ո ղ կ ո ղ մ նա կ ի ց ո ւց ո ւմ կա րող են ծ ա ռ ա յե լ Ա րիս- տակ ես Լ ա ս տ ի վ ե ր տ ցո լ կրոն ա կ ա ն -բա ր ո յա կ ա ն խ ո հ ե ր ը ' բա ր ի հին ժ ա մ ա նա կ ի մ ա սի ն և նրա գ ա ն գա տ ն ե ր ը տ իրող դա սերի ա գա հու
թ յա ն և շ ա հ ա մ ո լո ւթ յա ն ու վ ա շխ ա ռ ո ւթ յա ն ա ճի վ ե ր ա բ ե ր մ ա մ բ , և դրա հետ մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ տ՛եղի ո ւն ե ցո ղ ե ր և ո ւյթ ն ե ր ի ' Լքա վորների
գ ո ւյք ի և հ՛ողերի կ ե ն տ ր ո ն ա ցմ ա ն ը հա րուստ ների ձ ե ռ ք ե ր ո ւմ 1ւՈ ւստ ի կ ա ր ելի է ե ն թ ա դ ր ե լ, որ ք ն ն ա ր կ վ ո ղ դա րա շրջա նում
Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ ես ա կ ա ն կ յա ն ք ը վ ե ր ա կ ա ռ ո ւց վ ո ւմ էր նոր հ ի մ ք ե ր ի վ ր ա ։
Ա րհեստ ների և ա ռևտ րի զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը , ա ռ և տ ր ա կ ա ն-վ ա շխ ա -
աո լա կա ն տ ա րրի տ ե՛սա կա րա ր կշռի բ ա ր ձ ր ա ց ո ւմ ը , քա ղա քա յի ն
կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ի ծա ղ կ ո ւմ ը և ա ճը ն պ ա ս տ ե ց ի ն , ա նշուշտ , նոր տ ն տ ե
սա կա ն և ս ո ց ի ա լա կ ա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ա ռա ջա ցմ՛ա նը, և կ ա ր ե լի է որ ա յդ ն ո ր ուժերը ժ ա մ ա ն ա կ ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ ա ռա ջ բ ե ր ե ի ն ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կ ա զմ ա կ ՛եր պ ո ւթ յա ն տ ա պ ա լո ւմ ը , եթ ե ա յդ զ ա ր գ ա
ցում՛ը չը ն դ հ ա տ վ ե ր 1 1 - ր դ դա րի կես-երին տ եղի ո ւն ե ց ա ծ ի ր ա դ ա ր
ձութ յո ւններ՛ով և սելջուկներ ի .ա ր շա վ ա նք ն ե ր ո վ ։
ՐԱ ԳՐԱ ՏՈ ԻՆՅԱ 8 ԴԱ ՐԱ ՇՐՋԱ ՆԻ ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ ՆԻ ՔԱՂԱՔՆԵՐԸ
Բ ա գրա տ ո ւն յա ց Ժ ա մա նա կի Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի մա սի ն
մ ե ն ք ա վ ե լի մ ա ն րա մ ա ս ս տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ՛ունենք, քա ձ Ս ա ս ա ն
յա ն դա րա շրջա նի քա ղա քն՛երի մ ա ս ի ն ։
Հա յ՛ա ս տ ա նի ա մ են ախ ո շոր ա՛ռևտրա՛կան կ ե ն տ ր ո ն ը ' Դ վին ը , 9 -ր դ դ ա րի ե ր կ ր ո րդ կ ի ս ո ւմ կ ո ր ծ ա ն վ ե ց , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , ե ր կ ր ա շ ՚ա ր ֊
ժ ի ց ։ ն ա նորից վ ե ր ա կ ա ռ ո ւց վ ե լ է և շն ո ր հ ի վ իր նպ ա ս տ ա վ ո ր տ ե
ղ ա դ ր ո ւթ յա ն , տ ա ր ա ն ցի կ ա ռ և տ ր ո ւմ շա ր ունա կ ո ւմ էր խ ա ղ ա լ հ ա ն
գուց՛ա յին կ ա յա ն ի դ եր . միա ժ՛ա մա նա կ Դ վինը եղել է տ եղա կա ն
ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն ա չքի ը ն կ ն ո ղ կ ե ն տ ր ո ն ։ նրա մ ա սի ն մ ա ն ր ա
մ ա սն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր են հ՛ա ղորդում 1 0 - ր դ դա րի ա ր ա բա կա ն Հե
ղ ի ն ա կ ն ե ր ը ' Ի ս տ ա խ ր ի ն , Իր՛ն-Հաուկ ՚ա ,լը և Մ ո ւկ ա գ դ ա ս ի ն ;
1 Արիստակես, 12-րղ, էշ 8 0 'և 24-րղ, էշ 167։
310
«Դ ա բ ի լը , — գրո ւմ է 1‘ս ա ա խ րին իր «Գ ի ր ք թ ա գ ա վ ո ր ո ւ-
;Տ յուններ ի և ճա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ի » ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մեք , — Ա ր դ ա ր ի - 1 ի ց մ ե ծ է . ա յդ ք ա ղ ա քը ծ ա ռ ա յո ւմ է ի բ ր և մ ա յր ա ք ա ղ ա ք Հ ա
յա ս տ ա ն ի և ն ր ա ն ո ւմ կա ռա վ ա րչի պ ա լա տ ը ն մ ա ն է Ա ռա նի
կ ա ռ ա վ ա ր չի պ ա լա տ ին Բ և րղ ա ա ոլմ և Ա զ ե ր բ ա յջա ն ի կա ռա - վա ր չի պ ա լա տ ին Ա րդա ,բիլում ։ Դա բ ի լը շր ջա պ ա տ վ ա ծ է պ ա ֊
ււըսպ ով. ա յս տ ե ղ կա ն շա տ ք ր ի ս տ ո ն յա ն ե ր , և ք ա ղ ա ք ի մ ա յր
մ զ կ ի թ ը ե կ ե ղ ե ցո ւ կ ո ղ քի ն է ։ Ա յդ ք ա ղ ա ք ո ւմ պ ա տ ր ա ս տ վո ւմ
են բ ր դ ե V ա ղ\ո I и ա ե ղ են և գ ո ր գ ե ր , բա ր ձ ե ր , մ ին սւա րներ, ժ ա պ ա վ ե նն ե ր և հ ա յկ ա կա ն ա ր տ ա դ ր ո ւթ յա ն ա յլ ի ր ե ր ։ Նրա նց
մոտ ա ր տ ա դ ր վ ո ւմ կ նա և ն ե ր կ , որ կ ո չվ ո ւմ է փ կի րմ ի ղ» ( որդա ն
կ ա ր մ ի բ յ և ն ր ա ն ո վ ն ե ր կ ո ւմ ե ն մ ա հ ո ւդ ը ։ Ես ի մ ա ց ե լ ե մ , որ ա յդ որդ է , որը մ ա ն ո ւմ է իր շուրջը մ ե տ ա քս ի որդի ն մ ա ն ո ւ
թ յա մ բ . բ ա ց ի ա յդ ես ի մ ա ց ե լ ե մ , ո ր ա յն տ ե ղ պ ա տ րա ս տ ում
. են մ ե տ ա քս ե շա տ կ տ ո ր ն ե ր ։ Դ ա բի լը Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա յր ա ք ա
ղա քն է I։ ա յն տ ե ղ ւէ Ս ա նբա տ ը (Ս մ բ ա տ 1 ) , Ա շոտ ի որդին ( Ա շոտ 1 ) ։ Ք ա ղ ա ք ը մ իշտ գ տ ն վ ե լ է ա ն վ ա ն ի ք ր ի ս տ ո ն յա ն ե ր ի
ձ ե ռ ի ն , իսկ ք ր ի ս տ ո ն յա ն ե ր ը կ ա զ մ ո ւմ են Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ն ա
կի չներ ի մ ե ծ մ ա ս ը , նա է և « Ա րմա ն թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը
Մ յուս ա ր ա բա կա ն ա շխ ա րհ ա գիր Ի բ ն ֊Հ ա ո ւ կ ա լը , որ ա պ րել է
Ւ ս տ ա խ րիից շա տ ա՛վելի ուշ, յո ւ ր ա շխ ա ր հ ա գ ր ա կ ա ն ա շխ ա տ ո ւ
թ յա ն մեջ «Գ ի ր ք ճա ն ա պ ա ր հն եր ի և թ ա գ ա վ ո ր ո լթ յո ւն ն ե ր ի » վ ե ր ն ա
գ ր ո վ , հ ա մ ա ր յա բ ա ռ ա ց ի կ ե ր պ ո վ բ ե ր ո ւմ է Ի ստ ա խ րիի հ ի շվ ա ծ տ ե
ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը և ի ր ե ն ի ց ա վ ե լա ց ն ո ւմ է մ ի ա յն հ ե տ և յա լը '« Դ ա բի լո ւմ պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւմ են շա տ մ ե տ ա ք ս ե հ ա գ ո ւս տ
ն ե ր ։ 1'սկ ինչ վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ է ա յդ վ ե ր ջ ի ն ն ե ր ի ն , ա պ ա նրա նք
մ ե ծ մ ա ս ա մ բ ն մ ա ն են Ռ ումի ե ր կ ր ռ ւմ ա ր տ ա դ ր վ ո ղ ն ե ր ի ն , թ ե և
դր ա նք և ա վ ե լի ա ր ժ ե քա վ ո ր ե ն ։ Իսկ ի ն չ վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ է ա յն
ա ր տ ա դ ր ա ն ք ն ե ր ի ն , որոնք կ ո չվ ո ւմ են «Հ ա յկ ա կ ա ն գ ո ր ծ վ ա ծ ք _ ներ]), ա յդ «բ ո ւտ տ » է2, գ ո ր գ ե ր , ծ ա ծ կ ո ց ն ե ր , փ ոքրիկ գ ո ր
գ ե ր , բ ա ր ձ ե ր և ն ս տ ե լի ք ն ե ր , դ ր ա նց ն մ ա ն ը չկա երկրի ա ռ ա ր
կ ա նե րի մ ե ջ ծ ա յր ի ց ծ ա յր և ա մ ե ն ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ
Ս ա նր ա մ ս ՛ : ' , տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր Դ վի ն ի մ ա ս ի ն հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է նա և
1 Տե՛ս ВШ1. Сеоуг. АгаЬ-, Հրատ. (1е 0е(. I?, I, р. 188, ռուսերեն թարգմ. Կարաուլով],, (Сборник материалов, ВЫП. XXIX. 1901. էք 19։
Я сԲուտտ», ըստ Կարաուլովի, գործվածքի մեծ կտոր է, որ գցում են գլուխ- '.՛Լիին к ցած կ ընկնում ուսերից*
* Տծ/ս Ցւէ)Լ Оеодг. АгаЬ., հրս/ա. Ժտ Обо]*?, II. и. 245. ռուսերեն թարգմ. Կաոաու/ովի, «гСборник материалов,», вып. XXXVIII. 1908. էք 92*
1 0 -ր դ դա րի 2 -ր դ կեսի ա րա բա կա ն գրող ա լ ֊Մ ո լկա ղդա ս ի ն , որը
-ատ տ եղ է հ ա տ կ ա ցն ո ւմ ք ա ղ ա ք ի ն կ ա ր ա գ ր ո ւթ յա ն ը :ռ Դ ա բ ի լը ,— գ ր ո ւմ է ն ա ,— նշա նա կա լի քա ղա ք է , ա յն ՚-ոեղ
կա ա ն մ ա տ չե լի բ ե ր դ և մ ե ծ հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր , նրա ա նունը
հին է . նրա մա հուդներ ը հռչա կա վո ր ե ն , նրա գետ ը ջրա ռա տ է. նրա ն շր ջա պ ա տ ո ւմ են ա յգ ի ն ե ր ը . ք ա ղ ա քը ունի ա րվա ր
ձա ններ . նրա բե ր դ ը վս տ ա հ ե լի է . հրա պ ա րա կները խ ա չա ձև
են. նրա ա ր ոտ ները հ ի ա ս քա ն չ, մ ա յր մ զ կ ի թ ը մ ե ծ բլո ւր ի վ ր ա . իսկ նրա կ ո ղ քի ն ե կ ե ղ ե ց ի , ք ա ղ ա քի ն հսկում են ք ո ւր դ ե ր ը , ք ա
ղ ա քին կից կա մ ի ջն ա բ ե ր դ , բ ն ա կ ի չն ե ր ի շ ե ն ք ե ր ը ' ք ա ր ի ց և կ ա վ ի ց, ք ա ղ ա քը ունի շատ դա ր պ ա ս ներ , ի ն չպ ե ս ' Բ ա բ -Կ ե յ-
դա ր, Բ ա բ-Թ ի ֆ լի ս և Բ ա բ -Ա ն ի ։ Իր բ ո լո ր ա ր ժ ա ն ի ք ն ե ր ո վ հա ն
դերձ ա յն տ ե ղ գե ր ի շխ ո ւմ են ք ր ի ս տ ո ն յա ն ե ր ը . իսկ ա յժ մ պ ա կ ա սել է նրա բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը և բե ր դ ը ք ա ն դ վ ե լ է » 1։
Դ վին ի ց Տր ա պ ի ղ ո ն տ ա նող ճա նա ս/ա րհի վրա ա յդ դ ա ր ա շր ջա
նում ա ռ ա ջա ցե լ են նոր քա ղա քներ '' Ա նին, Կարսը և Ա ր ծն ը ։
Ա նին հ ի շվ ո ւմ է դ ե ռ Տ ֊ր գ գ ա ր ո ւմ , ի բ ր և ն շա նա կա լի բ ե ր դ Կ ա մ ֊
շ ա ր ա կ ա ննե ր ի իշխ ա նա կա ն տ ո հմ ի կ ա լվ ա ծ ք ո ւմ ։ Հ ե տ ա գ ա յո ւմ Շ ի ֊
րա կի մ ա ր զ ը նրա հետ և Անի բ ե ր դ ը ձեռք է բ ե ր ե լ Աշոտ Մ սա կերը ( 8 2 6 ) ։ Հ ի մ ն ա վ ո ր վ ե լ ո վ Ա ր շա ր ո ւնիքում , Շ ի րա կում և հա րա կից շըր՝
ջա ն ն ե ր ո ւմ , Բ ա գր ա տ ո ւնի ները ը նտ ր ել էին ի ր ե ն ց ա թ ո ռա նի ս տ նա խ Բ ա գա րա նը , հետ ո Ե ր ա զ գ ա վ ո ր ք ֊Շ ի ր ա կ ա վ ա ն ր և Կա րսը, և մ ի ա յն
1 0 - ր դ դա րի 2 - ր դ կ ի ս ո ւմ , Ա շոտ Ո ղո ր մ ա ծի ( 9 5 3 ՝—9 7 7 ) ժա մ ա նա կ
Բ ա գրա տ ոձւիների մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը փ ո խ ա դ ր վ ա ծ է եղել Ա նի ։ Պ ա շտ
պ ա ն վ ա ծ լի ն ե լո վ ա ր և ե լք ի ց և հ ա ր ա վ ից Ա խ ուր յա ն գ ե տ ո վ , ա ր և
մ ո ւտ ք ի ց ' Ծ ա ղկա ձորի ձո ր ո վ , և շր ջա պ ա տ վ ա ծ լի ն ե լո վ պ ա տ երով
ու ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ , որոնք շի նել էին Ա շոտ 3 -ր դ ը 9 6 3 — 9 6 4 թ վ ե
րին և նրա որդի Ս մբա տ 2 -ր դ ը ( 9 7 7 — 9 9 0 ) , նոր մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ը գ ա ֊ ,ւա վ Հ ա յա ս տ ա ն ի ա մ ե ն ի ց ուժեղ ք ա ղ ա քն ե ր ի ց մ ե կ ը և մ ի ա ժ ա մ ա
նա կ դ ա ռա վ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն և տ ա ր ա նցիկ ա ոևտ րի կ ե ն տ ր ո ն ը ։
ն ե ր կ ա յո ւմ ս ա յդ ք ա ղ ա քի մ ա ս ի ն կա ա կա դ. ն . Մ ա ռի կ ա պ ի
տ ա լ ա շխ ա տ ութ յունը '1։ Նրա կու/տ ո լր ա կ ա ն դ ե մ ք ր ո ր ո շվ ա ծ է զգա լի
մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ ն . Մ ա ոի ս իս տ եմ ա տ իկ պ ե ղ ում ն ե ր ի մ ի ֊
• Տե՛ս [МЫ- Оеоег. АгаЬ., հրատ, йе Осс^'е, Ш , р. 377, նու/հպև,, «гСбор- ник материалов», вып. XXXVIII, Ал-Мукаддасим, թարդմ. Կարաուչովի, 1Հ В—10։
2 Н. Я. Марр, Ани, Книжная история города и раскопки на месте городища, Ленинград—Москва,. 1934.
312
,'է. ՚ցով, որոնք։ կա տ ա րվեք են 1 9 ֊ր դ г/ար ի վերջո ւմ և < 0 ֊ րղ_ '[ա րի
: .կ զ բ ո ւմ Ա նիի ա վ երա կ ների տ ե ղ ա մ ա ս ո ւմ ։
Ա նիում գ տ ն վ ա ծ ի ր ե ր ր տ վ ե լ են ա ռա տ ն յո ւթ վերա կա նգնելու,
ա յգ խ ո շո ր ա ռև տ րա կա ն կ ենտ րո նի կ ե ն ցա ղ ը իր զ ա ր գ ա ց ա ծ ա ր հես
տ ա գ ո ր ծա կ ա ն - ա ր դ յո ւն ա բե ր ա կ ա ն կ յա ն ք ո վ , ի ջ և ա ն ն ե ր ո վ , կ ա մ ո ւր ջ- . ներ ո վ , բ ա ղնի ս նե ր ո վ , ջր մ ո ւղ ն ե ր ո վ և ուրիշ ա շխ ա րհիկ բ ն ո ւ յթ ո ւն ե -
է, ո զ շ ի ն վ ա ծ ք ն ե ր ո վ ու գե ղ ա տ ե ս ի լ ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն կ ա ռ ո ւցվա ծքն եր ով .-Ա ր հես տ ա գո ր ծա կ ա ն և գեղ ա ր վես տ ա կ ա ն -ա ր հ ե ս տ ա գո րծա կ ա ն
ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն ա ր տ ա դ ր ա նք ը , որ գ տ ն վ ա ծ Է պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի ժ ա
մ ա ն ա կ , մ ի ա ն գ ա մ ա յն պ ա րզ ց ո ւ յց Է տ վ ե լ, որ Ա նիի և Բ ա գ ր ա տ ո ւն
եաց ք ա ղ ա ք ն ե ր ի կ ուլտ ուրա կա ն կ յա ն ք ը ե ղ ե լ Է զ ա ր գ ա ց մ ա ն ա՛վելի ւ ՚ա ր ձ ր ա ստ իճա նի վյւա , ք ա ն Ա ր և մ տ յա ն Ե վր ոպ ա յի մ ի ջն ա դ ա ր յա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ ։
Ա նիից դեպ ի Ա րտ ա նռւջ և Ա րծն տ ա նող ճա նա պ ա ր հի վրա
գ տ ն վ ո ւմ Էր Կա րսը, ռ ր ը ս կ զ բ ն ա կ ա ն շրջա ն ում եղել Է բ ե ր դ , և ս և -
ծ ս վ յա ն ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ ն ե ր ի հետ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը ն թ ա ց ք ո ւմ հ ե տ զ հ ե տ ե մ ե ծ ա ց ա վ և դ ա ռ ա վ Р ш գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս
տ ա նի գ լխ ա վ ո ր ա ռև տ ր ա կա ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ի ց մ ե կ ը ։ Ա շոտ Երկա թի
թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ( 9 1 4 — 9 2 8 ) Կա րսը ե ղ ե լ Է նրա ե ղ բո ր
Ա բա ս ին բ ա ժ ի ն ը ն կ ա ծ կ ա լվ ա ծ ք ը , և հ ե տ ա գ ա յո ւմ ե ր բ թ ա գ ա վ ո
ր ո ւթ յո ւն ը ա ն ց ա վ Ա բա ս ի ն , Կա րսը դ ա ռ ա վ նոր թ ա գ ա վ ո ր ի ա թ ո ռ ա
ն ի ս տ ը ։ Մ ա յր ա ք ա ղ ա ք ի տ ե ղ ա փ ո խ ո ւմ ը Ա նի, ի ն չպ ե ս հ ի շ վ ո ւմ Է վ ե
ր և ո ւմ , տ ե ղի Է ո ւն ե ց ե լ Ա բա ս ի որդի Ա շոտ Ո ղ ո ր մ ա ծի ժ ա մ ա ն ա կ :
Ա բա ս 1 ֊ի մ յո ւս որդին Մ ուշեղ ը , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի Է, չճ ա ն ա չե ց Ա նիի
թ ա գ ա վ ո ր ի ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը և, ա յդ պ ի ս ո վ , Ա նիի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն
կողքի ն ա ռ ա ջա ցա վ Կարսի կ ա մ Վ ա նա նդ ի նոր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը :
Տ ր ա պ ի զ ո ն տ ա ն ո ղ ճա նա պ ա րհի վրա մ յո ւս խ ո շո ր ք ա ղ ա ք ը եղեւ
Է Ա ր ծն ը , որը գ տ ն վ ո ւմ Էր Թ ե ո դ ո ս ո ւպ ո լս ի ց (Կ ա ր ի ն — Է ր զ ե ր ո ւմ ) ոչ
հ ե ռ ո ւ ։ 1 1 - ր դ դա րի բ յո լղ ա ն դ ա կ ա ն գր ո ղ Մ ի ք ա յե լ Ա տ տ ա լի ա տ ի 1
վ կ ա յո ւ թ յա մ բ , Ա ր ծն ը , որ հ ի մ ն ա դ ր վ ա ծ է ե ղ ե լ լք վ ա ծ և ա մ ա յա ց ил)
Ի ՚ե ո դ ո ս ո լպ ո լս ի մ ո տ , ե ղ ե լ է չա մ բ ա ց վ ա ծ խ ո շո ր ք ա ղ ա ք , հա րմա ր
տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յա մ բ և ա յն տ ե ղ վ ա ճ ա ռ վ ո ւմ էին ա պ ր ա ն քն ե ր , որոնք բ ե ր վ ո ւմ էին Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն ի ց , Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ի ց և Ա ս ի ա յի ա յլ ե ր կը բ ն ե ր ի ց ,
Հ ա յտ ն ի բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ի ր Գ ևորգի Կ եդրենոսը
հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է ն ո ւ յն պ ե ս , որ
1 Л. ЬачгеШ, ГА гтёш е еп ке Вугапсе е1 Г Ы а т . р. 44; №. Не1й, Ж$- Ю1ге йи сош тегсе <3и 1.е»аШ. I. р. 44 — 45; Михаил Атталиат, История: Бонн, 1853, էչ 148.
313
«Ա ր ծ ն ը մ ի բ ա ց քա ղ ա ք է բ ա զ մ ա մ ա ր դ և շա տ Հա րուստ , բ ո ։ կ մ ա քա նա կ բ ն ա կ չո ւթ յա մ բ ։ Ա յն տ ե ղ բ ն ա կ վ ո ւմ էին տ ե ղ ա ֊
կա ն վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ն ե ր , նա և մ ե ծ թ վ ո վ ա սորիներ, հ ա յե ր և ուրիշ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ։ Շա տ [ի ն ե լո վ ի ր ե ն ց թ վ ո վ , նրա նք ա ն
հրա ժեշտ չէ ի ն հ ա մ ա ր ո ւմ ա պ րել պ ա րիսպ ների ն ե ր ս ո ւմ , թ ե և մոտ էր Բ ՚ե ո դ ո ս ուպ ոլիս ը , որը մ ե ծ ո լ հզոր քա ղ ա ք է ր ' ա ն ա ռիկ շ ր ջ ա պ ա ր ի ս պ ո վ ս ։
Մ ենք ա րդեն տ ե ս ա ն ք , որ Ա րծն ք ա ղ ա քի մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի
և. հա ր ս տ ո ւթ յո ւնն ե ր ի մ ա ս ի ն , որոն ք ա յն տ ե ղ կ ո ւտ ա կ վ ա ծ են եղեւ
о ծո վ ի ց ու ց ա մ ա ք ի ց » , վ կ ա յո ւմ է նա և Ա րիստ ա կես Լա ս տ ի վերտ ցին;
Դեպ ի Սև ծո վ ը ՛տ ա նող ճա նա պ ա րհի վրա գ տ ն վ ո ւմ էր Ար տ ա
նու? ք ա ղ ա ք ը , որը 9 — 11 0 - ր դ դ ա րերում եղել է Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց վ ր ա ցա կա ն ճ յո ւղ ի ա թ ո ռ ա ն ի ս տ ը ։
Ա յդ ք ա ղ ա քի լա յն ա ռևտ րա կա ն կա պ երի մ ա սի ն հետ ա քրքիր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր է տ ա լիս Կ ոնստ ա նդին Ծ իրա նա ծին ը2 ( 9 1 3 — 9 5 9 ) ։
՛հրա հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ն ե ր ի ց եր և ո ւմ է , որ Ա րտ ա նոլջը ե ղ ե լ է ի բր և ա ռ և
տ րա կա ն կ ե ն տ ր ո ն ' Տ ր ա պ ի զ ո ն ի , Ւ բե ր ի ա յի , Ա բխ ա զ ի ա յի և Հ ա յա ս
տ ա նի մ ի ջև տ եղի ո ւն ե ց ո ղ հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ր ։ Ա յդ ա ռև-
ս:րիը) ա ս ում է Կոն и տ ան դի նը , Ա րտ ա նոլջի Բ ա գրա տ ունի ները ս ս ւա ֊
ն ո լմ էին զ գ ա լի մ ա ք ս ե ր ք Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , հ ա մ ա ձ ա յն մեք
բ ե ր վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի , ո ւն ե ց ե լ են ա ռևտ րա կա ն հ ա ր ա բե ր ո ւ
թ յո ւն ն ե ր ոչ մ ի ա յն Տր ա պ ի զ ո ն ի հ ե տ , ա յլև Սև ծո վ ի ա ր և ե լյա ն ա ռ ա փ ն յա մ ա ր զ ե ր ի հ ե տ ։
Կուր գե տ ի ա վա ՛զա նում .գ տ ն վ ո ղ ք ա ղ ա քն ե ր ի բա ր գ ա վ ա ճ դ ր ո ւթ յա ն մ ա սի ն հ ի շվ ա ծ է վ ե ր և ո ւմ ։ Ա նկա սկ ա ծ է , ա ն շուշտ , որ Բ ա գրա -
ա ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ը ո ւն ե ց ե լ ,է ա ռև տ րա կա ն հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր
նա և ա յդ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի հ ե տ ։ Ա յդ հ յո ւս ի ս ա յի ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ց ա մ ե ն ի ց
խ ո շո ր ա ռև տ րա կա ն կ ե ն տ րո նը եղ ե լ է , ա ն շուշտ , Բ երդ ա ա -Պ ա ր-
թ ս ւվ ը ։ 1 0 - յւդ դ ա ր ո ւմ , ինչպ ե ս եր և ո ւմ է ա րա բա ,կա ն ա ղ բյո ւր նե ր ի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ա յդ ք ա ղ ա քը իր մ ե ծ ո ւթ յա մ բ գ ե ր ա զ ա ն
ց ո ւմ էր Ա նդ րկովկա ս ի և Ա դրբեջա նի մնա ՛ցա ծ բ ո լո ր ք ա ղ ա քն ե ր ը А բ ռ ն ո ւմ էր մ եկ ֆ ա ր ս ա խ ե ր կ ա ր ո ւթ յո ւն ո ւն ե ցո ղ տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն և
մ ի քիչ փ ոքր րսւո լա յն ո ւ թ յա ն 3։
«Ի ն չ վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ Է Բ ե ր դ ա ա ի ն , — գրո ւմ Է ա լ-ի ս ս ւա խ -
1 Л. Ь аи гет, р. 44; Георгий Кедрин, Хроника Бонн, 1Я1 5 , Ա, էչ 577.2 .1. ьаигеп!, р. 43; Л. МагкмагЧ. Оз1еигора1всЬе ոոճ օտէ*տ1ՁԱտ<:հ6 БиеП-
?.й§е, Տ. 183; Когш . Рог^уг.. Ое ай ттЫ гап д о 'тр еп о , сар. 46.3 Տե« ' в . Бартольд, Историко-географиче скии обаор Ирана, С По.,
1903, ԷՀ 151.314
ր ի ն , — այ գ ք ա ղ աք ը մ ե ծ ւէ, ունի ֆ ա ր ս ա խ ի ց ա վ ե լի ե ր կ ա ր ո ւ
թ յո ւն և լա յն ո ւթ յո ւն , ա ռողջ է , բ ա ր գ ա վ ա ճ և շա տ ա ռա տ ց ա ն ք ե ր ո վ ու պ տ ուղներ՛ով ։ ]'ր,արում և հ ո ր ա ս ա ն ո ւմ Ռ ե յի ց և Իս ■ պ ա հա եից հետ ո լկա ք ա ղ ա ք ա վ ե լի ն շա ն ա կ ա լի , ա վ ելի բ ա ր
գա վ ա ճ և իր տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յա մ բ ու հ ա ն դ ե ր ո վ ա վ ե լի գ ե ղ ե ց ի կ ,
բաւն Բ ե ր դ ա ա ն ... Բ երդա ա ի ց ա ր տ ա հ ա ն վ ո ւմ է շա տ մ ե տ ա ք ս ։
Ա ե տ ա քս ի ո րդեր ին կ ե ր ա կ ր ո ւմ են թ թ ի ծա ռ ե ր ի վ ր ա , որոնք « ; ո ք ի լե ն պ ա տ կ ա ն ո ւմ ։ Ա յն տ ե ղ ի ց շա տ մ ե տ ա ք ս յէ ո ւղ ա ր կ վ ո ւմ Պ ա րսկա ստ ա ն և Խ ո ւժ ա ս տ ա ն ... Բեր դա ա յի դ ա ր պ ա ս ն ե
ր ի մ ո տ , որ կլոլվում են «ք ո ւր դ ե ր ի դ ա ր պ ա ս ն ե ր », « ա լ- Ք յո ւ ր -
ր ի » շո ւկա ն , մ ե կ քա ռա ՛կուսի ֆ ա ր ս ա խ մ ե ծ ո ւ թ յա մ բ ։ Ա յնտ ե ղ է Հ ա վ ա ք վ ո ւմ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը յո ւր ա ք ա ն չյո ւր կ յո ւր ա կ ի և ա յդ տ ե ղ
են հ ա վ ա ք վ ո ւմ մ ա ր դ ի կ ա մ ե ն տ եսա կ ե ր կ ր ն ե ր ի ց , ն ո ւյն ի ս կ Ր ր ա ք ի ց ։ Ա յդ շուկա ն ա վ ե լի մ ե ծ \է « Կ ո ւ լս ե լւ ե » ֊ի շ ո ւ կ ա յի ց ...
■ երա նց մ ո տ գա ն ձա պ ա հ ե ս տ ը գ տ ն վ ո ւմ է մ ա յր մ զ կ ի թ ո ւմ ,
ը ս տ սիրիա կա ՛ն ս ո վ ո ր ո ւթ յա ն , ի ս կ սիրիա կա ն գ ա ն ձ ա պ ա
հես տ ներ ը մ ի շ տ մ զ կ ի թ ն ե ր ո ւմ ն են գ տ ն վ ո ւմ ։ Ա յգ գա նձա պ ա
.ե ս տ ը ունի հա րթ կ տ ո ւր , ա ր ճ ի ճ ո վ ծ ա ծ կ վ ա ծ , ե ր կ ա թ ի դուն՛ով ի ն ն ը ս յո ւն ե ր ի վ ր ա ։ Կ ա ռա վա րչի պ ա լա տ ը ք ա ղ ա ք ո ւմ մ ա յր
մ զ կ ի թ ի 1{п № № Ь иЧ շո ւկ ա ն ե ր ը ' ք ա ղ ա ք ի ա ր վ ա ր ձ ա ն ն ե ր ո ւմ »^ ։
ԲԼրդա ա ի ա ռ և տ ր ա կա ն խ ո շո ր ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ը ե ր և ո ւմ Է նա և
• ։ ՝ ^ ն ի ց , որ ա ր ա բա կա ն ա լ ֊Մ ո ւկ ա դ դ ա ս ի պ ա տ մ ա գ ի ր ը ա ն վ ա ն ո ւմ Է ‘.-ր՛ան ա յդ մ ա ր զի Բա զդա դ ։
«Բ ե ր դ ա ա ն , հ ա ղ ո ր դ ո ւմ Է Մ ո ւկ ա ղ դ ա ս ի ն , գ լխ ա վ ո ր ք ա -
4 ս1Քէ՛.։ մ եկ ք ա ռ ա կ ո ւս ի , տ ե ղ ա դ ր վ ա ծ Է հ ա ր թ ա վ ա յր ո ւմ , նրա մ ո տ գ տ ն վ ո ւմ Է հ ս կ ա յա կ ա ն ա մ ր ո ւթ յո ւն , նրա շուկա նե ր ը
հա ճա խ ա կի չա ր դ ա խ ն ե ր ի հ ո վ ա ն ո ւ տ ա կ . շ ո ւկ ա յի մ յո ւս կ ո ղ
մ ը — մ ա յր մ զ կ ի թ ը , ա յդ ք ա ղ ա ք ը ա յգ մ ա ր զ ի Բ ա ղդա դ ի Է.
ն ր ա ն ց տ ները գ ե ղ ե ց ի կ ե ն ' թ ր ծ վ ա ծ ա ղ յո ւս ի ց և գիպ ս՛ից ։ Հ ա
ճ ե լի , գ ե ղ ե ց ի կ և պ տ ո ւղ ն ե ր ո վ հա րուստ ք ա ղ ա ք Է, Մ ա յր մ զ կ ի
թ ի ս յո ւն ե ր ի մ ի մ ա ս ը ա ղ յո ւս ի ց ու գ ի պ ս ի ց Է, իսկ մ ի մ ա ս ը — փ ա յտ ի ց » - ։
Տե՜ս В- С. А ., Հրաս,. Йе Оесуе, I, р. 1Տ2— 1Տ4 և Կարաուլովյ, թա րգմ. *'*-С30рНЕК Материалов», ВЫ П. XXIX, 1901, Էչ 7—9։ Նման տեղեկություն տալիս Է •դնէՀաուկալը իր' «ճանապարհների և թագավոր ութ Հունների գրքումս, տե՛ս Կարիոզով «гСборНИХ мат., XXXVIII, կ ՏՕ—37 ։
- Տձ и ВШЬ Оео§Г. АгаЬ., III, р. 37■ նաև. Կարաււլովի ռուսերեն թարգ -■ թեությունը 'гСбОрИИК Ма?ЁрНаЛОВ«, ВЫП. XXXVIII. 1908. Է; 7-- Ч,
315
Ո ւշա գրա վ է նա և Մ ոլկա դ դ ա ս ի ի և ուրիշ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը ' «Բ ե ր դ ա ա ի ց , — գ ր ո ւմ է ն ա , — ա ր տ ա բա նո ւմ են ծ ա ծ կ ո ղ
ներ և ա յն տ ե ղ պ ա տ ա հում են հիա նա լի ջո րիներ. Կ յուրա կե
օրերը Բ ե ր դ ա ա ո ւմ կ ա զ մ ա կ ե ր պ վ ո ւմ է շուկա , որ կ ո չվ ո ւմ է « Կ յո ւ ր կ ի յա Ա , որտ եղ հ ա վ ա ք վ ո ւմ են ա յդ մ ա ր զի բ ն ա կ ի չն ե ր г նա և ուրիշ շ ր ջ ա ն ն ե ր ի ց ... Ա յ դ շ ո ւկ ա յո ւմ վ ա ճ ա ռ ո ւմ են մ ե
տ ա քս և հ ա գ ո ւս տ ն ե ր ։ Չ կա ն մ ա ն ը նր ա նց մոտ պ ա տ ր ա ս տ վ ր '
մ որ թ ի ների և դո ր դե ր ի , կո շենի լի , ծ ա ծ կ ո ց ն ե ր ի , ներկերի, մրւքի, որ կ ո չվ ո ւմ ՛Է «ղ ո լկ ա ւ» , կա սրոսէի և «տ իրրիխ ո ձկա ն: ն ր ա ն ց մ ո տ կա թ ո ւզ և շա ղա ն ա կ, շա տ լա վ ո ր ա կ ի ** ։
Մ ո ւկա դդա սիի ա յդ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը շա տ կա րևոր է , ո ր ո վ
հետ և ա յն տ ե ղ հ ի շվ ո ւմ է. կ ո շե նի լը ( = < հ ա յ . որդա ն կ ա ր մ ի ր ) Ա րա ր ա տ յա ն դ ա շտ ա վ ա յր ի , կ ա ս բո լվ ի ( — հա վա նա կ ա ն է հ ա յկ . Հ գ ա զ
պ ե ն » կ՛ամ « կա յլպ ին) — Մ ուշի շրջա նի ա ռա նձին տ եսա կ մա նա նա և Վ ա նա լճ ի հա յտ ն ի տ ա ռեխ ձո ւկը , որոնք ե ղ ե լ են և վ ա ճ ա ռ վ ե ; եհ
Բ եր դ ա ա ո ւմ : Հ ի մ ն վ ե լո վ Մ ուկա դդա սիի ա յդ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն վ ր ս1
կա րելի է , ի ն ձ թ վ ո ւմ ւէ, ե զ ր ա կ ա ց ն ե լ, որ Հ ա յա ս տ ա ն ի և Ա նդր կ ով
կա սի հ յո ւս ի ս ա յի ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի մ իջև գ ո յո ւթ յո ւն է ո ւն ե ց ե լ սերս: ա ռև տ րա կա ն կ ա պ г
Բ երդա ա ի ծա ղ կ մ ա ն ը ծա նր հա ր վ ա ծ է հ ա ս ցր ե լ 9 4 3 թ վ ի ն ռ ո ւս
ներ ի ա ր շա վ ա ն քը ։ Ա յն ո ւհ ե տ և ա յդ ք ա ղ ա ք ը չէր կա րող ա յլև ս ոտի
կ ա ն գ ն ե լ ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յո ւն ի ց ։ Բերդը և շրջա պ ա տ ը ք ա ն դ վ ե լ է ի ն , բ ն ա
կ իչների թ ի վ ը պ ա կ ա ս ե լ էր և ա ռևտ րի մ եջ գ ե ր ա կ շռո ղ դեր սկսեք խ ա ղա լ հ ե տ զ հ ե տ ե Գ յա ն ջա ն , որը 1 1 - ր դ դ ա ր ո ւմ դ ա ռա վ Ա ռա նի և
ա րեա ն շրջա նների գ լխ ա վ ո ր ք ա ղ ա ք ր ։
Մ ի ջա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի հ ի մ նա կ ա ն ո ւղ ե գ ի ծը դեպ ի Տր ա պ ի զոս ո ն ո լմ էր Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի վ ր ա յո վ ։ Հ ա մ ա ձ ա յն
ա ր ա բա կա ն պ ա տ մ ա գ ի ր Մ ա սոլդ ի ի վ կ ա յո ւթ յա ն , Տր ա պ ի գ ո ն ո լմ
ա մ ե ն տ ա րի կ ա զ մ ա կ ե ր պ վ ո ւմ էին տ ո ն ա վ ա ճ ա ռ ն ե ր , որտ եղ հա ճա խ ո ւմ Լին չե ր ք ե զ ն ե ր ը ե մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն , բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն , հա յկա կա ն
ու ա յ՛ վ ա ճ ա ռ ա կ ա նն ե ր
է Տ ր ա պ ի զ ո ն ը , — հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է Ի ստ ա խ րի ա շխ ա ր հ ա գ ի ր ը .— հ ո ւյն ե ր ի ս ա հ մ ա ն ա յի ն ք ա ղ ա քն է . մ եր վա ճա ռա կա ն).՛երր բո լո ր ն է >
1 Հայերեն կյուրակի րաոիը ( փոխառություն Հունարենից)։2 Տե՛ս Караулов, «Сборник материалов», XXXVIII, 1908, էւ 14— 15
В*ы. С.еоег. АгаЬ., III, р. 379.3 \У. Неуд, Н|в101ге մս сотгаегсе ժս I, р. 44; .Ма$ои<Л. 1.
р тэте я д’ог, 1ех1е օէ ^айиспоп раг ВагЫег йе Меупагй е1 Ро\-е1 с!с О -*еУ(!1е, Райв, 1861— 1*977, II, ր. 3
3)6
օձում են ա յն տ ե ղ . հունա կա ն ա ր տ ա դ ր ո ւթ յա ն բ ո լո ր կտ ՛որեղենը և յի պ ա կ ը ( փ ա ր չա ն) , որոնք ն ե ր մ ո ւծ վ ո ւմ են մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ե ր կ ր ն ե -
րը, ա ն ց ն ո ւմ են Տր ա պ ի ղ ո ն ի վրա յո վ я 1»Ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի 1 հ ի շվ ա ծ և ուրիշ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց պ ա րդ եր և ո ւմ
կ , որ ք ն ն ա ր կ վ ո ղ դա րա շրջա նում Տ ր ա պ ի զ ո ն ը ե ղ ե լ է Սև ծո վ ի ա րե
.վ ե լյա ն ա ռ ա փ ն յա գ լխ ա վ ո ր ա ռև տ րա կա ն կ ա յա ն ը և միք ա զ գ ա յի ն
ա ռ և տ ր ո ւմ խ ա ղ ա ց ե լ է բա ց ա ռ ի կ դ ե ր ։
Բ ա ցի վ ե ր և հ ի շվ ա ծ Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ոշոր ա ռև տ րա կա ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ի ց '’ Դ վ ի ն ի ց , Ա ն ի ի ց , Կա րսիը և Ա ր ծն ի ց , որ ոն ք տ եղ ա վ ո ր վ ա ծ
էին գ լխ ա վ ո ր կ ա ր ա վ ա ն ա յի ն ճա նա պ ա րհի ե ր կ ա ր ո ւթ յա մ բ , մ ի ջ ա զ
գ ա յի ն ա ռ և տ ր ո ւմ նշա ն ա կա լի դեր էին խ ա ղ ո ւմ ն ա և Հ ա յա ս տ ա ն ի ուրիշ ա ռև տ րա կա ն կ ա յա ն ն ե ր , որոն ք գ տ ն վ ո ւմ էի ն , գ լխ ա վոր ՚ա պ ե .4 ,
Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա ր ա վ ա յի ն ճա նա պ ա ր հ ն ե ր ի վ ր ա ։ Ա ռևտ րա կա ն կ ա -
■ ա նների ա յդ հ ա ր ա վ ա յի ն խ ո ւմ բ ը գ տ ն վ ո ւմ է ր -կ ա մ Ա րծրունիներք ձ ա գ Խ ւ/ո ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , կ ա մ մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ա մ ի ր ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ,
որոն ք ա ռ ա ջա ցե լ էի ն հին Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ե ր ի տ ո ր ի ա յո ւմ Տ ֊ր դ դա րի վերջում և Տ -ր ղ դ ա ր ո ւմ ։ Ա յդ խ մ բ ի կ ա ր և ո ր ա գ ո ւյն ա ռևտ րա կա ն
կ ա յա ն ն ե ր ն է ի ն ' Վ ա նը, Ո ս տ ա նը, Բ ե ր կ ր ի ն , Ա րճհշը , Մ ա նա զկ ե ր տ ը , հ ՚լս ւթ ը , Բ ա ղեշը , Ա ր զնը , Մ ա յա ֆ ա ր կ ի ն ը և Ա մ ի դ ը ։
Մ ե ծ հ ե տ ա ք ր ք ր ո ւթ յո ւն է ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ ա յգ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի տ ի
զ ի և բն ո ր ո շ ա ռ ա նձն ա հա տ կո ւթ յ՛ո ւն նե ր ի ու ն ր ա ն ց բն ա կ չո ւթ յա ն
յա ն ա կի խ ն դ ի ր ը ։ Վ ե ր և ո ւմ մ ե ն ք ա ր դ են նշել ւէինք, որ Բ ա գր ա տ ո լն-
ւսց դա րա շրջա նի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ա ռ ա ջա ն ո ւմ էի ն ս ո վ ո ր ա բա ր հին
ներդերի մ ո տ ։ Ա մ ե ն ի ց ա ռա ջ նր ա նք հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւմ էին ի բ ր և պ ա շտ
պ ա ն ո ւթ յա ն մ ի ջո ց և դրա հ ա մ ա ր շր ջա պ ա տ վ ա ծ է ի ն ա մ ո ւր պ ա
ր ի ս պ ն ե ր ո վ , ո ր ոն ց հ ե տ և ր պ ա տ ե ր ա զ մ ի դ ե պ ք ո ւմ թ ա ք ն վ ո ւմ էր շը ր- >ակա բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը : Ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի մ ի ք ա ն ի ց ո ւց մ ո ւն ք ն ե ր ի ց դ-լշ - տ կ ո վ , ք ա ղ ա ք ա յի ն կ յա ն ք ը ի ն չպ ե ս մ ի ջ ա կ , ա յն պ ե ս է լ մ ե ծ ք ա ղ ա ք
նե ր ո ւմ պ տ ո ւյտ ն ե ր էր գա լի ս գ յո ւղ ա տ ն տ ե ս ա կ ա ն մ թ ն ո լո ր տ ո ւմ ,
Ա զ գ ա բ ն ա կ չո ւթ յա ն զ գ ա լի մ ա ս ր կ ա զ մ վ ա ծ էր հող ա տ իրա կա ն
ս. ղնվա կա ն ութ յո ւ ն ի ց ' խ ո շո ր և մ ա ն ր , ու ն ա և ք ա ղ ա ք ի բ ն ա կ ի չն ե
րի ց, ո ր ոն ք ո ւն ե ի ն ի ր ե ն ց ա յգ ի ն ե ր ը , բ ա ն ջա ր ա ն ո ց ն ե ր ը և հ ո ղ ա գ ո ր
ծա կա ն տ ն տ ե ս ո լթ յւււն - ։ Խ ոշոր ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , ո ր ո ն ք գ ո ր ծ ո ն մա ւ ՚ն ա ե ֊
1 V . Неус!, р. 44; ЫасЬг], 1Луге йеэ քՕսէ6տ օէ Ճճտ гоуаигоез, 6Ճ, Йе С>՝?|е, I, р. 148
2 Որ Հայաստանի քաղաքներում գյուղատնտեսությունը կազմում էր զբա ղ- </,..կքի կարևոր ճյուղերից մեկը, կւսն կողմնակի ցուցմունքներ հայկական պաա- > м ՛լիրն երի մոա և Անիի արձանագրություններում։ Հմմտ 1. Մատթեոս Օւռհտայեցքւ
Я17
ց ռւթ ւո ւն էին ո ւնե նո ւմ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ո ւմ , մ ի ա ժ ա մ ա նա կ եզէ են ա ռևտ րա կա ն և ա ր հեստ ա վոր բ ն ա կ չո ւթ յա ն կ ե ն տ ր ո ն ը ։ Շ ն ո ր հ ի ։/ ի ր ե ն ը տ նտ եսա կա ն լա յն կ ա պ եր ի , ա յդ ք ա ղա քն ե րը վ ա ր ո ւմ Էի'< ծա վա լո ւն ա ռևտ ուր ոչ մ ի ա յն բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն և խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն
ա պ րա ն քն ե ր ով , ա յլև ի ր ե ն ց ա ր դ յո ւն ա բե ր ա կ ա ն ա րտ ա դրա նքներով
որոնք կ ա ր ելի .Էր վ ա ճ ա ռ ա հ ա նե լ Ա նդրկովկա սի երկ ր ա մ ա ս ե ր ո ւմ ' Նրա ս ա հ մ ա ն ն ե ր ի ց դուրս գ տ ն վ ո ղ վ ա յր ե ր ո ւմ ։ Բ ա գրա տ ո ւն յա ց Հ ա
յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ր և ե լյա ն տ իպ ի մ ա սի ն ր ա ցա տ ր ո լթ յո լն ն է-
•յ։ր վ ա ծ ե ն ի մ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ ՝ а Հ ա յա ս տ ա ն ի քա ղ ա քն ե ր ը 1 0 ■՝
1 1 -ր դ դ ա ր ե ր ո ւ մ ս Հ ի մ ն վ ե լ ո վ ն . Մ ա ռի և Р". Թ որա մա ն յա ն ի Ա ն հ ո .,' կ ա տ ա ր ա ծ բ ա զ մ ա մ յա ա շխ ա տ ա նքն եր ի վ ր ա , կ ա ր ելի Է վստ ա հ ո րեն
հ զ ր ա կ ա ցն ե լ, որ ի ն չպ ե ս Ա նին, ա յն պ ե ս Էլ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա նի մ յո ւս մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , ք ի չ Էին տ ա ր բե ր վ ո ւմ Ա ո ա ջ ա վ ո ը
Ա ս ՚ի ա յի մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն ե ր ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ց ։
Պ ա րսկա ստ ա նի և Մ իջին Ա սիա յի մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , ինչպ ե ս ա ■ եր և ո ւմ Է ակ ա ռ, Վ, Բ ա րսա լդի Հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , կա զմ վա ՛ Էին եր եք մ ա ս ի ց , ո րո ն ք կ ո չվ ո ս է Էին «կ էո խ ե ն դ ո ւգ » ( միջնա բերդ ՚ ռշա հրիստ ա նա (ի ն ք ը — ք ա ղ ա ք ը ) և ռ ռ ա բ ա տ » (ա ր վ ա ր ձ ա ն ի Ք ա
ղ ա քն ե ր ո ւմ շա հր իստ ա նը շր ջա պ ա տ վ ա ծ Էր հա տ ուկ պ ա րսպ ո վ I:
կ ա զ մ ո ւմ Էր ք ա ղ ա ք ի կ են տ րո նա կա ն մ ա ս ը ։ Ա յն տ ե ղ մ ա յր մզկիթ ք
շուրջր տ ե ղ ա վ ո ր վ ա ծ Էին գ լխ ա վ ո ր շո ւկա ներ ը և հ ե ն ց ն ր ա ն ո լմ ն Է
գ տ ն վ ո ւմ Էր «կ ո ւխ ե ն դ ո ւզ »-ը , ա յ՛սինքն — մ իջն՛ա բեր դը ։ Շ ա հ ր ի ս տ ա
նի պ ա րսպ ի ց դուրս գ տ ն վ ո ւմ Էր X ռա,րա տ В - ը ■այսինքն'՛ ա ր վա ր ձա ններ ը կ ա մ ք ա ղ ա ք ա մ ե ր ձ մ ա ս ե ր ը , որոն ք հ ա մ ա ր վ ո ւմ Էին քա ղա քք
բ ա ղ ա դ ր ի չ մ ա ս ը և ե ր բ ե մ ն շր ջա պ ա տ վ ա ծ Էին չի ն ո ւմ ա րտ ա քին պա - ր ը ս պ ո վ ։ Շա հրիստ ՛ա նում ս ո վ ո ր ա բա ր բ ն ա կ վ ո ւմ Էին տ իրող դա սերը
և բա ր ձ ր ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ի ս կ .ռ ա բ ա դ ո ւմ ' ա ռ ե տ ր ա ֊ար դ յո ւնա -
ր երա կա ն բ ն ա կ չո ւթ յա ն մ ե ծ ա գ ո ւյն մ ա սը և ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ի ս տ ո
րին խ ա վ ե ր ը ։ Ռ ա բա դ ը ն ո ւյն պ ե ս ուներ ի ր շուկ՛ա ները և ա յն տ ե ղ Էի՛՛ գ տ ն վ ո ւմ ա ռա նձի ն ա ր հես տ ա վո ր ա կ ա ն թ ա ղ ա մ ա ս ե ր ը ։
Ի նչպ ես հ ա յտ ն ի Է, ա մ ա յա ց ա ծ Ա նիի ա վերա կները պ ա հել ե՝է
մ ե ղ հա մա ր մ ի ջն ա դ ա ր յա ն Հա յա ս ՛տ ա նի մ ե ծ ք ա ղ ա քն ե ր ի բ ն ո ւ յթ ք
/*. յո ւր ա հ ա տ ո ւկ տ ի պ ա ր ը ։ Եվ շա տ հետ ա քրքրա կա ն Է, որ ա յդ հ ա յ
կա կա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ի ր ե ն ց հ ա տ ա կ ա գ ծ ո վ և ա ր տ ա քին տ ՛եսքով հա մ ա ր յա ա ՛մ բո ղ ջո ւթ յա մ բ հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ են մ ուս ո ւլմ ա նա կ ա ն
Ա րևելքի մ ի ջն ա դ ա ր յա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն ։ Դ ժ վա ր չ է , ա մ ե ն ի ց առս-է
Պատմութիւն, Երուսազեմ, 1860, Էջ 121 և 556 (Գավթակի մասին). Կ, ԿոստաՆյս/.■ Վիէէական տարեգիր, Ս ՚ՀԲ,, 1913, Էք 19 և 27 և ուրիշ։
I Երևան, 1940, Է; 20— 22,
31.Տ
Հ ա մ ո զ վ ե լ, որ պ ա ր իս պ ներո վ շրջա պ ա տ վա ծ Անիի ներ քի ն մ ա ս լ /■դել է ա յդ ք ա ղ ա ք ի շա հր ի ստ ա նը , և նա կ ո չվ ե լ է , ի ր ա պ ե ս , Ա րիս-
ա ա կես Լաս տ ի վ ե ր տ ց ՚ո ւ* պ ա տ մ ա կ ա ն ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ (Гշա հ րի и - տ ա ն » ։ Շ ա հ ր իս տ ա նի մեջ գ տ ն վ ո ւմ \էր ա մ ր ո ց ը և պ ա լա տ ը , որոնք
հա մա պ ՛ա տ ա սխ ա նում են վ ե ր և հի շվ ա ծ « կ ո ւ խ ե ն դ ո լղ ո ֊ի ն ։ Իսկ « ռ ա -■ I ա դ յ> կ ո չ վ ո ւ մ :էին Ա նիոէմ, ա կ նե ր և ո ր ե ն , շա հր իստ ա ն ին կից գտ նվող ա ր վ ա ր ձա նն ե ր ը , որոնք կ ա զ մ ո ւմ Էին ք ա ղ ա քի ա մ ենա ըն դ ա ր ձ ա կ մ ա ս ը ։
Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ո շո ր ա գ ո ւյն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բ ն ա կ ֊
չո ւթ յա ն քա ՛նա կի մ ա սի ն — Դ վ ի ն ի , Ա նիի, Ա ր ծնի—-ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը տ ա -
ւիս են ա նուղղա ՛կի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Թ ովմ ա Ա ր ծրունին հա ղորդո ւմ Է, որ Դ/Էինի երկ ր ա շա ր ժ ի ժ ա մ ա ն ա կ ա յն տ ե ղ զ ո հ վ ե լ են 7 0 .0 0 0
մ ա րդ2։ Հ ա մ ա ձ ա յն Գ. Կ եգր ենո սի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն , Ա րծն ք ա ֊
1 ա 1>Ը 1 0 4 9 թ վ ի ն ս ե լջո ւկն եր ը վ ե ր ց ն ե լո ւ և ա յր ե լո ւ ժ ա մ ա ն ա կ , ո չըն-
չա ց վ ե լ են ա յն տ ե ղ ս ր ո վ ու հր ո վ 1 4 0 .0 0 0 մա րդ՛*։ Մ ա տ թ ե ոս Ո ւռհա -
յե ց ի ն Ա ր ծնո ւմ ս պ ա ն վ ա ծն երի ք ա ն ա կ ը հ ա շվ ո ւմ Է 1 5 0 .0 0 0 մ ա ր գ *.• Անի ք ա ղ ա ք ո ւմ պ ա տ մ ա գ ի ր ն ե ր ի խ ո ս ք ո վ , հ ա շվ վ ո ւմ Էր 1 0 0 .0 0 0
բն ա կ ի չ և 1 0 .0 0 0 տ ո լն ։ ։ Մ ա տ թ եո ս Ո ւռ հ ա յե ց ո լ վ կ ա յո ւ թ յա մ բ Անի
քա ղա քը Ա լփ ֊Ս ս լա ն Է,ւ կ ո ղ մ ի ց պ ա շա ր ե լո ւ ժ ա մ ա ն ա կ ( 1 0 6 4 թ . )
ա յն տ ե ղ պ ա տ ա ր ա գի ա ր ա ր ո ղ ո ւթ յո ւն Էին կ ա տ ա ր ո ւմ հա զա ր ու մ ի ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ո ւմ * ։
Մեջ բ ե ր վ ա ծ թ վ ե ր ր , ի Հ ա ր կ ե , շա տ վ ի ճ ե լի են և քիչ հ ա վ ա ն ա կա ն, բ ա յց ն ր ա ն ք , ի ն չպ ե ս ի ն ձ թ ՛վում Է, թ ո ւ յլ են տ ա լիս ա յն ո ւա
մ ե ն ա յն ի վ ե ն թ ա դ ր ե լ, որ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ո շո ր ք ա
ղա քներ ի բ ն ա կ չո ւթ յա ն ք ա ն ա կ ը եղ ե լ Է զ գ ա լի չա փ ո վ ա վ ե լի ( 1 0 — հ ս ՚ղ ա ր ) Ե վրոպ ա յի ' մ ի ջն ա դ ա ր յա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի միջի՛ն ք ա ն ա կ ի ց ,
և կ ա ր ե լի Է, հ ե տ և ա բա ր , կ ա ր ծ ե լ, որ բ ն ա կ չո ւթ յա ն ք ա ն ա կ ո վ նրա նք
ւպ սւլիորեն գ ե ր ա զ ա ն ց ե լ են ա յդ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն ։ ՚
Ա նիի բ ն ա կ չո ւթ յա ն ք ա ն ա կ ը ո ր ո շե լի ս , ս ո վ ո ր ա բա ր ց ո ւ յց են
տ ա լիս տ ա ր ա ծ ո ւթ յա ն փ ոքր չա փ ը , որ ք ա ղ ա քը ա լն ե ց ե լ Է պ ա ր ի ս պ
ների ն ե ր ս ո լմ ։ ը ն դ ա մ ե ն ը 1 5 0 դ ե ս յա տ ի ն . ա յդ տ ա ր ա ծ ո ւթ յա ն վրա
1 Արիստակես Լաստիվերտցի, Պատմութիւն, Տփխիս, 1912, Է* 63 (գ լ . 1 0 ) ։2 №ովմա Արծրունի, Յ ֊ր գ , 22, Էշ 231. հմմտե Հովհաննես Կաթողիկոս.
( . 162— 163,
М. յ . 8а1т-М аг(ш, М ёто1гез Ь Ы п г^и е* е 1 в го я га ^ ц с в $иг ГАгтё- П1е, Рэпе, 1819, II, р. 206
* Մատթեոս Ոսւհայեցի, 1-ին, 73, Էչ 11՞ И. Орбели, Развалины, Ани, СПб.. 1911, կ 27.б (7пппРЬпи Ո ւյլՀաւեցի, 2 -ր դ , 88, Էյ 177,
3!9
կարոդ էր , իհա րկե տ ե ղ ա վ ո ր վ ե լ մ ի ա յն ա ննշա ն բ ն ա կ չո ւթ յո ւն :
Թ . Թ որա մ ան յա ն ը 1, որը Անի ո ւմ և նրա շր ջա կ ա յք ո ւմ կա տ ա րել է ո րո ն ո ւմ ներ , մ ի ա ն գ ա մ ա յն ճիշտ ց ո ւ յց է տ ա լի ս , որ Ա նիի բ ն ա կ չո ւ- Ր ;ա ն մ ե ծ մ ա սը ա պ րել է ոչ թ ե ն ե ր ս ը , ա յլ ք ա ղ ա քի պ ա րիսպ ներիս
՛յուրս: Պ ա րի սպ ներին հա ր ա կ ի ց ք ա ղ ա քի շր ջա կ ա յք ո ւմ գ տ ն վա ծ ա մ ենուրեք ա վ երա կներ և հ ե տ ք ե ր ' ք ա ղ ա ք ա յի ն տ նե ր ի , ե կ ե ղ ե ց ի
ներ ի , բա ղ ն ի ս ն ե ր ի և հ ա յտ ն ա բ ե ր վ ա ծ է ընդա րձա կ գ ե ր ե զ մ ա ն ո ց ' ա ա ր ա ծո ւթ յա մ բ ա վ ե լի բա ն մ եկ ք ա ռ ա կ ո ւս ի կ իէոմ ետ ր։
Ա յս պ ի ս ո վ , բ ն ա կ չո ւթ յա ն թ ի վ ը 5 0 — 1 0 0 .0 0 0 Ա նիի հա մա ր հնա
րա վոր է և մ ի ա ն գ ա մ ա յն թ ո ւ յլա տ ր ե լի ։
ԱՂՐՅՈԻՐՆՍՐԻ Տ Վ Յ Ա Լ Ն ա : Р Ս.4-ՐՍ.ՏПԻՆՅՍ.Ց ՀԱ ՅԱ Ս ՏԱ ՆԻ ՏՆՏԵՍՈԻԹ ՅԱ Ն Ь Ч ԱՐՀԵՍՏԱԳՈՐԾԴ ԻԹՅԱՆ Ս՛ԱՍԻՆ
Բ ա գրա տ ունեա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ եսա կա ն կ յա ն ք ի և Հ ա յա ս
տ ա ն ի ց խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն շրջա նները ա ր տ ա հա նվող իրերի մ ա ս ի ն ,
որոշ պ ա տ ա հ ա կ ա ն, բ ա յց շա տ հե տ ա քրքիր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր կա -
ր ե ։ի է գ տ ն ե լ ա ր ա բա կա ն ա շխ ա րհ ա գիրն երի և պ ա տ մ ա գի ր ն ե ր ի ա շ
խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։ Ա յդ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը բա վ ա կ ա ն մ ա նր ա մ ա ս ն
բ ե ր վ ա ծ էխն Հռռա նի գ ր ք ո ւմ ' Ь ’Аггпёгне сгйге В \ /:ансе е ! ւ ՚ւտԽա (էք 3 5 - 4 2 ) ,
Տ ա ր ա ր ի А պ ա տ մ ա կ ա ն ա շխ ա տ ությ՛ա ն մեք կա ւոե ղ ե կ ո լթ յո ւն ,
որ Հ ա յա ս տ ա ն ը ի ր հա ցը ա րա ա հա նււլմ էր Բ ա ղղա դ -, Ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ը չա փ ա զ ա ն ց կա րևոր է ։ նա ց ո ւ յց է տ ա լի ս , որ Հ ա յա ս տ ա ն ի
ֆ Լո դ ա լա կ ա ն -գ յո ւղ ա տ նտ եսա կա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յո ւն ը նե ր գ ր ա վ վ ա ծ է
եղել մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռև տ ր ի շր ջա ն ա ռ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։Ի բր և ա ր տ ա հ ա ն ո ւթ յա ն գլխ ա վս ր ա ռ ա ր կա , ա րա բա կա ն հ ե ղ ի
ն ա կն ե ր ի մ ոտ շա տ ՛հա ճա խ հ ի շվո ւմ է « տ ա ռ ե խ а Վ ա նա լճի ձուկը
և Ա րա բս ու Կուր գե տ ե րի « ՚ս ո ւ ր մ ա խ ի » ֊ն ( ՏԱՈՈՁՇհւ)^ւ Բնորոշ է, որ միջին դ ա ր ե ր ո ւմ ՝ չո ր ա ց ր ա ծ և ա ղը դ ր ա ծ ձուկը եղել է յա յ ՚ւ
ս պ ա ռմ ա ն ա ռա ր կա , ՛ոչ մ ի ա յն Ա ր և մ տ յա ն եւԼրոպ ա յում, ա յ/և Ս ՚ր Լ ■ ւ/ել.է)ոլմէ Մ ենք ա րդեն վ ե ր և ո ւմ տ ՛եսա նք, որ «տ ա ռե խ տ -ը վ ա ճ ա ռ -
1 Ք՜. Բ՚որասանյան, Անին—.սաղար Է թե ամրոց, աե и Ж у рНЗ Л ,, Э Т110 грл -фическое обозрение' Тифлис, 1912. кн. XXII, Էջ 61 —84.
: Ьаигеги, р. 38; ОЬагапап М., Аппешеп игиег <3ег агиЫзсЬеп Негг- зеЬзн, Տ. 68; ТаЬап, ё(3. <1е Оое^е, ЬеМеп, 1879—93, III, р. 272—275.
■* Ы асЬгЬ ВОА, 1, р- 183- Ц>п РакНь ВСА» V, р. 29(5 (շուրմախիյ. Կա֊րսսոչովի կսւրձիքով « սուրմախիո-ն (քշամա՚յա» ֊ն Է, այդ ձուկը շատ յուղոտ ու Հ ա ֊ մեղ Է և գործ- Է ածվում ծխով ւկա կված վի Ճահ կում. ահ/ и КэрЗУЛОВ, СборНИК материалов. XXIX. Էէ 60с
320
վ ո լմ էր Բ երդա ա ք ա ղ ա ք ի շ ո ւկ ա յո ւմ ։ Ա յդ ձկա ն ա ր տ ա հ ա ն ո ւթ յո ւն ը '
Մ իջա գե տ ք, Սիրիա և Իրա ք հ ի շվ ո ւմ են Ի բ ն -Հ ա ոլկա լի , Ի ստ ա խ րիի
Ь Յա կ ո ւտ ի մ ո տ Ի բ ն ֊Հ ա ո լ կ ա լ ը հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է ն ա և «ս ո լր մ ա խ ի »
ձկա ն ա ր տ ա հ ա ն ո ւթ յո ւն ը Իրա ք և Ռ ե յ2։ Վ ա նա լճ ո ւմ ձկ ն ո ր ս ո ւթ յո ւն կա տ ՛ա րելու ի ր ա վ ո ւն ք ի մաւսին հետ ա քր քի ր վ կ ա յո ւթ յո ւն կա Բ ելա -
,դ ո րի ի .մոտ ։
սԻնչ վ ե ր ա բե ր ո ւմ է Տի ր ր ի խ ի լճ ի ն , — հ ա ղ ո ր դ ո ւմ է ն ա , — (Հ ա ր ի ր ի բ ն ֊Մ աս.լա մ ա ն ՛) ն ր ա ն ձ ե ռ ք չ տ վ ե ց , և ն ա ( լի ճ ը ) մ ն ո ւմ էր ա զա տ մ ի ն չև ա յն ժ ա մ ա ն ա կ ը , մ ի ն չև որ Զ ա զ ի ր ի և
Հ ա յա ս տ ա ն ի կ ա ռ ա վ ա ր ի չ ն շա ն ա կ վ ե ց Մ -ուհա մմեդ ի ր ն Մ ե ր -
վա ն ի ր ն ա լ ֊Հ ա գ ա մ լժ , որը ձ ե ռ ը դ րեց ա մ բո ղ ջ որսի վրա և
ա յն վ ա ճ ա ռ ո ւմ էր , ս տ ա ն ա /ո վ դ ր ա նի ց իր ա հ ա մ ա ր մ ե ծ շ ա -
հ ո ւ յթ . հ ե տ ա գ ա յո ւմ ա յդ ի ր ա վ ո ւն ք ը ն ր ա նի ց խ լե ց ի ն »*» Պ ետ ք է ն ա և ն շ ե լ, որ Ի բ ձ ֊Հ ա լդ ո ւ ն ի հ ա ր կ ա յի ն ց ո ւց ա կ ո ւմ ն շա
ն ա կ վ ա ծ է , Ոք։ Հ ա յա ս տ ա ն ը բ ա ց ի դ ր ա մ ա կ ա ն տ ո ւր ք ե ր ի ց , պ ե տ ք Է
ա մ ե ն տ ա րի խ ա լի ֆ ա յո ւ թ յա ն ը տ ա ր բ ն ա բ ե ր ք ո վ 2 0 գ ո ր գ , 5 8 0 ֆ ունտ ^ ռ ա կ մ յ , 1 0 0 0 0 ֆ ո ւնտ ա ղը դ ր ա ծ ձո ւկ , 2 0 0 ջորի և 3 0 բ ա զ ե 6։
Չ ա փ ա զա ն ց հե տ ա քր ք ր ա կա ն են ա ր ա բա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի տ ե
ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ց շի նա ր ա ր ա կ ա ն ա ն տ ա ռ ա ն յո ւթ ի ա ր ֊
տահանէՈւթյան մ ա ս ի ն ։ Ա րա բա կա ն ա շխ ա ր հ ա գիր Ի ր ն - ա լ ֊Ֆ ա կ ի հ ր
վ կ ՛ա յո ւթ յա մ բ ' Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ն տ ա ռ ն ե ր ո ւմ ս տ ա ց վ ո ւմ Էին ծա ռեր սւհա գին հ ա ս տ ո ւթ յա ն ։ Հ ա տ կ ա պ ե ս կ ա րև որ դեր Էր խ ա ղ ո ւմ ա ռևտ րի
մեջ ը ն կ ո ւ յզ ի ծա ռ ը ®ւ Ա րա րա տ ի լա ն ջ ե ր ո ւմ ե ղ ա ծ մ ե ծ ա ն տ ա ռ ն ե ր ի
մ ա սի ն հ ա ղ ո ր դ ո ւմ Է ն ա և Իստ ա խ րին^է Մ եջ բ ե ր վ ա ծ տ վ յա լն ե ր ի հ ի մ ա ն վրա կա րելի Է, ը ս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , ե ն թ ա դ ր ե լ, որ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց
դ ա ր ա շրջա նո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ն տ ա ռ ն ե ր ը բ ռ ն ո ւ մ Էին դ ե ռ և ս զգա լի
տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն :
1 Ьлигеш, р. 39; 1Ьп Наика), КОА, II, р. 24Տ; ш асй г!. ВОД, I, р 190; 1акоп1, ОесогайвсЬел МепегЬисЬ. Ւստշ. V. 'Уй51еп(е1<1. 1 Տ 6 6 - 187л, И. Տ. 458
* 1Ьп Наика!, ВОА, II, р. 241.3 Մոլհամմեդ իրն Մերվանը Լղէւլ Է Հայաստանի վարիլ 5է)Տ— 705 թ ., տ ե ՚*
Ьаигеп, р. ՅՅՏ<4 Баладзори, Книга завоевания стран, перевод Ж узе, Баку, 1927, Է}
10.5 А. К>е;пег, Снииг^езсЫсЫе с!е< Օո՜տոէտ ип!ег аеп СИзМГеп. I, Տ-
-55Տ; (Л1.'иги1ап М. А гте ■ 1сп ипюг Йег агаЫзгЬеп НеггьсЬаИ, Տ. 68.• ЫшсгЛ, р. 40. П ю р^сЫ ап, 0 :е шпегеп 2ստԱոմօ чоп Л г т е т е п .
1904. Տ. 149, 1Ьп РакШ, ВОА. V, р. 125.Т Ьаигеп!, р. 40; Т!юр(1*1гап. Э 1е шпегеп 2ստւ5ոժ6 уоп А гтеЫ еп, Տ
150, Ь 1ас1:П, р. 191; Сборник Материалов, вып Х Х 1 \, Էչ ‘.27.
Դ_\ I. Մանսւքւքյյան
321
Դ եռևս հ ն ա գ ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ը Հա յտ նի Հր իր ն ժ ո ւ յգ ն ե ր ո վ ։ Հ ա յկ ա կ ա ն ն ժ ո ւյգ ն ե ր ը բա ր ձ ր էին գնա հա տ վ ո ւմ նա և ա ր ա բա կա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ ։ Հ ա մ ա ձ ա յն Իբ ն -Հ ա ո լկ ա լի հ ա ֊ ո ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն , հա յկ ա կ ա ն ջո ր ի ներ ի ն կ ա տ մ ա մ բ , շնո րհի վ նրա նց
Ա մ ր ո ւթ յա ն և դ ի մ ա ց կ ո ւն ո ւթ յա ն , մ ե ծ պ ա հա նջ է եղել ա մ բողջ հ ո
րա ս ա նո ւմ , Ի րա քում և Ս ի ր ի ա յո ւմ *«Ա րա բա կա ն և հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը հիշա տ ա կո ւմ են նա ս
լե ռ ն ա յի ն ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն ա ր տ ա դրա նքի մի ա մ բո ղ ջ շս .րո .
ււրոնո ա ր դյո ւնա հա նվ՛ում էի,ն Р ш գրա տ ուն յա ց Հա յա ս տ ա ՛նո ւմ :8 - ր դ դա րի վերջին ք ա ռ ո ր դ ո ւմ , ինչպ ե ս ե ր և ո ւմ է Ղ ևոնդ պ ա տ
մ ա գրի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ի ց , Հ ա յա ս տ ա ն ի լե ռ ն ե ր ո ւմ , հա վա նա կա ն է Ս պ եր ոլմ , հ ա յտ ն ա բ ե ր վ ա ծ են եղ ե լ ա ր ծա թ ի հ ա նքա տ եղեր ւ Պ ա տ
մ ե լո վ ա ռա ջին Ա բբա ս յա ն ն ե ր ի ժ ա մ ա նա կ ծա նր դ րա մ ա կ ա ն հա րկերի մ ա սի ն և Հ ա յա ս տ ա ն ի թ շ վ ա ռ ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն , որը ա ռ ա ջա ցել էր վա ղի և ա զ ն ի վ մ ե տ ա ղ ն ե ր ի պ ա կ ա ս ո ւթ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ , Ղ եոնդը վ կ ա յո ւմ
Լ, որ ա յդ ս ա ր ե ր ո ւմ ա ր ծա թ ի ա ր դ յո ւն ա հ ա ն ո ւմ ը զգա լի չավտով նպ ա ս տ եց .վե րա ցնե լո ւ դ ր ա մ ա յի ն սուր ճ գ ն ա ժ ա մ ը ,
Հ ա յտ ն ի է , որ Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ն ա գ ո ւյն բն ի կ ն ե ր ը ծ ա ն ո թ են եղել
է՛րկա թի, պ ղ նձի և ուրիշ մ ե տ ա ղ ն ե ր ի գ ո ր ծ ա դ ր ո ւթ յա ն ը և ա ր դ յո ւ
ն ա հ ա ն մ ա ն ը ։ Կ ա սկա ծից դուրս Է, ի հ ա ր կ ե , որ եր կ ա թ ի ու պ ղնձի հա նքերի շա հ ա գ ո ր ծո ւմ ը և հ ա լո ւմ ը կ ա տ ա ր վե լ Է Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ
նա և Р ш գրա տ ո ւն յա ց ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ ։ Յ ա կ ո լտ ի պ ա տ մ ա ֊ա շ -
խ ա ր հ ա գր ա կա ն բա ռ ա ր ա ն ո ւմ հր կա թ ի հա նք ա տ ե ղ ե ր ց ո ւ յց են տ ըր- վ ա ծ ' Տո ւր ո ւբե ր ա ն և Վ ա րա ժնո ւնիք գ ա վ ա ռ ն ե ր ո ւմ , նա և Պա լուի
մ ո տ 2։ Ն ույն Վ ա ր ա ժ ն ո լն ի ք ո ւմ ն ա և Գ ոլգ ա ր ք ո ւմ և ուրիշ տ եղ երո ւմ
եղ ե լ Է պ ղ նձի հա նք՛*։ Ուրիշ հ ա ն ա ծ ո ն ե ր ի ց ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ հիշվում
են բո ր ա կ և զա ռ ի կ (մ կ ն դ ե ղ ) , որ ո ն ց ա ր տ ա հա նո ւմ ը տ ա լիս Էր շ ա
հ ո ւ յթ ։
Վ ա նա լճ ի շ ր ջա կ ա յք ո ւմ , վ կ ա յո ւմ Է Ի բ ն -Հ ա ո լկ ա լը իր «Գ ի ր ք
ճա նա պ ա րհների և թ ա հ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի » ե ր կ ո ւմ , ա ր դ յո ւն ա հ ա ն
վ ո ւմ Է նա տ ր ի ո ւմ ի ա ղ , որը ա ր տ ա հ ա ն վ ո ւմ Է Ի բա ք և Ջ ա զ ի ր հ ա ց թ ո ւխ ն ե ր ի հ ա մ ա ր ։
Ա յդ լճ ի մ ոտ ՛են գ տ ն վ ո ւմ զ ա ռ ի կ ի հա նք ե ր ը , որը ն ույնպ ե ս
1.аигеп1, р. 38; 1եո Наика1, ВСЗА, II, р. 248; Сбор», мат.,-XXXVIII.Ц 97
* С31таг1ап М., Տ. 74—75: Ьаигеп!, р. 41; յ^ օ ս է , I, р. 455, 480, IVр. 93.
1 Ьаигсп!, р. 41; ОЬагаМап М., Տ. 7 4 -7 5 ; յ,1 ևօսէ, I, р. 455; НьЬясЬ шапп, ОПзпатеп, Տ. 164,
ա ր տ ա հա նվում է ուրիշ տ ե ղ ե ր , ա յդ տ ե ղ ա ր դ յո ւն ա հ ա ն վ ո ւմ է. կ ա ր մ ի ր և դ ե ղ ի ն զառիկի է
Հ ա մ ա ձ ա յն Յ ա կ ուտ ի և Ի ր ն - ա լ ֊Ֆ ա կ ի հ ի .տ վ յա լն ե ր ի , Հ ա յա ս
տ ա ն ո ւմ ա ր դ յո ւն ա հ ա ն վ ո ւմ Էին բ ա ց ի ա յդ լե ռ ն ա յի ն ձ յո ւթ , ս ն դ ի կ ,
պ ղնձա րջա սպ , ա ր ծա թ և ա րճիճ2։ Մի ք ա նի շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ՀիշՎ ո Ղ ա ղ ա հ ա ն ք ե ր ի ց , ա մ ե ն ի ց մ ե ծ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ, ա նշուշտ ,
Կողրի ա ղ ա հա ն թ ե րը ։
ե ելուսդների ա ր դ յո ւն ա հ ա ն մ ա ն և մ շա կ մ ա ն մ ա ս ի ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր են տ ա լիս նա և հ ա յկ ա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը ։ Մ ով սես Կ ա ղ ա ն ֊
կ ա տ վ ա ց ո լ «Ա ղ ո ւա ն ի ց պ ա տ մ ո ւթ ե ա ն » մ ե ջ հ ի շվ ո ւմ են վ ա ր պ ե տ ն ե ր ,
։,ր ո ն ք ո ւն ե ց ե լ են հ ա ս կ ա ց ո ղ ո ւթ յո ւն ՛ոսկու լվ ա ց մ ա ն , ա ր ծ ա թ ի , ե ր կա թ ի ա ր դ յո ւն ա հ ա ն մ ա ն և պ ղ ն ձի մ շա կ մ ա ն մ ա ս ի ն Յտ
Վ եր ա մ շա կ ող ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն բա զ մ ա տ ե ս ա կ կ ե ր տ վ ա ծ ք ֊
ների մ ա ս ի ն վ կ ա յո ւմ են ո չ .մ ի ա յն հին հ ա յկ ա կ ա ն հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ը , ա յլև .ա յն հ ն ո ւթ յա ն ա ռ ա ր կ ա յա կ ա ն մ ն ա ց ո ր դ ն ե ր ը , որոնք գ տ ն վ ա ծ
են պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս Ա \նիոլմ։ Ա նի ում կ ա տ ա ր
վ ա ծ պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի մ ի ջ ո ց ո վ , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի Է, հ ա յտ ն ա բ ե ր վ ա ծ են
մ ե ծ ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ ի ր ե ր ' կ ա վ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն , դ ա ր բ ն ո ց ա յի ն , զ ի ն ա
գ ո ր ծ ա կ ա ն , ո ս կ ե ր չա կ ա ն , մ ա ն ա ծ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն և ա յլ ա ր հ ե ս տ ա գ ո ր ծա կա ն ա ր տ ա դ ր ա ն ք ն ե ր ։
Ա յԴ ե ր ե ր ը ։ ո ր ո ն ց մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ը ւո ւն ե ց ե լ Է .տ եղա կա ն ծ ա գ ո ւմ , ց ո ւ յց են տ ա լիս Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ բ ա զ մ ա տ ե ս ա կ ա ր հ ե ս տ նե ր ի
զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը ։ Դ ժ բա խ տ ա բա ր մ ի շտ չի կ ա ր ե լի տ ա ր բ ե ր ե լ, թ ե ա յդ
ի ր ե ր ի ց ո ր ոն ք են վ ե ր ա բ ե ր ո ւմ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց ժ ա մ ա ն ա կ ի ն և ա վ ե լի ուշ դ ա ր ա շր ջա ն ն ե ր ի ն ։
Հ ի շ վ ա ծ ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ա կ ա ն ճ յո ւղ ե ր ի ց ա մ ե ն ի ց մ ե ծ ն շա ն ա կ ո ւ
թ յո ւն ուներ մ ա ն ա ծ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ը ։ Ա րա բա կա ն
ա ղ բյո ւր ն ե ր ի տ վ յա լն ե ր ո վ , Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ
ա յդ ճ յո ւղ ը զ ա ր գ ա ն ո ւմ Էր ա ն ս ո վ ո ր ա ր ա գ ո ւթ յա մ բ և օ գ տ ա գ ո ր ծ վ ո ւմ
Էր ոչ մ ի ա յն տ ե ղ ա կա ն պ ե տ ք ե ր ի , ա յլև լա յն ա ր տ ա քի ն շո ւկ ա յի հ ա
մ ա ր ։ ՏՀանազան տ եսա կ հ ա յկ ա կ ա ն գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր ի և ն ր ա ն ց ի ց
պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ կ տ ո ր ե ղ ե ն ի ր ե ր ի մ ա ս ի ն , հ ա տ կ ա պ ե ս , Դ վի ն ք ա ղ ա
ք ի , տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր կ ա ն ' Իրն Հ ա ո լկ ա լի , Ի ս տ ա խ րի ի և ուրիշ
1 1Ьп-Наика]. ВОЛ.. II, р. 24Տ; Сборник материалов, XX XV III, Էշ 972 Ь ч ш ет, р. 41; Лакои1 I. р. 453; 1Ьп РакП1, 130А, V, р. 297; Համե
մատէ՝ Караулов, Сборник материалов, ХАХ1, 19ւ):’, էշ 39.յ Մովսէս Կադանկատվացի, ռուս, թարգմ. Պատկան յա նի, սպր• 1861, 2-րդ.-
16, էք 131։
■■т
ա ր ա բա կա ն հե ղ ի ն ա կ նե ր ի մ ո տ 1։ Ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ Հ ի շվ ո ւմ են Դ վինի գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր ը , ШаП21 ա ն ունո վ , գ ո տ ի ն ե ր ը , 1 — 1 0 դ ի
նա ր ա ր ժ ո ղ ո ւթ յա մ բ , չա լմ ա ն ե ր ը (տ ի ո ւ բ ա ն ), ծ ա ծ կ ո ց ն ե ր ը , բ ա ր ձ ե
ր ը ։ բա ր ձ ի ե ր ե ս ն ե ր ը , վ ա ր ա գ ո ւյր ն ե ր ը և բ ա զ կ ա թ ո ռ ի կ տ ո ր ներ ։ Ա մ ե ն ի ց ա ր ժ ե քա վ ո ր կտ ո րները եղ ե լ են բ ր դ ի ց և մ ե տ ա ք ս ի ց , Ա յդ
■ կ տ ո բե ղ ե ն ն ե ր ը մ ա ն ր ա մ ա ս ն հ ի շվ ո ւմ են Ւ բն -Հ ա ո լկ ա լի հ ե տ և յա լ
վ կ ա յո ւթ յո ւն ն երո ւմ
1 . «Դ ա բ ի լո ւմ պ ա տ ր՛ա ստ ում են բ մ բ ո ւլի և բր դ ի գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր 4 գ ո ր գ ե ր ի , բա ր ձ ե ր ի , ն ս տ ե լի ք ն ե ր ի , ժ ա պ ա վ ե ննե ր ի և
հ ա յկ ա կ ա ն ուրիշ տ եսա կ ա ր տ ա դրա նքների հա մ ա ր , որոնք
ն ե ր կ վ ա ծ են լի ն ո ւմ կ ա ր մ ի ր ն ե ր կ ո վ *2։
2 . « Ա յդ ք ա ղ ա քն ե ր ո ւմ և ն ր ա ն ց մ ի շև գտ նվո ղ շ ր ջա ն ն ե ր ո ւմ կա ն ա պ ր ա ն քն ե ր , ա ր տ ա հա նո ւթ յա ն ի ր ե ր , տ ա ր բեր տ ե
սա կի ա նհրա ժ եշտ ա նա ս ո ւնն ե ր , ոչխ ա ր ներ և կ տ ո ր ե ղ ե ն , որոնք
ա ր տ ա հ ա նվ ո ւմ են զ ա նա զա ն ե ր կ ր ն ե ր , որտ եղ նրա նք հ ա յտ
ն ի էին և հռչա կ ո ւնե ի ն , ի ն չպ ե ս , օր ի ն ա կ , ժ ա պ ա վ ե ն ն ե ր ը , որ
պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւմ էին Ս ա լա մ ա ս ում և ծա խ վ ո ւմ է ի ն ' հա տ ը մ ե- կ ի ց մ ի ն չև տ ա սը դ ի ն ա ր ո վ . և ոչ մի տ ե ղ ում նմ ա ն ը չկ ա ։ Հ ի շ
վ ա ծ հ ա յկ ա կ ա ն կ տ ո ր ե ղ ե ն ը պ ա տ ր ա ս տ վո ւմ է Դ ա բի լո ւմ ։ Մ ե
րա ն դ ո ւմ , ք^ա վրիզում, Դ ա բի լո ւմ և հ ա յկ ա կ ա ն շրջա ններում
պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւմ են հ ա յկ ա կ ա ն ն ս տ ե լի ք ն ե ր և գ ո ր գ ե ր , որոնք
հ ա յտ ն ի են հ ա յկ ա կ ա ն « մ ե խ ֆ ո լր » ա ն վա ն տակւ Դ րա նց ն մ ա նը շա տ ք ի չ կա ա յն բ ո լո ր ե ր կ ր ն ե ր ո լմ , որտ եղ պ ա տ րա ստ վո ղ
գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն երը ն մ ա ն ո ւթ յո ւն ունեն հ ա յկ ա կ ա ն ա ր տ ա դրու
թ յա ն ը ։ Ն մ ա նա պ ես Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ պ ա տ ր ա ս տ վո ւմ ե ն ' հ ա գ ո ւս տ ն ե ր , շա լե ր և ծա ղ կ ա վո ր ծ ա ծ կ ո ց ն ե ր , որոն ք պ ա տ ր ա ս տ
վ ո ւմ են Մ ա յա ֆ ա ր կ ի ն ո ւմ և Հ ա յա ս տ ա ն ի ուրիշ տ ե ղ ե ր ո ւմ »'•*։
Դ վ ի ն ո ւմ ■ պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւմ էր նա և ծա ղ կ ա վո ր ե ր փ ն ե ր ա ն գ մ ե
տ ա քսե կ տ ո ր ' ե02՚|ԱՈ4» Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա ն ա ծա գ ո ր ծա կ ա ն ապրւսԱք
նե ր ը ա ր տ ա հա նվում էին ոչ մ ի ա յն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա ր և ե լյա ն շըր-
1 Ьаигеп!:, р. 41 յ 1Ьп-Наикэ1, ВОА, II, р. 244—24С: Сборник материалов, XXXVIII, էշ 9 5 —97- ВОА#, / , էչ 188 և ուրիշ։ Իստախրիե հաղորդում է, որ տԴարիլ քաղաքում պ՚-Ատրաստում ( /тЬ բրդի հագուստներ և գորգեր, բարձեր, ժապավեններ և հայկական արտագրության այլ իրեր», լսե'/• КаЧ&уЛОВ»Сборник материалов, XXIX, էչ ւց ,
1 Տ ե '„ Сборник материалов, XXXVIII, էջ 9 2 — ВОА, 11, р. 244» Հմմտեալ-Մոլկագգասիի համապատասխան հաղորդումները, СборННК Материалов,XXXVIII, է{ 1 4 = ВОА, III, է { 330.
5 Сборник материалов, XXXIII, էշ 94—95 = ВОА, И, р. 246:* К гетег АН., СиИигвезсШсЫе сЗез Ог!еп1я. I, Տ. 342.
324
Հանն երը , ա յլև Բ յո ւզ ա ն դ ի ա , Կրեմ երի ց ո ւց մ ո ւն ք ի ց , որը հ ի մ ն վ ա ծ
է ա ր ա բա կա ն ա ղ բյո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի վ ր ա , ե ր և ո ւմ է , որ
մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռև տ ր ի գ լխ ա վ ո ր ն ա վ ա հ ա ն գ ս տ ա յի ն կ ե ն տ ր ո ն ո ւմ ' Տր ա պ ի ղ ո ն ո ւմ վ ա ճ ա ռ վ ո ւմ էին հ ա յկ ա կ ա ն հիա նա լի մ ե տ ա ք ս ե կ տ ո ր ե ղ ե ն ն ե ր ' с1уЬа§ և հ օ շ յ ՚ս ո , նա և ուրիշ կ տ ո ր ն ե ր ՚յ Շ ք ե ղ , մ ե տ ա ք ս ո վ և ո ս կ ո վ բ ա ն վ ա ծ , հա գ ո ւս տ ն ե ր ի , բ ա զ կ ա թ ո ռ ն ե ր ի հ ա մ ա ր ' պ ա տ կ ե
րա վո ր և ծա ղ կ ա զ ա ր դ հիա նա լի .կտ որների մ ա ս ի ն կա վ կ ա յո ւթ յո ւն
Հ ո վ հ ա ն ն ե ս կա թ ո ղ ի կո ս ի մ՛ոտ2։ Ո սկով (կ լա պ ի տ ո ն ) և մ ե տ ա ք ս ո վ կ ա ր վ ա ծ հա գուստ գ տ ն վ ա ծ է , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , Ա նի ո ւմ 1 9 0 8 թ վ ի
պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ *։Ա յդ բ ո լո ր տ վ յա լն ե ր ը վ կ ա յո ւմ են ի ն չպ ե ս մ ա ն ա ծ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն
ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն , ա յն պ ե ս էլ նրա ա րտ ա դրա նքի
ա ր տ ա հա նում ը ա ր տ ա քի ն շ ո լկ ա ձ ե ր ը ։Պ ետ ք է նա և հ ի շա տ ա կ ե լ, որ ի բ ր և ա ր տ ա հ ա ն ո ւթ յա ն կա րևոր
ւսպ րսյնք եղ ե լ ե ն , ըս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , ն մ ա ն ա պ ե ս հ ա յկ ա կ ա ն գ ո ր գ ե ր ը ։
Վ եր և ո ւմ ց ո ւ յց էր տ ր վ ա ծ , որ Ի բ ն -Հ ա լդ ո ւն ի հ ա ր կ ա յի ն ց ո ւց ա կ ո ւմ
նշվ ա ծ է , ո ր խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ը Հ ա յա ս տ ա ն ի ց ս տ ա ն ո ւմ էր տ ա ր եկա ն
!է0 գ ո ր գ ։ Հ ա յկ ա կ ա ն գ ո ր գ ե ր ը , ի ն չպ ե ս ե ր և ո ւմ Է ա կ ա դ . Վ . Բ ա ր տ ո լ-
դի Յ ոլց ո լ^Իս> ունեի ն մ ե ծ հ ռ չա կ , նո քա հ ի շվ ո ւմ են ը ն ծ ա ն ե ր ի թ վ ո ւմ , որ ուղա րկել Էր 'Լ ա զ ն և ի տ յա ն ս ո ւլթ ա ն Մ ա հմ ո ւդ ը Կա շգա րի
Կա դըր խ ա ն ի ն *։
Ա յդ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը հ ա ս տ ա տ ո ւմ ե ն , ի ն չպ ե ս ի ն ձ թ վ ո ւ մ Է։
Հ ա յա ս տ ա ն ի գ ո ր գ ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն նշա նա կո ւթ յ՛ունը ա ր տ ա հ ա ն ո ւթ յա ն
հ ա մ ա ր ։
Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա ն ա ծ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն ա ր դ յո ւն ա
բ ե ր ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ը ն պ ա ս տ ո ւմ Էին, ա ն շուշտ , հ ի ա նա լի ն ե ր
կ ե ր ը , որոն ք մ ե ծ ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ գ տ ն վ ո ւմ Էին Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։
Հ ո ւն ա կ ա ն , հ ռ ո մ ե ա կ ա ն և հ ի ն -հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի հ ա ղ ո ր
դ՛ա գր ո ւթ յո ւն ներ ի ց մ ե ն ք գի՛տ ենք, որ Հ ա յա ս տ ա ն ը դ ե ռ և ս հին ժ ա
մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ հ ա յտ ն ի Էր ի ր հ ա ն ք ա յի ն և բո ւս ա կ ա ն ն ե ր կ ե ր ո վ < >1 տ րւսբոնը ի ր ա շխ ա ր հ ա գ ր ո ւթ յա ն մեջ ( 9 - ր դ , 1 4 , 9 ) հ ա ղ ո ր դ ո ւմ Էյ
•ւր Ս իււպ իրիտ իսում (Ս պ ե ր ո լմ ) կա т մ ե տ ա ղ սա նդ իկ (бЭЛСИх), Իր
կ ո չվ ո ւմ Է նա և հա ՛յկա կա ն ն ե ր կ և ն մ ա ն Է ծի ր ա ն ի ն })։ Պ լի նի ուս ի մ ոտ
Հ ի շվ ո ւմ են խ ր ի զ ո կ ո լլի ց պ ա տ ր ա ս տ վ ո ղ 01՜0ՇւէւՏ ն ե ր կ ը և аГГПеШШЛ
1 К гстег А1Г., СиКигдевсЫсЫе <3еэ Օոշոէտ, I, Տ. 842.* Հովհաննես կաթողիկոս, Տփխիս, 1912, Էք 198, 210:* И. Орбели, Развалины Ани, 1911, Էչ 47:4 В. Бартольд, Историко-географический обзор Ирана, СПб., 1903,
էք 150.
քա ր ը ։ Մ ո վ սէս Խ որենա ցուն վ ե ր ա գ ր վ ո ղ ա շխ ա ր հ ա գր ո ւթ յա ն մ ե ջ
4 հ ի շվում է կ խ տ ո ր ը ' » Ա րա բա կա ն ժա մ ա ն ա կա շր ջա ն ո ւմ մ ե ծ հռչա կ ուներ հ ա յկ ա կ ա ն որդա ն կ ա ր մ իր ն ե ր կ ը , որը ս տ ա ցվ ո ւմ էր Ա ր ա ֊
ր ա տ յա ն հ ո վ տ ո ւմ ։Ա րա բա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ ա յդ ներկը կ ո չվ ո ւմ էր « կ ի ր մ ի զ ո ֊։
Հ ա յկ ա կ ա ն որդա ն կ ա ր մ ի ր ը , ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ վ ե ր և ո ւմ , վա
ճ ա ռ վ ո ւմ ■ էր Բ երդա ա ք ա ղ ա քի շ ո ւկ ա յո ւմ ։ Հ ա մ ա ձ ա յն Իստ ա խ ր ՚րի հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն , Բ երդ ա ա ի ց ա ր տ ա հա ն վո ւմ էր Հն դ կ ա ս տ ա ն և
ուրիշ երկրներ մ ա րենա ն ե ր կ ը 3 » Ո րովհետ և որդա ն կա րմիրը և մ ա ր ե .
նա ն բա ր ձ ր էին գնա հա տ ՛վում, կա րելի է ե ն թ ա դ ր ե լ, որ ա յդ ներ կ եր ը ,
որոնք մ ե ծ հ ա մ բ ա վ ո ւն ե ի ն , եղել են Հ ա յա ս տ ա ն ի ա ր տ ա հա նո ւթ յա ն
ա մ ե նա շա հ ա վ ե տ ա պ ր ա նքն եր ից մ ե կ ը ։ հ \ շ ) 'ճ ֊ի կ ա ր ծ ի ք ո վ , որդա ն
կ ա ր մ ի ր ը , ըս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , գ ո ր ծ ա դ ր ո ւթ յո ւն ուներ նա և Բ ա ղ դ ա դ ո լմ ,
մ ե տ ա ք ս ե գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր ը ն ե ր կ ե լո ւ հա մ ա ր , որոնք «կ ի ր մ ի ղ » ա նվա ն տ ա կ ա ր տ ա հ ա նվ ո ւմ էին Ե վ ր ո պ ա ն ե ր կ ա ր ա ր ա կ ա ն ա րհեստ ը,
Հա տ կ ա պ ե ս , որդա ն կ ա ր մ ի ր ո վ ն ե ր կ ե լը տ ա ր ա ծվ ա ծ էր , իհա րկե. Նաև Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։
նե ր կ ա ր ա րա կա ն ա րհեստ ի ա մ ե նա խ ո շո ր կենտ րոնր ե ղ ե լ Լ,
ոստ ե ր և ո ւյթ ի ն , Ա րտ ա շա տ ը, որին Բ ելա զորին .տալիս է Կ իրմիզ ա նունը, ա յս ի ն ք ն ՝ որդա ն կ ա ր մ ի ր ի ն ե ր կ ա տ ն ե ր ի ք ա ղ ա ք 5։
Ինչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ա ռևտ րի
և ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն բա ր գ ա վ ա ճ դ ր ո ւթ յա ն մ ա սի ն ոչ մի կա սկա ծ
լի ն ե լ չի կ ա ր ո դ ։
I
ՐԱ ԳՐԱՏՈԻՆՅԱՑ ԴԱ ՐԱ ՇՐՋԱ ՆԻ ՔԱՂԱՔՆԵՐԻ ՆԵՐՔԻՆ ԿՅԱՆՔԸ
Ք ա ղ ա ք ն ե ր ի մ ե ծ ա ն ա լո ւ և ա յն տ ե ղ ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն զ ա ր
գ ա ց մ ա ն կ ա պ ա կ ց ո ւթ յա մ բ , բն ա կ ա ն ա բ ա ր , ա ռա ջ է դա լիս հա րց
1 Ս՚ովսես Խորենացի, Վենետիկ, 1843, էջ 6071
1 Ы асЬп, ВОА, I р. 1ՏՅ; 1Ьп РакШ, (<ОА. V, р. 297; 4ամեմաաե Караулов, Сборник материалов, XXIX էչ 19 և XXXI, էշ 39
3 Неуй, Н 'вМ ге ճս с о т т е г с е մս ЬеуагП, II, р. 609; МасЬг! ВОА, I, р. 190; էամեմատե Караулов, Сборник материалов XXIX, էշ 25 Неус1-^մոտ Բերղաա֊Պաը թ ավից արտաՀ անվող մարենան ^ ш Ы < 1 М П С Ю Ш Г П )> ա նվա ն ֊ վաձէ է կ ՛շենի լ Հորդան կա րմիրի Հայաստանում մարենա յէ առաա լինելու.մասին կա ցուցմունք %աե ԻրԴ,-այ֊ՁէսյկիՀի մոտ։ XX X I, 39 ■=* ВОА, V, Է1 297:
* V/. Неуй, р. 609.3 1_аигеп(, р, 43; Баладзори, перевод Жузе. է} 10-
Я28
■
• ա յդ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ներքին կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն և ք ա ղ ա ք ա յի ն բ ն ա կ չո ւթ յա ն ս ո ց ի ա լա կ ա ն դ ր ո ւթ յա ն ու, մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե и։ ա ր հ ե ս տ ա վ ո
ր ո ւթ յա ն մա սինէ Դ ժ բա խ տ ա բա ր , ա յդ խ ն դ ր ի ն ա նհնա րին է տ ա յ
ճիշտ ու որոշա կի պ ա տ ա ս խ ա ն , ո րո վ հ ե տ և Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ներքին կ յա ն ք ի մ ա սի ն մ ե ն ք հ ա մ ա ր յա տ վ յա լն ե ր չո ւն ե ն ք ։
Հե տ ա ք ր ք ի ր է ա յդ տ ե ս ա կ ե տ ի ց , յւր դե ռ և ս Մ ո վ սես Խ ո ր ե ն ա ցի ն ,
որր ա ր տ ա ց ո լե լ է ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ֊հ ո ղ ա տ իրա կա ն ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յա ն
հ ա յա ց ք ն ե ր ը , ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ի ն դա սել էր ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ա զ ն վ ա կ ա
ն ո ւթ յո ւն ի ց հետ ո երկ ր ո րդ տ ե ղ ը , գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ի ց բ ա ր ձ ր ։ Գ յո ւղ ա
կա ն ապգա բ ն ա կ ո ւթ յա ն ը կ ա ր գ ա դ ր վ ա ծ էր , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Խ որ ե ն ա ց ի ն , մ ե ծ ա ր ե լ ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ի ն ա զ ն վ ա տ ո հ մ /,կ ի շխ ա ն ն ե ր ի ն Հա վա սա ր չա փ ո վ 1։
Հ ո ւի ' ա նն ես կա թ ո ղ ի կո ս ի մոտ ևս կա ց ո ւ ց ո ւ մ , որ Ն երսես 3 -ր ղ կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ը ( 6 4 1 — 6 6 1 ) , երբ է ջմ ի ա ձ ն ի մ ո տ շի ն ե ց Զ վ ար թ ն ո ց
ե կ ե ղ ե ց ի ն , բ ն ա կ ե ց ր ե ց ա յն տ ե ղ ո ւմ բ ա զ մ ա ք ա ն ա կ բ ն ա կ չո ւթ յո ւն
« ք ա ղ ա ք ա յի ն հի մ ո ւնքն ե ր ո վ '» - ։ Մեջ բ ե ր վ ա ծ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ր
վ կ ա յո ւմ են' ք ա ղ ա ք ա յի ն բ ն ա կ չո ւթ յա ն ի ն չ ֊ որ ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ե ա ռ ա նձնա հա տ ուկ ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ի մ ա ս ի ն , բ ա յց ի ն չո ւմ էին կ ա յա
նո ւմ ա յդ ա ր տ ո ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ը և ի ն չ կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ունեի ն ա յդ քա ղ ա ք ն ե ր ը , դ ժ վ ա ր է պ ա ր զ ե լ շն ո ր հ ի վ ա ղ քա տ իկ տ վ յա լն ե ր ի ։
Հ ի մ ն վ ե լո վ 1 3 -ր դ դա րի չհ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե
րի վ ր ա , ո րտ եղ հ ի շվ ո ւմ են Անի ք ա ղ ա ք ի « ե ր ի ց ա ն ի » կ ա մ « ա վ ա - գ ա ն ի » ֊ն ե ր ը , Մ ա ռը հ ն ա ր ա վո ր է գ տ ե լ ե զ ր ա կ ա ց ն ե լո ւ , որ Ա նի ք ա
ղա քո ւմ « կ ա զ մ վ ո ւմ էր3> կ ա մ թ ե ր և ս և կ ա զ մ վ ե լ էր ի ն բն ո ւր ո ւ յն ք ա
ղ ա ք ա յի ն կ յա ն ք ' ք ա ղ ա ք ա յի ն ա վ ա գ ա ն ո ւ գ լխ ա վ ո ր ո ւթ յա մ բ , օ ր ե ն ս
դրա կա ն ի ր ա վ ո ւն ք ն ե ր ո վ ք ա ղ ա քի ս ա հ մ ա ն ն ե ր ո ւմ ։ Նա ենթա ղբոււմ
էր , բ ա ց ի ա յդ , որ « ա մ ե ն ի ն չ թ ե ք ո ւմ է ա յն բ ա ն ի ն , ո ր պ ե ս զի կ ա ր ելի
քինի պ ն դ ե լ, որ հ ե նց Ա նին է ե ղ ե լ ա յն բ ո վ ը , ո ր տ ե ղ հ ա յկ ա կ ա ն ֆ ե ո
դ ա լի զ մ ը վ ե ր ա ծ վ ե լ էր , դեռև ս իր հ ա յր ե ն ի ք ո ւմ , հ ա յկ ա կ ա ն ր ո ւր -
ժ ո ։ ա կա ն ա շխ ա ր հ ի »3։
Պ ետ ք է ն շ ե լ, որ ա վ ա զ ն ե ր հ ի շվ ո ւմ են ն ա և Դ ՚էի ն ք ա ղ ա քո ւմ
9 և 1 0 - ր դ .դա րերի ա ր ա բա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ ։ Ա յս պ ե ս , Բ ելա զոր ի պ ա տ մ ա գի ր ը ( 9 - ր դ դա րի վ ե ր ջ ո ւմ ) , որը ն կ ա ր ա գ ր ե լ է Հ ա բ ի բ իբն<-
Մ ա ս լա մ ա յի հ ա ղ թ ա կ ա ն կ ռ ի վ ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ և Վ ր ա ս տ ա ն ո ւմ ,
հ ա ղ ո ր դ ո ւմ .է, որ «Դ վ ի ն ք ա ղ ա ք ի ա վ ա գ ն ե ր ը , ա յդ թ վ ո ւ մ Բա րմա կ
ի բ ն -Ա բ դ ո լլլա ն ձ , պ ա տ մ ե լ են ի ր ե ն , որ Հ ա յա ս տ ա ն ի ց Հ ա բ ի բ ը գ ն ա ֊
՚ Моисей Хорекский, թարդմ. էմինի, II , 8, է» К1.- ՀուէՀաննես կւսթո ղիկոս, Կ 8 8 ։3 Н. Я. Марр. Ани, Л —М., 1934, էէ 35:
I
Я57
ցե լ է ի ր զո ր քե ր ո վ Վ րա ստ ա ն] ։ Իսկ ա ր ա բա կա ն ա շխ ա րհա գիր Ի բ ն ֊
Հա ուկա լը իր «Գ ի ր ք ճա նա պ ա րհների և թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի » աշխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե շ , որը գ ր վ ա ծ է 9 7 7 /8 թ . , հա ղորդո ւմ է ն ո ւյն պ ե ս ,
որ Դ ա բի լ ք ա ղ ա քը ա ն ց յա լ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ եղել է Բ ա գրա տ ունի թ ա գա վո ր Ս մբա տ 1 - ի և ն րա նա խ ո ր դներ ի ձ ե ռ ք ո ւմ և Հէոր քա ղա քը գտ նվ ե լ է բն ա կ ի չն ե ր ի ց ա կ ա ն ա վ որ ներ ի ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ})։
Չ բ ա ց ա ռ ե /ո վ մ ե չ բ ե ր վ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի կ ա ր և ո ր ութ յո ւնը ,
ես գ տ ն ո ւմ ե մ , որ հ ա մ ե ն ա յն դ ե պ ս , ա վ ելի ք ա ն հա վա նա կա ն է , որ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց դա ր ա շր չա նի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , որոնք պ ա տ կա նում էին
խ րշոր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի ն և մ ե ծ մ ա ս ա մ բ դ ա ռե լ էին նրա նց ա թ ո ռ ա ն ի ս
տ ը, գ տ ն վ ո ւմ էին ա յդ ս ե ն յո ր ն ե ր ի ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տակ և ունեին
ս ե ն յո ր ա կ ա ն վ ա ր չա կ ա ր գ ։ Կ ա ռա վա րվում էին նր ա նք , ի ն չպ ե ս և ա ր և ֊ մ ր տ յա ն ե վրո պ ա կա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , ս ե ն յո ր ա յի ն վ ա ր չա ր ա ր ո ւթ յա մ բ ,
պ ա շտ ո նա կա ն ա ն ձնա վո րո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ , որոնք ն շա ն ա կ վ ո ւմ էին
ի ր ե ն ց տ ե ր ե ր ի ' Բ ա գրա տ ունի թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ի և ա յլ խ ո շո ր ս ե ն յո ր
ների կո ղ մ իցէ Հ ա յկ ա կ ա ն ք ա ղ ա քն ե ր ի գլխ ա վ ո ր պ ա շտ ո ն յա նե ր ից
մ ե կ ը , ի ն չպ ե ս եր և ո ւմ Է Անի ք ա ղ ա քի ա ր ձա նա գրո ւթ յո ւն ներ ի ՛ց , ե ղ ե լ
Է մուհ թ ա ս ի պ ը (ա ր ա բ , ասհէհտտւե^ որը գ ա ն ձ ո ւմ Էր ք ա ղ ա ք ա յի ն տ ուրքերը և հա րկերը2, ուներ րստ ե ր և ո ւ յթ ի ն , հ ս կ ո ղ ո ւթ յո ւն շո ւկ ա
ն ե ր ի , կ շի ռ ն ե ր ի և չա փ ե ր ի վրա և կ ա տ ա ր ո ւմ Էր նա և ոստ իկա նա կա ն
ուրիշ պ ա ր տ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե րՅւ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա
ղ ա քն ե ր ո ւմ մ ո լհ թ ա ս ի պ ն ե ր ի հի շա տ ա կո ւմ ը , որ ա ր ա բա կա ն ք ա ղ ա ք
ների ս ո վոր ա կ ա ն պ ա շտ ո նա կա ն ա ն ձի նքն Էին, կա րող Է ծ ա ռ ա յե լ,
վ& չպ ես ի ն ձ թ վ ո ւմ Է, ի բ ր և անուղղա ՛կի ց ո ւց ո ւմ , որ իր տ իպ ով և իր
ներ քի ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն Է ո ւթ յա մ բ հ ա յկ ա կ ա ն քա ղ ա քն ե ր ը ւ ւ լն ե ֊
ց ե լ են զ գ ա լի ն մ ա ն ո ւթ յո ւն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն ։
Ք ա ղ ա ք ն ե ր ի տ ն տ ես ա կ ա ն զ ա ր գ ա ցմ ա ն և. ա ր հեստ ա վո ր բ ն ա կ
չո ւթ յա ն շա տ ա ց մ ա ն կ ա պ ա կ ց ո ւթ յա մ բ հա րց Է ծ ա գ ո ւմ քա ղ ա ք ա յի ն
ա ր հեստ ա վոր ութ յա ն ս ո ցի ա լա կ ա ն դ ր ո ւթ յա ն և Բ ա գր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ա ր հե ս տ ա վո ր նե ր ի հ ա մ ք ա ր ա յի ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն
մ ա ս ի ն ։ Կոնկրետ պ ա տ մ ա կ ա ն տ վ յա լն ե ր ի բ ա ց ա կ ա յո ւթ յա ն պ ա տ
՛ճա ռով, ա յդ խ ն դ ր ի լո ւս ա բա ն ո ւմ ը ևս չա փ ա զա ն ց դժվա ր Է։ Ա Նուղ-
ղա կի կ ե ր պ ո վ կ ա ր ե լի Է մ ի ա յն կ ռ ա հ ե լ, որ հ ա յ ա ր հես տ ա վո ր ների
1 Տես՝ Баладзори, Книга завоевания <пран, перевод Жупе. Баку, 1927, է չ И
г Сборник материалоз, XXXVIII, Է։ 9 2 —93-։ տե՛ս նաև ПОД, И. р. 2-15.3 Կ. Կոստանյանք, Վիմական տարեգիր, սՊբ. 1913, Էշ 21 . 221։
* Л. КагаЪ БстрасКсЬсг Койех, 190՜՛, I, Տ. 162. А II, .Տ 233; Кюше[р С.и1|и.гйе5с1исМе с] с տ ՕՈւ-ոէտ. 1, В. 421—426.
32Տ
ք • .
, կ որպ ո րա ա իվ հա մ ք ա րա կա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ը , որ գ ո յո ւթ յո ւն է
ո ւն ե ց ե լ ուշ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ , ի ր ա ր մ ա տ ն ե ր ո վ հա ս ն ո ւմ է հին դ ա
ր ե ր ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ր դ յո ւն ա բե ր ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն դ ա ր ա շրջա ննե
ր ի ն ^ ։ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի և ա ր ա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն հ ե ր ք ի ն կ յա ն
ք ի ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , որ ա ր հե ս տ ա վ ո ր ն ե ր ի խ ը մ -
բ ա յի ն մ ի ա վ ո ր ո ւմ ն ե ր գ ո յո ւթ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ Բ ա գրա տ ո ւնի նև ր ի ժ ա
մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ ' ի ն չպ ե ս բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն , ա յն պ ե ս
է1 խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմՈ ւրեմն կ ա ր ե լի է ե ն թ ա դ ր ե լ, որ ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր նե ր ի ն մ ա ն կ ա զ
մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ն ե ր եղել ե ն , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , և Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա
յա ս տ ա ն ո ւմ , որը գտ ն փ ււմ էր ա յդ պ ե տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի կուլտ ուրա կա ն ուժեղ ա զ դ ե ց ո ւթ յա ն տ ա կ г Ա յգ ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , ի հ ա ր կ ե , մ ի ա յն պ ա րզ կ ռ ա հ ո ւմ է , և կ ա րե լի է հ ո ւս ա լ, որ խ նդ ր ի ա վ ելի հ ի մ ն ա վ ո ր վ ա ծ պ ա ր զ ա բա ն ո ւմ ը հնա ր ա վ ո ր կ լի ն ի տ ա լ մ ի ջն ա դ ա ր յա ն հ ա յկ ա
կա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի չհ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը հ ր ա պ ա
ր ա կէ լո ւց հ ե տ ո ։
/
Ր Ա ԳՐԱ ՏՈ ԻՆ ՏԱ Ց ԺԱ Մ Ա ՆԱ ԿԱ ՇՐՋԱ ՆԻ ԳԼԽԱՎՈՐ Ա Ռ եվՏՐ Ա Կ Ա Ն ՃԱՆԱ ՊԱ ՐՀՆԵՐԸ
Հ ռ ո մ ե ա ֊պ ս յ րթ և ա կա ն և բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն ֊ս ա սա ն յա ն դա րա շըր- ջա ն ն ե ր ո ւմ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն տ ա ր ա նցի կ ճ ա ն ա պ ա ր հ ը , որ մ ի ա ց ն ո ւմ էր
է կ բա տ ա ն ա ն Սև ծո վ ի ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ ն ե ր ի հ ե տ , գ ն ո ւմ էր Ա լա շկեր-
տի դ ա շտ ա վ ա յր ի վրա յո վ ' Ա րտ ա շա տ ( կ ա մ Դ վ ի ն )— Փ ա րա խ ո տ — Ջ ո ղ կ եր տ — Բ ա գա վա ն — Ա րա մա նա — Գ ա ղ տ ա ռ ի ճ — Սատա զ ո ւղ ե
գ ծ ո վ ։ Ա յդ ճ ա ն ա պ ա ր հից ոչ հեռո ւ գ տ ն վ ո ւմ էի ն հին հ ա յկ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ' Ե րվա նդա շա տ ը և Բ ա ր ե հ ա վ ա ն ը ։ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց ժ ա մ ա
ն ա կա շրջա ն ո ւմ կ ա ր ա վ ա ն ա յի ն ե ր թ ի և մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ի հա
մ ա ր գ ե ր ա կ շռո ղ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ուներ ոչ թ ե ա յդ ճ ա ն ա պ ա ր հ ը , ա յլ
նոր մ ա գ ի ս տ ր ա լը , որը գ ն ո ւմ էր խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ի ց դեպ ի Տրա-ս;ի-
զ ւ& ' Ա նի, Կարս և Ա րծն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի վ ր ա յո վ ։
Հ ի մ ն ա կ ա ն տ ա ր ա նցի կ ճա նա պ ա րհի տ ե ղ ա վ ւո խ մ ա մ բ է հենց
բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ ա յդ նոր ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ր պ գ բ ա ր ձ ր ա ց ո ւմ ը և ա յն ա չթի
ը ն կ ն ո ղ դ ե ր ը , որպ իսին նր ա նք ո ւնե ի ն մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ո ւմ ։
‘ Ахвердов, Тифлисские амкары, Тифлис, 1 ՏՏՅ, էշ 4 —В2 СЬгЫо М. Масг!. ь'ог^ашваИол <2е ГёсопопПе кгЬа1пе (йпв Зувапсе ,
տօսծ I;. йе Масес1о1пе, Рапе. 1925: К гетег А1Г., СиИиг§езсЫсЫейея Ог.’егИв, И. Տ. 185—198.
829
Կա րսից նոր մ ա գ ի ս տ ր ա լը գ ն ո ւմ էր դեպ ի Ա րծն — Բ ՚ե ո դ ո ս ո լ ֊
պ ո լ ի ս — Տ ր ա պ ի զ ո ն , ա մ ե ն ա յն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ո ւթ յա մ բ , ա յժ մ յա ն Ս ա . րհղ ա միշի վ ր ա յո վ ։ 'Կ ա րսը եղ ե լ է մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ կա րևոր Բ ա նդուր ա յի ն կ ա յա ն և մ շտ ա կ ա ն ա ռև տ րա կա ն կապ է ո ւն ե ց ե լ Ա րտ ա նուջի վ ր ա յո վ ՝ Սև ծո վ ի ա ր և ե լյա ն նա վ ա հ ա ն գ ի ս տ ն ե ր ի հ ե տ , և Ա րտ ա հա նի
. շրջա նի վրա յո վ 1 Վրա ս տ ա նի և Ա բխ ա զ ի ա յի հ ե տ ։Բ ա ցի հ ի շվ ա ծ հ ի մ նա կ ա ն մ ա գ ի ս տ ր ա լի ց , եղել է նա և մ յո ւս ՝
հա ր ա վ ա յի ն ճ ա նա պ ա րհը , որը գ ն ո ւմ էր խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն հ յո ւ ս ի ս ֊
ա ր և մ տ յա ն մ ա ր զ ե ր ի ց և ա յժ մ յա ն պ ա րսկա կա ն Ա դրբեջա նից դ ե - սքի Մ իջա գե տ ք, Ս իրիա , Փ ոքր Ասիա և Պ ո ն տ ո ս ։ Ա յգ ճ ա ն ա պ ա ր հ ը .
որ Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի հետ մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի հա մ ա ր ուներ հ ա մ ե
մ ա տ ա բա ր երկրորդա կա ն ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն , ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ է արա թա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս ' Ի ս տ ա խ րի ի , Ի բն -Հ ա ո լկ ա /ի 1ւ. Մ ուկա դդ ա սիի մոտ ւ
ՃԱ ՆԱ ՊԱ ՐՀԸ ԱՐԴԱՐԻԼԻՑ Դ Է Պ )' ԱՄԻԴ
1. Ա լ ֊Ի ս տ ա խ ր ի , «СборН. МЭТ.», X X IX , էջ 3 3 — 3 5 = В О А , / , р . 1 9 4 'Ա րդսրբիլից մ ի ն չև Մ ա րա ղա 4 0 ֆ ա ր ս ա խ . Մ ա ր ա ղ ա յի ց մ ի ն չև ՚հ ա -
հա րրա կա ն [Դ եհա րկա ն], մ զ կ ի թ ո վ ք ա ղ ա ք ը , երկու չվ ե ր թ , ն ր ա ն ի ց 1 մ ի ն չև Ո ւրմիա ք ա ղ ա քը երկու չվ ե ր թ . Ո լր մ ի ա յի ց մ ի ն չև Ս ա /մա ստ Տ չվ ե ր թ , Ս ա լմ ա ստ ի ց մ ի ն չև Խ ո յ 7 ֆ ա ր ս ա խ . Խ ո ւվե յիդ [Խ ոյի դ] մինչև Բերկրի 3 0 ֆ ա ր ս ա խ . Բ երկրիից մ ի ն չև Ա րճեշ մ եկ օր . Ա րճեշից մ ի նչև
Խ իլա թ [Խ լա թ \ եր եք օր2. Խ լա թ ի ց մ ի ն չև Բ իթ լի и մ ե կ օր . Բ իթ լհսիդ
մ ի ն չև Մ իա ֆ ա ր կ ի ն [Մ ա յա ֆ ա ր կ ի ն ] երեք օր3 և Մ ի ա ֆ ա ր կ ի նի ց մինչև Ա միդ երկու օ ր ։
2 . Ի թ ն ֊Լ ա ո ւկ ա լ «СЗорНИК МЭТ.», X X X V I I I , էջ 1 0 4 = В О А , I I , р , 2 5 3 — 2 5 4 ՝
« Ա ր դ ա բի ւի ց մ ի ն չև И ա րա ղա մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 4 0 ֆ ա ր ս ա խ . Մ ա րա -
ղ ա յի ց մ ի ն չև Ոլրմիայ լճ ի վ ր ա յո վ մ ո տ 2 0 ֆ ա ր ս ա խ , ի ս կ չճա վուվ մոտ -30 ֆ ա ր ս ա խ . Ո ւր մ ի ա յի ց մ ի ն չև Ա յսլմա ստ 2 չվ ե ր թ . Ս ա լմա ստ ից
* Ավելորդ չեմ համարում նշել Աարաուլով_ի մոտ ցույց տրվսւծ ցուցակների կական տարբերակները [Քոլոնի ցուցակը—А | Քեռլինի ցուցակը— Գոտստնյան Աստվածները\, որոնց պատճենները տվել է Միլլերր—С* С տարբերակում « նրանից ■ րւսռից Հետո ունեն (Гնրանից մինչև Ւավրիզ 2 չվերթ, այդտեղից մինչև Մարանւ/2 չվերթ և Մ ար անդից մինչև Ս ալմաստ 1 չվերթ»*
- А » В — '{մ ե կ օրն*
* С— е 1՚յ ՚(՛ ւ Ի " Ւ Ը մինչև Ար զա՛ն—2 օր ե. Արզանից մ թեչև Միաֆարկին— 1 օր՛
•°,30
մինչե Խ ո լվ ե յ \Խ ո յ\— 9 ֆ ա ր ս ա խ . Խ ո յի ց մ ի ն չև Բ ե րկ ր ի—3 0 ֆ ա ր ֊
ս ա խ . Բ ե ր կ րի ի ց .մ ի ն չև Ա րճեշ— եր կ ո ւ օրվա ճա նա պ ա րհ. Ա րճեշից
մ ի ն չև Խ ի լա թ [Խ լա թ]— 3 օր . Խ լա թ ից մ ի ն չև Բ ի թ լի ս — 3 օր . Բիթ/իսիտ դեպ ի Ա րղա ն մ ի ն չև Մ իա ֆ ա րկին [Մ ա յա ֆ ա ր կ ի ն \ 4 օր . Մ ա յա ֆ ա ր կ ի - նից մ ի ն չև Ա մ ի դ — 2, օրվա ճա նա պ ա րհ։
3 . Ա լ-Մ ո լկ ա դ դ ա ս ի , «СборНИК МЭТРр.» X X X V I I I , էջ 1 8 = В О А *
Ա րգա ռիլի ո մ ի ն չև Մ ե յա ն ի ջ <? չվ ե ր թ . . . .Մ Լ յա ն իջի ը մ ի ն չև Խոմւաջ
մ ի չվ ե ր թ , ա յն ո ւհ ե տ և մ ի ն չև Կ ո լր ֊ս ե ր ե մ եկ չվ ե ր թ , հետ ո մ ի ն չև Մ ա .
րա ղա մ ե կ չվ ե ր թ , ա յդ տ ե ղ ի ց մ ի ն չև ւտարրական կ ա մ մ ի ն չև Ուրմիսւ
եր կ ո ւ ֊ե ր կ ո ւ չվ ե ր թ , հետ ո .մ ի նչև Ս ա լմ ա ս տ ն ո ւ յն ք ա ն . ա յն ո ւհ ե տ և մ ի ն չև Խ ո լվ ե յ [Л»л/] մ ե կ չվ ե ր թ , ա յդ տ ե ղ ի ց մ ի ն չև Բ երկրի 5 չ վ ե ր թ •
ա յն ո ւհ ե տ և մ ի ն չև Ա րճեշ 2 չվ ե ր թ , հետ ո մ ի ն չև Խ լա թ կ ա մ մ ի ն չև
Հ ի ? լի ս ե ր ե ք -ե ր ե թ չվ ե ր թ . Հ ի թլիպ ից Ա մ ի դ կ ա մ Մ ի ա ֆ ա ր կ ի ն չո ր ս - չորս չվ ե ր թ ս **
I IX ղարի կեսի դր>ւղէ Ւբն-Խորդադբեյի մոտ աար ա дпւթ յունսԼր ր Ս" ա ր ա ,յ ա ի ■■ դեպի Խոյ ցույց են տրված ֆարսախներով, [ Մարսյուսիս յ դեպի Ղեհարկան IIֆարսախէ այնուհետև դեպի Թ՜ավրիզ Ձ ֆարսախ. հետո դեպի Մարանդ 10 ֆա րսախ, հետո դեպի ալ-Խան 4 ֆարսախ, վերջապես, դեպի Խոյ 6 ֆարսախ, տե՛՛ս«Сборн. мат.л XXXII. կ 9 = ВОА, VI, կ 120«
331
Ա յդ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ուշա դիր ք ն ն ո ւթ յո ւն ը հ ն ա ր ա վ ո
ր ո ւթ յո ւն է տ ա լիս եզր ա կ ա ց ն ե լ, որ Ա ր դ ա բի յի ց դեպ ի Մ արա զա ճ ա նա պ ա րհը գ ն ո ւմ էր , ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ Մ ուկա դդա սիի մ ո տ . Մ ե յա ն ի ջի , Խ ոլնա շի և Կ ուլ-ս երեի վ ր ա յո վ . իսկ Մ ա ր ա ղ ա յի ց դեպ ի
Խ ուվեյ կ ա մ Խ ոյ կա ր ելի էր գնա լ երեք ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ ' 1 . Մ ա րա ղ ա յի ց դեպ ի Դ եհա րկա ն, և հետ ո Ո ւրմիա լճ ո վ Ո լրմիա ք ա ղ ա քը և ա յդ տ ե-
ղից Ս ա լմա ստ ի վ ր տ յո վ դեպ ի Խ ո յ։ 2 . Մ ա ր ա ղ ա յի ց լճ ա փ ո վ հ ա ր ա
վ ա յի ն և ա պ ա հ յո ւ ս ի ս ֊ ա ր և մ տ յա ն ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ Ո ւրմիա ք ա ղա քը և ա յռ տ ե ղ ի ց Ս ա լմա ստ ի վ ր այո վ դեպ ի Խ ոյ և 3 , Մ ա ր ա ղ ա յի ց դեպ ի Դ եհա րկա ն և ա յդ տ ե ղ ի ց ք^տվրիղի և Մ ա րա նդի վ ր ա յո վ դեպ ի Խ ո յ»
Կ ա րա ոլլովի կ ա ր ծ ի ք ո վ , ա ր ա բն երի մ ո տ մ ե կ օրվա ճ ա նա պ ա ր
հը հա վա սա ր էր 5 — 7 ֆ ա ր ս ա խ ի , ա յս ի ն ք ն 4 3 0 — 4 0 կ մ .*» Ա ռև տ ր ա կա ն ճա նա պ ա րհը Խ ո յի ց դեպ ի Ա միդ գ ն ո ւմ էր դեպ ի Բ ե ր կ րի , ըստ ե ր և ո ւյթ ի ն , Կ ոթ ոլրի լե ռ ն ա ն ց ք ո վ և ա յդ տ ե ղ ի ց Վ ա նա լճ ի հ յո ւս ի ս ա
յի ն ծ ո վ ե զ ր ո վ դեպ ի Խ լա թ և Խ լա թ ի ց Բ իթ լիսի ու Ֆ ա ր կ ին ի վ ր ա յո վ , դեպ ի Ա մ ի դ — ա յժ մ յա ն Դ ի ա ր բե ք ի ր ։
Ա րճեշից ս կ ս ա ծ , հ ի շվ ա ծ ճա նա պ ա րհը ո ւն ե ց ե լ է ճ յո ւղ ա վ ո ր ո ւմ ,
որ հ ա յտ ն ի է հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց ։ Ա յդ ճ յո ւղ ը գ ն ո ւմ էր դեպ ի Փ ոքր Ա սիա հ ե տ և յա լ կ ա յա ր ա ն ն ե ր ի վրա յո վ [4 Ա րճեշ — Մ ա նա զ-
կերտ — Խ նուս — է ր զ ե ր ո ւմ — Երղնկա և Ս ի վ ա զ։
Վ ե ր ո հ ի շյա լ ա շխ ա րհա գիրն երի մ ոտ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ց ո ւ յց է տ ըր- մ ա ծ նա և Մ ա րա պ ա յից դեպ ի Դ,Լին գ ն ա ցո ղ ճա նա պ ա րհի ուղղո ւ
թ յո ւն ը «
ՃԱ ՆԱ ՊԱ ՐՀԸ Մ Ա ՐԱ ՂԱ ՅԻՑ ԴԵՊԻ ԴՎԻՆ
1 . Ա լ-Ի ս տ ա խ ր ի , «СборНИК МЭТер.», X X IX , էշ 3 5 — В О А ,I , р . 19 4 ?
<гՄ ա ր ա ղ ա յի ց մ ի ն չև Ո ւրմիա 3 0 ֆ ա ր ս ա խ , Ո ւր մ ի ա յի ց մինչև
Ս ա լմա ստ 1 4 ֆ ա ր ս ա խ . Ս ա լմ ա ստ ից մ ի ն չև Խ ո ւվ ե յ [&ոյ] 7
ֆ ա ր ս ա խ . Խ ո լվ ե յի ց մ ի ն չև ն ա շա վա [Ն ա խ իջևա ն] 3 օր և ն ա - շ ա վ ա յի ց մ ի ն չև Դւսբիլ [Դ վին] 4 չվ ե ր թ ս ։
2 . Ի բ ն -Հ ա ո ւկ ա լ, «СборН . МЗТер.», X X X V I I I , է չ 1 0 4 —
В О А , I I , р 2 5 4 '
ա ն ա ս ա ր հ ը Մ ա ր ա ղ ա յի ց դեպ ի Դ ա բի լ' Ո ւր մ ի ա յի ՛ և Սալ-
մա ստ ի վ՛բա յով դեպ ի Խ ո ւվ ե յ— 5 3 ֆ ա րս ա խ , Խ ո յի ց դեպ ի Նսւ-
շ ա վ ա — 5 օր . իս կ նա շա վա յի ց դեպ ի Դա բ ի լ [Դ վ ին]— 4 չ վ ե ր թ » ։
1 Տ ե ՚ո сСборМ. МЛТ'З, XXIX. Էհ 5 9 , ծսբնոթ. 21 ։
332
3 . Ա լ ֊Մ ո ւկ ա գ դ ա ս ի , « С б о р н . м а т е р . » , X X X V II/ ', էշ 17՝-=
В О А , I I I ՝
«Դ ա բ ի լի ց մ ի ն չև Նա շա վա 4 չվ ե ր թ , մ ի ն չև Խ ո ւվ ե յ երեք օրվա
ճա նա պ ա րհ, մ ի ն չև Ա ա լմ ա ս տ — Տ չվ ե ր թ . ա յն ո ւհ ե տ և մ ի ն չև
Ո լրմիա է չվ ե ր թ , հ ե տ ո Խ ա րրա կա նֆ ց 2 չվ ե ր թ . ա յնտ եղքւց մ ի ն
չ և Մ ա րա զա ն ո ւ յն ք ա ն » է
Ի ր ն -Խ ո ր դ ա դ ր ե յի մ ո տ կ ա , բ ա ց ի ա յդ , հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն Մ ա
րա ն դի ց Ն ա շա վա յ ի վ ր ա յո վ դ ե պ ի [Դ վին] Դա բ ի լ գ ն ա ց ո ղ ճ ա ն ա պ ա ր
հի մ ա ս ի ն 1
333
«Մ ա ր ա ն դ ի ց մ ի ն չև [գետ ի ] հով/ւտ ը 10 ֆ ա ր ս ա խ . ա յդ տ ե ղ ի ց մ ի ն չև նա շա վա 1 0 ֆ ա ր ս ա խ . ա յն ո ւհ ե տ և մ ի ն չև Գ ա բի լ 2Բ
ֆ ա րս ա խ -»1»« Չ վ ե ր թ ը » կ ա մ «մ ա ն զ ի լը Ձ , ի ն չպ ե ս ց ո ւ յց է տ վ ե լ Մ ա րկվա րտ ը
յ,ր պ ա տ մ ա կ ա ն -աշխ ա ըհ ա գրա կա ն ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , ա ր ա բա
կան ա շխ ա րհա գիրների մոտ նշա նա կո ւմ է ոչ թ ե մ ի օրվա ճ ա ն ա պ ա րհ, ա յլ կ ա յա ր ա ն ա յի ն տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն ը — մո տ ա վո ր ա պ ետ •!
ֆ ա րս ա խ -I Ս ա կ ա յն , փ ա ս տ ո ր ե ն , բ ե ր վ ա ծ ի տ ի ն ե ր ա ր ի ա յո լմ Հ չը - վ Լ ր թ »-ը կ ա մ ռ մ ա ն զ ի լ» -ը եղ ե լ է հա վա սա ր ոչ թ ե 4 , ա յլ 5 ֆ ա ր ս ա ֊
խ ի , Ի բ ն -Խ ո ր դ ա դ բ ե յի և Կ ո գա մ ա յի մոտ <Հնաշավաից մ ի ն չև Դ ա բ ի լ» հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ 2 0 ֆ ա ր ս ա խ , ի սկ Ի ստ ա խ րիի,
Ի բ ն ֊Հ ա ո ւ կ ա լի և Մ ուկա դդ ա սիի մ ո տ — 4 չվ ե ր թ ։ Ո ւստ ի, մ ի ա ն գ ա
մ ա յն ա կներև է , որ Ն ա խ իջևա նից դեպ ի Դ վի ն «չվ ե ր թ տ -ը կ ա մ V մ ա ն ղ ի թ -ը հա վա սա ր է եղե լ ոչ թ ե 4 , ա յլ 5 ֆ ա ր ս ա խ ի , ի ն չպ ե ս
էսյդ ճիշտ 3 " 4 3 է տ վ ե լ Կ ա րա ուլովը ։Ա րա բա կա ն ա շխ ա ր հ ա գ ի ր ն ե ր ի ' Ի ս տ ա խ րի ի , Ի բն -Հ ա ո ւկ ա լի և
Մ ուկա դդ ա սիի մ ո տ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ց ո ւ յց .է տ ր վ ա ծ նա և Դ վի ն ից դեպ ի Բերդա ա կ ա մ Պ ա ր թ ա վ գ ն ա ցո ղ ճ ա նա պ ա րհը , որով Բ ա գր ա տ ունյա ց
Հււ-յա ստ ա նը կ ա պ վ ա ծ *է եղե լ ա ր և ե լյա ն Ա ն դրկովկա ս ի հ ե տ , ա յ մ ը մ ֊
յա ն Ա դ ր բե ջա ն ի ։ Ա յդ հ յո ւս ի ս ա յի ն գ ի ծ ը , ն ր ա ն ց նկ ա ր ա գր ութ յա մ բ , հ ա ն դ ի ։ ա նում է հ ե տ և յա լ կերպ ով[*
ՃԱ ՆԱ ՊԱ ՐՀԸ ԴՎԻՆԻՑ ԴԵՊԻ ՊԱՐ ԹԱՎ
1 . Ա լ ֊Ի ս տ ա խ ր ի «СбСфН. МЗТер.», X X IX էշ 3 3 = ВО А»I , բ . 1 9 3 '« Բ երդ ա ա ի ց մ ի ն չև Կա լկա տ ուս 9 ֆ ա ր ս ա խ . Կ ա լկա տ ուսից
մ ի ն չև Մ կտ րիս 1 3 ֆ ա ր ս ա խ . Մ ե տ ր ի ս ից մ ի ն չև Ղ ա վ մ ի ս 1 2
ֆ ա ր ս ա խ . Դ ա վ մ ի ս ի ց դեպ ի Կ իլկույ 1 6 ֆ ա ր ս ա խ . Կ ի լկ ո լյի ց
մ ի ն չև Ս իսա շա ն 1 6 ֆ ա ր ս ա խ և Ս իսա շա նից մ ի ն չև Դ ա բի լ 1 6 ֆ ա ր ս ա խ »»-
2 . Ի բ ն ֊Հ ա ո ւ կ ա լ, «СбСфН . МЭТ&р.», X X X V II I , էշ 1 0 1 — 1 0 2 = В О А , I I , р . 2 5 1 '
1 Տե՛ս гСборн. матер.», XXXII, էշ 11—1 3 = В 0 А | VI, р. 122. համեմատէ նաև Կոդամա, «гСборн. матер-») XXXII, Էշ 27=В С А | VI, р, 213՝ «Մարանդիցմինչև աս-Սարի հովիտով 10 ֆարսախ. հովիտից մինչև նաշավա 10 ֆարսախ. նա՛, շավայից մինչև Դաբիլ 20 ֆարսախ»։
1 Տես Мгнки-ап Л. НтпзсЪаЬг, ВегПп, 1901, Տ. >84, 257, 2Տ8 ե Օտէտս- юрЗ|5сЬе սոժ ՕտէՅտւՅէւտօհշ Бие^^иве. Լ6ւրշւշ, 1903, § 239:
334
ս Բ երդ ա ա ի ց մ ի ն չև Կա լկա տ ուս 9 ֆ ա ր ս ա խ , Կա լկա սա լսիդ
մ ի ն չև Մ ետ րիս 1 3 ֆ ա ր ս ա խ , իսկ ա յս տ ե ղ ի ց մ ի ն չև Դ ա վմ իս 1 2 ֆ ա ր ս ա խ . Դ ա վ մ ի ս ի ց մ ի ն չև Կ ա յլա կ վ ի ն — 1 6 ֆ ա ր ս ա խ .
Կ ա յլա կ վ ի ն ի ց մ ի ն չև Սիսա շա ն — 1 6 ֆ ա ր ս ա խ . Սիսաջսէնը հ ա ֊
. ճ ե լի ր ա ղա ք է , մ ի ջի ն մ ե ծ ո ւթ յա ն . Ս ի ս ա շա ն ի ց մ ի ն չև Դ ա բիլ —1 6 ֆ ա ր ս ա խ ։
3 . Ա լ-Մ ո լկ ա դ դ ա ս ի , «СборН . МЯТ.» X X X V I I I , էջ 1 7 =
В О А , I I I , р . 1 8 1 '«Կ ա լկա տ ո ւսից մ ի ն չև Մ ետ րիս 2 չ վ ե ր թ • ա յդ տ ե ղ ի ց մ ի ն չև Դ ո ւ ֊
մ ի ս 2 չվ ե ր թ , մ ի ն չև Կ ի լ-վ ե յ 2 չվ ե ր թ • իսկ Ա ՛յնուհետ և կ ը ն կ նես Դ ա բի լ հ ա յկ ա կ ա ն ե ր կ ի ր ը я 1»
Կ ա րա ո լլովը ե ն թ ա դ ր ո ւմ է , որ ա ր ա բա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո ւմ բ ե ր
վա՛ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը մ ի շտ ճիշտ չ ե ն ։ նրա կ ա ր ծ ի ք ո վ , « ա յդ հ ե շ տ ո ւթ յա մ բ բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ .է ն ր ա ն ո վ , որ տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն ն ե ր ը չա
փ ո ւմ ՛էին հ ե ծ ն ե լո ւ ա ն ա ս ո ւնի ե ր թ ո վ , Ա ր ա բն ե ր ը , ա պ ր ե լո վ դ ա շտ ա
վ ա յր ո ւմ , ա ն ց ն ո ւմ էին ի ր ե ն ց հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ա վ ե լի շո ւտ , քա ն թ ե ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ ե լո վ Կ ովկա սի լե ռ ն ո տ տ ե ղ ե ր ո ւմ , որ տ եղ հ ե ռ ա
վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ի ս կ ա պ ե ս կա ր ո ղ էր շա տ ա վ ե լի մ ե ծ ե ր և ա լ, ք ա ն ի ր ա
պ ես եղել է ։ Ուրիշ ե ղ ա ն ա կ ո վ ա ր ա բն ե ր ը չա փ ո ւմ էի ն հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ
թ յո ւն ն ե ր ը հ ա զ վ ա գ յո ւտ դ ե պ ք ե ր ո ւմ »2։ Հ ա մ ա ձ ա յն Ի ս տ ա խ ր իի և
Ե բն -Հ ա ո լկ ա լի Դ վի ն ի և Բերդաա,ի [ՊարթաւԼի] մ ե ջ ե ղ ա ծ տ ա ր ա ծո ւ
թ յո ւն ը ե ղ ե լ է 8 2 ֆ ա ր ս ա խ . ա յս ի ն ք ն մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 4 7 0 կ մ .3։ Ա յդ ,
ի ս կ ա պ ե ս , կ ա ր ծե ս մ ի ք ի չ շա տ է ։ ն ո ւ յն տ ա ր ա ծ ո ւթ յո ւն ը Ի բ ն - հ ւ ո ր ֊
դ ա դ բ ե յի և Կ ո դ ա մ ա յի մ ո տ ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ ա վ ե լի ք ի չ ։ Ի բ ն ֊Խ ո ր դ ա դ ֊
բ ե յի մ ոտ 7 — չվ ե ր թ , իսկ Կ ո դ ա մ ա յի մ ո տ — 9 չվ ե ր թ * ։
Մ եջ բ ե ր վ ա ծ ճա նա պ ա րհի ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ը Կ ա ր ա ո լլո վը ե ն թ ա
դ ր ո ւմ է Պ ա րթ ա վի ց [ Բ երդա ա ] դեպ ի հա րա վ -ա րև մ ՛ուտ ք Թ ա րթ ա ռ
գետ ի հ ո ս ա ն ք ո վ , ա յն ո ւհ ե տ և Մ ե տ ր ի ս ի ց դեպ ի հ ա ր ա վ , ա յդ տ ե ղ ի ց
դեպ ի ա ր և մ ո ւտ ք դեպ ի Ա ր փ ա -չա յ և ա յդ գ ե տ ի ե ր կ ա ր ո ւթ յա մ բ դե ՛զի
Ս իսա շա ն Ա րա քս դ ետ ի մատ, <որը Կ ա րա ուլո ։[ը հ ա մ ա դ ր ո ւմ է ա յժ ը մ -
յա ն Կ իսա ջա նին, որ գ տ ն վ ո ւմ է Ա ր ա ք ս ի ց և Ա ր փ ա -չա յի ց ոչ հ ե -
1 Մուկ աղ դասի ի Հիշված- հաղորդագրության մեշ, ի նչպեո ճիշտ նկատել է Կարաուչովը, րնագիրը աղճատված է և բա ռ է բա ց թողվածг
2 Տե'ս «гСборН. Мат.*, XXIX, էշ 63 , ծանոթ. С813 Մենք ներքևում կտեսնենք, որ մեր կողմից քննարկվող արաբական և
հայկական իտիներարիաների հիմքում եղել է արաբական մղոնը, որը հավասար էր 1917,6 մետրի և արաբական ֆարսախը, որ հավասար էր Տ ?5 2 ,8 մ.ւ
4 «гСбор- Мс1Т«-*>, XXXII, էշ 11 = ВСА, У/, թ* 122 և նույն տեղում նաև է յ 2 9 = В С А , VI, р. 227.
335
օու1* Կա րա ուլովի մ ոտ հա ջող ո ր ոշվա ծ է մ ի ա յն ' Բերդա ա ից դեպ ի Կա լկա տ ուս և Ս իրա ջա նից դեպ ի Դ ա բի լ գ ծե ր ի ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , իսկ մ ն ա ց ա ծ գ ծ ե ր ի ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ի ն չպ ե ս ն ե ր ք և ո ւմ կ տ ե ս ն ե ն ք , նա
սխ ա լ է ց ո ւ յց տ վ ե րՎ ե ր ո հ ի շյա լ ճա նա պ ա րհը Դ վ ի ն ի ց դեպ ի Պ ա ր թ ա վ մա նրա մ ա սն
բն ն ա ր կ վ ա ծ է ի մ ւ:1ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա նա պ ա ր հներ ը յ> ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ2։ Ա յդ ճ ա նա պ ա րհը, ին չպ ե ս ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ ի մ աշխա
տ ո ւթ յա ն մ ե ջ , ո ր ո շվ ո ւմ է լի ա կ ա տ ա ր պ ա ր զ ո ւթ յա մ բ հին Կ ա ղա ն- կ ա տ ո ւյք ի , Հ ա թ ե ր ք ի և ա յժ մ յա ն Զ ոդի լե ռ ն ա ն ց ք ի վ ր ա յո վ դեպ ը
Ս ոտ ք, ա յն ո ւհ ե տ և Ս ևանա լճ ի հ ա ր ա վ ա յի ն ա փ երի ե ր կ ա ր ո ւթ յա մ բ դեպ ի Գ եղ ա ր քո ւնի ք և ա յն տ ե ղ ի ց Ս ելիմի լե ռ ն ա ն ց ք ի վ բ ա յռ վ դեպ ի
Ս իսա կա ն և հ յո ւս ի ս -ա ր և մ տ յա ն ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ դեպ ի Դ վ ի ն ։
Հ ի շ վ ա ծ կա յա բա ն ա կ ա ն կ ե տ ե ր ի ց Կ ա լկա տ ուսը, որ գտ նւէոլմ էր
Բ երդ ա ա ի ց 9 ֆ ա րս ա խ [մ ո տ 5 0 կ մ .\ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վր ա , ա ն շո ւշտ ,
նո ւյն ա կ ա ն է հին Կ ա ղ ա ն կա տ ո ւյքի ն3, որ գ տ ն վ ո ւմ էր Թ ա րթա ռ դետ ի ձա խ կ ո ղ մ ը , ա յժ մ յա ն Մ ա դա գիս գ յո ւղ ի ց ոչ հ ե ռ ո ւ*։
Մ յո ւս երեք կ ա յա ր ա ն ն ե ր ի ա ն ուններ ը ո րոշելիս պ ետ ք է նկա տ ի
ա ռ ն ե լ, որ ա յդ ա ն ո ւնները ա ն սո վո ր և անհա սկա նա յի լի ն ե լո վ ա րա
բա կա ն լս ո ղ ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր , ե ն թ ա ր կ վ ե լ են խ ի ս տ ա ղ ճ ա տ մ ա ն ։ Դրիչ
նե ր ը ի ր ե ն ց հե ր թ ի ն մ տ ց ր ե լ են մ ե ծ խ ա ռ ն ա շփ ո թ ո ւթ յո ւն , իրա ր
խ ա ռ ն ե լո վ ն մ ա ն ա ր ա բա կա ն տ ա ռերը և տ ե ղ ա փ ո խ ե լռ վ կ ե տ ե ր ը ։
Կ ա լկ ա տ ո լս ի ց հետ ո հ ե տ և յա լ կ ա յա ր ա ն ը Մ ետ րիսը գ տ ն վ ո ւմ էր , ա մ ե ն ա յն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ո ւթ յա մ բ հա յկ ա կ ա ն Հ ա թ ե ր ք գա վ ա ռ ո ւմ
[ս ե ռ . հո լ, Հ ա թ ե ր ք ս ]։ Մ ետ րիս ա նունը ես ե ն թ ա դ ր ում ե մ , որ պ ետ ք է ուղղել Հ ա թ ր ի ս ի և կ ա ր ծ ո ւմ ե մ , որ ա ղ ա վա ղ ո ւմ ը տ եղի է ունեցեք
ա ր ա բա կա ն հ և Ш տ ա ռ եր ի ն մ ա ն ո ւթ յա ն հ ե տ և ա ն ք ո վ , ու նա և դրվա ծ կ ետ եր ի պ ա կ ա ս ո ւթ յո ւն ի ց ։ Հա թ ր ի ս ա նունը հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա նո ւմ է
պավառի ա ն վ ա ն ը , ո րտ եղ գ տ ն վ ո ւմ Էր ա յդ կ ա յա ր ա ն ը ։
Հ ե տ և յա լ ОаШШБ կ ա յա ր ա ն ը , որ գ տ ն վ ո ւմ Էր Հ ա թ ր ի ս ի ց 1ձ
ֆ ա րս ա խ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վ ր ա , գ տ ն վ ո ւմ Էր Н а1 п 5 ֊/гЬ հա րա կից
Ս ոտ քի գ ա վ ա ռ ո ւմ [Տ8Աէեւ ս ե ռ , հ ո լ. ՏՅԱէԱհտ]» С ЭԱ1Т]!՛Տ ա նունը ա ն
բ ռ ն ա զ բ ո ս ի կ կ ե ր պ ո վ կա րելի Է ո ւղղ ել և դա րձնել 2ճ \ւէ ՚1Տ , ո ր ով հետ և
1 Տե՛ս Կարաուլովի, արաբական աշիւարհագիրների Հաղորդած տեղեկությունների հիման վրա, կազմած՝ Կովկասի, Հայաստանի և Ադրրեշանի քարտեզլ։, որը կցված Է նրա, վերևում ցույց տրված հոդվածներին—сСОор* ЫЗТ« *, XXXVIII [190?. ], Էք 128.
Տ Երևան, 1ՏՏ6, Էշ 175—204 և 248— 250$
* Л*.агки'аг1, Այտ 1:1г.егэг уоп Апах »а пагЬ ЛгтаяНса, ЧЧеп. 1920, Տ. 564 Մ. Բարխռւդարյան, Պատմություն Աղվանից, Վաղարշապատ, 1902, Էջ Յէ а
ՅՅՈ
ա ր ա բա կա ն ճ և 2 , ն ո ւ յն պ ե ս և Ш և է տ ա ռ ե ր ի շ փ ո թ ո ւմ ը ս ո վոր ա կ ա ն են ա ր ա բա կա ն ձ ե ռ ա գ ր ե ր ո ւմ ։ Ո ւստ ի կ ա ր ե լի է ե ն թ ա դ ր ե լ, որ 2 а и - էւՏ-Հ> եղ ե լ է հին հ ա յկ ա կ ա ն հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ' Ս ոտ ք գա վ ա ռ ի
ւսնունը։
Մ ոտ ա կա Կ ի լ-Կ ՚ո լյ կ ա յա ր ա ն ը Ի ստ ա խ րիի մ ոտ և Կ ա յլա կ վ ի ն ը
Իրն ֊Հ ա ո լկ ա լի մ ո տ {կ ա ն նա և տ ա ր բե ր ա կ ն ե ր էէԿ ի լ ֊Կ ՚ո լրե », « Կ ֊Ն
Կլուինյ> և ոԿ իլի կ ո ւն »]* ի ն չպ ե ս ճիշտ ե ն թ ա դ ր ո ւմ է Մ ա րկվ ա րտ ը2,
հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է հ ի ն -հ ա յկ ա կ ա ն Գ եղա րքունի մ ա րզի ա ն վ ա ն ը ։ Ա յդ կ ա յա ր ա ն ը , ի ս կ ա պ ե ս , գ տ ն վ ո ւմ էր Ս ո տ ք ի ն հ ա ր ա կ ի ց Գ ե
ղա րքունի գ ա վ ա ռ ո ւմ ։
Հ ե տ և յա լ Ս իսա շա ն կ ա յա ր ա ն ը ևս հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է հ ի ն
՜ա յկ ա կ ա ն Ս իսա կա ն3 մ ա ր զ ի ա ն վ ա ն ը , որ տ ե ղ գ տ ն վ ո ւմ ՛էր ա յդ կ ա
յա ր ա ն ը ։ Իսկ մ ո տ ա կա Գ ա բի լ կ ա մ Գ վին կ ա յա ր ա ն ը գ տ ն վ ո ւմ է ր ։
ի ն չպ ե ս հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ե ն հ ի շ վ ա ծ ա շխ ա ր հ ա գ ի ր ն ե ր ր , Ս իս ա կա նից 1С
ֆ ա ր ս ա խ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վյրա։
Ա ր ա բա կ ա ն ա շխ ա ր հ ա գ ր ր ն ե ր ի տ վ յա լն ե ր ո վ ' ա ռ և տ ր ա կա ն ճ ա
նա պ ա րհների հ ա ն գ ո ւ յց ա յի ն կ ա յա ն Ա նդ ր կ ո վ կ ա ս ո ւմ բ ա ց ի Դ ա րի/
1 Տե՛ս «-Сборник МЭТ.г, XXIX, կ 33 և 331
? Ծցտ Шпегаг уоп Аг1аха!а пасЬ АгтачИса. Տ. 36* Նույն տեղում, էջ 5 6 1
3372 2 ձ. Մանաճդյա՚ն
Դ վի նի ց եղէ լ Է նա և Բ եր դ ա ա ն ։ Իստ ա խ րիի և մ յո ւս ա շ խ ա ր հ ա գ ի ր ֊ ների մ ոտ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ց ո ւ յց են տ րվա ծ ա յն ճ ա նա պ ա րհն երը, որոնք Բ ե ր գ տ տ յի ց գ ն ո ւմ Էին դեպ ի Թ ի ֆ լի ս , Ա րդա րիլ և դեպ ի Բս.էր-ուք-Աք ֊
վա ր , ա յժ մ յա ն Դ ե ր բ ե ն տ ։
ՃԱՆԱՊԱՐՀԸ ԲԵՐԴԱԱԻՑ [ՊԱՐ Թ Ա վԻՑ] ԴԵՊԻ ԹԻՖԼԻ11
1 . Ա լ-Ի յտ ա խ ր ի , « С б о р Н . М ат.», X X IX . Էջ 31 — 13
В О А , I , р . 1 9 3 ,«Բ ե ր դ ա ա ի ց դեպ ի Ջ ա ն զ ա , ք ա ղ ա ք , 9 ֆ ա ր ս ա խ , Ջ ա ն զ ա յի ց
դեպ ի Շ ա մ ք ո լր 1 0 ֆ ա ր ս ա խ , Շ ա մ ք ո ւր ի ց մ ի ն չև Խ ոլնա ն ք ա
ղ ա քը, 2 1 ֆ ա ր ս ա խ . Խ ունա նի ց մ ի ն չև Կ ա լա -իբն Կա նդա մա ն
10 ֆ ա ր ս ա խ և Կ ա լա ից մ ի ն չև Բ 'իֆլիս 1 2 ֆ ա ր ս ա խ »։
2 . Ի բ ն -Հ ա ո ւկ ա լ, «С б о р Н . МЭТ.», X X X V I I I , Էջ 101
В О А , I I , р . 2 5 1 ֊«Բ ե ր դ ա ա ի ց մ ի ն չև Ջ ա ն ղ ա , նշա նա վոր ք ա ղ ա քը — 9 ֆա րսա խ
Ջ ա ն զ ա ի ց մ ի ն չև Շ ա մ ք ո լր 1 0 ֆ ա ր ս ա խ . Շ ա մ ք ո ւր ի ց մինչԼ
Խ ոլնա ն ք ա ղ ա քը 11 ֆ ա ր ս ա խ . Խ ունա նից մ ի ն չև Կ ա լա ֊ի բ ն -
Կ ա նդա մա ն 1 0 ֆ ա ր ս ա խ . Կա լա ից մ ի ն չև Ր ի ֆ լի ս 12 ֆա րսա խ ը ն դ ա մ ե ն ը 5 2 ֆ ա ր ս ա խ ։
3 . Ա լ-Մ ո լկ ա դ դ ա ս ի յ « С б о р Н . М ат.», X X X V II I , Էջ /7=--- В О А , I I I , р . 3 8 1 — 3 8 2 '« Բ եր դ ա ա ի ց մ ի ն չ Յ ո ւն ա ն , մ ի ն չև Բ ե ր զե նջ , մ ի ն չև Ջ ա նզա ե
մ ի ն չև Կա լկա տ ուս մ ե կ ա կ ա ն չ վ ե ր թ ., . .
Ջ ա ն զ ա յի ց դեպ ի Շ ա մ ք ո լր մ եկ չվ ե ր թ , ա յն ո ւհ ե տ և դեպ ի А т » նա ն 3 չվ ե ր թ , մ ի ն չև Կա լա ֊ի ր ն ֊Կ ա ն դա մա ն մ եկ չվ ե ր թ և ա պ ա մ ի ն չև Թ ի ֆ լի ս 2 չվՀերթ»։
4 . Ի բ ն ֊Խ ո ր դ ա դ բ ե յ, (гС бор Н . МЭТ.Л, X X X I I , Էջ 77 = В О А V I, р . 1 2 2 '
« Բ ե ր դ ա ա ի ց դեպ ի & ի ֆ լի ս 1 0 չ վ ե ր թ » ։
5 . Կ ո լդա մ ա , «С б о р Н . м а т . » , X X X I I , Էջ 2 9 = В О А , V I, р . 2 2 7 '
а Բ եր դ ա ա ի ց մ ի ն չև Մ ո ւթ և ա քքի լի ա ք ա ղ ա քը \= Շ ա մ ք ո ւ ր 1 в
չվ ե ր թ . Մ ութ և ա ք քի լի ա ք ա ղ ա ք ի ց մ ի ն չև ֆ ի ֆ լի ս 1 0 չ վ ե ր թ » ։
Մ ա րկվա րտ ի կ ա ր ծ ի ք ո վ , Կա լ ա ֊ի բ ն ֊Կ ան ղ ա մ ա ն կ ա յա ր ա ն ը , ար
գ տ ն վ ո ւմ Էր Ի ի ֆ լի ս ի ց 1 2 ֆ ա ր ս ա խ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վրա [ = մ ա ո 7 0 կ մ .], ե ղ ե լ Է վ ր ա ցա կ ա ն Գ ա րդա րա նի գ ա վ ա ռ ո ւմ , որ հի շվա ծ Է
■
.
■
Վ ա խուշսւ/г1 ։Խսւ.: Նրա տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւնը Մ ա ըկվա րտ ը ենթա դրում՛ է Խ րա մ և Կուր գ ե տ ե ր ի մ ի ա խ ա ռ ն մ ա ն տ ե ղ ո ւմ է ա յժ մ յա ն Ղ ը զ~Ղ ա լա
ա մ ր ո ց ի ա վ ե ր ա կ ն ե ր ի մ ո տ 2։ Իսկ հ ե տ և յա լ ԽոլԱ ֊ան կ ա յա ր ա ն ի տ ե ղ ա
գ ր ո ւթ յո ւն ը , որ գ տ ն վ ո ւմ Էր Կ ա լա -ի բ ն ֊Կ ա ն դ ա մ ա ն ի ց 1 0 ֆ ա րս ա խ
. հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ՛Էրա [= = մ ո տ 5 7 կ մ .] և որը նա հ ա մ ա դ ր ո ւմ ւԷ հ ի ն ֊
Հ ա յկ ա կ ա ն Հ ո ւն ա ր ա ՚կ ե ր տ ի ն նա ց ո ւ յց է տ ա լիս մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս Շ ա մ ք ո ր ի և Ղ ր դ ֊Ղ ա,լաի մ ի ջ և ' կես ճա նա պ ա ր հինտ<
Ա ր ա բա կ ա ն ֆ ա ր ս ա խ ն ե ր ո վ բ ե ր վ ա ծ վ ե ր ո հ ի շ յա լ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ
թ յո ւն ն ե ր ի մ ա ս ի ն Կ ա րա ուլովը ճիշտ ց ո ւ յց է տ ա լի ս , որ Իստ ա խ րիի
՚! ո տ ց ո ւ յց տ ր վ ա ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը զ գ ա լի չա փ ո վ տ ա ր բե ր վ ո ւմ
են ի ր ա կ ա ն չա փ ե ր ի ց , որ կ ա րե լի է ն ե ր կ ա յո ւմ ս հ ա շվ ա ր կ ե լ, օր ի ն ա կ ,
Գ յա ն ջ ա յի [Գ ա նձա կ] և Թ ի ֆ լի ս ի մ ի ջև իսկ ա կա ն հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո լն ր
1 \УасЬивсЫ. ОевспрКоп део^гарЫчие йе 1а С5ёог#1е, ей. Ցւ՚օտտքէ р. 179:
* Համեմատի Կարաուլովի նման կարծիբը, сгСборН. МЭТ. л, XXXVIII, էջ 2 ? . *ւս1եոթ* 7 ։
» Տե՛ս Оаэ Шпегаг уоп А|Чаха1а пасЬ Агшаз11са, Տ . 30—31, Խոմւանիմեղադրությունը Կարաուլովը ենթադրում է *Ա ղ Թո ուր բլուրի վրա, Աղստաֆա գետից մի փոքր ներքև Կուր դետի աջ ավւինտ, տե՛ս «гСборН. МЗТ-Я, XXXVIII. I ջ 22:
339
կ ա զ մ ո ւմ է 181 վ ե ր ս տ , իսկ Ի ստ ա խ րին տ ա լիս է 3 0 0 վերստ ից- ա վ ե լի , Ա յդ ա ն ճ շտ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը մ ե ծ մ ա ս ա մ բ բ ա ց ա տ ր վ ո ւմ են , անշուշւր Իստ ա խ րիի և Ի բն -Հ ա ո ւկ ա լի բն ա գ ր ե ր ի ա ն ճ շտ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ո ր ո ն ք , ինչպ ե ս ին ձ թ վ ո ւմ է , կա ր ելի է հ ե շ տ ո ւթ յա մ բ վ ե ր ա ց ն ե լ, նկա տ ի ՛ա ռնելով ծա ն ո թ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ Կ ա րա ուլովի կ ո ղ մ ի ց ն շվ ա ծ ձեոա
ցո ւց ա կ ն ե ր ի տ ա ր բեր ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ք ն ե ր ը ։ Վ ե ր ա ցն ե լո վ Իստ ա խ րիի Ա Ի բն -Հ ա ո ւկ ա լի բ ն ա գ ր ե ր ո ւմ կոպ իտ ու ա կ ն ե ր և ս խ ա լն ե ր ը , ճ ա ն ա
պա րհը Բ երդ ա ա ի ց դեպ ի Թ ի ֆ լի ս կ ս տ ա ցվ ի մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա յլ կերպ ,
որը հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է մ ո տ ա վո րա պ ե ս ի ս կա կ ա ն հե ռա վորու- թ յո ւձ ն ե ր ի ն ։
Բ եր դ ա ա ի ց մ ի ն չև Գ յա նջա 9 ֆ ա ր ս ա խ . Գ յա ն շ ա յի ց դեպ ի Շ ա մ-
թոր 4 ֆ ա ր ս ա խ Լ) ամքսէրից Խ ունա\ն 11 ֆ ա րսա խ ''. Խ ունա նից դեպ ի Կա լա ֊ի ր ն ֊Կ ա ն դա մ ա ն 1 0 ֆ ա ր ս ա խ . Կ ա լա -ի բն -Կ ա ն դ ա մ ա ն ի ց դեպ ի
& ի ֆ լի ս 1 2 ֆ ա ր ս ա խ . ը ն դ ա մ ե ն ը 4 6 ֆ ա ր ս ա խ կ ա մ մ ոտ ա վորա պ ես 2 7 6 կ ի լո մ ե տ ր ։
ՃԱ ՆԱ ՊԱ ՐՀԸ ԲԵՐԴԱԱԻՑ ԴԵՊԻ ԱՐԴԱՐԻԼ
1. Ա լ-Ի ս տ ա խ ր ի , «С борН ֊ МЭТ.», X X IX , էշ 2 9 — В О А . I , р . 1 9 2 '
«Բ ե ր դ ա ա ի ց դեպ ի Յ ո ւնա ն 7 ֆ ա ր ս ա խ . Յ ո ւն ա ն ի ց * դեպ ի Բ ա յ ֊
լա կ ա ն 7 ֆ ա ր ս ա խ . Բ ա յլա կ ա ն ի ց դեպ ի Վ ա րսա ն 7 ֆ ա ր ս ա խ .
Վ ա րսա ն ից դեպ ի Բ ա լխ ա բՏ 7 ֆ ա ր ս ա խ . Բ ա լխ ա բի ց դեպ ի
Բ-երզենտ 7 ֆ ա րս ա խ և Բ ե ր զ ե ն տ ի ց դեպ ի Ա րդա բիլ 1 5 ֆ ա ր -
սա խ Л*2 . Ի բ ն ֊Հ ա ո ւ կ ա լ, «СборН. МЭТ.», X X X V III , էշ 101 =
В О А , I I , р . 2 5 1 '
Ղ Բ երդա ա ից մ ի ն չև Յ ո ւն ա ն 7 ֆ ա ր ս ա խ . Յ ո ւնա ն ի ց մ ի ն չև Բ ա յ-
լա կ ա ն ք ա ղ ա ք ը 7 ֆ ա ր ս ա խ . Բ ա յլա կ ա ն ի ց ,— ի ս կ ա յդ ք ա ղ ա
ք ը ա ռող ջ Է, հա րուստ Է ա ղ բ յո ւր ն ե ր ո վ , ա ն տ ա ռ ն ե ր ո վ , ա յգ ի
ն ե ր ո վ և պ տ ո ւղ ն ե ր ո վ , նա գ տ ն վ ո ւմ ,Է գե տ ի բ ա զ ո ւկ ն ե ր ի վ ր ա ,
1 Տե՛ս (гСборН. мат.», XXIX, էշ 68, ծանոթ. 68,* с-Сборн. мат-л, XXIX, էւ 3 1 , ձան. р —Е «չորս* [ Е = Իբն-Հսւուկաքի
պարսկական վարիանտը ]ւՏ Տե՛ս вгСборН» МЭТ»*, XX V III, էշ 101— 911 ֆարսախ»։4 Կարաուլովի ծանոթություններում նշված են հետևյալ տարբեր ընթերվ ա ծք ֊
ները [վերև հիշված ցուցակների], А — առանց կետերի պարզ չէ. В — * *ւմ տ ն », С—հ Տ ուրանս և « Տ ում ան а է
* А—է*էալխաբ, В —պարզ չէ, С —տեգլաբՖւ
340
իսկ նրա նց վրա ի ր ե ն ց ջր ա ղ ա ց ն ե ր ը , — 7 ֆ ա րս ա խ մ ի ն չև ք ա ղ ա քը , որը Բ ա չլա կա նի ց մ ե ծ .է, ա վ ե լի ը նդ ա ր ձ ա կ էէ և ա վ ելի
խ իտ ,է բ ն ա կ ե ց վ ա ծ ։ նա ունի մ ե ծ ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ շուկա ներ և ա պ ր ա նքն ե ր , և ա յն տ ե ղ կա ա մ ե ն ը , ի ն չ որ լի ն ո ւմ է մ ե ծ ք ա
ղ ա քն ե ր ո ւմ . նրա շուրջը պ ա տ է , և նր ա ն ո ւմ կա ա ռ ա նձի ն թ ա ղ
ք ա ղ ա քի շո ւկա ն ե ր ի հա մա րէ Վ.արս.անից մ ի ն չև Բւալխաբ 7 ֆ ա ր ս ա խ ։ Բ ա լխ ա բը կ ա յա ր ա ն Է և բ ն ա կ ե լի վ ա յր , ն ր ա նո ւմ
կա ն ճ ա նա պ ա րհին կ ի ց ի ջև ա ն ներ և կա րվա նս-ա րա յն ե ր , որտ եղ ի ջև ա ն ո ւմ են ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ ն ե ր ը ։ Բ ա լխ ա բի ց մ ի ն չև Բ երզենդ ք ա ղ ա ք ը , որը ի ր դ ր ո ւթ յա մ բ ն մ ա ն :Է Բ ա յլա կ ա ն ի ն , 7 ֆ ա ր
ս ա խ . Բ ե ր ղ ե ն դ ի ց մ ի ն չև Ար դ ա բի լ 1 5 ֆ ա ր ս ա խ գ յո ւղ ե ր ի ու
կ ա յա ր ա ն ն ե ր ի մ ի ջև , ճա նա պ ա րհի աջ և ձա խ կ ո ղ մ ո ւմ ս ։3 . Ա լ ֊Մ ո լկ ա դ դ ա ս ի ։ «Сборн. м ат .» . X X X V I I I , էջ 1 7 =
В О А , I I I , թ . 3 8 1 . ■«Բ ե ր դ ա ա ի ց մ ի ն չև Ց ո ւն ա ն . . . . մ ե կ ա կ ա ն չվ ե ր թ . Յ ո ւն ա ն ի ց
մ ինչև Բ ա յլա կ ա ն մ ե կ չվ ե ր թ , հետ ո .մ ինչև Վ.արսա.ն մ ե կ չվ ե ր թ - մ ի ն չև Բ ա լխ ա բ — մ ե կ չվ ե ր թ , մ ի ն չև Բ երղ ենտ մ ե կ չվ ե ր թ , և
ա պ ա մ ի ն չև Ա ր դ ա բի լ ե ր կ ո ւ չ վ ե ր թ » ։
4 . Ի բ ն ֊Խ ո ր ւդ ա դ բ ե յ, (гСборН. МЗТ.л, X X X I I , էջ 9 — / 3 = В О А , V I, р. 1 2 1 — 1 2 2 .
Ա ր դա ր ի լի ց մ ի ն չև Խ ոլշշա 8 ֆ ա ր ս ա խ , ա յն ո ւհ ե տ և մ ի ն չև Բ երգե ն սւ 6 ֆ ա ր ս ա խ ... ճա նա պ ա ր հը Բ ե ր զ ե ն տ ի ց մ ի ն չև Բ ե լա ս ա ֊
քան ա ն ա պ ա տ ը , ի ս կ ա յդ տ ե ղ ի ց մ ի ն չև Վ ա ր ս ա ն, Ա ղ ե ր բ ա յջ ա ֊
նի ծ ա յր ա մ ա ս ը , 1 2 ֆ ա ր ս ա խ ... . Վ ա ր ս ա նի ց մ ի ն չև Բերդա ա
Я չ վ ե ր թ .. . . Վ ա ր սա նի ց մ ի ն չև Դ ա ր մ ա ն 3 ֆ ա ր ս ա խ ։ Հ ե տ ո մ ի ն
չև Բա յլա կ ա ն 9 ֆ ա ր ս ա խ . ա յն ո ւհ ե տ և մ ի ն չև Բ երդա ա 1 4 ֆ ա ր
ս ա խ » ։
5 . Կ ոդ ա մա , агСборН. м ат.л , X X X I I , էջ 2 5 — 2 7 = В О А , V I, р . 2 1 3 '
•гԱ ր դ ա բ ի լի ց մ ի ն չև Խան Բ ա բեկ 8 ֆ ա ր ս ա խ . Խ ա ն Բ ա բե կ ի ց
մ ի ն չև Բ եր ղ են տ Տ ֆ ա ր ս ա խ . Բ ե ր զ ե ն տ ի ց մ ի ն չև Բ ա խ լա բ 1 2
ֆ ա ր ս ա խ ... . Վ ա ր ս ա նի ց Բ երդա ա գ ն ա ց ո ղ ը պ ե տ ք է գնա Վ ա ր
ս ա նի ց մ ի ն չև Կ ո ւմ ա մ 3 ֆ ա ր ս ա խ , հ ե տ ո մ ի ն չև Բա յլա կ ա ն 7
ֆ ա ր ս ա խ և ա պ ա մ ի ն չև Բ երդա ա 3 ֆ ա ր ս ա խ »>Բ երդա ա ից դ ե պ ի Ա ր դա բիլ մ ե ջ բ ե ր վ ա ծ ճ ա նա պ ա ր հի մ ա սի ն
մ ա ն ր ա մ ա ս ն բ ա ց ա տ ր ո ւթ յո ւն է տ ա լի ս Կ ա ր ա ո ւլո վ ը ։ ն րա կ ա ր ծ ի ք ո վ .
Տ ո լն ա ն կ ա մ Դ եր։քա ն կ ա յա ր ա ն ա յի ն կ ե տ ը հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է
*> յժ մ յա ն Դ ե յր ա ն ի ն . ա յն ո ւհ ե տ և Կուր և Ա րա քս գ ե տ ե ր ի մ ի ա խ ա ռ ն ը ,
մ ա ն .ոեղիդ ո ՝ հեռու դ տ ն վ ո ւմ էր Բ ա յլա կ ա ն ը . ա վ ե լի հ ե ռ ո լ Ա րա քս
341
ււետի հոսա նքո վ դեպ ի վ ե ր . ա յժ մ յա ն Կ ա ր ա ֊ս ո լ գետ ի բե ր ա ն ո ւմ գ տ ն վ ո ւմ էր Վ ա րսա նը. իսկ դեպ ի Ա րդա բիլ հետ ա գա ճա նա պ ա րհք գ ն ո ւմ էր Կ ա ր ա -ս ոլ գե տ ի ե ր կ ա ր ո ւթ յա մ բ 1։
Ա յգ ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ը ն ե ր կ ա յո ւմ ս հ ա մ ա ր վ ո ւմ է ա վ ելի ք ա ն վ ի
ճ ե լի ։ Բա յլա կ ա ն ի ա վ ե ր ա կ ն ե ր ը , ի նչպ ե ս ց ո ւ յց է տ վ ե լ Մ ին որ սկ ի ն
գ տ ն վ ո ւմ են ոչ թ ե Կուր և Ա րա քս գ ե տ ե ր ի մ ի ա խ ա ռ ն մ ա ն մ ո տ , ա յ/ ա յժ մ յա ն Ղա րա բ ա ղ ո ւմ ։ Շ ուշի ք ա ղ ա ք ի ց դեպ ի հա ր ա վ -ա թ և ե լք *
Իսկ Վա րս ա նի ա վ ե ր ա կ ն ե ր ը , որի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը Կ ա րա յւլ/ովի կոդ
• Տե՛ս «гСборН. мат.», XXIX, էշ 67, ծանոթ. 50 ։5 Мшогзку, ՒԽԺսճ а!-А1аш, ՜Լօոճօո, 1937, р. 39».
342
:էիը ց ո ւ յց Է տ ր վա ծ Կ ա րա -սուի գ ե տ ա բ ե ր ա ն ի մ ո տ , ի ն չպ ե ս ե ն թ ա
դրում Է Մ ի նո ր ս կ ի ն , գ տ ն վ ո ւմ են Ա րա քս գե տ ի ա փ ին և ա յժ մ կ ո չ
վ ո ւմ են Ա /դա նի ա վ է ր ս ՚կ ս ե բ ': Բ ա յլա կ ա ն ի և Վ ա րսա նի ձ ո ր •տ եղա
դ ր ո ւմ ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ենթ , վ ե ր ա ց ն ո ւմ .Է Կ ա րա ուլովի ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ր ա յդ ճա նա պ ա րհի հ յո ւս ի ս ա յի ն ո ւղ ղ ո ւթ յա ն մ ա սի ն դեպ ի 1յո ։ր Լ Ա րա բս գե տ ե ր ի մ ի ա խ ա ռ ն մ ա ն տ եղրւ
ՃԱՆԱՊԱՐՀԸ ԲԵՐԴԱԱԻՑ ԴԵՊԻ Բ Ա Ր -Ո ԻԼ-Ա ^Ա ք* [ԴեՐՐԵՆՏ]
/ . Ա լ-Ի ս տ ա խ ր ի , «СборН. М ЗТ.Ъ X X I X , [Էշ 2 9 — 31 —
В О А , I , р . 1 9 2 '«Բ ե ր դ ա ա ի ց դեպ ի Բ երղ ենշ 1 8 ֆ ա ր ս ա խ . Բ ե զ ե ն շի ց դեպ ի
Կուրի գ ե տ ա ն ց ք ի ծա ն ծ ա ղ ո ւտ ը դեպ ի Շ ե մ ա խ ի 1 4 ֆ ա ր ս ա խ . 'Շ ե մ ա խ ի ի ց դեպ ի Ն ա րվա ն 2 ե ր ե ք օրվա ճ ա նա պ ա ր հ, Շ ա րվա -
Լ ր ց դ ե տ ի Ա բխ ա զ " Լ րկոլ օր վ ա ճա նա պ ա րհ. Ա բ խ ա զ ի ց դեպ ի
Ջ ա ս ա ր ֊Ս ա մ ուռ 1 2 ֆ ա ր ս ա խ և Ջ ա ս ա ր ֊Ս ա մ ո ւռ ի ց * դեպ ի Բ ՚ա ր- ո ւլ-Ա բվ ս ւբ 2 0 ֆ ա րսւսխ ° ։
2 . Ի բ ն ֊Հ ա ո լկ ա լ , «СборН. МЯТ.», X X X V I I I , ւէշ 101 =в а л , и , р . 2 5 1 *''Բ երդ ա ա ի ց մ ի ն չև Բ ե ր զ ե ն շ , Կուրի վ ր ա յի ն շա նա վ ո ր ա ռ և
տ րա կա ն ք ա ղ ա ք ը , 1 8 ֆ ա ր ս ա խ . Բ ե ր զ ե ն շ ի ց , ա ն ց ն ե լո վ Կուր
գե տ ի ծ ա ն ծ ա ղ ո ւտ ո վ , մ ի ն չև Շ ա մ ա խ ի 1 4 ֆ ա ր ս ա խ . Շ ա մ ա -
խ ի ի ց մ ի ն չև Ն ա րվա ն եր եք օր վ ա ճ ա ն ա պ ա ր հ . Տ ա ր վ ա ն ի ց մ ի ն
չ և Ա բխ ա զ 2 օրվա ճ ա ն ա պ ա ր հ և Ա բ խ ա զ ի ց մ ի ն չև Ջ ա ս ա ր ֊Ա ա .
մ ո ւռ 1 2 ֆ ա ր ս ա խ . Я ա ս ա ր ֊Ս ,ա մ ո ւռ ի ց մ ի ն չև Բ .ա բ ~ ո լլ ֊Ա բ վ ա լ 2 0 ֆ ա ր ս ա խ »։
3 . Ա լ-Մ ո լկ ա դ դ ա ս ի , «СборН. М ЗТ.», X X X I I I , ւէշ 1 7 —
В О А , I I I , р . 3 8 1 ֊' Բ ե ր դ ա ա ի ց մ ի ն չև Բ ե ր զ ե ն չ . . . . մ ե կ ա կ ա ն չ վ ե ր թ . . . . Բ ե ր զ ե ն շի ց
մ ի ն չև Շ ե մ ա խ ի 2 չվ ե ր թ , մ ի ն չև Շ ա ր վ ա ն 3 չվ ե ր թ , մ ի ն չև Ա բ
խ ա զ 2 չվ ե ր թ , ա յն ո ւհ ե տ և մ ի ն չև Д ա ս ա ր ֊Ա ա մ ո ւռ . 2 չվ ե ր թ և ապ ա մ ի ն չև Բ ա բ - ո լ լ ֊Ա բ վ ա բ 3 չ վ ե ր թ » ։
М ш огзку, ՒհւՍսմ а1-А 1ат, Լօոմօո, 1937, р. 3951 Կարաուլովի ծանոթություններում նշանակված են Հետևյալ տարրեր ըՆ-
(քերթվածքները՝ А— <СՇ արարան»։* А —«ալ-լա-խան», В — օԱյ-լայջան».■՝ С —а ա и ֊Ս ամ ուռ».՛■ С — տաքիս է (Гտասը ֆարս ախից քիչ»!
Մ եչ բ ե ր վ ա ծ ճա նա պ ա րհի ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ը Բ երդա ա ից դեպ ի Բա բ-
ո ւլ-Ա բվ ա ր [Դ ե ր բե ն տ ] Կ ա րա ուլովը որոշում է Շ իրվա նի [Շ ե մ ա խ ի 3. Ա բխ ա զի [Կ ուբա ] և Տ ա սուր-Ս ա մ ուռի [ = « Ս ա մ ուռի ա մ բա ր տ ա կ ը 1'
վ ր ա /ո վ :
Կա րա ուլովի մոտ, բ ե ր վ ա ծ հ ա մ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ' Շ ի ր վ ա ն = Շ ա -
մ ա խ ի և Ա բ խ ա զ = Կ ուբա , .ի ն չպ ե ս ա յժ մ պ ա ր զ վ ա ծ է , ա կ նե ր և ս խ ա / ե ն հ Ա յդ կ ա յ ա րա ն ակ ան կ ետ եր ի մ ա սի ն հետ ա քր ք ի ր մ ե կ ն ա բ ա ն ո ւ
թ յո ւն ն եր է տ ա լիս Մ ինո րսկին իր պ ա տ մ ա կ ա ն ֊ա շ խ ա ր հ ա գ ր ա կ ա ն
1 «гСборН. МЛТ.3 յ XXIX} էշ 67, ծան. 60 ։ Այդ սխալը նկատել և ուղղել ( ինքը' Կարաուլովը։ Տե՛ս «гСборН. МЭТ.л, XXXVIII, էէ 22, նաև նրա հիշվաէ քար տեգը։
314
«Հ ո ւդ ո ւդ -ա լ ֊ ա լա մ » կա պ իտ ա լ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։ Նա ենթ ա դ րո ւմ է, որ Բ երղենջ կ ա յա րա ն ա կա ն կետ ի ա նունը պ ետ ք ՛է ուղղել և կ ա ր
դալ Բ ա րդ եջ։ Հ ի մ ն վ ե լո վ Մ ոլկա դդ ա ս իի վ ե ր և ո ւմ հ ի շվ ա ծ վ կ ա յո ւ
թ յա ն վ ր ա , Բ ա րդեջի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը Մ ի ն ո ր ս կ ի ն ե ն թ ա դ ր ո ւմ է Բ ե ր ֊ դա ա ից ոչ թ ե 1 8 ֆ ա ր ս ա խ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վյւա , ա յլ մ ի ա յն մեկ
օրվա չ վ ե ր թ ի ։ Ո ւստի ա յդ կ ա յա ր ա ն ի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը նա .ենթ ա
դր ա բա ր դ ն ո ւմ է Կուր դետ ի աջ ա փ ի ն, ա յժ մ յա ն Ք ե փ ր ի -Ք ե ն տ ի դ ի մ ա ց ը , որ գ տ ն վ ո ւմ է Բ երդ ա ա ի ց դեպ ի ա ր և ե լք , մ ո տ ա վո ր ա պ ե ս
3 4 կ մ . հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վբա ^ւ
Շ ե մ ա խ ի ի ց հետ ո մ ո տ ա կա կ ա յա ր ա ն ը ' Շ իր վ ա ն ը , որ գտ ն վո ւմ
կր Շ ե մ ա խ ի ի ց ե ր ե ք օրվա ճա նա պ ա րհի հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վ ր ա , ի ն չ
պ ես .ենթ ա դ ր ո ւմ է Մ ի ն ո ր ս կ ի ն , հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ <է, Շիր վ ա ն ի
մ ա յր ա ք ա ղ ա ք , հին Շ ա բա ր ւս նի ն կ ա մ Շաւ/արա1ւին2:
Բա գրա տ ո ւն յա д դա րա շրջա նի ճա ն ա պ ա ր հն եր ի մ ա ս ի ն , որոնք։
ա ն ցն ո ւմ ւէին Հ ա յա ս տ ա ն ի վրա յո վ , տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր կա ն նա և
Հ ա յկ ա կ ա ն մ ի ջն ա դ ա ր յա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ն ե ր ո ւմ , ո ր ո ն ք , դըժ-
բա խ տ ա բա ր ք ի չ են ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր վ ա ծ և ն ո ւյն ի ս կ չե ն հրա տ ա րա կվա ծ բո լո ր ը ։ Ա յդ ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ն ե ր ի ց մ ե կ ը տ պ վ ա ծ է ա յս պ ե ս կ ո չ
վ ա ծ «Ա ղ վ ե ս ա գ ր ք ո ւ մ » , որը հ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ \է Ա մ и տ եր դա մ ում [1 6 6 8 — 9 թ վ ե ր ի ն ] և ա պ ա Մ ա ր ս ե լո լմ [ 1 6 7 6 — 8 և 1 6 8 3 թ վ ե ր ի ն ]։
1 6 8 3 թւ[ի Մ ա րսելի բ ն ա գ ր ի ֆ ր ա ն ս ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ը զ ե տ ե ղ
վ ա ծ է Ս ե ն -Մ ա ր տ ե նի մ ո տ նրա «М егп сн гез Ւստէօոգս6տ д с о д г а - 11հւգԱ6Տ ՏԱ Г Г А г т ё ш е л [ I I , р . 3 9 5 — 3 9 7 ] ։ Ա յդ ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ը ,
ի ն չպ ե ս ն որեր ս հ ա ջո ղ վե լ է պ ա ր զ ե լ, ն ո ւ յն ա կ ա ն է ա յն ճ ա ն ա պ ա ր հա ցո ւյցի ն , որը պ ա հ պ ա նվ ե լ է էջմ ի ա ձ ն ի 9 7 1 — 9 8 1 թ վ ե ր ի ձ ե ռ ա
գր ո ւմ 2 6 7 9 , ը ք տ Գ և ո ր գ յա ն գ ր ա ցո ւց ա կ ի № 1 0 2 ] ։
Ա յդ հ ն ա գ ո լյն ց ո ւց ա կ ի հ ա յե ր ե ն բ ն ա գ ի ր ը հր ա պ ա ր ա կ վ ա ծ է
Ա ՚ո վ ս ե ս Խ ո րենա ցուն վ ե ր ա բե ր ո ղ ի մ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , իսկ
ս ՚յդ բ ն ա գ ր ի ռ ո ւս ե ր ե ն թ ա ր գ մ ա ն ո ւթ յո ւն ը — ի մ հ ո դ վ ա ծ ո ւմ ' «С реД -
невеко-вый нтинерарий в армянской рукописи X столетия»որը տ պ ա գ ր վ ա ծ է գ ի տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի Ա կ ա դ ե մ ի ա յի ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւի մ ե ջ ,
որ ն վ ի ր վ ա ծ է ,ակ.ադ. Ն. Մ ա ռի3 ք ա ռ ա ս ո ւն ա մ յա հ ո բե լյա ն ,ի ն ։ Ա յդ բ ն ա գ ի ր ը , ա ն շուշտ , ա ռ ա ն ձ ն ա պ ե ս հ ե տ ա քր ք ի ր է , ո ր ո վ հ ե տ և ն ր ա
ն ո վ ո ր ո շվ ո ւմ Հ ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ի ծա գ մ ա ն վե ր ջնա կա ն տ ա ր ե թ ի -
1 Տե՛ս «Ни<1иЙ-а!-А1аГШ>, 403 ։- Տե՛ս նույն տեղում, էշ 404ւ3 Տե՛ս իմ աշխատ. «Խորենացոլ առեղծվածի քո լծումը», 1Տ34, էշ 8 5 —37 ե
«А кад ем и я наук а к а д . Н . Я- М ар р у » Ժողովածուն, 1.035, <■<■ 723— 728■
345
վը _ մ ի ն չև 9 7 1 — 9 8 1 թ վ ե ր ը ։ Բ ա ցի ա յգ , ա յդ ցո ւց ա կ ը նա խ կին տ պ ա գիր հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յո ւն նե րի հ ա մ ե մ ա տ ո ւթ յա մ բ ունի որոշ մ ա ն
ր ա մ ա ս ն ո ւթ յո ւն ն ե ր , իսկ բն ա գ ր ի ս կ զ բ ո ւմ տ ա լիս է շա տ ա ր ժեքա վո ր ,.ո ե ղ ե կ ո ւթ յո մ ւն ե ր հին մ ղ ո ն ա չա փ ե ր ի և ս տ ա դիո նների մ ա ս ի ն ,
ո ր ո ն ք , ին չպ ե ս ՛կտ եսնենք, հա նդ ի ս ա նո ւմ են ի բ ր և բա ն ա լի ճշգրիտ■ !/ ա ն վ ի ճ ե լի կ ե ր պ ո վ որ ոշելո ւ ճա նա պ ա րհն երի հե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը
Բ երո ւմ ենք նոր ց ո ւց ա կ ի բն ա գ ի ր ը «Ա ղ վ ե ս ա գ ր քի » Մ արս ելի
հրա տ ա րա կությա ն [ 1 6 8 3 ] ա յն տ ա ր բեր ը ն թ ե ր ցվ ա ծ ք ն ե ր ի հետ
ւթոնք կա րևոր են ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ի բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յա ն հա մա ր ։
Н ԱԳՐԱՏ ՈԻՆՅԱ8 ԴԱՐԱՇՐՋԱՆԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՃԱնՍ.ՊԱՐՀԱՏ11ԻՅ«1:
[ն շո ւմ ն ե ր ' ^Լ— է շմ ի ա ծ ն ի ձ ե ռ ա գ ի ր ը , Л? 2 6 7 9 ,
ի /[= «Ա ղ վ ե ս ա գ ր ք ի » Մ ա րսելի հ ր ա տ ա ր ա կ ո ւթ յո ւն ը , 1 6 Տ Յ թ .«•Գ իտ ելիք հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա սի ն մ ղ ո ն ն ե ր ո վ ։ Ս տ ա դի ո
ն ը — 1 7 0 ք ա յլ , ք ա յլը — 6 ո տ ք , ո տ ք ը — 16 մ ա տ , մ ղ ո ն ը — Г ս տ ա դ ի ո ն , պ ա րսկա կա ն հ ա շվ ա ր կ մ ա մ բ ս տ ա դ ի ո ն ը — 1 4 3 ք ա յ լ , մ ղ ո ն ը — 1 0 0 0 ք ա յլ , ֆ ա ր ս ա խ ը — 3 մ ղ ո ն ։
1 . Դ վի ն ի ց դեպ ի Կարին 2 0 0 մ ղ ո ն . Կ ա բինից մ ի ն չև ս ա հ
մ ա ն ա յի ն խ ա ն դ ա կ ը 1 1 0 0 2. ա յդ տ եղի ց դեպ ի Կոլոնիա 9 0 . ա յդ -
տ եղ ից դեպ ի ն ե ո կ ե ս ա ր ի ա 3 1 0 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Ա մա սիա
8 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Դ ա նգրա 1 0 5 * . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Ա նգա րա
8 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Կ ոստ ա նդնուպ ո/իս 1 2 0 5. ա յդ տ ե ղ ի ց դ ե
պ ի Հ ռ ո մ 3 0 0 0 е։
2 . Դ վ ի ն ի ց դեպ ի Խլաւթ 1 7 0 մ ղ ո ն , ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Ք ղի- մա ր 8 0 , ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Ո ւռհա յ 1 8 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Եվ։ ։ ՚ս ։տ դԼտ ր 4 0 . \սւյդսւ1.դից դեպ ի է մ ե ս ա 1 5 0 ]7. ա յդ տ ե ղ ի ց դե-
».*/ի Դ ա մ ա ս կո ս ՐՅ!)՝'. ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Թ ա փ որ / եռր 9 0 . ՛ա յդ -
տ ե ղ ի ց դեպ ի Ե ր ո լսա ղ ե մ 1 0 0 ։3 . Դ վ ի ն ի ց դեպ ի Բ երդկունք 6 0 մ ղ ո ն , ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի
Պ ա րթ ա վ 1 6 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Կա սպ ից ծո վ ը 9 0 ։լ ------------
1 ■ ինչև խանդակր, որ բաժանում է հայերի երկիրը հույների երկրի//»4 .дадемянтп аук акаД г Н . 'Я .-М арру* ժողովածու, 1Ձ35,. — ?& հ
՜- М—«1 2 0 : ֊.3 М — «Դեպի Նեոկեսարիա, Е սխալմամբ դեպի Նիկիա».'• М — вг 130а.5 320Д.՚՛ 2\'1— ЗГ6000$. Е — «Г90 փոխանակ— 300 0 »ւ՜ Այգ տարածությունը, որ Е-пиГ բա ց կ թողնված, կա М-Д մեջ.4 м —«100»:
348
4 . Դ վ ի ն ի ց դեպ ի Ն ա խ իջևա ն 7 0 մ ղ ո ն , ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի
Գ ա նձա կ Շ ա հա ստ ա ն 1 2 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Տ ի զ բ յյն 3 7 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Կոլֆա 7 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Բա սրա 1 4 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Պ ա րսից ծ ո ց ը 2 0 ։
5 . Գ ա ն ձ ա կ ի ց ! դեպ ի ն ի ն վ ե 120'2 , ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Մ ծրին 1 2 0 3. ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի քէւռհայ 1 5 0 :
6 . Ն ա խ իջև ա նից դեպ ի Ա րդա րի լ 2 0 0 մ ղ ո ն , ա յդ տ ե ղ ի ց գ ե -
ւզի Վ ա րդա նա կերտ 7 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Փ ա յտ ա կա ր ա ն СО. ս ւդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Կա սպ ից ծո վ ը 5 0 ՛ :
7 . Դ վ ի ն ի ց դեպ ի Կողր 5 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Կ ոտ ա գյուղա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Թ՜իֆի/ս 1 4 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Հ ո լն ա -
ր ա կեր տ 7 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դե պ ի Պ ա րթ ա վ 1 0 0 г
8 . Ե ր ո լս ա ղ ե մ ի ց դեպ ի Ա ղեքս ա նդ ր իա ք ա ղ ա քը 5 0 0 . ա յդ - տ եղ[ւց դեպ ի Պ ե նթ ա պ ո լի ս 1 0 0 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Տրի պ ո լի ս
: ժօ6. ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Ա ֆ րիկա 1 5 0 0 ՜ . ա յդ տ ե ղ ի ց դեպ ի Ս ե պ ֊
տ ռ 9 0 0 . ա յդ տ ե ղ ի ց դ ՚-պ ի օվ կ ի ա ն ո ս 2 0 0 0 Տ։ Հ ե ռ ա վ ո ր ո ւ թ յո ւ ն ֊ ների վ ե ր ջա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը մ ղ ո ն ն ե ր ո վ ս ։
Մ եջ բ ե ր վ ա ծ հ ա յկ ա կ ա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ի տ ւէյա լներում կ ա ն,
ինչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , շա տ հետ ա քր ք ի ր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ա յն ճ ա
նա պ ա րհների մ ա ս ի ն , որոնք գ ն ո ւմ էի ն Դ վ ի ն ի ց — Կարն ո , Խ լա թ ի և
Ն ա խ իջևա նի վ ր ա յո վ դեպ ի Բ յո լղ ա ն դ ա կ ա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն և ա ր ա բ ա
կա ն խ ա լի ֆ ա ա ի խ ո շո ր ա ռ և տ ր ա կա ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ը ;Պ ետ ք է նա խ և ա ռա ջ ն շ ե լ, որ ա յս ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ո ւմ , ի ն չ ֊
յ /ես մ ա ն ր ա մ ա ս ն ո ր ե ն պ ա ր զ վ ա ծ է ի մ « Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճ ա
նա պ ա րհները.а9 ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ , Դ վ ի ն ի ց դեպ ի Պ ա ր թ ա վ գ ն ա ֊
ց ո ղ ճա նա պ ա րհի ս կ զ բն ա կ ա ն մ ա սր ց ո ւ յց ,է տ րվա ո ո ՛չ թ ե Շ ա ր ո լր ի ,
*' Գանձակի տակ Հասկացվում ( , անշուշտ, Գանձակ Շ ապաստան և Նինևիայք՛ տակ-—Մուս ուր
2 М —<է100»։Ж -Ի մեջ բա ց Լ թողնվս ՚ծ Նինվե ի Հեռավորությունը 1Г ծրինից։Այղ ամբողջ Հատվածը [6՞] М-/г մեջ չկաւ М — ՀէԳեպի Կոտ դյոպ ր 105 »։
ь М — «300»։М — <Г 1030 -иМ — տԳեպի անՀայտ օվկիանոսը 1000м* У են-Մ արտենի ֆրանսիական թարղ -
յ ասության մեջ Ամասիայի և Անկարայի Հեռավորությունը իրարից ցույց կ տրվա**Ռ& մղոն, Կոստանդնուպոլսի և Հռոմի միջև 3000 մղոն. Ք զիմ արից դեպի Եգեսիա 160 մղոն• Բերգկունքից դեպի Պարթավ 140 մղոն և Պ ւսրթավից դեպի Կասպից ծ՛ովք- 20 մղոնէ
’ Երևան, 1936, կջ 194 — 195 և 249,
347
ւյիսա կա նի և Ա ելիմի լե ռ ն ա ն ց ք ի վ ր ա յո վ , ինչպ ե ս ա րա բա կա ն աշ՜ խ ա ր հ ա գ ի ր ն ե ր ի մ ո տ , ա յլ բ ո լո ր ո վ ի ն ուրիշ ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ ' Ե րևա նի. Ե լե ն ո վ կ ա յի և Ղ ա րա նլուղի վ ր ա յո վ ։ Երկու ճա նա պ ա րհները մ ի ա ն ո ւմ էին Գ եղ ա ր քո ւնի քո ւմ և դ ն ո ւմ էին դեպ ի Պ ա րթ ա վ Զ ոդի լե ռ ն ա ն ց ք ի
վ ր ա յո վ ։Բ ե ր դ կո լնքի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը , որ գ տ ն վ ո ւմ էր Դ վի ն ից 6 0 մ ղ ո ն
\= 1 1 5 կ մ .] հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն վ ր ա , ո ր ո շվ ո ւմ է. հ ի ն -հ ա յկ ա կ ա ն Մա- г աղ գ ա վ ա ռ ո ւմ , Ե լե ն ո վ կ ա յի ց դեպ ի հ ա ր ա վ -ա ր և ե լք , մ ո տ ա վ ո ր ա
պես Ա ղ կ ա լա յի տ ե ղ ո ւմ , որի մոտ ն ե ր կ ա յո ւմ ս գ տ ն վ ո ւմ են հին ք ա
ղա քի ա վ ե ր ա կ ն ե ր ը ։
Հա տ կ ա պ ե ս կա րևոր է հ ա յկ ա կ ա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ո ւմ Դ վ ի նից դեպ ի Կողր գ ն ա ցո ղ ճա նա պ ա րհի հիշա տ ա կո ւմ ը և ա յդ տ ե ղ ի ց
դեպ ի Կ ո տ ֊գ ե ղ և Թ ի ֆ լի ս ։ Մ ա րկվա րտ ի կ ա ր ծ ի ք ո վ , Կողբը ն ո ւ յն ա
կա ն .է ա յժ մ յա ն Կ ո ղ բի ն ։ Կ ողբից ճա նա պ ա րհը դեպ ի Բ ՚ի ֆ լի ս նա ե ն
թ ա դ ր ո ւմ \է ա յժ մ յա ն Լենինա կա նի [Ա լեքս ա նդր ոպ ո յ] վ ր ա յո վ դեպ ի
Կ ո տ -կ ե ղ , որո ն ա հ ա մ ա ր ո ւմ է ս ա հ մ ա ն ա յի ն կետ Հ ա յա ս տ ա ն ի ե
Վ րա ստ ա նի մ ի ջև ։ Ա յդ ճա նա պ ա րհի ո ւղ ղ ո ւթ յո ւն ը Լենինա կա նիд
Կ ոտ -գե ղ ի վ ր ա յո վ դ ե պ ի Թ ի ֆ լիս Մ արկվա/էտը դ ժ վ ա ր ա ն ո ւմ Է որո- յե լ Կ ո տ ֊գ ե ղ ի տ ե ղ ա դ ր ո ւթ յա ն ը վ ե ր ա բե ր ո ղ .տ վ յա լն ե ր ի բ ա ց ա կ ա յո ւ
թ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ }։ Ա յդ ճա նա պ ա րհի ո ր ո շո ւմ ը , ի ն ձ թ վ ո ւմ 4, հնա
ր ա վոր >Է, եթ ե ն կ ա տ ի ա ռ նվ ի Կողբի և Թ իֆ լի ս ի մ ի ջև ե ղ ա ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը ' Կ ող բից դեպ ի Կ ո տ ֊գ ե ղ 1 2 0 կ ա մ 1 0 5 մ ղ ո ն և Կ ո տ ֊գ ե զ ի ց
դեպ ի Թ ի ֆ լի ս 1 4 0 մ ղ ո ն ։ Մար կ վա ր տ ը ճիշտ <)ույց է տ վ ե լ, որ ճ ա
նա պ ա րհը Կ ող բից դեպ ի Լենինա կա ն գ ն ո ւմ \էր Ա ր փ ա ֊չ ա յի աջ կ ո ղ
մ ո վ ։ Լևնին ՚ա կա՛նի ց դ ե պ ի Թ իֆ լիս գ ո յո ւթ յո ւն ո ւն ե ն , ի ն չպ ե ս հ ա յտ
նի է , երեք ճա ն՛ա պ ա րհ' 1 . ա րևելյա ն՛ը — Փ ա մր ա կ և Դ ե բե դ դ ե տ ե
րի ե ր կ ա ր ո ւթ յա մ բ . 2 . մեջտ եղ ի — ա յժ մ յա ն Վ ա ր ա ն ց ո վ կ ա յի և Եկա- ւո երի ն ենֆ ելդ ի վ ր ա յո վ և 3 . ա ր և մ տ յա ն ը — Ա խ ա լքա լա կիւ— Բա կուր
իա ն ի ի — Բ ո ր ժ ո մ ի վ ր ա յո վ և ապ ա Կուր գ ե տ ի ե ր կ ՛ա ր ո ւթ յա մ բ։ Ա յդ ճ ա ն ա պ ա ր հն եր ի ց վ ե ր և հ ի շվ ա ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը [2 6 0 կ ա մ 2 4 5
մ զ ո ն = մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 5 0 0 ՛կա մ 4 7 0 կ մ .] հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ Է
հ եռ ա վ ո ր ա ր և մ տ յա ն ճա նա պ ա րհը Ա խ ա լք ա լա քի — Բ ա կուրիա նիի— Բ որ ժոմ ի վ ր ա յո վ ։
Ե վ, իսկա ՛պ ես, ա յ՛դ ճա նա պ ա րհի վր՛ա Կ ող բից մոտ ա վո րա պ ես
I 0 5 — ) Լ՛է) մ ղ ո ն հ ՛եռա վ ո րո ւթ յա ն վյրա% [ = մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 2 0 0 —
1 -"Лагк^ап, Б аз Шпеггг у о п А^аха1а пасЬ АппаБНса, Տ. 55—57:2 Պետք Է նշել, որ իսկական թվերը վերականգնելու համար, պետք Է համե
մատել և քննարկման ենթարկել այդ ճանապարհացույցի գոյություն ունեցող ր ո ֊ 1ՈՐ ցուցակները և օգտագործեք աքն բնագրի քննական հրատարակության համաթ.
348
՚
231) կ մ .] Ա խ ա լք ա լա քի և Գ ո տ ոլյա ր կ ա յա ր ա ն ի մ ի ջ և գ տ ն վ ո ւմ է Կո-
տ ելիա գ յո ւղ ը , որը ըս տ .ե րև ո ւյթ ին ն ո ւյն ա կ ա ն է ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյ
ց ի Կ ո տ ֊գ ե ղ ի ն ։ Մ եր ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ը ■ա վ ե լի ք ա ն հա վա նա կ ա ն է յ ո րո վ հ ե տ և Կ ո տ ե լի ա յի ց դեպ ի ֆ ի ֆ լի ս հետ ա գա ճա նա պ ա րհի ե ր կ ա
ր ո ւթ յո ւն ը ևս հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ի մ եջ ց ո ւ յց
տ ր վ ա ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը [1 4 0 մ ղ ոն = մ ո տ . 2 6 8 կ մ .] ։
Մ եջ բ ե ր վ ա ծ հ ա յկ ա կ ա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ի հ ն ա գ ո ւյն ց ա ն կ ո ւմ
հա տ կա պ ես ա ր ժ ե ք ա վ ո ր է , ի ն չպ ե ս ն շվ ա ծ է վ ե ր և ո ւմ , վ ե ր ն ա գ ր ի ց
Հետ ո ե ղ ա ծ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յո ւն ը մ ղ ո ն ն ե ր ի և ֆ ա ր ս ա խ ն ե րի մ ա սի նւ
Ա յդ հ ա ղ ո ր դ ա գ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ հ ի շվ ո ւմ է ս տ ա դ ի ո ն ը , որը հա վա սա ր է 1 7 0 ք ա յլի , և ս տ ա դ իո ն ը «ը ս տ պ ա րսկա կա ն հ ա շվ ի Л, որ հա վա սա ր
է 1 4 3 ք ա յլի ։ Ա յդ վեր ջին ս տ ա դ ի ո ն ի տ ա կ, ի ն չպ ե ս պ ա ր զ վ ա ծ է ի մ
չա փ ա գի տ ա կ ա ն «Կ շի ռ ն ե ր ը և չա փ ե ր ը հ ն ա գ ո ւյն հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւ ր ,
ն ե ր ո ւմ յ)1 ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ , հին հ ա յկ ա կ ա ն հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ը նկա տ ի
են ո ւն ե ց ե լ պ ա ր ս կա կա ն .ե ր կ ա ր ո ւթ յա ն [գ ծ ա յի ն յ չա փ ե ր ի ս տ ա դիոնը
կ ա մ ա ս պ ա ր ե զ ը , որը ե գի պ տ ա կա ն ֊ա ր ա բ ա կ ա ն չա փ ե ր ի հ ա մ ա կ ա ր
գ ո ւթ յա ն մ ե ջ կ ո չվ ո ւմ էր § Ь а 1 у а , որ հ ա վա սա ր է ր 2 3 0 ,1 1 2 մ .2ւ
Մ ովսես Խ ո ր ե ն ա ցո լ « ա շ խ ա ր հ ա ց ո ւյց ի » րն դ ա ր ձ ա կ օրինա կի
մ ե ջ ա յգ պ ա ր ս կա կա ն ս տ ա դի ո նի ե ր կ ա ր ո ւթ յո ւն ը ո ր ո շվ ա ծ է ոչ թ ե
1 4 3 , ա յլ 1 4 4 ք ա յլ ։ Ա յդ 1 4 4 ը ն թ ե ր ց վ ա ծ ք ը 1 4 3 - ի փ ո խ ա ր ե ն , ի ն չպ ե ս
ե ր և ո ւմ է ի մ « Կ շիռները և չա փ ե ր ը я ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ եջ բ ե ր վ ա ծ
մ ա ն ր ա մ ա ս ն հ ա շի վ ն ե ր ի ց , պ ե տ ք է հա մ ա ր ե լ ա վ ե լի ճ ի շտ ։ Ո ւստի
ա յդ ք տ յլը հա վա սա ր կ լի ն ի 2 3 0 ,1 1 2 :1 4 4 — 1 ,5 9 8 մ ե տ ր ի ։Ց ո ւց ա կ ո ւմ ե ղ ա ծ մ յո ւս ս տ ա դ ի ո ն ի ո ր ո շմ ա ն հ ա մ ա ր պ ե տ ք է
նկ ա տ ի ո ւն ե ն ա լ, որ նրա ե ր կ ա ր ո ւթ յո ւն ը ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ կ լոր թ վ ո վ ւ Ս ա կ ա յն ի ր ա կ ա ն ա պ ե ս ա յդ ս տ ա դ ի ո ն ը , ի ն չպ ե ս դ ժ վ ա ր չէ ուշա դիր
չա փ ա գ ի տ ա կ ա ն ք ն ն ո ւթ յա մ բ ո ր ո շե լ, հ ա վա սա ր է ե ղ ե լ ոչ թ ե 1 7 0 ,
ո յ լ 1 7 Ր ի ք ա յլի [1го% ]»Մ եջ բ ե ր վ ա ծ հ ա տ վ ա ծ ի ե ր կ ա ր ո ւթ յա ն [գ ծ ա յի ն ] և ճ ա ն ա պ ա ր ֊
Հա յին չա փ ե ր ը , հ ա մ ա ձ ա յն հ ի շվ ա ծ տ վ յա լն ե ր ի կ ս տ ա ց վ ե ն հ ե տ և ֊ յա յ հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յա մ բ —
1 . Ք տ յլը ' / ւ | 4 պ ա ր ս կա կա ն ииьшդ ի ո ն ի = 2 3 0 , 1 1 2 : 1 4 4 = 1 , 5 9 8 մ .
Ս տ ա դ ի ո ն ը = ք ա յ լ = 1 . 5 9 8 Х 1200/7 = 2 7 3 ,9 У 7 մ .
3 . Մ ղոն = 7 ս տ ա դ ի ռ ն = 1 2 0 0 ք ա յ լ = 1 , 5 9 8 ) Հ 1 2 0 0 = 1 9 1 7 ,6 մ .
4. [Ֆ ա ր ս ա խ ը = 3 մ ղ ո ն = 1 9 1 7 ,6 ) Հ Յ = 5 7 5 2 ,8 մ .]
I Երեսս, 1930, էշ 58— 110։
* Համեմ,սոե յ . А. ГесоигйетамсЬе, ТгаЛё рга^цие <3ез րօ!ճտ օէ т е -*вгря. Йея реир1еэ ап^епэ е( с1ев агаЬез, Раг15, 1909, р. 82 և 8Ь
349
յ . Ս տ ա դիոնը « ը ս ս > պ ա րսից Հ ա շ վ ի »— 1 4 4 ք ա յլ = 1 , Տ 9 հ \
1 4 4 = 2 3 0 , 1 1 2 մ .6 . Մ ղոն պ ա ր ս կ ա կ ա ն — 1 ООО ք ա յլ = 1 5 9 8 մ .7 . Ֆ ա րս ախ = 3 մ ղ ո ն = 1 Տ Ց Տ ^ Հ Յ — 4 7 9 4 մ .
йу/յլ հ ա շվ ա ր կ ո ւմ նե ր ը կ ա ս կա ծի ենթ ա կա չե ն , որովհետ և р ь ]
վա ծ գ ծ ա յի ն և ճ ա ն ա պ ա ր հ ա յի ն չա փ ե ր ր մ ի ա ն գ ա մ ա յն իրա կա ն են և գ տ ն վ ո ւմ են Դ եկոլրդեմա նշի^ հա մ եմ ա տ ա կա ն չա փ ա գի ւո ո լթ յա ՛:
մ ե ջ ։Ա ռա ջին մ ղ ո ն ը և նրա ն հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն ֆ ա րսւսխ ը արա՛բա
կս/ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ա յի ն չա փ ե ր .են, ո ր ո ն ցո վ ց ո ւ յց են տ ր վ ա ծ վերև ո ւմ հի շվ ա ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ա րա բա կա ն ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ն ե ր ո ւմ ։
Իսկ երկ ր որ դ մ ղ ո ն ը հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա նո ւմ է ի ս կա պ ե ս պ ա րսկա կա ն
նոր մ ղ ո ն ի ն , որը ն ո ւյն ա կ ա ն էր հ ռ ո մ ե ա կ ա ն մ ղ ո ն ի ն ' 50ՈՈ բա րե/ո^! յա ն ոտ ք [ = 0 .3 1 9 6 X 5 0 0 0 = 1 5 5 8 էք.]»
Ա նկա սկ ա ծ է ն ա և , որ բ ե ր վ ա ծ մ ի ջն ա դ ա ր յա ն Հ ա յկ ա կ ա ն ճ ա
ն ա պ ա ր հ ա ցո ւյց ի ն հ ի մ ք է ծ ա ռ ա յե լ ա ր ա բա կա ն մ ղ ո ն ը , որը հա վա - ւ/ար է եղել 1 9 1 7 ,6 մ . ։ Դ ժվա ր շէ ■ստուգել ա յղ հ ե ն ց իր ճ ա նա պ ա ր
հ ա ց ո ւյց ի տ վ յա լն ե ր ո վ ։ ն ր ա ն ո ւմ ց ո ւ յց տ ր վ ա ծ Դ վինի և Նա խ իջևա նի
մ իջև ե ղ ա ծ տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն ը 7 0 ա ր ա բա կա ն մ ղ ո ն , որ կ ա զ մ ո ւմ Լ [19 1 7 ,6 ^ Հ 7 0 = 1 3 4 ,2 3 2 ] .իսկա պ ես հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ է Դ վինի
տ ե ղ ո ւմ գ տ ն վ ո ղ ա յժ մ յա ն Ա րտ ա շա տ ի և Ն ա խ իջևա ն ք ա ղ ա քի միջև
ե ղ ա ծ հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ը ։ Ն ա խ կին փ ռ ս տ ա յի ն ճ ա ն ա պ ա րհով Ն ա խ ի
ջևա նի հ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը Ղա մ ա ր լո ւ գ յո ւղ ի ց , որը գ տ ն վ ո ւմ է Արտա-
շա տ — Դ վ ի ն ի ց մի ք ա ն ի կ ի լո մ ե տ ր դեպ ի հա ր ա վ , կ ա զ մ ո ւմ է նաԼ ն ե ր կ ա յո ւմ ս 1 2 7 կ մ . ։ Հ ե տ և ա բ ա ր , վ ե ր և ո ւմ հ ի շվ ա ծ մ ե ր եզրա կա ցու-
Բ յո մ ւն ե ր ը մ ի ա ն գ ա մ ա յն հ ա ս տ ա տ վո ւմ են նա և ա ր դիա կա ն տ ը վ ֊ բ ո քներով ։
Ո րով հետ և ՚բ ե ր վ ա ծ ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ը պ ա հպ ա նվհլ է 9 7 1 —
9 8 1 թ վ ա կ ա ն ն ե ր ի ձ ե ռ ա գ ր ո ւմ և նր ա ն ո ւմ հեռա վորութ յունն ՛երը ց ո ւ յց
են ա ր վ ա ծ ա ր ա բա կա ն մ ղ ո ն ն ե ր ո վ , ուստ ի մ ի ա ն գ ա մ ա յն պ ա րզ ւէ. որ նրա երևա ն գա լը պ ե տ ք է ե ն թ ա դ ր ե լ V I I — X դ ա ր ե ր ո ւմ ։ Ա (դ ճ ա
ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ո ւմ , ի ն չպ ե ս պ ա ր զե լ են ի մ ուստ լմնա սիրությոմենԼ
րը2, կա ն Մ ովս ես Խ ա րենա ցոմւ վ ե րա գր վո ղ հհՀ ա յկ ա կ ա ն ա շխ ա ր հ ա
ց ո ւ յց ի -V հետ շփ մ ա ն կ ե տ ե ր , ուստ ի դ ժ վ ա ր չէր ե զ ր ա կ ա ց ն ե լ, մւր թ ե ր -
1 Հսւմեմատե Լ А. ОегоигйетапсМе, ТгаИё р г а ^ и е с1ев րօւճտ е! т е вигев (Зея рсир1е5 апс1епз (Зев агаЬе5, Раги, 1909, р. 67, 6Տ, 76. 82, 88. 133 А (35:
1 Տե՛ս Сборник <гАкадемия н ау к академ и к у Н . Я- М а р р у *. 7 Տ 6 - ~ ա ։
360
վա ձ ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ը Հա ն դ ի սա նո ւմ է Բ ա գրա տ ունեա ց դա րա շը/ ■о ա նի գ ո ր ծ և գ ր վ ա ծ է I X գ ա ր ո ւմ ։
Հ ի ն հ ա յկ ա կ ա ն գրա կա ն հ իշա տ ա կա ր ա նն երը ուսումնա սի րելդ-
և տ ա ր ե թ վ ե ր ը որ ո շե լո ւ ը ն թ ա ց ք ո ւմ ի ն ձ հա մ ա ր ի բ ր և ո ւղ ե ց ո ւ յց ծ ա
ռ ա յե լ է Հ ա յա ս տ ա ն ի ս ո ցի ա լա կ ա ն ու տ նտ ես ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ա յն
ը ն դհ ա ն ո ւր ը մ բ ռ ն ո ւմ ը , որ ն շվ ա ծ է ի մ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։ Իմ
Հ ա մ ո զ մ ո ւն ք ո վ , ա յն պ ի ս ի հի շա տ ա կա ր ա նն ե ր , ի ն չպ ի ս ի ք « Հ ա յկ ա կ ա ն ա շ խ ա ր հ ա ց ո ւյց ն » <է և (Гհ ե ռ ա վ ո ր ո ւթ յո ւն ը մ ղ ո ն ն ե ր ո վ » , ո րո ն ք ա ռ ա ն
ձին հ ե տ ա քր ք ր ո ւթ յո ւն էին ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ հա րուստ դա սի և հ ա յ
վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր , կա րող էի ն երևա ն գա լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ
ս-ռևտ րի և մ ի ջ ա զ գ ա յի ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն դա րա
շր ջա ն ո ւմ , հա տ կա պ ես I X դ ա ր ո ւմ ։ Տ ա ն ե լ նր ա նց ա ր ա բա կա ն տ ի
ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ա ռա ջին դա րերը կ լի ն ե ր շա տ կ ա ս կ ա ծե լի , ո ր ով հե տ և
V II— V I I I դա րերը եղ ե լ ե ն Հ ա յա ս տ ա ն ի հ ա մ ա ր մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և ■ տ ըրի լճ ա ց մ ա ն շրջա ն։
Ա րա բա կա ն և հ ա յկ ա կ ա ն վ ե ր և ո ւմ հ ի շվ ա ծ ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի տ ե ղ ե
կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , ո ր ո շվ ո ւմ են Հ ա յա ս տ ա ն ի և
Ա նդրկովկա ս ի հ ա ղ ո ր դ ա կ ց ո ւթ յա ն հ ի մ ն ա կ ա ն ճա նա պ ա ր հն երը Ա րա
բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն դ ա ր ա շր ջա ն ո ւմ ։ Պ ետ ք է ն շ ե լ, որ ք ն ն ա ր կ
վ ա ծ ճա նա պ ա րհն եր ը ա վ ե լի հ ա ն գ ա մ ա ն ո ր ե ն ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ե լո ւ հ ա
մա ր ա ն հրա ժեշտ է հ ե տ ա զո տ ն լ և հ րա տ ա ր ա կ ե լ ն ա և ա յն չհ ր ա տ ա
ր ա կ վ ա ծ ճ ա ն ա պ ա ր հ ա ց ո ւյց ն ե ր ը , որ ո ն ք գ տ ն վ ո ւմ են հին հա յկ ա կ ա ն ձ ե ռ ա գ ր ե ր ո ւմ :
д а т ь п а д а о т а т ? м - п - п п *
Դ Ա Ր Ե Ր Ո 1 1 Մ 1
1 0 — 1 1 - ր դ դա րերը հ ա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի պ ա տ մ ա կա ն ա ն ց յա լո ւմ տ ըն. ւոեսա կա ն և կուլտ ուրա կա ն մ ե ծ ու ա նօրինա կ վ ե ր ե լք ի շրշա ն էին
Ա յդ վ ե ր ե լք ի հ ի մ քը և ա ռ ա ն ց ք ը կ ա զ մ ո ւմ էի ն , ի ն չպ ե ս ա յժ մ պ ա րզ- ւ!ա ծ .է, ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա րա գ բա ր գ ա վ ա ճ ո ւմ ը , ա ռևտ րի ու ա պ ր ա նքա յի ն
տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն բ ո ւռ ն զ ա ր գ ա ցո ւմ ը և հա րուստ ու ա զդ ե ցի կ ա ռ և տ ր ա կան հ ա յ բ ո ւր ժ ո ւա զ ի ա յի զ ո ր ե ղ ա ց ո ւմ ը ։
Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Դ ր ա սխ ա ն ա կ ե րտ ցի ն տ նտ ես ա կ ա ն ա յս վ ե ր ե լք ի մ & ս ի ն գ ր ո ւմ է .
«Ի ս կ ա յն օ ր ե ր ո ւմ Տ,երը բա ր ե հ ա ճ վ ե ր ա բ ե ր վ ե ց Հ ա յա ս տ ա ն ա չ.
խ ա ր հ ի ն , պ ա տ ս պ ա րեց և ա ճող ութ յուն շն ո ր հ ե ց ա մ ե ն տ եսա կ բա ր ի
գ ո ր ծ ե ր ո ւմ ։ Ա մ ե ն մ ա ր դ բ ն ա կ վ ե ց իր ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ յա ն մեջ և , ս ե փ ա
կ ա ն ե լո վ ի ր ե ր կ ի ր ը ' տ ն կ ե ց ա յգ ի ն ե ր և ա ճ ե ց ր ե ց ձ ի թ ե նի ն ե ր ի ու պ ա ր տ ե զնե ր ի բո ւր ա ս տ ա ն ն ե ր , հ ե ր կ ե ց ի ն հերկ փ շե ր ի ց հե-լո լ և հ ա
վ ա ք ե ց ի ն պ տ ուղ հ ա ր յո ւր ա պ ա տ ի կ . լի ք ը լց վ ե ց ի ն հուձձը վերջա նա -
լո ւց հետ ո ց ո ր ե ն ի ա մ բա ր ն ե ր ը և լց վ ե ց ի ն ա յգ ե կ ո ւթ ի ց հետ ո գինու
հււրերը. ց ն ծ ո ւթ յո ս ն ը տ ի ր ե ց լե ռ ն ե ր ի ն , ո ր ո վ հ ե տ և նր ա նց վրւս շ ա
տ ա ցա ն ա ր ա ծող տ ա վա րի նա խ ի ր նե ր ը և ո չխ ա ր ի հ ո տ ե ր ը ։ Եվ մեր
գ լխ ա վ ո ր ն ա խ ա ր ա ր ն ե ր ը , ա պ ա հ ո վ վ ե լո վ և հ ա ն գ ս տ ա ն ա լո վ ա ս պ ա
տ ա կների հ ա ր ձ ա կ ո ւմ ն ե ր ի ց ' շի ն ո ւմ էի ն մ ե ն ա ս տ ա ն ն ե ր ո ւմ , ա վ ա ն
ն ե ր ո ւմ ու ա գ ա ր ա կ նե ր ո ւմ ք ա ր ա շե ն , հ ա ս տ ա հ ե ղ ո ւյս , կ ր ա ձ ո ւյլ ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ն ։
« Ի и կ ա շխ ա րհիս Հ ա յա ս տ ա ն ե ա յց յա լո լր ս ն յա յն ո ս ի կ ա յց ա ր ա .
ր ն ա լ Տ ե ա ռ ն և պ ա տ ս պ ա ր եա լ և յա ջո ղ ե ա լ ի բ ո լո ր բա ր ո ւթ ի ւն ս ' բ ն ա .
կ ե ցա ն ի ւր ա ք ա ն չի լր ո ք ժ ա ռ ա ն գ ո ւթ ի ւն ս ի ւր ե ա ն ց . և սեպ հա կա նեա է
* Տե՛ս .սուսՆձին դրյյույկով, Արմֆանի հրատարակությամբ, Երևան, 1940 թ.-.
352
У■ , ■ ■
1 զ ե ր կ ի ր ' տ ն կ ե ցի ն ա յգ ի ս և ա ր մ ա տ ա ցո ւցի ն բուրա ստ ա նէէ ձ ի թ ե ն ե ա ց
և պ ա ր տ ի ղ ա ց . հ ե ր կ ե ց ի ն հերկս ա ր տ ա ք ո յ փ չո ց և կ թ ե ց ի ն պ տ ո ւղ ս
հա րիւրա ւորս, զե ղ ա ն շտ ե մ ա ր ա ն ք ց ո ր ե ն ււյ ի ժ ա մ ա ն ա կ ի լր ո ւթ ե ա ն
հ ն ձ ո ց . լց ա ն գ ո ւբք գ ի ն ւո յ ի կութ ս ա յգ ե ս տ ա ն ե ա յց և լե ր ի ն ք ց ն ծ ո ւ թ ի ւն զ գ ե ա ց ա ն , զի բ ա զ մ ա ց ա ն ի նմ ա ա ր օտ ա կ ա ն ք ա ն դ ե ա յք ա ր-
՚ յա ռ ո ց և հօտ ք ո չխ ա ր ա ց ։ Եւ գ լխ ա ւոր ն ա խ ա ր ա ր ք մ ե ր յա պ ա հ ո վ -
ցեա էք և. հ ա ն գ ո ւց ե ա լք ի հի ն ի ց ա и պա տ ա կ ա ց ' շ ի ն էի ն եկեղեց՛իս վ ի մ ա ր դ , հ ա ս տ ա հ ե ղ ո յս ձո ւլես :լ կ ր ո վ ' ի մ ե ն ա ս տ ա ն ս և յա լա ն ս և յ ա
գ ա ր ա կ է։»^ ։Որ В ա գրա տ ուն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո լթ յա ն ժ ա մ ա նա կա շրջա նը , ի ր ո ք ,
ս ի նոր դա րա շրջա ն Էր Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ եսա կա ն ու կ ո ւլտ ուրա կա ն
մ ե ծ զ ա ր գ ա ց մ ա ն ' ա յղ պ ա րզ ե ր ե ո ւմ Է ոչ մ ի ա յն հ ա յ, ա յլև օտ ա ր ա ղ բյո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ։
Ի նչպ ես հ ա յտ ն ի Է ն ո ր ա գ ո ւյն ա շ խ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց , ա ր ա բա
կա ն մ ա տ ե ն ա գ ի ր ն ե ր ը Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ը հ ա մ ա ր ո ւմ Է ի ն
ի ր ե ն ց ա մ ենա հ ա ր ուս տ ե ր կ ր ն ե ր ի ց մ ե կ ը ։ Տ ա ս ե ր ո ր դ դա րի ա ր ա բա
կա ն .աշխա րհա ՛գիր Ի բ ն -Ֆ ա կ ի հ ը [իր «Գ ի ր ք ե ր կ ր նե ր ի մ ա ս ի ն » գ ր վ ա ծ
ք ո ւմ մ ա տ ն ա ն շո ւմ Է, որ մ ի մ ի ա յն Ա րա քսի գ ե տ ա հ ո վ ի տ ո ւմ նրա ժ ա մ ա նա կ եղ ե լ են մ ո տ 1 0 0 0 ք ա ղ ա ք ու գ յո ւղ 2։ ն մ ա ն ա պ ե ս և Յա կուսէն
իր «Ա շխ ա ր հ ա գր ա կ ա ն բա ռ ա ր ա ն ի յ> մ եջ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ գ տ նվ ո ղ
քա ղ ա ք ն ե ր ի ու գ յո ւղ ե ր ի ք ա ն ա կ ի մ ա ս ի ն տ ա լիս Հ դ ա ր ձ յա լ չա փ ա
զ ա ն ց մ ե ծ թ ի վ * 1 8 .0 0 0 մ ե ծ և փ ոքր գ յո ւղ ա ք ա ղ ա ք ն ե ր л։
Ա րա բա կա ն հ ե ղ ի ն ա կ ն ե ր ի ա յս և ն մ ա ն տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որ
թ վ ո ւմ են խ ի ս տ չա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ ' ճիշտ ե ն , ը ս տ ե ր և ո ւ յթ ի ն , մ ի ա յն
ա յն չա փ ո վ , ի ն չ չա փ ո վ որ նր ա նք հ ա մ ա պ ա ատ и խ ա ն ո ւմ են Ա տ ե ֊
կւա նոս Ա սող իկի վ կ ա յո ւ թ յա ն ։ Տ ա ր ո ն ե ց ի ա յս պ ա տ մ ի չը , որր Բ ա գ-
ր ա տ ո ւն յա ց շրջա նի պ ա տ մ ա գ ի ր Է' մ ա տ ն ա ն շո ւմ Է, որ Ս մբա տ Ա-ի
( 8 9 0 /1 ֊9 1 3 / 4 թ . ) և Ա շոտ Ա -ի ( 8 8 7 — 8 9 0 /1 թ . յ ժ ա մ ա ն ա կ , ո ւր ե մ ն ,
ի ն ն ե ր ո ր դ դա րի վ ե ր ջե ր ո ւմ և տ ա ս ե ր ո ր դ դա րի ս կ զ բ ն ե ր ո լմ '
« Հ ա յո ց ա շխ ա ր հ ո ւմ շ ե ն ո ւթ յո ւն Էր և խ ա ղ ա ղ ո ւթ յո ւն , և հ ա մ ա
ձ ա յն մ ա ր գ ա ր ե ո ւթ յա ն ա մ ե ն մ ե կ ը հ ա ն գ չո ւմ Էր իր ո ր թ ի ու թ զ ե ն ո ւ տ ա կ ։ Եվ ա յս պ ե ս ի ր ե ն ց բ ա զ մ ա մ ա ր դ ո ւթ յա մ բ ու ը ն չե ղ ո ւթ յա մ բ
ագա րա կՏւերը դ ա ռ ե լ ՛Էին ա վ ա նն ե ր և ա վ ա նն ե ր ր ք ա ղ ա ք ն ե ր , մ ի նչև
' ՅովՀէսննոլ կաթողիկոսի Դրասիէանակերէոհցւոյ, Պատմութիւն Հա յոց, Հ ՚ի ֆ - ,իս, 1912, Էջ 198— 199.
* Տե՛ս Լոռսյ/ե, ^Հայաստանը Բյուզանդիայի և Իսլամի միշև» (ֆրանսերեն } ,Փ*էրիզ, 1919, Էշ 4 4 ւ
3 Նույնը, Էշ 44 ։
2 3 -1
азз
հսկ Հովի վ ներ ն ու նա խ ր ա պ ա ններ ը Հ ա գ ն ո ւմ էին մ ետ ա քս ե պ ա տ
մուճա ններ՝» ։( « 3 ա ւուրս սորա և յ իշխ ա նո ւթ ե ա ն Հօր ի ւր ո յ էր շի ն ո լթ ի էն և
խ ա ղա ղութ իւն յա շխ ա ր հ ի ս Հ ա յո ց ըստ մ ա ր գ ա ր էո ւթ ե ա ն ն ' Հա նգշե/
ի ւրա քա նչիւր ուրուք ը ն դ ո ր թ ո վ ի ւրո վ և ը ն դ թ զ ե ն ե ա ւ ։ Եւ ա յս պ էս ս. դա րա կա ց ա ւա նա ցեա լ և ա լա նա ց քա ղա ք ա ց ե ա լ բա զ մ ա մ ա ր դ ո ւթ ե ա մ բ և ը ն չե ղ ո ւթ ե ա մ բ , մ ի ն չև հով ուա ց և ա ն դ էոր դ ա ց մ ե տ ա քս ե ա յո
զգեն ո ւլ պ ա տ մ ո ւճ ա ն »)^ ։Ա սողիկի ա յս վ կ ա յո ւթ յա ն մեջ չա փ ա զ ա ն ց վ ա ծ է , ա ն տ ա րա
կ ո ւյս , նրա հա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը նա խ ր ա պ ա ններ ի ու Հ ո վ ի վ ների մ ե տ ա ք ս ե Հորերի մ ա ս ի ն ։ Մ ենք մ ա տ ն ա ց ո ւյց էինք ա րել « Հ ա
յա ս տ ա ն ի ՛ա ռևտ րի ու ք ա ղ ա քն ե ր ի մա սինս ռո ւս երեն մ եր ա շխ ա տ ու- ան մեք, որ Рш գրա տ ուն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա
նո ւմ բ ն ա կ չո ւթ յա ն ս տ որին խ ա վ ե ր ի դ ր ո ւթ յո ւն ը ոչ մ ի ա յն չէր թ ե ֊
թ ե ա ց ե լ, ա յլև խ իս տ ծա ն ր ա ցե լ էր՛*։ Ս ա կ ա յն , Ա սողիկի մ յո ւս կ ա
րևոր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի բա ր գ ա վ ա ճ մ ա ն և ա գ ա ր ա կ ների ա վ ա ն ա ց մ ան ու ա վ ա ն ն ե ր ի ք ա ղ ա ք ա ց մ ան մ ա ս ի ն , ի ն չպ ե ս
տ ե ս նո ւմ ե ն ք , լի ո վ ի ն հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւմ են ա ր ա բա կա ն մ ա տ ե
ն ա գ ի ր ն ե ր ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ն և , ո ւր ե մ ն , կա րոդ ե ն մ ի ա ն գ ա մ ա յն հ ա վա ստ ի ու վ ս տ ա հ ե լի հ ա մ ա ր վ ե լ։
Ա սողիկի և ա ր ա բա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն երին կա րոդ
է կ ռվ ա ն ծ ա ռ ա յե լ, ը ս տ ի ս , ն ա և ա յն , որ հ ա յ մա տ ե նա գրա կա ն ե ր կերը Р ш գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ՛ա ն ո ւմ հի շա տ ա կո ւմ ե ն , ի ր ա պ ե ս „ մ ե ծ թ վ ո վ « գ յո ւղ ա ք ա ղ ա ք ն ե ր » և (Гք ա ղ ա ք ա գ յո ւղ ե ր » , ո ր ո ն ք, Հա վ ա
ն ո ր ե ն , հ ե ն ց ա յն հին ա վ ա նն եր ն էի ն , որ դ ա ռ ե լ \էին ք ա ղ ա ք ն ե ր ։ Հ ո վ ֊ Հա նն ես Դ ր ա ս խ ա ն ա կ ե ր տ ցո լ մ ո տ մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ ե ն , օրի ն ա կ , հ ե ֊
էրեք ալ « ք ա ղ ա ք ա գ յո ւղ ե ր ը » ' «Ա ր ո ւճ » , «Ա լա ն » , «Բ ա գ ա ր ա ն », «Ե ր ա գ ,
գ ա լո ր ք » , «Ե ր և ա ն » , «Կ ո ղ ր » , «Մ ր ե ն » , «Ք ա ր ո ւն ջ » , «Գ ա ռ ն ո յ գի ւղ ա
ք ա ղ ա ք » ու «Թ ա լն ա յ գ ի ւղ ա քա ղ ա ք » և ն ։
Դ վ ի ն - Պ ա ր թ ա վ հին ճա նա պ ա րհի վր ա , ին չպ ե ս մ ա տ ն ա ց ո ւյց
Էինք ա ր ել « Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ի գ լխ ա վ ո ր ճա նա պ ա ր հ ն ե ր ը » մ ե ր ա շխ ա
տ ո ւթ յա ն մ ե ջ9, ն ա և ա յժ մ գ տ ն վ ո ւմ են հին Բ երդկունքի ու Մա բ ե ն ի ֊ է՛ի ը նդա րձա կ ա վ ե ր ա կ ն ե ր ը , որոնք կ ո չվ ո ւմ են «Ա զա տ ք ա ղ ա ք ո -ն ե ր
1 ւքՍէոեփանոսի ՏսւրօՆ Լ ցւո յ Ա ս ո ղ կ ա ն , Պ ա տ մութ իւն տ /էեղ/ւրա կա հ», II. Պհ-
տ ե ր /՛., 1 8 8 3 , I I I Դի Գ , Էչ 1 6 1 ։
2 Տես էՕ торговле и городах Армении п связи с мироном торговле!՛՛1 древних времен*, Эривань 1930, Էջ 145*
3 Տ ե ՛ս Էք 1 8 5 — 1 9 2 1
354
Լ որոնք նշա նա վոր կ ե ն տ ր ո ն ա վ ա յր ե ր են ե ղ ե լ Բ ա գրա տ ունեա ց թ ա ֊
դա վ որ ութ է ան с/ ա մ ան ա կա շրշա ն ո ւմ ։Հ ա վ ա ն ո ր ե ն է թե ա չս о:Ա զա տ քաղա քա տ ները և թ ե Հ ո վ հ ա ն ն ե ս
Գ ր ա սխ ա նա կ եր տ ցո ւ մ ոտ հի շա տ ա կ վ ա ծ վ ե ր ո հ ի շ յա լ <г գ ի ւ ղ ա ք ա ֊
ղա բ » - ն ե ր ր հ ե ն ց ա յն «ք ա ղ ա ք ա ց ե ա լ ա ւ ա ն » ֊ն ե ր ն .են, որ հ ի շ վ ա ծ են
նա և Ա սողիկի մ ո տ ։Հ ա յա ս տ ա ն ի բա ր գ ա վ ա ճ վի՛ճակը և ք ա ղ ա ք ա յի ն կ յա ն ք ի զ ա ր
գ ա ց ո ւմ ը Р ա գ ր ա տ ո ւն յա ց շրշա ն ո ւմ } 1 0 — 11 ֊ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ } ի ն չպ ե ս
Աքե ս ն ո ւմ ե ն ք ։ մ ի ա ն գ ա մ ա յն ա ն ժ խ տ ե լի ,Է և հ ա ս տ ա տ վ ո ւմ է մ ա տ ե
նա գրա կա ն բա զմա թ ւիվ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ ։
* **
Ա րդ ին չո վ պ ետ ք է բ ա ց ա տ ր ե լ ա յդ ա ր տ ա կա րգ բ ա ր գ ա վ ա ճ ո ւմը 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ։
Մ եր ն ա խ ո ր դ ա շխ ս ո ո ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց մ ե կ ո ւմ մ ե ն ք ՛արդեն մա տ * ձ ա ց ո ւ յց էի ն ք ա ր ե լ', որ ա ր ա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն иկզ բն ա կ ա ն շր ջա ն ո ւմ ' 7 — 8 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ , Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ եււա կա ն կ յա ն ք ր
ետ էր մ ղ վ ե լ իր ա ռա ջա վոր դ ի ր ք ե ր ի ց և զ ա ր գ ա ն ո ւմ էր բն ա կ ա ն տ ը ն ֊
տ ե ս ո ւթ յա ն Հետ ա դա րձ հ ի մ ք ե ր ի վ ր ա ։
Օ մ տ յա ննե ր ի և ա ռա ջին Ա բր ա ս յա ն ն ե ր ի О ա մ ա ն ակ Ա րևելքի
ա ռևտ ուրը Բ յուզս/նդիա յ,ի հետ գ ր ե թ ե ա նհնա րին ,էր դ ա ռ ե լ շն որ հի վ բ յո լ զ ա ն դ ա -ա ր ա բա կ ա ն պ ա ր բե ր ա բա ր կ ր կ նվ ո ղ հ ա մ ա ռ պ ա տ ե
ր ա զ մ ն ե ր ի ։
.Ա յս դ ր ո ւթ յո ւն ը հե տ զհե տ ե փ ո խ վ ե ց , ս կ ս ա ծ ի ն ն ե ր ո ր դ դա րից
?հ , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ։
Ա րա բա կա ն խ ա /ի ֆ ա յո ւթ յա ն ա ս տ ի ճ ա նա կ ա ն թ ո ւլա ց մ ա ն և
։՝ յ ուղա նդա կա ն կ ա յս ր ո ւթ յա ն զ ո ր ե ղ ա ց մ ա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ Բ ա գր ա -
ա ո լն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ու տ ն տ ե ս ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն
հա մ ա ր ա ն ս պ ա ս ե լի կ ե ր պ ո վ ստ ե ղ ծ վ ե ց ին այ դ ժ ա մ ա ն ա կ բ ա ց ա ռ ի կ նպ ա ստ ա վոր պ ա յմ ա ն ն ե ր ։ Ի ն ն ե ր ո ր դ դա րի վ ե ր ջե ր ի ն Շ իր ա կի Բ ա գ ֊
րա տ ուն,իները, որոնք դ ա ռ ե լ էին ա ր ա բա կ ա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ը ե ն
թ ա կա , ս ա կ ա յն ի ն ք ն ի շխ ա ն թ ա գ ա վ ո ր ն ե ր ' ա շխ ա տ ե ց ի ն չե զ ո ք մ ն ա լ
ա չմ ա ս ն ա կ ց ե լ բ յո լղ ա ն դա ֊ա ր ա բ ա կա ն կ ռ ի վ ն ե ր ի ն ։ Ն րա նց ե ր կ ի ր ը , ■ւրր Բ ՚ե ո դ ո ս ո լպ ո /ս ի ու Ա րտ ա նոլջի վ ր ա յո վ հ ա ղ ո ր դ ա կ ց ո ւթ յո ւն
г,ն ե ր Տր ա պ ի զոն ի և բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն ա յլ ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ ն ե ր ի հ ե տ '
ւչ մ ի ա յն մ ե ծ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ս տ ա ց ա վ ի բ ր և հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն ա ռ և _
1 Տես сО торговле II городах Армении» էչ 130—140
ս ՚ը ր ի տ ր ա ն զի տ ա յի ն սա նա պ ա լւհ, ա յլև դ ա ռա վ տ նտ եսա կա ն իւյեա -
I ա կա ն բո ւֆ ե ր երկիր և չե զ ո ք վ ա յր մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի:Ռուս գի տ նա կա ն Գ ո լր կ ո ֊Կ ր յա ժ ի ն ը , որը մ ա տ ն ա ց ո ւյց է արեւ
կա րևոր ա յս փ ա ս տ ը 1 Բա գրա տ ո ւն յա ց Հա յա и տ ան ի ա ռևտ րա կա ն դ ե ր՛. հա մ ա ր ո ւմ է բա ց ա ռ ի կ ու ա ր տ ա կա րգ ա յն պ ա տ ճ ա ռո վ , որ м յս ժ ա մ ա ն ա կա շր ջա ն ո ւմ բո լո ր ո վ ի ն ը ն դ հ ա տ վ ա ծ էին հա մ աշխ ար Հա ֊
ւին ա ռևտ րա կա ն հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Ա սորիքի ու Փ ոքր Ա սիա յի
վ ր ա յո վ :Պ ոնտ ա կա ն Տ ա վ ր ո ս ի ց ս կս ա ծ մ ի ն չև ն՞իշեր կրա կա ն ծ ո վ ը , ա սում
է Գ ո ւր կ ո -Կ ր յա ժ ի ն ը 1, մոտ 6 0 0 կ ի լո մ ե տ ր ե ր կ ա ր ո ւթ յա մ բ և 3 0 0 կ ի
լո մ ե տ ր լա յն ո ւ թ յա մ բ տ ա ր ա ծվ ո ւմ էր ս ա հ մ ա ն ա յի ն լա յն գ ի ծ ը , որը
երկու կ ո ղ մ ի ց էլ ծ ա ծ կ վ ա ծ էր ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ և բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն
и տրա.տիո տ ն ե րի ու մուսուլմա ն՛ա կա ն ղ ա զի ն ե ր ի զորս՛ կա ն բ ն ա կ ա վ ա յր ե ր ո վ , որոն ք դա րերի ը ն թ ա ց ք ո ւմ վ ա ր ո ւմ էին ս ա հ մ ա նա յի ն կ ռ ի վ ն ե ր г Ա շխ ա ր հա գրա կա ն ա յս պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց
Հ ա յա ս տ ա ն ը դ ա ռե լ ,էր, բն ա կ ա ն ա բա ր , գ լխ ա վ ո ր ու միա կ տ ր ա ն զ ի տ ա յի ն ճա նա պ ա րհը և մ իա կ հ ա ր մ ա ր ու ա պ ա հով վ ա յր ը հ ա մ ա շ
խ ա ր հ ա յի ն ա ռ և տ ր ի ։
Բ սւգրա տ ունիների հ ո վ ա ն ա վ ո ր ո ւթ յա ն տակ զ ա ր գ ա ցո ղ մեծ
ա ռևտ րի վ ե ր ա կ ե ն դ ա ն ա ց մ ա ն ը պ ետ ք ,է վ ե ր ա գ ր ե լ, ա նշուշտ , թ.ե Հ ա
յա ս տ ա ն ի տ նտ ես ա կ ա ն բա ր գ ա վ ա ճ վիճ ա կը և թ ե հո յա կա պ քա ■
ղ ա քներ ի հիմնում՛ն ու 'նրա նց բո ւո ն ա ր ա գ ա ճումն ա յս ժ ա մ ա ն ա . կա շրշա ն ում ։
• •*
Տն տ ե ս ա կ ա ն ա յս վ ե ր ե լք ի շր ջա նում , տ ա սերորդ գ ա ր ո ւմ , հ ի մ -
ն ր վ ե լ են Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ի ց Դ վինի վրա յո վ Տր ա -
պ ի զոն տ ա ն ող տ ա ր ա նցիկ ճա նա պ ա րհի մ ո տ ' Ա նին, Կարսը և Ա ր ծնը , որոնք ա մ ե ն ա կ ա ր ճ ժ ա մ ա ն ա կ ո ւմ դա ռա ն խ ոշոր ու փ ա ր թ ա մ ք ա ղ ա ք ն ե ր ։
Ա նին, որը հ ա յ մ ա տ ե ն ա գ ր ո ւթ յա ն մ եշ 1 0 - ր դ դա րից առա շ հ ի
շա տ ա կ վ ա ծ ,է որպ ես ա մ ր ո ց ' շո ւտ ո վ հ ա յտ ն ի .եղա վ ի բ ր և տ ի ե զ ե ր ա
հռչա կ մ ե ծ ք ա ղ ա ք ։ Ա շոտ Пղո ր մ ա ծի ժ ա մ ա ն ա կ ' 9 5 3 թ վ ի ն , ն ա գա -
ւ ՚ա վ գա հ ա նիս տ կենտ ր ո ն ու Շ‘իրա կի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն մ ա յր ա ք ա
ղ ա ք ։ Նրա ր նդա րձա կ պ ա տ մ ո ւթ յո ւն ը և պ ե ղ ո ւմ նե րի մ ի ջո ց ո վ հա լտ -
1 8եա Й. Гурко-Кряжпн; Прошлое и настоящее Советской Армении, «Ноимй Восток». Москва, 1927, кн. 16—17, Է1 205—206*
356
ն ա բ ե ր վ ա ծ Հ ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա ն ր ա մ ա ս ն ն կ ա ր ա գ ր ո ւթ յո ւն ը տ վ ե լ են
ա կ ա դ ե մ ի կ ն ձր Ն. Մ ա ռը և Լ . Օ ր բե լին 1։
Ա նիից Ա րծն և Ա րտ ս:նուշ տ ա նող ճա նա պ ա րհի վրա գտ ն վո ւմ
. էր Կա րսը, որը նա խ քա ն տ ա սերոր դ դա րը հ ի շվ ո ւմ է ն ո ւյն պ ե ս ո ր պ ես ա մ ր ո ց ' (Гա մ ուրն Կ ա ր ո ւց», «Կ ա րո ւց բ ե ր դ ն » ։ Սրա ա ր ա գ ա ճումը
և վ ե ր ա ծ վ ե լը տ ա ս երոր դ դա րում խ ո շո ր ք ա ղ ա քի կա պ ուներ դ ա ր ձ
յա լ տ ր ա ն զ ի տ ա յի ն ու մ ի ջ ա զ գ ա յի ն մ ե ծ ա ռ և տ ր ի զ ա ր գ ա ց մ ա ն հ ե տ ։ Աշոտ Ե րկա թի ե ղ բա յր ը Ա հա ջորդը ' Ա բա ս Ա ՜ր ( 9 2 8 — 9 5 3 ) ի նկա տ ի
ո ւն ե ն ա լո վ Կարսի ռ ա զ մ ա կ ա ն ա մ ուր դ ի ր ք ը ' նրա ն դ ա ր ձր ե ց իր թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ա թ ոռ ա ն իս տ կ ե ն տ ր ո ն ը ։ Ւսկ Ա բա ս Ա ֊ւի մ ա հ ի ց հ ե տ ո '
նրա ո ր դ ի ն ' Մ ուշեղը, չճ ա ն ա չե ց ի ր մ ե ծ եղբոր'՛ Ա նիի թ ա գ ա վ ո ր Ա շոտ ( !ղո ր մ ա ծի ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ը և իր կ ո ւս ա կ ի ցն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց ի ն ք ը ևս
կա րդվ!,;] Կա րսի մ ե ջ թ ա գ ա վ ո ր ։ Եվ ա յսպ իս.ով ս կ ի զ բ Դ քվեց Կարսի
կ ա մ Վ ա նա նդ ի թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ։ Ն կ ա ր ա գ ր ե լո վ ա յս ք ա ղ ա ք ի ա վ ե
րումը Ս ելջուկ յա ն ա ր շա վ ա ն քնե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ' 1 1 - ր դ դա րի հ ա յ մ ա
տ ե նա գի ր Ա րիստ ա կես Լ ա ս տ ի վ ե ր տ ցի ն վ կ ա յո ւմ [է, որ նա հա րըս-
ւռա ցել էր « բ ա զ ո ւմ ը ն չե ղ ո ւթ յա մ բ ի ծ ո վ է և ի ց ա մ ա ք է ա մ բ ա ր ե ա լ»2։
Լ ա ս տ ի վեր տ ցո լ ա յս խ ո ս ք ե ր ը , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , պ ա րզ կերպ ով
ց ո ւ յց են տ ա էիս, որ Կարսի հ ա ր ս տ ա ց մ ա ն ա ղ բ յո ւր ը ե ղ ե լ է ծո վ ա յի ն
ու ց ա մ ա ք ա յի ն ա ռ և տ ո ւր ը ։Կ ա րսից մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ի տ ա ր ա նցի կ ճա նա պ ա րհը գնում
էր ֆ ե ո գո ս ո ւպ .ո լս ի մ ոտ գ տ ն վ ո ղ Ա րծն ք ա ղ ա ք ը , որը ն ո ւ յն պ ե ս հ ի մ -
ն ը վ ա ծ էր 1 0 - ր դ դ ա ր ո ւմ ։ Ա րիստ ա կես Լ ա ս տ ի վ ե ր տ ցի ն վ կ ա յո ւմ է ,
որ Ա րծն ք ա ղա քը
«հ ո յա կ ա պ .էր ու հ ա յտ ն ի էր բ ո լո ր ե ր կ ր ն ե ր ո ւմ , ի բ ր և մի ք ա
ղա ք որ էեոա ն վրա է . և ծո վ ը և ց ա մ ա ք ր երկն ո ւմ էին և ա ռ ա տ ա
ձեռն կ րո ւմ էի)/ սրա ն ի ր ե ն ց կ ա ր ո ղ ո ւթ յո ւն ը » ։
( « Ո ր հ ո յա կա պ և ա կա նա ւոր էր ա մ ե ն ա յն ա շխ ա ր հ ա ց , ի բր ե
զ ք ա ղ ա ք , որ ի վ ե ր ա յ լե ր ի ն ն կ ա յց է , և ծ ո վ և ց ա մ ա ք երկնԼր և ա ւ.ա -
ս?ա նա յր կրել ի ս մ ա զ զ օր ո ւթ ի ւն ի ւ ր )3։
М/չպ ես մ ա տ ն ա ց ո ւ յց է ա րել ֆ ր ա ն ս ի ա կ ա ն պ ա տ մ ա գ ե տ ՛Լաւա՛ւ՛ ր 1. Ա րծն ք ա գ յս բ ր Հ ի շա տ ա կ վ ա ծ է նա և բ յո ւգ ա ն դ ա կ ա ն .մ ա տ ե նա
գիր ներ Ատ տ ա /իա տ ես ի և Կ եդրենոսի հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ ։
1 Տե՛ս Н- Я■ Марр, Ани, Ленинград, 1934 և Օրրելի, Անվո ավերակները,թարդմ. ոոսւհրենրս, 1У11:
- Տե'ս иՊատմութիւն Արիստակեայ վարդապետի Լաստիվերտցւո(л; &*իֆլիսւ 1912. գ ի Ժե, էջ 91 *
տ Տ ե 'и նտւյնչի գլ. ԺԲ, էջ 78։4 ո2ս?չասս?անը Բյուզանդիայի և Իսլամի միջև», Փարիզ, 1919, էջ 44 , ծան* 1*
357
յ , Մ ի ք ա յե լ Ա տ տ ա լի ա ա ե и , Պ ա տ մ ո ւթ յո ւն . Բոնն 1 8 5 3 . է * 14$
« Բ ՚ե ո դ ո ս ո ւպ ո լի ս ը թ ո ղ ն վ ա ծ էր ու լք վ ա ծ տ ա րիներ առա ք և գ ե ր ա դ ա ս ո ւթ յո ւն էր տ ր վ ա ծ լա վ դիրք ո ւն ե ցո ղ հա րևա ն Ա րծն ք ա ղ ա ք ի ն , ուր ծա վ ա լվ ե լ էր մ ե ծ •ա նպ ա րիսպ ա յդ ք ա ղ ա քը և ուր վ աճա ո- վ ո ւմ էին ա յն ա մ ե ն ը , ի ն չ որ ա րտ ա դրում էին Պ ա րսկա ստ ա նը , Հ ն դ կ ա ս տ ա ն ը Լ Ա սի ա յի մ յո ւս ե ր կ ր ն ե ր ը » ։
2 . Կ եդր ենոս , ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ո ւթ յո ւն , Բոնն 1 8 3 8 , I I , էջ 5 7 7 '«Ս ա (Ա ր ծ ն ը ) ա նպ ա րիսպ քա ղ ա ք է , բա զ մ ա մ ա ր դ և խ իստ Հ ա
ր ուս տ ։ Ա յս տ ե ղ բ ն ա կ վ ո ւմ էին տ եղա կա ն վ ա ճ ա ռ ա կ ա նն ե ր և նաև մ ե ծ թ վ ո վ ա ս որ ին ե ր , հ ա յե ր և ուրիշ ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ։ Ո րովհետ և
սրա նք շա տ էին թ վ ո վ , ուստ ի և ա նհրա ժեշտ չէ ի ն հա մ ա ր ո ւմ ապրե- պ ա րի ս պ նե ր ի ե տ և , չն ա յա ծ ռր մ ոտ .էր Р"Ь ո դո и ո ւպ ո լի ս ը , որը մեք
IIւ հզոր ք ա ղ ա ք էր և ուներ ա նա ռիկ շր ջա պ ա ր ի ս պ »։
Ինչպ ես տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , նա և Ա րծն ք ա ղ ա քի մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ րա կա ն կ ենտ րո ն լի ն ե լը պ ա րզ եր և ո ւմ է մեջ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւն -
ն ե ր ի ց ։
Կարս ք ա ղ ա ք ի ց մի ա յլ գ ի ծ գ ն ո ւմ էր Ա րտ ա նուջի վ ր ա յո վ դեպ ի
Սև ծովք։ ա ր և ե լյա ն ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ ն ե ր ը ։ Ա ռևտ րա կա ն ա յս ճա նա -
պ ա րհա դծի վրա խ ո շո ր ու հա րուստ ք ա ղ ա ք էր դա ռե լ Ա րտ ա նոլջր, ուր ւո ւթ ե ր ո ր դ դա րի վ ե ր ջո ւմ հ ա ս տ ա տ վել 'էր Բ ա գրա տ ոլնիներ ի
Կղա րջքի ճ յո ւղ ը , որն ի ն ն ե ր ո ր դ դ ա ր ում հ ի մ ն ա դ ի ր ե ղ ա վ ն ո ր Հա- ր ը ս տ ո ւթ յա ն Վ ր ա ս տ ա նո ւմ ։ Ա րտ ա նուջի ա ռև տ րա կա ն մ ե ծ դերլ՛
մ ա տ ն ա ց ո ւյց է ա րել բ յո ւզ ա ն դ ա կ ա ն Կոստ ա նդին Ծ իրա նա ծին կ ա յս րը ( 9 1 3 — 9 5 9 ) իր «Պ ե տ ո ւթ յա ն կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն մ ա ս ի ն » դրվա ծ բո ւ՛՛
( գ լ■ 4 6 ) ՝ ։
«Վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ն ե ր ը , — ա ս ում .է ն ա , — գա լիս են ա յս տ ե ղ Տր ա -
պ ի զ ո ն ի ց , Վ ր ա ս տ ա ն ի ց, Ա բ խ ա զ ի ա յի ց և բ ո լո ր կ ո ղ մ ե ր ի ց ։ Ա յդ վ ա
ճ ա ռ ա կ ա ն ն ե ր ի ց ս տ ա ց վ ո ւմ է բա վ ա կ ա ն մ ե ծ մ ա ք ս » ։
Բ ա ցի Ա ն ի ի ց , Կ ա րսից, Ա րծնից և Ա ր տ ա ն ո լջի ց , որոն ք ա մ ե ն ա
կա րճ ժա մա նա կ՛ում զ ա ր գ ա ց ե լ ալ դա ռե լ էին շք ե ղ ու փ ա ր թ ա մ ք ա
ղ ա ք ն ե ր , 1 0 — 1 1 -ր դ դա ր ե ր ո ւմ զ ո ր ե ղ ա ց ե լ ու հա րս տ ա ցել էին նա և
Հ ա յա ս տ ա ն ի ն ա խ կ ի ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ' Դ ի վ ն ը , Վ ա ղա րշա պ ա տ ը, Վ ա նը, Ս ր ճ եշը , Խլա թ ը և մ յո ւս կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ը ։
Ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ու ք ա ղ ա ք ա յի ն կ յա ն ք ի ա ր տ ա կա րգ մ ե ծ ' զ ա ր գ ա
ց ո ւմ ը 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ , որ հ ետ և ա նք էր մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռևտ րի
բ ո ւռ ն վ ե ր ա կ ե ն դ ա ն ա ց մ ա ն , ի ն չպ ե ս տ ե ս ն ո ւմ ե ն ք , դ ա ր ձյա լ ա կներև
1 Ծօ ае1гштч(гапйо սորս), ей. Вопп, էք 20*:
358
ու ց ա յտ ո ւն կ եր պ ո վ ց ՚՚ւ յ ց է տ ա լիս , որ Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն ժա մ ա ն ա կա շր ջա ն ը տ ն տ ես ա կ ա ն մ ե ծ վ ե ր ե լք ի մի շրջա ն
Հր՛
*
Բ ա դ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի ր ո լռ ն ա յս վ ե ր ե լք ը պ ա յմ ա ն ա վ ո ր ֊
./ա ծ էր , ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , նա և նր ա ն ո վ , որ Հ ա յա ս տ ա ն ը , 1 0 - ր դ դա րի
երկ րո ր դ ք ա ռ ո ր դ ի ց ս կ ս ա ծ, ա վ ե լի ք ա ն մ ե կ դա ր, գ ր ե թ ե չե ն թ ա ր կ վ ե ց հա րձա կում՛ների ու ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի և ա պ րեց խ ա ղա ղ ո:
հա նգի ս տ մ ի ն չև 1 1 - ր դ դա րի քա ռ ա ս ն ա կ ա ն թ վ ա կ ա ն ն ե ր ը ' մ ի նչև
■Սելջուկյան ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ը гՔ ա ղ ա ք ա կ ա ն ա ն դ ո ր ր ո ւթ յա ն և տ նտ ես ա կ ա ն բա ր գ ա վ ա ճ մ ա ն
բա ր ե ն պ ա ս տ պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ ց ա յտ ո ւն կ ե ր պ ո վ ա ր տ ա հ ա յտ վ ե ցի ն
հ ա յ ժ ո ղ ո վ յւդի ս տ ե ղ ծա գ ո ր ծա կ ա ն մ ե ծ ը ն դ ո ւն ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը կ ո ւլ
տ ուրա կա ն շի ն ա ր ա ր ո ւթ յա ն ու զ ա ր գ ա ց մ ա ն բ ո լո ր ա ս պ ա ր ե զ ն ե ր ո ւմ '
գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ու գ ի տ ո ւթ յա ն , ա ր վ ե ս տ ի ու ա ր հես տ ներ ի և , մ ա
ն ա վ ա ն դ , ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։
Ն յութ ա կա ն հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ա ն ը նդ հա տ ա ճ ում ը և դ ր ա մ ա
կա ն մ ե ծ մ ի ջո ց ն ե ր ի կ ո ւտ ա կ ում ը իշխ ա ն ա կ ա ն տ ո հ մ ե ր ի , խ ոշոր
ա ռ և տ ր ա կա ններ ի և ե կ ե ղ ե ց ո ւ ձ ե ռ ի ն ա ր տ ա կ ա ր գ ն պ ա ս տ ա վ որ պ ա յ
մ ա ն ն ե ր ս տ ե ղ ծ ե ց ի ն հ ա մ ա տ ա ր ա ծ շ ի ն ա ր ա ր ո ւթ յա ն հ ա մ ա ր ։ Թ ա
գ ա վ ո ր ն ե ր ը , խ ո շո ր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ը և հա րուստ ա ռ և տ ր ա կ ա ն ն ե ր ը մըր-
յ ո ւ մ էի ն ի ր ա ր հ ե տ , և ա շ խ ա տ ե լո վ իր ա ր գ ե ր ա զ ա ն ց ե լ կ ա ռ ո ւց ո ւմ
էի ն շ ք ե ղ ու ճււխ ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր , պ ա լա տ ն ե ր ու ա յլ շ ե ն ք ե ր ։
Ա նշուշտ , հ ս կ ա յա կ ա ն մ ի ջ ո ց ն ե ր 'էին հա ր կ ա վո ր կ ա ռ ո ւց ե լո ւ
հա մա ր ճ ա րտ ա ր ա պ ե տ ա կ ա ն ա յն պ ի ս ի գ լո ւխ գ ո ր ծ ո ց ն ե ր , ինչպ իսիг- ներ են Բ .ա գրա տ ունիների ե ր կ հա ր կա ն ի պ ա լա տ ն Անի ո ւմ , Ա նիի հ ո յա կ ա պ կ ա թ ո ւղ ի կ ե ն , Հ ո վ ի վ ի եռա հա րկ ե կ ե ղ ե ց ի ն , ի ն չս ք էլ և գ ե
ղ ե ց ի կ ու փ ա ր թ ա մ մ յո ւս շ ե ն ք ե ր ը , ո ր ո ն ց ա վ ե ր ա կ ն ե ր ը պ ա հ պ ա ն վ ե չ
են Ա ն ի ո ւմ , Կարս ո ւմ և ա յլ տ ե ղ ե ր ո ւմ ։1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ , Ս ելջո ւկ յա ն ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ի ց ա ռա ջ, շ ի
ն ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ը խ ի ս տ զ ա ր գ ա ց ե լ ու մ ե ծ չա փ ե ր ի էր հա սել ոչ մ ի ա յն Ա նիի, Կարսի և Լոռիի Բ ա գ ր ա տ ռ ւն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յ ա ն ն ե ր Ում, ա յլև
Կ ՛ա սպ ոլրա կա նո ւմ , Ս յո ւն ի ք ո ւմ , Տ ա բ ո ն ո ւմ և Հ ա յա ս տ ա ն ի մ յո ւս շըր- ջա ն ն ե ր ո լմ ։
Բ ա ցի ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ի ց ու ա պ ա ր ա ն ք ն ե ր ի ց , ա յս ժ ա մ ա նա կ կ ա
ռ ո ւց վ ե լ են հո յա կա պ ու ը նդ ա ր ձ ա կ ք ա ղ ա ք ա յի ն պ ա ր ի ս պ ն ե ր , ի ն չ
պ ե ս , օ ր ի ն ա կ , Ա շոտ Пղ ո ր մ ա ծ ի ( 9 5 3 — 9 7 7 թ . ) և նրա որդո ւ Սմբա սւ
Բ ֊ի ( 9 7 7 — 9 Տ 9 թ - ) կ ա ռ ո ւց ա ծ Աձւիի պ ա րիս պ ները, քա րե մ ե ծ կ ա
մ ուրջներ, օր ի ն ա կ , հա յկ ա կա ն մ ե ծ կա մուրջներն Ա խ ուր յա ն գ ե տ ի լր ա , որոնք զ ա ր մ ա ն ք են պ ա տ ճ ա ռ ո ւմ ա յժ մ յա ն ճա ր տ ա ր ա պ ետ նե
ր ի ն , կուռ ու ա մուր բ ե ր դ ե ր , ջր մ ո ւղ ն եր, իջև ա ններ և զա նա զա ն ա յլ
հենքերէ Հա տ ո ւկ ո ւշա դ ր ո ւթ յա ն ա րժա նի են զա նա զա ն տ իպի ջը ր ■ մ ո ւղ ն ե ր ը ։ Ն իկ. Մ ա ռի 1 9 1 0 թ վ ի ն Ա նի ո լմ կ ա տ ա ր ա ծ պ ե ղ ո ւմ նե ր ի ց հա յտ ն ի ւէ,' որ ա յս տ ե ղ կա վե խ ո ղ ո վ ա կ ն ե ր ը ջրի ուժեղ ճնշում ից
ա պ ա հովելու հա մ ա ր ա ն փ ո փ վ ա ծ են եղե լ լա վ շի ն վ ա ծ ու մ ի մ յա ն ց պ ինդ հ ա գ ց ր ա ծ ք ա ր ե խ ո ղ ո վ ա կ ն ե ր ի մ ե ջ ։
Գ ա ղա փ ա ր տ ա լու հ ա մ ա ր , թ ե ի նչպ ի ս ի մ ե ծ ծա վա լ ու շքեղ
բ ն ո ւ յթ ւէ ո ւն ե ց ե լ 1 0 — 1 1 - ր դ դա րերի շի ն ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ը ՝ ա վ ելո րդ
չե մ հ ա մ ա ր ո ւմ հա կիրճ կ հրպ ով մեջ բե ր ե լ Թ ովմա Ա րծրունոլ վ կ ա
յո ւթ յո ւն ն ե ր ն Ա խ թ ա մ ա րի շ ի ն ո ւթ յա ն մ ա սի ն տ ա սերոր դ դա րի ս կ ր զ բ -
ն ե ր ո ւմ ։«Г (Գ ա գ ի կ Ա րծր ունին ) , — պ ա տ մ ո ւմ է Թ ովմա Ար ծր ո ւն ի ն , —
հրա մա ն տ վ ե ց բ ա զ մ ա թ ի վ ա ր հես տ ա վո րներ ի ու ա ն թ ի վ մ ա ր դ կ ա ն ց .
որ նրա նք կտ ր են ծա նր ու դ ժ վա ր ա կի ր վ ե մ ք ա ր ե ր և գ ց ե ն ծովի ա ն
հնա րին խ ո ր հ ա տ ա կ ը ։ Եվ որոշ ժ ա մ ա ն ա կ վ ա ը ն թ ա ց ք ո ւմ , շնորհիվ
մ ե ծ ա ր ք ա յի հա նձն ա ռ ա ծ ջա ն ք ե ր ի ՝ հա նկ ա րծա կ ի քա րա հա տ ա կ
ա մ բա ր տ ա կ ը վ ե ր ե լա վ ու կ ա ն գ ն ե ց , բա ր ձ ր ա ն ա լո վ Հ ի ն գ կա նգուն ծովիг ե ր ե ս ի վրաէ ...Ն ր ա վրա նա շուրջա նա կի կ ա ռ ո ւց ե ց լա ր ա ձ գ ո ւ
թ յա մ բ պ ա րիսպ ը մ ոտ հի ն գ ա սպ ա րեզ տ ա ր ա ծ ո ւթ յա մ բ ։ Եվ պ ա
րիսպ ն Էր հր ա շա կ եր տ , ա հ եղ ա կ եր պ , զ ա ր դ ա ր վ ա ծ >Էր բա ր ձ ր ա բե ր ձ
լա յն ա ն ի ս տ բ ո ւր գ ե ր ո վ ու բա ր ձր ա շտ ա ր ա կ ներ ո վ և ուներ իր մեջ ա ն կ յո ւն ա վ ո ր , խ ո ր ա ն ա ն մ ա ն , տ ա խ տ ա կ ա ձև հ ա ն գս տ ա նա լու գ ա
հ ո ւյք ն ե ր ։ ուր ի ր ո րդ ի ն երի ու ա ղ ա տ ա կ ո ւյտ զ որ քեր ի հետ միշտ
ր լր ա խ ա ն ո լմ >էր ա ր քա ն ։ Իսկ պ ա րսպ ի ծ ա յր ե ր ը նա տ ա ր ա վ ք ա
ր ա նձա վի դ ժ վ ա ր ա մ ա ծ կիրճերը և սերտ ՚կ ե ր պ ո վ մ ի ա ց ր ե ց ի ր ա ր ։
Ծուէի խ ո ր ա հա տ ա կ հ ի մ ք ե ր ի բ ե ր ա ն ի ն նա գ ր ե ց ա հ ա վ ո ր ա տ ե ս , հ ա ս
տ ա հ ե ղ ո ւյս , բ և ե ռ ա պ ի ն դ դ ո ն ե ր . <և ա յս պ ի ս ո վ , ծո վ ի մ ի մ ա սն ա ռ ն ե
լու/ կ ղ զո ւ կ ո ղ մ ը ' ն ա հրա շա լիք գ ո ր ծ ե ց և ս տ ե ղ ծե ց ն ա վ ե ր ի բ ա զ
մ ո ւթ յա ն հա մ ա ր խ ա ղ ա ղ ու ա պ ա հ ո վ ն ա վ ա հ ա ն գ ի ս տ »։
( а Հ ր ա մ ա ն տ ուեա լ բ ա զ ո ւմ ա ր ուեստ ա ւորա ց և ա ն թ ի ւ մ ա ր զկ ա ն
զհա տ եա լ վ է մ ս ծա նունս և դժու՛ա րա կիրս հոսել ընկենռլվ յա տ ա կս
ծո վուն ա նհնա րին խ ո ր ո ւթ ե ա ն ն , և ժ ա մ ա ն ա կ ա ւ ի նչ ա յս պ էս ջա ն
ւա նձին կա լեա լ մ ե ծ ի ա ր ք ա յի ն ' և յա ն կ ա ր ծ ա կ ի եկն եկա ց կ ա ն գ ն ե ֊
ցա ւ ք ա ր ա յա տ ա կ ն ա մ բա ր տ ա կ կ ա նգունս հ ի ն գ ի վ ե ր ա յ բա րձրւս-
ւյեա լ մ կ ա ն ա ց ծ ո վ ո ւն , . . . յո ր ո յ վ ե ր ա յ լա ր եդ ե ա լ ձգէ զպ ա րիսպ ն
շուրջա նա կի ի բ ր ձ ի ա ր շա ւա նօք հ ի ն գ և պ ա րիսպ ն է հրա շա կերտ .
360
ա հ եղ ա կ եր պ , բւս րձոա բեր ձ լա յն ա ն ի ս տ ր ր գ ա մ բ ք և բա ր ձ ր ա ց ե ա լ ա չ ֊ ֊ տ ա րա կօք ղ ա ր դ ա ր ե ա լ, ա նկիւնա ւոր խ օ ր ա ն ա ն մ ա ն տ ա խ տ ա կա ձև
} ի ն ք ե ա ն ուն.1:-լով գ ա հ ո յք զ բ օ ս ա ն ա ց , յո ր ո լմ հա նդեր ձ որ դ լո վ ք և
ա զ ա տ ա կ ո յտ զ օ ր օք միշտ ուրա խ ա նա յ բ ա ր ք ա յ։ Իսկ Ա զ գ լո ւխ ս պ ա ֊
ր ոս պ ին ա ծե ա լ ի կիրճս դ ժ ա ա ր ա մ ա ծ ս ք ա ր ա ն ձ ա ւի ն ' ի հ ա մ բ ո յր ս
մ ի մ ե ա ն ց մ ե ր ձ ե ց ո լց ա ն է . ի շրթ ունս խ ո ր ա յա տ ա կ հ ի մ ա ն ց ծո վո ւն դ ն է դրունս ա հ ա լո ր ա տ ե ս ս , հ ա ս տ ա հ ե ղ ո յս ս , բ և ե ռ ա պ ի ն դ ս , ո ր ո վ և
զ մ ա ս ն ի ն չ ծո վո ւն ի կ ղ զի ն կ ո յս հա տ ա նելով[' հրա շա լիս ի մ ն ն ե ր - գ ո ր ծ ե ա ց , բ ա զ ո ւմ ն ա ւա ց յօ ր ի ն ե ա լ խ ա ղ ա ղ և ա ն ք ո յթ նա ւա հ ա ն
գ ի ս տ а ։Ա յն ո ւհ ե տ և , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ ,է Թ ո վմ ա Ա ր ծր ո ւն ի ն , Գ ա գիկ թ ա
գա վորը կ ա տ ա ր ո ւմ է ի ր մ ո տ հ ա վ ա ք վ ա ծ ի շ խ ա ն ն ե ր ի , ա զ ն վ ա կ ա
ն ո ւթ յա ն , հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ու ռ ա մ ի կ ն ե ր ի խ նդ ի ր ը և թ ո ւ յլ է տ ա ֊
լի ս , որ ա յդ տ ե ղ ո ւմ , որը լի ն ե լո ւ \էր ■.ի բ ր և ա պ ա ստ ա նի վ ա յր հ ա ր
ձա կ վո ղ թ շ ն ա մ ի ն ե ր ի ց ' նրա նք կ ա ռ ո ւց ե ն շ ի ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ու ձ ե ռ ա ֊
կ ե ր տ ն ե ր ։ Եվ հ ի ն գ տ ա րվա ը ն թ ա ց ք ո ւմ ա ր ա գ կ ե ր պ ո վ ք ա ղ ա ք ը շ ի ն
վ ո ւմ է և պ ա յծ ա ռ ա ն ո ւմ ։Ա ռա նձնա պ ես հե տ ա քր ք ր ա կա ն է Թ ո վ մ ա յի մ ո տ նա և թ ա գ ա վ ո
րա կա ն ք ա ռ ա ն կ յո ւն ի պա [ա տ ի կ ա ռ ո ւց մ ա ն ն կա րա դ ր ո ւթ յո ւն ը »
(ГԵվ ո ր ո վ հ ե տ և ա ր ք ո ւն ի ք ո ւմ հ ա վ ա ք վ ե լ է ի ն , — պ ա տ մ ո ւմ է
Թ ո վ մ ա ն , — բ ա զ մ ա թ ի վ ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր ն ե ր , պ ա տ վ ա վ ո ր մ ա ր դ ի կ , ժ ո
ղ ո վ վ ա ծ ՛երկրի ա մ ե ն ա զ գ ե ր ի ց , որ ո ն ք կա րո ղ էի ն ա նել ա ր քա յի
ո ւզա ծը և -գ ո ր ծ ը կ ա տ ա ր ո ւմ ՛էին ի ս կ ո ւյն հ ա մ ա ձ ա յն հ ր ա մ ա ն ի ' թ ա գա վ որ ը հ ր ա մ ա յե ց ն ր ա ն ց ի ց մ ի ո մ ն ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ի , ի մ ա ս տ ո ւն
և հա նճա րեղ ա ն ձ ի , շի ն ե լ ք ա ռ ա ն կ յո ւն ի պ ա լա տ , որի լա յն ո ւթ յա ն
իլ ե ր կ ա ր ո ւթ յա ն լա փ ը ք ա ռ ա ս ո ւն կ ա նգո ւն .էր, ն ո ւ յն ք ա ն է ր և բ ա ր ձ
ր ո ւթ յո ւն ը ։ Սրա ո ր մ ե ր ի լա յն ո ւթ յո ւն ն ուներ ե ր ե ք մ ե ծ ա ք ա յլ չա փ
տ ա ր ա ծ ո ւթ յո ւն , և նր ա նք ա նա պ ա կ կրի ու քա րի զ ա ն գ վ ա ծ է ի ն , որ
իրա ր էին խ ա ռ ն վ ա ծ ի ն չպ ե ս կ ա պ ա ր ի ու պ ղ նձի ձ ո ւէվ ա ծ ք ը ։ Եվ պ ա
լա տ ի շի ն ո ւթ յո ւն ը հ ի մ ք ի ց մ ի ն չև օդ ի մ ե ջ կ ա խ վ ա ծ նրա գլուխ ը-
մ ն ո ւմ էր հա ստ ա տ ուն ա ռ ա ն ց ս յո ւն ե ր ի , և ա յս , ի ր ա վ ի , մ տ ք ի ց վե ր
է ու ա ր ժ ա ն ի ՛է զ ա ր մ ա ն ք ի ։ Պ ա լա տ ն ուներ և կ ա մ ա ր ա կ ի ց խ ո ր ա ն
ներ ու ա ն կ յո ւն ն ե ր և գ ե ղ ա պ ա ճ ո ւյճ չր ջա պ ա տ ե ր , որոնք մ տ ք ի հ ա
մ ա ր ա ն թ վ ա ր կ ե լի ՛էին և ա չքե ր ի հ ա մ ա ր ա ն զ ն ն ե լի ։ նա ուներ նա և
ք ր կ ն քի պ ես բ ա ր ձ ր , ո ս կ ե զ ա ր դ և լո ւս ա ճ ա ճ ա ն չ գ մ բ ե թ ն ե ր , որոնց-
եթ ե մ ե կ ը ուզե ն ա ր ն ա յե լ , թ ա գ ա վ ո ր ի ն ի բ ր պ ա տ ի վ ա նելով [' նա խ
' «Թովմայի վարդապետի Ա րծրուն ւոյ, Պատմութիւն ւոաձն Ար &րունեսււ/*ւ. 1587, IV, 4լ . է, կ ՏՏՏ— 994,
■պ ետ ք Լ խ ո լյր ը գ լխ ի ց հա ներ և ա պ ա , տ ա ն ջե լո վ վ ի զ ը ' հա զի վ կ կ ա ր ո ղ ա ն ա ր նշմ ա ր ե լ զա ն ա զա ն ն ե ր կ ե ր ո վ ն կ ա ր վ ա ծ պ ա տ կ ե ր ն ե ր ը »:
( « Ե ւ ք ա ն զ ի էի ն ի դրա ն ա րքունի գո ւմ ա ր ե ա լք ա րուեստ ա ւորք բ ա զ ո ւմ ք , արք պ ա տ ուա ւորք ժ ո ղ ո վ ե ա լք յա մ ե ն ա յն ա զգա ց յե ր կ ր է ,
որք ոչ վրի պ էին ա ռ նել զոր խ որ հէր ա ր ք ա յ, ա յլ ըստ հրա մա նին վա ղ վա ղա կ ի և գո ծն ա ռ ն ո յր զ կ ա տ ա ր ո ւմ ն ' ո ւմ ե մ ն ի ն ո ցա նէ ճար
աա րա պ ետ ի ա ռն .ի մ ա ս տ ն ո յ և հ ա ն ճ ա ր ե ղ ի հ ր ա մ ա յէ թ ա գա ւորն շ ի նել տ ա ճա ր մի ք ա ռ ա ն կ ի ւն , Խ կ ա ն գ ն ա լ ո ւն ե լո վ զ լա փ լա յն ո ւթ ե ա ն ե. ե ր կ ա յն ո ւթ ե ա ն , ն մ ա ն ա պ էս և ի բա ր ձ ր ո ւթ ի ւն ն , ո ր ո յ ո ր մ ո յն լ ա յ
նո ւթ իւնն երիւք մ ե ծ ա ք ա յլո լթ ե ա մ բ չա փ ո վ ունի զ պ ա ր զո ւա ծս ն ,
գ ո ւն դ ա նա պ ա կ կ րոց և ք ա ր ի , ի բ ր և « զ հա լո ւա ծս կա պ ա րի և պ ղ ն ձ ո յ ը ն դ մ ի մ ե ա ն ս խ ա ռ ն ե ա լ. և շի ն ո ւա ծ տ ա ճա րին ի հ ի մ ա ն ց ա նտ ի մ ի ն
չև ց գ լո ւխ նորի ն ի թ ռ ի չս կ ա զ մ ե ա լ ա ռա նց սեա ն ունի զհ ա ս տ ա տ ո ւ
թ ի ւն . և էէ որ ա րդա րև ա ր ժա նի զ ա ր մ ա ն ա լո յ ի վեր քա ն զ մ ի տ ս ։ Ունի
/ւ խ ո ր ա ն ս կ ա մ ա ր ա կ ի ցս և ա նկիւնս և շրջա պ ա տ ս գ ե ղ ա պ ա ճ ո յճ ս , սւնթիւ մ տ ա ց և ա ն զն ն ե լի ա չա ց , ունի և գ ո ւմ բէ թ ս երկնա հա րթ ս ո ս կ եզա ր դս և լո ւս ա ճ ա ճ ա ն չս , յո ր թ է ն ա յե լ ոք կ ա մ ի ց ի ' ի բր թ ա գ ա ֊
լո ր ի ի մ ն պ ա տ իւ ա ռնելովն նա խ ի բ ա ց ա ռ ց է զ խ ո յր գ լխ ո յն , և ապա
ա ա նջեա լ զ պ ա ր ա ն ո ցն հա զի ւ թ է ւ}ւշմա րել կ ա րիցէ զ զա ն ա զ ա ն գե- ղ ո ցն կ ե ր պ ա գ ր ո ւթ ի ւն ս »1 ։
Թ ովմ ա Ա ր ծր ո ւնի ն , ա յս հ ո յա կա պ պ ա լա տ ի զ ա ր մ ա նա լի ո ր մ
նա ն կա ր նե ր ը և •երկբա ցիկ ու գ ե ղ ե ց ի կ դ ռ նե ր ը ն կ ա րա գր ե լո ւց հ ե
տ ո ' կա րևոր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն \է հ ա ղ ո ր դ ո ւմ պ ա լա տ ի շի ն ո ւթ յա ն հա մա ր գ ո ր ծ ա դ ր վ ա ծ ե ր կ ա թ ի ք ա ն ա կ ի մ ա ս ի ն ։
«Պ ա տ մ ե ց մ ե զ , — ա ս ո ւմ է ն ա , — ք ա ղա քի գո րձ ա վա րն և րի ц ■վստահելի մ ի վ ե ր ա կ ա ց ո ւ, որ պ ա լա տ ի շ ի ն ո ւթ յա ն վրա բ ա ն ե ց վ ե լ Լ
Հ 0 0 .0 0 0 լի տ ր ե ր կ ա թ , և նա հ ա վա նո րեն ու ճ շմ ա րտ ա պ ես ա վելի
՚ա ւտ պ ա կա ս Լ ա ս ե լ, ք ա ն թ ե ա ռ ա տ ո ւթ յա մ բ ա վ ե լա ց ր ե լ է ու բ ա զ
մ ա պ ա տ կ ե լ։ Իսկ փ ա ռ ա ց պ ա լա տ ի դիրքը ք ա ղ ա քի մ ե ջ ե ր և ո ւմ էր
ււրպնս մի մ ե ծ բ լո ւր գ ա վ ա ռ ի բ ո լո ր կ ո ղ մ ե ր ի ց ։ Նա .իր բ ա ր ձ ր ո ւթ յա մ բ
ա վ ելի ց ա ծ չէր ք ա ն կ ղ զո ւ ծ ա յր ո ւմ գ տ ն վ ո ղ ք ա ր ա ն ձ ա վ ը ։Ա ն մ ե ր ձ ե ն ա լի ա մ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ թ ա գ ա վ ո ր ը պ ա րսպ ել էր նաև
ա մ րո ցի ծ ա յր ե ր ը և շի ն ե լ ւէր նր ա մեջ մ ե ծ ա մ ե ծ շտ ե մ ա ր ա ն ն ե ր ե
հ ա մ բա ր ա ն ո ց ն ե ր , ն մ ա նա պ ե ս և գա ն ձա տ ն եր ւև ա նհուն ու բ ա զ մ ա
քա նա կ զ ե ն ք ե ր ի ու ձիու զա ր դ ե ր ի հա մ ա ր պ ա հ ե ս տ ն ե ր » ։
( « Պ ա տ մ ե ա ց մ ե զ և հ ա ւա տ ա ր ի մ ոստ իկա ն մի ի գոր ծա վա րա ց
ք ա ղ ա քի ն , եթ\է ե մ ուտ ի շի ն ո ւա ծ տ ա ճա րին Iե ր կ ա թ լտ երս ի բ ր և Մ(Հ.
1 «Թովմայի վարդապետի Արծրունւոյ, Պատմութիւն տանն Արձ րունեացէ, 1ԵՏ7, IV , ղ լ. է, էշ 295,
362
к Հա ւա ստ ա պ էս ճ շմ ա ր տ ո ւթ ե ա մ բ նոււա ,ղեա ց ղ ա ս և լն , թա ն թ է ՚ ա ռ ա
տ ո ւթ ե ա մ բն յա ւե լե ա ց ի բ ա զ ո ւմ ս . ի ս կ և ն ի ս տ փ ա ռ ա ց տ ա ճա րին
յա մ ե ն ա յն կ ո ղ մ ա ն ց գա ւա ռին ի մ\էշ ք ա ղ ա թին երևի Հ բ ր և ղ մ ե ծ մ ի
'•լուր , ոչինչ ն ո ւա ղ ե ա լ բա ր ձ ր ո ւթ ե ա մ բ թա ն զ քա ր ա ն ձ ա ւ ծ ա յր կ ը դ -
զ ո յն ։
Պ ա րսպ է ա ն մ ե ր ձ ե ն ա լի ա մ ր ո ւթ ե ա մ ր և զ ծ ա յր ս ա մ ր ո ց ի ն , և շի -
ն եա լ ի Նմա շտ ե մ ա ր ա ն ս .մ ե ծա մ ե ծս և Հ ա մ բա րա նո ց и , մ ի ա ն գ ա մ ա յն և տ ունս գ ա ն ձ ո լց և զ ի ն ո ւց և ա ս պ ա զի նա ց ա նհուն բ ա զ մ ո ւթ ե ա ն ց »
Հա րո ւս տ ու հ ո յա կ ա պ ա յս շի ն ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ը և ճ ա ր տ ա ր ա պ ե
տ ո ւթ յա ն ու ա ր վ ե ս տ ն ե ր ի մ ե ծ զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը , որ մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ են
ւ ՚՚ո վ մ ա Ա ր ծր ո լն ո լ մ ո տ , ը ն դհ ա նո ւր ոլ հա մ ա տ ա ր ա ծ ե ր և ո ւ յթ էին
վ ե ր ա ծն վ ո ղ Հ ա յա ս տ ա ն ի բ ո լո ր շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ։
Ո ւշա գրա վ են մեջ բ ե ր վ ա ծ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի մեջ ոչ մ ի ա յն ա ր ֊
վե.ս 1"Ի ու ճ ա ր տ ա ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն , ա յլև շինա ր ա րա կա ն տ ե խ ն ի կ ա յի ն վ ե ր ա բե ր ո ղ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ) Թ ո վմ ա Ա րծրունու մ ա տ ն ա նշա է
կա պ ա րի ու պ ղ նձի ձ ո ւլվ ա ծք ի ն մ ա ն պ ի ն դ կ ր ա ք ա ր ա յի ն ո ր մ ա ծ ք ը .
ոա ռա նկյո ւն ի հ ս կ ա յա կ ա ն պ ա լա տ ը , որ կ ա ռ ո ւց վ ա ծ էր ա ռ ա ն ց ս յո ւ նե ր ի , և ա յդ պ ա լա տ ի վյրա բ ա ն ե ց վ ա ծ 2 0 0 .0 0 0 լի տ ր կ ա մ մ ո տ 5 0 0 9
վ ՛ո լթ - ե ր կ ա թ ը ' կա րևոր ց ո ւց ո ւմ ն ե ր ե ն , ա ն շուշտ , որ կա րոտ են դեո
ուշա դիր ք ն ն ո ւթ յա ն հա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն մ ա ս ն ա գ ե տ ն ե ր ի կ ո ղ մ ի ց ։
Շ օ ե ղ ու հա րուստ շ ի ն ա ր ա ր ո ւթ յա ն գ լխ ա վ ո ր կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ն Էին 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ , ա ռ ա վ ե լա պ ե ս , Հ ա յա ս տ ա ն ի վ ե ր ո հ ի շ յա լ մ ե է
ք ա ղ ա քն ե ր ը և հա յկ ա կա ն մ ա ն ր ի շխ ա ն ո ւթ յո ւն ն ե ր ի Ն ս տ ա վ ա յր ե ր ը
ս ա կ ա յն ա յդ պ ա տ մ ա կ ա ն վ ա յր ե ր ո ւմ գ տ ն վ ո ղ հ ուշա ր ձա ններ ն ու
ն յո ւթ ա կ ա ն կ ո ւլտ ո ւր ա յի մ ն ա ց ո ր դ ն ե ր ը , դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , բա վ ա ր ա -
ը աչ ա ւի դ ե ռ լե ն ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր վ ա ծ ։ Բ ա ց ա ռ ո ւթ յո ւն \են կ ա զ մ ո ւմ մի--
մ ի ա յն Ա նին ու նրա հ ի շա տ ա կ ա ր ա ն ն ե ր ը , ո բ ո ն բ շն ո ր հ ի վ ա կա դ ե մ .
Նիկ. Մ ա սի գի տ ա կ ա ն լուրջ ու ե ր կ ա ր ա տ և ա շխ ա տ ա ն ք ն ե ր ի ն , ո ւս ո ւմ
ն ա ս ի ր վ ա ծ են և մ ե զ գա ղ ա փ ա ր են տ ա փ ս թ ե Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց դ ա
րա շրջա նի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի և թ ե , ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս , մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն հա յ կ ո ւլտ ո ւր ա յի ու ն ե ր ք ի ն կ ե ն ց ա ղ ի մ ա ս ի ն ։
Ա րդ ա մ ե ն ի ց ա ռ ա ջ, պ ե տ ք Է պ ա ր զ ե լ, թ և ի ն լ Էին ն ե ր կ ա յա ց
նո ւմ ՜>ենց ի ր ե ն ք ՝ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց շրջա նի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ։
Հ ի մ ն վ ե լո վ V. Մ ա ռի և Թ . Թ ո ր ա մ ա ն յա ն ի Ա նի ում կ ա տ ա ր ա ծ
ե ր կ ա ր ա մ յա հ ն ա գ ի տ ա կ ա ն հ ե տ ա խ ո ւզ ո ւմ ն ե ր ի վ ր ա ' դ ժ վ ա ր լ է ։ իմ
1 «Թովմայի վարդապետի Արծրոլնւոյ, Պատմութիւն տոմ՜ն Արծրունեսւց*.IV, գլ. է, կ 296։
2 Լիտրր Թովմայի վկայության մեչ, Հավանորեն, Իր արի /ի արն Լ, որր Հա-Վսյսար Լ ՎՕձ զ րաւք ի։
կ ա ր ծ ի ք ո վ , հ ա մ ո զ վ ե լ, որ Անին ու Բ ա գրա տ ունեա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի մ (Ուս մ ե ծ ք ա ղ ա քն ե ր ը ■ շա տ ք ի չ էին տ ա ր բե ր վ ո ւմ Ա ռա ջա վոր ու Մ ի- ջին Ա սի ա յի ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ց ։
Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն ի ու Մ իջին Ա ս ի ա յի մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , ի ն շս յէ .՛ ե ր և ո ւմ է ա կ ա դ ե մ . Բ ա րտ ոլդի հա ղո ր դա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ', բ ա ր կ ա ց ա ծ էին եր եք մ ա ս ե ր ի ց , որ ա ն վ ա ն վ ո ւմ էին «կ ո ւխ ե ն դ ո լղ . рշա հ ր ի ս տ ա ն» և « ռ ա բ ա գ » , « Շ ա հ ր ի ս տ ա ն շ ֊ը , որը շրջա պ ա տ վ ա ծ էր
Հ ա տ ո ւ կ պ ա ր ի ս պ ո վ ք ա ղ ա քն ե ր ի ն ե ր ք ի ն մ ա ս ն է ր , և կա րելի է
ա ս ե լ , որ նա հ ե ն ց ր-ոլն ք ա ղ ա ք ն է ր ։ Նրա կ հ ն տ ր ո ն ո լմ , մ ա յր մ զ կ ի թ ի շուրջըւ զ ե տ ե ղ վ ա ծ էին մ ե ծ շուկա նե րը , և նրա մ ե ջ է ր գ տ ն վ ո ւմ նա և <\կո ւի ւե նդ ո ւզ»-ը ' ք ա ղ ա ք ի մ ի ջն ա բե ր դ ը կ ա մ ա մ ր ո ց ը ։ « Շ ա հ ֊
ր ի и տ ա ն а ֊ի ն կ ի ց և նրա պ ա ր իս պ ների ց դուրս գ տ ն վ ո ւմ էի ն ք ա ղ ա քի ա ր վ ա ր ձ ա ն ն ե ր ը 1 «ռ ա բա դ> 1-ը , որը հ ա մ ա ր վ ո ւմ էր նոլյնպ ել-
ք ա ղ ա քի մ ա ս ը և հա ճա խ , շր ջա պ ա տ վ ա ծ էր , ին չպ ե ս և «շա հ ր իս -
ս ՚ա ն շ - ը , հա տ ուկ պ ա ր ի ս պ ն ե ր ո վ ։ «Շ ա հ ր ի ս տ ա ն »-ո ւմ ա պ րում &/-'*-• ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը և ի շխ ո ղ դա տ երը, իսկ « ռ ա բ ա դ » ֊ ո ւ մ , գ/խ էսվո-
ր ատ պ ե ս , ա շխ ա տ ա վո ր ռ ա մ ի կ բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը , որի մեջ մ ե ծ թ ի վ Էի՛֊ կ ա զ մ ո ւմ հող ի ց զ ր կ վ ա ծ ու ք ա ղ ա ք գ ա ղ թ ա ծ չք ա վ ո ր գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր դ ,
« Ռ ա բ ա ւթ -ը և ։: ուներ իր շո ւկա ն ե ր ը և նրա մեջ Էին գ տ ն վ ո ւմ , մեք
մ ա ս ա մ բ , ն ա և ա ր հես տ ա վո րա կ ա ն ա ռա նձի ն թ ա ղ ե ր ը ։
Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն նշա նա վո ր Անի ք ա ղ ա ք ը , ի ն չ
պես հ ա յտ ն ի Է, ի ր ա վ ե ր ա կ ն ե ր ո ւմ պ ա հպ ա նել \Է հ ա յկ ա կա ն մե/ւ
ք ա ղ ա քի բ ն ո ւ յթ ն ու կ ե ր պ ա ր ա ն քը ։ Եվ դ ժվա ր չէ ըստ ի и պ ա րզԼ)
ո ր ո շե լ, որ նա ըս տ ի ր հ ա տ ա կ ա գ ծի մ ի ա ն գ ա մ ա յն հա մ ա պ ա տ ա ս
խ ա ն ո ւմ է ա ր և ե լյա ն վ ե ր ո հ ի շ յա լ երկրն,երի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն ։ Պարիապ -
ների մ ե ջ գ տ ն վ ո ղ նրա ն ե ր ք ի ն մ ա ս ը , որ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ուսոլմնա Հւի-
ր ե լ ու ն կ ա ր ա գ ր ե լ է սրկա դեմ. Նիկ. Մ ա ռը , պ ա րզա պ ես Ա նիի « շ ա հ ֊
ր ի ս տ ա ն »-ն ւէ, .որն Ա րիստ ա կես էա ս տ ի վ ե ր տ ցո լ պ ա տ մ ո ւթ յա ն մեշ
ա ն վ ա ն վ ա ծ է «շ ա հ ա ս տ ա ն »2։ ՛Սրա մեջ էի ն գ տ ն վ ո ւմ Ա նի ի մ ի ջնա բ ե ր դ ը և Բ ա գ ր ա տ ո լն ի ն ե ր ի ե ր կ հ ա ր կ ա ն ի ա պ ա ր ա նքը , որ ո ն ք հ ա մ ա ֊
պ ,ատ ա .սխանում ե ն Պ ա րսկա ստ ա նի ու Մ իջին Ա սիա յի «կ ո ւխ ե ն - ւյո լղя ա ն վ ա ն վ ո ղ ա մ ր ո ց ն ե ր ի ն ։ Պ ա րսպ ա պ ա տ Ա նին, որի տ ա ր ա ծո ւ
թ յո ւն ն ը ն դ ա մ ե ն ը մ ոտ 1 7 0 հեկտ ա ր է , .ինչպ ես շա տ ճիշտ նկա տ ձչ
1 Տես В* Бартольд, Историко-географический обзор Ирана, СПС . 1903, 4-? 8, 9, 29. 35 1Л,։
а $6 ՛ и ԳԻ Ժ, էշ 63* հմմտե նաև ([ՄելիտինՀ շահաստանв, Լաստիվ, գ լ. ԻԱ, «շահաստան Բոնավէժ», «շահաստան Նիւշապուհշ>, Ղազար Փարպեցի, I I , 48 և I’3) Հ8։ Հշահասսւան Բազէշ», €շահաստան 'հուքսյ», Թովմա Ար&րոմւի (0 * Պետեր* . 1 8 8 7 ), I I 6 , էշ 110 և I I I 22 , էշ 230 , ևն։
364
ք ^՜որա մա նյա նը ^ ։ հ ա զի վ կա րող էր բա վ ա կ ա ն ա ն ա լ Բ ա գրա տ ունի -
ների ը ն տ ա ն ի ք ի ն , ա զնվա կ՛ա նությա ՛նը, պ ա շտ ո ն ե ո ւթ յա ն ը և բ ա ր ձ
ր ա ստ իճ ա ն եկ ՛ե ղ ե ցա կա ննե ր ին ։ Ո ւստի և , նրա կ ա ր ծ ի ք ո վ յ մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա սն Ա նի ք ա ղ ա ք ի , որի մեջ բ ն ա կ վ ո ւմ ՛էր հա սա րա կ ժ ո ղ ո վ ր դ ի բ ա զ
մ ո ւթ յո ւն ը , պ ետ ք է ե ն թ ա դ ր ե լ,պ ա ր ի ս պ ն ե ր ի ց դուրս շրջա կա ա ր վ ա ր
ձ ա ն ն ե ր ո ւմ ։
«Ա ն ի ի պ ա ր ի ս պ ի ՚ հ ի ւս ի ս ա յի ն կ ո ղ մ ը տ ա ր ա ծո լա ծ ր նդա րձա կ
դ ա շտ ա վ ա յր ի ն մ է ջ , — ա ս ո ւմ է Թ ո ր ա մ ա ն յա ն ը , — ք ն ն ա կ ա ն պ տ ո յտ
մը շա տ բա ն կը բ ա ց ա տ ր է պ ա րիսպ էն դուրս ա պ րող ժող ով ուրդ ի
կեա նքի ն և դ իր քի ն վ ր ա յ։ Ա ւա գ ղ ռ նէն մ օտ ա ւո ր ա պ ե ս կ էս ք ի լօ մ ե թ լ։
Հեռու դէպ ի հ իւս իս մ ե ծ բ ա ղ ն ի ք ի մ ը կ ի սա ՚կ ա նգո ւն մ ն ա ց ո ր դ ը , մ էկ
շ ի լօ մ ե թ ր ա ւելի ա նդ ի ն Հ ո վ ի ւի ե կ ե ղ ե ց ի ն , ա ն ՚կ էց .աւելի հեո ո ւն դէպ ի
հիւսիս դ ա րձեա լ մ ի ուրիշ մ ա տ ո ւռ ի ու ա նոր կից գ ե ղ ե ց ի կ մ ա հ ա ր
ձա նի մ ը մ ն ա ց ո ր դ ն ե ր ը պ ա տ ա հ ա կ ա ն կ ե ր պ ո վ ա ննպ ա տ ա կ չէի ն
■լքնուած։ Եթ՛է մ օտ ա վ ո ր ա պ էս մ էկ ու կէս ք ի լօ մ ե թ ր դ>էպի հիւսի:/
կա րելի ,է ա յսպ է՛ս բ ն ա կ ո ւթ ե ա ն ց մ ա տ ո ւռ ն ե ր ո ւ ու դ ա մ բա ր ա ն ն ե ր ո ւ
մ ն ա ց ո ր դ ն ե ր տ ե ս ն ե լ, ն ո յն բ ա ն ե ր ը կ ա ր ե լի էէ տ ե ս ն ե լ ն ա և դ է պ !' ա ր և ե լք , շա տ ք ի չ ը ն դ հ ա տ ո ւմ ն ե ր ո վ մ ի ն չև Հ ո ռ ո մ ո ս ի վ ա ն ք ը , և դէպ ի
ա ր և մ ո ւտ ք մ ի ն չև Անի գիւղի ա ր և մ տ ե ա ն ս ա հ մ ա ն ն ե ր ը Л2»Մ ա տ ն ա ն շե լո վ և ուրիշ հ ի շա տ ա կ ա ր ա ննե ր ի մ ն ա ց ո ր դ ն ե ր Ան՛ի ի
շր ջա կ ա յք ո ւմ ՝ Թ որա մսէն յա ն ը ե ն թ ա դ ր ո ւմ Է, որ
«■պ ա րի ս պ նե ր էն դուրս .էր բո ւն Ա նի ք ա ղ ա ք ը և պ ա րիսպ ը ք ա
ղա քին ՛ա մր ոցն ՛էր»^։
Թ ո ր ա մ ա ն յա ն ի ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ճիշտ չ է , ի հ ա ր կ ե ,
: ՚ր ա կ ռ ա հ ո ւմ ը . որ՛ ի բ ր թ ե Ա նիի պ ա րս պ ա պ ա տ մ ա ս ը ք ա ղ ա ք ի ա մ
ա ց ն է ր : Ա յդ մ ա ս ը , ի ր ա պ ե ս , ի ն չպ ե ս տ ե ս ա ն ք , «շ ա հ ր ի ս տ ա ն ն » էր
կա մ « շ ա հ ա ս տ ա ն ո ֊ը , որի հ ա ր ա վ ա յի ն ա ն կ յո ւն ո ւմ գ տ ն վ ո ւմ էր
շա րձր տ ե ղ ո ւմ Ա նիի մ ի ջն ա բ ե ր դ ը կ ա մ ա մ ր ո ց ը ։
Ս ա կա յն մ ի ա ն գ ա մ ա յն ո ւղիղ \է և հ ա մ ո զ ի չ Թ ո ր ա մ ա ն յա ն ի հ ի մ
նա կա ն ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ը ։ Անի ք ա ղ ա ք ի մ ե ծ ա գ ո ւ յն մ ա ս ը , ին չպ ե ս
կւա ստ ա կա ն տ ՚Լ ՚ա լն ե ր ո վ ց ո ւ յց է տ ր վ ա ծ Թ որա մ ա ն յա ն ի հ ո դ վ ա
ծ ո ւմ , կ ա զ մ ե լ են ա կ ն ե ր և ա բա ր ը նդ ա ր ձ ա կ ա վ ե ր ա կ ն ե ր ն Ա նիի ա ր
վ ա ր ձ ա ն ն ե ր ո ւմ , ո ր ո ն ք , ի ն չպ ե ս տ ՛եսա նք, մ ի ջ ն ա դ ա ր յա ն ա ր և ե լյա ն
ք ա ղ ա ք ն ե ր ի կ ա ր և ո ր մ ա ս ն էին և ա ն վ ա ն վ ո ւմ էի ն (Гռ ա բ ա դ » ։
! Տե՛ս նրա հոդվածը1 «Անի քաղաք թե՜ ամրոց», Ազգագրական հանդես, 1 Ш , М 1, Իիֆլիս. 1912, էչ Տ6>
- Տե՛ս նույնը, էշ 68 ։* Նույնը . է յ 70։
Я55
#
Ա նիի մ ա սի ն կա րևոր ա յս ե զ ր ա կ ա ց ո ւթ յո ւն ը բո լո ր ո վ ի ն ն ո ; լո ւ յս է ս փ ռո ւմ Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ե ծ քա ղա քների տ ա ր ա ծ ո ւթ յա ն և ա զ գ ա բ ն ա կ ո ւթ յա ն թ վ ի ւէիճելի խ ն դ ի րն ե ր ի վրա :
Ա րա բա կա ն մ ա տ ե ն ա գ ի ր ն ե ր ը հա ղորդո ւմ ե ն , որ Ա ռա ջա վոր ո ֊ Մ իջին Ա սիա յի ք ա ղ ա ք ն ե ր ը , օրի ն ա կ ' Մ եր վ ը , Ռ ե յը , Պ ա րթ ա վր Լ ո ւրի շն ե ր ը ' ոսնեին ա վ ե լի ք ա ն մեկ փ ա րսա խ կ ա մ մոտ 6 կիլոմետ ր
ե ր կ ա ր ո ւթ յո ւն ու ն ո ւյն ք ա ն լա յն ո ւթ յո ւն և գր ա վ ո ւմ էին մոտ 4 0 ք ա ռա կուսի կ ի լո մ ե տ ր տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն , ա յս ի ն ք ն ' մոտ 4 0 0 0 հեկտ ա ր ւ Մ ի ա ն գ ա մ ա յն հա վա նա կ ա ն է , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ , որ ն ո ւյն տ իպ ի և մ ո
տ ա վորա պ ես ն ո ւյն մ ե ծ ո ւթ յա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր \էին նա և Ա նին և 1 0 — 1 1 - ր դ դա րերի հ ա յկ ա կ ա ն մ յո ւս մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը • Ա յս վերջինների
մ ա կ ե ր ե ս ը ո րոշելիս ա ն հրա ժեշտ է , ի հ ա ր կ ե , ի նկա տ ի ունենա լ ոչ
մ ի ա յն ն ր ա ն ց պ ա րսպ ա պ ա տ « շա հա ս տ ա նя մ ա ս ը , որն Ա նիում ը ն դ ա մ ե ն ը կ ա զ մ ո ւմ է մ ո տ 1 7 0 հ ե կ տ ա ր , ա յլև նր ա ն ց ա րվա րձա նները
Ե վ ՚ե թ ե ճիշտ են մ ե ր ա յս դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , ի ն ձ թ վ ո ւմ է , կ ա
ր ող ենք նա և վս տ ա հ ո րեն ե զ ր ա կ ա ց ն ե լ, որ Р ա գրա տ ուն յա ց շրջան/,
խ ո շոր ու ն շա ն ա վո ր ք ա ղ ա քն ե ր ն ի ր ե ն ց բն ա կ չո ւթ յա ն ք ա ն ա կ ո վ շաս,
ա վելի մ եծ են ե ղ ե ի քա ն մ ի ջն ա դ ա ր յա ն եվրոպ ա կա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր /։, որոնք ա ռ ա ռ ա վ ե լն ո ւն ե ց ե լ են 2 5 .0 0 0 բ ն ա կ ի չ, ի ս կ , ընդհա նուր
ա ռ մ ա մ բ , ա վ ե լի ևս պ ա կա ս
Դ վ ի ն ի , Ա նիի ու Ա րծնի բ ն ա կ չո ւթ յա ն թ վ ի մ ա սի ն մ ա տ ե ն ա գ ր ա
կա ն ա ւլբ յո ւր նե ր ի մ ե ջ կ ա ն, մ ե ծ մ ա ււա մ բ, ա նուղղա կի վ կ ա յո ւթ յո ւն
ն ե ր ։ Թ ովմ ա Ա ր ծրո ւն ի ն , օր ի ն ա կ , ն կ ա ր ա գ ր ե լո վ 8 9 3 թ վ ի Դվինի
մ ե ծ ե ր կ ր ա շա ր ժ ը ' վ կ ա յո ւմ է , որ ա յդ երկ ր ա շա ր ժի ժա մ ա ն ա կ Դ վ ի նո ւմ մ ա հ ա ց ե լ էին ա վ ե լի ք ա ն 7 0 .0 0 0 մարզիւ Բ յ ո լզ ա՛ն գա կա ն պ ա տ
մ ա գիր Կ եդրենոսը հ ա ղ ո ր դ ո ւմ :է, որ Ս ելջուկ յա ն 1 0 4 9 թ վ ի ա ր շա
վա ն քի ժ ա մ ա ն ա կ ա վ ե ր վ ա ծ ու հ ր դ ե հ վ ա ծ Ա րծն ք ա ղ ա ք ո ւմ ս պ ա ն
վել ու ա յր վ ե լ էին մ ո տ 1 4 0 .0 0 0 բն ա կ ի չէ ։ Անի ք ա ղ ա քի մ ե ջ , պ ա տ
մ ի չն ե ր ի ա ս ե լո վ , հ ա շվ վ ո ւմ էր 1 0 .0 0 0 տ ուն և 1 0 0 .0 0 0 բ ն ա կ ի չ '։Մեջ բ ե ր վ ա ծ ա յս կ լոր թ վ ե ր ը կ ա ր ո ղ ե ն , ի հ ա ր կ ե , հա մ ա ր վել
1 Տես Карл Бюхер, Возникновение народного хозяйства, вып. յո՚օրօւ СПб. 1907, էք 131:
* Տե՜ս <гՊատմութիւն տանն Արծրունեաչ/Հ, Ս. Պետհրրուրդ, 1847, I I I , 22, կ, 230— г з հ
3 Տե՛ս Հրատարակ. Բեկկերի, Բոն, 1839, հատոր I I ։4 Տե՛ս Հ . Օրրե/ի, Անվո ավերակները, հայեր, թարգ մ . Վաղարշապատ, 1911,
Կ 26,
; зев
՚ վ ի ճ ե /ի ու ա ն հ ա վ ա ս տ ի ։ Ս ա կա յն ի նկա տ ի ա ռ ն ե լո վ Ա նիի և մ յուէ: - մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ըն դա րձ ա կ ա ր վա ր ձա ննե ր ը , ի ն ձ թ վ ո ւմ ւէ, կա րող
Լնք վ ս տ ա հ ո ր են ե ն թ ա դ ր ե լ, որ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի խ ոշոր քքաղաքներն ո ւն ե ց ե լ ե ն , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ա վ ե լի ք ա ն 5 0 .0 0 0 և ն ո ւյն ի ս կ
մ ի ն չև 1 0 0 .0 0 0 բ ն ա կ ի չ ։
Ք ա ղ ա ք ն ե ր ի բ ն ա կ չո ւթ յա ն ի ր ա վա կա ն դ ր ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն մ ե ն ք
գ ր ե թ ե չո ւն ե ն ք տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Մ ա տ ենա գրա կա ն մ ի ք ա ն ի վ կ ա ֊ յւ/ի թ յո ւն ն ե ր ի ց կ ա ր ե լի է մ ի ա յն կ ռա հ ե լ, որ ի ր ե ն ց ս ո ցի ա լա կ ա ն
1/ր ո ն թ յա մ բ ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ն ա վ ե /ի բա ր ձր են ե ղ ե լ դ ա ս վ ա ծ , քաք։
գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ը ։Խ ո ս ե լո վ Վ ա ղա րշա կ թ ա գ ա վ ո ր ի ս ա հ մ ա ն ա ծ կ ա ր գ ե ր ի մ ա ս ի ն '
Ի-որենա ցին հա տ կա պ ես մ ա տ ն ա ն շո ւմ է , որ ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ի ն պ եա բ է ա վ ե լի հ ա ր գ ե լ ու պ ա տ վ ե լ ք ա ն գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ի ն ։
(ГՀ ր ա մ ա ն ւէ տ ա լիս (Վ ա ղ ա ր շա կ ը ) , — ա ս ում է Խ ո ր ե ն ա ցի ն , — ։:ր ք ա ղ ա ք ա ց ի մ ա ր դ իկ ա վ ե լի հ ա ր գ վ ա ծ ու պ ա տ վ վ ա ծ լի ն ե ն ք ա ն
գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ը և որ գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ը պ ա տ վ ե ն ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ի ն ի ն չ
պ ես ի շ խ ա ն ն ե ր ի ն , իսկ ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ը շա տ չպ ա ր ծ ե ն ա ն գ յո ւ ղ ա ց ի
ներ ի մ ո տ , ա յլ ն ր ա ն ց հետ վ ա ր վ ե ն ֊ե ղ բ ա յր ա բ ա ր , ո ր պ ե ս զի պ ա հ
պ ա նվի բա ր ե կ ա ր գ ո ւթ յո ւն ը և ա ն ն ա խ ա ն ձ կ յա ն ք ը , որ պ ա տ ճ ա ռ են
բ ա ր ե կ ե ց ո ւթ յա ն և կ ե ն ա ց խ ա ղ ա ղ ո ւթ յա ն ]>։
(« Հ ր ա մ ա ն տ ա յ ' և ք ա ղ ա ք ա ց ե ա ց մա րդկսձւ ա ր գ ո յ և պ ա տ իւ
1ի ն ե լ ա ռա ւել զ գ ե ղ ջ կ ա ց . և գ ե ղ ջկ ա ց պ ա տ ո ւել զ ք ա ղ ա ք ա ց ի ս որսքէս
զ ի շխ ա ն ս , և ք ա ղ ա ք ա ց ե ա ց մ ի կա րի ա ռ գ ե ղ ջկ օ ք ն պ ե ր ճ ա ն ա լ, ա յր -
1 'ղ րա յր ա բա ր վ ա ր ի լ, վա սն բ ա ր ե կ ա ր գ ո ւթ ե ա ն և ա ն ն ա խ ա ն ձո տ կ ե ֊
ն ա ց . որ է շի ն ո ւթ ե ա ն և խ ա ղ ա ղ ո ւթ ե ա ն կ ե ն ա ց պ ա տ ճ ա ռ ք » ^ ։
Խ որ ե նա ցու ա յս վ կ ա յո ւթ յա ն մեջ կ ա ր և ո ր է ոչ թ ե ՛նրա պ ա տ ֊
մ ա կ ա ն կ ո ղ մ ը , ա յլ ա յ՛ն, որ Խ ո ր ե ն ա ցո ւ ժ ա մ ա ն ա կ , ի ն ն ե ր ո ր դ դա րի
երկ ր որ դ կ ի ս ո ւմ , ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ն ա վ ե լի հ ա ր գ վ ա ծ ու ա ր տ ո նվ ա ծ ոա ս են հ ա մ ա ր վ ե լ, ք ա ն գ յո ւղ ա ց ի ն ե ր ը ։
Ք ա ղ ա ք ա ց ի ն ե ր ի ա յս ա ր տ ո ն յա լ դ ր ո ւթ յո ւն ը մ ա տ ն ա ց ո ւ յց է ա ր ֊
վ ա ծ նա և Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Դ ր ա ս խ ա ն ա կ ե ր տ ց ո ւ ո ւշա գ ր ա վ մ ի վ կ ա յո ւ
թ յա ն մ ե շ ։ Խ ոթ ելով Զ վ ա ր թ ն ո ց ե կ ե ղ ե ց ո ւ շ ի ն ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն ' նա Հա ղ ո ր դո ւմ է , որ Ներս ես Գ. Կ ա թողիկոսը''
«Ա զ ա տ ժ ա մ ա ն ա կ գ տ ն ե լո վ ' ի ր շ ի ն ա ծ հրա շա կերտ ե կ ե ղ ե ցո ւ
դրսի կ ո ղ մ ը փ ո՛կո ւմ ու ա մ ր ա ց ն ո ւմ է պ ա շտ պ ա ն ո ղ շրջա պ ա րի ս պ ո վ
և բ ն ա կ վ ե լո ւ л ուս է կ ա ռ ո ւց ո ւմ ի ր ե ն հա մ ա ր սրա ն ե ր ս ո ւմ կ ոփ ա ծ
1 Տե՛ս (сՄովսիսի Խորևնտ/յւոյ , Պատմութիւն Հ ա յո ց », Տփղքա, 1913, //.. գլ. с , Կ 1 1 7 - 1 1 8 ,
■ . ■
367
Հա ս տ ա Հեղ ույս ք ա ր ե ր ի ց ։ Ա յլև ն ո ւյն պ ե ս հա ս տ ա տ ում ու բ ն ա կ ե ց
ն ո ւմ է ա յն տ ե ղ երդերի մ ա ր դ կա ն ց բ ա զ մ ո ւթ յո ւն ը քա ղ ա քն եր ի բ ն ա կ ֊
ա ւթ յա ն պ ա յմ ա ն ո վ » ։( « Բ ա յց հա յր ա պ ետ ն Ներսէս պ ա րա պ ա նձին գտ եա լ զ ա ր տ ա
ք ո յս հրա շա կերտ ե կ ե ղ ե ց ւո յն , զոր իւր իսկ էր շի նեա լ շուրջա նա կի պ ա տ ուա ր պ ա ր ս պ ո վ փ ա կ եա լ ա մ ր ա ց ո ւց ա ն էր , յօ ր ի ն ե ա լ ի նմա
յա ր կ ս բն ա կ ո ւթ ե ա ն ի ն ք ն և ա ն հ ա ս տ ա հ ե ղ ո յս կ ո փ ա ծ ո յ ք ա ր ա մ բ ք ։ Ա յլ և կ ա րգեա լ կ ա ց ո ւց ա ն է ր ի \նմա ա մ բո խ ո ւթ ի ւն и երդումա րդա դ
թստ պ ա յմ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ա ց » ^ ։Թե ի նչպ ի ս ի նե ր ք ի ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ և թ ե ի ն չ-
պ ես են կ ա ռ ա վ ա ր վ ե լ վ ե ր ո հ ի շ յա լ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը ' ա յդ մա՛սին ևս մ ե ն ր , դ ժ բ ա խ տ ա բա ր , պ ա րզ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր չո ւն ե ն ք ։ Որոշ է մ ի ա յն , որ
նր ա նք , լի ն ե լո վ թ ա գա վո րա !/,ան կ ա մ իշխ ա նա կա ն երկրների կ ե ն
տ ր ո ն ա վ ա յր ե ր , գ տ ն վ ե լ են Բ ա գր ա տ ունի ն երի , Ա րծր ոլնի ներ ի և ա շխ ա րհիկ կ ա մ հոգևո ր ֆ ե ո դ ա լն ե ր ի ի շխ ա ն ո ւթ յա ն տ ա կ։
Մ ա տ են ա գր ա կա ն ա ղոտ ու պ ա տ ա հա կա ն վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց
ե ր և ո ւմ է ն ո ւ յն պ ե ս , որ հ ա յկ ա կ ա ն մ ե ծ ք ա ղ ա քն ե ր ը ն մ ա ն են •եղեւ ա ր և ե լյա ն հա րևա ն երկրների մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ն ոչ մ ի ա յն ըստ
ի ր ե ն ց տ իպ ի , ա յլ մ ա ս ա մ բ ն ա և ըստ ի ր ե ն ց վա րչա կա ն ն երքին կ ա ր
գ ե ր ի ։ Ա նիի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ հ ի շա տ ա կվ ա ծ է , օր ի ն ա կ , Անի
ք ա ղ ա քի կա րևոր պ ա շտ ո ն յա ն ե ր ի ց մ ե կ ը ' « մ ո լթ ս ի բ » - ը կ ա մ <է մ ո ւ ֊
ս ա յի պ »-.ը 2, ա ր ա բա կա ն հ ա յտ ն ի « մ ո ւ խ թ ա ս ի բ »-ը , որին թ ե խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն և թ ե Բա գրա տ ուն յա ց ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ հ ա նձն ա ր ա ր վա ծ I.
եղ ե լ վ ե ր ա հ ս կ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ա ռ և տ ր ի , ա ր հ ե ս տ ն ե ր ի , շ ո ւկ ա յի , կ շի ռ
ների և չա փ ե ր ի վրա ու գ ա ն ձո ւմ ը ք ա ղ ա ք ա յի ն հա ր կ եր ի ։
Ա ղ բյո ւր ն ե ր ի որոշ ց ո ւց ո ւմ ն ե ր ի ց ու ա կ նա րկն եր ի ց դ ժ վա ր չ Լ
նա և հ ե տ և ց ն ե լ, որ ք ա ղ ա ք ա յի ն կ յա ն ք ո ւմ կա րևոր տ եղ Է ո լնեցԼ/ ե ր կ ր ա գ ո ր ծո ւթ յո ւն ը և ք ա ղ ա քն ե ր ի բ ն ա կ չո ւթ յա ն զգա լի մ ա սը կ ա զ
մ ե լ ե ն հող ա տ եր ա զնվ ա կ ա ն կ ա մ ռ ա մ իկ ք ա ղա քա ՛ցի ները, որոնք ք ա ղա քի ա ր վ ա ր ձ ա ն ն ե ր ո ւմ ո ւն ե ց ե լ .են ա յգ ի ն ե ր , բա ն ջա ր ա ն ո ցն ե ր
և հ ո ղ ա գ ո ր ծա կ ա ն ա յլ տ ն տ ե ս ո ւթ յո ւն ն ե ր ։ Բ ա յց մ ե ծ քա ղ ա քն երի
հ ա ր ս տ ո ւթ յա ն գ լխ ա վ ո ր ա ղ բ յո ւր ը ոչ թ ե գ յո ւղ ա տ ն տ ե ս ո ւթ յո ւն ն Էր.
ա յլ, ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ՛եսա նք, մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ու ն ե ր ք ի ն մ ե ծ ա ռևտ ուրը ։
Ո ւստի և հ ա ս կա նա լի ւԷ, որ ք ա ղ ա ք ա յի ն ՛տ նտ եսո ւթ յա ն մեջ մ ե ծ կշիռ
։ւլ ն շա ն ա կ ո ւթ յո ւն ՛Էին ս տ ա ցե լ հ ա յ վ ա ճ ա ռ ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ն ու բ ո ւ ր ֊
է Տե՛ս հ Յ ովհաննու կաթո ղիկ ո ՛էի 'հրաս/սանակերսւցւու, պատմութիւն Հ ա ֊ ;я у » , &իֆլ[։ս, 1912, Էշ 88 ։
- ЭД-'л Կ. ԿոսՀէանքանց, Վիմական տարեգիր, Ս. Պետերя. 191Զ, կք 27 1ւ221 ՚.
363
а ուս: զիա ն և խ ո շո ր դեր ւէին կ ա տ ա ր ո ւմ ն մ ա ն ա պ Լ и և ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր ն ե ր ը ։
Ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր ո ւթ յա ն մ ա ս ի ն Կ ով կա սո լմ և Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ խ իստ
հետ ա քր քր ա կա ն են ա կ ա դ ե մ . Ն. Մ ա ռի դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։ Մ ա ռր
ե ն թ ա դ ր ո ւմ է , որ ա ր հ ե ս տ ն ե ր ո վ զ բա ղ վ ե լ են ա յս երկ ր ներ ո ւմ տ ա ր ֊
,բ1>Ր ց ե ղ ե ր և որ ա յդ որոշ տ ե ղ ե ր ո ւմ պ ա հ պ ա ն վ ե լ է մ ի ն չև մ ե ր օ ր ե
ր ը ։ Նա ը ն դ ո ւն ո ւմ է ն ո ւյն պ ե ս ա ր հ ե ս տ ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն ժ ա ռա նգա կ ա ն
լի ն ե լը , ա ր հե ս տ ա կ ցա կա ն ե ղ բ ա յր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի գ ո յո ւթ յո ւն ը և ը ն տ
ր ա կա ն ս կ զ բո ւն ք ի կ ի ր ա ռ ո ւմ ն ա յս կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ , :։ր ո ն ք հ ե տ ա գ ա յո ւմ վ ե ր ա ծ վ ե լ են հ ա մ ք ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի 1:
Ա կ ա դ ե մ . Մ ա ռի ա յս ե ն թ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ը մ ի ա ն գ ա մ ա յն հ ն ա
րա վո ր կ ռ ա հ ո ւմ ն ե ր ե ն , և ա վ ե լի ք ա ն հա վա նա կա ն է , որ ն ո ր ա գ ո ւյն դա րերի ա ր հե ս տ ա վո ր ա կ ա ն հ ա մ ք ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ծ ա գ ո ւմ ը շա տ հին
է և որ նր ա նք գ ո յո ւթ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ դ ե ռ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս
տ ա ն ո ւմ , և , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , ն ա և ա վ ե լի հին ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ ։ Հ ա մ ֊ ք ա ր ո ւթ յո լն ն ե ր ր հա չե ր ի մ ո տ , ի ն չպ ե ս շա տ ճիշտ մ ա տ ն ա ն շե լ է Ա խ ֊
վա րդովը՜, ի ր ե ն ց ծ ա գ ո ւմ ը պ ա ր տ ա կ ա ն են ա ր և ե լյա ն կ յա ն ք ի ի ն ք
ն ո ւր ո ւյն հ ի մ ո ւն ք ն ե ր ի ն և գ ո յո ւթ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ մ ի ն չև իս կ հին Պ ա ր ս կ ա ս տ ա ն ո ւմ ։ ե վ ի ր ա վ ի , Ս ա սա ն յա ն Պ ա րս կ ա ս տ ա նի և ա ր ա
բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ն ե ր ք ի ն կ յա ն ք ի ն վ ե ր ա բե ր ո ղ նո ր ա գ ո ւյն
ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց հ ա յտ ն ի է , որ ա ր հ ե ս տ ա վ ո ր ն ե ր ի խ մ բ ա
կա ն մ ի ա վ ո ր ո ւթ յո լն ն ե ր գ ո յո ւթ յո ւն են ո ւն ե ց ե լ ի ն չպ ե ս ա ր ա բա կա ն
խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն , ն ո ւյն պ ե ս և ա վ ե լի ա ռա ջ Ս ա ս ա նյա ն Պ ա ր ս կ ա ս
տ ա նի ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ ։
Դ ա ռ ն ա լո վ հ ա ր մ ա ր ո լ չե զ ո ք տ երի տ ո րի ա տ ր ա ն զ ի տ ա յի ն ու մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ա ռ և տ ր ա կա ն հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի հ ա մ ա ր ' Բ ա գ ր ա ֊
տ ո լն յա ց շրջա նի Հ ա յա ս տ ա ն ը և նրա ք ա ղ ա ք ա յի ն կ ե ն տ ր ո ն ն ե ր ն
ի ր ե ն ք ևս մ ե ծ չա փ ո վ մ ա ս ն ա կ ի ց եղա ն հ ա մ ա շխ ա ր հ ա յի ն ա յդ ա ռ և -
տ րին ս եփ ա կա ն ի ր ե ն ց ա ր տ ա գ ր ո ւթ յա ն ա պ ր ա ն ք ն ե ր ո վ ։ Ա յդ մ ա ս ի ն ուշա գրա վ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր հ ա ղ ո ր դ ո ւմ ե ն , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , ա ր ա
բա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը , ո ր ո ն ց վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը բ ա վ ա կ ա ն ընդ ա ր ձ ա կ
1 Տես Марр Н-, Кавказский культурный мир и Армения, Петроград, 1915, զ 16— 17:
2 Տես Тифлисские амкарм, из записок Ю . Ф. Ахвердова, Тифлис, 1Տ83, էչ 6 - 1 ։
2 4 Հ- էքանւսնւյյաՏ
369
մ ե в են բ ե ր վ ա ծ ֆ ր ա նս իա կա ն գիտ նա կա ն Լոէւանի «Հ ա յա ս տ ա ն ը Բ յո ւ զ ա ն դ ի ա յի և Ի սլա մի մ ի ջև » ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մ ե ջ :
Ա րա բա կա ն մ ա տ ե ն ա գ ի ր Տ ա ր ա ր ի ն , օր ի ն ա կ , իր պ ա տ մ ո ւթ յա ն
մեէ վ կ ա յո ւմ Է, որ Հ ա յա ս տ ա ն ը հա րուստ Է եղել հ ա ց ա բ ո լյս ե ր ո վ և իր ց ո ր ե ն ն ա րտ ա հա նել Է Բ ա ղ դ ա դ Ա յ ս կա րևոր վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց պ ա րզ եր և ո ւմ Է , որ ա պ ր ա ն քա յի ն լա յն շր ջա ն ա ռ ո ւթ յա ն մեշ մ տ ա ծ
Է եղ ե լ մ ի ն չև իսկ Հ ա յա ս տ ա ն ի ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ֊ե ր կ ր ա գոր ծա կ ա ն մ շա
կ ո ւ յթ ը ։Ա ռա նձնա պ ես հետ ա քրքրա կա ն են նա և ա ր ա բա կա ն մ ա տ եհ ա ֊
դ իրների հ ա ղ ո ր դ ա ծ տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ե ծ ա ն տ ա ռ
ների և Հ ա յա ս տ ա ն ի ց ա րտ ա հա նվող շինա ր ա րա կա ն փ ա յտ ի մ ա ս ի ն -: Ա րա բա կա ն ա շխ ա րհ ա գիր ի բն ա լ ֊Ֆ ա կ ի հ ի վ կ ա յո ւ թ յա մ բ ' Հ ա յա ս
տ ա նի ա ն տ ա ո ձ ե ր ո ւմ կ տ ր ո ւմ Էին ծա ռ ե ր 2 0 թ ի զ հ ա ս տ ո լթ յա մ բ և հ ա մ ե մ ա տ ա բա ր մ ե ծ ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ վա ճ ա ռ ո ւմ Էին ը ն կ ո ւզ ե ն ի ն ե ր ։
Ո ւշա դրութ յա ն ա ր ժա ն ի ■ Է և ա յն , որ Ի ստ ա խ րիի մ ոտ մ ա տ ն ա ց ո ւյց
են ա ր վ ա ծ մ ե ծ ա ն տ ա ռ ն ե ր ' հա տ կա պ ես Ա րա րա տ լե ռ ան լա նջի վ ր ա ։
Ա յս վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց պ ա րզ ե ր և ո ւմ Է, որ Բ ա գրա տ ունյա ց՛ շրջա
նո ւմ ա ն տ ա ռ ա յի ն տ ա ր ա ծո ւթ յո ւն ը եղե լ Է Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ա ն հ ա մ ե մա տ ա վ ե լի ը ն դ ա ր ձ ա կ , քւսն հետ ա գա ա վ ելի ուշ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ ։
Ի բրև վ ա ճ ա ռ քի ու ա ր տ ա հ ա ն ո ւթ յա ն կա րևոր ա ռա րկա ներ ա ր ա
բա կ ա ն մ ա տ ե ն ա գ ի ր ն ե ր ի մ ոտ հա ճա խ հ ի շա տ ա կվ ա ծ են Հ ա յա ս տ ա ն ի ձ կ ն ե ր ը ' Վ ա նա լճի տ ա ռ ե խ ը , Ս ևանա լճ ի ի շխ ա ն ը և Կուր գետ ի շ ա
մ ա յի ն ։ Ո ւշա գրա վ Է, որ մ իջին դա ր ե ր ո ւմ չո ր ա ց ր ա ծ ու ա ղ ա ծ ձուկը
լա յն ս պ ա ռմ ա ն ա ռա րկա Էր ոչ մ ի ա յն Ա ր և մ տ յա ն Ե վ ր ո պ ա յո լմ , ա յլև
Ա ր և ե լք ո ւմ ։ Տ ա ռ ե խ ը և շ ա մ ա յի ն , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի Է ա րա բա կա ն
ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց , վ ա ճ ա ռ վ ո ւմ Էին մ ի ն չև իսկ Հ ա յա ս տ ա ն ի ց դուրս՝
Ա դրբեջա ւնում, Ւ րա քում և ա յլ ե ր կ ր ն ե ր ո ւմ ։ Ի բն Հ ա լդ ո ւնի հա րկա - ց ո ւց ա կ ի ց հ ա յտ ն ի Է նույնպ ես'6, որ բ ա ց ի դր ա մ ա կ ա ն մ ե ծ հ ա ր կ ե ր ի ց ,
ա ր ա բա կա ն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յո ւն ը վ ե ր ց ն ո ւմ Էր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ի բր և
բն ա հա ր կ մ ե ծ ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ ա ղ ա ծ ու թ թ ո ւ դ ր ա ծ ձո ւկ ։
Ի բն Հ ա լդ ո ւն ի հ ա ր կ ա ցո ւցա կ ի մ եշ մ ա տ ն ա ն շվ ա ծ Է ա ռ ա նձն ա պ ե ս , որ ի բ ր և բնա հա ր կ Հ ա յա ս տ ա ն ը յո ւր ա ք ա ն չյո ւր տ ա րի խ ա չի ֆ ա -
յւււթ յա ն ը տ ա լիս Է ր 2 0 0 ջո ր ի ։ Ч аш ե ր և ո ւյթ ի ն , Հ ա յա ս տ ա ն ի ջո ր ի նե -
րը, ի ն չպ ե ս և ձ ի ե ր ը , շա տ բա ր ձ ր Էին գ ն ա հ ա տ վ ո ւմ ոչ մ ի ա յն հին
1 Տե՛ս Լոռ ան, <гՀայաստանը Բյուզանդիայի ն Իսլամի միջև», Փարիզ, 1919 կ 38 .
5 Նույնը, Էջ 40 ։
3 Տես Л. Кгегпег. Си11ш§езсЫсМе йев Оп’егИя шнег с!еп СЬаНТеп, Е 4 * 358
370
՚ ք ս ե ն ո ֆ ո ն յա ն , ա յլ ա ր ա բա կա ն ա յս ժա մ ա նա կա շր ջա ն ում ւ Հ ա յկ ա
կա ն ձիերի պ ա հա նջը , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Ի բն Հ ա ո ւկ ա լը , նրա նց
պ ն դ ա կ ա զ մ ութ յա ն ու դ ի մ ա ց կ ա ն ո լթ յա ն պ ա տ ճ ա ռ ո վ , շա տ մ ե ծ էր ա մ բո ղ ջ Խ ո ր ա ս ա նո ւմ , Ի րա քում և Ա սո ր իքո լմ ^ ։
Ա րա բա կա ն և հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը ն ո ւյն պ ե ս հի շա տ ա կո ւմ են մ ի շա ր բ լե ռ ն ա յի ն ս ւր դ յո լն ա բե ր ո ւթ ա ն ա ր տ ա դ ր ա ն ք ն ե ր , որոնք
ա ր դ յո ւն ա հ ա ն վ ո ւմ էին Р ա գրա տ ուն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։ 8 ֊ ր դ դա րի
վ ե ր ջի ն ք ա ռ ո ր դ ո ւմ , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է Ղ ևոնդ պ ա տ մ ա գր ֆ վ կ ա յո ւ
թ յո ւ ն ի ց 2, Հ ա յա ս տ ա ն ի լե ռ ն ե ր ո ւմ , հա վա ն որ են Ս պ երում , գ տ ն վ ե լ
էին ա ր ծա թ ի հ ա ն ք ե ր г Յ ա կ ո ւտ ի ա շխ ա ր հ ա գ ր ա կ ա ն բ ա ռ ա ր ա ն ո ւմ
մ ա տ ն ա ն շ վ ա ծ են եր կ ա թ ի հ ա ն քեր Վ ա ր ա ժ նո լն ի ք գ ա վ ա ռ ո ւմ և Р ш - լուի մ ո տ 3։ Պ ղնձի հա նքեր կ ա յի ն դ ա ր ձ յա լ ա յս Վ ա րա ժնո ւնիք գ ա ֊
վ ա ռ ո ւմ 4 ու ն ա և Գ ո լգ ա ր ք ո ւմ և Ա պ ա հ ո ւն իքում ։ Մ յուս հ ա ն ա ծ ո ն ե ր ի ց ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի մեջ հի շա տ ա կ վ ո ւմ են բո ր ա ք ս և զ ա ռ ի կ , ո ր ո ն ց
ա ր տ ա հ ա ն ո ւթ յո ւն ը , տ ա լիս է ր , ի ն չպ ե ս վ կ ա յո ւմ է Ւբն Հա ո ւկ ա լը
մ ե ծ վա ստ ա կւ Հ ա մ ա ձ ա յն Յա կ ուտ ի և Ի բն ա լ-Ֆ ա կ ի հ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն
ն ե ր ի ն , Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ա ր դ յո ւն ա հ ա ն վ ո ւմ էին նա և լե ռ ն ա յի ն ձ յո ւ թ , ս ն դի կ , պ ղնձա րջա սպ և ա րճիճ6։ Ա ղ ա հ ա ն ք ե ր ի ց , որ հ ի շա տ ա կ վ ա ծ
են մ ի ք ա ն ի շր ջա ն ն ե ր ո ւմ , ա մ ե ն ի ց ն շա նա վ ո ր ն էր Կ ողբի ա ղ ա հ ա ն ք ը ։
* **
Ա վելի մ ե ծ է եղե լ Ր ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա ս ն ա կ ց ո ւ
թ յո ւն ը մ ի ջ ա զ գ ա յի ն ու տ եղա կա ն մ ե ծ ա ռ և ա ր ի ն ա ր հ ե ս տ ա գ ո ր ծ ա
կա ն իր ա ր տ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ ։
Ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , որ վ ե ր ա ծ ն ո ւթ յա ն . ա յս ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ ա ր ա գ ո ւթ յա մ բ զ ա ր գ ա ց ե լ էր մ ա ն ա ծ ա
գո րծա կ ա ն ա ր դ յո ւն ա գ ո ր ծ ո ւթ յո ւն ը ։ Ա յդ ա ր դ յո ւն ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն և
Հա տ կ ա պ ես Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ պ ա տ ր ա ս տ վ ո ղ բ ր դ ե , բ ա մ բ ա կ ն ու մ ն -
* Տ1ւ'ս Լոոան ^Հայաստանը Բյուզանդիայի ս Իսլամի միջև», էջ 30։2 Տ ա՛ս հրտ. Մ աղ[ս աս յա նց ի և Եղյանէյի, ւ7. ՊԼտերբ. 1887, դլ. ԷԷ, Էջ 155։3 Մկր. Նազարյան, (քՀայաստանը արաբական տիրապետության տակ»
էդերմ.) , Մտրբուրդ, 1903, Էջ 74։4 Նույնը, Էջ 74։
Տե՛ս Լոոան, Էջ 4 1 1
6 Համհմատե Н. А. Каразглов. Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и'Азербайджане Сборник материалов для описания местностей II племен Кавказа. 19:12, XXXI, ԷՀ ■•Տ։
7 Տես Լոոան, էշ 41. Караулов, Сборннк материалов, Х Х К , Кгешег, СиНиг^еэсЫсме йез ОпеШв, I **«•■
371
տ ա քսե զա նա զա ն գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր ի ու կտ որների մա սի ն կա րևոր տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր հա ղ որ դ ո ւմ են ա ր ա բա կա ն մ ա տ ե ն ա գ ի ր ն ե ր ը ' Ի ՚ս -
տա խ րիս։, Իբն Հ ա ո ւկ ա լր , Յ ա կ ո ւբի ն , Մ ա սոլդին և ո ւրիշները: Սրա նց վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ հ ի շա տ ա կվ ո ւմ են, Դ վինի կտ որներն ու հ ա գ ո ւս տ . ները, որոնք ա ն վ ա ն վ ո ւմ էին «մ ա ր ի զ ի շ ( т а П 2 1 ) , գոտ ի ներ ը , որոնք
ա ր ժեին 1 - ի ց մ ի ն չև 1 0 դ ենա ր ( = մ ո տ ա վ ո ր ա պ ե ս 5 - ի ց մ ի ն չև 50 ոսկի ռ ո ւ բ լի ) , գլխի փ ա թ թ ո ց ն ե ր ը , ծ ա ծ կ ո ց ն ե ր ը , բ ա զ մ ո ց ն ե ր ի ու բա ր ձի ե ր ե ս ն ե ր ը , թ ի կ ն ո ց ն ե ր ը և վ ա ր ա գ ո ւյր ն ե ր ը ։ Հ ի շա տ ա կ վ ո ւմ է
նա և Դ վ ի ն ո ւմ պ ա տ ր ա ս տ վո ղ ե ր փ ն ե ր ա նգ ու ծա ղկ ա վո ր « բ ո զ յո լն и
(Եօշյ՚ԱՈ) կ ո չվ ո ղ մ ե տ ա ք ս ե ծա նր կ տ ո ր ը ։Հ ա յա ս տ ա ն ի մ ա ն ա ծ ա գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր ն ա ր տ ա հ ա նվ ո ւմ էին ոլ
մ ի ա յն խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ա ր և ե լյա ն ե ր կ ր ն ե ր ը , ա յլև Բ յո ւզ ա ն դ ի ա ։ Գ երմա նա կա ն գիտ ն ա կա ն Կ րեմերի ց ո ւց ո ւ մ ն ե ր ի ց ', որոնք հ ի մ նվա ծ
են ա ր ա բա կա ն ա ղ բյո ւր ն ե ր ի վ ր ա ' հ ա յտ ն ի է , որ Տ ր ա պ ի ղ ո ն ո լմ , որը բ յո ւզ ա ն դա ֊ա ր ա բա կա ն ա ռևտ րի գ լխ ա վ ո ր ն ա վ ա հ ա ն գ ս տ ա յի ն
կ ե նտ ր ո նն է ր ' վ ա ճ ա ռ վ ո ւմ էի ն մ ե տ ա ք ս ե հիա նա լի հ ա յկ ա կա ն գ ո ր ծ
վ ա ծ ք ն ե ր ' դիպ ա կ (6 и Ъ а % ) և (Гբ ո զ յո լն ]) (Ъ 02]\1П ) ու նա և ա յլ կ տ ո ր ն ե ր ։ Հ ա յկ ա կ ա ն գ ո ր գ ե ր ը հ ա մ ա ր վ ո ւմ էին ընտ իր ու ա ր ժ ե քա վ ո ր , և
Հ ա յա ս տ ա ն ը յո ւր ա ք ա ն չյո ւր տ ա րի խ ա լի ֆ ա յո ւթ յա ն ը տ ա լիս ՚է ր ի բր և
բնա հա րկ 2 0 գ ո ր գ 2։ Թ ա նկ ա ր ժ ե ք հ ա յկ ա կ ա ն գոր գ ե ր ը հիշա տ ա կվ ա ծ
են նվեր ների թ վ ո ւմ , որ ուղ ա ր կ ե լ էր Ղ ա ղնևիւոյա ն Մ ա հմուդը Կաշ ֊
գա րի Կ ա դըր-խ ա նին^ւՇ ք ե ղ ու ո ս կ ե զ ա ր դ վ ա ծ մ ե տ ա ք ս ե հա գ ո ւս տ ն ե ր ի ու նա և բ ա զ
մ ո ց ն ե ր ի փ ա ր թ ա մ ու նկ ա ր ա զա ր դ վ ա ծ եր ե ս ն ե ր ի մ ա ս ի ն , որ նվ ի ր ե լ
էր Ս մբա տ Ա -ը ( 8 9 0 / 1 — 9 1 4 թ . ) Ա տ րպ ա տ ա կա նի Յուսուֆ ո ս տ ի
կա նին'' հետ ա քր քր ա կա ն են նույնպ ՛ես Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Դ րա սխ ա նա ֊
կ ե ր ա ցո ւ հ ե տ և յա լ վ կ ա յո ւթ յո ւն ն ե ր ը .1 . «Յ ո վ հ ա ն ն ո լ կ ա թ ո ղ ի կո ս ի Դր ա.ս խ ա ն ակ եր տ լո յ , Պ ա տ մ ո ւ
թ ի ւն Հ ա յո ց » , Թ ի ֆ լի ս 1 9 1 2 , էջ 1 9 8 '«Ի ս կ ա ր քա ն , ո ւր ա խ ա նա լո վ նրա ( Յ ո ւսո ւֆ ի) ա ռա տ ա ձեռն
պ ա ր գև ներ ի վյրա և ը ն դ ո ւն ե լո վ մ ե ծ շ ն ո ր հ ա կ ա լո ւթ յա մ բ ' նր ա նի ց ոչ
պ ա կա ս, ա յլ ա վ ե լի դ և ռ շա տ ի ն ք ը նրա ն ը ն ծ ա յե ց հ ա ն դե ր ձ ա ն քնե ր ի
բ ա ր ե վ ա յե լո ւչ , չք ն ա ղ ա տ ե ս ու ե րև ելի զ ա րդ ա ր ա ն քն ե ր և բ ա զ մ ո ց ֊
ների նկ ա ր ա զա ր դ վ ա ծ ու կ ա ր մ ի ր որդա նա ներկ գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր , և ը մ
պ ա ն ա կներ ու գ ա վ ա թ ն ե ր , և ա մ բո ղ ջո վ ի ն ոս կո ւց շ ի ն վ ա ծ ք ա մ ա ր '
* Տես СиНиг^езсМсЫе <3еэ Опеп15 ип!ег деп СЬаНГеп, I, էչ 342:* Նույն տեղում, էշ 358 ։
1 Տես Бартольд, Историко-географический обзор Ирана.
372
ք
գո ր ծ հ ո ռ ո մ կ ա ր գ ա պ ե տ ն ե ր ի , տ եսա կ տ եսա կ ա պ ա կու գ ո ւ յն ե -
րովա".» ։
( « Իսկ ա ր քա յի խ ր ա խ լե ա լ ի ր ա ր ե ձի ր պ ա րգևս ն ո ր ա ' և ը ն կ ա - ւեալ մ ե ծ ա ւ շ ն ո ր հ ա կ ա լո ւթ ե ա մ բ , ոչ ս ա կա ւ ի ն չ ք ա ն թ է բա զ մ ա մ ա ս ֊
նա բա ր յի լր մ է ն ևս նմ ա ը ն ծ ա յէ ր բ ա ր ե վ ա յե լո ւչ և չք ն ա ղ ա տ ե ս և
հրևելի զա րդս հ ա ն դ ե ր ձ ա ն ա ց , և նկա րա կեր տ կ ա զ մ ո ւա ծ ս բ ա զ մ ա
կ ա ն ա ց կ ա ր մ ր ո ւթ ե ա մ բ ռ ր դ ա ն ց , և ը մ բ ա կ ս և ն ո ւա գ ս և կ ա մ ա ր ի
հա մ ա կ ո ս կ ւո յ' գ ո ր ծ հ ռ ո մ ա յա կ ա ն ճ ա ր տ ա ր ա ց , յե ր ա նգս գունա կ
I/ո ւնա կ ա պ ա կ ւո յ. . . » ) ։2ա Ն ո ւյն ը , էշ 2 1 0 '«Ի ս կ երբ պ ա տ ր վա կը բ ա ց վ ե ց և հա սկա նա լի ե ղ ա վ մ ե զ հ ա գ ա
ր ա ցի վ ա յր ա գ գ ա զ ա ն ի մ ռ մ ռ ո ց ն ու ս պ ա ռ ն ա լի ք ը ' ը ս տ բա ր ի կ ա մ ե ց ո ղ ո ւթ յա ն ա րքա Ս մ բա տ ի ու նա և ա յլ ն ա խ ա ր ա ր ն ե ր ի հ ա ն ձ ն ա
ր ա ր ո ւթ յա մ բ ' ես ճ ա ն ա պ ա ր հ վ ե ցի ու գ լուխ ս ք ա շ գ ն ա ց ի պ ա ր ս կա
կա ն Ա տ րպ ա տ ա կա ն դ ա ո ձ ա բա ր ո ո ս տ ի կ ա ն ի մ ո տ և ա ր քունի թ ա ն
գա ր ա ն նե ր ի ց նրա ն տ ա րա բ ա զ մ ա զ ա ն ը ն ծ ա ն ե ր ու ն վ ե ր ն ե ր ՛ ո ս կ ե
կա ր ե ր և ե լի զ գ ե ս տ ն ե ր և շա տ բ ա զ մ ո ց ն ե ր , որ գ ո ր ծ ե լ էի ն ն կ ա ր ա
զա ր դ ո ղ կ ա ն ա յք , և շա տ ձիեր ու ջո ր ի ն ե ր , որ հ ա ր դ ա ր վ ա ծ էին զ ե ն
ք ե ր ո վ ու զ ա ր դ ե ր ո վ , ն ա և ո սկո ւ և ա ր ծա թ ի գ ա ն ձ ե ր ն ։
(« Ի ս կ ա րդ ի բ ր և բ ա ց ա ւ պ ա տ րուա կն՝ զ ե կ ո լց ա լ մ ե զ մ ռ մ ռ ո ւմ ն
և ս պ ա ռն ո ւթ ի ւն ն վ ա յր ա գ ն գ ա զ ա ն ի Հ ա գ ա ր ա ց լո յն , ը ս տ բ ա ր ո յա կա նի կ ա մ ե ց ո ղ ի ա ր ք ա յի ն Ս մ բա տ ա յ և ա յլո ց ևս ն ա խ ա ր ա ր ա ցն
սա դրելո յ., դ է մ եդ եա լ ես տ ա ր ա դ էմ գ ն ա ցի և Պ ա րսս Ա տ ր պ ա տ ա
կա ն ի ա ռ ո ս տ ի կա ն ն դ ա ռ ն ա ց ո ղ ը ն ծ ա յի ւք և պ ա տ ա ր ա գ օք բ ա զ մ օ ք
Iա ր քուն ի թ ա ն գ ա ր ա ն ա ց ե ր և ե լի ո ս կ ե ճ ա մ ո ւկ զ գև ս տ ո ւք և ի ն կ ա
րա կերտ կ ա ն ա նց ո ս տ ա յն ա ն կ ո ւթ ե ա ն ց բ ա զ ո ւմ բ ա զ մ ա կ ա ն ս կ ա զ մ ե ա լ, և բ ա զ ո ւմ ձիս ու ջորիս ի զա րդս և ի զ էն ս յա ր գ ա ր ե ա լ, ա յլ
և 'գ ա ն ձ ս ո ս կ լո յ և ա ր ծ ա թ ո յ» ) ։
Մ ի ջն ա դ ա ր յա ն հ ա յ մ ա ն ա ծ ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն ու
գնա հ ա տ մ ա ն հ ա մ ա ր ա ռ ա նձն ա պ ե ս կ ա րև որ ե ն , .իհա րկե, ն ա և ա յն
մ ա ն ա ծ ա գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր ը , .որոնք ձ ե ռ ք են բ ե ր վ ա ծ պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ո վ ։ Ա յս
տ ե ս ա կ ե տ ի ց կա րևոր գ յո ւտ ե ր են ա ր վ ա ծ Ա նի ո ւմ կ ա տ ա ր վ ա ծ պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ ։ Ա կա դ ե մ ի կ Հ . Օ րրելու «Ա ն վ ո ա վերա կներըV
ա շխ ա տ ո ւթ յա ն ւքեջ1 մ ա տ ն ա ց ո ւ յց է ա ր վ ա ծ , որ 1 9 0 8 թ վ ի ն Ա նիում
« Գ տ նվա ծ է մ ե տ ա ք ս ե ա մ բո ղ ջ հա գուս տ ո ս կ ե բ ա ն վ ա ծ ք ն ե ր ո վ
ա մ ե տ ա ք ս ո վ , և ո ս կո վ նուրբ հ յո ւս ա ծ ք ո ղ և մ ե տ ա ք ս ե ժ ա պ ա վ ե ն ի ց
գ ո տ ի ն ։
1 Տե՛ս հայերեն թսւրգմ., Վաղարշապատ, 1911, էշ 40։
373
Մ ա նա ծա գո րծա կ ա ն ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն զա ր գ ա ցմ ա ն Հա մա ր Հ ա յա ս տ ա ն ը ոչ մ ի ա յն ուներ հ ո ւմ ք ' բ ո ւր դ , բ ա մ բ ա կ ո լ մ ե տ ա ք ս ,
ա յլև ա մ են տ եսա կ ն ե ր կ ե ր , որ ո ն ց պ ա հա նջը չա փ ա զա ն ց մ ե ծ էր մ ի
ջին դ ա ր ե ր ո ւմ ։Ի նչպ ես հ ա յտ ն ի է հուն ա կ ա ն, հ ռ ո մ ե ա կ ա ն և հին հա յկա կա ն
ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ց , Հ ա յա ս տ ա ն ը դ ե ռ հին ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ խ ի ս տ հ ա րուստ էր հ ա ն ք ա յի ն և բո ւս ա կ ա ն ն ե ր կ ե ր ո վ ։ Ս արա բ ո ն ն իր «Ա շխ ա ր ,
հ ա գ ր ո ւթ յա ն » մ ե ջ հ ա ղո ր դո ւմ է 1, որ Ս պ եր ո լմ կա ր «ս ա ն դ ի կ »
(заПЙ1Х) մ ե տ ա ղ ը , որձ ա ն վ ա ն վ ո ւմ էր ն ա և «հ ա յկ ա կ ա ն ն ե ր կ » և նմ ա ն էր ծի ր ա նի ն ե ր կ ի ն ։ Պ լինիուսը ն ո ւյն պ ե ս իր «Բ ն ա կ ա ն պ ա տ
մ ութ յա ն }) մ ե ջ2 հի շո ւմ է Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ պ ա տ րա ստ վո ղ մ ի նե ր կ , որ
նկ ա ր ի չներ ն ա նվա նում- էին « ո ր ո բ ի տ ի ս л (оГО ЬШ в), նա և Հ ա յա ս տ ա ն ի ց ա ր տ ա հա նվո ղ մ ի ք ա ր , որ կ ո չվ ո ւմ յէր «ա ր մ ե ն ի ո ւմ օ (а ГШ е - Ո1Աա) և ն ե ր կ ո ւմ ո ս կ ե բո ր ա կ ի (сЬгуБОСОПа) ն մ ա ն ։ Խ որենա ցու
а Ա շխ ա ր հ ա գ ր ո ւթ յա ն » մ ե ջ3 Ա ղձնիք ն ա հ ա ն գ ո ւմ հ իշա տ ա կվ ա ծ է
а գ ղ թ ո ր »~ ը , որ ը , ըս տ ե ր և ո ւյթ ի ն գ ո ր ծ ա դ ր վ ո ւմ էր ս և ն երկ ի հ ա մ ա ր :Բ ա յց ա մ ե ն ի ց հ ռ չա կ ա վ ո ր ու մ ե ծ ա գ ի ն նե ր կ ը Հ ա յա ս տ ա ն ի « ո ր .
դա ն կ ա ր մ ի ր ն » էր , որն ա ր դ յո ւն ա հ ա ն վ ո ւմ էր Ա րա րա տ յա ն դ ա շ
տ ո ւմ ։ Ա յս ն ե ր կ ի մ ա ս ի ն կա րևոր տ ե ղ ե կ ո լթ յո լն է տ ա լիս Ղ ա զա ր
'Ի ա ր պ ե ց ի ն .
«ն ա և ի զո ւր չ է , — ա ս ում է ն ա , — Ա րա րա տ յա ն ա մ ե ն ա բ ա ղ
ձա լի դա շտ ն իր ե ն մեջ ս ն ո լց ա ն ո ւմ է ե ղ ե գ ն ա ս ե ռ բ ո ւ յս ե ր ի ա ր մ ա տ
ն ե ր , ւ ա յլ ն ա , ծ ն ե լո վ ն ր ա ն ց ի ց որդեր ի բ ր և կ ա ր մ ր ա տ ե ս ի լ գ ո ւյն ե ր ի
լ/ա րդճ ը ն ծ ա յո ւմ է օգուտ ս ի ր ող ն ե րի ն որպ ես շա հ և շք ե ղ ո ւթ յո ւն ս ։( « ն ա և զ ա ր մ ա տ ս ե ղ էգ ն ա ս ե ր բ ո ւս ո ց ն ոչ ը ն դ ո ւն ա յն սնղւցա նԼ
յի ն ք ե ա ն ա մ ե ն ա բ ա ղ ձ դա շտ ն Ա յր ա ր ա տ ո յ, ա յլև ի ն մ ա ն է ծն ե ա լ որ-
դո ւնս , ի զա ր դ կ ա ր մ ր ա տ ե ս ի լ գ ո ւն ո ց , ը ն ծ ա յէ օ գ տ ա ս ի ր ա ցն շա հս
և շ ք ե ղ ո ւթ ի ւն ս ») ^ ։
Ա րա բա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի մեջ ա յս ներ կ ն ա ն վ ա ն վ ա ծ է « կ ի ր ֊ մ ի զ » ։ Նա մ ե ծ ք ա ն ա կ ո ւթ յա մ բ ծա խ վ ո ւմ էր Պ ա ր թ ա վ ո ւմ , Բա զգա ֊
դ ո ւմ և ա ր և ե լյա ն մ ե ծ ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ և , ի ն չպ ե ս մ ա տ ն ա ն շո ւմ է գ ե ր
մ ա նա կ ա ն գ ի տ նա կ ա ն Հ ա յդ ը 5, նր ա ն ո վ Բ ա ղդա դոլմ- ն ե ր կ ո ւմ էին
՚ Տե՜ս հայերեն թա րգմ., Վաղարշապատ 1911, X I, 14, 9ւՀ X X X III, 2 7 , 1 և XXXV, 28 , 1 (հրատր. Լիտտրեյի, Փարիզ, 1883):* Տե՛ս «Մատենա դրութիւնք3), Վենետիկ/ 1843։ Էշ 607։1 « քԼազարայ Փարպեցւոյ, Պատմութիւն Հաչոցտ։ Տփղիս, 1904 , I գ լ. 7, կ / I
' Տես Неу<1, НЫо1ге ճս с о т т е г с е ճս Ьеуап!, *ա « . II, Էչ 609
174
մ ե տ ա ք ս ե գ ո ր ծ վ ա ծ ք ն ե ր ը , որոնք « կ ի ր մ ի զ » ա ն ո ւն ո վ ւար տ ա հ ա ն վ ո ւմ
Հին ն ո ւ յն ի ս կ Ե վրոպ ա ։ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ն ե ր կ ա ր ա ր ո ւթ յա ն ա մ ե ն ա - խ ոշոր կ ե ն տ ր ո ն ն էր Դ վի ն ի մ ո տ գ տ ն վ ո ղ Ա րտ ա շա տ ը, որն ա ր ա բա
կա ն մ ա տ ե ն ա գ ի ր Բ ելա զո ր ի ն ա ն վ ա ն ո ւմ է «կ ի ր մ ի զ » ֊ի , ա յս ի ն ք ն '
« որդա ն կ ա ր մ ի ր ի գ յո ւ ղ Л1»Ա րհ ե ս տ ա գո ր ծա կ ա ն ա ր տ ա գ ր ո ւթ յա ն մ յո ւս ճ յո ւղ ե ր ի ց մ ե ծ ա
պ ես զ ա ր գ ա ց ա ծ էր Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ բ ր ո ւտ ո ւթ յո ւն ը ։ Սրա ղ ա ր գ ա ցմ ա ե
պ ա ր զ ա պ ա ց ո ւյց է ա յն ա մ ա ն ե ղ ե ն ը , որ ձ ե ռ ք է բ ե ր վ ա ծ պ ե ղ ո ւմ ն ե
ր ո վ և պ ա հ վ ո ւմ է թ ա ն գ ա ր ա ն ն ե ր ո ւմ ։ Ա նիի ու Դ վին ի պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի
ժ ա մ ա ն ա կ , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , գ տ ն վ ա ծ են ոչ մ ի ա յն ս ովո ր ա կ ա ն
կ ա վ ե ղ ե ն ն ե ր , ա յլ մ ի ն չև ի ս կ շք ե ղ հ ա խ ճ ա պ ա կ ի ։ Մ ա սնա վոր ա պ ես Ա նիում գ տ ն վ ա ծ հ ա խ ճ ա պ ա կ յա ա մ ա ն ն ե ր ի մ ա ս ի ն , ո ր ո ն ք , մ ե ծ մ ա
ս ա մ բ , Ա նիում են շ ի ն վ ա ծ , ո ւշա գր ա վ են ա կ ա դ ե մ . Օ րրելու հ ա ղ ո ր դա ծ. տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը ։
(СԶ ա ր մ ա ն ա լի ե ն , — ա ս ո ւմ է Օ ր րելի ն , — հա խ ճա պ ա կյա ա մ ա ն
նե ր ը ի ր ե ն ց թ ա փ ա ն ց ի կ կ ո ղ ե ր ո վ և ո ւռ ո ւցի կ ու խ ո ր գ ծ ա ծ ն կ ա ր ն ե
ր ո վ , և ճենսւպ ա կֆ ից ա մ ա ն ն ե ր ը ' ի ր ե ն ց հա րուստ և բ ա զ մ ա զ ա ն ո ս
կ ե զ օ ծ ու բ ա զ մ ե ր ա ն գ ն կ ա ր ն ե ր ո վ , ն ո ւյն պ ե ս և ո ւռ ո ւցի կ ու ներս ը ն կ ա ծ զ ա ր դ ա ր ա ն ք ն ե ր ո վ , դ րա նք գ տ ն վ ա ծ են թ ա գ ա վ ո ր ա կ ա ն ա պ ա
րա ն քի պե ղում ն ե ր ո ւմ ։ Բ ե կ ո ր ն ե ր ի ց ե ր և ո ւմ է , որ ա մ ա ն ն ե ր ի մ ե ծ ա
գ ո ւյն մ ա ս ը թ ա վւո վի է , և ա չքի են ը ն կ ն ո ւմ թ ա վւմ ա ն (ո ր հ ի ն գ տ ե սա կ ի ց ա վ ելի է ) բա ր ձ ր կ ա տ ա ր ե լո ւթ յա մ բ , ն ո ւյն պ ե ս և գ ե ղ ա ր վ ե ս
տ որեն Կ՛ատարված լի ն ե լո վ ն ու ն ե ր կ ե ր ի պ ա յծ ա ռ ո ւթ յա մ բ յ> 2։Մ ե տ ա ղ նե ր ի ա ր դ յո ւն ա հ ա ն մ ա ն և մ շա կ մ ա ն մ ա ս ի ն պ ա տ ա հ ա
կա ն ու հ ա ր և ա ն ցի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր տ ա լի ս ե ն հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր
ն ե ր ը ։ Մ ե տ ա ղ ա գ ո ր ծ ո ւթ յո ւն ը , ի ն չպ ե ս մ ա տ ն ա ց ո ւ յց Հ ա րել ա կ ա
դ ե մ . ն . Մ ա ռը , կ ո վ կ ա ս յա ն ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ն ե ր ը ժ ա ռ ա ն գ ե լ էին հ ա բ ե թ ա
կա ն բ ն ի կ ն ե ր ի ց , որ ո ն ց մ ո տ մ ե տ ա ղ ա գ ո ր ծ ա կ ա ն ա ր հ ե ս տ ն ե ր ը զ ա ր
գ ա ց ա ծ էին դեռ հ ն ա գ ո ւյն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւմ ։ Հ ա տ կ ա պ ե ս Р ա գ ր ա
տուն յա ց շր ջա նո ւմ Մ ո վ սես Կ ա ղ ա ն կ ա տ վ ա ցո լ մ ո տ հ ի շվ ա ծ ե ն ա ր
հ ե ս տ ա գ ո ր ծ ն ե ր , ո ր ոն ք ո ւնեին գ ի տ ո ւթ յո ւն «ո ս կ ե գ ո ր ծ ո ւթ յա ն , ա ր
ծա թ ա հ ա լո ւթ յա ն , երկա թ ււ-հա նութ յա ն և պ ղ ն ձ ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն »^ ։
Ա նիի և Դ վի ն ի պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ հ ա յտ ա բ ե ր վ ա ծ են մի
շա րք ի ր ե ր , որոն ք գա ղ ա փ ա ր են տ ա լիս ն ա և Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց ժ ա
1 Баладзори, перев. II 1С Ж узе. Баку, 1927, 4? 10:2 Տե՛ս «Անվո ավերակները», Հա յեր, թա րդմ., Վաղարշապատ, 1911, էյ
4Հ—Հ 9 ։3 էՊատմութիւն Աղուանից աշխարՀի», Մոսկվա, 1ЯП0, I I , 16, էջ 131'.
373
մա նա կա շրջա նի դ ա ր բ ն ո ւթ յա ն , զ ի ն ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն , ո ս կ ե ր չո ւթ յա ն Րէ
ա յլ ա ր հեստ ների մ ա ս ի ն ։Ա կա դ եմ . Օրրելու վ ե ր ո հ ի շ յա լ ա շխ ա տ ո ւթ յա ն մեջ հիշա տ ա կվա ծ
են, օր ին ա կ , Ա նիի պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւմ գ տ ն վ ա ծ մետ ա ղե հ ե տ և յա լ ի ր ե ր ը ' մ ե ծ սուր, եռ ա ժ ա ն ի տ ե գ , նի զա կ նե ր ի ծա յր ե ր , ա ր ո ւյրե ու պ ղնձե սա փ ո րն եր , պ ղնձե ս կ ա վ ա ռ ա կ , ա ր ծա թ ե գ ա վ ա թ ն եր ,
երկա թե ճ րա գա կա լն ե ր և ա յլն ։ Պ ետ ք Է ս ա կ ա յն մ ա տ ն ա նշե լ, որ ■,ատ դժվա ր Է ճ շտ ի վ ո ր ո շե լ ա յդ ի րե ր ի ծա գ մ ա ն դա րա շրջա նը։
* *
Ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ու ք ա ղ ա ք ա յի ն ս էնտ ես ոլթ յա ն բ ո ւռ ն ու ա ր ա գ զ ա ր
գա ց ո ւմ ը 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե րո ւմ ա ր ժա նի Է ա ռա նձին ո ւշա դ ր ո ւթ յա ն ։
Լինելով կ ե նտ ր ո ն նե ր ա ր հ ե ս տ ն ե ր ի , ա ր դ յո ւն ա բ ե ր ո ւթ յա ն և փ ո ղ ա
յի ն ու ա պ ր ա ն ք ա յի ն տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն ' Բ ա գ ր ա տ ո լն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի
ք ա ղ ա քն ե ր ը ի ր ե ն ց մ ե ջ պ ա րո ւնա կո ւմ Էին ֆ ե ո դ ա լա կա ն կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յա ն ը ներհա կ ու ը ն դ դ ի մ ա դ ի ր նոր ո ւժեր , ո ր ո ն ք , ին չպ ե ս և
Ա ր և մ տ յա ն Ե վ ր ո պ ա յո ւմ , հ ե տ զհե տ ե ծն ո ւն դ Էին տ ա չիս տ ն տ ե ս ա կա ն ու ս ո ցի ա լա կ ա ն նոր հ ա ր ա բ ե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ։
Տն տ ե ս ա կ ա ն կ յա ն ք ո ւմ պ ա ր զ նկ ա տ ելի Էր ա յս ժ ա մ ա ն ա կ ա շը ր -
ջա նում բ ա ց ա հ ա յտ հ ե ղ ա բե կ ո ւմ ը փ ո ղ ա յի ն շր ջա ն ա ռ ո ւթ յա ն զ ա ր
գ ա ց մ ա ն ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ ։ Ա ր ձա նա գ ր ո ւթ յո ւն նե ր ի տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց
եր և ո ւմ Է, որ դ ր ա մ ա կ ա ն շր ջա ն ա ռ ո ւթ յո ւն ը տ ա ր ա ծվ ե լ Էր ա մ բ ո ղ ջ
եր կ ր ռ ւմ ա մ ե ն ա մ ե ծ լա փ ե ր ո վ ։ Մ եր նա խ ո ր դ ա շխ ա տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց
մ ե կ ո ւմ մ ե ն ք ա ր դեն ց ո ւ յց Էինք տ վ ե լ, որ 1 0 - ր դ և 1 1 - ր դ դա րի ա ռ ա
ծին կիսի տ ո ւր քեր ի ց շա տ եր ը եղե լ են դ րա մ ա կ ա ն
Ս յո ւն յա ց Ս ոլփ ա ն ի շխ ա ն ի 9 0 1 թ վ ի Մ ա ք ե ն ո ցք վ ա ն ք ի ա րձա
ն ա գ ր ո ւթ յա ն մ եջ ա ս վ ա ծ էէ'
«Ե ս Ս ոլփ ա ն, Ս յո ւն յա ց ի շխ ա ն , շ ի ն ե ց ի Մ ա քե ն ո ցք ի ե կ ե ղ ե
ց ի ն ե ր ը և ա ռ ա տ ո ր են զա ր դ ա ր ե ց ի պ ա տ վա կա ն կ ա հ ո ւյք ո վ և ա ս տ
վ ա ծ ա յի ն գ ր ք ե ր ո վ , և տ վի ս ր ա ն, որ ե կ ե ղ ե ցո ւ ա ն ունո վ կ ո չվ ո ւմ Հ
Ա ս տ վ ա ծա ծի ն , մ ե ր ս եփ ա կա ն հողը բ ո լո ր ս ա հ մ ա ն ո վ ' լե ռ ու դա շ-
ս ։ո վ , և տ վի ձկա ն ո ր ս ա տ եղ ին Բ ող ա շենը ս ե ղ ա ն ի ն , և 7 0 0 դրա մ Դ ե ղ ձ ա ն ա գե տ ի կա պա լի ց , 2 0 0 դ ր ա մ Կ ա թ ուկից, 3 5 0 Ա նմեոփ ց, որ
մ ի ա ս ի ն կա նե 1 2 5 0 դ ր ա մ » ։
(« Ե ս Ս ուփ ա ն, Սւիւնեաց ի շ խ ա ն , շ ի ն ե ց ի զ Մ ա ք ե ն ո ց ա ց ե կ ե ղ ե
ց ի ս , և ա ն խ ն ա յա բ ա ր զ ա ր դ ա ր ե ց ի պ ա տ ուա կա ն սպ ա սուք և ա ս-
1 Տե՜ս ^Հայաստանի պատմությունը թուրք-թաթւսրական արշավանքների շրշահում» , Երևան, 1922, էշ ՁՅ— 9 4 ։
376
■
ա ո լա ծ ա յի ն կ տ ա կ ա ր ա նա ւք և ե տ ո լ զսեվէա կա ն տ եղն մ եր ի ս ա , Ոք.
ըստ ա նուա ն ե կ ե ղ ե ց ւո յս Ա ստ ո ւա ծա ծին ա ս ի , ա մ ե ն ա յն ս ա հ մ ա նա ւք ' լե ր ա մ բ և դա շտ իւ, և ե տ ո լ որս ձ կ ա ն ց , զԲ ողա շԷ ն, ս ե ղ ա ն ո յն և եւթ ն
հա րիւր դ ր ա մ ի Դ ե ղ ձ ա ն ա գ ե տ ո յ ղ ա պ ա լէն , ե ր կ ու հա րիւր դ ր ա մ ի
Կաթ կ ա յ։ երեքհա րիւր յի ս ո ւն յ Ա ն մ ե ռ էն , որ լի ն ի Ռ Մ Ծ. դրա մ...3>)^> Ն մ ա ն ա պ ե ս ' Շ ա պ ուհ Բ ա գր ա տ ունի ն , հ ա յո ց Ա շոտ թ ա գ ա վ ո ր ի
ո ր դ ի ն , 9 0 3 թ վ ի Վ ա նե վ ա նի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ ա ս ում
«Ե վ տ վի (Վ ա ն ե վ ա ն ի ե կ ե ղ ե ց ո ւն ) հ ի ն գ գ յո ւղ ի ս ա հ մ ա ն ՝ Կո- թ ա ք ա ր ը , Ա ղա բո վ ա ն ք ը , Շ ա վ ա ռ ն ա հ ո ղ ը , Գ ե տ ա մ ե ջը , Կ թ ա նոցը,
Գ ե տ ա վ ա նա ց ծ ո վ ը ՝ 2 6 0 դ ր ա մ Կ ո թ ա ք ա ր ի ց , 5 3 0 Բ ր տ ե ն ի ք ի ց ։ 6 6 0
Ա ղա բո վա նքի ծ ո վ ի ց , 9 9 0 Կ ա րբի գ ե տ ե ր ի ց և ն ա վ ե ր ի ց » ։( « ե լ ե տ ո լ հ ի ն գ գ ե ղ ո ց ս ա հ մ ա ն ' Կ ոթ ա քա րն, Ա ղ ա բ ո յ վա նսն
Շ ա լա ո ն ա հ ո ղ ն , Գ ե տ ա մ էջն , Կ թ ա ն ո ց ն , Գ ետ ա վ ա նա ց ծ ո վ ն , երկու
հա րիւր վա թ ս ո ւն դ ր ա մ ի Կ ո թ ա ք ա ր էն , հին գհա րի ւր երեսուն ի Բ ըր-
տ ե ն ե ա ցն , վ ե ց հա րիւր վ ա թ ս ո ւն յԱ ղ ա բ ո յ վ ա ն ա ց ն ծ ո վ է , իննհա րի ւր
ի ն ն սուն ի Կ ա րբին գ ե տ ե ր է ն և նա ւերէնւ>)2էԳ ա գիկ Շ ա հնշա հը 1 0 1 0 թ վ ի Մ ա ս տ ա ր ա յի ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յա ն
մ ե ջ հ ա յտ ն ո ւմ Է'
«Ե ս Գ ա գիկ Շ ա հնշա հս ։ Ա շոտ ի ո ր դ ի ն , հ ա յտ ն ե ց ի ի մ կ ա մ ք ը ' թ ո ղ ի Մ ա ս տ ա ր ա յի հա րկի ա վ ե լո ր դ ը , 6 0 0 0 - ը դա րձրի 5 0 0 0 а ։
(«Կ ա ս ե ղ և ին ձ Գ ա գ!լա յ (յա հ ի ն շա հ ի է ո ր դ ւո յ Ա շո տ ո յ, թ ո ղ ո ւչ
զ Մ ա ս տ ա ր ա յի հա րկին զա ւե լո ր դ ն Զ Ռ . և ա ծի ԵՌ .Տ ) 3/Մ եջ բ ե ր վ ա ծ ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի բ ո վ ա ն դ ա կ ո ւթ յո ւն ի ց ե ր ե -
վ ո ւմ Է, որ 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ն ո ւ յն ի ս կ գ յո ւղ ա կ ա ն հա րկերը ։:տ ա ց վ ե լ Էին դ ր ա մ ո վ ։
Ս ի ա ն գ ա մ ա յն բ ն ա կ ա ն Է ու հ ա ս կ ա ն ա լի , որ Р ա գրա տ ո ւն յա ց
Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ և ս , ի ն չպ ե ս և ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ա յլ ե ր կ ր ն ե ր ո ւմ , դ ր ա մ ա ,
կա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն ա ճ մ ա ն ու խ ո ր ա ց մ ա ն հետ զ ո ւգ ը ն թ ա ց ո ւժ ե ղ ա
նա լու Էր վա շխ ա ռո ւա կ ա ն կ ա պ ի տ ա լի գե ր ը և ծա ն ր ա ն ա լո ւ Էր ռ ա մ ի կ
բ ն ա կ չո ւթ յա ն դ ր ո ւթ յո ւն ը , որը հ ա ր կ ա դ ր վ ա ծ Էր վ ա շխ ա ռ ո ւն ե ր ի ց
դ ր ա մ վ ե ր ց ն ե լ ա հ ա գին տ ո կ ո ս ն ե ր ո վ ։ ժ ՛ողովրդի ա յս ս տ որին խ ա ֊
վե ռ ի ա ն ո ղո ք շ ա հ ա գ ո ր ծո ւմ ը և ծա ն ր դ ր ո ւթ յո ւն ը ց ա յտ ո ւն կ եր պ ով
ն կ ա ր ա գ ր վ ա ծ Է Ա րիստ ա կես Լա ս տ ի վ ե ր տ ց ո լ պ ա տ մ ո ւթ յա ն մ ե ջ ։
Խ ո սե լով Ա րծն ք ա ղ ա ք ի ա վ ե ր մ ա ն մ ա ս ի ն 1 0 4 9 թ վ ի ն ' Լա ստ իվ ե ր տ ց ի ն վ կ ա յո ւմ Է, որ ա յս տ ե ղ
1 Տե'ս «՛Հիմական տարեգիր» , կազմ. Կ. Կոսսււսնյանյյ, Ս. Պետերր. 1913, Էշ Տ.* Նույնը, Էշ в г* Նույնը, Էք 13։
377
с ս ա հ մ ա ն վ ե լ էին վա շխ ի և տ ո կ ոսն եր ի օր ենք և ց ո ր ե ն ի բ ա զ
մ ա պ ա տ կ ո ւթ յո ւն , ո ր ո վ երկիրը պ ղ ծվ ո ւմ է և խ ա ն գ ա ր ո ւմ է ա ր գ ա ն
դին ԻՐ ժ ա մ ա ն ա կ ի ն պ տ ուղ տ ա լ որպ ես մ ա ր դ կ ա ն ց ո ւտ ե լի ք , Ով խ ա բ ո ւմ էր ը ն կ ե ր ո ջ ը ' պ ա ր ծ ե ն ո ւմ էր , ո՛ր ի մ ա ս տ ո ւն է , և ո վ հ ա փ շտ ա
կ ում էր ' ա ս ո ւմ էր , — ես հզո ր ե մ ։ Մ եծա տ ո ւներ ը հա փ շտ ա կում էին ր նտ ա նե կ ի ց ա ղ քա տ ների տ ները ու նա և նր ա նց ա նդա ստ ա նների
ս ա հ մ ա ն ն ե ր ը » ։( « Վ ա շխ ից և տ ոկ ո ս ե ա ց օր էն ք ե դ ա ն , և ց ո ր ե ն ո յ բ ա զ մ ա պ ա տ
կո ւթ իւն , ո րո վ երկիր պղծ,ի և ա ր գելո ւ զա ր գ ա ն դ աո. ի տ ա լո յ զպ տ ուղ ի ժ ա մ ո ւ ի ւր ո ւմ ա ռ ի կերա կուր մ ա ր դ կ ա ն ։ Որ խ ա բ է ր զ ը ն կ ե ր ն '
պ ա րծէր ի մ ա ս տ ո ւն գ ո լ, և որ յա փ շ տ ա կ է ր ' ա ս էր , — Ես հզօր ե մ ։ Զ տ ունս տ ն ա կ ի ց ա ղ ք ա տ ա ց ն , և զսա հմ ա նս ա ն դ ա ս տ ա ն ա ց նոցա
յա փ շտ ա կ էի ն մ ե ծ ա տ ո ւ ն ք ն ...» )^ ։
ն ո ւ յն հ ե ղ ի ն ա կ ը , ն կ ա ր ա գ ր ե լո վ Ա նի ք ա ղ ա ք ի ա վ ե ր ա ծ ո ւթ յո ւն ը և կոտ որ ա ծը 1 0 6 4 թ վ ի ն ' վ ա շխ ի մ ա սի ն տ ա լիս է դ ա ր ձյա լ հ ե տ և յա / տ ե ղ ե կ ո ւթ յո ւն ը .
« Ա յլև նրա մ եշ կ ա տ ա ր վ ա ծ ա ն ի ր ա վ ո ւթ յա ն ճա ր պ ից ա յր վ ե ց
բա ր ձր ա շե ն ու գ ե ղ ե ց կ ա հ ա ր մ ա ր ա պ ա րա նքը և բ ո լո ր բ ն ա կ ա ր ա ն ն ե
րը դա ռա ն սոսկ մի հ ո ղ ա բլո ւր , և վա շխ ն ու ն ե ն գ ո ւթ յո ւն ը , որ նրա
մեշ տ ե ղի էին ո ւն ե ն ո ւմ ։ դ ա դ ա ր ե ց ի ն ։ Ա յս Հ ա նի րա վ ք ա ղ ա քն ե ր ի բ ա ժ ի ն ը , որոնք շ ի ն վ ո ւմ են դ ր ս ե ց ի ն ե ր ի ա րյունււվ և փ ա ր թ ա մ ա նո ւմ
են տ ն ա ն կ ն ե ր ի ք ր տ ի ն ք ո վ և ի ր ե ն ց տ ներն ա մ ր ա ց ն ո ւմ են վա շխ ով ու ա ն ի ր ա վ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ » ։
( « Ա յ լ և ի ճ ա ր պ ո յ ա ն իրա ւո ւթ եա ն ի նմ ա գ ո ր ծ ե լո ց ն տ ոչորեցա ւ
բա ր ձր ա շէն և գ ե ղ ե ց կ ա յա ր մ ա ր ա պ ա ր ա նք ն , և ե ղ և ա մ ե ն ա յն բ ն ա
կութ իւնն ի բ ր և հ ո ղ ա բլո ւր . և վա շխ ն և ն ե ն գ ո ւթ ի ւն ն , որ ի նմ ա խ ա ֊ վ ւա ն ե ց ա լ։ Ա յս է բ ա ժ ի ն ա նիրա ւ ք ա ղ ա ք ա ց , ո ր շի ն ե ն զին ք ե ն ա и
ա ր ե ա մ բ օ տ ա ր ա ց , և ի ք ր տ ա ն ց տ նա ն կա ց փ ա ր թ ա մ ա ն ա ն , և ի վ ա շ
խ ի ց և յա ն ի ր ա լո լթ ե ա ն ց զտ ունս ի ւր ե ա ն ց ա մ ր ա ց ո ւ ց ա ն ե ն » )- ։
* а•
1 1 - ր դ .դա ր ի ա ռա շին կ ի ս ո ւմ , Ս ելջուկ յա ն ա ր շա վա ն քն եր ի ց
տսոաջ, գ եո դա լա կ ա ն Հ ա յա ս տ ա ն ի կ յա ն ք ը , ի ն չպ ե ս շա տ ճիշ՛տ մ ա տ նա նշել է ա կ ա դ ե մ . Նիկ. Մ ա ռը3, ի ր ե ն ի ց ն ե ր կ ա յա ց ն ո ւմ էր հ ա կ ա ֊
՚ հ Պւսսւմութիմե Ար\ատակչա վարդ» Լաստիվերացւոյ» ։ 1912, ԺԲ, Էշ 79։2 Նույնըէ ԻԳէ Էշ 1Շ6— 167։3 Տե՛ս ДНИ, Էշ 2 9 ։ յ
■378
'
դրում , մ ի կ ո ղ մ ի ց , ա շխ ա տ ա վո ր Հա յ ժ ո ղ ո վ ր դ ի կ ե ղ ե քվ ա ծ ո ւթ յա ն և ,
մ յո ւս կ ո ղ մ ի ց , Հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի կ ո ւտ ա կ մ ա ն ի շխ ո ղ դա սեր ի փ ո ք
ր ա թ ի վ խ մ բ ի ձ ե ռ ի ն ։Թե ի ն չպ ի ս ի մ ե ծ Հ ա ր ս տ ո ւթ յո ւն ն ե ր հ ա վ ա ք վ ե լ <էր նո ւյն ի ս կ
Հ ա յ ե կ ե ղ ե ց ո ւ և հ ո գ և ո ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն մ ո տ ' ա յդ պ ա ր զ ե ր և ո ւմ է ։ '•ր ի ն ա կ , Մ ա տ թ եոս Ո ւռ հ ա յե ց ո ւ կա րևոր մ ի վ կ ա յո ւթ յո ւն ի ց ։
Խ ո ս ե լո վ Ա րծն ք ա ղ ա ք ի ա վ ե ր մ ա ն մ ա ս ի ն 1 0 4 9 թ վ ի ն ՝ Ո ւռ հ ա յե -
ս ի ն պ ա տ մ ո ւմ է , որ կ ո ղ ո պ տ վ ա ծ
«ո ս կ ո ւ , ա ր ծա թ ի ու դ ի պ ա կ նե ր ի մ ա ս ի ն ա վ ե լո ր դ է խ ո ս ե լ, ո ր ո վ հետ և ա ն կա ր ելի է ա յդ դրի ա ռ ն ե լ։ Բ ա յց ես շա տ ե ր ի ց հա ճա խ լս ե լ
ե մ ք ո ր ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի մ ա ս ի ն , որ ին ա ն վ ա ն ո ւմ էի ն Դ ա վ թ ո ւկ , որ նրա դ ա ն ձ ա ն ո ցը վ ե ր ց ր ե լ էր Ա ր ր ի հ ի մ -ը և նրա գա ն ձե ր ը բ ե ռ ն ե լ էին
ք ա ռ ա ս ո ւն ուղտ ի վ ր ա . նրա տ ն ի ց դուրս էին ե լն ո ւմ (Հ ե ր կ ի ) ութ
հ ա ր յուր գ ո ւթ ա ն , ո ր ո ն ց ի ց յո ւր ա ք ա ն չյո ւր ի ն ՛լծվա ծ էի ն վ ե ց լո ւծ ե զ » ։
( « Ա յ լ զ ո ս կ ւո յ և ղ ա ր ծ ա թ ո յ և զ դ ի պ ա կ ա ց ա ւե լո րդ է ա ս ե լ, վա սն ղի ոչ ա րկա նի ը ն դ դ ր ո վ , բ ա յց զ ա յս բ ա ղ ո ւմ ա ն գ ա մ լո ւե ա լ է մ ե ր
ի բ ա զ մ ա ց յա ղ ա գ ս ք ո ր ե պ ի ս կ ո պ ո ս ի ն ' որ ա ս էի ն Դ ա լթ ո ւկ , եթ ե
զգա ն ձ ա տ ո ւն ն ն՛որա Ա բր ի հ ի մ ն է ա ռ և քառաս՛ուն ՛ուղտ բա ր ձ ա ն
զ գա նձ ա ր ա նն ն ո ր ա , ութ հա րիւր վ ե ց կ ի ե զ ա ն ց ե լա ն էի ն ի տ ա նէ ն ո ր ա յ։у г
Որ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց ՛թ ՛ա գա վորութ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ Հ ա յա ս տ ա ն ի
տ ն տ ե ս ա կ ա ն կ յա ն ք ը վ ե ր ա կ ա ռ ո ւց վ ո ւմ ՛էր նոր հ ի մ ք ե ր ի վրա և որ
ս *յդ հ ե ղ ա շր ջո ւմ ը կ ա տ ա ր վ ո ւմ էր փ ո ղ ա յի ն ու ա պ ր ա ն ք ա յի ն տ ը ն-
ա ե ս ո ւթ յա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն , դ ա ս ա կ ա ր գ ա յի ն հ ա կ ա ս ո ւթ յո ւն ն ե ր ի խ ո
ր ա ց մ ա ն և բ ն ա կ չո ւթ յա ն ս տ որ ի ն խ ա վ ե ր ի ա նո ղ ո ք շա հ ա գ ո ր ծմ ա ն
ո ւղ ղ ո ւթ յա մ բ ' ա յդ ե ր և ո ւմ է Ա րիստ ա կես Լ ա ս տ ի վե ր տ ցու կ ր ո ն ա ֊բ ա ֊
ր ո յա կ ս ւն դ ա տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց ն ա խ կ ի ն ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ի ա ռ ա քի ն ի
բա ր ք ե ր ի ու երջա նիկ կ յա ն ք ի մ ա ս ի ն , որ նա հա կ ա դ ր ո ւմ է ի ր ժ ա -
մ ա ն ա կ վ ա ա ն իր ա վ ու ա ր ծա թ ա ս ե ր բ ա ր ք ե ր ի ն և փ ա ր թ ա մ ու շվ ա յտ
կ ե ն ց ա ղ ի ն ։
Խ ո ս ե լո վ Ա րծն ք ա ղ ա ք ի կ ո տ ո ր ա ծ ի մ ա ս ի ն 1 0 4 9 թ վ ի Ս ելջուկ
յա ն ա ր շա վա ն քի ժ ա մ ա ն ա կ ' Ա ր իս տ ա կես Լ ա ս տ ի վ ե ր տ ցի ն ա յդ ք ա
ղա քի հին ա ր դա ր ա կ լա ց ն ի ս տ ո ւկ ա ց ը հ ա կ ա դ ր ո ւմ է նրա նոր ա ն ի ր ա վ կ յա ն ք ի ն ։
1 Տ ե ՚ ս Մատթկոս ՈւռՀա յեցի, զժամանակագրութիւն», Վաղարշապաա, 1809 կ 10»,
ста
г Ա րդ' ա ռա ջվա ՛ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ը , — ա ս ում է ն ա , — երբ սա ա ռ ա
տ որեն բա ր ի գ ո ր ծ ե ր ո վ էր զ ա ր դ ա ր վ ա ծ՝ ա մ են ի ն չ սրա ուզա ծի պ ես կր լի ն ո ւմ , և սա նմ ա ն էր նորա հա րս կնոջ, որն ա մ ե ն քի ն ցա ն կ ա լի
էր. վ ա յե լո ւչ գ ե ղ ե ց կ ո ւթ յա ն ու պ ա յծ ա ռ զա րդեր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ ... Բ ա յց եր բ մ ե ր ե կ ե ղ ե ց ի ն ե ր ը մ ո ւտ ք գ ո ր ծ ե ց ի ն Ս ե քստ ա ցի բ և Պ իհռոնա ցիք
և ա ր դ ա ր ո ւթ յա ն օր ե ն քն ե ր ը վ ե ր ա ծ ե ց ի ն ա ն ի ր ա վ ո ւթ յա ն ու հա րգվեց ա վ ելի ա ր ծա թ ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ը , քա ն ա ս տ վ ա ծս ի ր ո ւթ յո լն ը և մա մոնա ն քա ն Ք ր ի ս տ ո ս ը ' ա յն ժա մ ա նա կ բ ո լո ր հա մ ես տ կա րգերը փ ոխ վեցի ն
և վ ե ր ա ծ վ ե ց ի ն ա ն կ ա ր գ ո ւթ յա ն ։ Սրա ( Ա րծն ք ա ղ ա քի ) իշխ ա նները
դա ոա ն գ ո ղեր ի ը ն կ ե ր ա կ ի ց ն ե ր , չա ր ա գ ո ր ծն ե ր ու ա րծա թ ի ծա ռ ա ն ե ր ։ Սրա դ ա տ ա վոր ն ե ր ը դա ոա ն կ ա շա ռա կ երներ և կ ա շա ռքի հա մա ր
խ ա ր դ ա խ ո ւմ էին ի ր ա վ ո ւն ք ը ...]> ։
( «Ա ր դ սա յա ռ ա ջ ի ն ս ն ' մ ի ն չդ ե ռ բա ր ե ա ց ն ա ռ ա տ ո ւթ ե ա մ բ պ ս ա ,
կեա լ էր , ա մ ե ն ա յն ի ն չ ՛ըստ մ տ ի էր սորա , և ն մ ա ն ի մ ն էր ն ո ր ա
հա րսն կնոջ, որ դ ե ղ ո յն վ ա յե լչո ւթ ե ա մ բ և զա ր դ ո ւցն պ ա յծ ա ռ ո ւթ ե ա մ բ ' ց ա ն կ ա լի գոլ ա մ ե ն ե ց ո ւն ։ . . .Բ ա յց յո ր մ է հետ է մտ ին յե կ ե -
ղ ե ց ի ս մ ե ր Ս ե ք ս տ ա ցի ք 1 և Պ ի հ ռ ո ն ա ց ի ք , և ա ր դա րո ւթ եա ն օրէնքն
յա ն ի ր ա լո ւթ ի ւն դա րձա ւ, և յա ր գ ի ե ղ և ա ր ծա թ սի ր ո ւթ իւն քա ն զ ա ս ֊
տ ո ւա ծա ս ի րո լթ ի ւն և մ ա մ ո ն ա յն ք ա ն զ Ք ր ի ս տ ո ս . յա յն ժ ա մ ա մ ե ն ա յն հա մ ե ս տ ո ւթ ի ւն կ ա ր դ ա ց զ ա ռ ա ծ ե ա լ' յա ն կ ա ր գ ո ւթ ի ւն դա րձա ւ։
Ի շխ ա նք սորա գ ո ղ ա կ ի ց ք եղ ե ն գ ո ղ ո ց , վ ր ի ժ ա գ ո ր ծ ք և ա ր ծա թ ո յ ծա -
ււա յք. դ ա տ ա ւորք սորա կա շա ռա ռուք և վ ա ս ն կա շա ռ ա ց գ ո ղ ա ն ա յի ն զ ի ր ա ւո ւն ս .. ,յ> )~ ։
» **
Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ ես ա կ ա ն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը- 1 0 —1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ մ ե զ հ ի շե ց ն ո ւմ .է Ա ր և մ տ յա ն Ե վրոպ ա յի զ ա ր գ ա ց ո ւ
մ ը ռ ե ֆ ո ր մ ա ց ի ա յի ց ա ռա ջ 14 — 1 5 - ր դ դա ր եր ում ւ Ա ր դ յո ւն ա գ ո ր ծ ա
կա ն ա ր տ ա դ ր ո ւթ յա ն և ա պ ր ա ն քա յի ն ու դ ր ա մ ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն
զ ա ր գ ա ց մ ա ն զ ո ւգ ը ն թ ա ց , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , Ե վ ր ո պ ա յո ւմ ս կս վել էին հ ե ղ ա բ ե կ վ ե լ ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն հին կ ա ր գ ե ր ը և ա յդ հ ե ղ ա բե կ ո ւմ ը
կ ա տ ա ր վ ո ւմ էր դ ա ս ա կ ա ր գ ա յի ն սուր պ ա յքա ր ի պ ա յմ ա ն ն ե ր ո ւմ ։ ն ո ւ յն ը ն կ ա տ ե լի է ըս տ իս գե ր մ ա ն ա կ ա ն ռ ե ֆ ո ր մ ա ց ի ա յի ց մ ոտ ք ր ս
գա ր ա ռ ա ջ' Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ ։
Ա րա բա կա ն տ ի ր ա պ ե տ ո ւթ յա ն ժ ա մ ա ն ա կ , ի ն չպ ե ս մա տ նա նշել
\ * Ուղղել ենք Աեքստաըիք փխտ «Սեքարայիքտ։* Տե՛ս դլ. ԺԲ, էշ 78— 79,
ենք մ ե ր նա խ ո րդ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ո ւմ 1 , Հ ա յա ս տ ա ն ի տ ն տ ե
սա կա ն կ յա ն ք ը մ ե ծ ա պ ե ս Հ ե տ ա դ ի մ ե լ էր և զ ա ր գ ա ն ո ւմ է ր բն ա կ ա ն
տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն Հե տ ա դ ա ր ձ Հ ի մ ք ե ր ի վ ր ա ։ Բ ա յց 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա րերում
ա պ ր ա ն ք ա ֊դ ր ա մ ա կ ա ն տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն թուռն զ ա ր գ ա ց ո ւմ ը Հ ա յ ա ս ֊
տ ա ն ում և ս , ի ն չպ ե ս և Ա ր և մ տ յա ն Ե վ ր ո պ ա յո լմ , հե տ զհե տ ե ք ա յք ա -
. յե լո վ նա խ կին բ ն ա տ ն տ ե ս ո ւթ յո ւն ը , սկսել էր ա ր դեն ա ն դո ա դա ռն ա լ
ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կա ր գերի վրա և , ն պ ա ս տ ե լո վ տ նտ ե ս ա կ ա ն ու ս ո ց ի ա
լա կ ա ն նոր Հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի գ ո յա ց մ ա ն ' ո ւժ ե ղ ա ց ր ե լ էր դ ա
ս ա կ ա ր գ ա յի ն պ ա յք ա ր ը ։Ա յս ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա ն ո ւմ վա շխ ա ռո ւա կ ա ն կ ե ղ ե ք ո ւմ ն ե ր ի պ ա տ .
ճ ա ռ ո վ խ ի ս տ ս ա ս տ կ ա ցե լ էր գ յո ւղ ա ց ի ո ւթ յա ն հ ո ղ ա զ ր կ ո ւմ ը և ռ ա
միկ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ա ղ քա տ ա ցո ւմ ը ւ Ա րիստ ա կես Լ ա ս տ ի վեր տ ցի ն , ի ն չ
պ ես վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , պ ա րղ մ ա տ ն ա ն շո ւմ .է, որ մ ե ծ ա տ ո ւն ե ր ը Հ ա ֊
փ ը շտ ա կ ո ւմ էին ա ղ քա տ ն ե ր ի տ ն երը ու նրա նց ա ն դ ա ս տ ա ն ն ե ր ը , և որ ք ա ղ ա ք ն ե ր ը շ ի ն վ ե լ էին տ ն ա ն կ ն ե ր ի ա ր յո ւն ո վ ու ք ր տ ի ն ք ո վ ,
վա շխ ով ու ա ն ի ր ա վ ո ւթ յո ւն ն ե ր ո վ ։
Ի նչպ ես ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն ա ր և մ տ յա ն ե ր կ ր ն ե ր ո լմ , ն ո ւյն պ ե ս ե
Ա ր և ե լք ո ւմ , Հո ղ ա զո ւր կ ու ա ղ քա տ ռա մ ի կ բ ն ա կ չո ւթ յո ւն ը կ ո ւտ ա կ
վում էր , մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ր վ ա ր ձ ա ն ն ե ր ո ւմ ։ 1 0 - ր դ դա րի
ա ր ա բա կա ն մ ա տ ե ն ա գ ի ր ն ե ր ը մ ա տ ն ա ն շո ւմ ե ն , որ ը նչա զո ւր կ մ ա ս
ս ա նե ր ը , որո ն ք ա պ ր ում էին « ռ ա բ ա դ յյ- ն ե ր ո լմ , ա յս ի ն ք ն ' շ ա հ ա ս
տ ա ն ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ա ր վ ա ր ձ ա ն ն ե ր ո ւմ , պ ե տ ո ւթ յա ն ա մ ե նա ան Հ ա ն
գիստ տ ա րրն էին և մ ե ծ դեր էին կ ա տ ա ր ո ւմ ք ա ղ ա ք ա ց ի ա կ ա ն կո-իվ-
նե ր ո ւմ 2։՛ Ն. Մ ա ռ ը , Հ ի մ ն վ ե լո վ ի ր կ ա տ ա ր ա ծ պ ե ղ ո ւմ ն ե ր ի վրա ՝
մ ա տ ն ա ց ո ւ յց է ա ր ե լ, որ ժ ո ղ ո վ ր դ ի ս տ որ ի ն ա յս խ ա վ ե ր ն Ա նիում
ա պ րում էին մ ո ւր ա ց կ ա ն ա յի ն Հ յո ւղ ե ր ո ւմ և ք ա ր քա ր ո տ զ ե տ ն ո ւմ
փ ո ր վ ա ծ ո ր ջեր ո ւմ 3»Մ ի ա ն գ ա մ ա յն բ ն ա կ ա ն է , որ ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւմ խ մ բ վ ա ծ թ շ վ ա ռ ու
ա ն գ ո ր ծ ա յս բ ն ա կ ի չն ե ր ի գ լխ ա վ ո ր զ բ ա ղ մ ո ւն ք ը պ ետ ք է լի ն եո կ ա մ
մ ո ւր ա ց կ ա ն ո ւթ յո ւն ը կ ա մ դ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ու ա վ ա զ ա կ ո ւթ յո ւն ը ։
Ա յդ տ ե ս ա կ ե տ ի ց բն ո ր ո շ է ու հետ ա քր ք ր ա կ ա ն Ա սող իկի վ կ ա ֊
յո ւթ յո ա ւը գ ի շ ե ր ա յի ն կ ո ղ ո պ ո ւտ ն ե ր ի ու ա վ ա զ ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ա սի ն
Կարս ք ա ղ ա ք ո ւմ ։
(ГԵվ ս կ ի զ բ դ ն ե լո վ ա մ ե ն տ ես ա կ բ ա ր ե գ ո ր ծ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի , — պ ա տ մ ո ւմ է Ա սո ղ ի կը , — Կա րսի Ա բա ս թ ա գ ա վ ո ր ը ( 9 Տ 4 — 1 0 2 9 թ . )
1 Տե'и «О торговле и городах Армении», կ 133— 131:
■ Համեմատե А. Ю. Якубовский, Махмуд Газнепи, „Ф ердовси*, С борник статей, էք 63г
3 Տե՛ս Аки, Ленинград, 1934, 29<
ՅՏ1
ա մ ե ն ի ց ա ռա ջ իր ե ր կ ր ռ ւմ վ ե ր ա ց ր ե ց ա վ ա զ ա կ ո ւթ յո ւն ը և մ ա ր դ ա - դ ա վ ո ւթ յո ւն ը , որ Վ ա նա նդ ի ժ ո ղ ո վ ո ւր դ ը , ինչպ ե ս ա սում է պ ա տ մա ՛
գ ի ր ը ', հ ա մ ա ր ո ւմ էր ի բ ր հ ա յր ե ն ի գ ո ր ծ ։ Սրա հոր ժ ա մ ա նա կ ոչ մ ի ա յն ճ ա նա պ ա րհներին ու ր ա ց տ ե ղ ե ր ո ւմ էին թ ա լա ն ո ւմ , ա յլև
Հենց ք ա ղ ա քի մ ե ջ ե ր ե կ ո յա ն ժ ա մ ե ր ի ն ու ա մ բո ղ ջ գիշերը լս վ ո ւմ էին■ կողոպ ուտ ների ա նվերջ ճիչեր ու ձ ա յն ե ր ։ Իսկ սա ի նք ը վրեժխ նդ իր
եղսւվ և բ ռ ն վ ա ծ գողերի ն ա ն ա չա ռ կ ե ր պ ո վ մ ա հ վ ա ն դ ա տ ա ս լա ր տ ե ց , սւռա նց խ ն ա յե լո ւ մ ե ծ ե ր ի ն կ ա մ փ ո ք ր ե ր ի ն , ի շխ ա ն ն ե ր ի ն կ ա մ շի ն ա կ ա ն ն ե ր ի ն ։ Եվ նա ա յն պ ե ս խ ա ղ ա ղ ե ց ր ե ց իր ե րկ ի րը , որ բո լո ր ը
նո ւյնի ս կ գ ի շե ր նե ր ը մ ա ն էին գա լիս ի ն չպ ե ս ց ե ր ե կ ը և ա ն գ ա մ ա ն
մ ա ր դ ա բն ա կ տ ե ղ ե ր ո ւմ շրջում էին որպ ես ա պ ա ր ա ն ք ո ւմ ։ Ա մենքը
պ ա րա պ ում էին շի ն ո ւթ յա ն ու ա շխ ա տ ա նքի գ ո ր ծ ե ր ո վ և ո ւղ ղվ ե լ էին ււրդա րա դա տ դ ա տ ա ս տ ա նի մ ի ջ ո ց ո վ а ։
( « ե ւ ս կ ի զ բն ա րա րեա լ ա մ ե ն ա յն բ ա ր ե գ ո ր ծ ո ւթ ե ա ն ց ' նա խ և
ա ռա ջին ե բա ր ձ նա յա շ խ ա ր հ է ն իւր մ.է զա ւա զա կ ո ւթ ի ւն , զ մ ա ր դ ա դ ա
ւութ իւն , զ ո ր ա զգ ն Վան ան դա յ ի բ ր և զ հ ա յր ե ն ի ք ո ւն էին , ըս տ ա ս և լո յ պ ա տ մ ա գ ր ի ն ։ եւ յա լո ւր ս հօր սորա ոչ մ ի ա յն ի ճա նա պ ա րհս և ի
բ ա ց ե ա յ տ եղ ի ս ն կ ո ղ ո պ տ էի ն ' ա յլ ի ն ո յն ի ն բ ն ՚ ի ք ա ղ ա ք ի ն ' յե ր ե -
կ ո յա ց և ա լ ժ ա մ ուն և զ գի շե ր ն ա մ ե ն ա յն ճիչք և ձ ա յն ք կո ղո պ տ ա նա ց
լի ն է ի ն ։ Ա յլ սա ի ն ք ն ի ն վ ր էժ խ ն դ ի ր ե ղ ե ա լ, և զ գ տ ե ա լ գողսն ա ն ա
չա ռ մ ա հ ո ւ դա տ ա պ ա րտ եա լ ոչ խ ն ա յե լո վ ի մ ե ծ ս կ ա մ ի փ ո քո ւն ս ,
յի շխ ա ն ս կ ա մ ի շի ն ա կ ա ն ս , և ա յն պ էս խ ա ղ ա ց ո յց զա շխ ա րհն իւր'՛
մ ի ն չ զի ի գի շեր ի ի բ ր և ի տ ունջեա ն, և յա ն ա պ ա տ ի ի բր և յա պ ա ր ա ն ս
յր ջէր ն ա մ ե ն ե ք ե ա ն , շի նո ւթ ե ա ն և ա շխ ա տ ութ եա ն գ ո ր ծ ո ց պ ա րա
պ էի ն , ա րդա րա դա տ ի ր ա ւա մ բք ուղղեալքտ)յ 2յ
* #*
■Քաղաքների ու. ա պ ր ա ն ք ա ֊դ ր ա մ ա կա ն հ ա ր ա բե ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի
զ ա ր գ ա ց մ ա ն ա յս ժս ւմ ա նա կ ա շր ջա նո ւմ Բ ա գ ր ա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա
նում և ս , ի ն չպ ե ս ՚ ռ ե ֆ ո ր մ ա ցի ա յի ց ա ռա ջ Ա ր և մ տ յա ն Ե վ ր ո պ ա յո լմ ,
դ ա ս ա կ ա ր գ ա յի ն պ ա յք ա ր ի ս ա ս տ կ ա ցմ ա ն պ ա րզ ց ո ւց ա ն ի շն ե ր էին
գ յո ւղ ա ց ի ա կ ա ն ա պ ս տ ա մ բա կ ա ն շ ա ր ժ ո ւմ ն ե ր ը ։Գ տ ն վ ե լո վ տ նտ ես ա կ ա ն ծա ձր դ ր ո ւթ յա ն մ ե ջ , հ ա յ գ յո ւղ ա ց ի ո ւ
թ յո ւն ը , որն ա յժ մ ա մ ե ն ա մ ե ծ չա փ ե ր ո վ շա հ ա գ ո ր ծմ ա ն էր ե ն թ ա ր կ -
1 Տե՛ս кՄովսիսի Խորենացւոյ, Պատմութիւն Հա յոցո, Տփղ/ո,, 1913, 111, գչ.44, Լչ 313,
2 «I/ ւոեվւանու-ի Տարօնեյյւոյ Ասողկան, Պատմութիւն տիեզերականս, Ս, Պե- աերբ. 18Տ5, I I I , գլ, ժ է , էչ 106— 197,
382
՜վ ո լմ , ա պ ս տ ա մ բ ե լ էր ի շխ ո ղ հողա տ եր ա զ ն վ ա կ ա ն ո ւթ յա ն էքեմ տ ա ֊
տերորդ դա րի ս կ ղ բ ն ե ր ո ւմ ։ Ա յդ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն ը , որ տ եղի Հր ո ւն ե ցե լ Ս մբա տ Ա -ի մ ա հ ի ց ( 9 1 4 թ . ) և Ատ ր պա տ ա կա ն ի Յ ո լս ո ւֆ
ո ստ իկա նի ա շխ ա րհա վեր, ա ր շա վ ա ն ք ն ե ր ի ց հ ե տ ո ' հի շա տ ա կ վ ա ծ Է
Հ ո վ հ ա ն ն ե ս Դ ր ա ս խ ա ն ա կ ե ր տ ց ո լ պ ա տ մ ո ւթ յա ն հ ե տ և յա լ հ ա տ վ ա ծ ո ւմ .
« Ս տ որները , — ա ս ո ւմ Է կ ա թ ո ղ ի կ ո ս պ ա տ մ ի չը , — ա շխ ա տ ում
Էին ա վ ե լի ա ռա ջ ա ն ցն ե լ ք ա ն մ ե ծ ա մ ե ծ ն ե ր ը , և ծա ռ ա ն ե ր ը , խ ր ո խ
տ ա ն ա լո վ , փ ք վ ե լո վ ու մ ե ծ ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ յո ւն բա ր ձ ր ա ց ն ե լո վ [' У/гч զ ՚ո մ ո ն ի ն մ ա ն հեր՛յուրում Է ին, որ տ եր երը տ րեխ հ ա գ նե ն և գետ նի
ւԼրսյ .մ ա ն գ ա ն , իսկ ի ր ե ն ք բա ր ձ ր ա ն ա ն ե ր կ ա ր ա վ ի զ և ո տ նա տ ա կ ա րորող ձի երի վ ր ա ։ Իսկ մ ե ր թ ա գ ա վ ո բ ն ե ր ի ն , պ ետ եր ին և ի շ խ ա ն
ն ե ր ի ն , որոնք ի բ ն ե մ ե ր ն ա խ ա ր ա ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ն Էին, ա շխ ա տ ո ւմ Էիհ
Հա նել և դուրս ք շե լ ն ր ա ն ց .բ ն ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց և ուղո ւմ Էին [ւստ ի ր ե ն ց ց ա ն կ ո ւթ յա ն կ ա ր գ ե լ պ ա տ ա հ ա կա ն ու նոր պ ա յա զ ա տ ն ե ր ե ս պ ա սա լա րն ե ր » ։
( « Վ ա սնղի ն ո ւա զ ա ն ք ն ք ա ն զ մ ե ծ ա մ ե ծ ս ն ձ ե ռ ն ե ր է ց լի ն ե լ՛ ջա
ն ա յի ն և ծ ա ռ ա յք ն ըստ Ս ողոմ ոնի հ ն ա ր է ի ն , զի զտ ե ա ր ս տ ր ե խ ա լո - ր ե ա լ' !, գ ե տ ն ի գ ն ա ց ո ւս ց ե ն Լ ի ն ք ե ա ն ք ե լց ե ն յե ր ի վ ա ր ս ա հ ի պ ա րա -
ն ո ց ս և ա ռա թ ուր հ ա ր ո ղ ս ' խ ր ո խ տ ա ց ե ա լք և ս ո ն ք ա ց ե ա լօ մ ե ծ ա ւ
ա պ ս տ ա մ բ ո ւթ ե ա մ բ ։ ՛Իսկ թ ա գ ա ւո ր ք մ ե ր և պ ետ ք և ի շ խ ա ն ք , զորս
ի բ ն է ն ա խ ա ր ա րո ւթ իւնքն է ի ն ' ջ ա ն ա յի ն վ ա ր ա տ ե լ և խ լե լ յի ւր ա ք ա ն -
լ[ ։ւր ո ց ն բ ն ա կ ո ւթ ե ա ն ց , և ըստ ա խ ո ր ժ ի ց ի մ ն ձե ռ ա կա ն և նոր ս տ ե ղ ծա ն ե լ պ ա յա զ ա տ ս և Լ ՚ս ՚ա ս ա լ ՚ս ր ս » ) լ ։
Դ ա ս ա կ ա ր գ ա յի ն հ ա կ ա ս ո ւթ յո ւն ն ե ր ի սրմա ն ու ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն
կ ա րգերի դ ե մ մ ղ վ ո ղ պ ա յք ա ր ի ո ւժ ե ղ ա ց մ ա ն ա ր տ ա հ ա յտ ո ւթ յո ւն
ն ե ր ի ց մ ե կ ն էր 1 0 — 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ ն ա և Բ ՜ո նդ րա կեցին եր ի ա ղ ա նդի
լա յն տ ա ր ա ծո ւմ ը , որն ուներ ոչ մ ի ա յն կ ր ո ն ա կ ա ն , ա յլև ս ո ց ի ա լա կա ն բ ն ո ւ յթ ։ Ա յս շա ր ժ ո ւմ ը պ ա ր զ ա պ ե ս դ ե մ ո կ ր ա տ ա կ ա ն էր և սրա
հետ և որ դը գ ր ե թ ե բ ա ց ա ռ ա պ ե ս ա շխ ա տ ա վււր հա ս ա ր ա կ Ժ ողո
վուրդն է ր ։
Թ ո ն դ ր ա կ ե ց ի ն ե ր ը , ո ր ո ն ք , հ ա վ ա ն ո ր ե ն , հա ջոր դներ ն էի ն հ ա յ Պ ա վ լի կ յա ն ն ե ր ի ' ա մ ե ն ա խ ի ս տ ք ն ն ա դ ա տ ո ւթ յա ն ն էին ե ն թ ա ր կ ո ւմ
պ ա շտ ո նա կա ն հ ա յ ե կ ե ղ ե ց ի ն , ն րա դ ա վ ա ն ա բ ա ն ո ւթ յո ւն ը , ծ ի ս ա կ ա -
ս -ա ր ութ յո ւն ն երը և ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն բ ն ո ւ յթ ո ւն ե ց ո ղ նրա ե ր ա ր խ իա կ ա ն
կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ը ։ Թ ո ն դ ր ա կ յա ն ա ղ ա ն դ ա վ ո ր ն ե ր ի գ ա ղ ա փ ա ր ա
խ ո ս ո ւթ յո ւն ը հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւմ մ ի սուր բ ո ղ ո ք էր ո չ մ ի ա յն հ ղ փ ա ց ա ծ
1 аՅովհաննոլ կաթողիկոսի Գրաոխանակերտեցւոյ, Պատմութիւն Հ ա յո ց »,Հիֆէիս, 1012, Էէ 258—259»
ու ա յլա ս ե ր վ ո ղ տ իրող ե կ ե ղ ե ցո ւ դ ե մ , ա յլ նա և հա յկ ա կա ն ֆ ե ո դ ա ֊
ւիղմի և ի շխ ո ղ դա սերի հ ա ր ս տ ա հա րո ւթ յուննե ր ի ու ճ նշմ ա ն դ ե մ ։Հ ա յ եր կ րռ ւմ և հ ա յ մ ի չա վ ա յր ո ւմ ծ ա գ ա ծ ու ս նա ծ Պ ա վ լի կ յա ն
ու Թ ո նդ ր ա կյա ն ա ղ ա նդ ա վ ո ր ն ե ր ը , որոնք դ ա ժա ն հա լա ծա նք ն ե ր ի
էին ե ն թ ա ր կ վ ե լ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , վտ ա ր վել էի ն . մ ե ծ մ ա ս ա մ բ , Ա սոր իք, Փ ոքր Ասիա և մ ա ս ա մ բ նա և Բ ոլլղա լւիա ։ Եվ
հ ե նց ա յս ա ղ ա նդ ա վոր ներ ը ե ղ ա ն , ի ն չպ ե ս ա յժ մ ե նթ ա դր ո ւմ ե ն , Հի մ նա դ ի ր ն ե ր ը և ն ա խ ա հ ա յր ե ր ը բո ւլղ ա ր ա կ ա ն բ ո գ ո մ ի լն ե ր ի և հ ա ր ա վ ա յի ն Ֆ ր ա ն ս ի ա յի ա լբ ի գ ե ձ ն ե ր ի , որոնք նա խ ա կա րա պ ետ ներ ն
էի ն գ ե ր մ ա ն ա կ ա ն ռ ե ֆ ո ր մ ա ց ի ա յի և եվրո պ ա կա ն պ րոտ եստ ա ն-
տ ի ղ մ ի ։
« *
в
Տ ն տ ե ս ա կ ա ն ՛ու ս ո ց ի ա լա կ ա ն ա յն ե ր և ո ւյթ ն ե ր ը , որ վ ե ր և մ ե ն ք
մ ա տ ն ա ն շ ե ց ի ն ք , ց ո ւց ա ն ի շն ե ր ե ն , ի հ ա ր կ ե , որոշ տ եղա շա ր օ ՚ի ու փ ո փ ո խ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի , որ տ եղի էին ո ւն ե ն ո ւմ Հ ա յա ս տ ա ն ի ՛ներքին կ յա ն ք ո ւմ 1 0 - ր դ և, մ ա ն ա վ ա ն դ , 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ г Ա յդ ե ր և ո ւյթ ն ե ր ը
հա տ կա նշա կա ն են ու բն ո ր ո շ ք ա յք ա յվ ո ղ ֆ ե ո դ ա լի զ մ ի հ ա մ ա ր , որի
ս կ ի զ բը կա րելի է , ըս տ ի ս , Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ են թ ա դ ր ե լ հ ե ն ց .ա յս ժ ա մ ա ն ա կ ա շր ջա նո ւմ ։
ССՖ ե ո դ ա լի զ մ ը Հ ի ն Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ յ> ս՛եր ը նդա րձա կ ա շխ ա տ ո ւ
թ յա ն մ ե ջ մ ե ն ք ուս ո ւմ ն ա ս ի ր ե լ էի ն ք Հ ա յա ս տ ա ն ի նա խ ա րա րա կա ն
կ ա զ մ ա կ ե ր պ ո ւթ յո ւն ը մ ի մ ի ա յն Ա ր շա կ ո լն յա ց թ ա գ ա վ ո ր ո ւթ յա ն և մ ա ր զ պ ա ն ո ւթ յա ն շր ջա ն ն ե ր ո ւմ ։ Հ ա յկ ա կ ա ն ֆ ե ո դ ա լի զ մ ի լր իվ
ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յա ն հա մ ա ր ա նհրա ժեշտ է , ի հ ա ր կ ե , նա և նրա ա ն կ
մ ա ն ա յս շրջա նի մ ա ն ր ա մ ա ս ն պ ա ր զ ա բա ն ո ւմ ը , որը կա րոտ է դեո լուրջ ու ուշա դիր ք ն ն ո ւթ յա ն ։
Թ ո ղ ն ե լո վ ա յդ ա պ ա գ ա յի ն ' մ ե ն ք ա վ ե լո ր դ չե ն ք հ ա մ ա ր ո ւմ տ ա / ա յժ մ ֆ ե ո դ ա լի զ մ ի ա յս շրջա նի մ ա սի ն մ ի ք ա ն ի թ ռ ո ւց ի կ դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ։
Մ ա տ ե ն ա գ ր ա կա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ի ք ն ն ո ւթ յա մ բ , ի մ կ ա ր ծ ի ք ո վ ,
ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս ո ր ո շվ ո ւմ է , որ 1 0 - ր դ և , գ լխ ա վ ո ր ա պ ե ս , 1 1 - ր դ դա րի
ա ռա ջին կ ի ս ո ւմ , տ ն տ ե ս ա կ ա ն ուժ ե ղ ու ա րա գ զ ա ր գ ա ցմ ա ն հետ
միա սփ ն, ֆ ե ո դ ա լա կ ա ն կ յա ն ք ի ա ստ իճա նա կա ն վ ե ր ա ս ե ր ո ւմ ը տ ևվի
էր ո ւն ե ն ո ւմ հ ի վ ա ն դ ա գ ի ն կերպովդ ի շխ ո ղ դա սերի հո ւս ա լք մ ա ն ու
ա ն կ ո ւմ ա յի ն տ ր ա մ ա դ ր ո լթ յո ձ ւն ե ր ի մ թ ն ո լո ր տ ո ւմ ։ Ա յս հո ռ ե տ ե ս ո ւ
թ յո ւն ը , մ ելա մ ա ղձոլթ յոմ յէե ու մ ի ս տ ի կ ա ն նկ ա տ ելի ե ն , ըս տ ի ս , 1 1 -ր դ
դա րի գ ր ա կ ա ն ո ւթ յա ն ու գա ղ ա փ ա ր ա խ ո ս ո ւթ յա ն մ ե ջ , որ հ ե տ ա գ ա ֊
ՅՏ4
յո ւ մ պ ե տ ք է մ ա ն ր ա մ ա ս ն լո ւս ա բ ա ն վ ե ն պ ա տ մ ա կ ա ն -գր ա կ ա ն Հ ա
տ ուկ ո ւս ո ւմ ն ա ս ի ր ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ի ջ ո ց ո վ ։
Ո ւշա գրա վ Է նա խ և ա ռա ջ ա չն , որ ս ո ց ի ա լա կ ա ն Հ ա կ ա ս ո ւթ յո ւն
ների ս ր մ ա ն ու Հ ի ն կ յա ն ք ի ա ստ իճա նա կա ն կ ա զ մ ա լո ւծ մ ա ն ա յս
ժա մ ա ն ա կա շրշա ն ո ւմ դ ժ գ ո Հ ո ւթ յո լ նը չա ր ու ա ն իր ա վ կ յա ն ք ի ց իր գ ո ր ծ ն ա կ ա ն ա ր տ ա Հ ա յա ո ւթ յո լն ն Էր գտ ել վ ա նա կ ա ն ու ճ գ ն ա վ ո ր ա
կա ն կ յա ն ք ի մ ե ջ , որը խ ի ս տ զ ա ր գ ա ց ե լ Էր հա տ կա պ ես 1 0 - ր դ դ ա
ր ո ւմ ։ Ա յս ժ ա մ ա ն ա կ վ ա ի դ ե ո լո գ ի ա յի մ եշ ի շխ ո ւմ Էր ա շխ ա րՀի л« կ յա ն ք ի ո ւն ա յն ո ւթ յա ն գ ա ղ ա փ ա ր ը և փ ր կ ո ւթ յո ւն ը բ ո լո ր չա ր ի ք ն ե
ր ի ց Հ ա մ ա ր վ ո ւմ Էր մ ա ր մ ն ի ո չն չա ց ո ւմ ը և խ ո ր շո ւմ ը զ գ ա լի ա շխ ա ր -
Հ ի ց ։ Հ ո ւս ա հա տ ա կ ա ն փ ա խ ո ւս տ ը կ յա ն ք ի ց և մ ի ս տ ի կ ա կ ա ն մ ռ ա յլ
ա յդ ա շ խ ա ր հ ա յե ց ո ղ ո լթ յո մ ւը , ի ն չպ ե ս Հ ա յտ ն ի Է, ի ր ե ն ց կ ա տ ա ր յա լ ա ր տ ա Հ ա յտ ո ւթ յո լն ն ե ն գ տ ե լ մ ե ծ ա գ ո ւ յն Հ ա յ բ ա ն ա ս տ ե ղ ծ ի , Գ րիգոր
Ն ա ր եկ ա ցո ւ, ճ գ ն ա վ ո ր ա կ ա ն ո ղ բ ե ր գ ո ւթ յա ն մ ե շ ։
՛Հո ւսա բեկ ո ւմ ը և ի ր ժ ա մ ա ն ա կ վ ա շ վ ա յտ ու ա մ բա ր տ ա վ ա ն կ ե ն ցա ղ ի դ ա տ ա պ ա ր տ ո ւմ ը , ի ն չպ ե ս վ ե ր և տ ե ս ա ն ք , մ ե ծ տ եղ Է գ ր ա վ ո ւմ
Ա րիստ ա կես Լ ա ս տ ի վե ր տ ցու պ ա տ մ ա կ ա ն ե ր կ ո ւմ ։
Ա ռա նձնա պ ես Հ ե տ ա ք ր ք ր ա կ ա ն ե ն ա յս շր շա ն ո ւմ ն ա և ա յն
ն ե ր հ ա կ ո ւթ յո ւն ն ե ր ը , որոնք ա ճ ե լ ու խ ո ր ա ց ե լ Էին ո չ մ ի ա յն ի շխ ող ու շա հ ա գ ո ր ծվ ո ղ դ ա ս ա կ ա ր գ ե ր ի , ա յլև ս ր ա ն ց հա կա դ ի ր գ ա ղ ա փ ա
ր ա խ ո ս ո ւթ յո ւն ն ե ր ի մ ե շ ։ Մ ի կ ո ղ մ ի ց խ ի ս տ զ ա ր գ ա ց ե լ Էր ա յս դ ա ր ե
ր ո ւմ ե կ ե ղ ե ցա կ ա ն ս խ ո լա ս տ ի կ ա կ ա ն ու մ ի ս տ ի կ ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւ
թ յո ւ ն ը , որի մ ե ջ բն ո ր ո շ Էին տ խ ուր մ ա ր գ ա ր ե ո ւթ յո ւն ն ե ր ն ա շխ ա րհի
վերջը մ ո տ ե ն ա լո ւ մ ա ս ի ն , ի ս կ մ յո ւս կ ո ղ մ ի ց հ ե տ զ Հ ե տ ե փ ա ր ա տ վում Էր թ ա ն ձ ր մ ի շն ա դ ա ր ը և ա ր դ են ծ ն ո ւն դ Էր ա ռ ն ո ւմ ա շխ ա րՀի կ ու
ժ ո ղ ո վ ր դ ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւթ յո ւն ը , որի մ ե ջ մ ա ր մ ն ա վ ո ր վ ո ւմ Էին ռ ա
մ ի կ ու ա շխ ա տ ա վո ր ժ ո ղ ո վ ր դ ի ա կ ն կ ա լո ւթ յո ձ ւն ե ր ը և ձ գ տ ո ւմ ն ե ր ը ։
Ժ ո ղ ո վր դ ա կա ն նոր մ տ ա ծ ո ղ ո ւթ յա ն և ա շ խ ա ր Հ ա յե ց ո ղ ո ւթ յա ն ա ր
տ ա դ ր ո ւթ յո ւն ն ե ր պ ե տ ք Է Հ ա մ ա ր վ ե ն , ա ն տ ա ր ա կ ո ւյս , մ ա ս ն ա վ ո ր ա
պ ես Թ ոն դրա կ ե ց ի կ ո չվ ա ծ վ ե ր ո Հ ի շ յա լ Հ ա յ ա ղ ա ն դ ա վ ո ր ն ե ր ի գ ը ր -
վ ա ծ ք ն ե ր ը , ո ր ո ն ց ի ց , դ ժ բ ա խ տ ա բ ա ր , մ ե ր ձ ե ռ ք ը Հ ա ս ե լ են մ ի մ ի ա ա ն նշա ն մ ն ա ց ո ր դ ն ե ր ։
Մ եր վ ե ր ո Հ ի շ յա լ փ ա ս տ ա կ ա ն դ ի տ ո ղ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի ց Հ ա յա ս տ ա ն ի
տ ն տ ե ս ա կ ա ն ու ս ո ց ի ա լա կ ա ն զ ա ր գ ա ց մ ա ն ա ռ ա ն ձ ն ա Հ ա տ կ ո լթ յո ւն -
ներ ի մ ա սի ն 1 0 - 1 1 - ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ , կ ա ր ե լի Է, ը ս տ ի ս , Հ ե տ և ց ն ե լ, որ ա ռ և տ ր ի , ք ա ղ ա ք ն ե ր ի , ա ր դ յո ւն ա գ ո ր ծ ո ւթ յա ն և դ ր ա մ ա կ ա ն ու ա պ
ր ա ն ք ա յի ն տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն բ ո ւռ ն ու ա ր ա գ ա ճ մ ա մ բ Հ ա յա ս տ ա ն ո ւմ
ևս ֆ ե ո դ ա լի զ մ ը ս կ ս ե լ Էր ք ա յք ա յվ ե լ և որ Հա ս ա ր ա կ ա կ ա ն կ յա ն ք ն
ա յս տ ե ղ ևս կ ա ր ո ղ Էր վ ե ր ա կ ա ռ ո ւց վ ե լ ա ռ ա ջա դ ե մ ն ո ր Հ ի մ ք ե ր ի վյւա է
ՅՏ5
5 Հ- Մանանւյյաէ
ինչպ ե ս ա յդ հ ի ն գ դա ր հետ ո տ եղի ո ւն ե ց ա վ Ա րև մ տ յա ն Եւէրոպ ա յում։ Բ ա գրա տ ո ւն յա ց Հ ա յա ս տ ա ն ի տ նտ եսա կա ն բն ա կ ա ն ո լ ա ռ ա ջա դ եմ
ը ն թ ա ց ք ը , ի ն չպ ե ս հ ա յտ ն ի է , շո ւտ ո վ ը ն դ հ ա տ վ ե ց թ ո լր ք -թ ա թ ա ր ա - կա ն ա շխ ա րհա վեր ա ր շա վա ն քն ե ր ի պ ա տ ճ ա ռ ո վ , և նրա զա ր գա ցո ւմ ը
ետ շպ ր տ վ ե ց իր ա ռա ջա վոր դ ի ր ք ե ր ի ց ու վ ե ր ս կ ս վ ե ց բնա կ ա ն տ ըն- տ ե ս ո ւթ յա ն զ ո ր ե ղ ա ց մ ա ն հետ ա դա րձ հ ի մ քե ր ի վ ր ա ։
Հ ա յա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ն ե ր ի ու տ ն տ ե ս ո ւթ յա ն բ ո ւռ ն ու ուժգին վ ե -
րե լքը 1 0 — 1 1 -ր դ դ ա ր ե ր ո ւմ , մ ի ն չև ս ե լջո ւկ յա ն ա ր շա վա ն ի ներ ը , որ մ ե ն ք ո ւր վ ա գ ր ե ց ի ն ք վ ե ր և հա մ ա ռ ո տ ու ընդհ ա նո ւր կ ե ր պ ո վ , պ ետ ք
է. ի հ ա ր կ ե , ա պ ա գ ա յո ւմ ե նթ ա րկ վի ը նդա րձա կ ու մ ա ն րա քն նի ն հ ե
տ ա զ ո տ ո ւթ յա ն ։Հա ն ր ա մ ա տ չե լի ու հա կիրճ մ ե ր ա յս տ ե ս ո ւթ յո ւն ր նա խ ա պ ա տ
ր ա ստ ա կա ն մ ի փ որձ ւէ մ ի ա յն , որի մեջ մ ե ն ք ա նհրա ժեշտ հա մ ա ր ե ց ի ն ք տ ա լ նա խ ն ա կ ա ն ը նդհ ա նո ւր մ ե ր դ ի տ ո ղ ո ւթ յո լն ն ե ր ր կ ա ր և ո
րա ՛գույն ա յս ժա մ ա նա կա շր ջա ն ի մ ա ս ի ն ։
Ф Ш Г Ш Ш М т в д п ш
Հա յ ժողովրդական պատմության* սկսած մարզպանության ճաստատում|ւց Հայաստանաւ! մքւնչեւ
Ршс|ոստունյսւց թագավորության անկումը:
428— 485 Պարսկաստանի ձգտումը և միջոցառումները Հայաստա-նը կուլտուրապես անշատել արևմտյան ազդեցո թյունից
438/39— 457 Հա զկերտ Բճ թագավոր պարսից441 Ատտիլայի արշավանքը
446---449 ԳորգասաշՀ վրաց թագավոր450— 451 Վարդանանց ապստամբությունը451 փետրվ. 17 Ավարա յրի կռիվը
451 Քա՛ղկեդոնի ժողովը457— 459 Հորմիզդ I I I х թագավոր պարսից457— 474 , Լևոէե Աճ կայսր Բյուզանդիայի459——484 Պերոզ թագավոր պարսից
465 Կալանավորված՛ և աքսորված նախարարների վերադարձը Պարսկաստանից
47 7___ 491 Զե՛նէսք' կայսր Բյուզանդիայի47 8___ 490 Հովհան Մանդակունի
4Տ1 Սահակ Բագրատունի' մարզպան Հայոց481—4 8 4 Վահան Մամիկոնյանի ապստամբությունը և պարտի
զանական կռիվները 484 Հերոզ պարսից թագավորի ծանր պարտությունը Հեփ-
թագն երի դեմ մղած կռվում ե. նրա անհայտացումը 484— 488 Վաղարշճ թագավոր պարսից [ Պերողի եղբայրը ]485__505 Վահան Մամիկոնյան* Հայաստանի մարզպան488— 531 ՜ Կավատ Ա ' թագավոր պարսից491— 518 Անաստասճ կայսր Բյուզանդիայի497—-499 Զամասպճ որը Կավատ Ա-ի փոխարեն գահ Է բարձրա
ցել խռովությունների ժամանակ և 2 տարի թագավորելուց հետո գահընկեց Է եղել
887
502— 505 503 , 10/1
505/6 505— 509
506
518— 527521
526
527— 565527—532
528/29529530
531— 578/9532— 540 536г 18/111
536, 3 1 / т
540— 545541
541542543
544
545548
5 48/9— 5 5 6 /7549
551554/5
554/5562
Կավատ Ա-ի առա շին պատերազմը Բյուզանդիայի դեմ Ամիդ-Գիարբեքիրի գրավումը պարսիկների կողմից Դվինի ժողովը, Րաբկեն կաթողիկոսի հրավերով Վարդ' [ Վ ահ ան Մամիկոնյանի եղբա յրը] մարզպան
Հ ա յաստ ան իԽաղաղության կնքումը Պարսկաստանի և Բյուզանդիա ֊
յի միշև 7 տարով 3 ուստին I х թագավոր ԲյուզանդիայիՔրիստոնեության ընդունումը Լազիստս/նում և Կոլխի-
դայում և նրանց ենթարկումը Բյուզանդիայի գերիշխանությանը
Բյուգանդական զորքերի արշավանքը Պարսկական Հա յաստան Վելի սարի առաջնորդությամբ
3 ուստինիանոսճ կայսր ԲյուզանդիայիՊ արսկական երկրորդ պատերազմը Բյուզանդիայի դեմ Բյուգանդական զորքերի վերակազմությունը Վասակ Մամիկոնյանճ սպարապետ ստորին Հայոց Բյուզանդիայի հաղթությունը Գ արայ ի մոտ Խոս րով I Անուշիրվանճ թագավոր պարսից Խաղաղության ժամ ան ա կա շրշան ը— 8 տարի Բյուգա՛նդական Հայաստսմւի բաժանումը չորս առան
ձին մասերի և չորս կառավարիչների հաստատումր Բյուգանդական Հայաստանի քաղաքական վերակազ-
մությունը, որ Հայկական շրշանները ոչ մի բանում չտարբերվեն կայսրությունից
Պարսկական երրորդ պատերազմը Բյուզանդիայի դեմ Լազերի գ-եսպանության» դիմումը Խոսրով պարսից թա
գավորի օգնությանը Բյուզանդիայի կռիւները և Լաղիկայի նվաճումը Խոսրովի արշավանքը Բյուզանդիայի դեմ Բյուզանդացիների արշավանքը պա ր и կա կան Հա յա ս
տանԽոսրովի նոր արշավանքը և կռիվներ Միշագետքում
բյուզանդացիների հետ վւովւոխակի հաշողությամբ Զինադադարի կնքում պարսից և Բյուզանդիայի միշև Արշակ և Արտ ավան Արշակունիների դավադրությունը
Ց ուստինիանոս կայսեր դեմ Ներսես Բճ կաթողիկոս ՀայոցԼազյան պատերազմի վերսկսումը և Լաղիկայի վերա
գրավումը Բյուզանդիայի կողմից Պետրայի վերագրավումը բյուզանդացիների. կողմից Հարկահավաքման գործի հանձնարարումը Խոսրով Ա-ի
կողմից Ներսես Բ կոթողիկոսին և հոգևորականությանը
Դվինի ժողովըԲանակցություններ և խաղաղության դաշնագրության
կնքում պարսից և Բյուզանդիայի միշև
888
յ в*
565—57857 1572
■572, 22/1 /
573574575
576
577578— 582579— Ч9П
580
582— 602 582— 549
5Տ9 590
590— 602 590— 673
596
602— 610601— 628
606607— 616607— 610(11
60Տ610— 641611— 617
622— 624
623
Աուրենի նշանակումը պարսկական Հայաստանի մարզպան
Ձուստինոս I I х կայսր Բյուզանդիայի Մահմետի ծնունդըԲյուզանդիայի կողմից կռիվների վերսկսումը Պարս
կաստանի ղեմ Նոր ապստամբություն ( I I I ) Վարդան Մամիկւճյանի
աոաշնորդությամր և նախարարների մասնակցութ յա մբ, և Աուրեն մարզպանի, մոգերի ու պարսիկների կոտորածը, և Դվին քաղաքի առումը
Դարւսյի Նվաճումը ԽոսրուԷի կողմից Զինադադար Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև Բանակցություններ ր յ ուզան գա ոլ/յւ երի և պարսիկների
միշև զինադադարը երկարացնելու մասին ԽոսրուԷի նոր արշավանքը և Կաբինի անհաշող պաշա
րումըԽաղաղության բանակցսւթյոլն ՚ների վերսկսում Տիբերիոս' կայսր Րյուզանդիայի Որմիղդ' թագավոր պարսիցՄաւէրիկիոս զորավարի կռիվը պարսիկների դեմ Կալի-
նիկումի մոտ և պարսիկների պարտությունը Մավյրիկիոս1 կայսր ԲյուզանդիայիԿռիվներ պարսիկների և յւյուղանդացիների միշև Աղձ-
նիբում և Միշադետբում Մարտիրոսաց քաղաքի գրավումը պարսիկների կողմից Վահրամ Չ ուր ին ի ապստամբությունը Խաղաղ ժամանակաշրջան Խ աւրով I I ' թագավոր պարս ЬаԱպստամբական զորաՀավաբ պարսկական Հայաստա
նումՓոկասճ կայսր ԲյուզանդիայիՔսանևչորս տարվա կռիվներ պարսիկների և Բյուզան
դիայի միշև Խո սրով 11-ի արշավանքը և Դարայի նվաճումը Սմբատ Բագրատունի' մարզպան Վրկանայ Աբրահամ կաթողքւկոս և վբաց ու հայոց եկեղեցիների
բաժանումըԿռիվներ Հայաստանում *Հերակլ կայսր ԲյուզանդիայիՊ ար սիկն հրի հաղթական արշավանքները և Ասորիքի
նվաճումը ու Կեսարիայի, Գամասկոսի։ Երուսաղեմի, Եգիպտոսի և Քաղկեդոնի գրավումը
Հերակլ կայսեր արշավանքը Պարսկաստան և Հա յա ստան և զինվորական գործողություններ Հայաստանում
Սլավների նավատորմիղի հարձակումը Կրետե կղզու ւէրա
359
625 Կռիվներ պարսից և Բյուզանդիայի միշև' Միշագետքում և Հայաստանում, և պարսիկների պարտությունը Տիգ^ ր ան ա կերտի մոտ
еге Հերակլ կայսեր դաշնը խազարների հետ
627 Հերակլ կայսեր արշավանքը Պարսկաստանի խորքերը և վճռական հաղթություն Մուսուլի մոտ
629— 630 Արտաշիրճ թագավոր պարսից
630 Մեկկայի նվաճումը արաբների կողմից
632 Մահմետի մահը632— 642 + 651/2 Հազկերտ Գճ թագավոր պարսից632— 634 Աբու-Բաքիրճ Մահմետի հաշորդը և տեղակալը
633 Արաբների առաշխաղացումը մինչև Եփ.րատ գետը և բյուգանդական զորքի պարտությոմւը
633 Բաստրայի առումը արաբների կողմից634— 644 0մարճ խալիֆ արաբական, Մահմետի գլխավոր գոր-
էակիցներից մեկը636 Արաբների հաղթական արշավանքները և Դամ ասկոսի
գրավումը637 Արաբների արշավանքը Ա տրպա տա կան ի կողմից ե
Տիզբոնի գրավումը638 Երուսաղեմի առումը արաբների կողմից639/40 Միշագետքի նվաճումը արաբների կողմից
640 , հոկսէէ 6 •՛ին Արաբական առաշին մեծ՜ արշավանքը Հայաստան Միշագետքի կողմից և Դվինի առումը
€40— 642 Արաբների արշավանքը Եգիպտոս և Եգիպտոսի նվաճումը
640/41— 661 Ներսես Գճ կաթողիկոս հայոց641— 668 Կոստանդին I I I х կայսր Բյուզանդիայի
642/43 Արաբական երկրորդ արշավանքը Ա տրպա տա կան ի կողմից Պ արս կա-Հա յաստ ան և Մ արտուցայքի կոտորածը
642— 643 Թեոդորոս Ռշտոմնի հայ զորավարի Հարձակումը արաբ- ների վրա և գերիների ազատումը
644— 656 Օթման (ՕսմանУ արաբական խալիֆ645/46 Դվինի ժողովը
646 Կարինի գրավումը արաբների կողմից
646 Արաբների մեծ՜ արշավանքը և Դվինի վերագրավումը
649 Արաբների առաշին ծովային արշավանքը Կրետե
650, 8 /V III Արաբների մեծ արշավանքը Ատրպ ատ ականի կողմից և Արծաւիի առումը
650 Թեոդորոս Ռշտոմնու հարձակումը Արծափում արաբների վրա և նրանց շարդը ու գերիների ազատումը
851— 653 Զինադադար բյուզանդացիների և արաբների միշև երեք տարով
952— 887/8 Արաբական իշխանության հաստատումը և տևողականությունը Հայաստանում
653 Համաձայնության կնքում խալիֆ ատի ն հայերի միջև%
653— 654
654655
655
656— 661 657/58
661— 680661— 750
662
662— 685664
668668— 685673— 678
678
678— 703680— 683
683683— 686683— 693
684— 685685— 695685— 705
686/7
686— 706
686—690687
688 689— 691
690
նախարարություններին ներքի՛ն ինքնուրույնություն տալու մասին
Կիպրոս և էհոդոս կղղ/րնևրի գրավումը արաբների կող- մի$
ԿունստանղիՆ I I I կայսեր արշավանքը Հայաստան Կոնստանդ I I I կայսեր Հեռանալուդ Հետո1 երկրի վերա
գրավումը Թե ո դորո и Ռշտուեու կողմից և բյուզանդա- ցիների Հալածումը։
Թեոդորոսի Հաստատումը խալիֆ ատ ի կողմից երկրի իշխանճ արաբական գերիշխանության տակ
Ալայ (Ա լի )' արաբական խալիֆՀամազասպ Մամիկոնյանի վերադարձը Բյուզա նդիա ֊
յի ց , իբրև կյուրապաղատ Մուավիաճ արաբական խալիֆ— Օմայանների տոՀմից Օմայանների դինաստիայի իշխանության տևողությոմւը
Հայաստանում Խարազի ՀարկապաՀանշությոէձը Հայաստանում արա- րակս/ե իշխա\նության կողմից' նաև նախարարներից ու
Հոգևորականներից Գրիգոր Մամիկոնյանըճ իշխան և կառավարիչ Հայերի գաղթը Փոքր Ասիայից դեպի Արևմուտք' մեծ
չափերովԱրաբների արշավանքը մինչև Քաղկեդոն Կոնստանդին IVх կայսր Բյուզանդիայի Արաբների Համառ փորձերըճ գրավել Պոլիսը Երեսունամյա խաղաղության դաշնագրության կնքում
Բյուզանդիայի և խա/իիատի միշև ՍաՀակ Գճ կաթողիկոս Հա յոց Եզիդ I х արաբական խալիֆ Մուավիա I I х արաբական խալիֆ Խազարների արշավանքը ՀայաստանՆերքին երկպառակություններ և գաՀա կալա կան կռիվ
ներ խալիֆատում [Եզիդի, Մրվանի և Աբդլ-Մելիքի միշև\
Մրվան I х արաբական խալիֆ Յուստինիանոս I I х կայսր Բյուզսսդիայի ԱբԴԼ՜Ս՚ելիք1 արաբական խալիֆIեոնտիոս բյուգանդական զորավարի արշավանքը Հա
յաստանՊարբերաբար կրկնվող կռիվները Հայաստանում բ յո ւ-
զան դացիների և արաբների միշև Աշոտ ԲագրատունիՀայերի գաղթը Փոքր Ասիայից դեպի Արևմուտքճ մեծ
չափերովՅուստինիանոս I I կայսեր մուտքը Հայաստան Ներսես Կամս արականը Շ իրակի իշխան-կյուրապաղատ Արաբների Հարձակումը Հայաստանի վրա
391
ա692/93
■695—698 0Ձ8— 705
700
701
702
705— 715 706
706— 748715— 717716— 717
717— 720717— 741718— 729
719720— 724724— 743724— 725730— 731
732
732— 750 + 7 6 1
741— 764741— 775743— 744
743/4
744
744744744
744/45— 750745— 751
Արաբների և բյուզանդացիների միշև կնքված- խաղաղությունը լուծված
Բյուզանդա ցիների պարտությունը Փոքր Ասիայում Սե- բաստոպոսի մոտ \Սիվասից դեպի արևելք], և Հա յաստանը նորից ամբողշությամբ արաբների գերիշխանության տակ
Լեոնտիոս Ապսիմարոսճ կայսր Բյուզանդիայի Տիբերիոս Ապսիմարոսճ կայսր Բյուզանդիայի Խալիֆատի կարգադրությունը, որ մահմեդականություն
ընդունողները պետք է վճարեն' գլխահարկ Աբդլ-Մելիքի զորքերի արշավանքը Մահմեդի հրամա
նատարությամբ Հայաստան Արաբների նոր արշավանբը և Սմբատի պարտությունը
ու. նախարարների կոտորածը Վալիդ [ Վլիթ ] ' արաբական խալիֆԱրաբների կրկնվող արշավանքը և միջոցառումներ նա
խարարական տոհմերը բնաշինշ անելու Խաղաղ ժամանակաշրջան Հայաստանում Սուլեյման' արաբական խալիֆԱրաբների արշավանքը դեպի Պոլիս, Պոլսի անՀաշող
պաշարումը և նահանջ դեպի ■Ասորիք Օմար I I х արաբական խալիֆ Լևոն I I I х կայսր Բյուզանդիայի Հովհան կաթողիկոս1 իմաստասեր .Մ ՛անաղ կերտի ժողովը Եղիդ I I х արաբական խալիֆ ՀեշմՀ արաբական խալիֆՄարդահամար-աշխարհադիր Հայաստանում Խազարների արշավանքը Հայաստանում Արաբների կռիվները խազարների դեմ և Աբ խազի այի
նվաճումըԱշոտ Բագրատունին [Վասակ Բադրատունու որդին ]'
իշխան, պատրիկ, զորավար հայ զորքերի Տրդատճ կաթողիկոս հայոցԿոնս տանգին V Կոպրոնիմոսճ կայսր Բյուզանդիայի Վալիդ [ Վ չիթ ] I I х արաբական խալիֆ Սմբատ Մ ամ իկոն յան ի որդիներիճ Գրիգորի և Գաւէթի
արձակումը բանտից Վլիթի Հրամանով Գրիգոր Մամիկոնյանի նշանակումը պատրիկ և զորա
վար հայ զորքերի Եզիդ I I I х արաբական խալիֆ Երկպառակություններ խալիֆատում Եբբահիմճ արաբական խալիֆ Մ բվան I I х արաբական խալիֆՄելիտենեի, Կլավդիայի, IV Հա յքի և Թեոդոսուպոլսի
բնակչության գաղթեցումը բյուզանդացիների կողմից և նոր գաղութների հաստատումը
ՅՏ2
748748— 750
748— 750750
. 750
750
750750— 754
750— 8Տ7
750— 1 *5 8
7 5 1 /2
752
754 թւԱւց հետո 754— 775
702 770
771
771
7 7 4 )7 7 5
775 775 , 15/1У
775— 780
775— 785775— 788
778
778
Ներջին խ ռովութ յուններ խալիփա տ ում Նախարարների ա պ ստ ա մբությունը արաբների դ ե մ Գրի
գոր Մ ա միկոնյա նի ա ռա ջնորդությա մբ Տաճատ Անձևացու գա ղթը ԲկւակիաԲա դրա տուն յա ց ճ յո ւղ ի1 Սահ ակի հիմնա վորումը Տա
րսն ում
Մուշեղ Մա մ իկոն յա ն ը ' Գրիգոր Մամիկոնյանի հաղորդ, իշխան
Օմայան տոհմի խ ա լիֆ Մ բվա ն ի ծանր պարտությունը
Մուս ուլի մոտ Արաս յա ն արաբական տոհմի հետ ո ւ ֊ նեցա ծ կռվում , և Աբա սյս/նների իշխա նությա ն հա ս՜ տատումը խ ա լիֆա տ ում
Աչոտ Բա գրա տունու կուրացումըԱր ուլ Արաս ա լ-Ս ա ֆֆա խ ' արաբական խ ա լիֆ Հ Ա բա ս-
յա ն դինա ստիա յի հիմնա դիրը
Աբա սյա նների տիրա պետության տ ևողությունը Հ ա յա ս տանում
Արա սյւսնն երի դինա ստ իա յի ընդհա նուր տ ևողությունը
Կոնստանդին V կա յսեր արշավանքը և Մ ա լա թի ա յի ու Բ՜եոդոսուպոլսի գրա վումը
Կարնո շրշանի հա յերի գա ղթը Կոնստանդին У-ի զ ո ր
քերի հետ Բյուզա նդիա
Բադրատի որդի Իսահակը իշխան [ 6 տարի ]Ա բու Ջա ֆա ր Ա բդլա ա լ-Մ ա նսուրճ արաբական խա լիֆ
Բաղգատ թաղարի հիմնա դրումըԱրաբա կան Հա սա ն ոստիկանի արշավանքը Հա յա ստ ա ն
խ ա լիֆ ա լ-Մ ան п т . րի հրա մա նով և զա զրելի բ ռ ն ո ւթ յուններ Հա յա ստ ա նի բնա կչութ յա ն բոլոր խավերի վերա բերմ ամբ
Հա յերի ապստամբութ յո ւն ը ը ն դ դ ե մ արաբների ռա մ իկների մա սնա կցությա մբ
Վասակ Բագրատունու վա ։խ ուստը Կղարջբ և Արտա-
նուճի Բ ա գոա տ ունյա ց ճ յուղի կազմա վորումը Ապստամբական շա րժում Հա յա ստ ա նում Արտ ավաղդ և
Մուշեղ ■ Մ ա միկոնյա նների ղեկա վա րությա մբ և Հա ր
կահանների կոտորած՛ը Շ իրա կում, Տ արոնում ու Բա դրևա նդում
Գնունիների գա ղթը Ա ղիովիտից Տ ա յքԱ բծրունի և Ամատունի նախարարների ա պ ստ ա մբու
թ յուն ը և նրան ո պ ա րտ ությունը Արճեշի մոտ Լևոն IV х կա յսր Բ յուզա նդիա յի Մահդի [ Մ ա հա դի]ճ արաբական խա լիֆ Եսայասճ կա թողիկոս հա յոց
Ա վերա ծությ՛ա նն եր Կիլիկիա յում և Տա վրոսում ա րա բ
ների կողմիցԿռիվներ արա բների հետ Արտ ա վաղդ Մ ա միկոնյա նի
ա ռա ջնորդությա մբ և բ յուգա նդա կա ն նշանավոր հա յ
393
7 78 /9
780 ■ 780— 797
783
7 83/54784— 794
7 8 5 /8 6
785— 786786— 80 9
786786 և 788 788— 790
790791
791— 792
792— 795 7 9 3 /7 9 4
795— 8 0 6
7 9 7 — 8027 9 9 /8 0 0
8 02— 811
1 0 6 /7 — 3 2 5 /6 8 0 6
8 0 6 — 8 3 0
808
8 0 9 — 8 1 3
80Э — 81 3
80 9
81 0 — 833
8 1 2 — 825812
զորավարների' Տա ճա տ Անձևացու։ Վարազտիրոցի և Գրիգորիոսի օգնութ յա մ բ և արաբների ծանր պարտ ությունը Գերմանիկեի մոտ
Ագրա րա յին ժողովրդական ա պ ստ ա մբություն Գիր կ ա ֊ նիա յումճ կարմիր դրոշակներով
Մահդիի [ Մահադիի ] որդու Ահարոնի նոր արշավանքր Կոնստանդին V Iх կա յսր Բյուզա նդիա յի Եռա մյա զինա դա դա ր արաբների և բ յուզա նդա ցիների
միշևԽազարների արշավանքը ԱնդրկովկասՀեղավւոխական շարժումների Խորասանում, Տա րա րիս-
տանում և Պարսկաստանի ա յլ շրջաններում Մեհր ուժ ա՛ն Ար&րունոլ և Բագրատ Բագրատոմէու ա ռ
երես կրոնավւոխությունը Մ ուս ե х արաբական խա լիֆ Հա րոմյ ա լ ֊Ռ ա շ ի դ ' արաբական խա լիֆ
Վրաց Արչիլ թա գա վորի նահատակությունը Մահմեդականների գաղթը Հա յա ստ ա ն Ստեփանոս1 կաթողիկոս հա յոց
Հովհա ննես ' կաթողիկոս հա յոց
1 2 .0 0 0 հա յերի դաղթը Բյուզա նդիա Շապուհ Ա մ ա տ ո ւ ֊ նու ա ռա ջնորդությա մբ
Սողոմոնճ կաթողիկոս հա յոց Գևորգճ կաթողիկոս հա յոց
Պարսկական աղանդավորների ա պ ստ ա մբությունը Պար_ թ ա վում և Փ այտա կարանում Աբու Մուսլիմի ղ ե կ ա ֊ վա րությա մբ
Հովսեվւճ կաթողիկոս հա յոց Իրենեճ կա յսր Բ յուզա նդիա յի
Խազարների արշավանքը և Վրաստանի շրջանների ավե- րումը
Նիկեւիորոսճ կա յսր Բյուզս/նդիա յի
Աշոտ Մսակեր' Հա յա ստ ա նի իշխան ֊վա րչա պ ետ Աշոտ Մ սակերը խ ա լիֆա տից ստանում Է իշխանի տիտ
ղոս և նշանակվում Է Հա յա ստ ա նի վարչապետ Կռիվների դա դա րումը Բ յուզա նդիա յի և խալիֆատի
միջև
Հեղավւոխական շարժումներ Ատրպատակսէնում Գահակալական կռիվներ խա լիֆա տ ում Հարուն ա լ-Ռ ա
շի դի որդիների ' Մամունի և Ամինի [Էմինի\միջև Մուհամեդ ա լ ֊Ա մ ի ն [ է մ ի ն ] ճ արաբական խա լիֆ
Շահարի որդուճ Իսմա յելի ա պ ստ ա մբությունը Բ*իֆլի- սում
Վրաստանի Աշոտ Բագրատուձինճ իշխան ֊կյուրա պ ա ղա տ Եդեսիա յի և Մարաշի ամիրաճ Նասր
Նասր ա միրա յի ապստ ա մբությունը ը ն դ դ ե մ խալիֆատի
394
8 1 3 — 820
8 1 3 — 8 3 3 : 81 3 — 8 2 0
8 1 6 — 8 1 7
8 1 6 — 8 1 7
813I
81 9
8 2 0 — 8 30820 8 2 6
8 2 6 — 85 0
826՜
8 2 782 9
8 3 3 /3 48 3 3 — 84 2
8 35
8 3 6
836
8 3 7 8 3 9
839
84 0 84 2 — 8 4 7
84 48 4 7 — 8 9 1
849
85 0
8 50
850
Կայսիկների ա պ ստ ա մբությունը ԳւԱւնում և Պա гР ա- վոլմ խալիֆատի դեմ Հա յերի օգնությա մբ
Ա րդլ-Մ ելիք կամ Լիպարոն Ա բդլա ' ամիրա Մ անաղ_ կերտի
Մամ ունճ արաբական խաչիֆ Լևոն Vх կա յսր Բ յուզա նդիա յիԱյո ըպա տա կան ի բնա կչութ յա ն ա պ ստ ա մբությունը խ ա -
լիֆա տի դ եմ
Պարսկական ա ղա նդա վորների [սուրամիսէների սոցիա
լական և ազատագրական ապստամբական շա րժումները Բա բեկի ղեկա վա րությա մբ
Ապստամբական շա րժումներ ա րևմտ յա ն Մարաստան ում ք Հա մա դա նում ] և ա րևելյա ն Հա յա ստ ա նում
Եևադաճ Մանազկերտի ամիրա
Սևադայի ավերիչ արշավանքները Հայաստան՛ում Р աղաց աշխարհի ա պ ստ ա մբությունը Սմբատ Ա բլա բա ս ' մ ե ծ սպարապետՏա րոնի Բադարատ Բագրատունին1 հրա մ անաւոար և
իշխանաց իշխւսն Ա րևմտ յա ն Սյունիքի ա պ ստ ա մբությունը Վրաց և Արտանուշի իշխան Աշոտ Բագրատունու ա ռա ջ
խ ա ղա ցումը և Կուր դետ ի հովիտ ների գրա վումը Բա բեկի պ ա րտ ությունը Հա մա դա նի մոտ Մ ոսոա սիմճ արաբական խ ա լիֆԱ փշին ի հա ղթությունը Բաբեկի դ ե մ ունեցա ծ կռվում
Ափ շինի կողմից Բաբեկի մա յրա քա ղա ք Պարթավի գրա վումը և ավերումը
Սամարա քա ղա քի հիմնա դրումը
Հ ա յ բնա կչութ յա ն մի մա սի գա ղթ ը Բյուզա նդիա
Ապստամբական-հեղաւիոխական շա րժում Տ ա ր ա ր ի ս ֊ տ ա նում Մա զյա ր ի ա ռա ջնորդութ յա մբ ը ն դ դ ե մ տիրող դասերի
Ա պ ստա մբություն Մ աղան դա բան ում Սահ ակ ա միրա յի ա պ ստ ա մբությունը Թ իֆլիսում Վաթիկ [ Վասիկ ]' արաբական խա լիֆ
Գանձակ [ Գյանջա ] քա ղա քի հիմնա դրումը Մ ութավաքիլ ա րաբական խա լիֆ
Մութ ա վաքիլի կա րգա դրությա մբ Ա բուսեթ ոստիկանի մուտքը Հա յա ստ ա նք ի բր և վերակացու և գլխ ա վոր հարկահավաք
Ա զձնիքի և Արդն քա ղա քի ամիրա Մուսեի արշավանքը
Տա րոնՄոկքԸէ Տա րոնը, Սպերը, Սյունիքը և Ա ղվա նքի մի մ ա
սը Բագրատոէնիների իշխա նությա ն տակ Աշոտ Արծրոէնին և Բագրատ ԲագրատուՏւին դուրս են
քշո ւմ Ա լա յին Վասպուրականից և Մ ուսեին Տա բոնից
395
8 52
Տ52 8 5 2—Տ53
8 5 5 /5 6 858
8 6 2 — 86 6 862
86 2 — 8 8 7 864 և 913
8 6 6 — 869
8 6 7—8Տ686 8 — 9 05
8 7 0 — 8928 7 1 — 8 82
851
8728 7 6 — 896
8 7 7
87 9 — 030
8 7 9 — 853
8 7 3 — 88 6
88 0 թ -իը հետո
8 8 6 — 9128 8 6 /8 8 7
88 9 — 9008 9 0 /1
8 9 0 /1 — 9 1 3 /1 48 9 2 — 9028 9 3 — 89 8
8 9 3
8 9 5 8 9 9
9 0 0 — 92 7
9 0 2 — 908
Աբուսեթի որդի ' Ցուսոլֆ ոստիկանի արշավանքը Վա յ ֊ պուրական
Սասուձի լեռնա կա նների ապստամբությունը Հովնան Խ ոլթեցոլ առաչնորղ ութ յա մ ր
Արաբական զորավար Բուղայի արշավանքը Հայաստան
Բուղան Դվինում Բուղայի վերադարձը
վին քա ղա քի ա վերիչ երկրաշարժը Ա լ-Մ ուստ ա յինճ արաբական խա լիֆ
Աշոտ Բագրատունու նշանակումը ա լ-Մ ուստայինի կող- միը Հա յա ստ ա նի վա րիչ' իշխանաց իշխան կոչումով
Աշոտ Բագրատունի' իշխանաց իշխանԱպ ստ ա մբություն Պարսկաստանում [ Մազանղ արանում ]
համայնա կան հողերի գրա վմա ն պատճառով Մատազզա' արաբական խա յիֆ Բարսեղ Ա ' կա յսր Բ յուզա նդիա յիԵգիպտոսի և Ասորի րի աստիճանաբար անշատու մը
խաւի ֆա տ ից' նրա թուլա ցմա ն պատճառով Ա հմեդ' արաբական խալիֆԲարսեղ Ա կա յսեր հաղթական առաջխաղացումը Տա վ-
րոսից դեպի Անտիտավրոս, դեպի Մ և լի տ են!, և դեպի
Թեփրիքե [ Տեֆրիկ ]Տեֆրիկի ավերումը Բարսեղ Ա -ի կողմից Գևորգ Բճ կաթողիկոս հա յոց
Լուլայի և Մ ելին ո սի դրավումը և Ան տի ոքի տ միրաբի զորքերի ջարդը բյուգա նդա կա ն զորքերի կողմից
Աաձյան դ ին աստի ան Ա դրբեշա նում և նրա իշխա նու
թ յա ն տևողությունը Աբուսաճ ամիրա * Աաճյան դինա ստիա յի հիմնադիրը Բյուգա նդա կա ն զորքերի հաղթական արշավանքները
դեպի Մարտին, Մ ծբին, Մելիտենե, Տարսոն և Անի- Կամախ
Աշոտ Բադրաաոմևու հաղթական արշավանքը դեպի Մ ան աղկերսւէ և հերկրիի,՝ Խլաթի ու Արճեշի դ ր ա ֊ վումը
Լևոն V I' կա յսր Բ յուզա նդիա յի Աշոտ Բագրատունու թա գա գրութ յոմ/ը
Աւիշին' ամիրա Ադրբեշանի \Աաճյան\Աշոտ ի մահը
Սմբատ Աճ Բադրատոմւի թա գա վոր Մ ոլտա միդ' արաբական խա լիֆ ■Աշոտ ԱրծրունիԳւԱէնի մ ե ծ երկրաշարժը
Տա թևի վանքի հիմնադրումըԱտրներսեհ կյուրապաղատը' թագավորՅոլսոլվւ' ամիրա Ադրբեշանիէ Ա փշին ի եղբա յրը
Ալի ա լ-Մ ուկտ ա ֆի ' արաբական խալիֆ
396
Э04— Ч37
9071)08— 932
90 9
9 10 9 1 2 /1 3 — 959 9 1 4 — 9 2 8 /2 9
9 1 3 /9 1 9
92В
9 2 7 — 930929
9 2 9 — 953
9 2 9 — 991
334
9359 3 7 — 953
94 3
949
95 1 — 10039 5 3 — 9 7 79 5 9 — 902
961
962— 9 8 4 /8 5
'/6 3 — 969
9 6 3 — 964
9 6 9 — 970
9 6 9 — 976
9 7 2 — 9 9 29 7 3 — 97 4
97 6 — 10259 7 7 — 98 9
Գագիկ Ա րծրունի, որը 9 08 թվիՏւ Յոլսոլփ ա միրա յից ստացել է թ ա գ
Յուսոսի [ Յ ո ւս ո ւֆ ] ա միրա յի արշավանքը Հա յա ստ ա ն Ջաւիր ա լ ֊Մ ո ւկ տ ա գի ր ՝ արաբական խա լիֆ Յուսուվւի արշավանքը նախճավան
Վաղարշակերտի պաշարումը Գագիկ Արծրունու կողմից Կոնստանդին V II ֊Ծ ի ր ա ն ա ծ ի ն ՝ կա յսր Բ յուզա նդիա յի Աշոտ Երկաթ1 Բագրատունի թա գա վոր հ ա յո ց , որը 921
թվին կա յսրութ յունից ստացել է թ ա գ
3 ուսուվւ ա միրա յի ա պ ստ ա մբութ յա նը և բա նտ ա րկութ յա ն ը
Բյուգա նդա կա ն հ ա յ զորա վա ր Հովհա՛ննես Կուրկուասի
հաղթական արշավանքը և Մալաթիայի նվա ճումը Ա բուլ Մուսաֆիր1 Յուսոսի ա միրա յի հաշորգը Հյուսիս ա յին Միջագետքի նվա ճումը բյուգա նդա կա ն
հա յ զորա վա ր Հովհա ննես Կուրկուասի կողմից Արաս՝ Բագրատունի թա գա վոր հա յոց [Ա շոտ Երկաթի
ե ղ բ ա յր ը ]Ա բու-Մ ոլհա մեդ Հա սա ն ' Մ ոլսոլլի և Գիա րբեքիրի Հ ա մ ֊
տուն յա ն իշխան ական տ ոհմի ղեկավար գՄ ա լա թիա յի և Ա րևմտ յա ն Հա յա ստ ա նի նվա ճումը ր յո ւ -
ղանգա ցիների կողմից Մ ա լա թիա յի [Մելիտենե\ գրա վումը արաբների կողմից
Աշոտ֊Ղ՝երենի1լ Արծրունի թա գա վորՌուզիկների արշավանքը Անդրկովկաս և Պարթավի
[ Պարտավի ] ավերումը
Բյուգա նդա կա ն զորավար Ջմշկիկի արշավանքը Կարիքնի կողմերում
Գրիգոր Նարեկացի
Աշոտ Գ Ո ղորմա ծ, Շահնշահ, Արաս թ ա գա վորի որդին
Ռոմանոս Գճ կա յսր Բ յուզա նդիա յի
Աշոտ Ողորմա ծի թ ա դա դրութ յա ձը Ան ի ում Մ ուշեղ Բագրատունի թա գա վոր Կարսում, Աշոտ
Ողորմա ծի եղբա յրը
Նիկիվւորոս' կա յսր Բ յուզա նդիա յիԱն ի ի պարիսպների կա ռուցումը Աշոտ Ո ղորմա ծի ձ ե ո ֊
ն ե րե ցութ յա մ բ
Բյուգա նդա կա ն զորքերի արշավանքը Վարդ զորավարի ա ռա ջնորդութ յա մբ և Մ անաղկերտի ու Անտիոքի
ա ռումըՀո վան ես Չմշկիկ ' կա յսր Բ յուզս& դիա յի Տ ե ր ֊Խ ա չի կ ' կաթողիկոս հա յոցՄ ծբինի, Ա միդի ու Ֆարկինի նվա ճումը բ յո ւզ ա ն գ ա ց ի -
ների կողմից Բարսեղ Բ ' կա յսր Բ յուզա նդիա յի
Սմբատ Բ Բագրատունի թ ա գա վոր, Աշոտ Ողորմածի որդին և հաջորդը
397
9 79— 98 6 981— 1018
982
983
983— 1001 9 8 7 /8 8
987— 989 9 8 9 — 1020
990
991
996
998
1016
1016
1021/2
10411042 104Տ
1042— 10541045
1 0 4 7 /4 81064
Վարդ Փոկասի կռիվները արաբների հետ Բյուզա նդիա յի քա ռա սունա մյա կռիվները բուլղա րների
ե. սլավների հետ— ընդհատումներով Սմբատ Բ ֊ի եղբա յր ըճ Գուրդենը ժառանգում է Տա շի
րը г Տա վուշը և Կայանը
Աբուտլավւ Գողթան ա միրա յի արշավանքը և կոտորած Վասպուրական ում
Վրաց Դավիթ կյուրապաղատը Տ ա յք ի իշխան Ա բլհա ճ ա միրա յի արշավանքը Վասպուրական Քաղաքացիական կռիվներ Բ յուզա նդիա յում Գագիկ թագավորք Սմբատ Р -ի եղբա յրը և հաջորդը Քրդական Մերվանյան տոհմի հանդես դալը Բեր-
կրիում և տ իրա պ ետ ութ յուն^ Ա միդ, Արզն3 Ֆարկին Կայֆա քաղաքների երկրամասերում
Հ ա յ ազնվականների մա հմեդա կա նությա ն ընդունումը Ս ա մ ա րա յում
Բյուզա նդիա յո ւ մ գյուղա ցիա կա ն հողերի ա նձեռնմխ ելիությա ն մասին օրենքի հրատարակումը
ԱարպատակսՀեի Մամլոմւ ա միրա յի արշավանքը Ապա-
հուՏւիք և նրա պարտությունը Սենեքերիմ թա գա վորի գա ղթը Սերաստիա Рյուզա նղա ցիների հաղթական արշավանքը Հա յա ստ ա ն
և Ա րևմտյա ն Հա յա ստ ա նի ու Վասպուրական ի գրա
վումըԱնիի թա գա վոր Հովհա ննես-Ս մբա տ ի կողմից Անին ու
իր երկիրը, իր մա հից հետ ո, Բազիլեոս Բ կայսեր կտ ակելոլ մասին եղա ծ պաշտոնական որոշումը
Հովհա ննես-Ս մբա տ ի և իր եղբոր Աշոտի մահը
Աշոտի որդի Գագիկը' Անիի թա գա վոր Գ ա գիկ . թա գա վորի հրաւէիրումը Պոլիս և ստիպումը
Անին հանձնել Բ յուզա նդիա յին և. փոխարենը ստանա լ բյուգա նդա կա ն Պիղա քա ղա քը իր շրջակայքով
Կոն սա ան գին Մոնոմախոս4 կա յսր Բ յուզա նդիա յի
Անիի թա գա վորությա ն միա ցումը կա յսրությա ն Սելջուկների առաջին արշավանքը Հա յա ստ ա ն Կարսի թագավորության նվաճումր և միա ցումր Բյու-
զանդական կա յսրութ յա ն։
ԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻ ԵՂ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ
Հայաստանում մարզպանության Տաոաատվնլուց հետո մինչև Բագրատունեաց թագավորության անկումը
Ա Հ ա յկ ա կ ա ն ա ղ բ յո ւր ն ե ր ը ^
(ГԱնանուն ժա մա նա կա գրութիւնսէ Երևան, 1940 թ . ։ Գրված Է, ինչպես մա տ
նա ցույց են արել հրատարակիչները, 14-ր դ դա րի սկզրներին։ Ժա մա նա կա
գրութ յունը սկսվում Է Ա դա մից և հա սնում Է մ ինչև 1300 թ իվը ։
всՊատմութիւն Արիստակեայ վարդապետի Լա ստ իվերտ ցւոյ* , Թ իֆլիս, 1912 ։
Էաաոիվերտցին եղել Է ժա մա նա կա կից սելջուկյա ն արշավանք/ների և 1049 թւԼին ինքը ականատես Է եղել Ս մբա տ ա րերգ և Ա րծն քա ղա քների կոտ որա ծներին>։ Պատմությոէնը սկսվում Է 1 0 0 0 թվակսձեից և հա սնում Է մինչև 1071
ԲՒՎյւ։
«Գ իրք թ ղ թ ո ց » , Թ իֆլիս, 1901 թ * ։ Ա յս գիրքը հա վա քա ծու Է զանազան պաշտոնական գրությունների և թ ղթ ա կցութ յունների, որոնց մեշ տ րվում ևն կա րևոր և հավաստի պատմական տ եղեկություններ։
*ԵղիշԷի, վասն պատերազմին Վ ա րդա նա նց» , Վենետիկ, 1864 թ * ։ Եղիշեի պատ
մությունը մա րզպ ա նությա ն սկզյ1նական շրշան ի գլխ ա վոր ա ղբյուրներից մեկն է ։ Գրվածքը ոմնի հռետորա կա ն բ ն ո ւ յթ ։ Պատմական դեպ քերը երբեմն խ եղա թ յո ւր վ ա ծ ե ն ։ V դարի կրոնական պ ա տ երա զմների և պատմական իրա դա րձու
թ յունների ճշմա րտ ությունը գտ նելու հա մա ր անհրաժեշտ է կատարել Եղիշեի և Փարպեցու վկա յութ յունների բա ղդա տ ութ յունը ։
ссԹ ովմա յի վարդապետի Արծրոմեւոյ, պատմութիւն տանն ԱրծրուՁւեացл,
Սա — Պ ետ երրուրգ, 1 8 8 7 ։
Թովմա Արծրունու պ ա տ մությունը սկսվում է Ա դա մից և հա մնում է մինչե 9 3 0 թ ի վը ։ Բա ղկա ցա ծ է չորս դպ րութ յունից, որոնցից ամենակարևորը չո ր րորդ ( Գ ) դպ րությունն է , որտեղ Թովման տալիս է իր ժամանակի ակս/նա-
899
տեսի պատ մությունը։ Ա յս երկը իններորդ դարի երկրորդ կեսի և տասերորդ դարի առաշին քա ռորդի կա րևորա գույն ա ղբյուրներից մեկն է ։
6 . «Ղ ազա րա յ Փա րպ եցւոյ, Պատմութիւն Հ ա յո ց և թ ուղթ առ Վահան Մ ամիկո- նեա ն », Տւիղիս, 1904 թ » ։
Փարպեցու պ ա տ մությունը, որ Փավստոսի պատմության շարունակում
թ յունն է , մա րզպ ա նությա ն շրջանի գլխ ա վոր ա ղբյուրներից մեկն է և Հասն ո: մ է մինչև 48 5 թիվըւ մինչև Վահան Մամիկոնյանի մարզպան կա րգվելը ։
7. սՊ ւստմութիւ՚ն Ղևոսւդեայ մ եծի վսւրդապհտհ Հ ա յո ց » , Ա. — Պետեր բուր դ , 1ՏՏ7։Ղևոնդի պ ա տ մությունը գրվա ծ է ութերորդ դարի վերջերում, և ը ն դ գ ր կ ո ւէ
է 632 թ •— 788 թ վ* ժամանակաշրջանը։ Ա յս երկը արաբական Հիշվա ծ ժա մա նակաշրջանի Հիմնա կա ն և Հավաստի ա ղբյուրներից մեկն էէ
8 • огՄատթեոս Ո ւռՀա յեցի, ժա մա նա կա գրութիւնս, Վաղարշապատ, 189Տ թ .։
ՈւռՀա յեցու ժա մա նա կա գրությունը սկսվում Է 95 2 թ վից և Հա սնում Լ
մինչև 1 1 3 6 /3 7 թ իվը ։
9* сгՄխիթար Ա յրիվա նեցի, ժամանակագրութիւն» , Պետ երբուրգ, 1 8 6 7 ։Այրիվա նեցին գրել Է մի Հա մա ռոտ ժա մա նա կա գրություն, Հա վա նորեն ,
14-ր դ դարի սկզբներում, որը սկսվում Է բիբլիա կա ն առասպելներից և Հա ս
նում Է մինչև 1289 թիվյը*
10» «Մ ովսէս Դասխուրանեցոլ ( վանական վարդապետ) , պատմուԲիւնյ»։
Կարևոր է ա յս երկի Բ -րդ դիրքը, որտեղ տ րվում է է -ր գ դարի անցքերի պ ա տ մությունը, որոնց ինքը եղել է ականատես։
11* <ГՄովսէսի Կաղանկատուացւոյ, Պատմութիւն Աղուանից ա շխ ա րՀի», Մոսկվա,
1 8 6 0 ։Կաղանկատվացոլ պ ատմությունը ընդգրկում է Աղվանից պ ա տ մությունը'
սկզբից մինչև 10-ր դ դարի կեսերը։ Կարևոր են իր ժամանակվա իրադարձություններին վերա բերող պատմական տ եղեկությունները։
12 , СГՄովսէսի Խորենա ցւոյ Պատմութիւն Հ ա յո ց » , Տւիղիս, 1913 թ •» Մարզպանու
թ յա ն շրջանի մի քա նի խ նդիրների լուսա բա նմա ն Համար կարող է ծա ռա յել ի բր և օժանդակ ա ղբյուր ։
13* տՑովՀաննու կաթողիկոսի Դ րա սխա նա կերտ ցւոյ, Պատմութիւն Հ ա յո ց դ , Բ*իֆ- լիս , 1912 թ * ։
Հ * Գրասխանակերտցին եղել է ժամանակակից [+555 թ .\ Սմբատ և Աշոտ Բագրատունիների ։ Մերձավոր դեպ քերի պ ա տ մության Հա մա ր օգտ վել է նաև ՇւսպուՀ Բագրատունու պ ա տ մությունից։
14* а З ովՀա ննոլ Մամիկոնյանի եպիսկոպոսի, Պատմութիւն Տ ա ր ո ն ո յ Վենետիկ,
1860 թ * ։Ա յ ս երկի պատ մ ական փաստերը կարոտ են ստ ուգմա ն ժամանակակից վ ա
վերական ա ղբյուրների բա ղդա տ ութ յա մ բ։ Կարող է ծա ռա յել իրրե. օժա ն
դակ ա ղբյուր*
15* в'ՀովՀա ննու Մ ա նդա կունւոյ Հ ա յո ց Հա յրա պ ետ ի ճ ա ռ ք ». Վենետիկ, 1 8 6 0 թ .։
16* вгՊատմութիւն Շա պ ուՀ ԲագրատունուՖ։Ա յս պ ա տ մությունը գր վ ա ծ է ժողովրդական լեզվով IX դա րի վերջում կամ
400
X դարի սկ զբո ւմ ։ Շ ասլուհը եղել կ ականատես իր ժամանակի պատմական ա նցքերին և տալիս կ հավաստի տ եղեկություններ։
17• «Ո ւխտանկս, Պատմութիւն Հ ա յո ց » , Վաղարշապատ , 1 8 7 1 ։ Ուխտ անեսի պատ
մությունը մ ե ծ մա սա մբ քա ղվա ծք կ Կաղանկատվացոլ դրթից*
18* &Պ ատմութիւն սրրոյՏւ Ներսիսի էլ ղի աո նշխ ա րա ց», Սոփերք Հա յկա կա նքէ ԷէՎենետիկ, 1853 ,
19 • <էՍամուկլի Անեցւո քա հա նա յի հա ւա քմունք ի գրոց պ ա տ մա գրա ց» , Վաղարշապատ, 1Տ95 թ • ։
Ա յս երկը տալիս կ ժա մա նա կա գրա կա ն տ եղեկություններ աշխարհի սկըղ- բ ի ց մինչև 1179 թ իվը ։
2 0 . <гՍեբեոսի եպիսկոպոսի Բա գրա տունեա ց, Պատմութիւն ի Հերսւկլ», Թ իֆլիս,1 913 ։
Սեբեոսը տալիս կ Վահան Մամիկոնյս&ւի ա պ ստ ա մբությունից սկսած մինչև 5 9 0 թիվը տեղի ունեցա ծ ա նցքերի պ ա տ մությունը հա մա ռոտ ձևով։ Իսկ 5 9 0 թ .— 661 թվերի պ ատ մությունը տալիս կ ընդարձակ։ Սեբեոսի պատ
մությունը վեցերորդ դա րի վերջերի և V II դարի առաջին կեսի պատ մության գլխ ա վոր և հավաստի ա ղբյուրներից մեկն կ ։
2 1 • «Ս /ոեւիանոսի Տա րօձեցւո յ Ասողկան, Պատմութիւն տիեզերական» , Ս»—Պե- տ երբուրդ, 1885 թ • ։
Ասողիկը դրել կ իր ծՏ իեզերա կա ն պ ա տ մութիւնը» X I դա րի սկզբում1 ա րա րչա գործությունից սկսա ծ մինչև 1004 թիւ[ըг Պա տ մությունը բա ղկա ցա ծ
կ երեք մասիցI Ամենակարևորը երրորդ մասն կ, որտեղ տ րվում են բա զմա թիվ
կարևոր ու հավ աստի ինքնուրույն մա նրա մա սնություններ4 Աշոտ Բագրատու- նու թա գա վորութ յունից սկսած մինչև 1004 թիւքը։
2 2 . «Վ ա րդա նա յ վարդապետի, Հա ւա քումն պ ա տ մութեա ն», Վենետիկ, 1 8 6 2 ։Վարդանը տալիս կ իր ա շխատ ության մեջ պատմական տ եղեկություններ*
աշխարհի սկզբնա վորութ յունից մինչև 1 2 6 7 թիւէը։
2 3 . (сՍտԼփանոսի Օրբելեան արքեպիսկոպոսի Սիւձեա ց, Պատմութիւն նահանգին Սիս ա կա ն», Թ իֆլիս, 1 9 1 1 ։
Ա յս ընդարձակ պ ա տ մությունը, որ բա ղկա ցա ծ կ 74 գլուխ ներից, տ վյա լ
ժամանակաշրջանի Հ ա յո ց պ ա տ մությա ն կա րևորա գույն ա ղբյուրներից մեկն կ, մա նա վա նդ արժեքավոր կ Ս յունյա ց իշխանական տ ոհմի և Օ րբելյա նների պատ-
մ ութ յա ն հա մա ր։
ՕՏԱՐ ԱՂՐՅՈԻՐՆԷՐ
Ա. Վրացական աղբյուրներ
էԶոււանշկրի պաամչի, հա մա ռօտ պատմութիւն Վ ր ա ց», Վենետիկ, 1884 թ»է
Р. Բյուգանդական աղբյուրներ:
1. Сеогбюэ КеДгепоБ, «^еИсЬготк», տ ես ճ Согриэ տշոբէօուա ЫБЬпае Ьугап- ипае, Вопп, 1839, В(1. II.
2 6 Հ- Մանանդյաճ
401
Կեդրոնոսի ժամանակագրական երկը քա ղվա ծք է ա յլևա յլ աղբյուրներ ր ի ց . սկսվում կ Ա դա մից և հասնում կ մինչև 1057 թ իվըւ Նրա մեջ ուշագրավ տեղեկություններ են հա ղորդվա ծ Բ ա գրա տ ո& յա ց թա գա վորությա ն ան կմ աճ և Անի քաղաքը Բյուզա նդիա յին տալու մա սին։
. 2 . ТЬеОрЬапеБ Բ յուզա նդա ցի, որը գրել կ VI դարի վերջերում 10 գիրքճ <աա- վաձնեյւ 5 6 6 —581 թվերի պատմական անցքերի մա սին։ .
3 . Թեովւանես, ժա մա նա կա գրություն 2 8 4 — 813 թ իվը, տ ե'ս ТЬеОрИаШв сЬгОПО- дгарЫа, Լ61ր21ք« 1883—1885: Ա յդ աշխատությունը հեղինակը գրել կ 8 1 0— 8 1 4 /1 5 թվերին և տալիս կ ժամանակագրական տ եղեկություններ կս.յսրերի
հերթական թա գա վորությա ն տարիների մասին է
4 . Պրոկոպիոս Կեսարացի [ РгОСОрН ], ծնվել կ 5 -ր դ դարի վերջերին և մա սնա կից Է եղել վսձևդլաների հետ տեղի ունեցա ծ կռիվներին։
Գրել Է պ ա տ մություն [1տէՕՈ1էՕՈ]—5 գիրքՀ ա. Կռիվներ Պարսկաստանի դ եմ — 2 գիրք, բ . Վանդալների դ ե մ — 2 գիրք» դ* Գոթերի դ եմ — 3 գիրք
և դ • 8 -ր դ գիրքը մինչև 5 5 4 թիվը տեղի ոմեեցաձ պատմական ՛անցքերիմա սինւ
Բացի ա յդ , նա ունի նաև ա յլ երկեր, որոնք կարևոր են Բյուզանդիայի
ներքին կյա նքի ուսումնա սիրությա ն հա մա ր։
5 . Մենանդր [ МепаП(ЗгС 3* բյուգա նդա կա ն ա յս պատմիչը ծնվել կ VI դարի կեսերին և գրել կ հատվածներ 5 5 8 — 5 82 թվերի պատմական անցքերի մասին. Օգտվել կ, ըստ երե.ույթին։ Ւեոփ ա նեսից։
6. ՇօոտէտոԱոօտ Г с г р Ы к ^ 'г ч к в , Ь с տշ՚Մոոյտէս].(!օ !т р с п с , Е сг.гае, 1МГ—4С 9)3—959 թ՝
7, «Սոկրատ այ Աքոլաստիկոսի, Եկեղեցական պատմութիւն» , Վաղարշապատ .
1 8 9 ? թ .ւ
ԱՍՈՐԱԿԱՆ ԱՂ^ՏՈԻՐՆԵՐ
1. Е у а§ п о Б , Н ւտէօււ8 е с с ^ ш Н с а :Եվագրիոսը գրել Է եկեղեցական պատմություն 6 գիրք, 4 3 1 — 5 9 3 թթ»՚>
Օգտվել կ Մենա/նգրիք և Հովհա ննես Եպ իփա նեցոլց։
2 . Մ իքա յել Ասորի, Ժամանակագրութիւնք Երուսազեմ, 1871 թ»է Մ իքա յել Ասո- րին գրել Է ընդարձակ ժա մա նա կա գրությունճ Ա ղա մից սկսած մինչև 1 1 9 4 /5 թ • :
3 . Հ ե ս ո լ Ասորի, Ժ ա մա նա կա գրություն, գրվա ծ կ մոտավորապես 5 0 7 թվին։
Հ. Հովհա ննես Եպիփանեցի \Ա սորիքում\։
Գրել կ վեցերորդ գա րի վերջերում պատմական հատվածներ 5 7 2 —5 9 2 /3 թվերի
ա նցքերի մասին
5. СЬгошдие с!е БетБ д е Те1е-Л*‘аЬге, РиЫ. е1 1га<3. раг Օանօէ, Рапе, 1Е95.
402
արաբական աղբյուրներ
}. Ал-Мукадасий, »4'ս Сведения арабских писателей о Кавказе, Армении и Азербайджане, «Сборник материалов для описания местностей Кавказа», перевод Караулова, вып. XXXVIII, 1901—1903. Տ ե ՛ս նաե В1Ы. Ссовг. АгаЬ., ей. с1е Сюе^е, է. III.
2. ВеЫ Ьоп, 1-е Нуге йе 1а соппи^е Йев рауэ. Տե ս նա և Баладзори, Книга завоевания стран, перевод П. Жузе, Баку, 1927.
3. 1Ьп-СЬогс1айЬс11. В1Ы. Осо^г. А-% аЪ. ёс!. <1е Оое^е. Տ ե ս Նաև Караулов Сведения арабск. писателей о Кавказе, Армении и Азербайджане; «Сборник материалов для описания племен и местностей Кашоза»-
4. 1Ьп-Рак1Ь, В1Ы. Оеоцг. АгаЬ., ёс1. йе Оое]е. Տես նաե Караулов «Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа».
Տ. 1Ьп-Наика), В1Ы. Оеодг. АгаЬ., ей. йе СЪе]е, Տե ս ն ա ե Караулов, Книга путей н царств, «Сборник, материалов...».
6. ШасЬп, Ыуге Йеэ ™սէօտ е1 մօտ гоуаишгз, её. Йе Оое]е, В. О. А. I. Տ ե ս նա ե Караулов. «Сборник материалов...».
7. Койата, В1Ы. Сео§г. АгаЬ., ёс!. Йе Сое]'е. Տես նա և Караулов, «Сборник материалов для описания племен и местностей Кавказа».
8. МаБоисИ, 1.ев ргаюев й'ог, Рапе, 1861— 1877.
9. ЛакиГБ ОеоугарЫвсЬег \\’ог1егЬисЬ, ԼտւЬ?лц, 1866—1873.
10, Եահյա Ասւտիոքաէյի, X I դարի ա ոա«ի կեսի արաբական պատմագիր Է, կա- րևոր ա ղբյուր Է Բազիլեոս Բ ֊ի և Գա վիթ կյուրապաղատի ժամանակը տեղիունեցա ծ պատմական ա նցքերի։
11. Տա րա րի, տ ե՛ս Բ. Խ ա լա թ յա ն յ, Արաբական մա տենա գիրները հա յերի մասին.տ ե՛ս նաև ТаЬап, В1Ы. Оео§г. АгаЬ., ей. йе Оое]е-
ՑԱՆԿ ԴՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ
1. АкиНап А., Е1п\-ег1е1Ьип§ агшешБсЬег ТеггКопеп йигсЬ Вугапг ,-ш X ■1а1)г1н1пйе1Ч, նւտտ., Օո՜ւուոջտո, 1912.
2. Адокц Н., Марзбан Васак перед судом истории.
3 , Ա գոնք Ъ. , Բապրատունիների վւա/լքըէ
4 , Ալիշան դ . , Այրարատ , Վենետիկ, 1 8 9 0 ։
5 , Ն ույնի, Շիրսյկ, Վենետիկ, 1 Տ 3 8 ։
6 , Նույնի, Հա յա պ ա տ ում, Վենետիկ, 1 9 0 1 ։
7. А51ап Кёусгк, ЕЫйеэ հւտէօոգսօտ տար 1е реир1е агшёшеп, Раг1з, 1909.
8. Бартольд В.} К истории крестьянских движений в Персии, Сборник этюдов из всеобщей истории, Москва, 1923.
403
9. Бартольд В.. Историко-географический обзор Ирана, С.-Петербург, 1903.
10. Բասմաճյան Կ ., Իսկական պատմութիւն Հ ա յո ց , Կ. Պոլիս, 1 314 ։
11. Ваупев-Могтап Н., ТЬе ВугапМпе етр!ге, Լօոճօո, 1925.15. Бердзенишвили Н., Джавахишвили И., Джанашиа С., История Гру
зии, ч. I, Тбилиси, 1946.13. Вго55е1 М., ատէօս-е йе 1а Сёог^е, йершз Гап^и К ё յստգս՚Յս XIX տւօօ1օ.
Ре1ег5Ьоиг§, 1849—1858.
14. Брюсов В., Летопись исторических судеб армянского народа, Ереван, 1940.
1Տ • Գարագաշյան Ա . Մ ., Քննական պատմութիւն Հ ա յո ց , հատ. Դ. Բ ՚իֆ լիս։
16 . Գեէցեր Հ . , Հա մա ռոտ պատմութիւն Հ ա յո ց , թ ա րդմ. Գր. Վ. Գա լեմթյա րյա նի։ Վիեննա, 1 8 9 7 ։
17. ОеЬег Н., Аերւտտ йег ЬугапМгизсЬеп Ка15ег§с5сЫсЫе, МйпсМеп. 1897.նույնը հա յերեն' Գևլցեր Հ . , Հա մա ռօտ ութիւն Բյուգանդական կայսրերի պատ- մութեսոե, Վաղարշապատ, 1 3 0 1 ։
18. Се1гег Н., նւն Ап[ап§е йег аттешвсЬеп К1гсЬе, տւէ7.սոշտերւ՜ւք1ւ1շ с1ег Коп. ՏՏշհտ, СеэеИБсЬаН «Зет МйепБсЬа^еп, 1.е1рг1§, 1895.
19. Գ յոլտ երրոք Կ Հ ռ ո մ ե ա կ ա ն Հա յա ստ ա ն և Հռոմեա կա ն սատրապությունները Դ — Ջ դա րերուն, թա րգ մ . Նորշուանի, Վիեննա, 1914 թ .ւ
20* Նույնի, Բյուզա նդիոն և Պարսկաստան և անոնց դիվանագիտական յա րա րե-
րութ յոմ & երը Յուստ ինիա նոլ ժա մա նա կ, թ ա րդմ. Հ . Հա մ բա րյա նի , Վիեննա,
1911>
21. Гурко-Кряжин, Прошлое и настоящее Советской Армении, Новый Восток, 1927, кн. 16—17.
22. Оа§11Ьа5с11!ап А., Огйпйип§ (1ез Ва§гаийепге1сЬеБ с1игсЬ АбсЬо! Ва§га(иш 0|55.,ВегПп, 1833.
23. Б а п т и ст Л., вене VIII, է. III.
24. Джавахов И., История церковного разрыва между Грузией и Арменией в начале VII века, И. А. Н., 1908 г., №№ 5 и 6.
26. 01еЫ, յ ստէIп 1ап е1 1а сшПзаИоп ЬугапИпе аи VI 31ес1е, Рапе, 1901.
26. 01еЫ, Ее топйе опеп!а1 с1е 395 а 1081, 1936.
27. Ои1аипег Ей., ГСесЬегсЬез виг 1а сЬгопо1ое1е агтётеппе, Рапе, 1859.
28. ТЬорМэсЫап Н., Ро1ШэсЬе ипй К1гсЬеп-§езсЫсМе Агтешепз ип1ег А- տշհօէ I սոճ ՏքաեՅէ I, \\՚6տէՅտւՅէւտշհն ЭикНеп, VIII, 1905.
29. ТЬорЙБсЫап Н ., 0)е тпегеп 2й5!йпс1е Агтешепз ип1ег АвсЬо! I, նւտտ.. Հո/6տէՅտւՅէ. տէսճւ0ո, ВегПп, 1904.
30. ЬеЬеаи Տ., ШвЫге ճս Ваз-Ет'р1ге, Рапз, 1824.
404
31. Лен-пуль Стенли, Мусульманские династии, хронологические п генеалогические таблицы, перевод Бартольда, С.-Петербург, 1899.
3 2 . Լեո, Հ ա յո ց պ ա տ մութ յա ն, հա տ , Р , Երևանք
33. 1.3ԱՐ6ոէ յ ., Ь’Агтёше ег^ге В уха псе е1 Г Ы а т , с1ери15 1а соп ф ^е агаЬе ]ււտւյ’с11 886, Рапв, 1919.
34. КаЫ մ., ЗетрасМвсЬег Кос1ех, 51гя5ьЬигй, 1905.
35. Кгетег Л., СиКигвезсЫсМе մօտ Օ^ոէտ игйег с1еп СЬаШеп, Меп, 1875.
36. Кремер А., «Арабский Нерон».
3 7 . Կոստանյտն Կ ,, Վիմական տ ա րեգիր, Ս, ֊Պ ե տ ե ր բ ո ւր գ , 1 9 1 3 1
38. Кулаковский Ю., История Византии III, Киев, 1915.
39. Иошцтапп Е., 01е Օտէք -епге с1е5 ВугапИшБсЬеп КекЬев, ВгихеПеБ, 1935.
40. Ногп Р., ОеьсЫс111е 1гап& т 151атШ5с11сг 2еИ, Сгинс1п&> Йен 1гап15сЬе12 . Р11|1о1о§1е, II Вап<1, ՏէքշտտЬиւյՀ, 1903.
. СЬагапап М., Лгтешеп игйег йег агаЫзсЬеп НеггесЬаП, МагЪиг§, 1903.
42. Манандян Я., О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен, Ереван, 1932.
4 3 . Մանանդյան Հ , , Արաբական արշավանքները Հա յա ստ ա նում , տ ե՛ս Մանր Հ ե տ ա զոտություններ, Երևան, 1932 թ , ։
4 4 . Նույնի, ժողովրդա կա ն ա պ ստ ա մբությունները Հա յա ստ ա նում արաբական տի»րա պ ետ ությա ն դ ե մ , Երևան, 1939 թ * ։
4 5 . Նույնի, Հա յա ստ ա նի արբունի հարկերը մա րզպ ա նությա ն շրջանում, տե՛ս Դիա և Արվեստի ինստիտուտի Տեղեկա գիր, Л? 1 , Երևան, 1926 թ , ։
4 0 , Մարկվարտ, Հ ա յ Р ագ րատոլն եաւյ ճիւղա գրութիւնը, թա րգ մ , Հա պ ոզյս & ի,Վիեննա, 1 9 1 3 ։
47. Магк\уаг1 ձ., игйегзисЬип^еп гиг СевсЫсМе уоп Егап, Լօւբշյյ', 1905.
48. Магкшаг! յ . , СЫеигоргизсЬе աս1 Օտ1:ւտւՅԱտշհօ Б^еНгй^е, Լօւբշւ՚ք, 1903.
49. Марр Н., Ани, книжная история города и раскопки на месте городища, Ленинград—Москва, 1931.
30. Ն ույնի , Кавказский культурный мир и Армения, Петербург, 1915.
51. Мог^ап Л., Швклге ճս реир1е агтётеп , РапБ, 1919.
52. Мюллер А., История ислама с основания до новейших времен, пер. Медиикова, С. Петербург, 1895/96.
53. մստէւ Р., ОенсЫсЫе 1™ոտ, II, Տէ^տտեսք§, 1903.
54. N611161(6 111., АиШИге гиг регыьсИеп ОексЫсМе, 1֊օւրշյ§, 1887.
55. Նո,.յ1>ի, ТаЬап, ОеЕсЫеЫе йег Регяег սոճ АгаЬег гиг 2еИ с'ег Տյտտյո^օո, ЬеШеп, 1879.
405
56. 5сЫитЬег§ег О., Ь’Ёрорёе ВугапНп, Рапе, 1896.
57. Տշհա- \\’егпег, 01е Опег^роПНк ёев Ка15егз Nего, КНо, 15, 1923.
58. 5р1е§е1 Р., ЕгатвсЬе АКеНЬитзкипйе, Ье1р218, 1871—1Տ7Տ.
59. Успенский, История Византийской Империи, Москва—Ленинград 1948.
6 0 . Չա մչյա ն Մ ., Պատմութիւն Հ ա յո ց , հատ. Բ, Վենետիկ, 1 785 ։
61. БаЫ-МагИп М., Мсгг.01ге5 հւտէօողսօտ е1 §ёс§гар]^ие5 տւՄ 1’Аггаёше, է I—II, Рапе, 1818—1819.
62. УавШеу А., ատէօՄ6 (1е 1'стр1гс ЪугапШ, 1932, Рапе.
63. \УеП С., ОевсЫсМе йег СЬаШеп, МаппЬенп, 1846.
64. \\’тск1ег Ни^о. \\’е11бе5с1псЫе, 1е1рг1§, 1901.
65. Նույնի, \'о1кеп Усг(1ега51еп5, 1_е1рг1§, 1899.
66. ТоигпеЫге Рг., ШвЫге рсН ^ие е1 геП^еиБе йе ГАгтёше, Րյոտ, 1900.
67. Օրէ] ան յա ն Մ ., а Ազգապատումյ>, Կոստանդնուպոլիս, 1912/13 թ , ։
ք
ՑԹէւԿ ՀԱ 8№ 4 Թ 1;Ո № Ե Ր 1ւ
ս բ աս սպարապետ ( Աշոտ 1-ի եղբա յր ) —3 3 , 4 0 .
Աբա ս I , թա գա վոր հա յոց—4 5 , 3 1 3 , 35 7 *Արաս Բագրատունի, թա գա վոր Կարսի—
4 8 , 3 8 1 .Ա բա ս, Գագիկի որդի—2 7 3 .Ա բ աս, Հովհա ննես, Սմբատի կն՚ոշ Հ ա յ-
ր ը — 2 7 3 .Ա բբա սյա ն դինաստիա-—1 9 , 2 7 1 5 6 • Ա բբա սյա ններ—19 , 2 0 , 2 7 / 5 6 , 5 7 • Ա բբա սյա ն տոՀմ—2 0 9 , 2 1 4 , 2 1 5 , 2 1 6 ,
2 1 8 .Ա րբ ա и յա ն խա լիֆներ—2 9 0 , 2 9 2 , 2 9 8 ,
3 2 2 , 3 5 5 . ՚ 'Ա բդլա — 2 1 5 , 2 1 6 , 2 9 3 .Աբդլ-Ս ՜ելիք խսւլիֆ—2 4 , 2 4 0 1 2 8 4 .
Ա բգել-Մ ելիք, ամիրա Մանազկերտի—33>Ա բդոլլ-Ա ղիզ--2 5 , 2 9 5 .Ա բդ ուլ-Հա մ իդ /*. Հ ա ֆար—180» Ա բդոա հիմ, արար զորավար—2 1 , 174 .
Աբխադիա—3 1 4 , 3 3 0 , 3 4 3 , 3 5 8 . Ա բ խ ա զ = Կ ո ւբ ա —3 4 4 .
ԱբխաղնԼ ր— 48 .Ա բլա Հա ճ, ամիրա Ատրպաւոականի—4 7 . Ա բրա հա մ Մ ա մ իկոն յա ն եպիսկոպոս—
2 6 1 .Ա բրա Հա մ Խոստովանող—79.Աբրա հա մ կաթողիկոս—17 .
Ա բրա հա մ եպիսկոպոս— 2 6 1 ա
Ա բ ո լ ֊Բ ա թ ի ր խ ա լիֆ—8 4 , 1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 3 , 189 , 193 , 1 9 4 , 1 9 5 , 1 9 8 .
Աբու ք արաս ա լ-Ս ա ֆֆա Հ—2 1 5 .
Ա բուլ-Ա բա ս Աբ դլա խ ա լիֆ—2 7 , 2 2 4 • Ա բ ո ւ ֊Ջ ա ֆ ա ր Ար դլա ա լ-Մ անսուբ—2 7 ,
2 8 , 3 1 , 5 7 , 215', ^ 6 , 2 1 7 , 2 1 8 , 2 9 2 ,т .
Ա բու֊Մ ուսլիէք Հ Աս, ա -ալ-Մոկկս/նա)-—Յ Յ է
6 0 , 2 2 5 . ’Ա բոլսեթ , արար ոստիկան-- 33, 6 6 , 9 0 ,
1 1 2 , 2 2 8 , 2 2 9 .Ա բոլս ա յիդ Բ ահա տուր խան—9 6 . Սգա թսէնգեղոս—5 2 , 2 6 2 .Ա գարակ—118 .Ադամ սյ կեր ւ/ք—2 2 9 .
Ա դոնց Նիկ.—7 8 , 7 9 , 8 1 , 8 5 , 9 1 , 9 3 , 9 7 , 1 0 2 , 1 0 4 , 1 0 5 , 1 0 6 , 1 0 7 , 1 0 9 , 1 1 5 ,
1 1 6 , 1 2 8 , 1 3 7 , 1 3 8 , 2 5 6 , 2 6 3 . մ .դ ր բ ե ւ ա ն - ^ 2 , 5 2 , 5 5 , 5 7 , 6 4 , 162 ,
2 8 9 , 2 9 5 , 2 9 6 , 2 9 7 , 2 9 8 , 2 9 9 , 3 0 6 ,3 1 1 , 3 1 4 , 3 3 4 , 3 3 6 , 3 4 1 , 3 7 0 .
Ա զղոր—165 .Ալանաց դուռ—4 2 .
Ալա Ա րմա ն— 1 0 4 .Ալաշկերտ—3 2 9 .Ա լա մն—2 7 3 .
Ա լա մա ն—2 6 5 .Ալա Ծովափի—2 2 9 *Ալդան—1 5 0 , 3 4 3 .Ալի ոստիկան—1 1 0 , 2 2 8 •Ա լ-Իստ ա խ րի—1 4 9 , 3 1 0 , 3 1 1 , 3 1 4 , 3 1 6 ,
3 2 0 , 3 2 1 , 3 2 3 , 3 2 4 , 3 2 6 , 3 3 0 , 3 3 2 ,3 3 4 , 3 3 5 , 3 3 7 , 3 3 8 , 3 3 9 , 3 4 0 , 3 4 3 ,3 7 0 .
Ա լ ֊ Խան—3 3 1 .Ա լ ֊Մ ո ւկ ա դ դ ա ս ի—3 1 0 , 3 1 2 , 3 1 5 , 3 1 6 ,
3 2 4 , 3 3 0 , 3 3 1 , 3 3 2 , 3 3 3 , 3 3 4 , 3 3 5 ,
3 3 8 , 3 4 1 , 3 4 3 , 3 4 5 .Ա լ-Վա թիկ խ ա լիֆ— 3 6 , 6 1 , 2 2 8 .
Ա լ-Վա կիդ—1 8 0 .Ա լ ֊Ջ ա ր ր ա խ իբն-Ա րդուլլա ա լ ֊Խ ա կ ա մ —*
2 9 2 .Ալփասլան— 9 4 , 3 0 7 , 3 1 9 .
407
Ախալօալաո—1 6 5 , 3 4 8 , 3 4 9 .
Ա խա լցխա—165*Ախթամար—4 0 , 1 8 2 , 3 0 5 , 360*
Ախվերգով—3 2 9 , 369*Ախուրյան գետ (Ա ր փ ա լա յ)-- 4 6 , 2 2 6 ,
3 1 2 , 3 3 5 , 3 4 8 , 3 6 0 *Ակակիոս, Հա յա ստ ա նի ենթա հյուպ ա-
տոս—5 3 , 1 3 0 , 135*
Ակրատ գետ —180*Ահարոն, Ս ահ ակի որգի— 2 5 9 *Ահ մ ադան—144*Ահմեղ ա լ-Մ ութա միդ (տ ե ՜ս Մ ուտ ա միգ)* Ահմետ ա լ-Մ ուստային խ ա լիֆ—6 4 , 2 2 8 *
Աղաբո վանք—3 7 7 .Աղբ ակ—2 2 9 •Աղ Բ ՚ոուր բլուր—3 3 9 *
Աղբուղա, Իվանեի որդի—2 6 5 , 2 6 6 .
Աղդ ա մ—152*Աղեքսանդրիա—14 2 , 347 *
Աղ/ավիտ—2 1 , 3 5 , 1 5 6 , 1 7 8 , 187 * Աղկալա—348 *
Աղվս*նք— 9 , 18 , 2 3 , 2 4 , 3 1 , 3 3 , 3 6 , 3 7 ,
3 8 , 5 1 , 6 3 , 8 1 , 8 3 , 1 4 9 , 1 5 0 , 1 5 1 , 1 5 2 , 1 5 3 , 1 8 2 , 1 8 4 , 1 8 5 , 1 8 7 , 1 9 4 , 1 9 9 ,
2 2 6 , 2 2 7 , 2 4 3 , 2 4 4 , 261 *Աղվաններ—4 4 , 162*Ա ղվա նից թ ա գա վորություն-- 45*
Աղի գ յո ւղ (Ա ս ի -ա վ ա ն )—157*Աղի լեռնա նցք—1 5 5 , 157 .Ա ղ-չա յ գետ —1 5 4 , 176*
Աղստև (Ա ղստ ա ֆա ) գետ—44 , 2 9 6 , 2 9 7 ,
3 3 9 .Ա ճա ոյա ն Հ ր 2 4 1 , 2 4 2 , 2 7 2 , 2 7 9 *Ա մա տ ունյա ց նախարարներ—2 2 0 * Ամասջան, որդի Գրիգորի, ամուսին Բե-
սոլճի—2 2 6 *Ամասիա—3 4 6 , 347 *
Ա միդ (Գ ի ա ր բ ե ք ի ր )~ -4 6 , 1 5 7 , 1 6 0 , 1 7 2 , 1 7 6 , 2 9 7 , 3 0 1 , 3 1 7 , 3 3 0 , 3 3 1 , 332*
ԱմիրգոէՏնա խան—4 2 3 *Ա միրբեգ—2 7 6 *
Ա մստերդա մ— 3 4 5 *Ամր զորավար—3 0 , 1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 3 , 189 ,
193 , 1 9 4 , 1 9 5 , 1 9 8 , 2 2 1 , 22 2 *Ա յա ս—242 *
Ա յրա րա տ—1 6 , 17 , 2 1 , 1 0 0 , 1 5 1 , 1 7 8 .1 8 2 , 1 9 4 , 321 *
Ա1г ան իա , Հոռոմոսի վանքի առաջնորդ —2 7 3 , 2 7 4 *
Անանիա Շիրա կա ցի—5 9 , 8 4 , 9 3 , 9 4 , 9 9 ,2 3 5 , 2 3 6 , 2 3 7 , 2 3 Տ , 2 4 6 , 2 4 7 , 2 4 8 , 2 5 0 , 2 5 1 , 2 6 7 , 2 7 0 , 2 8 4 *
Անաստաս, կա յսր Բ յուզա նդիա յի—50. Անդեղակոթ—153*Անգարա— 3 4 6 , 3 4 7 .
Անդրկովկաս—5 0 , 6 1 , 6 4 , 72 , 1 4 9 , 2 0 8 ,2 2 7 , 2 7 2 , 2 9 6 , 2 9 8 , 2 9 9 , 3 0 2 , 3 0 6 , 3 1 4 , 3 1 6 , 3 1 8 , 3 5 1 .
Ա նձևացոց—45*
Անի—4 1 , 4 4 , 4 5 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 6 6 , 6 8 , 70 ,
71 , 72 , 73 , 9 3 , 9 4 , 9 5 , 9 6 , 9 7 , 9՜3, 1 0 9 , 1 2 1 , 1 2 2 , 2 7 1 , 2 7 2 , 2 7 3 , 2 7 4 ,2 7 5 , 2 7 7 , 2 7 8 , 3 0 4 , 3 0 5 , 3 0 7 , 3 0 8 ,
3 1 2 , 3 1 3 , 3 1 7 , 3 1 8 , 3 1 9 , 3 2 0 , 3 2 3 ,3 2 5 , 3 2 7 , 3 2 8 , 3 2 9 , 3 5 6 , 3 5 7 , 3 5 8 ,3 5 9 , 3 6 0 , 3 6 3 , 3 6 4 , 3 6 5 , 3 6 6 , 3 6 7 Ւ3 6 8 , 3 7 3 , 3 7 5 , 3 7 6 , 3 7 8 , 3 8 1 .
Անի գ յո ւղ —365*
Անիի Բագրատոմտյաց թա գա վորոլթյոմէ— 73*
Անմ եռ— 3 76 , 377*
Անտիոք—4 6 , 142*Աշխարհն Հո մ ւա ց—2 9 *Աշկալա—146*Աշնակ—109 *
Աշնակ, Վահանի որդի—25 9 *
Աշոտ պատրիկ, Հա յա ստ ա նի իշխան—24- Աշոտ պատրիկ, Տա րոնի իշխան—4$*Աշոտ պատրիկ Բագրատունի—2 7 , 2 1 4 » Աշոտ Բագրատունի, Սահակի որդի— 3 0 է
221 *
Աշոտ I Բագրատունի, սկզբում (Гիշխանաց իշխ ա ն», իսկ ապա թա գա վոր—3 4 , 3 5 1
3 8 , 3 9 , 4 0 , 6 3 , 6 4 , 1 0 4 , 1 1 0 , 1 1 4 ,2 3 4 , 3 0 1 , 3 0 2 .
Աշոտ Մսակեր—3 5 , .60 , 6 1 , 2 2 6 , 227§2 2 8 , 31 2 *
Աշոտ, որդի Ատյճւերսեհի—35*
Աշոտ I I Երկաթ—4 3 , 4 4 , 4 5 , 3 1 3 , 3 5 7 • Աշոտ սպարապետ լ Աշոտ Երկաթի հորեզ»
բոր որդի— 44
408
Աշոտ Դերենիկ, թա գա վոր Վասպուրակա- նի— 45 .
Աշոտ I I I Ողորմած՛—4 5 , 4 6 , 9 4 , 2 7 3 ,2 7 4 , 3 1 2 , 3 1 3 , 3 5 6 , 3 5 7 , 3 5 9 , 3 7 7 .
Աշոտ, Գագիկ I թա գա վորի որդի—4 8 ,2 7 3 .
■Աշոտ Արծրունի—3 6 , 6 2 , 2 2 9 .Աշոտ—2 5 9 .Աշոտ, որդի Գորգեի—118»Աշոըք—3 5 , 3 9 , 6 1 , 2 2 6 . Ապահոմւիք— 154 , 1 5 5 , 1 5 6 , 3 7 1 .
Ապլ ղարիս1—Ю 9.Ապուսահլ, Գագիկ 1-ի քեռորդի—4 8 .
Ա ռա ն—2 9 7 , 3 1 1 , 3 1 6 .Աջարիա—164.Ա շ ի ֊չա յ գետ—167 .
Աոաջին Հ ա յբ —Առաջավոր Ասիա—3 1 8 , 3 6 4 , 3 6 6 .
Ա ռոն (Ա ռա ւն-Ա հա րոն ) մ ա գ ի ս տ ր ո ս -
2 7 3 , 2 7 4 , 2 7 5 .Ա ռուճ (Ա ր ո ւճ )— 3 0 , 9 4 , 9 5 , 2 6 5 , 2 6 6 ,
2 6 7 , 3 5 4 .Ա ս ի ֊ա վ ա ն—157•Ասիա—3 1 3 , 3 5 8 .
Ասիացիներ—2 0 7 .Ասկոլդ—299 •Ասողիկ Ստեվւանոս Տա րոնեցի, պատմիչ
— 1 6 , 2 4 , 2 6 , 2 8 , 3 8 , 4 0 , 4 5 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 6 7 , 103 , 1 5 4 , 1 7 7 , 1 8 2 , 1 8 3 , 185 ,
1 8 6 , 189 , 195 , 2 4 2 , 2 4 3 , 2 * 4 , 2 4 5 ,
3 0 3 , 3 5 3 , 3 5 4 , 3 5 5 , 3 3 1 , 3 8 2 .Ա ստված ածն ա վա նք—1 1 0 , 1 1 1 , 1 1 4 ,
1 1 8 , 3 7 7 .Աստականի ծովա ծոց—143 .Աստվածատուր—2 8 0 .
Աստվածա արյան Թ .— 100 ,
Ասորեստան—2 1 , 1 6 5 , 1 6 7 , 1 7 1 , 178 ,1 7 9 , 182.
Ասորիներ—1 2 7 , 183 , 1 8 6 , 3 1 4 , 3 5 7 ,3 5 8 .
Ասորիք (Ս իրիա )— 2 2 , 4 6 , 6 2 , 1 4 2 , 1 4 9 , 1 5 7 , 2 1 0 , 2 2 6 , 2 3 0 , 3 5 6 , 3 7 1 , 3 8 4 .
Ասորիքի արարներ—2 0 8 .
Ասպետ—2 0 0 .Ա վա գ, ա մ իրս պա и ալար—2 4 1 *Ավան—2 6 6 , 2 6 7 , 3 5 4 .
ԱլԼա ին եր—161 .
Ավարա յր ի դաշտ—1 0 , 5 1 .
Ա վգերյա ն Հ ա ր .— 8 4 , 2 3 5 , 2 4 6 , 2 4 7 , 2 4 9 12 5 0 , 2 5 1 .
Ա վդա լբեգյա ն Թ .—8 1 , 2 6 3 , 2 7 9 , 2 8 0 , 2 8 1 , 2 8 2 , 2 8 5 , 2 8 6 .
Ավդոլլա (Ա ւդ ո ւլա )--118 .Ա վետ յա ց—2 6 6 .
Ատրներսեհ Բագրատունի—3 5 , 2 5 9 . Ատրներսեհ Սյունեցի—2 5 3 .Ատրվշնասպ, մարզպան Հա յա ստ ա նի—
1 1 , 9 0 .
Ա տ րորմիզդ, մարզպան Հա յա ստ ա նի—10» Ատրպատական— 21 ։ 2 2 , 2 3 , 3 1 , 3 3 , 4 4 ,
4 7 , 9 1 , 1 4 3 , 1 4 6 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 6 5 , 1 7 1 , 1 7 2 , 1 8 0 , 1 8 7 , 1 9 0 , 1 9 1 , 1 9 3 , 194 , 1 9 6 , 1 9 9 , 2 0 0 , 2 0 1 , 2 0 8 , 3 7 2 , 3 7 3 .
Արարիա—8 4 , 1 8 2 , 2 1 7 .
Ա րա բներ—1 9 , 2 0 , 2 2 , 2 3 , 2 4 , 2 5 , 2 6 ,
2 7 , 2 9 , 3 1 , 5 4 , 5 5 , 5 8 , 6 3 , 1 7 4 , 1 7 7 ,
1 7 8 , 1 8 0 ձ 1 8 4 , 1 8 5 , 1 8 7 , 1 9 0 , 1 9 1 ,1 9 2 , 1 9 8 , 2 0 0 , 2 0 9 , 2 1 1 , 2 1 4 , 2 2 0 ,2 2 6 , 2 2 9 , 2 3 4 , 2 8 9 , 2 9 0 , 2 9 1 , 2 9 5 ,
2 9 6 , 2 9 7 , 2 9 8 , 3 0 0 , 3 0 1 , 3 0 2 , 3 0 6 ,3 3 2 , 3 3 5 .
Ա րաբական ցեղեր—2 2 3 , 2 2 6 .
Ա րաբական ա շխարհակալություն—1 8 , 1 9 , 1 0 6 , 1 0 9 , 2 8 9 .
Արաբական խ ա լիֆա յո լթ յո ւձ —5 4 , 78 ,8 6 , 1 1 2 , 1 1 5 , 1 7 3 , 2 1 4 , 2 2 6 , 2 8 9 ,2 9 0 , 2 9 1 , 2 9 4 , 3 0 0 , 3 0 2 , 3 0 3 , 3 2 0 , 3 2 5 , 3 2 8 , 3 5 1 , 3 5 5 , 3 6 9 , 3 7 0 , 3 7 2 .
Ա րա դա ծոտն— 3 9 .
Արարատ լե ռ —3 7 0 .
Արարատյան դա շտ ա վա յր—5 5 , 3 1 6 , 3 2 6 ,3 7 4 .
Ար ա մանա—3 2 9 .
Ա րա ծա նի գետ —3 0 , 1 5 4 , 1 5 5 , 2 1 1 , 2 2 2 ,2 9 1 .
Արաքս (Երա խ ս) գետ —3 3 , 3 6 , 3 7 , 3 8 , 6 9 , 8 3 , 1 4 4 , 1 4 6 , 150 , 1 5 4 , 1 6 5 , 1 6 6 ,
188 , 2 9 5 , 2 9 7 , 3 2 0 , 3 3 5 , 3 4 1 , 3 4 2 .
Ա րդա բիլ—1 4 9 , 1 5 0 , 3 1 1 , 3 3 0 , 3 3 1 , 3 3 8 ,
3 4 0 , 3 4 1 , 3 4 2 , 3 4 7 .Արգա հա ն—2 2 7 , 3 3 0 .
Ղքղն (Ա ր զա ն ) ք ա ղ ա ք - 1 7 6 , 2 2 3 , 2 2 9 ,3 1 7 . 3 3 1 .
ԱրեՏ, ղբեր— 118*Ար իստակես Լա ստ իվերտ ցի— 66 , 3 0 4 ,
3 0 7 , 3 0 8 , 3 1 0 , 3 1 4 , 3 1 8 , 3 1 9 , 3 5 7 , 3 6 4 , 3 7 7 , 3 7 9 , 3 8 1 , 3 8 5 .
Արիք—9.Արձափ բ ե ր գ — 193 , 194 , 195 , 1 9 6 , 197,
19 3 1 1 9 9 , 2 0 0 , 2 0 1 .Արծն— 6 0 , 6 6 , 70, 71 , 3 0 4 , 3 0 7 , 3 0 8 ,
3 1 2 , 3 1 3 , 3 1 4 , 3 1 7 , 3 1 8 , 3 1 9 , 3 2 9 ,
33 0 , 3 5 6 , 3 5 7 , 3 5 8 , 3 6 6 , 3 7 7 , 3 7 9 , 3 8 0 .
Ա րծրունյա ց թա գա վորութ յուն—4 4 , 4 5 ,72 .
Արծ-րունյաց նախարարներ—2 2 0 .Արձրոէձիներ—3 4 , 4 0 , 6 0 , 2 2 8 , .3 1 7 , 3 6 3 * Արդուն խան—2 6 5 , 2 6 6 *
Արձնի գ յ ո*-ղ—2 2 2 , 2 2 3 , 2 2 6 .Արճեշ— 3 0 , 3 9 , 5 8 , 1 5 5 , 1 5 7 , 1 8 0 , 2 2 0 ,
2 2 1 , 2 2 2 , 2 2 3 , 2 9 5 , 3 1 7 , 3 5 8 .Արման թա գա վորութ յուն—3 1 1 .Արմենի ա—8 2 .Արմեններ—23 3 *Ա րյա ց աշխարհ—9 , 12 .Արտ ավազդ զորավար—3 1 .
Արա ավաղդ Մ ա միկոնյա ն—2 9 , 5 7 , 2 1 9 , 2 2 0 .
Արշակունյաց թա գա վորություն—9 , 76 ,
8 2 , 8 7 , 8 9 , 9 0 , 9 9 , 1 0 1 , 108 , 2 0 4 , 2 5 5 , 2 6 1 , 2 6 3 , 3 8 4 .
Արշակունիներ—14 , 5 3 , 8 7 , 100 , 127,
Արշարունիք— 3 5 , 3 9 , 4 4 , 6 0 , 2 2 6 , 312 .
Արշակ I I I , հա յոց թա գա վոր—14 , 53 * Արտավան Արշակունի— 1 4 , 53»Արա անուշ—2 2 7 , 3 1 3 , 3 1 4 , 3 3 0 , 3 5 5 ,
3 5 7 , 3 5 8 .Արտ անուշի Բա գրատուն ին եր—2 2 7 , 314 *
Արաաշատ Ւր ^Ւ ն ալ-ք ի ր մ ի զ )—8 0 , 9 1 , 165, 1 6 6 , 1 8 0 г 3 2 6 , 3 2 9 , 3 5 0 , 3 7 5 .
Արտահան քա ղա ք— 3 5 *Ա րշոյա ռիճի սր* Գրիգոր եկեղեցի—94 *
Ա ր տ ազ գա վա ռ—1 5 4 , 1 6 6 , 188*Ար տաշիր I , պարսից թ ա գա վոր—100*
Արտագերս թ երդ—2 2 0 .
Տրսիդիտ ես Ա թենա ցի—52*
Արցախ—17*Արևելք— 4 Տ , 5 2 , 6 9 , 72 , 192 , 3 0 5 , 3 ? 0 , 1
3 5 5 , 3 7 0 , 381*Ա րևելյան Անդրկովկաս—22 6 , 3 3 4 .Ա րևմտյա ն Եվրոպա—6 9 , 70 , 8 7 , 1 2 1,
1 2 2 , 1 2 4 , 2 0 7 , 2 5 3 , 3 1 3 , 3 2 0 , 3 7 0 ,3 7 6 , 3 8 0 , 3 3 1 , Յ Տ2 , ՅՏ6*
Արևմուտք—5 4 , 72*
Աֆրիկա—2 0 1 , 317 *Ա ֆ ;ին (Ա փ շի ն ), արար զորա վա ր—3 3 .Աֆշին Ա աճ յա ն , Ադրրեշանի ամիրա--տ??,
6 4 , 3 0 5 .
Բա բեկ-*Մ ա հգիյ>— 3 3 , 6 1 , 2 0 8 , 2 2 6 , 227 . Բարիկ Սյունի—11*Բ ա բ ֊Կ ե յդ ա ր — 3 1 2 .Բաբ-Բ*իֆլիս—312 *Բա ր-Ա նի— 3 1 2 .
Բա րդեն, Փիլիպպեի որդի—2 5 3 . Բ ա բ-ո լլ-Ա բվ ա բ (Դ երրեն տ )—3 3 8 , 3 4 3 ,
3 4 4 .
Բագարան—3 9 , 2 2 6 , 3 1 2 , 3 5 4 .Բագավան (Ո լչ Ք ի լի ս ա )—154 , 329* Բադարատ Բագրատունի—2 2 8 .Բագար, Հա յա ստ ա նի կառավարիչ—2 1 6 . Բագրաւո մագիստրոս—122 .
Բագրատունի Բագրատ, агիշխանաց իշխ ա ն », Աշոտ Մ սակերի որդի—3 5 , 36 ,6 2 , 2 2 8 , 2 2 9 , 23 0 *
Բագրատոմէիներ—3 3 , 3 4 , 3 5 , 4 4 , 6 0 , 6 4 ,6 5 , 73, 2 0 6 , 2 2 3 , 2 2 5 , 2 2 6 , 2 2 7 , 2 2 8 ,2 3 4 , 2 9 4 , 3 0 4 , 3 0 5 , 3 0 6 , 3 1 2 , 3 5 9 ,
3 6 4 , 3 6 5 , 36 8 *Բա գրա տ ունյա ց թա գա վորություն — 3 4 ,
4 3 , 5 0 , 5 5 , 5 6 , 6 7 , 6 9 , 102 , 1 0 4 , 106 ,10 9 , 1 1 0 , 1 1 9 , 1 2 0 , 122, 2 0 9 , 2 2 5 ,2 6 4 , 2 8 9 , 2 9 0 , 2 9 9 , 3 0 0 , 3 0 2 , 3 0 3 ,
3 1 0 , 3 1 7 , 3 2 2 , 3 2 3 , 3 2 8 , 3 2 9 , 3 4 5 ,3 4 6 , 3 5 0 , 3 5 3 , 3 5 4 , 3 5 5 , 3 5 9 , 3 6 3 ,
3 6 6 , 3 6 9 , 3 7 0 , 379*Բ ագրատ ունին երի ԿղաՐ2քի ճ յուղ— 3 5 8 * Բա գրա տունյա ց տոհմ—2 2 7 .Բա գրա տունյա ց վրացական ճյուղ—314 * Բագրևանդ—2 7 , 2 9 , 3 0 , 3 9 , 4 4 , 5 7 , 154 ,
2 2 0 , 2 2 1 , 2 2 2 , 22 3 *
410
5
1 I՝ աղա բա դա — 176 •Բալխար—1 4 9 , 3 4 0 , 3 4 1 . էթալու—3 7 1 ,
•Բակուրիանի—165 , 3 4 3 .
յ ԲաՀադին— 1 1 8 .Բաղա էյ գ ա վառ—-253.
■Բաղդադ—5 6 1 ՇՏ, 1 7 0 , 2 0 9 , 2 1 6 , 227» 2 2 9 , 2 9 0 , 2 9 Տ , 2 9 9 , 3 1 5 , 3 2 0 , 3 2 6 ,3 7 0 1 3 7 4 .
Բաղհշ ( Բիթ յի ս ) —176, 3 1 7 , 3 3 0 , 3 3 1 ,3 3 2 ,
Բազե քյին եր— 2 5 3 ,
Բ ա յլա բա ն ( Փայւոակարէսն) —3 3 , 149,3 4 0 , 3 4 1 , 3 1 2 , 3 4 3 .
I՝ ան Բանն մ 'արզ— 171 ,Բ աշուն ա յի ս —1Տ0.Բասեն-Հ-21, 174 , 184 , 2 2 1 , 2 2 2 . Բ ՚սսհն-սու—146,
Բաոմաջյան Կ,— 175 , 193,Բա սրա— 34 7,Բասսէամյան Վ .— Տ 2 , 121 , 2 7 0 , 2 7 7 , 2 8 0 ,
2 8 1 .‘՝աաման~ սու-—159*Բատնա-Ս ա ռուդ—191 , 192 , 193 •
Բարղա—171*Բ ար խ ուդա րյա ն Մ.—152 , 3 3 6 ,Բարմակ իրն-ԱրդուԱա—3 2 7 ,Բարսեղ 1— 3 9 , 6 3 , 6 4 , 2 3 3 , 2 3 4 , 3 0 0 ,
3 0 1 . 3 0 2 ,
Բարսեղ I I — 4 7 , 4 8 .Բարտոլդ Վ .—9 6 , 1 7 1 , 2 0 7 , 3 1 4 , 3 1 8 ,
3 2 5 , 3 6 4 , 3 7 2 .
Р հլա и աշան ա ն ա պ ա տ -3 4 1 * *ե լա ղ ո ր ի — 2 4 , 176 1 7 7 , 1 8 0 , 1 8 3 , 1 8 4 ,
185 , 2 4 0 , 2 9 2 , 2 9 6 , 2 9 7 , 3 2 1 , 3 2 6 , 3 2 7 , 3 2 8 , 3 7 5 ,
Բոկ լա լ և Բեր զ արխ պալատներ—1 6 8 , 1 7 0 .
Բերզենդ (Բ ա րդևշ)—1 4 9 , 3 3 8 , 3 4 0 , 3 4 1 ,
3 4 3 , 3 4 5 ,Բերդկաներեչ դ յո ւզ—2 5 7 .Բերդաւս (Պ ա ր թ ա վ )—2 9 2 , 2 9 6 , 2 9 7 , 2 9 3 ,
3 1 1 , 31 1 , 3 1 5 , 3 1 6 , 3 2 1 , 3 2 6 , 3 3 4 ,
3 3 5 , 3 3 6 , 3 3 8 , 3 4 0 , 3 4 3 , 3 4 4 , 3 4 5 , 35 4 * %
Հ ե ր դ կ ունք^—3 4 6 , 3 4 7 , 3 4 8 , 3 5 4 ,
Բերկրի գ յո ւղ—2 1 , 3 9 , 3 2 0 , 3 1 7 , 3 3 9 ,
3 3 1 , 3 3 2 .Բեկկեր— 3 3 6 .Բեռյին— 3 3 0 .Բզնունիբ— 2 1 , 1 6 3 , 1 6 4 , 1 7 3 , 1 8 է , 1 8 7 .ԲիչեՏաււլի լեռնա նց—153.Բ յուզա նդիա —12 , 13 , 1 4 , 1 5 , 16 , 1 8 , 2 0 ,
2 2 , 2 3 , 2 4 , 2 8 . 3 4 , 3 5 , 3 9 , 4 4 , 4 5 ,4 7 , 4 9 , 5 2 , 5 3 , 5 4 , 5 6 , 5 8 , 5 9 , 6 0 , 63 , 6 4 , 6 5 , 6 9 , 72 , 73 , 75 , 9 1 , 9 2 ,1 1 9 , 1 2 0 , 1 4 2 , 1 7 0 , 2 1 0 , 2 1 1 , 2 1 4 . 2 2 0 , 2 2 1 , 2 2 3 , 2 2 4 , 2 2 5 , 2 2 6 , 2 3 3 ,2 5 1 , 2 9 0 , 2 9 1 , 2 9 4 , 2 9 8 , 3 0 0 , 3 0 1 , 3 0 2 , 3 0 5 , 3 2 5 , 3 3 0 , 3 5 5 , 3 7 2 .
Բյոլզա նդա կս/ն կա յսրություն—12 , 16 .
17 , 3 4 , 3 9 , 4 5 , 4 6 , 4 8 , 72 , 8 0 , 9 3 , 1 2 6 , 1 6 1 , 1 7 3 , 2 1 0 , 2 2 3 , 2 3 3 , 2 3 6 ,
2 3 8 , 2 8 5 , 2 8 6 , 3 0 0 , 3 0 9 , 3 4 7 , 3 5 5 .Բյուգա նդա կա ն Հա յա ստ ա ն—1 3 , 5 3 , 1 4 2 ,
200.Բյուգա նդա կա ն իշխ ա նություն—2 7 1 .Բ յուզա նդա ըիներ—15, 2 4 , 2 5 , 4 6 , 73 ,
1 4 8 , 1 5 0 , 2 0 0 , 2 9 1 , 2 9 6 , 3 0 0 .Բոդ7ո1իլՆեր—3 0 9 .
ԲողաշԼն—3 7 7 .Բո սպո ր յա ն ներ— 15.
Բոսւիոր (Բ ո ս ֆ ո ր )—18 , 142 .
Բոստաքևնդ—15 9 .Բորժոմ—1 6 5 , 3 4 8 .Բորչոկ գ յո ւղ —155 .
Բրյոլխ եր Կ.-- 3 3 6 .Բ րյոլսով Վ .-- 6 7 .
Բրոսսե Մ__2 5 7 , 2 5 8 , 2 6 0 , 2 8 2 , 2 8 3 .2 8 4 , 2 8 7 .
ԲրսւԼնիր—3 7 7 .Բուզոլ ձոր—188 ,
Բոլյղա րիա—7 2 , 3 0 9 , 3 8 4 .
Բոլյղա րնհր— 3 1 , 4 7 , 4 9 , 2 9 8 .
Բուղա—3 7 , 3 8 , 6 3 , 2 3 3 , 2 9 7 .Բուղա, արար զորա վա ր—179 ,Բոլրգոմւգա կա ն իրա վունք—132 .
Գագիկ I Բագրատունի—4 7 , 4 8 , 109 ,
1 1 7 , 2 6 5 , 2 7 3 , 3 7 7 .Գագիկ Արծրու&ի—4 0 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 6 4 ,
3 0 5 , 3 6 0 , 3 6 1 .
411
Գագիկ, Գրիգորի որդի-- '259.Գաբովանցիներ—2 2 4 .Գաղտառիճ—146, 32 9 *Գա յշա վա ն—1 4 4 ,Գանգրա— 3 4 6 .
.Գանձակ Ա տրպա տա կան ի—1 4 3 , 144 , 151 , 15 2 , 1 7 0 , 1 7 1 , 2 9 6 , 297՜, 3 1 6 , 3 3 9 ,3 4 0 .
Գանձակ (Շ ա հա ստ ա ն)—4 8 , 1 4 5 , 1 4 6 , 1 4 8 , 149 , 2 9 7 , 3 4 7 ,
Գարդման— 151 •Գարդարան գա վա ռ— 338»
Գառնի—1 8 8 , 1 9 2 , 3 5 4 .Գարոս լեռնա շղթա—148*Գելցեր— 3 9 , 2 3 3 ,Գեղարքոմյիք—3 3 6 , 3 3 7 , 3 4 8 ,Գեշմարդ—2 7 6 ,Գետամեջ—3 7 7 •Գետավանաց ծ՛ով—3 7 7 ,Գերլանդ—144 ,Գթլմռւշ, սելջուկյա ն զորավար—71, 3 0 8 , Գիբոն—143 ,Գյոլտ երբոկ—75 , 9 1 , 9 2 ,Գնոմւի—3 5 , 9 0 ,Գոգ և Մ ա գոգ— 2 0 ,Գողթն— 188 •Գ ոմեցոց ձոր—118 ,Դոնֆարիս—14,Գոտոլյար—3 4 9 ,Գորիս—1 5 3 ,Գրիգոր Մ ա միկոնյա ն, հա յոց իշխան— 27,
2 1 4 ,Գ րիգոր, իշխան հա յոց—2 3 ,Գրիգորիս, հա յ զ ո ր ա վ ա ր -3 1 , 2 2 0 , Գրիգոր մագիստ րոս Պ ահլավունի—6 7 ,
1 0 9 ,Գրիգոր Նարեկացի—6 8 , 1 0 5 , 3 8 5 ,Սբ, Գրիգոր եկեղեցի—9 4 ,Գրիգոր Լուսավորիչ—1 0 9 , 1 1 1 , 112 ,
Գ րիգոր, որդի . Մարծպան}г—1 1 8 ,Գրիգոր, որդի Լա պա и տակի—122 ,
Գ րիգոր, Սյունա ց տեր—2 5 9 ,Գրիգոր, Ա ահ ակի որդի—2 5 9 ,Գրիգոր—2 6 1 ,Գրիգոր—2 5 8 ,
Գրիգորաշեն—118*
Գոլգա րք—16 , 4 2 , 4 4 , 3 2 2 , 3 7 1 .
Գոլրգեն, Սմբատ 11-ի եղբա յրը, Կ յո ւր ի կ ֊ յա ն թա գա վորությա ն հիմնադիր—4 7 ,4 8 , 4 9 .
Գոլրգեն, եղբա յրը Վ աս պո լրական ի Ս ե ն ե ֊ քերիմ թա գա վորի—4 Տ .
Գոլրգան—2 9 9 . ■Գուրկոլ Կրյաժին—2 9 4 , 3 0 4 , 356 *Գևորգ Կիպրացի—164.Գևորգ Պիսիդ ա— 14Տ .
Գաղբաշյան Ա .—3 0 0 .
Դամասկոս— 2 4 , 2 5 , 5 6 , 1 4 2 , 199 , 2 9 0 , 2 9 8 , 3 4 6 .
Դանիել մա րգա րե—2 0 .
Դ՝ԱնւԱՂ— 148 .ԴաւԷթակ քորեպիսկոպոս — 71 , 3 0 8 , 3 7 9 , Գավիթ, Ս յունա ց եպիսկոպոս—2 5 3 , 2 5 7 , Գավիթ Կ յո ւրո պաղատ—4 7 ,Գաէէիթ Անհողին, Կյոլրիկյա ն թագավոր
-- 48,Գավիթ և Վահապ Եվւաթ—118,
Գավիթ, Որդի վբա ց Գեմետրե թ ա գա վս- րի—2 6 6 ,
Գավիթ Վերաշինող—2 8 2 , *Դ ա վմիս—3 3 4 , 3 3 5 , 3 3 6 .Դաստակերտ, Նոսրով թա գա վորի աթո
ռանիստ—1 6 8 , 170 ,
Գա բա —15, 16 , 142 , 176 , 180.Գարմ ան—3 4 1 ,Գարունք—2 0 4 .Գեբետ— 3 4 8 . ’Գեկուրդեմանշ— 3 4 9 , 3 5 0 .Դեհարկանի շրջան—167, 3 3 0 , 3 3 1 , 3 3 2 , Դեղձան ադե տ—3 7 6 , 3 7 7 .Գեմետրե թա գա վոր—2 2 6 , 266 .Դեյրա ն-- 34 1.
Դենշապոլհ, պարսիկ պաշտոնյա, աշխար-հա գիր—10 , 75 , 77 , 8 0 , 8 4 , 8 6 , 8 8 , 8 9 , 106 .
Դենշ ապուհ, պարսիկ—16,
Դհրրենտ—162 , 3 3 8 ,Դերենիկ Արծրունի— 4 0 ,
Դիա լա գետ—170,Դիղանաս—160.Դ ի լ1 - ֊2 4 8 .
412
I Գի լի շան—2 9 7 •Դիոկլետիանոս, հռոմեական կա յսր—78.
Դիոնիսիոս Տ ելմա հա րցի , սիրիական
պատմիչ— 183 , 1 8 6 , 1 8 7 , 1 9 1 , 1 9 8 ,2 1 1 , 2 9 0 , 2 9 1 .
Դմանիս— 4 8 *
Դյա կոնով Մ .—103 , 104*
Դ յո լոր յե Ե__175 , 1 8 6 , 193 , 1 9 5 , 198 ,2 4 3 , 24 4 *
Դյուաական գ յուղ— 150*Դնե պր—29 8 .Գոմիցի ա Կ որբս ւլոն— 166 •Դոնեվանք—159*
Դ ոն— 2 9 8 .Դորն Մ .— 257*Դ ոեղ—118*ԴւԱւն (Դ ա բ ի լ)—15 , 1 6 , 2 1 , 2 2 , 2 4 , 2 5 ,
2 9 , 3 1 , 33,, 37 , 39 , 41 . 4 4 . 4 5 , 4 7 , 5 4 ,
5 7 , 5 3 , СОՀ 70, ՏՕ, 9 1 , 9 2 , 9 3 , 10 3 ,
1 0 Տ , 110 , 111, 11 2 , И З , 1 1 4 , 115 ,
1 1 8 , 119 , 124, 143 , 1 4 4 , 1 4 5 , 14 6 ,
1 7 8 , 179 , 180, 181 , 182 , 18 3 , 184 ,
1 8 5 , 184 , 1Տ7 , 189 , 1 9 0 , 1 9 3 , 2 0 0 ,2 1 9 , 2 2 0 , 2 2 5 , 2 2 6 , 2 5 5 , 2 9 5 , 2 9 7 ,
3 0 1 , 3 1 0 , 31 1 , 3 1 2 , 3 1 7 , ՚ 3 1 9 , 3 2 3 ,
3 2 1 , 3 2 7 , 324 , 3 2 9 , 3 3 2 , 3 3 3 , 3 3 4 ,
3 3 5 , ЗЗС, 3 3 7 , 3 3 8 , 34С , 3 4 7 , 3 4 8 ,
3 4 9 , 3 5 4 , .356, 3 5 8 , 3 6 6 , 3 7 2 , 3 7 5 .
Երր յեցին եր—2 5 0 , 2 9 8 .Եգերա ցիների երկիր (Կ ոլխ իդա , Լազի-
կա) —2 9 , 161, 1 6 3 , 164*Եգերա ցիներ—4 2 , 4 4 , 144 , 2 2 0 .Եգիպտոս—4 4 , 142 .Եգեսիա—33 , 142, 3 4 7 *Եղիտ խ ա լիֆ—103*Եղիտ իրն-Ուս ա յգ , Հա յա ստ ա նի կա ռա
վա րիչ, ոստիկան—2 8 , 2 1 6 , 2 1 7 , 2 9 2 ,
2 9 6 , 2 9 7 .Ե զ յա ն ց—189, 2 1 8 , 2 1 9 , 2 4 3 , 3 7 1 .Եղնիկ Կողբացի--5 2 *
Եզր կաթողիկոս—1 7 9 , 1 8 2 , 1 8 3 , 186. Եթովպացիներ—15.Ելենովկա—3 4 8 .
Ելի աս Մ ծբն եցի—1 8 3 , 185 •
Եկ ատերին ենֆիլդ—3 4 8 •
Եղեւլա կ ա ն — 1 5 9 .
Եղիաղարյան Ս*—9 3 , 9 5 , 9 6 , 9 8 , 1 1 7 , 2 6 7 , 2 6 8 , 2 6 9 , 2 7 2 , 2 7 3 , 2 7 4 .
Եղիշե— 9 , 1 0 , 5 0 , 7 4 , 75 , Р6, 78 , 8 0 , 8 1 , 8 3 , 8 5 , 8 6 , 8 7 , 8 8 , 9 3 , 9 9 , 101 , 10 2 , 1 0 6 , 1 0 7 , 1 0 9 , 2 4 8 .
Եվլախ— 1 5 2 , 153 .Էվկլիդես—67*
Եվսեբիոս Կեսարացի—5 2 , 1 5 3 .
Եվտիքիոս պաւորիարք—144*Եվրոպա 7 0 , 9 7 , 3 1 9 , 3 2 6 , 3 7 5 .
Ե ր ա ղ գ ա վ ո բ ս ֊Շ ի ր ա կ ա վ ա ն — 2 2 6 , 3 1 3 , 3 5 4 .
Երզնկա—1 6 4 , 3 3 2 .Երերոլք—2 7 3 , 2 7 6 *Երկրորդ Հ ա յք —13 .
Երվանդաշատ—3 2 9 .Երրորդ Հ ա յք —13 .
Երուսաղեմ—^46, 1 4 2 , 1 4 8 , 3 4 6 , 3 4 7 . երևան—3 9 , 1 2 3 , 1 9 4 , 2 9 7 , 3 0 9 , 3 4 8 ,
3 5 4 *
Զար փ ոքր, դետ —170 .Զա ր մ ե ծ , գետ —168 .Զա գրոս (Զ ա ր ա ս պ ) լեռնա շղթա —165 ,
1 6 7 , 1 7 0 , 1 7 1 .
Զա լեմա ն— 1 1 6 .Զ ավազան իշխան—176 .Զա բեհ ավան—53.9.Զարեանդլ դա վա ռ—1 6 5 , 167 .Զա ուտ իս—3 3 6 , 3 3 7 .
Զա բա րիա կաթողիկոս—3 7 , 4 2 .Զաքարիա ա մ իրսպա սա լա ր —9 4 .
Զա քա րիա , թոռն Ավադի—11 8«Զենո՛ւг կա յսր—12 8 .
Զիևիլ հրամանատար—161 , 162 .Զ ոդ—3 3 6 , 3 4 8 *Զոմիկ— 1 5 6 , 1 5 7 .Զ ո յե կա յսրուհի—2 7 1 .
Զոնիկա րտ—159 .Զվա րթնոց—6 7 , 3 2 7 , 3 6 7 .
Էկբատանսւ—3 2 9 .
էմ ի ն , Հա րուն ալ-(հա շի դի որդի—6 1 , 2 2 6 .կմ ին Մ 9 5 , 9 6 , 1 0 0 , 1 1 7 .հվքսինյա ն Պոնտոս—163*
է շ մ ի ա ծ ի ն ֊֊6 7 , 2 8 0 , 3 2 7 , 3 4 5 .
413
էբզբո ւմ—3 0 1 ,3 3 2 .կրմենիա—2 9 8 .
Թալե— 266*Թալին գյուղա քա ղա ք——3 5 4 *Թա խտ -ի-Ս ուլեյմա ն—148 .
Թողթե— 2 6 6 *Թավրիզ— 1 4 6 , 1 4 8 , 1 6 6 , 1 6 7 , 3 2 4 , 330 ,
3 3 1 , 332 *Թարթառ, գետ — 1 5 0 , 2 9 7 , 3 3 5 , 3 3 6 . Թափոր լե ռ —3 4 6 .Թեողոս I , Հռոմեա կա ն կա յսր—14 , 82» Թևոգորոս քհշտունի—2 2 , 2 3 , 5 5 , 1 7 7 ,
1 7 9 , 1 8 1 , 182 , 1 8 7 , 1 8 8 , 1 9 1 , 192 ,19 3 , 1 9 6 , 2 0 0 , 2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 4 ,
20 5 *Թևոգորոս Վահ1տմեի—178 , 1 7 9 , 2 0 3 . Թհոդորոս, Հ ա յ զորավար հունա ց—196 ,
2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 3 .Թ եոդորոս, Հերա կյ կա յսեր եղբա յր—161% Թ եոդորիխ— 3 9 , 2 3 4 .Թեաիանես—23*
Թեոֆան—1 4 3 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 1 , 153 , 156 ,15 7 , 1 5 8 , 1 6 0 , 1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 7 , 1 7 0 ,1 7 1 , 1 8 5 , 1 9 2 , 200*
Թիֆլիս— 3 3 , 1 6 2 , 1 6 3 , 1 6 5 , 2 9 6 , 2 9 7 ,2 9 9 , 3 3 8 , 3 3 9 , 3 4 0 , 3 4 8 , 34 9 *
Թովմա Արծրունի—3 6 , 3 7 , 3 8 , 4 0 , 4 1 , 6 7 , 70 , 9 0 , 103 , 1 1 3 , 143 , 1 4 4 , 1 4 6 , 1 4 8 , 2 2 8 , 2 2 9 , 2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 2 , 2 3 3 ,3 0 5 , 3 0 6 , 3 1 9 , 3 6 0 , 3 6 1 , 3 6 2 , 3 6 3 ,3 6 4 , 3 6 6 .
Թոձդրակյան ւսղանգ—2 0 8 , 3 0 8 , 3 0 9 ,3 8 3 , 3 8 4 , 3 8 5 .
Թորամանյսձն Թ .— 3 1 8 , 3 2 0 , 3 6 3 , 3 6 5 . Թրակ իա —1 7 , 18*
Թ ումա, իշխան Կոստանդնի—2 0 1 .
Թ ոլրքեր— 6 3 , 1 6 3 , 2 1 7 , 2 1 8 *Թուրքական ցեղեր—30 8 *
Թուրքիա—2 5 1 *Թե ա րմ ա յս — 1 4 8 %
ժո ւզե Պ*—296 *Ժուկովսկի Վ *— 116 ,
Իբերիա—2 4 3 , 314 *
Ի բ Հ ա լ-Ա թիր—2 4 , 1 7 6 , 1 7 7 , 18 1 ։ 185 *
Իրն Հա ուկա լ—149 , 3 0 6 , 3 1 0 , 3 1 1 , 3 1 5 ,3 2 1 , 3 2 2 , 3 2 3 , 3 2 4 , 3 2 8 , 3 3 0 , 3 3 2 , 3 3 4 , 3 3 5 , 3 3 7 , ՅՅՏ, 3 4 0 , 3 4 3 , 371, 372*
Իրն Հա լդուն— 3 0 6 , 3.21, 3 2 5 , 370 .
Իրն Խ որդա դբեյ—2 3 9 , 2 9 9 , 3 0 6 , 3 3 1 ,3 3 3 , 3 3 4 , 3 3 5 , 3 3 8 , 3 4 1 .
Իբրահիմ (Ա բրհ՜Հիմ), սելջուկյան զորավար—71 , ՅՕՏ, 3 7 9 .
Ի յա դ —176 .Իոհաննես պրեֆեկտ—128 .իպպոլիտ Հռոմ եա ցի--5 9 .
Իսգեմ, պարսիկ ազնվական—1 6 Տ . Իսկի-Բաղդադ--170*Իսմա յել (ա ր ա բն ե ր )—2 2 , 2 7 , 3 2 , 1&Տ,
1 8 9 , 194 , 199.Իսմա յիլ, ամիրա Թիֆլիսի—33* Իսմա յելյա ն թ ա գա վորություն—2 1 ,Իսմ ա յե լա ց /ձ ե ր—3 5 , 189 , 194 ,՛ 199.Ի սպահ ան—31 5 .
Իսպանիա—5 8 , 2 9 4 *Իսսոս—143*
Իսրա յել—10 7 , 1 8 2 , 29 5 *Իվանե ա թա բեկ—9 6 , 2 4 1 , 2 4 2 , Իտ իլ— 2 9 8 , 299 *Իրան—2 0 *
Իրանական Արևելք— 54*Իրաք—3 1 5 , 3 2 1 , 3 2 2 , 3 7 0 , 371*
էաղիստան, Լազերի երկիր (Լա զիկա )*—15 , 4 2 , 1 6 1 , 1 6 3 , 1 6 4 .
Լազեր—1 5 , 153 , 1 6 2 , 163*
Լանգլուա Վ .—24 2 *Լենինական (Ա լե քսան դրա պ ոլ) — 3 4 8 .
Լիկ— Կելկիտ դետ—145*Լոոան—2 0 , 3 4 , 3 5 , 3 9 , 1 0 5 , 2 0 0 , 2 3 4 ,
2 9 6 , 2 9 7 , 3 0 1 , 3 1 3 , 3 1 4 , 3 2 0 , 3 2 1 ,
3 2 2 , 3 2 3 , 3 2 4 , 3.26, 3 5 3 , 3 7 0 , 371*Լոռիի Բադրատ ունյաց . թ ա գա վորություն
—3 5 9 .
Լևոն Գ---242 *Խ ագանն երի դինաստիա— 2 9 8 *Խազա րիւս—299 *
ԽազաիՏւեր—2 3 , 5 6 , 6 0 , 1 6 1 , 1 6 2 , 164,
1 6 5 , 1 6 7 , 2 1 0 , 2 2 5 , 2 9 0 , 2 9 7 , 2 9 8 է2 9 9 *
414
* Խազիյւք—2 3 .Խ ա զմ, արաբական ասս։ի կան Հա յա սա ա -
նի— 3 1 *Խալաթ չա նը Բ .—181»Խալդեր—■2 3 3 *Խալիդ ոստիկան—2.25,Խամլիխ—2 2 9 .
Խան Բարևկ—3 4 1 .Խ անկին—170 , 171*Խաչեն— 4 7 •Խաչեան Առա վեղեա ն—178*Խարրական—3 3 1 , 3 3 3 .Խլաթ— 3 9 , 4 4 , 6 2 , 1 7 6 , 2 2 9 , 3 1 7 , 3 3 0 ,
3 3 1 , 3 3 2 , 3 4 6 , 3 4 7 , 358*Խլոդովիխ—2 3 4 1
Խ նա յտ ոլ մա րզ—167*Խնուս-—3 3 2 1_Խոձե—2 6 6 .Խ ոյ ( Խ ոլվեյ) —1 4 6 , 1 5 4 , 1 6 6 , 3 3 0 , 3 3 1 ,
3 3 2 , 333 .Խոշակ—9 6 , 242*Խ ո յ—ՏաաԱւչ• մա գիստ րա լ—148 * Խոսրովանուշ, Հա յոց թա դուՀի — 2 6 5 ,
2 7 0 *Խոս րով Г (Ա նուշիրվա ն), պարսից թ ա
գ ա վ ո ր - 14, 1 5 , 1 6 , 77 , 8 0 , 8 1 , 8 3 ,
8 8 , 8 9 , 91*Խոսրով I I Պարվեզ, պարսից թա գա վոր—
1 8 , 142, 1 4 4 , 1 4 6 , 1 4 8 , 1 5 1 , 1 6 1 ,1 6 5 , 174 , 175, 2 0 2 , 2 3 8 , 2 4 4 *
Խոսրովակերտ—1 7 9 , 183*
Խորասան—2 1 7 , 3 1 5 , 3 2 2 , 3 7 1 ,Խրամ դետ—339 .
Խրամա բեր դ—199*Խրիստո Մ .- —329*
Խրիսաենսեն Ա•—2 3 9 *Խ ոլթեցիներ—2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 2 •Խուժաստան—315 .
Խուն աչ— 331 *Խունան—3 3 8 , 3 3 9 , 3 4 0 .
Խ ույթ — Յօ, 3 7 , 2 3 0 *Խուշշա—341*
Խուրամիտներ—6 1 .Խ ոլրրա մյա ն ազս/նդ—2 0 8 »
Ծ աների երկիր ( Զ ա նիկ)— 16, 4 2 , 161л.1 6 3 , 164*
Ծաղկաձոր ( Ծաղկոց ձ ո ր )—4 6 , 3 1 2 •Ծ աղկոտն 18*Ծղուկ—153*
Ծումբ կա յա րա ն— 157 *
Կա գա ն—162 .
Կագըր խան Կ աո դա րի—3 2 5 , 3 7 2 *Կաթուկ—3 7 6 .Կալա—3 3 8 .
Կալա իրն Կանդամա ՀԿարգաբան ) — =3 3 8 , 3 3 9 , 340 *
Կալակատուս—3 3 4 , 3 3 5 , 3 3 6 , '338.Կալլինիկւէն—9 1 , 9 8 .
Կաղանկատոլյք—15 0 , 1 5 2 , 339 *Կաղզվան-- 3 3 , 2 2 0 *Կամս արականն եր—31 2 .Կայան—47*
Կա յլակվին—3 3 5 , 337 *Կապադովկիա—8 2 , 1 4 3 .ԿապկոՀ—23 *
Կասպից դուռ—162*
Կասպից ծով—2 9 9 , 3 4 6 , 347 *Կավատ I , պարսից թա գա վոր—12 , 1 3 ,
8 8 , 1 7 1 , 1 7 5 , 2 0 8 , 2 3 8 *Կարաուլով—1 5 0 , 3 1 1 , 3 1 2 , 3 1 5 , 3 1 6 ,
3 2 0 , 3 2 4 , 3 2 6 , 3 3 0 , 3 3 4 , 3 3 5 , 3 3 6 ,
3 3 9 , 3 4 0 , 3 4 1 , 3 4 2 , 3 4 3 , 8 4 4 , 371 * Կարա-սու—3 4 2 , 3 4 3 •Կարաքենդ — 154*Կարբի գե տ —3 7 7 *Կարին (Թ եոդոսոլպ ոլիս, Կ ալի կա լա ) —
1 3 , 2 2 , 2 7 , 3 0 , 4 2 , 5 7 , 5 8 , 6 6 , 1 4 3 ,
1 4 4 , 1 4 5 , 1 4 6 , 1 5 8 , 1 6 4 , 1 8 0 , 1 8 4 ,2 2 0 , 2 2 1 , 2 9 5 , 2 9 6 , 3 0 4 , 3 1 3 , 3 1 4 Հ3 3 0 , 3 4 6 , 3 4 7 , 3 5 5 , 3 5 8 ,
Կա րին-Էրզրոլմ—3 1 3 .
Կարն ո շրշան—2 9 , 1 5 8 .Կարս—4 1 , 4 5 , 4 7 , 4 8 , 6 6 , 1 4 6 , 3 0 4 ,
3 0 5 , 3 1 2 , 3 1 3 , 3 1 7 , 3 2 9 , 3 3 0 , 3 6 6 ,
3 5 7 , 3 5 8 , 3 5 9 , 381 *
Կարս/ո Ց ---8 6 , 8 7 ՜ 9 7 , 9 8 , 2 4 1 , 2 7 5 г2 7 9 , 328 *
Կարսի Բա գրա տ ուձյա ց թ ա գա վորութ յոժ.
— 4 5 , 72.
415
Կաարանիդե թագուհի-—2 6 5 , 2 7 4 .Կաֆարաութ—1 7 6 •Կեղ ար—43 .Կեդրենոս Գ.—701 3 1 3 , 319 ք 3 5 7 , 3 5 8 ,
3 6 6 .Կ ելի ղին լեռն ա նցք—167 .Կեսարիա—143, 146.Կթանոյյ—3 7 3 . ■Կթիճ բերդ —13.կիլիկիա— 73, 1 4 2 , 14 3 ։ 157 , 2 4 2 , 3 0 0 .Կիւիկիա ցիներ—2 0 4 .Կիլաիղ—159.Կ ի լ ֊վ ե յ— 3 3 5 .
կիլկույ (Կ ի լ-կ ո լյ, Կիլկուն, Կիլ-կոլրե) — 3 3 4 , 3 3 7 .
Կիկլիչան—2 6 5 .Կիսաշան—3 3 5 .
Կիսալ (Կա սա լ ) քա ղա ք—2 9 6 , 2 9 7 .Կիրակոս Գանձակեըի—1 8 0 *Կիևյան Ռուսիա—2 9 9 .
Կլյուչևսկի—2 9 8 .Կղարջք— 3 5 , 4 2 ., 6 0 , 2 2 6 , 2 2 7 .
Կ յուրիկյա ն (^ "ր Է Կ 1ա^ ) թ ա գա վորու- թ յո ւն — 4 5 , 4 7 .
Կոգովիտ (Գ ո գ ո վ ի տ )—2 1 , 4 8 , 5 5 , 165 ,
1 6 6 , 1 7 8 , 1 7 9 , 1 8 2 , 1 8 7 , 1 8 8 , 192 ,19 5 .
Կոդամա—2 3 9 , 3 3 4 , 3 3 5 •Կոթա վանք—1 1 0 , 1 1 4 , 1 1 5 .Կ ոթ ա քա ր^-377.
Կոթուր—1 6 4 , 3 3 2 .Կուոնիա— 3 4 6 *
Կողբ— 3 2 3 , 3 4 7 , 3 4 8 , 3 5 4 , 3 7 1 .Կոմ մ ա դեն—֊2 2 0 *կոստաս-ԿոստանդիՏէ I I I , կա յսր Բ յուզա ն
դիա յի — 2 2 , 2 3 , 1 8 5 , 1 8 6 , 1 8 7 , 190 ,
1 9 2 , 1 9 4 , 1 9 5 , 1 9 6 , 1 9 7 , 1 9 9 , 2 0 1 ,2 0 3 , 2 0 4 , 2 0 5 .
Կոստանդին V, Բ յուզա նդիա լի կա յսր—2 9 .
Կոստանդին V II , Բ յուզա նդիա յի կա յսր—4 4 .
Կոստանդին X Դուկաս—9 4 , 9 5 , 9 8 , 117 ,
122 , 2 8 3 .Կոստանդին Ծիրանածին—1 5 3 , 3 1 4 , 3 5 3 •
Կստանդին, Հերա կլի թ ո ռ , Կոստանդիանի
որդի— 1 79 , 1 8 1 , 1 8 2 , 183 .Կ ոստան յա նց Կ.—9 4 , 2 4 1 , 2 6 5 , 3 0 7 , 3 1 $ ,
3 2 8 , 3 6 8 .Կոստանդնուպոլիս—1 3 , 1 4 , 143 , 1 4 4 ,
1 6 1 , 1 7 4 , 1 9 2 , 1 9 6 , 1 9 9 , 2 0 0 , 2 0 2 ,2 6 5 , 3 4 6 , 3 4 7 .
Կովկաս—3 3 5 , 3 3 6 , 3 6 9 .Կովկասյան երկրներ—105 .Կովկասյան ժողովուրդ-- 3 7 5 .Կոտայք—2 0 2 .Կոտա գյուղ—3 4 7 , 3 4 8 , 3 4 9 .Կոտելիա—3 4 9 •Կորճեք—16.Կորյուն-- 5 2 , 9 0 .Կ. Պոլիս—2 3 3 .Կբեմեր Ադ.-—8 4 , 2 3 9 , 3 2 1 , 3 2 4 , 3 2 5 ,
3 7 0 , 3 7 2 .Կրտին, Մխիթար իպատոսի որդի—122.Կոլդւսմ ա—3 3 3 .(քԿ ուլսերե»-ի շուկա—3 1 5 .Կոլկլակ—2 4 2 .
Կուլակովսկի—15 8 , 1 6 1 , 162 , 1 6 3 , 167,
1 7 1 , 1 9 6 , 2 0 2 , 2 4 8 .Կում ա յրի (Լենինա կա ն)—2 9 , 2 1 9 .Կումում—■3 4 1 .
Կուր դետ—3 6 , 3 7 , 4 2 , 6 9 , 8 3 , 163 , 165,2 2 7 , 2 9 6 , 2 9 7 , 2 9 8 , 3 1 4 , 3 2 0 , 3 3 9 , 3 4 1 ,
3 4 2 , 3 1 3 , 3 4 5 , 3 7 0 .Կուր-Ս երե—3 3 1 .
Կուրտիկ Մ ա միկոնյա ն—3 9 .
Հայ.էիր իրն ֊Մ աս լա մա ֆիհրի—2 2 , 180 ,
18 1 , 184 , 185 , 1 8 7 , 2 1 1 , 2 9 0 , 3 2 1 , 3 2 7 .
Հա բեթա կա ն բնիկներ—3 7 5 .Հա գա րա ցիների աշխարհ—3 2 , 2 0 4 , 2 2 3 .Հա ղա րրեկ—276*Հա զկերտ I I , պարսից թա գա վոր—9 , 5 0 ,
73 , 74 , 75 , 76 , 77 , 8 1 , 8 3 , 8 5 , 8 6 , 9 0 , 113 , 190 , 2 4 5 .
Հա զր դ յո ւզ—2 7 .Հա թ երք—3 3 6 .Հա լիձոր—2 7 6 .
Հաղպատ—2 7 5 , 2 7 6 «Հա մա դս/ե—3 3 , 1 4 8 , 2 2 7 •
418
Հ ա մ աղաս պ—276•
Հա մ ա մ Ամատունի—32*Հ ա մ բ ար յաՆ Հ , —1 8 4 , '1 8 6 , 1 8 9 , 1 9 0 ,
193 , 1 9 6 , 1 9 7 , 2 0 3 .
Հա մ զե—2 6 5 *' Հա չա նք գա վա ռ—100*
Հ ա յդ —3 0 0 , 3 1 6 , 3 1 7 , 326*Հա պ ոզյա ն—2 0 3 .
Հաշիշ—«20, 2 5 .Հա ոիճա գետ—1 1 7 , 118*Հա սա ն-Ղ աէա—146»Հա սա ն, Շապուհի որդի—2 5 9 .
Հա վիկ—276*Հա տ իմ , Հա յա ստ ա նի կառավարիչ—3 3 .
Հ ասուի и— 336 •Հա րա վա յին Եվրոպա—5 8 , 2 9 4 ,Հա րուն ալ-Ռաշիդ (Ա հա րոն)— 3 1 , 3 2 ,
3 3 , 3 5 , 6 0 , 2 2 6 .Հա րմոզիկա —165 ,
Հւսրք—2 1 .
Հե րա կլ— 91 *
Հերա կւ կայսր—6 , 9 1 , 1 4 1 , 142 , 143 ,1 4 4 , 145 , 146 , Ղ48, 1 4 9 , 1 5 0 , 1 5 1 ,
1 5 2 , 153 , 1 5 4 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 5 7 , 1 5 8 ,160, 161, 162 , 1 6 3 , 164 , 165 , 166 ,
1 6 7 , 1 6 8 , 1 7 0 , 1 7 1 , 1 7 2 , 1 7 4 , 1 7 7 ,1 7 8 , 183, 189, 2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 4 .
Հ ե ր —165 .Հ ե ր թ , աշխարհագիր—2 6 , 2 1 3 , 2 1 4 , 2 9 2 .
Հեվւթաղներ—1 1 , 5 1 .Հի շա մ (Հ ե շ մ ) խ ա լիֆ—2 5 , 2 6 , 5 6 , 1 0 3 ,
2 1 3 , 2 9 1 , 2 9 2 .Հիոլենթ սա նգ—8 3 .
Հ յո ւբ շ մ ան—93 , 9 7 , 9 9 , 1 0 2 , 1 5 7 , 2 5 4 ,
2 5 6 , 2 5 8 , 2 6 3 , 2 7 7 , 2 7 8 *Հնդկա ստ ս/ն—5 8 , 2 9 4 , 3 1 3 , 3 2 6 , 3 5 8 .
Հ ո ո Հ է —18, 2 2 , 3 7 3 «Հո ո ո մ ո ս—2 7 3 , 2 7 4 , 2 7 6 , 3 6 5 . .Հովհա ն, Ննրսեսի որդի—2 5 9 :
Հովհա ննես Դա բեղին աըի—2 6 1 . Հովհա ննես Կուրկուաս, Բ յուզա նդիա յի
հա յ զորավրյր—4 5 , 3 0 ք
Հովհա ննես Դրասխանակերտ ցի կա թողի- կոս—2 4 , 3 2 , 3 3 , 3 7 , 4 0 , 4 1 , 4 2 , 4 3 ,
6 7 , 71 , 103 , 1 0 4 , 1 0 5 , 1 1 2 , 1 1 6 ,
2 0 4 , 2 2 3 , 2 2 4 , 2 6 1 , 3 0 4 , 3 0 5 , 3 0 8 ,
3 2 5 , 3 2 7 , 3 5 2 , 3 5 3 , 3 5 4 , 3 5 5 , 3 6 7 , 3 6 8 , 3 7 2 , 3 8 3 .
Հովհա ննես Չմշկիկ, կա յսր Բ յուզա նդիա -յի -- 46.
Հովհա ննես Կոզեռն—3 0 9 .
Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ֊Ս մ բա տ , Գագիկ I թա գա վորի որդի—4 8 , 109*
Հովհա ն Խ ոլթ եըի—3 6 , 6 2 , 2 3 1 *
Հովհա ն Մ ա միկոնյա ն, պ ատմագիր—2 1 , 1 0 1 , 1 7 4 , 1 7 5 , 1 7 8 , 187 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 4 8 .
Հովհա ն Մանդակունի—8 9 .Հովւէի եկեղեցի-- 3 6 5 .Հոներ—1 2 , 15 ,
Հ ռ ո մ —2 0 , 3 1 , 1 2 5 , 191 , 3 4 6 , 347 *
Հռոմ եա ցիներ—1 5 , 1 2 7 , 139 , 156*
Հռոմեա կա ն կա յսրութ յուն—78 , 8 2 , 9 8 , 1 2 6 , 132*
Հրա տ Մեծ՜ ( Վշնասպ) —144,
Հրա հա տ , Ա յուն ա ց իշխան—2 5 3 , 2 5 7 , 2 5 9 .
Հրեա ներ—18 , 1 9 , 2 9 8 *
Հրճմ ունք գ յո ւղ (Խ րճ տ ո ւն ք)—154 .Հ ո էնա րակերտ—4 2 1 3 3 9 , 3 4 7 ,Հ ո ւո , որդի խ ոսրով Շա պ ուհի—259 *
Զ ադա վա նք—120*
ս ա գ ի կ , Վահանի որդի—2 5 9 .Զ ողկերտ—3 2 9 .
Ղազար Փարպեցի—9 , 1 0 , 1 1 , 5 0 , 8 9 , 9 0 , 1 3 6 , 3 6 4 , 3 7 4 .
Ղազարյաէ, Մ--- 1 7 6 , 184 , 1 8 9 , 2 0 3 ,3 0 6 , 3 2 2 , 37 1 *
Ղազախ—2 9 6 .
Ղտ մա րլու—350 *Ղ ա յիր—2 6 6 *
Ղարար աղ— 3 4 2 *Ղարադաղ—149.
Ղարս/նլոլղ—3 4 8 .Ղարասու—150 .
Ղըղ-Ղալա ա մրոց—339 *
Ղ լա ճյա ն Ա ր .— 9 0 , 9 9 , Ю 0 , 1 0 8 , 109 ,
110 , Ո 1 , 1 1 5 , 1 1 8 , 2 2 5 , 2 7 9 , 2 8 2 . Ղեոնդ երեց, պատմիչ—2 3 , 2 4 , 2 5 , 2 6 ,
417
27 1Гш Տանդ յաճ
2 7 , 2 8 , 2 9 , 3 0 , 3 1 , 3 2 . 5 7 , 5 8 , 5 9 , 1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 3 , 1 8 5 , 1 8 6 , 1 8 9 , 190 ,1 9 1 , 1 9 2 , 1 9 3 , 1 9 4 , 1 9 5 , ՜198 , 2 0 3 ,2 0 4 , 2 0 5 , 2 1 3 , 2 1 5 , 2 1 6 , 2 1 7 , 2 1 8 ,2 1 9 , 2 2 0 , 2 2 1 , 2 2 4 , 2 9 2 , 2 9 3 , 2 9 5 ,2 9 6 , 3 2 2 , 371»
Դևոնդ երեց, կաթողիկոսի տեղապահ-- 10 .
ճա ներ—15* ճ ինա ր—117»ճորա պահակ-—2 3 .
Մաղաղ գա վա ռ—3 4 8 •Մ ազդակ—2 0 8 .Մ ա զդա կյա ններ—1 2 , 227» Մ ա զդա կյա նների ոլսմոմւք—208»
Մալաթիա (Մ ելիտ ինե )— 1 3 , 4 5 , 158 ,3 0 0 , 3 0 1 .
ՄալխասյաՀէց Ս •—2 1 8 , 2 1 9 , 2 2 2 , 2 3 4 ,
3 7 1 .Մակեդոնիա— 4 7 , 6 3 , 233»Մակեդոնական դինաստիա—3 0 0 .
Մակլի հ ո ւս ա -—2 6 6 •Մ ակու— 51 *
Մահմետ Մահադի—3 1 , 293»Մահմետ—8 4 , 1 7 4 , 2 6 9 *Մահմեդական ցեղեր— 31»Մահմետ զորավար—25»
Մ ահ մետ Ի» Սադ—180»
Մ ա հմուգ, Ղա զնևիտյա ն սուլթան—3 2 5 ,
3 ?2 »Մ աճ—2 5 3 , 257»Մամիկոնյա'ններ— 1 2 , 7 6 , 2 1 9 , 223 *
ՄամուՏն, Հա րոմ, ալ Ռաշիդի որդի—3 6 ,
6 1 , 226 *Մ ա յաֆարկին—176, 3 0 1 , 3 1 7 , 3 2 4 , 3 3 2 - Մ ա յ— 144 г 148»
Մ ան ա զկերտ—33 , 3 9 , 4 4 , 4 6 , 1 5 8 , 2 2 3 ,
2 2 6 , 229»Մ ա նգղեա ց խաչ-—18»Մանդակիս—15 1 , 336»Մ ան իքե յա կան աղանդ—20 8 *
Մասշիների ցեղ—292»Մ աստարա—2 6 5 *Մա սուդի—3 1 6 , 372»
Մավբիկիոս, կայսր Բյուզա նդիա յի—.էք ,1 8 , 142 .
Մավրիանոս զորավար—180, 1 8 4 , 185. Մատթե երեց— 2 6 1 .
Մատթեոս Ոլյլհա յեցի—71, ՅՕՏ, Յէ Г,3 1 9 , 379»
Մատիրոպոլ-ֆարկին, րերդրճ Կթիճ— 13,158 , 1 5 9 , 160*
Մարանդ—146 , 1 6 6 , 1 6 7 , 3 3 0 , 3 3 1 , 3 3 3 , 3 3 4 .
Մարաստան—2 3 7 , 3 7 7 . 'Մարաց աշխարհ—1 4 4 , 149 .Մարաշ (Գ երմա նիկե) —3 1 , 3 3 , 2 2 0 . Մարաղա— 1 4 8 , 3 3 0 , 3 3 1 , 3 3 2 , 3 3 3 .Մ արդաստս/ե—2 2 9 .Մարգին ա մրոց—176*
Մարկվարտ—14 8 , 189 , 1 9 6 ։ 2 0 3 , 2 2 5 , 3 3 4 , 3 3 6 , 3 3 7 , 3 3 8 , 3 3 9 , 348»
Մարսել—3 4 5 , 346 *
Մառ Նիկ---6 8 , 7 1 , 163 , 2 4 1 , 2 6 7 , 2 6 8 ,
2 7 3 , 2 9 2 , 3 0 8 , 3 0 9 , 3՜12, 3 1 8 , 3 2 7 ,3 4 5 , 3 4 6 , 3 5 7 , 3 6 0 , 3 6 3 , 3 6 4 , 3 6 9 , 3 7 8 , 381»
Մ ա քենիս—3 5 4 .
Մաքենոցք վա նք—37 6 .Մեդիա—296»Մեդացիներ—149*Մելիտինե—տ ե 'и Մալաթիաէ
Մեյանիշ— 3 3 1 , 3 3 2 .Մ են անդր— 92 *Մետրիս—3 3 4 , 3 3 5 , 336»Մ իյա նդուա ր—167»Մին աղա—165»Մ ինգրեյիա — 1 6 3 , 1 6 4 .Մ1/նորսկի— 1 5 0 , 2 9 6 , 2 9 7 , 3 4 2 , 3 4 3 ,
3 4 4 , 3 4 5 .
Միջագետք—1 6 , 2 1 , 4 4 , 5 5 , 5 7 , 6 3 , 1 4 2 ,1 7 2 , 1 7 3 , 1 7 7 , 1 7 8 , 187 , 2 0 0 , 2 1 5 ,
2 1 7 , 2 3 4 , 2 8 9 , 2 9 2 , 2 9 3 , 3 0 1 , 3 2 1 , 330»
Միք երկրական ձ-ով— 5 9 , 2 9 4 , 3 5 6 .Միշին Ասիա—3 1 8 , 3 3 6 , 364»
Միրզա Ա բդուլլա Գաֆֆարով—115 . Մ իքա յել УI I Դուկաս—283»
Մ իքա յել Ատ տա լի ատես— 31 3 , 3 5 7 , 3 5 8 .
41Տ
Մ ուտ ա սիմ-Բիլլա խ խ ա լիֆ-^-86, 2 9 0 ,
2 9 7 .Մուրկա, Հերա կլ կա յսեր ազդակս/ե—Л 6 3 .
Տա կուբ , արար պատմիչ— 2 4 , 9 7 , 6 0 ,
1 8 1 , 1 6 5 , 1 9 0 , 2 0 9 , 2 2 5 , 2 7 2 .
Нակոլրովէ/կի— 2 0 7 , 3 8 1 . եավշական— 2 6 7 , 2 7 6 .Ձակուտ—3 2 1 , 3 2 2 , 3 2 Տ , 3 5 3 , 3 7 1 .
Տուձա ն— 3 3 8 , 3 4 0 , 3 4 1 .Յուսոլֆ Ս ա ճյ ան, Ա գ րբեշա նի ամիրա—
4 2 , 4 3 , 4 4 , 4 5 , 6 4 , 1 0 3 , 3 0 2 , 8 0 3 ,3 7 2 , 3 7 3 .
Յուսուֆ ( 3 ովսեփ ) ոստիկան, Աբուսեթիորդի— 3 6 , 6 2 , 2 9 9 , 3 3 1 .
Ցուստինիանոս I , կա յսր Բ յո ւզ ա ն դ ի ա յի -
13 , 1 5 , 5 3 , 1 2 5 , 1 2 6 , 1 2 8 , 1 3 2 , 1 3 3 ,
1 3 4 , 1 3 5 , 1 3 6 , 1 3 7 , 1 3 8 , 1 3 9 , 140 , 2 4 8 , 2 4 9 ,
8 ուստինոս I I , կա յսր Բյուզանդիայ՜ի-^ 1 6 . 8 г լա տ ին իա նոս I I , կա յսր Բ յօւզա նդի» -
յի — 16, 2 3 , 2 4 .
Մ իքայել Ասորխ—16 , 2 8 , 5 7 , 1 7 7 , 181$
1 8 3 , 1 8 5 , 2 1 7 , 2 9 3 .Մխա րկրծելի, որդի Շա՜հնշահի, Իվանեի
եղբա յր—2 6 6 .Մխիթար Ա յր ի վ ս /ն ե ց ի -2 8 •
ք Մխիթար Գոշ— Տ շ , 8 6 , 87$ 9 8 , 1 1 0 , 1 1 2 ,
1 1 3 , 1 1 4 , 116 , 1 1 8 , 1 2 1 , 1 2 4 , 1 3 5 ,137 , 2 7 0 , 2 7 1 , 2 7 7 , 2 7 9 , 2 8 0 , 2 8 1 ,
2 Տ 2 , 2 Տ 4 , 2 Տ 5 , 2 8 6 , 2 8 7 , 2 3 8 .
Մխիթար իպատոս— 122 .Մ ծբին— 4 6 , 0 1 , 9 8 , 100 , 176, 3 4 7 .
Մ յուլլեր—3 0 0 , 3 0 1 .Մոմզեն Բ'•—2 0 7 .Մոսուլ—18 , 301 .Մովսէս Կաղանկատվացի—2 6 , 8 1 , 6 7 ,
8 1 , 8 3 , 8 4 , 143 , 1 4 4 , 1 5 0 , 1 5 1 , 1 6 0 ,1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 3 , 1 8 2 , 1 8 3 , 1 8 5 , 2 1 3 ,
2 5 2 , 2 5 3 , 2 5 4 , 2 6 1 , 2 0 4 , 2 9 7 , 3 2 3 ,
3 7 5 .Մովսես Խորենացի— 2 7 8 , 2 9 1 , 3 2 6 , 8 2 7 ,
8 4 5 , 3 4 Տ , 3 5 0 , 8 6 7 , 2 7 4 , 3 8 2 .
Մսիս— 46*Մրվան I I իբն-Մ ուհա մեդ խ ա /իֆ— 2 1 4 ,
2 1 5 .
ՄրԼֆ— 117, 120 , 2 6 5 , 2 6 6 , 2 6 7 , 2 6 8 , 2 6 9 , 2 7 0 , 2 7 6 , 8 5 4 .
Մ ցխեթ—18 , 1С5.Մուավքւա— 2 3 , 8 1 , 199 .
Մ ութ ավարի լ (Ջսւվւր)— 3 6 , 8 7 , 8 8 , 82 ,
6 3 , 2 2 8 , 2 2 9 , 2 3 0 , 2 3 3 , 2 9 7 .Մ ուհամմեդ ի բ ն - խ ա լի դ - 2 9 7 .
Մ ոլհամմեդ իբն-Մ երվա ն ա լ- Հ ա գ ա մ -3 2 1 .
Մոլկտադիր խաւիֆ—^300.
Մուշեղ իշխան—2 7 .Մուշեղ Մ ա միկոնյս/ն—2 9 , 8 0 , 6 7 , 5 8 ,
2 0 5 , 2 2 0 , 2 2 2 .Մուշեղ, Կարսի թա գա վոր, Աբաս 1-ի որ
դի—4 5 , 3 1 3 , 3 5 7 .Մուշ—2 3 0 , 316 .Մուշեղ, Տիրոցի որդի—2 5 9 ,
Մ ուսա յելյւսն— 9 3 , 107 .
Մուսե խա լիֆ—3 1 .Մուսե, ամիրա Արզն քա ղա քի-—3 6 , 9 0 ,
2 2 9 ,Մուտամիդ խա լիֆ—4 0 , 6 4 , 2 3 4 , 3 0 1 ,
Նախճավան ( Նախիջևան, Նաշավա117 , 1 2 0 , 1 4 4 , 1 4 5 , 1 5 3 , 1 5 4 , 1 6 6 ,
1 6 8 , 1 7 8 , 1 8 8 , 1 9 5 , 1 9 9 , 2 9 5 , 2 9 7 ,3 3 2 , 8 3 3 , 3 3 4 , 3 4 7 , 3 4 9 .
Նահրավա ն—1 7 0 .Նապոլեոն Ա .—3 9 , 2 3 4 л
Նասր, ամիրա Եդեսիա յի և Մ ա րա շի-~Հ8*Նեհավենդ —1 8 0 , 193 .
Նեոկեսարիա—3 4 6 .
Ներշապուհ Մ ա միկօնյա նք~~ 1 0 0 , 118 ,
1 1 5 , 2 5 4 , 2 5 5 ,Ներշապուհ—2 6 2 .
Ներ շիկ—159.Ներսես Մ եծ, կաթողիկոս— 2 1 , 1 7 7 , 1 7 8 ,
187 .Ներսես I I , կաթողիկոս—1 0 0 , 1 1 3 , 115,
2 5 4 , 2 5 5 , 2 6 2 ,
Ներսես I I I Տ ա յե ց ի , կաթողիկոս—Л б, 1 8 7 ,
3 2 7 , 3 6 7 , 3 6 8 .Ներսես— 2 0 4 .
Ներք/Лն Հ ա յք — 13*
Ներքին Հա յա ստ ա ն—8 3 .
Նըսբ, արաբ ոստ իկա ն~~45.
№
նիկիա -~Ք46 ,Նիկիոփորոս— 1 6 1 1
Նիկոմհգիա — 1 4 3 ,
ЬуЬлГДО գետ — 160.ՆիՆվե— 1 65 , 168 , 3^7.Նյոլդեկե— 8 3 , 8 4 , 143 , 160 , 190, 2 3 8 ,
2 3 9 , 2 4 0 ,Նորավանք—<275, 27Ճ.Նորեցիք— 2 5 3 աՆորման թ ե յն զ— 15 7 , 167,Նվարսակ—15 4 , 1 6 6 . նուրայտին Ք ոթ իթ—9 4 .
Շ արարան ( Շ ա վա րա ն)— 3 4 5 ,Շ ախաթոմւյան—2 6 5 , ՜266,
Շ ա'Հապիվան—122 ,Շահապիվանի ժողով— 2 5 4 *Շ ահրուչաղ բ ե ր դ—152»Շա հէն, Խոսրովի զորա վա ր—14 2 , 151,
1 5 2 , 153 , 161»Շ ահն ազար յա ն ց Կ*—2 4 3 ,
Շահնշահ I —9 4 , 2 4 1 *Շահնշահ I I —2 6 6 ,Շ ահր-Վ արազ (Ս ա րվա րզա ն), Խոսրովի
զորավար—1 4 2 , 1 4 3 , 1 4 9 , 1 5 1 , 153,1 5 4 , 155 , 1 5 6 , 157 , 1 6 0 , 161,
Շ ահրապլական—151 •Շ ահրարան դ յո ւզ—170*Շահրիզուր— 1 7 0 , *171•Շա հրիզ ուր—1 7 0 , 171,Շ ա մ ախ—343 ,Շ ամրին—194»
Շամշուլտե դղյա կ—48*Շա մքոր (Մ ութ ա վա քիլիա )—1 5 1 , 2 9 7 ,
3 3 8 , 3 3 9 , 34 0 *Շապուհ, պատ մագիր—2 2 3 , 224»
Շապուհ Ամատունի—3 2 , 1 7 8 , 224 *
Շապուհյ Աշոտ Մսակերի ե ղբա յր—2 2 6 , Շապուհ Բագրատունի, Աշոտ թա գա վորի
որդի—377 *
Շ ավաոնահող—3 7 7 •Շ ա բվա ն—3 4 3 ,Շ արուր—3 4 7 ,Շ արլ Գիլ—24 8 *
Շեմ ա խ — 8 4 3 , 845»Շ ի մ յա տ — 4 5 , 1 9 7 .
Շիրա՜կա՝վան— 8 4 , Я 41, 3 9 7 , 2 7 6 .Շիրին խաթուն— 2 6 6 .Շիրա կ— 2 9 , ՅՏ, 3 9 , 4 4 , 5 7 , 60 , 9 3 , 94 ,
9 6 , 9 7 , 109, 1 4 4 , 145 , 146 , 164 , Ш .2 3 6 , 2 2 7 , 2 4 1 , 2 4 2 , 3 1 2 , 3 5 6 .
Շ իրակի Բագրատոմւիներ—3 5 5 .Շներ հացիներ—2 5 3 , 2 5 9 .Շ որա պանի— 163.
Շպ իգեչ—8 4 , 106.Շուշի—149, 150 , 152 , 153 , 342.
Ոգոմա—194.
Ոմիրիտներ—15.
Ո վբեդլա , արաբ ոստիկան Հա յա ստ ա նի —3 1 .
Ոստան—45 , 317 ,
Որդսպոլ (՝0րղսպ ոլ)— 2 1 , 154 , 156 , 178.194.
Որոտնեցիք—253 ,
Յա մ չյա ն— 4 3 , 175, 183 , 196 , 197 , 2 0 4 ,2 0 5 , 2 6 0 .
Չերքեզներ-- 3 1 6 ,
Չինաստան—58 , 2 9 4 ,
Չորրորդ Հ ա յք —13, 1 7 6 , 177 , 187.
Պ ա խո մով—2 3 6 .Պ աղե ստին աց ին եր—199.Պաղեստին—19.
Պանտոս—156, 157, 1 6 1 , 2 9 8 , 3 3 0 .
Պավլիկյան աղանդ—2 0 8 , 3 8 3 , 384 .Պ ավձիկյսՏններ—309 .
Պատկանյաճւ Ք .—9 1 , 2 3 5 , 2 3 7 , 2 4 2 , 2 4 3 , 2 4 5 , 2 5 4 , 2 9 7 . "
Պատրանս ավան—159.
Պարթավ— 3 3 , 6 0 , 1 5 0 , 151 , 2 2 5 , 2 2 6 ,
2 9 7 , 2 9 9 , 3 4 6 , 3 4 7 , 3 4 8 , 3 6 6 , 3 7 4 . Պ ա րսկա ստ սս—9 , 1 1 ։ 1 2 , 1 3 , 15 , 16,
1 8 , 4 4 , 5 1 , 5 2 , 5 4 , 7 5 , 8 3 , 8 5 , 9 1 ,
1 1 3 , 1 4 1 , 1 4 2 , 1 4 3 , 161 , 1 6 5 , 167 ,
1 7 1 , 1 8 8 , 190 , 2 0 8 , 2 4 4 , 3 1 3 , 3 1 5 ,3 1 8 , 3 5 8 , 3 6 4 , 3 6 9 .
Պարսիկներ—2 0 , 8 0 , 1 4 2 , 143 , 149 , 151, 1 5 6 , 1 6 2 , 1 6 8 , 190 .
Պարսիկ աղանդավորներ— 3 3 .
Պարսկական թա գա վորություն— ՏՅ ,
420
Պարսկական Հ ա յա ս տ ա ն ա ւ 1 4 , 1 2 8 , 1 4 6 , 151 , 152 , 1 5 6 , 1 9 0 , 1 9 3 , 2 0 0 , 2 0 1 .
Պարսկական Ադրբեջան-—14 9 , 1 5 0 , 330 * Պարսք—166*Պարսից ծ ո ց —3 4 7 •Պենթապոլիս— 34 7*Պետրոս կաթողիկոս—109*
Պերոզ I , պարսից թա գա վոր—77.*Պերոզ 11, պարսից թա գա վոր— 11 ։ 119,
2 3 8 .Պերն—2 3 9 ,
Պ իլա — 143 *Պ իհռոնա ցիներ— 3 8 0 *Պլինիուս— 1 70, 3 2 5 , 374 *
Պղատոն— 67 *Պոլիս—2 3 3 .
Պողոս— 2 6 4 *Պոմպեոս—165 , 166.
Պոնտական Տա վրոս—5 9 , 2 9 4 , 35 6 * Պոնտոս—143, 145 , 160*Պռոկոպ, բ յո պան դա կան զորավար—188 ,
191 , 1 9 2 , 193 , 199 , 2 0 0 , 2 0 4 *
Պրոկոպիոս Կեսարացի, պատմիչ—14 , 5 3 , 9 1 , 9 2 , 126 , 128.
Պ րոպոնդիտա— 143 *
Պ Ատ ին գեր յա ն քա րտ եզ—145 , 1 4 6 , 1 5 4 , 157, 159, 165 , 166 , 167*
Զ ա բա լ—2 9 6 .Ջ ա զիր—3 2 1 , 322*
Զահապ (Շ ա հ ա պ )—3 3 , 3 8 .Զ ան ղա—338*
Զա սա ր-Սա մուռ ( ա ս ֊Ս ա մ ո ւռ ) —3 4 3 , 34-1* Զ ավախ ր—2 1 , 174 , 187*
Հե բուխ ա ն , խազարների ա ռա ջնորդ— 1 6 1 ,
1 6 2 .Ջեկեսու-չա յ — 171 *$ վան ջիր (Ջ ո ւա նջի ր), Աղվան րի իշխան—
81*
Հվա նշիր, վրաց պատմիչ—1 6 3 , 169* Ջուղա—188*Հ և ա ն յի ր , Թեոդորոսի որդի—259 *
Ռ ավլինսոն—1 4 8 , 168 , 1 7 0 , 171* Ռաքքա— 1 76*Ռ եյ— 2 9 6 , 3 1 5 , 3 2 1 , 3 6 '
Ռ յոլրիկ— 2 9 9 .Ռշտունիք—1 6 յ 4 0 , 4 5 , 55»Ռոմկով Ն*— 2 7 1 •Ռոճիկ Վահան (Ռ ա խ զ ա դ ), պարսից զ ո
րա վա ր—16 5 , 168*Ռոմանոս Լեկապե— 300*
Ռ ո լրին յա ն թա գա վորութ յուն— 8 7 , 97* (հում ( Բ յուզա նդիա ) —2 9 9 , 311 * Ռուսաստան—103 , 2 0 7 , 2 7 1 , 2 8 6 , 299 * Ռուսներ—11 9 , 29 9 *Ռուսս, Խոսրովի պալատ—168*[հևան գուզ— 167 *
Սաբիրների երկիր—154*Սալման Ի, Ռաբիա Բահ լի —1 8 0 , 181 ,
2 9 7 *
Ս ալմաստ—1 6 7 , 3 3 0 , 3 3 1 , 332*Սակաշեէւ—154*
Սահակ Բագրատունի—29*
Սահ ակ Բագրատունի— Ц ։ 3 0 , 222 * Սահակ—2 5 9 .Սահակ կա թողիկոս—10 8 , 136*
Սահակ—82*
Սահակ է Սրշա րունյա ց եպիսկոպոս—117*
Սահակ Մ ա միկոնյա ն—17*Սահակ, Վասակի որդի—2 5 9 *Սահ մ ատին Սենոպ Ա վյա ց—2 6 5 , 2 6 6 ,
26 7 *
Սահ լ , Շա քեի իշխան—2 2 7 *Սաճա— 3 0 5 .Սաճյան ա մ իրա յութ յուն—3 5 , 4 2 , 64*
Ս ա մա դա վչե ֊*հա դիա ն— 282»Սամարա—3 6 , 3 7 , 3 8 , 6 3 , 2 3 0 , 2 3 3 • Սամոսատ—1 6 0 , 3 0 1 , 333 *Սամուել Ա նեցի— 2 6 , 1 8 0 , 1 8 3 , 1 8 4 , 2 1 2 ,
2 9 1 .Ս ա մ ո ւել Մ ա մ իկհն յա ն—2 2 2 .Սառնաքար—2 5 3 , 2 5 7 •Ս ասան յա ն Պարսկաստան—9 , 1 2 , 18 , 19 .
5 0 , 5 1 , 5 4 , 75 , 76 , 7 7 , 78 , 7 9 , 8 2 , 8 3 , 8 4 , 8 5 , 8 7 , 9 2 , 1 0 5 , 1 0 6 , 10Տ ,
1 0 9 , 1 1 1 , 1 1 9 , 1 4 9 , 1 5 1 , 1 6 1 , 2 0 8 ,
2 3 Г , 2 3 8 , 2 3 9 , 2 4 0 , 2 8 6 , 369 * Սասանյան թա գա վորություն/— 2 0 , 4 5 ,
79 , 8 6 , 9 0 , 1 1 5 , 170*
Ս ա ս ա ն յա ն ն ե ր -5 9 , 8 4 , 8 7 է 310 ,
փՁասունցի Գավիթս—ձՕՅ-,Ա ա ս ա ն -35 , 3 6 , 2 3 1 , 2 3 3 , 3 0 9 . Սասունցիներ—3 7 , 6 3 , 2 3 1 , 2 3 3 ,Ա ասէ աղ—1 5 8 , 3 2 9 *Սաաիկ— 1 1 8»Ծ արս։ գետ —160 ,Ա ա րգիս, Արտավաղդի աբգի— է22,0 արգիս Ծիլենք—9 4 .Օարիղամիշ—145 , 1 4 6 , 3 3 0 ,Ս արմատաքիներ—46 ,Սաֆֆ Ի, Մուաթթա Սա լամ— 176 .Սերեոս—17 , 2 0 , 2 1 , 2 2 , 2 3 , 5 9 , 9 1 , 103 ,
1 4 3 , 1 4 4 , 1 4 5 , 1 4 6 , 149 , 1 5 1 , 153,
155 , 1 5 6 , 1 6 5 , 167 , 168 , 1 7 8 , 183 ,1 8 4 , 1 8 5 , 136, 187 , 1 9 0 , 1 9 1 , 192,19 3 , 1 9 4 , 1 9 5 , 1 9 6 , 1 9 7 , 1 9 8 , 799 ,2 0 0 , 2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 4 , '205 ։ 2 0 6 ,
2 3 5 , 2 3 7 , 2 4 2 , 2 4 3 , 2 4 4 , 2 4 5 , 2 4 8 ,Սեբասաոպոլ—2 4 ,
Սեբաստիա— 1 5 7 , 160 .
Սելշուկ թուրքեր—6 5 , 70 , 73 , 2 3 4 յ 2 6 4 ,3 0 7 , 319>
Սեմեր— 19*
Սևէն Կ թե րի մ , թա գա վոր Վ&ս պո լրականի*—4 8 ,
Սեն Մարտեն— 1 5 8 , 1 6 8 , 2 0 5 , 3 1 9 , 3 4 5 ,3 4 7 ,
Սիթի խ ա թ ո ճ — 2 6 7 ,Սիեկես Պ, Մ *— 348*
Աիմեոն, Աղվանից կաթողիկոս-— 1 1§,Ս իսա կսս—2 5 7 , 3 3 7 , 3 4 8 ,Ս իսաշան— 3 3 4 1 3 3 5 , 3 3 6 , 3 3 7 ,
Սիրիա-—2 7 , 1 5 8 , 2 9 0 , 3 2 1 , 3 2 2 , 3 3 0 , Սիրիա ցիներ—158»
Սլավոններ— 4 9 , 1 1 9 , 2 9 8 ,
Սմբատ Գունդստաբշ—8 6 , 8 7 , 9 7 , 9 8 ,114 , 2 7 5 , 2 8 1 , 2 8 2 ,
Սմբատ Ա բլա բա ս Խոստովանող, հ ա յօց
սպարապետ—3 5 , 3 8 , 2 2 8 ,Սմբատ իշխան—Ю 1 ,
Սմբատ I թա գա վոր—4 0 , 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 4 ,
6 4 , 1 0 3 , 1 0 4 , 1 1 0 , 1 1 1 , 114, 3 0 2 , 3 0 3 ,3 0 4 , 3 0 5 , 3 1 1 , 3 2 8 , 37Г 373 ,
Սմբատ (Հ ո վ հ ա ն ն ե ս ֊Ս մ բ .ււտ ), Գագիկի որդի—1 0 9 , 2 7 3 »
Սմբատ նոսրով Շ ում—2 0 1 ,
Ծ-մբաա Բագրատունի, սպարապհա—~Հ5, 6 7 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 4 , 2 0 5 , 206 ,
Սմբատ I I -- 46, 4 7 , 9 4 , 9 5 , 3 5 9 , 3 3 3 ,Սմբատ Բագրատունի, սպարապեա_3 5 ,
6 0 , 2 2 2 , 2 2 6 .
Ս յունա ց Սոսի ան իշխան—1 10 , 376 .
Ս յ - Ֆ ի ք ֊1 7 , 2 3 , 2 6 , 3 6 , 41 4 4 , 9 ! , 152 . 153 , 154 , 359 .
Ս յունա ց թսպ.ս,վորոլթյուն 45.Սյուրիա յի արարներ— 5 6 ,
Սողոմոն— 4 3 , 71 , 2 5 3 , 2 5 7 , 3 0 3 , 383 Սոնղոլլ—֊2 3 3 ։ 2 8 4 ,Սոոլղ բոլլա ղ—167 ,
Սպեր (Ս իսպ իրիտ իս)— 3 6 , 2 2 6 , 322 ,3 2 5 , 3 7 1 , 3 7 4 ,
Սուլլա—3 9 , 2 3 4 ,
Սոլլեյմա նիա — 1 7 1 ,Սոլրեն—101,
Սուրեն, մարզպան Հա յա ստ ա ն ի - 1 6 .
Սևադա, ամիրա Մանազկերտի—3 3 , 33 . ԱԼորդիներ— 2 9 7 ,
Սև ձով— 5 3 , 6 6 , 141 , 2 9 9 , 3 1 4 , 3 1 7 ,3 2 0 , 3 3 0 , 3 5 8 ,
Սևանա լիճ— 6 9 , 3 3 6 , 8 7 0 ,
Վ ալիդ խ ա լիֆ—2 9 5 ,
Վախտ անգ Գորգպսալ, վբաք թա գա վոր*— 11,
Վ ախուշտ— 3 3 9 ,
Վակիդի— 1 8 1 , 185 ,Վահան Մամիկին յա ն— 11, 1 2 , (Ц ,
Վահան, Վարդանի որդի—2 5 9 ,Վահան, Բա բգենի որդի—2 5 9 ,Վահան Ամատունի—76, 9 0 ,
Վահան, Ա յունա ց իշխան—9 1 ,
Վահան Գնունի—2 2 2 ,
Վահան Խ ոռխ ոռոլնի—2 0 1 , 2 0 2 ,Վահրամ, իշխանաց իշխ ա ն ֊—2 6 8 ,Վ աղարշակերտ— 48 *Վաղարշակ, պարսից թա գա վոր— 12, 367 ,
Վաղանդա ցիներ—2 5 3 *
Վ ա ղենդին, հռոմեա կա ն զորավար— 191 /1 9 2 , 196 , 2 0 1 ,
Վ ա յոց ձոր— 47*Վան—40 , 1 5 7 , 3 1 7 , 3 5 8 .
422
IՎանա լիճ—6 9 , 72 , ? 3 , . 1 5 7 , 168 , 169 ,
220, 520, 52/, 5,22, 3 3 2 .
Վան անդի թ ա գա վորություն— 3 1 3 . քՎ ա ն ա ն դ ~ ֊2 է , 3 9 , 164 , /74, /57, 557,
3 8 2 .Վանանդի մա րզ—72 , /45, /40.Վանեվան եկեղեցի—3 3 7 •
Վալա դան, Աղվանից թադավոր^—2 5 2 ,2 6 4 , 25*, 205.
Վալա դան Բարեպաշտ, աղվանից թ ա գա
վոր—3*0, 20/*Վասակ, մարզպան—10*Վասա կ Բագրատունի—55, 2 2 7 .
Վասակ—2 5 8 .Վասպուրական—16 , 3 0 , 3 7 , 4 5 , 4 8 , 6 2 ,
7 2 , 7 3 յ //2 , /05, 225, 250, 25/. Վարաղտ իրոց— 3 1 , 196 , 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 4 ,
200, 220.Վա րամն ունիք—522, 57/*ՎարսՀեցովկա—545.'Հ արդ ան Մ ա մ իկոն չան /—50, 5/. Վարդան Մ ա մ իկոն լա ն I I —/0. Վարդանանց պատերազմ—/0.Վ ա րդա ն, Զա նտ ա յի որդի—250.Վ ա րդա ն, Դարդմանա տեր՜— 2 6 1 .
Վարդան, պատմիչ—55, 55.Վարդանա կերտ—/50, /05, /00, 3 4 7 ,
Վարսան—/50, 540, 3 4 1 , 3 4 2 , 3 4 3 .
Վա րդ, Նիկեփոս կա յսեր եղբո՛րորդի-- 40.Վարդիկ (Ա ն կ ի կ ), Մո կաց իշխան—179 . Վեհվեհնամ— 9 0 .
Վ ելի աս—15.
Վլադիմիրսկի Բուդո!նով— 1 3 2 •Վլա դիմիր Սոլրբ— 1 3 4 *Վ լիթ խա լիֆ—25.Վ իղանա— 164 .
Վիրք— 9 , 2 1 , 2 3 , 2 4 , 1 5 1 , 1 7 4 , 187 .
Վ ոլդա —2 9 8 .Վ ոլգա յի րոլդա րներ—2 9 9 .Վրաստան—2 9 , 3 1 , 3 7 , 3 8 , 4 7 , 4 8 , 5 1 ,
5 2 , 6 2 , 72 , 9 1 , 15 0 , /52, /05, 1 6 4 ,1 8 0 , 1 8 2 , 1 8 4 , 1 8 5 , 1 8 7 , 1 9 9 , 2 2 7 ,
2 4 2 , 2 4 4 , 2 8 2 , 2 9 8 , 3 2 7 , 3 2 8 , 3 3 0 ,
3 4 8 , 3 5 8 .Վ ր կ ա ն ~ ֊1 7 .Վրշաւնիս գ յուղ—1 5 4 .
3 արարի——6 8 , է ? , 78 , 79 , 8 0 8 3 , 8 4 , 8 6 , 8 9 , 1 1 3 , 119 , 1 7 6 , 177, 1 8 1 , Ш , /55, 1 9 0 , 2 3 8 , 2 4 0 , 3 2 0 , 3 7 0 .
Տա թ և—2 5 3 , 2 5 7 , 2 6 8 , 2 6 0 .Տա ճա տ —5/.Տա ճա տ Անձևացի—2 2 0 .
Տա ճիկներ— 3 6 , 4 6 , 182.Տա ճկա ստ ա ն—2 1 , 174*
Տ ա յք—1 6 , 2 2 , 3 5 , 4 7 , 4 8 , 6 0 , 2 0 2 , Տա նա իս (Դ ոն } —2 9 9 .Տա նա ոլա գ յո ւղ —15 2 , 163 .Տա շիր—47.Տա սվիշ— 1 4 6 , 1 6 6 , 167.Տա վրոս—/57, 1 5 9 .
Տա րա նտ—1 5 7 , 1 5 8 .Տա րոն— 2 1 , 3 5 , 3 6 , 3 7 , “4 6 , 5 7 , 6 2 , 100 ,
10 1 , 1 0 2 , 1 5 8 , 1 7 4 , 1 7 7 , 1 7 8 , 1 8 2 ,18 7 , 19 5 , 2 2 6 , 2 2 8 , 2 2 9 , 2 3 0 , 2 3 3 ,3 5 9 .
Տարսոէն— 3 0 1 .
Տեկոր— 2 6 5 , 2 6 7 , 2 7 0 , 2 7 3 , 2 7 4 , 2 7 6 . Տեվյրիկ— 3 0 0 *Տերնովսկի— 15 3 , 1 5 6 .Տեր-Մ կրտ չյա ն Գ.— 9 4 , 2 6 7 .
Տ ե ր -Մ ովսիսյա ն Մ *—254.Տ իգրա նա կերա ավան—1 6 1 , 162 , (6 9 ,
159*Տիգրիս— 1 5 8 , 1 6 0 , 1 7 0 .Տիզրոն— 1 6 5 , 1 6 8 , 1 7 0 , 1 7 1 , 3 4 7 . Տիրա ն— 1 7 4 *
Տիրրիխ ի լի ճ (Վ ա նա լի ճ ) — 9 2 1 .Տոսպ—40.Տորնա դետ—1 6 8 , 1 7 0 .
Տրա պ իզոն—2 3 , 6 6 , 1 4 4 , 1 6 1 , 1 6 3 , 2 9 4 ,
2 9 5 , 3 1 2 , 3 1 3 , 3 1 4 , 3 1 6 , 9 1 7 , 9 2 6 , 3 3 0 , 555, 550, 3 5 8 , 3 7 2 *
Տրա պ իզոնի մա րզ—164*
Տրդա տ I I I —1 0 9 , 112*Տրդա տ կա թողիկոս— 2 9 .Տ րիպ ոլիս— 3 4 7 ,Տր ո ւն յա ց տոհմ-—2 2 1 *Տ ոլս—42 .
Տ ո ւր ո ւբ ե ր ա ն ֊—1 6 , 1 5 8 , 3 2 2 .Տ ուր~Ա բդի ն—176*Տուրնեբիզ— 2 0 3 , 20 6 *
Տփ խ իս կամ Տփ զիս— 4 2 , 4 4 , 4 8 « 1 6 2 , 163.
3 ամաք աձաթա* 1 17 ա Յխատա— 15.
Ո սւ4ա յ— 17 6 է 3 4 6 , Ш .Ո ւսպենսկի— 2 4 9 .
Я սոի— 1 7, 4 2 , 150 .Ուրարտացիներ— 2 3 3 •Ուրծա գ յո ւղ — 2 2 1 .Ուրմիա— 146 , 148 , 167 , 3 3 0 , 3 3 1 , 3 3 2 ,
3 3 3 .Ուրմիա լիճ— 1 4 6 . 167 , 1 7 1 , 3 3 0 , 3 3 2 . Ուրտոլրիտա (Ուտուրտա) —2 6 5 , 2 6 6 *
Փամբակ—348 .Փա չտա կար ան—17 , 3 3 , 6 0 , 9 1 , 149 , 150,
2 2 5 , 3 4 7 .Փայտ աշեն—118.
Փառեսոս— 4 7.Փավստոս Բ յուզա նգա ցի—5 2 , 9 0 , 2 6 2 . Փատլուն ամիրա—48 .Փարախոա—329*
Փարա&գիոն—88*Փա րպի—2 6 5 , 2 6 7 .
Փ իԺ Պ պ ե, Բերդկաներեչ գ յուղի տ եր—2 5 3 , 2 5 7 .
Փիլիպպե, Ա յուն ա ց Վասակ իշխանի որ- դ ի — 2 5 3 , 2 5 7 , 2 5 8 , 2 5 9 .
Փոկաս կա յսր—1 8 , 1 4 3 , 163.Փորթուգալ Մ իքա յել փաշա—8 0 , 8 1 , 8 5 ,
8 6 , 8 8 , 9 3 , 9 9 , 1 0 2 , 1 0 4 , 1 0 6 , 107.
Փոքր Ասիա—1 8 , 2 4 , 4 4 , 5 4 , 73 , 141,
143 , 158, 2 9 5 , 3 0 0 , 3 3 0 , 3 3 2 , 3 5 6 ։3 8 4 .
Ք ա ղկեդոն— 14 2 , 1 6 1 , 2 4 2 , 2 4 3 . Քա ղկեդոնականներ—2 4 4 .Քա րա նուչ—354*•Քար դա —176.
•Քարքե—» ! 01 *
•Քեղամագոմ— 2 ? 3 .Հ եփ ր ի -քենդ—3 4 ё .
■Քեփրիքե յ — 1 4 5 , 146 .Քո լա վեր—2 2 7 ա
Քսենոֆոն—160, .1 7 0 .Քրիստ ոս—75 , 168 , 2 5 0 .Քուրդեր—3 1 2 .
Քուրդ, Խոսրով Շապուհի որդի-- 259.
(ГՔուրդերի դարպասներ» —3 1 5 .
Օրոլենսկի—153 , 156 .Օգրայ—194*
Օթման, արար զորավար—194.Օթման, խ ա լիֆ—180 , 181 , 182 , 187 ,
189, 193 , 194 , 195 , 1 9 8 .Օհանավանք—2 6 6 , 2 6 7 .Օմայան դինաստիա—19 , 2 0 , 2 7 .Օմայան խա լիֆներ—5 5 , 2 0 9 , 2 9 0 .Օմ ա յ անն եր—5 6 , 6 1 , 2 1 0 , 2 1 1 , 2 1 2 , Ц З ,
2 1 4 , 2 1 8 , 3 5 5 .Օմար խ ա լիֆ—2 5 , 2 6 , 176 , 177 , 209 . Օշական—2 6 6 , 2 7 5 , 2 7 6 .Օսման Ի. Ա ր ի ֊լ ֊Ա ա ս — 176 , 181 , 2 9 7 .
Օրմանյան Մ---1 8 3 , 184 , 2 9 0 , 2 9 1 , 291 .Օրրելի Հ .— 2 3 6 , 2 4 6 , 2 6 7 , 3 1 9 , 3 2 5 , 357 ,
3 6 6 , 3 7 3 , 3 7 5 , 3 7 6 .
Օրրելյան Ատ.— 110 , 118, 2 5 2 , 2 5 3 , 2 5 7 , 2 5 8 , 2 5 9 , 2 6 0 , 2 6 2 , 2 6 3 , 275 *
Ֆազիս— Ռիոն գետ —1 6 3 , 164. Ֆա րկին— 3 3 2 .
Ֆա րկին-Մ արտիրոպոլ—159.
ՖերգաՏւ—2 0 *
Ֆիլիպպիկ—146 .Ֆիրդուսի—9 7 , 106*
Ֆրա նսիա յի ա ւրիգեններ— 3 8 4 .
Բ ւ ւ Վ Ս ն Գ Ս Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ի ն
է ։
Ա ո ա շ ա ր ա ն , « • '• • • • I , , , 5
Հա մա ռոտ պատմական տ եղեկություններ, ընդհա նրա ցումն եր և սկզբնա ղբյուրներից քա ղվա ծ կարևոր վկա յո լթ յո մեն եր , . . . 9
Համառոտ տեսություն Հին Հա յա ստ ա նի պ ա տմության , , , 50
Հա յա ստ ա նի արքունի հարկերը մարզպան ութ յա ն շրշան ում • • ■ 74
Յուստ ի ՚յիա նոսի նովելները հա յերի ժա ռա նգելու կարգի մասին , , 125
Հերա կլ կայսեր պարսկական արշավանքների ընթա ցուղիները (մա րշրուտ ն ե ր ը ) . . . # , Ш
Արաբական արշավանքները Հա յա ստ ա նում • • • • -• • 173
Ժողովրդական ա պ ստ ա մբությունները Հա յա ստ ա նում արաբական տ իրա պ ե
տության դեմ • • • • « • • • • • 2 0Т
Նյութեր Հին Հա յաստ անի տնտեսական կյա նքի պ ա տմության • . 23 5
Նյութեր Հին Հա յա ստ ա նի տնտեսական կյա նքի պ ա տ մությա ն • , . 25 2
Հա տվածներ ակադ, Հ , Մա նա նդյա նի « О ТОрГОВЛв И ГОрОДЗХл 1954. թվյթե
բա րեվա խ վա ծ և վերահրատարակված ա շխ ա տ ությունից հա յերեն թ ա րգմա նութ յա մբ « • • • * • • • » 28 9
Քաղաքները Հա յա ստ ա նում 1 0 —11-ր դ դա րերում • • . • • 352
ժա մա նա կա գրա կա ն ա ղյուսա կ , • • • • • • « * 3 3 ?
Ցանկ ա ղբյուրների և գրա կա նությա ն « • • • • • « 399
Տանկ Հատուկ անունների 4 0 7
Խ մ բա գիր' Լ . ժ տ մ կ ո չ յ ա ն
Գեղ. խ մ բա գիր ' Գ , Խ ո ս լ ի կ յ ա ն
Տ ե խ . խ մ բա գ ի ր ' Ъ . Ա խ ի ր յա ն
Հերստ ռւգող սրբա գրիչ Լ . Դ շ խ ո յ ա ն
0 3 Շ 7 2 Հ ա տ վ ե ր 7 5 4 Տ ի ր ա ժ 5 0 0 0
Հ ա ն ձ ն վ ա ծ Է ա ր տ ա դ ր ո ւթ յա ն 2 7 / / 1 0 6 0 թ »է
Ս տ որա գրվա ծ Է տ սլա գ ր ո ւ թ յա ն 2 3 ք]// / / 1 0 6 0 թ »է Թ ա ւ զ թ в 0 у 9 2 1 /1в, Տ պ - 2 6 ,7 6 մ ա մ ., Հրա տ . 2 3 ,5 մա մ.է
Գ ի նը 7 ո* 4 0 կ .է 1 / / 1961 թ . 74 4 ./
տ ո ւ բ ա յի մ ի ն ի ս տ ր ո ւ թ յա ն Հ ր ա տ ա ր ա կ չ ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի ե.
պ ո լի գ ր ա ֆ ա ր դ յո ւ ն ա բ ե ր ո ւ թ յա ն Գ լխ ա վ ո ր վ ա ր չ ո ւ թ յա ն
Պ ս լի գ ր ա ֆ կ ո մ ր ի ն ա ա , հ ր ե ա ն , Տ ե ր յա ն 01է
Related Documents
