Murat Belge _ stanbul Gezi Rehberi UYARI: xxx Kitap sevenlerin
yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii,
sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki
tm e-kitaplar, 5846 sayl kanun'un ilgili maddesine istinaden,
engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses
sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran ve
benzeri yardmc aralara, uyumlu olacak ekilde, "TXT", "DOC" ve
"HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm
kullanlarak, sadece grme engelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle
cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "engelli-engelsiz elele"
dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna
dayal olarak, engelli-engelsiz yardmsever arkadalarmzn youn emei
sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr.
Bu e-kitaplar hibir ekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak
kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tm yasal
sorumlu-luklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser
sahiplerine zarar vermek deildir. xxx web sitesinin amac grme
engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma
alkanln pekitirmektir. Ben de bir grme engelli olarak kitap okumay
seviyorum. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine
inanyorum. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap
okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr
teekkr ediyorum. Bilgi paylamakla oalr. Yaar MUTLU LGL KANUN: 5846
sayl kanun'un "Altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11"
: "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve
edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir
ticar ama gdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc
bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim
kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar
kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn
verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu
nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda
kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak
sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn
belirtilmesi zorunludur." Bu e-kitap grme engelliler iin
dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen,
zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn
taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci
paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu
paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, xxx adresine gndermeyi ve
bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu kitaplar, size
gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek, ltfen bu
aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei
formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi
iin, Bilgece yaayanlara. xxx xxx
Tarayann Notu Bu e-kitap "Grme Engelli" dostlar iin ta-ranm ve
ilk defa xxx da yaynlanmtr. Bu sitenin sahibi grme engelli dost
Yaar Mutlu'nun gayret ve az-mini grnce iki gzmden utanp yardm
edebileceimi dndm. Bir katre k ola-bildiysem ne mutlu. Herkesi bu
mutlulua davet ediyorum. Bu dostlara yardmc olun. Polaris ----{
kutupyldz kitapl }---101
STANBUL GEZ REHBER
Murat Belge
NSZ stanbul'la ilikim genel olarak aamada geliti. Bunlarn
birincisi on sekiz yamda balar ve birka yl srer; balca zellii,
duy-gusallyd. Amerika'dan yeni dnmtm. Oradayken, Massachussetts'de,
Cape Anne adnda bir yarmadada kalmtm. Kentler kydayd, yarmadann
ortas da ormanlkt. Burada uzun yrylere kmay seviyordum. Bylece, ayn
yerleri, farklar ok belirgin drt mevsim boyunca grmtm. Sanrm bu
bende, kendim de farknda olmadan, mekn duygusunu gelitirdi. Dnmde,
doa yerine zengin bir kentte buldum kendimi. Byme andaydm ve her
eyi anlamak istiyordum. Gene de, fazla akli bir anlama abas deildi
benimkisi. Bir mekn grp ok seviyordum, rnein. Neresi olduu ok nemli
deildi. Atf Efendi Kitapl ya da Byk Valide Han. Yaanmakta olan
ha-yata ilgim daha fazlayd. O yeri rengi ve kokusuyla,
atmosferiyle, yayordum. zerinde dnmyordum. Eri br bir sokakta,
er-den pten bir "ev"in pencere niyetine yaplm blmnde, Vita kutusuna
ekilmi bir sardunya grnce, bu yaama sevincine ben de ok
seviniyordum. Kadrga'daki tulumbac kahvelerinde otururdum. imdi
okul olan yerde bir duvar dibinde, kk, kapal bir araba duruyordu
-ekmek tanan cinsten. Ama bunun panjurlu pencereleri, merdiveni
filan da olduu iin, ev haline getirildii ve artk yle kullanld
belliydi. evresine tel gerilip bir bahe yaplm, baheye de nedense ay
iei ekilmiti. Hep grp "neyin nesidir?" diye dndm bu "ev"den bir gn
bir cce kt. Byle manzaralar ok etkiliyordu beni, eksantrikli-iyle.
Sonra, grdm yerler hakknda daha ok ey renmeye, grd-m eyler arasnda
da balar kurmaya baladm. Bu aamada Atf Efendi Kitapl gibi bir ad
aklmda kalyordu; ayrca, merak ediyordum: "Kimmi?", "Ne zaman
yaam?", "Bu binann o zaman yapldn nasl anlarm?" gibi. stanbul Erkek
Lisesi'nin vaktiyle Dyun-u Umumiye olarak yapldn renmek, Bizans
kilisesinde Yunan ha tipini tanmak, camilerde kubbenin ka dayanaa
oturduuna dikkat etmek, ikinci dnemin ilgileri arasndayd. Bu arada
baka dnya ehirleri de grp tandm iin kar-latrmalar yapabiliyordum.
"Kent"e ilikin bilgi ve gzlemler zihnimde birikiyordu. Ama bu
ilgilenme ve bilgilenme, srekli ve dzenli deildi. Bilinalt bir
eilimim olmutu herhalde ve bylece belleimde stanbul bilgilerine zel
yer amtm; ama bilgiler ben zellikle farkna varmadan birikiyordu.
1980'lerde stanbul'la ilikimin nc aamas balad. Mustafa Kemal Aaolu
bir BLSAK kltr etkinlii olarak stanbul gezileri dzenlemeyi dnd ve
benden de Halic'i gezdirmemi istedi. Bu geziler ok tuttu. Benim,
ksa zamanda, Hali'ten baka birok semt ve blge gezdirmem gerekti. Bu
i hl devam ediyor. Sevdiim birok eyi bakalaryla paylamaktan
holanmmdr. Bu erevede, stanbul'u, ilgi duyup da frsat bulamayanlara
gstermenin, tantmann iyi bir taraf var. ok kii, yaad kenti az tanr.
Bunun anlalr bir nedeni vardr: "Nasl olsa buradaym, bir gn gider
grrm," tavr. Ama sz konusu kent stanbul
olunca buna baka etkenler ekleniyor. Batllama sonucu yaadmz
kltrel ikilik nedeniyle, insanlarn meknlar da ayrmtr burada. Peyami
Safa'nn bir romanna Fatih/Harbiye adn vermesinin altnda bu yatar.
Batl eitim grm kesim ehrin belirli arterlerinde dolar ve bunun iki
sokak tesine gitmez gidince de "turist" muamelesi grr. Geleneksel
kesimin de zaten byle meraklar ya da byle bir "gz" yoktur.
stanbul'u gezdirmek durumunda kalnca, stme sorumluluk bindi. Geri
bu gezilerde ehri bir tarihi, bir sanat tarihisi gibi uzmanca
tanmadm, stanbul'la ilikimin bireysel ve yaantsal olduunu hep
sylyordum ve kimse benden bu tr bilgi sormuyordu. Gene de, daha ok
bilmek gereini duydum ve baka ilerimi brakp stanbul'u renmeye
baladm. Aamalarn en kts bu olabilirdi -hl da olabilir ya da oraya
doru geliebilir. nk bu noktada i gezi yapmakla kalmad. Trki-ye'de
ehir ve zellikle stanbul bilincinin ykseldii bir evreye rastla-d
benim geziler. te bu kitab da yazyor olmak dahil, eitli
belge-seller stne almak dahil, stanbul'la ilikim hem uzmanlamak,
hem de bir lde profesyonellemek zorundayd. Bu da, o kendiliinden
iliki biimini zedeleyebilirdi. Neyse ki, stanbul kendisi ok
dayankl, ok zengin. Kurulan ban duyusalln ve duygusalln o kendisi
koruyabiliyor. Sonunda biraz bktrma, ehirden deil, kendi
anlattklarmdan bktm. Bu kitap da sonuta hl bir uzman kitab deil.
Sanat tarihi, mimarlk tarihi konularna ok az girdim. Daha ok genel
tarihe arlk vermeye altm. stanbul'un nasl byle olduu konusu balca
mera-km. Kaybolan ok ey olduunu biliyorum, ama her yerde ok ey
kaybolur. te yandan, belki Lavoisier burada geerli saylabilir. Bir
biimde kaybolan, belki baka bir biimde yaamaya devam ediyordur.
stanbul'un tarihi duyarln yakalamaya altm. Onun iin, kitabn alann
tarihi stanbul'la snrl tuttum. Ama, zellikle ehrin tarihi
blmlerinde, varolan btn yaplardan tasaca da olsa sz etmeye altm.
Ayn zamanda, nemli yaplar stne szlerimi mmkn olduunca ksa tuttum:
Ayasofya ya da Kariye, Sleymaniye ya da Topkap veya Dolmabahe Saray
gibi yaplar byle genel bir rehberde hakkn vererek anlatmak imknsz
gibi bir ey. Dorudan bu yaplar stne yazlm kitaplar okumak
gerekiyor. Kitap, Sumner-Boyd'la Freely'nin Strolling Through
stanbulu tarznda, gezerken ve gezmek iin kullanlacak bir rehber
biiminde yazld. Onlarn bu nc kitabnn bana hem kolaylk, hem de byk
glk kardn sylemeliyim. Strolling Through herkes gibi benim iin de
son derece yararl bir bilgi kayna. Ama bu konuda bu kadar iyi bir
kitap yazlmken, ikinci bir kitap yazmak ok gleiyor. Sorun ille onu
amak gibi iddial bir ey deil; ama yarglar, deer-lendirmeleri, hatta
esprileri bana da o kadar uygun ki, ayn szleri tekrarlamaktan
kendimi alkoymak iin baya zorlanmam gerekti ve tam baarl olamadm
buna ramen. Rehber olunca, semtleri belirli bir srayla gezme mant
kitaba egemen oldu. Gene de, tek blmde anlatlan baz blgeler bir
gnde gezilemeyecek kadar byk olabilir. Bir gzerghta grlecek eitli
meknlarn kendileri hakknda grece az ey syledim ve zellikle deiik
ilgin mimari ayrntlar kaydetmeyi gezen kiiye braktm. Ben daha ok
oralarda geen olaylar ve meknlarla ilgili kiiler hakknda hikyeler
anlattm. Dolaysyla bu hikyeler, meknlarn
srasn izliyor. Gene de, kitabn sonunda, burada yaanm karmak
tarih hakknda epey ayrntl bir resmin oluacan sanyorum. stanbul son
otuz, zellikle yirmi yllk dnem iinde, belirgin bir biimde,
"nostaljik" bir konu haline geldi. Bunun bir kanlmazl var. Bylesine
hzl bir byme, sindirilmesi g bir deiim yaratyor. Bu ehirde daha
uzun sre yaam olanlar, her eyden nce, deienin bilincine varmak
durumunda kalyorlar. Dikkatleri, zamanla, kalandan ok kalmayana
yneliyor. Bu ruh halini dorusu ben de paylayorum ve sanrm kitaba da
yansttm. Dnn ki doduum ev, ocukluumu geirdiim ev, niversite yllarm
geirdiim ev, ilk evlendiimde oturduum ev, ocuklarn doduu ev, iki
ocuun byd ev, bugn yok. Bu, sade benim tarihimle ilgili ksm.
Tandklarmn, akrabalarmn, arkadalarmn, iinde vakit geirdiimiz, bize
ainalam binalar da, ayn ekilde, yok. oumuz bu durumu oturup bilinle
dnmyoruz bile. Ama bu mutlaka bilinaltmza iliyor. Bu kadar youn bir
geicilik insann kalc herhangi bir eye gvenini sarsyordur diye
dnyorum. r-nein bir yerden hep geersiniz, onun iin dikkat
etmezsiniz: ifa'ya inerken St. Joseph'in duvar, rnein, o oradadr,
hep orada olmutur. Bir gn o duvarn orada olmadn grrseniz, tuhaf bir
duygu gelir. Sanki yalnz duvar oradayken kaybolmu deil, siz de
sokaa ayak-kab giymeden, orapla kmsnz gibi, tedirgin edici bir
eksiklik. Tabii sorun yalnz binalar deil. Btn insanlar deiiyor.
1960'ta stanbul nfusu bir milyonun biraz stndeydi. Bunun iinde hl
hatr saylr oranda "aznlk'larmz vard (6-7 Eyll'den sonra, Varlk
Vergisi sonras gibi, g hzlanmt aslnda). Kala gz arasnda, mahalleden
ya da okuldan arkadalarm ortadan kayboldu. Bunu, okurken, pek
anlamadk. Sonra bir gn geldi, bir de baktk ki kimse kalmam. ok
sayda insan gittii halde, ok daha fazla sayda insan geldi ve imdi
on milyonu zorlamaktayz. Tarih kitaplar her zaman stanbul'a g
talebinin gl olduunu anlatyorlar. Ama oran ok nemli. Yeni
gelenlerin oran azken ehir onlar zmleyebiliyor, ksa zamanda
"stanbullu" yapabiliyordu. im-di byle deil. Geenlerde, burada domu
bir ocuun (Habipler tarafndan) 12 yanda ilk olarak denizi grdn
iittim. Bu, elbette, stanbullu olmak deil. 1930 ve 1950'de,
yanlmyorsam, stanbul iki darbe daha yaamt (tabii, yaklak tarihler
bunlar). Birincisinde, Cumhuriyet kurulmu ve bu yeni millidevlette
gayrimslim unsurlarn ekonomik ayrcalklarnn olmayaca, hatta bunun
tersi uygulamann balad anlalmt. Byk zenginler o tarihe kadar
stanbul'u byk lde terk ettiler. Ayn zamanda, birka istisnay
saymazsak, Osmanl anda zenginlemeyi baarm Trk ailelerin ou da snf
dt; servet el deitirdi. 1950'den sonra Anadolu'da servet sahibi
olmaya balayanlar, manevi bakentin nimetlerinden yararlanmak zere,
stanbul'a akmaya baladlar. "Hacaa" tamlamas bu sralarda ortaya kt.
Kervansaray'n kapsndan girerken ef garsonun eline "elli kt"
tu-tuturan Adanal'nn hikyelerini iitir olduk. Bu da, bata "gazino
kltr", bir eyleri deitirdi. 1960'larda sanayi patlad ve yoksul
kesim bir mknats gcne kaplarak stanbul'a akmaya balad. O zamandan
beri bu temponun iindeyiz.
Ekonomik deiim tabii kltrel deiimi de getirmiti. Yeni nfus, de
kalka, yeni dil, yeni kltr, yeni koullar iinde, yz hep gelecee dnk,
urap didindi. 1980'lerde, Evren darbesiyle, Trki-ye'de "gelecek"
denen eyin anlam deiince, "kaybolan zaman" birdenbire deer kazand,
"nostalji" balad. Hepimiz Proust'latk. Ama, neyin nostaljisi?
phesiz herkesin bireysel hayatndan eksilenler var. Ama bugn
otuzunun, hatta krknn stnde olan kuaklar bile, o "eski" stanbul'u
zaten pek bilmiyorlard. Ancak imdi olduka youn denebilecek bir
renme istei balyor. ok yaygn deil hl, ama belirli evrelerden
insanlar, eski kaytszlklaryla kardklarm imdi toparlamaya,
sindirmeye alyor. Ne yazk ki, bunlarn ounun, hem de sudan
nedenlerle, yok olup gittii bir zamanda. Bu da, genel bir kural
olmal. Baz eyler, ancak yok olurken ya da yok olunca anlalyor. Bu
yeni bilincin uyanmasnda, 12 Eylln abartl "ulus-devlet" syleminin
uyandrd tepkinin de pay oldu. Genellikle olumlu bir "hemehrilik"
bilinciyle birlikte, olumsuzlaabilen ve biraz da hayali bir stanbul
"ovenizmi" geliti. stanbul'la asl ilikimin 1961'de, 18 yamdayken
baladn sylyorum. Gelgeldim, 1950'lerde de, ben yata birok ocuun
grmeyecei eyler grme frsatm olmutu. Annemle babam ben be, alt
yalarmdayken ayrlmlard. Bir zaman sonra Ankara'ya yerleen babam
stanbul'a geldike beni de alr ve yamn ilerisinde bir gece hayatyla
tantrrd. Rejans'n yukarda mzik alnan zamann hayal meyal hatrlarm
(ama tabii kendi Rejans tanklm 1960'larda balad). Nil Pasaj'nda
arda Macar lokantasna, Abdullah'n Rumeli Han'daki yerine, Pandelli
ve Gaskonyallar'n Eminn Balkpazar'ndaki (buralar 1950'lerin sonunda
yklmadan nce) yerlerine, Kervansaray ya da Club X gibi gece
kulplerine o tarihlerde gitmitim. Ama bu ocukluk anlar ylesine
yaanm ve hemen unutulmuken, ok sonra, stanbul'la ikinci dnemimin
sonlarnda, yeniden canland zihnimde. nk bu sralarda, stanbul'un
eski hayatn bilmek ve hatrlamak bir erdem olmutu -bir nesnenin
"hurda" olmaktan kp "antika" haline geliini andran bir srele. nc
dnemde stanbul'la ilgili yaynlar toplamaya, okumaya baladm. Bu da
ciddi bir sorun aslnda, nk ok az yayn var. Strolling Through
stanbul'dan ok yararlandm. Ayn yerleri gezip aradan geen zamann
getirdii deiimi de gzlemledim. Bundan sonra en vazgeilmez kaynam
Kou'nun stanbul Ansiklopedisi. Son derece kendine zg bir slupla
yazlm bu eser, baka ansiklopediler gibi kullanlr bir ey olmad iin,
sonunda oturup hepsini bir kitap gibi okudum. Mmkn mertebe kart
tutarak bir referans sistemi olu-turmaya altm, hl da alyorum. Gene
ok yararlandm bir kaynak, kitap deil de bir harita: 1905'te, yangna
kar sigorta iin bir yabanc sigorta irketinin yaptrd son derece
yeterli Beyolu haritas. Burada binalarn sahipleri de belirtildii
iin Beyolu'nun o tarihlerdeki beeri corafyasn epeyce rendim. Bunu,
daha sonraki Pervitich haritasyla karlatrmak gerekiyor. Eremya
elebi ve nciciyan, brahim Hakk Konyal'nn skdar Tarihi, Sedat Hakk
Eldem'in fotorafl kitaplar, Duham'nin kitaplar, daha birok kitaptan
ve dergilerde km yazlardan yararlandm. Evliya elebi'nin hibir
dediine inanmamak, ama her yazdn oku-mak gerekiyor. Msr-Osmanl
ilikilerinin
bence en yararl bilgilerini, elik Glersoy'un ubuklu Kasr stne
kitabndan rendim. Robert Mantran'n 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul
adl kitab, bu ehrin tarihinin baz ynlerini ustaca aydnlatan bir
eser. Stefan Yerasimos'un yaknlarda yaymlanan, Ayasofya stne kitab
hem yeni ufuklar ap bilmediim bir alan aydnlatt, hem de baz
sezgilerimi dorulad. Kimi zaman, stanbul'la dorudan ilgisi olmayan
yaynlarda da ya-rarl bilgiler bulunabiliyor. Bu kitapta, ite btn bu
anlattklarmn -ve anlatmay unut-tuklarmnkarm var. Murat Belge
Austos, 1993
DRDNC BASIMA NSZ Bu kitap ksa denebilecek bir zamanda drdnc
baskya dayand. Demek ki byle bir stanbul rehberine ihtiya varm.
Yeni bask iin kitab geniletmemi istediler. Bundan biraz tedirginlik
duyduumu itiraf edeyim. Aradan birka yl gemi olsa, geniletmek fazla
ya-drgatc gelmeyecekti. Ama sre ksa olduu iin, imdi bunu
geniletmekle, nceki basky satn alanlara hakszlk etme kaygsn yaadm.
te yandan, bu durumu genelletirerek dndm. Bir kitap aslnda keyfi
bir ey. ekilmi bir fotoraf gibi, bir kesiti yanstyor. Bir
fotorafta, bir teknenin kpetesinde dururken grlrsnz, diyelim. ki
saniye sonra ekilen -ya da ekilmeyen- bir fotorafta da, denize dtnz
grlebilir(di). Bir kitap byle saniyelik bir enstantane olmasa da,
sonuta o da belirli bir tasarm erevesinde oluuyor. r-nein, "u kadar
zamanda bitirmeliyim", diye karar verince, kitabn hacmi hakknda da
karar veriyorsunuz. Bu hacim, sizin o anda syleyebilir durumda
olduunuz her eyi kapsamyor. te yandan, yazdnz konuya ilikin bilgi,
gzlem, deerlendirme statik deil, bitimli de deil. Onlar da her an
geliiyor, byyor. Dolaysyla, yazarn nasl organik bir hayat varsa,
kitabn da yle. Yazlan kitap, szgelii bir iir kitab ya da roman vb.
olsa, ona sonradan el srmeme kararn vermek genel olarak daha
kolaydr (kald ki, bunlar bile ok deiebilmitir tarihte). Ama bir
stanbul kitab, hele bu bir rehber olursa, bu kategoriden hayli
uzak. Dolaysyla kayglanmay braktm ve kitab geniletmeye giritim.
Yukarda sylediklerim gene geerli. Bu genilemi biim de bu ehir
hakknda syleyebileceim her eyi kapsamyor -bu satrlar kitab satn
aldktan sonra okuyacanz umuyorum, yoksa vazgeip bir sonraki basky
bekleyebilirsiniz. Tabii o "bir sonraki bask"ya epey vakit var ya
da tamamen farkl bir kararla, bunu burada noktalayp, baka bir kitap
yazmaya giriirim. Bu baskdaki geniletme ilemi ynde yrd. Yazlm ksmda
eksik kalanlar tamamlamaya -ve yanl bilgileri dzeltmeye- altm.
Yanllarn
bazs teltan ve dikkatsizlikten ileri gelmiti (belki de dizgide
kart), bazlar da dpedz benim yanl bilmemden. Bu ikin-cisinde bir
"hafifletici sebep" var. elik Glersoy'un sk sk syledii gibi,
stanbul "yaanm ama yazlmam bir ehir" olduu iin, pek ok ey yeterince
bilinmiyor. Yazl olanlar da insan yanltabiliyor. kinci olarak, ilk
basklarda olmayan blgeleri ekledim. Bylece ehrin yayld iki ktada
gezindiimiz alanlar epeyce genilemi oldu. Son olarak da, kitabn
bana, ehrin tarihi gelimesini ve bunun balca evrelerini anlatan bir
"giri" ekledim. Kitabn temel mant ehri blge blge gezmeye dayanyor.
Bu iyi, ama bir "toplu bak" ve "tarihi perspektif eksiklii
hissediliyordu. "Giri"le bunu bir lde giderdiimi sanyorum. Murat
Belge Kasm, 1994
NDEKLER GR SULTANAHMET VE EVRES SURLAR DVANYOLU-AKSARAY
EMNN-CAALOLU ARILAR BLGES VEFA VE SLEYMANYE AKSARAY'DAN MARMARA
KIYISI BOYUNCA HAL UNKAPANI-ZEYREK FATH-ARAMBA-KARAGMRK VATAN VE
MLLET CADDELER EYP SUR DII MARMARA KIYILARI GALATA VE PERA BEYOLU
YAKASININ TEK SEMTLER BOAZ SKDAR KADIKY ADALAR UZAK STANBUL
KAYNAKLAR DZN
GR stanbul, uzun ve karmak tarihi boyunca, farkl medeniyetlerin
bazen merkezi oldu, bazen de yrngesine girdi. Bylece, o
medeniyetlerin birbirine hi benzemeyen ehircilik anlaylar
stanbul'un oluumunda etkili oldu. Bunlarn izleri imdi de kentin
dokusunda grlebilir. Bu tarihin uzunluu ve bu uzun tarih boyunca
stanbul'un nemli bir merkez olarak varln srdrmesi ehrin corafi
konumuyla yakndan ilgilidir. Boazii iki denizi birbirine balayan
bir su yoludur ve su yolunun iki kysnda iki kta kar karya gelir.
Byle bir kavak noktasnn ticari, askeri vb. bakmlardan nasl bir
stratejik nemi olaca aktr. Ancak, bu adan bakldnda, anakkale'nin de
benzer zellikleri olduu grlr. yleyse niin o boazn kysnda stanbul
gibi nemli bir ehir kurulmad? Bu sorunun cevab, Hali'tir. Hali her
mevsimde ve her trl rzgrda gvenli bir limandr ve koca Dou Akdeniz
blgesinde gvenirlilik asndan onunla boy lecek yalnz Selanik ve zmir
limanlar vardr. Onlarn da, stanbul'daki kavak zellii yoktur. Bylece
denebilir ki doa va corafya stanbul'un nemli bir ehir olmasna
nceden karar vermilerdir. Gene de, kuruluundan Byk Constantinus'un
tarihi kararna kadar bu potansiyel en iyi ekilde kullanlmamt. Bunun
nedeni de byk lde teknolojinin zayfldr. Boaz, gemiciliin erken
evrelerinden beri kullanlyordu, ama bu trafik bildiimiz llere gre
"byk" bir ehir iin yeterli deildi. Efsanevi Megaral Byzas'tan
yaklak 800 yl sonra, S 196'da Roma mparatoru Septimius Severus,
ehri zaptetti ve kendisine direndii iin cezalandrarak yakt, surlarn
yktrd. Ama bundan bir yl sonra kendisinin yeniden sur yapmas, ehrin
nemini anladnn iareti saylabilir. ROMA BAKENT stanbul'u tarihi bir
dnya merkezi haline getirme kararn bilinli bir ekilde veren kii
Constantinus oldu. Roma mparatorluu'nun eitli sorunlar karsnda
imparatorun bulduu zm onu ynetim-sel olarak ikiye ayrmakt; bu
durumda, douda kalacak para iin Roma'ya denk bir byk bakent
yaratmak gerekiyordu. Tarihiler Constantinus'un ilkin Troya'y dndn
anlatrlar. Troya, klasik an lyada gibi en byk epiinin kahraman
olan, ama yknt halinde bir yerdi. Constantinus'un ksa zamanda daha
gereki bir karara yneldii, Troya'nn temsil ettii gemie karlk,
stanbul'un vaad ettii gelecei tercih ettii grlr. Bu kararn stanbul
iin sonucu u bakmdan ilginti: ehir, planl bir biimde, bakent olmak
zere ina edildi. Constantinus, ayn zamanda, Roma'nn Hristiyan
olmasna karar veren imparatordur. Ancak ehrin yapl klasik Greko-
Romen ehircilik anlay ve gelenei erevesinde gerekleti.
Constantinus'un emberlita stne konan heykelinin onu Apollo gibi
resmetmesi de bu gei aamasnn tipik bir zelliidir. Yunan-Latin tarz,
geni, iki yan stunlu caddeleri gelitirmiti. Bu caddeler stnde
gerekli
yerlerde geni meydanlar alyor, kavaklar oluuyordu. Simetri nemli
bir ilkeydi. Bir bakent iin grkem ve antsallk da nemliydi. zgr
yurttalarn toplumsal ihtiyalar karlanmalyd. ehir bu ilkelere uygun
olarak ksa zamanda geliti ve Constantinus'un isabetli bir seim
yaptn kantlad. Daha iki yzyl gemeden Unkapan-Yenikap arasndaki
surlar dar geldi ve II. Teodosios bugn grdmz yeni surlar yaptrd.
BZANS Roma'nn ne zaman "Bizans" olduunu sylemek kolay deildir.
Bizansllar kendilerini Romal olarak tanmlyordu. Bu ayrm, 19. yzyl
tarihilerinin kard bir ayrmdr. Arada bir fark olduu, belirli bir
zamandan sonra Dou Roma'nn ya da Bizans'n Bat Roma'ya, daha dorusu,
ayrm ncesi eski Roma'ya pek benzemedii hissedilir, ama geiin ne
zaman baladna veya bittiine karar vermek zordur belki bandan beri
ayrm vard. Tabii, "ayrm neydi?" sorusuna da daha kesin bir cevap
bulmak gerekiyor. "Roma" denince aklmza gelen belli bal zellikler
paganizm anda olumutu; Bizans ise koyu Hristiyan bir
imparatorluktur. Ama Dou Roma'nn kuruluunda zaten Hristiyanlk vard.
Dolaysyla din, balca ayrm olmamal. Sorun belki, Bat Roma'da zerk
bir soylular snf olmasdr. Her zaman politik olarak egemen olmasalar
da, belirleyici oldular. Bizans'ta ise devletten zerk bir soylu snf
yoktu sonraki Osmanllar gibi. Benim znel yorumum, bu deiimin 5.
yzyl sonlarna kadar kendini belli ettiidir. Tek dayanam da,
ustinianos'un 6. yzylda Roma'y yeniden kurma giriiminde bulunmas.
"Yeniden kurma" giriimleri, hep, bir eyin kaybedildii bilincinin
sonucudur. ustinianos'un abalar Yunan-Latin geleneiyle Hristiyanl
parlak bir biimde birletirdi. Bata Ayasofya olmak zere, Hristiyanln
en byk antlar stanbul'da bir klasik dnya ehri dokusunun iinde
ykseldi. Ama sonraki yzyllarda Bizans srekli yprand ve zayflad.
1204 Latin igaliyle iyice kt. Trkler fethettiinde ehir yar ykkt,
n-fusu da elli bine kadar inmiti. OSMANLILAR Osmanl dneminde ehir
ksa zamanda deiti, baka bir karakter edindi. Trkler gebelik
geleneinden geliyorlard; krsal alkanlklar ar basyordu. Bunun
sonucunda doa yeniden ehir iine girdi. Nfusun en fazla younlat
birka istisna semt dnda, btn evler baheliydi. Modern ehirlerde
parklarla giderilen yeillik ihtiyac, bu stanbul'da bahelerle
karlanmt. Bu yzyln ortalarna kadar ehre belirgin karakterini veren
ahap konut tipi de bu en erken dnemlerden balad. Ahabn tercihinin
eitli nedenleri vard: Deprem korkusu, krsal alkanlk ya da slam'n
"fani dnya" ideolojisi gibi. Ama temel neden ekonomikti. Ahap ucuz,
inaat kolayd. Ayrca ahap ev, ehrin iklimiyle uyumluydu. Buna karlk,
nemli sakncas da, bilindii gibi, yangna
dayankszlyd. Gerekten de yangn, yzyllar boyunca stanbul'un
bandan eksik olmayan bir felket olmutur. Osmanl yaplamasn balca iki
kategoride ele alabiliriz: kamusal ve zel. Bu ikisi arasndaki ayrm,
Osmanl'da Roma-Bizans'ta olduundan daha bykt. Osmanllar ele
geirdikleri ehri ykmadlar, yapsn da bilinli veya amal bir ekilde
bozmadlar. Kiliseleri camiye evirdiler, Bizans'n ykseltilere antsal
yap dikme politikasn srdrp tamamladlar. "Kamusal" dediim
kategorinin belirgin rnei "klliye"dir. Bu tip binalar padiah, vezir
ve aileleri, yani saray, vezirler ve baka varlkllar ina ettirir.
Klliyenin amac ve varlk nedeni kamu yarardr. Bir hayr iidir.
Yaptrann servetine gre ilevleri oalr ve eitlenir. Klliye, ehrin
geri kalan ksmna almaktan ok kapanan bir yap tipidir. Genellikle
merkezinde cami yer alr. Medreseler, hastaneler, klliyenin binalar
her neyse, merkezdeki camiye gre vaziyet alr, yzlerini ona dnerler
(tabii bu, srtlarn ehre dnmeleri demektir). Cami elbette dini,
Allah' temsil eder. Ama ayn zamanda, dnyevi ve fiziksel dzeyde, onu
yaptran da. Bu bakmdan klliye, sanki ortasnda durup da ona bakacak
bu "bani"nin teftiine kendine sunar gibi durur. Klliyenin oluturduu
bu grece simetrik ve geometrik btnln dnda ehrin kaosu vardr. Orada
dz izgiler bozulur; erilir ya da zikzak yapar. Evler birbirine
yaslanr. Cumbalar birbirine uzanr, so-kaklar kmaz olur vb. Aslnda
mahallenin temelinde de, klliyedeki ilkeler vardr; ama ilkenin
gerekleme oran mahallede iyice azalr. Bunu aklamak iin, fetihten
itibaren ehirde nasl bir nfus olutuu konusuna ksaca gz atmak
gerekiyor. II. Mehmet Roma'nn bakenti ele geirip kendini Kayser
ilan edince, tasarlad byk ehrin nfusunu oluturmaya giriti.
mparatorluun okuluslu dokusunu ehirde yeniden retti. Bunun iin
eitli blgelerden Trk, Rum, Ermeni topluluklarn ehir iinde iskn
etti. Onu izleyen padiahlar da politikay srdrd: Bayezid'in
Yahudiler'i davet etmesi, Sleyman'n Srbistan'dan hnerli ustalar
getirmesi gibi. Bylece yeni kurulan mahalleler, gelen topluluklarn
kyleri gibi kuruldu. Bu, modern ada ncelikle snf temeline gre mekn
paylaarak kurulan Bat Avrupa ehirlerinden de, snflarn nemli olduu
klasik (Greko-Romen) gelenekten de epey farkl bir modeldir. Her
mahallenin zengini ve yoksulu ve ok sayda orta hallisi vard.
Ortakln temeli etnik bad (ya da "aramba" veya "Aksaray" gibi
semtlerde, eski hemerilik balar). Dolaysyla aslnda mahalle de yzn
bir merkeze, srtn da ehrin geri kalan ksmna dnyordu. Ama bunu
klliye gibi dzenli ve geometrik bir tarzda yapamyordu, nk gc
yetmiyordu. Bu anlamda devlet hendeseyi, sivil toplum kargaay
temsil eder. Mahalle merkezi ufarak bir meydandr. Burada kural
olarak, birimin maddi temelini oluturan bakkal ve manav (kasap da
olabilir) ve toplumsallk mekn olan kahvehane bulunurdu. Bylece
Osmanl stanbul'u bir bakma bir kyler topluluu olarak geliti. Bu
"matlama" diyeceim bir zellik getirdi. Klasik Roma ehri, caddeleri
ve meydanlaryla, sanki ehrin bir utan br uca "saydam" bir biimde
grnmesi idealine gre kurulmutu. Akdenizli Yunan ve Roma
medeniyetlerinde hayatn byk ksm ak havada geiyordu. Bu Osmanl
zamannda da ok fazla deimedi, ama aklk daha ok evresi kapal
avlulara vb tand. "Kadn mahremiyeti" kavramnn da bunda pay olmal.
Klasik adaki dz izgiler, klliyeler dnda, labirentleti (aslnda,
sarayn "zel" ini temsil eden Harem'de de labirent nitelii vardr).
slm -Osmanl uygarlnn "uzlet" kavram, "mahremiyet"i tamamlar. Devlet
ve "zel" arasnda, "kamusal'a pek fazla yer kalmamtr. Birey, "dar"
da ii bitince, evinin mahremiyetine snr ve orada "uzlet"i yaar.
Osmanl'nn parlak dnemlerinde stanbul dnyann bir numaral ehir statsn
korudu. O alarn teknolojik imknlar iinde sala-nabilecek hizmetler
salanmt. Sleymaniye Klliyesi'nde Sinan'n yapt tuvaletleri dnn; bir
de, 16. yzylda, Paris veya Londra'da sokak ortasndan akan lam.
TANZMAT DNEM 19. yzylda Bat'da balayan sanayi devriminin sonular
dnyann ehresini hzla deitirdi. Gcn byk lde kaybeden Osmanl, bu
gelime karsnda bsbtn aresiz kald. Sanayi devrimi ehircilik anlayn
ve pratiini de deitiriyordu. Bugn de, gezdiimiz birok ehrin
belirleyici karakterini 19. yzylda edindiini gzlemleriz. Bu yzyl,
modern dnyay, bildiimiz dnyay balatr. Ondan ncesini anlamak iin
fazladan bir zihni abaya ihtiyacmz vardr. Ondan sonras ise ok daha
ainadr. Bat'nn kap komusu olan Osmanl'nn ve stanbul'un dnyay saran
sanayi devrimi etkilerine kaytsz kalmas mmkn deildi. Nitekim,
Osmanl da zorunluu kavram ve nceki araylarndan ok daha kapsaml bir
yenileme programn balamt.. Bu yeni anlay, stanbul'un youn yerleim
alanlarndan nce o kadar fazla meskn olmayan, Halic'in kuzeyindeki
blgelerde kendini gsterdi. Beyolu'nun tarihi, bunun byle olmasnn
koullarn hazr-lamtr. Galata semti, bir Cenova kolonisi olduktan
sonra bu Dou Akdeniz kentinde hep Bat dnyasn temsil etmiti.
Osmanllar da diplomatik iliki kurduklar lkelere, elilikleri iin o
yakada yer vermi, bylece bu blge stanbul'dan farkl ve Bat'ya yakn
bir izgide gelimiti. Bat'dan gelen yeni ehircilik anlaynn, bu tr
bir fizie ve nfusa sahip olan bu blgede yerlemesi doald. Bylece
ehir, bu yzylda, yeni bir medeniyet yrngesine girdi ve o
medeniyetin ehircilik ilkelerine gre biimlenmeye balad. Ne var ki,
bu sralarda Osmanl ekonomisi ar skntdayd. Onun iin dei-im yava ve
ksmi oldu. 18. yzyldan bu yana, artk yoksul bir ehir olmutu
stanbul. Sermaye yaylmad iin, erken Avrupa kapitalizminin yaratt
grkemlilie eriememiti. Bugn de bu yoksulluu aka grebiliyoruz.
Tanzimat'n stanbul'a biim verme giriimini, daha nceki byk deimeler
arasnda en ok Constantinus'un abasna benzetebiliriz. Yaplanla
yaplmak istenen arasnda uyum salanmas bakmndan ikisi de, yeni bir
kent yaratmak zere giriilmi planl abalardr. ki-sinde de, ehrin btnn
gren bir gzn varl bellidir. Daha nce de Osmanllar ehri Batllatrmaya
alm, Moltke, Arnodin, Bouvard gibi ehircilere proje smarlam, ama
ayaklar yere basmayan bu
projelerden sonu kmamt. imdi daha gereki ve pratik bir programla
ie balanacakt. Geleneksel Topkap Saray'na son kk yaptran Abdlmecit
ayn zamanda Dolmabahe Saray'n ina ettirerek oraya tanma kararn
veren padiahtr. Topkap'dan Dolmabahe'ye fiziksel mesafe birka
kilometreyi gemez, ama padiah bu yer deitirmeyle birlikte, aslnda
bir medeniyetten brne geiyordu (tabii btn bu sreci balatann babas
II. Mahmut olduunu unutmamalyz). stanbul'da "Bat", ku-zeydeydi.
Saray kuzeye tannca, doal olarak, ordu da onu izledi.
Modernletirilen ordu bu yakada yaplm yeni klalara yerletirildi.
Tevikiye'de yaplan cami ve karakol, adnn da gsterdii gibi, bu
yakada yerleimi tevik ediyordu. Ulam sorunlar, modernlemede itici g
oldu. rnein kprlerin yaplmas belirleyici bir deiimdi. ok eskiden
beri dnlen kprler gerekleti. Saray Bat'ya giderken eski ehri bsbtn
gzden karmam, kprlerle yedeine balamt. Demiryolu Sirkeci'ye geldi;
buharl vapurlar Anadolu yakasndan ve Adalar'dan insanlar kprye
tamaya balad. nce atl, sonra elektrikli tramvay ulam hzlandrd, ayr
yaamaya alm semtleri birbirine balad. Londra'dan sonra dnyada yaplm
ikinci "metro" olan Tnel, i merkezi Galata ile konut alan Beyolu
arasnda gidi-gelii kolay-latrd. "Hasta adam" diye anlan Osmanl
devletinin gc bu kadarna yetti gene de. zellikle yangnlardan sonra,
eski ehrin dar sokaklarn geniletmeye, dzenli hale getirmeye altlar.
Gece aydnlatmas balad. Kamusal elence kavram dodu. Btn eksiklere
ramen, bunlar nemli deiikliklerdi. CUMHURYET Trkiye Cumhuriyeti,
bir bakma, stanbul'a kar kuruldu. Bu da, doal olarak, kentin yaklak
otuz yln derinden etkiledi. Cumhuriyet'le stanbul arasndaki atma,
yalnzca padiahn ve son hkmetlerinin burada bulunmalarndan ileri
gelmez. Buna ek olarak, bir ksm stanbul aydnnn belirli stanbul
gazetelerinde milli mcadeleye tavr alm olmalar da hikyenin btnn
aklamaya yetmez. Temel sorun, Cumhuriyet'in bir milli devletin
rejimi olarak ortaya kmas, stanbul'un ise pek ok zelliiyle
kozmopolit impa-ratorluun rn olmasdr. Ankara, corafi konumunun
kazandrd askeri avantajlarla (Balkan Harbi'nde ve anakkale srasnda
stanbul'un bakent olmasnn tehlikeleri grlmt zaten) Kurtulu Savann
ynlendirildii merkez olmutu, ama bu sava kazanldktan sonra da,
kozmopolit stanbul'a kar "Anadolu'nun kalbi" olma zelliiyle bakent
ilevini devam ettirdi. Kurtulu Savann kazanlmasndan sonra stanbul
uzun sre tamamlanamayan bir nfus deiimi srecine girdi; nfusla
birlikte, doal olarak baka eyler de deiti. Kurulan milli devlette
ok fazla istenmediklerini hisseden gayrimslim kesimler ehri dalga
dalga terk etti. Varlk Vergisi, 6-7 Eyll, Kbrs gerginlii gibi
olaylar da sreci hzlandrd. Bu arada mlkiyette geni apl bir el
deitirme de oldu. Yeni merkeziyeti devlette her alanda olduu gibi
stanbul'la ilgili kararlar da Ankara'da verilmeye balamt. Hatta bir
aralk stanbul Belediye Bakanl
stanbul Valisi'nin ikinci ilevi haline getirildi. Tahmin
edilecei gibi, stanbul'a ayrlan kaynaklar, stanbul'dan elde edilen
kaynaklara gre hatr, saylr derecede azald. Bunlarn uzun vadeli ve
nemli sonucu, stanbul halicinin ehir sorunlaryla ilgilenmez hale
gelmeleri oldu. Yeni bir ehir planlama ve kurma ener-jisi Ankara'da
younlarken stanbul ihmal edildi. phesiz ki stanbul imparatorluk
bakenti olarak ok uzun bir sre olaanst ayrcalklarn tadn karmt ve
imdi byk lde harap bir toplumun canlandrlmas srecinde nn biraz
unutulmas ya-drganmamalyd. Cumhuriyet'in kuruluundan 1940'lara
kadar stanbul'da imar ve ehircilik adna ciddi bir ie giriilmedi.
Askerin kulland baz binalarn, klalarn niversiteye verilmesi,
hanedana ait saray ve kklerin kamu yararna alan kurumlara verilmesi
gibi simgesel anlam olan baz eyler yapld. Milli devlet hem
Batllamaya, hem Trklemeye alyordu. Bunun iin ynla sokak ad
deitirildi, Rumlar'n youn oturduu Tatavla'nn Kurtulu'a evrilmesi
gibi anlaml deiiklikler yapld. stanbul ve Trkiye 1930'lar boyunca
yeniliin ve srekli yenilemenin ocuksu cokusunu yaad. Bu ayn zamanda
tarihle balarn kopmas anlamna geliyordu. Tarihe, bir an nce
kurtulmas ve uzaklalmas gereken karanlk bir maara gibi bakma tavr
yaygnlat. Geriye dnp bakarsak, Lut Peygamber'in kars gibi bir tuz
direi olacakt. Bu tavr, bu tarz bir "modernizm", daha sonraki
yllarda da, her eyden nce bir tarih ehri olan stanbul'da geni apl
tahribata yol at, nk kanlmazlaan imar gerei gndeme gelince, ilk
kazma tarihe vuruldu. 1940'larda, Vali Ltf Krdar zamannda baz imar
faaliyetleri balad, ama byk apl deiim 1950'de iktidarn seimle
deimesinden sonra geldi. Adnan Menderes stanbul'u ele almaya karar
vermiti. Yukarda deindiim, hemerilik bilincinin yetersizlii, bu
gibi durumlarda ciddi bir tehlike nitelii kazanr. nk ehrin btnne
ilgi azalnca, bilgi de kalmaz, ehir stne dnce retimi de olamaz.
Bilgi az sayda yetkilinin elinde toplanr, onlarn evresinde de, ehre
ve yaplacak faaliyetlere yalnz kendi karlar asndan bakan gruplar
toplanr. Bu yalnz Menderes zamanna zg bir ey deil, Trkiye tarihinin
en genel ve kalc zelliidir. Merkeziyeti anlay kitleleri sorunlarn
ve kararlarn uzanda tutar. Sonuta, merkezdeki o yetkili, kafasndaki
projeleri kimseye danmadan yrrle koyan "ibitirici" tip olarak
bildiini okur. Menderes bir babakan olarak, daha sonra greceimiz
birok belediye bakannn prototipiydi. En byk sorunlardan biri ulamd
o yllarda. nsanlarn yzlerce yl yaya dolat stanbul, Menderes
hkmetlerinin Trkiye apnda uygulamaya koyduu ve ncelik verdii,
dolaysyla hzla gelien motorlu trafie uygun bir altyapya sahip
deildi. Menderes tarihi yarmadada Vatan ve Millet Caddeleri ile
Sahil Yolu'nu at. Dolmabahe-Karaky arasn, Badat Caddesi'ni
geniletti. Bu uygulamalar ehre gerekten ferahlama getirdi. Nitekim
bugn hala, o zamanlan yaamam olanlar bile Menderes'i rahmetle anar.
Ancak, bir de madalyonun br yzne bakmakta yarar var. Bir kere, bu
caddeler yaplrken birok tarihi yap cmerte feda edildi ve modernleme
uruna tarihten vazgemenin zorunlu olduu dncesi merulat.
kinci nemli nokta, bu gibi geni caddelerin almasnn yan sra, ulam
iin daha kkl ve byk apta tedbirler dnme gereiydi. Bu daha koklu
tedbir phesiz metroydu. Metro yapmna o yllarda balanm olsa bu i
imdiye kadar biter ve bugn yaanan trafik facias nlenirdi. Ama bu tr
toplu tama yntemleri o iktidarn genel yaklamna aykryd. Onun iin de
hi dnlmedi (Boaz Kprs dnld halde). stanbul nfusu ve buna bal olarak
konutlama da hesapsz bir bi-imde byyerek yrd. Tarihi yarmadada bir
ksm eski yangn yerleri olan geni alanlar irkin bir apartmanlamaya
terkedildi. Ayrca pek ok eski ve deerli bina da yerini zevksiz
apartmanlara brakt. Bu eilimler, doal olarak, yalnzca tarihi
yarmadayla snrl kalmad. Tarihe kar taknlm kmseyici, deer bilmez
tavr bu dnemde geni bir tahribata dnt. te yandan ehir ii olmayan
alanlarda da gecekondulama balad ve bu yeni eilim 1960'larda bsbtn
hzlanarak yakn zamana kadar devam etti (imdi ise eski gecekondu
alanlarnn betonarme bloklarla kaplanmas srecindeyiz). Daha nce,
stanbul'da tip ehirlemeden sz etmitim. Drdnc tip olarak da 20.
yzyln gecekondulamasn sayabiliriz. Menderes dneminde ve onu izleyen
yllarda stanbul'da olanlar, daha ncekiler arasnda en fazla Osmanl
dneminin balangcna ben-zetilebilir: Gle gelen yeni bir nfus olmas
ve bu nfusun fazla plan program gzetmeden ehre yerlemesi bakmndan.
Gerekten, ehrin ikinci kere fethedilmesi gibi bir eydir bu.
Gelgelelim, bu seferki nfus ak ncekilerle kyaslanmayacak kadar
fazlayd ve ister iste-mez nemli sonular olacakt. Bugn on milyon
kadar bir nfustan sz ediyoruz. Bu Norve'in, Danimarka'nn nfusunun
iki katndan fazla. stanbul'da yaayan on milyona yeterli su salamak
demek, btn Yunanistan'a su salamakla e anlaml. Bu koullarda, krdan
kente gelen bunca insann kentli olarak zmsenmesi ok zorlar ve
upuzun bir sreye yaylr. Kentli ile kyl aras bir hayat tarznn var-ln
hepimiz hissediyoruz. Bu sayda insana gre olumam kentin elbette
ciddi altyap sorunlar kacak ve bu da hayat niteliini
zede-leyecektir. Susuzluk, kanalizasyon yetersizlii, p sorunu,
trafik kemekei, betonlama, hava, su ve topran youn bir biimde
kirlenmesi vb. amzda teknoloji, sanayi devriminden nceki dnemlerle
kyaslanamayacak kadar gl. phesiz, insana daha nce hayal edemeyecei
imknlar verdii iin olumlu bir gelime bu. Ama byk g, ayn lde ykc ve
yok edici olabiliyor ve son yz elli ylda iyimserce uyguladmz
teknolojinin hem genel olarak dnyada, hem de dnyann belirli
alanlarnda yaratt tahribatn ounu yeni yeni kavramaya balyoruz.
stanbul da bu eit tahribattan nasibini yeterince ald ve henz bunu
giderebilmi deil. Bu erevede, 20. yzyln "yemlii" ile Tanzimat'n
stanbul'a getirdiklerini ksaca karlatrabiliriz. Elbette, insanlar
her eyi nceden bilemezler ve iyi niyetle giritikleri uygulamalardan
bazlarnn ok zararl sonular sonradan anlalr. rnein, Tanzimat
dneminde Hali kylarnn sanayilemeye terk edilmesi kt bir seimdi ve
bunun sonucunda stanbul Halic'ini kaybetti. Ancak, o sralarda
dnyann baka yerlerinde de benzer tercihler yaplmt. Avrupa'nn belli
bal nehirlerinin youn kirlenmesi de benzer bir durumdur. Yani,
Tanzimatlar'n yanlglar, adalarnn da payla-t yanlglard.
Ayn yargy Cumhuriyet dnemi iin tekrarlamak o kadar kolay
deildir. Ortada, ncelikle stanbul'la ilgili iki nemli yanl olduu
grlyor. Bunlardan birincisi, yaplan ilerin yol aaca sonularn nceden
hesaplanamamasdr. kincisi de, taklit edilen modelin gerekte ne
olduunun yeterince anlalmamasdr. Bir ehrin gelimesinin zgn
dinamikleri elbette vardr; ama lke koullar da o gelimeye mdahale
eder. Azgelimiliin birok skntsn yaayan Trkiye'de stanbul'un vaad
ettikleri ok kiiye ekici-geldi ve hesapsz bir g balad. evrede, imdi
Gebze ya da erkezky gibi yerlerde yaplmaya allan ehri koruyacak
istihdam alanlar ama abas ancak i iten getikten sonra dnlebildi. Bu
hzl nfus younlamas karsnda, kaynaklar da artmaynca, yerel
yetkililer aresizlie dtler. Gelimenin ardndan srklenir olduk. rnein
otomobil says durmadan artarken otopark sorunu zlemedi. stanbul'un
tertemiz denizi on yllk bir sre iinde berbat oldu. Patlayan p
dalar, her an yaylma ihtimali olan salgn hastalk ve daha nice fiili
ya da potansiyel tehlike bu hesapsz gidiin sonula-rndan sadece
birka. Byle olumsuzluklar, izlenen modeli anlamama veya anlamak
istememenin bizi mahkm ettii sonulardr. Belirtmeye altmz Bat
ehirlerinde bizdekinden ok otomobil var, ama toplu tamann btn
gerekleri yerine getirilmi. Modern teknoloji ve inaat var -ve ok
daha zevkli- ama tarihi dokunun korunmas iin her trl tedbir alnm.
Sermayenin hesapsz dalgalanmalarnn insana ve kltre zarar vermemesi
iin birok are dnlm. Zamanla yarma abas bu kadar ciddi bir lm-kalm
sorununa dnmedii iin, niteliksiz retim byk lde engellenmi. Bunlara
ramen, o Bat kentlerinin de pek ok sorunu var. nk ada toplumlarn
imknlarnn bykl dolayl olarak sorunlar da bytyor. GELECEK PERSPEKTF
Bu koullarda stanbul'un geleceini nasl dnebiliriz? ehir bir
katastrofa doru mu gidiyor? Yaplacak ilk i, herhalde, stanbul iin
bir tasarm oluturmaktr (tabii, birden fazla). Byle bir tasarmn
temel elerinin ne olabilecei stne biraz fikir egzersizi
yapabiliriz. amzda byk bir kentin bir metropol oarak salkl
gelimesinin yolu uluslararas olmaktan geiyor. Bu sre hem maddi
bakmdan, hem de kltrel bakmdan, byk kentlerin temel ihtiyalarna
karlk veriyor. Onun iin stanbul'un geleceini yalnz Trkiye deil,
bulunduu blgenin snrlar iinde dnmek gerekir. Trkiye ve stanbul bugn
kaplar Ortadou'ya, Akdeniz ve Karadeniz blgelerine, Balkanlar ve
Orta Asya'ya alan bir konumda. Bu hinterland, tarihinin balangcnda,
stanbul'u nemli bir merkez haline getirmiti, Akdeniz hl dnyann
ortasnda gibi grnd srece, spanya ve Osmanl devleti, gelecei
belirleyecek iki lke grnmndeydi. Ama yeni ktalarn kefi Atlas
Okyanusu kysnda kurulu lkelere byk bir gelime hz verdi ve Osmanl
devleti tarihin kysnda kald.
Bugnn dnyasnda byle koullar artk ald. stanbul'un yeri gene nemli
ve elverili. Ancak, daha nceki ift kutuplu dnyada "NA-TO'nun ileri
karakolu Trkiye" gibi bir role yeniden girmekten kanmamz gerekiyor.
Trkiye ve stanbul barn yapc bir esi olduu lde blgenin nemli
metropol haline gelebilir. Bunun iin de Trkiye'nin atan bir lke,
stanbul'un atan bir kent olmamas zorunlu. Uluslararas bir kent
olmann onsuz edilmez koullar var. Bunlar saymak bile gereksiz.
Zaten yeterince gecikmi olan bu ilerin hzla tamamlanmas gerekiyor.
Dolaysyla, artma tesisleri kurulmas, pn aklc bir biimde yok
edilmesi, metronun almaya balamas gibi ileri, stanbul'un gelecek
projeksiyonunun asli eleri gibi grme-mek gerekir. Bunlar, oktan
olup bitmeliydi. Uluslararas kent kavram ile bugnk yapsyla stanbul
arasndaki en byk mesafe kltr alannda. Nfusu ok daha az olan eitli
Avrupa ehirlerinde, rnein bir haftann kltr etkinliklerini izlemek
isteyen yerli ve yabanclar, bu bilgiyi vermek zere zel olarak
yaymlanan dergiler alrlar. Bu dergilerde, szgelii yalnz sinema
haberleri, sayfalarca srer. stanbul'da durum hi byle deil. Bakrky
gibi bir yeri alalm. Bakrky stanbul'un bir ilesidir. Ama bamsz bir
ehir gibi baktmzda, Trkiye'nin en byk be alt ehri kadar nfusu
olduunu gryoruz. Bu kadar kalabalk bir yerde ka sinema, ka tiyatro,
ka kltr kuruluu var? Bu eksiklik, stanbul halknn byle eylere
ihtiyac olmamasndan ok, genel byme hznn getirdii salkszlktan
kaynaklanyor. Son yirmi, otuz yllk stanbul tarihi, milyonlarca
insan bu ehre yerletirirken yalnzca en temel ihtiyalarn
karlanmasyla yetinmek zorunda brakt. "Ban sokacak bir at" kadar
basit bir eydi bu, sonuta. Dolaysyla, ksa srede orada burada
bitiveren pek ok yeni yerleim blgesinde sosyal ve kltrel hayatla
ilgili hibir ey d-nlmedi. Bu kenar semtler bir yana, emektar an
Sinemas yandktan sonra, stanbul'un tamamnda teknik donanm yeterli
sadece iki konser salonu var. Uluslararas konferans mekn olarak
Spor ve Sergi Saray dzenleniyor ve trnn herhalde uzun sre tek rnei
olacak. Bu da kaliteli basketboln nerede oynanaca ve seyredilecei
sorununu karyor. Bunlar gerekten ok ciddi yetersizlikler. imdiye
kadar yrrlkte olan mantn deimesi ve yatrmn kltr alanna ynelmesi
gerekiyor. Yalnz bildik alanlarda, sinema ve tiyatro, sergi ve
konser meknlarnn, kitaplklarn yaygnlamas gibi yatrmlar deil,
hemerilik, sorumlu ve katlmc yurttalk bilincini yaygnlatracak
yaplar da olumas gerekiyor. Yurttalarn semt dzeyinde ve ehir
dzeyinde tartmaya katlarak bilgilenmesi, kararlarda sz sahibi olmas
gerekiyor. Ayn zamanda, ehrin tarih zenginliinin ortaya karlmas ve
korunmas iin ciddi yatrm gerekiyor. Bunun yaplmas her eyden nce bir
"insanlk borcu", nk stanbul'un insanlk kltr tarihi iin-de nemli bir
yeri var. Ama bu ihtiya stanbullular iin de son derece geerli. Son
yllarda balayan restorasyon giriimleri geniletilmeli,
yaygnlatrlmal, ayn zamanda bu ileri yapacak yeterli kadrolarn
yetitirilmesi iin almaldr. Tarihi yarmadada neredeyse btn ehri bir
ak hava mzesi haline getirecek kadar ok tarihi zenginlik var ve
bunlarn byk ksm gz gre gre yok olup gidiyor.
Kentin uluslararaslamas vazgeilemeyecek bir hedeftir. Ama
"uluslararas" olmann, bugnn dnyasnda, baz ciddi sakncalar da vardr.
nk bu bir standartlama, anonimleme ve kiiliksizleme anlamna da
geliyor. Hem ehrin yaps, hem de olayn mant bu iki srecin farkl
meknlarda gelimesini gerekli klyor. Gkdelen otelle-rin,
iyerlerinin, onlarn destek ve yap hizmetlerinin yer alabilecei pek
ok mekn hl var stanbul'da. Ama, Alman Konsolosluu'nun yannda devasa
Park Otel gkdeleni yapmak gibi yanlglara artk dlmemesi gerekiyor.
Ayn zamanda tarihi blgelerin gereksiz pej-mrdelik ve sefaletine de
artk gz yummamalyz. Bu pejmrdelik bir "kltrel farkllk" esi deil,
somut koullarn yaratt arzi bir du-rumdur ve giderilmelidir. Sonu
olarak, stanbul'un hl ok hzl olan organik bymesinin gerisinde
kalmaktan, plansz bir debelenme halinde bir oraya, bir bu-raya
hamle edip bir eyleri dzeltmeye alma durumunda kalmaktan kurtulmak
gerekiyor. nce, zihinde geerli bir gelecek projeksiyonu kurmal, ne
istediimizi netletirmeliyiz. Sonra, bu uzun vadeli tasarmn
gereklemesi iin ncelikleri saptamal ve bunlarla elde bulunan ve
yaratlmas gereken kaynaklarn dengesini kurmalyz. Temiz, etkili,
ilgin ve zgn bir stanbul, hl mmkn.
SULTANAHMET VE EVRES Bugn Sultanahmet Meydan adyla bildiimiz
evre, yani tarihi yarmadann bat ucu, stanbul'un en eski blgesidir.
Efsanevi Byzas'n ya da ilk kurucu kimse onun ehrini burada kurduu
anlalyor. Pagan stanbul'un Akropolis'i bugn Topkap Saraynn kaplad
yumuak ykselti stne yaplmt. O Akropolis'ten bugne hibir iz kalmad.
stanbul olduka eski zamanlardan beri geni bir imparatorluun
ba-kenti olduu iin, ehrin bu blgesi de yalnz onun deil, ayn zamanda
btn imparatorluun merkezi olarak tasarlanmt. Bunu en iyi anlatan
ant, imdi Ayasofya'nn karsndaki kede, su terazisinin yannda, mtevaz
bir ekilde duran Milion tadr. Buras Dou Roma mparatorluu'nun
bakentinde, dnyann balad yer, dnyann "sfr noktas" olarak kabul
edilmiti. ehrin ana caddesi, Mesa, buradan balar, belirli
meydanlarda atallarla ayrlarak sur kaplarna varr, oradan da dnyann
drt bucana yaylrd. Bu atallar "Y" harfine benzer. Ana yolun
"Y"sinin taban Sultanahmet'ten balar, iki atal u da Yedikule ve
Edirnekap kaplarna uzanr. Arada daha k-k "Y"ler oluur. mparatorluk
merkezinin en nemli binalar da bu blgede toplanmt: mparatorluun
somut temsilcisi tabii imparatordu. Onun oturduu ve btn devlet
ilevlerini yerine getirdii saray buradayd; saray, ehrin ve
imparatorluun siyasi merkeziydi. mparatorluun en byk kilisesi,
dolaysyla dini merkezi (yani Ayasofya) buradayd; kutsaln yannda,
dnyevi eylemin merkezi olarak, en belirleyici toplumsal elencenin
yapld Hipodrom da gene
buradayd. yle ki, hazrlanan zel yollardan imparator kiliseye de,
Hipodrom'a da, "sokaa" kmadan geebiliyordu. Ayrca, Bazilika sarnc
gibi, merkezin ihtiyalarn karlayacak byk destek yaplar da
kurulmutu. ehrin bu blgesinin manevi karakterini Osmanllar pek
fazla deitirmediler. Onlar da saraylarn burada ina ettiler;
Ayasofya'nn yan sra en grkemli camilerden biri (Sultanahmet), en
byk hamamlardan biri (Hrrem Sultan) burada kuruldu. Hipodrom, Trk
sporu ciridin oynand At Meydan'na dnt.
SULTANAHMET VE EVRES Sonu olarak blge, bugn de turistlerin ilk
azda gezme ihtiyacn duyduu, en antsal yaplarn topland blge olarak
kald. AYASOFYA Bu byk antn bulunduu yerde daha nce ayn ad tayan iki
kilise yaplm, ama bunlar eitli nedenlerle yok olmutu. Onlarn baz
kalntlar bahede duruyor. mparator ustinianos siyasi dzeyde eski
Roma mparatorluu'nu yeniden bir araya getirme amacyla generali
Belisarius'u talya'ya ve Kuzey Afrika'ya yollarken, bu iddial
planlarna uygun bir biimde, bakentinde o zamana kadar grlmemi
byklkte bir kilise yaptrmaya giriti. Matematiki Tralles'li
Anthemius ve Miletus'lu geometri bilgini sidorus kilisenin mimar
olarak grevlendirildi. Ksa sre sonra Anthemius ld; Kilise
tamamlandktan az sonra bir ksm depremde kt. O zaman ie katlan,
Miletus'lu mimarn yeeni gen sidorus'un katksyla kubbe kasna
ykseltilerek arlk azaltld ve bu biimiyle kubbe ve kilise, zaman
zaman baz onarmlardan geerek, gnmze kadar geldi (dardan duvar
destekleyen byk ve biraz "estetiksiz" destek duvarlar bu sonraki
onarm ve tedbirlerdendir. Dou-bat akndaki yarm kubbeli duvarlar
yeterince salam olduu halde, kuzey-gney duvarlarndaki kemerler
grece zayf kalm ve bunlarn ek desteklerle salama alnmas gerekmiti).
Ayasofya'nn grnm, boyutlar, bugn de ona bakan insanda hayret ve huu
duygulan uyandrr. Ama ada insann gz ve bellei, ne olsa ok sayda
antsal binaya gre koullanmtr. 6. yzylda -ve ok daha sonralarbu
binay grmek benzersiz bir yaant olmalyd. Nitekim ustinianos kendisi
de kilisenin resmi alnda heyecana kaplm ve "Seni getim, Sleyman!"
diye haykrmt. Daha sonra yaplan yalnz kilise, srayla Londra'da St.
Paul, Roma'da St. Peter ve Milano'da Duomo, Ayasofya'y byklkte
geride brakmlardr. Bu balamda birka rakam verelim: Kilisenin yzlm
7570 metrekaredir. Uzunluu 100 metreyi geer. Orta nefin boyutlar
75x70 metredir. Kubbenin yerden ykseklii 55.60, ap ise 31-32
metredir (onarmdan tr tam bir daire deildir). Bir zaman kubbeden
sarktlan iskandillerin yere dedii noktalara iaret konmutur. Bunlar
birbirine
balayarak yuvarla dnnce, kubbenin bykl, grdmz ve bildiimiz
halde, bizi bir kere daha artr. Binann d grnnden ok, ncelikle iinin
etkileyiciliine nem verildii, ok dikkatli olmayan bir bakla da
anlalyor (bu apta bir binann d grnnn nasl olsa yeterince etkileyici
olaca dnlmt herhalde). Mimari plan olduka ilgintir. O zamana kadar
genellikle yuvarlak planl binalarda baaryla (Roma'daki Pantheon
gibi) kullanlan kubbe, drt ke bir bazilikal binann zerine
oturtulmu. Dolaysyla yuvarlak kubbe aadaki dikdrtgene
pandantiflerle balanyor. Ama asl dahiyane yenilik, kubbenin iki
yanna yaplan iki yarm kubbeyle merkezi meknn geniletilmesidir. Bu,
binann iinde durup bakan insana muazzam bir genilik duygusu veriyor
(hatta belki de "ezici" bir etkisi var). Kasnakla yarm kubbeler ve
onlar destekleyen alt daha kk kubbeye ramen, merkezde byk bir arlk
vardr ve bu arlk kilise iinde, zeminde ve st galerilerde sralanan
107 stuna bindirilmitir.
Plan 1. Ayasofya. Ayasofya'dan sonra, Bizans mimarisinde, bu
apta yeni bir bina inaatna giriilmedi. Bu bakmdan Ayasofya
kendinden sonraki Bizans mimarisinden ok, Osmanl mimarisini
etkilemitir. zellikle yarm kubbelerin dzenlenii Osmanl mimarlarna
esin kayna olmutur. Ancak i dzenlemelerde Osmanl mimarlar merkezi
arl ok sayda stundan az sayda ama daha gl dayanaklara aktarma ve
bylece i mekn geniletme, daha dorusu, gr engelleyen eleri azaltma
yolunu tutmulardr. Konstantinopolis'in Patriklik kilisesi olarak
916 yl kullanlan Ayasofya, 1453'te, fetihten ksa bir sre sonra
camiye evrildi. O an ideolojik koullarnda bu deiim bir sayg jesti
olarak anlalmaldr. Kitaba ve tek Tanr'ya inanan insanlarn yapt bu
byk ve gzel binay, ayn Tanr'ya biraz farkl biimde inanan Mslman
Trkler de en grkemli ibadethaneleri olarak benimsediler.
mparatorluun son yllarna kadar zel gnlerde en sk kullanlan cami
Ayasofya oldu. Bu det, yakp ykmann yannda, uygar bir davrant.
Pratikte de, birok deerli tarihi binann korunmasn salyordu.
Mslmanlar kendi inanlar gerei tasvirleri kaldrdlar, resimlerin,
mozaiklerin stne badana ektiler (bu da aslnda ok sonralar yapld ve
koruyucu ilev grd), ama rnein konoklastlar gibi resimleri tahrip
etmediler. Zamanla bu yeni camiye drt minare eklendi; iine mihrap,
minber gibi Mslman ibadetinin eleri kondu. Btn camilerde yer alan
"Allah", "Muhammed", "Ebubekir", "mer", "Osman", "Ali", "Hasan" ve
"Hseyin" levhalar asld. 477 yl boyunca da Ayasofya Mslmanlarn bir
numaral ibadethanesi olarak kullanld. Osmanl dnemi boyunca birok
byk ve grkemli cami yapld halde, Ayasofya bu zelliini korudu.
1935'te, ok yerinde bir kararla, mze haline getirildi (bu zaman
zaman siyasi bir tartma konusu oluyor, nk baz kat Mslmanlar tepkici
bir tavrla Ayasofya'nn yeniden cami yaplmasn istiyorlar, ama kilise
olmasn isteyen Ortodokslarn da varln iitiyoruz).
Ayasofya'nn eski girii bat kanadndayd ve buraya, imdi izi
kalmayan bir avludan (atrium) geliniyordu. D nartekse be kapdan
girilirdi; yandaki en byk ve gzel kap imparator ve ailesi iindi.
Muhafzlarn imparatoru bekledii bu girite, ancak 1933'te badana
altnda bulunmu bir mozaik var: ki imparator, Konstantinos ve
ustinianos, kucanda sa'y tutan Meryem'e stanbul surlarn ve
Ayasofya'y armaan ediyorlar. Bunun 10. yzyldan kalma olduu sanlyor
(konoklast tahribatndan tr kilisenin orijinal mozaiklerinden hibiri
kalmamtr). Ancak, Freely'nin Strolling Through stanbul'da dikkati
ektii gibi, ne surlar surlara, ne de Ayasofya Ayasofya'ya benziyor!
Buradan dokuz kapl ve tonozlu i nartekse geebiliyoruz. Ortadaki kap
zellikle grkemli. imdi tepeleri pirin kapl olan kaplarn ustinianos
zamannda gm kapl olduu biliniyor (bu gibi deerli madenlerin ou da
1204 sonrasnda, Latin igali srasnda yama edilmi). Orta kapnn
zerinde sa eliyle -herhalde bizi- kutsayan sa mozaiini gryoruz.
sa'nn nnde secdeye varan imparator figrnn VI. Leon'u temsil ettii
kabul ediliyor. Byleyse, Leon ok fazla evlendii iin zr diliyor
olmal! Narteksten nefe girdiimizde, sanrm loluk ve pek ok
pencereden szlen k hepimizin ilk ve sarsc izlenimini oluturur.
Ayrntlar yava yava seilir hale gelir. Kubbe ve yarm kubbeler,
kasnaktaki krk pencere, yarm kbbelerdeki, duvarlardaki pencereler.
Arka planlar daha da mistik bir lolua brnen kolonadlar. Yukardan
sarktlm muazzam kandiller, kenarlardaki kpler, vb. srayla gr alanna
girer. Stunlar dnyann drt tarafndan toplanp buraya getirilmiti.
Bazlar, Efes'teki Artemis tapna gibi, antik dnyann belli bal
antlarndan; Heliopolis'teki Gne Tapnandan, Baalbek'ten...
Uzaklardan tanm somaki stunlar, Marmara Adas'ndan getirilen siyah
beyaz mermer stunlar ya da duvarlar kaplayan kesme mermerler,
bunlardan bazlarnn neredeyse figratif resim izlenimi veren artc
dizaynlar. Stun balklar btn Bizans sanatnda benzeri bulunmas g bir
sabr ve ustalkla vlmtr. Net ksmnda, kubbenin altnda bulunan
mozaiklerden bir ksmnn Osmanl dneminde uzun zaman rtlmedii anlalyor
(rnein 17. yzyln nl seyyah ve yazar Evliya elebi bunlar anlatr,
demek ki o srada stleri rtlmemitir.) Apsiste, kucanda ocuk-sa ile
Meryem'i grrz. Gene apsiste nl Cebrail mozaii vardr. Kemerin
kuzeyinde ise Mikail'in kanatlarndan sadece birka ayrnt
seilebiliyor Kuzey duvarndaki nilerde Hristiyan aziz, gnatios,
Hrisostomos ve gnatios Teoforos resmedilmi. Kubbenin
pandantiflerinde (doudakiler) resmedilmi figrler ise melekler.
Ayasofya'nn ekici blmlerinden biri de her zaman ak olmayan st
galerilerdir. Ortodoks kiliselerinde gynaeceum (yineka) denilen
kadnlar ksm yukarda yaplr. Ayasofya'daki "yukar", doal olarak hayli
yukardadr. mparatorienin, imparator ailesinden kadnlarn, sradan
kadnlarn, ayrca da sinodlarn vb. blmeleri bulunan bu gale-rilerden,
kilisenin iine kubak bakmann gzellii de bambakadr. Bu galerilerde
mparator Aleksandros'un, mparatorie Zoe ile kocas Konstantinos'un
(kocalar deitike mozaikteki yzn de deitii sylenir), Ioannis
Komnenos ile kars Eirenenin, son olarak da, sa ile, insanl
kurtarmas iin ona yalvardklar sanlan Meryem ve
Vaftizci Yahya'nn resmedildii Deesis sahnesinin mozaikleri
vardr. Latin igalinin bakomutan Venedik dukas Dandolo'nun mezar
bile buradadr! Ama bu galeride stanbul'a Dandolo'dan da uzak
birinin kazd bir yaz var. Runik alfabeyle kazlm bu yaznn tamam
okunamyor, yalnz "Halfdan" diye bir Viking ad seilebiliyor.
Macarlar, Lombardlar gibi Vikingler de Bizans hassa alaynda almaya
ve para kazanmaya gelirlerdi. Belki de bunlardan biri ayin srasnda
skntdan adn taa kazd. Trkler Ayasofya'ya gerekten ok deer
verdikleri iin, pek ok padiah, ehzade ve hanm sultan trbesi caminin
bahesinde yer alr. rnein, I. Mustafa'nn gmlmesi iin eski vaftizhane
trbeye evrilmitir (onun yanna nl Deli brahim'i de gmdler ve bylece
buras "aklndan zoru olan padiahlar trbesi" haline geldi). Ayrca
saltanat yllar birbirini izleyen II. Selim'in, III. Murat'la III.
Mehmet'in grlmeye deer trbeleri de burada yaplmtr. Bahede, 19. yzyl
ortasnda Ayasofya'y restore eden svireli-talyan Fossati kardelerin
yapt muvakkithane, I. Mahmut zamanndan adrvan, saysz stunlar, daha
nceki (Teodosios zamanndaki) Ayasofya giriinin kalntlar, kuzey
duvarna bitiik imaret, bir de sevimli kahve vardr. Yeni bir yne
doru atlmadan nce bu kahvede oturup az nce grdnz pek ok eyi
zihninizde sraya sokabilirsiniz. Ayasofya hakknda, bu yaknlarda
ilgin bir aratrma yaymland: Stefanos Yerasimos, La Fondation de
Constantinople et de Sainte-Sophie (Institut Franais d'Etudes
Anatoliennes d'stanbul, Librarie d'Amerique et d'Orient, Paris
1990). Yazar eskiden beri bilinen ok sayda efsaneyi yeni bir
anlayla deerlendirerek efsanede yer alan ideolojik tarihi deifre
ediyor. Bunun iin Trk efsanesine kaynaklk eden Hristiyan ve Arap
metinlerini de taryor. mparatoru, Tanr'nn yeryzndeki glgesinden ok,
onunla rekabete kalkan bir gsp olarak gren (demokratik eilimli)
yazarlar, teden beri, azametli ibadethaneleri veya dnyevi azamet
sergileyen her trl yapy eletirmiler tabii efsane biimi ve dini
ideoloji kalplar iinde. Konstantinopolis'in hikyesi de ta Hazreti
Sleyman'dan balyor ve onun putperest gemile uzlamas anlatlyor
(karsnn putperest olmas, cinlerle uzlamas vb.). Zaman iinde, Yanko
bin Madyan ad verilen bir efsane kiisi tretiliyor ve stanbul'un
kuruluu ona ykleniyor. Ayasofya bu efsanelerde merkezi rol oynuyor.
Kalp, kltrden kltre, hem zn koruyarak, hem de her seferinde yeni
eler eklenerek aktarlyor. Kibirli dnyevi hkmdarlarn gnahlaryla
yaklatrdklar kyamet efsanesi de bu elerin arasnda. Yerasimos'un bu
son derece ilgin eserine ben de bu kitabn uygun blmlerinde
deineceim. Sz efsaneden almken, Yerasimos'un aktard temel ve dngsel
mite, daha basit ve folklorik nitelikte birok bakalar eklenebilir.
Ayasofya ile ilikisi olan herkes, Bizansllar, Latinler, Ermeniler,
Trkler bu edebiyata katkda bulunmutur. Kkeni herhalde Bizans olan
dramatik bir efsaneye gre, sava kazanan Trkler Ayasofya'ya
geldiinde patrik dua etmekteymi. Gneyde, Ayasofya kitapl ynnde bir
kapy ekip ortadan kaybolmu. Bu kap bir daha almam. Kubbenin stne
yeniden ha konduunda alacak ve o anda patrik de geri gelip yarm
kalan duasn bitirecekmi.
Fetihle ilgili sylenti oktur: rnein, Fatih giri kapsna eliyle
vurmu ve kap kapanmaz hale gelmi. Bu eitli "almayan" ya da
"kapanmayan" kap sylentileri dnda, bir de, kilisenin gneydou
kesindeki payede grlen, el izini andran oyuk ve baz baka izik-ler
hakknda da hikyeler anlatlr: Fatih oraya eliyle vurmu, at da stuna
ifte atm, hem elin, hem de naln izleri kalm vb. Bunun gibi
turistlere gsterilen, ilgi ekici bir ayrnt da kuzey bat tarafndaki
bir stunda grlen, iine parmak sokulabilir boyda, ii nemli oyuktur.
Bunun uuruna ya da tedavi edici zelliklerine inanlr. Nemin aklamas,
tan su emer cinsten olmasdr herhalde. Binaya girite grlen iki byk
mermer kp iin de hikyeler vardr ki, ksmen olgusal da olabilir: III.
Murat zamannda Bergama'da bir iftinin tarlasn srerken bunlar bulduu
herhalde dorudur. tane olduklar, birinin iftide kald ve geen yzyl
banda Louvre mzesine gittii sylentisinin doruluk derecesini
bilmiyorum. Bizans'tan kalan sevimli bir efsaneye gre, ustinianos
ayindeyken elinden kutsal ekmei drr; eilip alana kadar, bir arnn
ekmei alp utuunu grr. Bunun stne ferman karp btn ar sahiplerinin
kovanlarda bu ekmei aramalarn buyurur, bulana da dl vaad eder.
Birka gn sonra bir arc elinde bakalarna hi benzemeyen bir petekle
kagelir; bu petek, ite, Ayasofya'nn plan olur. Kilise yaplrken
parann bitmesi, tabii, yaygn bir efsane motifidir. nsan klnda bir
melek grnp gerekli paray bulmutur. "Kutsal Bilgelik" anlamna gelen
adn da bir baka melek sylemitir. Ermeni edebiyatnda, bu grkemli
eserde Ermeni mimar ya da ustalarnn da emei getiine dair kaytlar
vardr. Mslmanlar ise, kubbenin harcnn Hazret-i Muhammet'in tkryle
tutturulduuna inanrlar. HASEK HRREM HAMAMI Ayasofya ile Sultanahmet
Camii'nin aras ok yakndr. (Burada yer alan parkta yazn baz geceler
"ses ve k gsterileri" yaplyor. Byle eyleri sevenler iin ilgin
olabilir.) Parkn bir kesinde ve iki iba-dethane arasndaki hamama,
bu ksa yry srasnda uranabilir. Hamamlar Osmanl mimarisinde nemli
bir yer tutar. stanbul'da Roma'dan veya Bizans'tan hi hamam
kalmamtr; ancak Osmanl hamamlarnn Bizans hamamlarnn planna bir
hayli uygun olduu biliniyor (binann ilevi de zaten belirli bir mekn
dzenleme biimini rasyonel klyor). Osmanl hamamlar arasnda yalnz
kadnlara veya erkeklere zg olanlarn yannda birok hamam da hem erkek
hem kadn mteriler iin yaplmtr. Bunlara "ifte hamam" denir. Bu
tipte, slam ahlakna uyarak erkeklerle kadnlarn birbirlerine hemen
hi rastlamadan binaya girecekleri bir plan yapmak, mimarn gsterecei
balca marifettir. Buradaki hamam, Kanuni Sleyman'n sevgili Rus ya
da Ukrayna asll kars Hrrem Sultan (asl ad Rokselan diye bilinir,
ama bu da muhtemelen "Rusya'dan" anlamndadr) tarafndan smarlanm ve
Mimar Sinan tarafndan ina edilmitir. Muhtemelen, stanbul'daki en
byk Trk hamamdr. Sinan, iki
ksmn kaplarn uzun dikdrtgen binann iki kart ucuna koyarak,
cinslerin gerekli ayrmn gerek-letiriyor. Bizans'n en byk hamam olan
Zeuksippos hamam kalntlarnn da tam buralarda bulunmu olmas ilgin.
Ypranan Haseki Hrrem Hamam uzun zaman bir yar yknt olarak durduktan
sonra restore edildi ve 1980'lerde stanbul Festivali'nin resim
sergileme meknlarndan biri olarak hizmete ald. Alan ilk sergide mer
Ulu'un resimleri de vard. Bu ehrin byk nktedanlarndan Hseyin Ba,
sonra mer'e rastlaynca, "Senin natr-mort'lar ok beendim," demi.
Ancak imdi bu "sergileme" ilevinin, ticari bir "hal sergileme"
ilevine dnt grlyor. phesiz hamamn kendisi, burada yaplan ticaretten
ok daha ilgin. SULTANAHMET CAM Alt minareli caminin dnyadaki tek
rnei olan Sultanahmet Ca-mii'ne (yalnz Sultanlar ve aileleri birden
fazla minaresi olan camiler yaptrabilir ve bunlara "sultan"n oulu
olan "seltin" denirdi) parkn karsndaki kapdan veya Hipodrom'a bakan
dou tarafndan girilebilir. Aslnda Mekke'de alt minareli bir cami
vard. Bu yaplnca, I. Ahmet, o camiye yedinci minareyi eklettirdi.
Sultanahmet, I. Ahmet tarafndan, 1609 ile 1616 yllar arasnda
yaptrld. I. Ahmet'in 14 yanda 14. Osmanl padiah olarak tahta kp
bundan 14 yl sonra (topu topu 28 yanda) lmesi ilgintir. Mimar
Mehmet Aa, Sinan okulundan yetimi mimarlardand. "Se-defkr" olarak
da bilindiine gre, sedef ilemeciliinde baar kazanm olmaldr. Ahmet,
caminin tam Ayasofyann karsnda yaplmasn istemiti; bundan, binann
antsallna nem verdii so-nucunu karabiliriz. Mehmet Aa da belli ki
en ok bunun iin al-m. Sonuta, 23.5 metre apnda ve 43 metre
ykseklikte kubbesiyle Sultanahmet, Ayasofya'dan daha byk olmay
baaramad. Kubbesi Ayasofya'ya en yakn olan Sinan'n Edirne'deki
Selimiye'sinin (31.5 metre ap) ve stanbul'daki Sleymaniye'sinin de
(26 metre ap) gerisinde kald. Osmanl mimarisinin altn a sona
ermiti. Sultanahmet, mimari zmlerinin baarsndan ok, iindeki
ini-lerle n yapmtr ki, bunun byle olmas da normaldir. Kubbe arl-nn
kaln stunlara datlmas, merkezde mekn geniletme avantajna karlk,
genel plann monotonlamas ve fil ayaklarnn hantallamas dezavantajna
debilir. Sultanahmet'te bunlarn ikisi de olmutur. Plan, Sinan'n
ilkin ehzade'de denedii drt yarm kubbeli merkezi plana bir ey
eklemez (iki yerine er eksedra yapmak dn-da). Ama ehzade kadar
"sevimli" de deildir -belki byklnden tr. Fil ayaklarn ortadan,
zerinde hat olan bir bantla blmek, st ksmdaki yivleri de iniyle
bezemek dncesi, herhalde bu hantall azaltmak iindir, ama bu da
ancak ksmen baarl olmutur. Buna karlk ii znik'in son parlak
dnemlerinin iek ve aa motifli ok gzel inileriyle doludur. Yirmi
binin stnde ini pano saylmtr. ok sayda (260) pencereden szlen k
mavi ve turkuvazn egemen olduu bu ini cmbn grmeye yeterlidir.
Marmara Adas'nn (yani, "mermer" adas) beyaz mermerinden yapl-ma
mihrap ve minber, kap ve pencerelerdeki sedef
ilemeler, tahta ve madeni oymaclk, hepsi orijinal ve gerekten ok
gzeldir. Mihrapta Hacer-l Esved'den bir para da grlr. Caminin geni
bir klliyesi de vardr. Cami yaptranlar zenginse, yannda eitli
yararl ilevleri olan kurumlar iin de binalar ina etti-rirlerdi;
okul, hastane, imaret, sebil gibi. ou zaman bunlarn srekli ve
dzenli ileyebilmesi iin vakflar kurulurdu. Sultanahmet'in za-manla
birou yok olan klliye binalarndan geriye trbe ve medrese kalm. Drt
ke bir yap olan trbede I. Ahmet'in yannda kars Ksem Sultan, oullar
IV. Murat ile Gen Osman ve daha birok hanedan mensubu yatyor.
Caminin douya bakan arka tarafndaki arasta (ayn ite uzmanlam esnafn
dkknlarnn olduu ar) yaknlarda restore edildi ve turistik eya satan
bir ar haline geldi. Batdaki 26 stunlu ve 30 kubbeli avlunun
ortasndaki zarif adrvan (bu da sekizgen biiminde) imdi kullanlmyor.
Caminin kuzeyinde yer alan, padiahn namaza geldii zaman camiye
girmeden nce oyaland Hnkr Kasr imdi bir Hal ve Kilim Mzesi ve vakit
durumuna gre grlmeye deer olabilir. I. Ahmet'in, bu gzel cami dnda,
tarihe nemli bir katks daha olmutur. Onun zamanna kadar tahta gei
Fatih Kanunnamesi'ne gre gerekleiyordu. Bu kanun da, padiaha
kardelerini ldrme hakkn tanyordu. Ahmet'in getirdii kurala gre
hanedann en yal erkei tahta gemeye balad ve kardelerin ldrlmesi
deti son buldu. Osmanl tarihi iinde nemli olan bu deiik stne birka
ey sylemek gerekiyor. Kardelerin ldrlmesi zellikle bugnn deerleri
asndan korkuntur, ama yapld zaman da ideal saylmyordu. "Daha kts"n
nlemek iin bulunmu bir areydi. Osmanllar henz gebe airet yapsndan
fazla uzaklamamken, kardeler ynetimi bir lde paylayordu: Osman Bey
ile Dndar Bey, Alaettin Paa ile Orhan Bey gibi. Osmanl'nn bu
dnemdeki genel eitliki felsefesine uygun olarak, btn ehzadeler ayn
ekilde yetiiyordu: snnet olup erikinler snfna geince, babalarnn
saraynn modeline gre biimlenmi bir maiyetle sancak beyi oluyor ve
"devlet ynetimi staj" gryorlard. Devlet kendisi byynce bu eitlik
ciddi bir rekabet potansiyeli oluturdu ve ilkin Yldrm Bayezid
kardelerini ldrtt. Onun oullarnn fetret dnemindeki kavgas daha da
uzun srd. Fatih'e anlan Kanunname'yi yaptran da, bu kav-galarla
devletin paralanmas kaygs oldu. Fatih kendisi, Bayezid'den sonra
ikinci olu Cem dounca, olacaklar dnp tasalanmt. Daha sonra, rnein
III. Mehmet'in tahta kar kmaz 19 kardeini bodurmas (ou bebek yata)
gibi olaylarla, bunun srdrle-meyecei anlald. (Bu ehzadelerin trbesi
de Ayasofya'nn nndedir). Ahmet kanunu deitirince, ehzadenin hayat
da deiti. ehzadelerin sancak beylii yaparak yneticilii renmesi gibi
gelenekler brakld; sarayda, "kafes" denen yerde, gz hapsi balad.
Bylece, eski sava ehzadeler yerine, solgun ve patolojik ehzade tipi
yaygnlat. Ayn zamanda, isyan ihtimali glendi. Osmanl devleti,
hanedann mutlak saltanatn topluma da benimsetmiti. htill dahi olsa,
tahta Osmanl olmayan birinin gemesini kimse dnemezdi. Hanedann
padiah alternatifleri sa olunca, ihtill kolaylat. Nitekim, kanunu
deitiren I. Ahmet'in olu II. Osman
(Gen) bir ihtillde ldrlen ilk padiah oldu (nk onun yerini
alabilecek baka Osmanllar vard). Dnem, imparatorluun doal snrlarna
dayand, ftuhatn temel varlk eylemi olmaktan kt dnemdi. Dolaysyla,
byk tarihi dinamiklerle bu eit hukuki-politik yaplanmalar arasnda
artc bir uyum vardr: O eski "cengver" padiahlarn zaman gemitir.
HPODROM Bizans imparatorluu'nun dnyevi hayatnn getii Hipodrom,
Sultanahmet Camii'nin tam nnde uzanyordu. lkin Septimus Severusun
yaptrd, sonra da Byk Konstantinusun genilettii bu Hipodrom, 480 x
117 metrelik bir alana yaylm, 100.000 kii ald sylenen, devasa bir
yapyd. mparatorluk saray imdi Sultanahmet'in bulunduu alanda olduu
iin, Hipodrom'da kathisma denilen imparator locas da o taraftayd.
Giri ise kuzey ucunda, Milion tana ve Ayasofya'ya bakan taraftayd.
Burada byk kemerli kaplar vard. Hipodrom duvarlarnn st ok sayda
heykelle ss-lyd. Ortada, evresinde yaran arabalarn dnd Spina
uzanyordu. Bu Spina'nn stndeki belli bal antlar hl burada duruyor.
Bunlardan biri stanbul'daki en eski tarihi eser olduunu
syleyebileceimiz, mparator Byk Theodosius tarafndan diktirildii iin
(390) onun adyla anlan dikili tatr. .. 1550'de Firavun III.
Tutmosis, bir Mezopotamya seferi ve zaferini anmak iin yaptrmt.
Luksor'da Karnak tapnana dikilen tan, imdikinden kat daha uzun
olduu syleniyor. Dnya egemenlii Roma'nn eline geince, ta da
stanbul'a tand ve krlm, klm olduu halde yllarca dikili hale
getirilemedi. Sonunda diktiren Theodosius'u yar seyrederken ya da
obeliski dikerken resmeden kabartmalarn olduu drt ke kaideye
oturtuldu. Stunun kendinde ise, hiyerogliflerde, Tutmosis'in
Amon-Ra'ya sunduu kurbanlar anlatlyor. kinci ilgin ant, Delphi'deki
Apollo tapnandan getirilen, yla- nn birbirine doland Burmal
Stun'dur. Bu bronz antn Palatea savanda ldrlen Pers askerlerinin
eritilen kalkanlarndan yapld kabul edilir. Eskiden balar da
tamamken, bunlar Osmanl dneminde eitli nedenlerle yok olmu; yalnz
birinin bir paras Arkeoloji M-zesi'nde. Bu balar, byk bir bronz
kazan tutmaktaym. Dethier kazann altn olduunu ve Latin igali
srasnda eritilip sikke basldn sylyor. nc ve son stunun mparator
Konstantinos VII. Porfirogenne-tos'a ait olduu konusunda geni bir
konsenss var. Ben, Freely ve Sumner-Boyd gibi, stunun ok daha eski
olup bu imparator zamann-da onarm grd kansndaym. Osmanl dneminde
Trklerin tr-manp marifet gsterdii bu 32 metrelik tatan rlme stun
bir sanat eseri olarak en az ilgin olan. Buradaki baka antlarn
zamanla yok olduu veya baka yere tand biliniyor Venedik'te San
Marco'daki at heykelleri gibi. Bu arada, Porfirogennetos stununu
kaplayan bronz levhalar da, ylanl stunun kazan gibi sikke yapmak
zere eritilmi. Mzrakl bir Athena heykeli de Hristiyanlk anda tahrip
edilmi.
Sylentiye gre Macaristan seferinden sonra Damat brahim Paa
oradan baz heykeller getirerek buraya dikmi; muhafazakrlar bundan
holanmam. Paann idamndan sonra heykeller yok edilmi. Eski Spina'nn
kuzey ucuna rastlayan yerde ok daha yeni bir ant, Alman emesi
duruyor. Bu, Badat demiryolunun yapmna baland sralarda, Kayser II.
Wilhelm'in Osmanl sultanna armaan. Bu armaanlamalar I. Dnya
Sava'nda Alman-Osmanl ittifakna kadar uzanmt -eme de o savan ans
kadar "gzel". Hipodrom'dan Spina'daki antlar dnda fazla bir iz yok.
Son izler, hemen orada 40 yl kadar nce yaplan masif ve sevimsiz
Adliye "Sa-ra-y"nn inas srasnda yklmt. Gelgelelim, At Meydan'nn
gney ucunu dolduran Marmara niversitesi Rektrlk binasnn arkasna
doru inince, Hipodrom'un Sphendon denilen gney ucu grnr. stnde,
Sultanahmet Endstri-Meslek Lisesi vardr (bir de Sultanahmet'in
imareti ve darifas okul bahesinde kalmtr). Birka yl ncesine kadar
Sphendon'un evresi kk yoksul evlerle sarlyken bunlar ykld- eski
duvarlarda izleri hl grlyor. Binann iinin de son derece ilgin
olduuna phe yok. Bir zamanlar vahi hayvanlarn burada tutulduu, daha
sonralar da sarn haline getirildii biliniyor. Ama bu kadar youn
turistik ilginin bulunduu bu blgede nedense buray dzenleme
konusunda hibir iaret grl-myor. Bizans hayatnda ok nemli bir yeri
olan Hipodrom'da eitli elenceler yaplrd ama en heyecanl olay araba
yarlaryd. Balangta drt ayr yarmac grup vard ve bunlar drt unsuru
temsil ediyordu; Maviler (Hava), Yeiller (Toprak), Beyazlar (Su) ve
Krmzlar (Ate). Zamanla yalnz Mavilerle Yeiller kald. Aralarnda
zaman zaman birbirlerini ldrmeye varan bir rekabet hkm srerdi; gl
merkezi devlete kar elinde fazla bir direnme gc olmayan halkn,
tepkilerini ve fkesini kendisiyle e dzeyde bir rakibe yneltmesinin
bir rnei... Devlete kar ayaklanmalar da olurdu. ustinianos'un
saltanatnn erken dnemindeki Nika ihtilali bunlardan biridir.
Hipodrom bu ihtila-lin merkezi olmu, general Belisarios buraya
kstrd ihtilalcilerden 30.000 kadarn ldrerek ayaklanmay bastrmt.
mparator Andronikos Komnenos'un kanl bir ekilde lin edilmesi de
burada geti. Daha sonra, Osmanl dneminde de At Meydan hem cirit
oynanan yer, yani spor alan, hem de grkemli ehzade snnetlerinin
yapld elence yeriydi; ama Bizans'taki gibi pek ok ayaklanmaya da
sahne oldu. ki kapkulu oca, yenieriler ve sipahiler burada
birbirleriyle savatlar. IV. Mehmet zamannda, aalara aslan adamlar
nedeniyle "Vaka-i Vakvakiye" denen ayaklanmann vahi sreci de burada
geti. Trkiye tarihinde Sultanahmet'in oynad son spektakler rol, I.
Dnya Sava'ndan sonra tilaf Devletleri igali altndaki stanbul'da
yaplan, yazar Halide Edip'in de konutuu son derece kalabalk ve
heyecanl siyasi miting oldu. Sultanahmet Meydan'nda, caminin
srasnda, imdi Kltr Bakanl-'na bal eski ahap bina, Recep Peker'in
eviydi. EUFEMAMARTRON'U
imdiki Adliye Saray 'nn yannda kk bir Bizans kilisesinin kalnts
var. Bu, nc yzylda ehit edilen Azize Eufemia iin ya-plm bir kilise.
Ariusculuk sapmas srasnda Nikaia Konsili (325) toplanrken, o srada
oktan lm olan Eufemianin da bu olaylardaki rol zerine bir efsane
vardr. Ariusularn gr ve resmi gr birer kda yazlarak Eufemianin
tabutuna konur. Bir hafta sonra tabut yeniden aldnda, resmi grn kd
azizenin kalbinin zerinde, Ariusu gr ise ayaklarnn dibindedir. Bu
tabut imdi Fener'de, Patrikhane Kilisesi'nde. Sultanahmet'teki kk
kilise kalnts ise ziyarete ak deil ve epey harap. Ama hl,
duvarlarda fresk izleri grlebiliyor. Birileri gayret etse, hl
kurtarlacak eyler var. Bu binann baruthane olarak kullanld, 1490'da
stne yldrm dnce infilk eden barutla byk ksmnn havaya utuu
syleni-yor. BRAHM PAA SARAYI Kanuni Sleyman'n genlik arkada ve ilk
sadrazam, Rum'dan dnme brahim Paa'nn saray, Hipodrom'la Adliye
Saray arasnda kalan bloktadr. brahim, tahta geen arkada Sleyman'n
kzkardeiyle de evlenerek devlet iinde ok gl bir yere gelmiti. Saray
da nfuzunun gstergesidir. Bir hikyeye gre Kanuni'den sonra brahim
de ocuklarnn snnet dnn yaptrm. Dn batan sona grlmedik bir debdebe
iinde gemi. Sonunda Uluda'dan getirilme buzdan yaplm kaplara konmu
hoaf ikram edilmi. Bu aamada Kanuni, bu dnn kendininkinden de
grkemli olduunu syleyince Paa "Elbette, yle" demi ve devam etmi;
"Sizinkinde eref misafiri bendim, benimkinde sizsiniz. Elbette daha
muhteem olacak." Ama bu aristokratik incelikler brahim'i Osmanl
devletinin pek ok parlak sadrazamnn akbetinden kurtarmaya yetmedi.
Hrrem Sultan'n etkisiyle Sleyman bir sabah eski arkadan bodurdu,
geni servetine de devlet el koydu. Saray bir zaman Acemi Olan klas
olarak kullanld. Yava yava harap oldu. Yirmi yl kadar nce balayan
restorasyon yaknlarda tamamland ve bina Trk-slam Eserleri Mzesi
olarak ald. inde sergilenen eserler arasnda ok ilgin ve deerli
olanlar var. Ayrca gzel ve sakin i avlusuyla da grmeye, bir kahve
iimi oturmaya deer bir yer. Uzun Osmanl tarihi boyunca, hanedan
dndan birinin sahip olduu saray denebilecek tek konut burasdr. FRUZ
AA CAM Hipodrom'la Divan Yolu arasnda kalan parkta birok kalnt
var-dr. Bunlarn 5. yzylda yaam Bizansl aristokratlar, Lausos ile
Antiohos'un komu saraylar olduu dnlyor. Demek ki Bizans'n hanedan d
soylular da, brahim Paa gibi, saraylarn ehrin bu merkezi blgesinde
yaptrmlar. Parkn kysnda, otobs duraklarnn arkasnda Firuz Aa Camii
var. Fatih'in olu II. Bayezid'in Hazinedarbas Firuz Aann 1491'de
yaptrd bir cami bu. Dolaysyla ehrin en eski camilerinden biri.
stanbul'un fethi ncesi Osmanl
cami mimarisinin tipik rneklerinden; son derece sade, bir kare
zerine oturtulmu bir kubbeden oluuyor. Yol geniletilirken yerinden
oynatlan Firuz Aann bo lahdi bahede duruyor. YEREBATAN SARAYI
(Bazilika Sarnc) Antik ada ve ortaada yaplm btn ehirler iin kuatlma
tehlikesi vard. Kuatlmann balca sorunlar da, yiyecek ve iecek
kaynaklarnn tkenmesiydi. Roma ve Bizans imparatorlar bu sorunu zmek
iin ehri kurarken byk yeralt sarnlar yaptrdlar. Bazilika Sarnc
bunlarn en bydr. zerinde Ticaret Bazilikas bulunduu iin bu ad
almtr. 6. yzylda ustinianos'un ncelikle saray ihtiyalarn karlamak
zere yaptrd sarn 140 x 70 metrekarelik bir alana yaylr. Yirmi
sekizer stunlu on iki srada toplam 336 stun vardr. ou Korint
slubunun Bizans adaptasyonu olan balklara sahip olan bu stunlarn
bazlarnda ince oyma sslemeler vardr ve balk srt tarz aty ayakta
tutarlar. Sarn 80.000 metrekp su alabilir ama su dzeyi mevsimlere
gre deimitir. Osmanllar durgun sudan holanmazlar, hele bunu imeye
hi yanamazlard. Bir kuatma tehlikesi de yaamadklar iin sarnlara
ihtiyalar olmad. Hatta koca Yerebatan Sarncnn varl fetihten bir
yzyl sonrasna kadar unutuldu (ama buralarda evi olanlar
bodrumlarndan aaya kova sarktp su ekiyor ve hatta balk avlyorlard).
Sarn yeniden bulunduunda suyu saray bahelerini sulamakta kullanld.
Yakn zamana kadar Yerebatan'a kk tahta bir merdivenle inilir,
karanlkta sarncn olduka kk bir ksm grlrd (daha nceleri de bir ufak
sandalla gezilebiliyordu. Bu sandal buraya bir ngiliz'in getirdii
sylenir). 1980'lerde sarn btnyle boaltlp restore edildi, her tarafn
gezebilmek iin beton yollar yapld. Bylece Yerebatan, stunlarnn
olaanst perspektifleriyle etkileyici bir mekn haline geldi. Bu
arada, stunlara kaide olarak kullanlm iki Gorgon ba kabartmas
ortaya kt (Hristiyanlarn bu pagan kalnty ebediyen su altnda
gizlemeyi amaladklar anlalyor). AYA MARA VE ZEYNEP SULTAN Sarncn
yeni dzenleniine gre yeniden yeryzne ktnzda kar blokta restore
edilmi baz ahap ve kagir sivil binalar gryorsunuz. Bunlardan kede
olan, yzyl banda Osmanl devletini yneten (ve savaa sokan) ttihat ve
Terakki triumvirasndan Talat Paann kona. I. Dnya Sava yenilgisiyle
Trkiye'den kaan ve Berlin'de bir Ermeni tarafndan ldrlen paann
konanda imdi Uluslararas Belediyeler Birlii alyor. Bunun ve eski
YMCA, Ycel Dershanesi'nin hemen arkasnda da eski Bizans kilisesi
Ayia Maria ya da Teotokos Halkoprateia'nn ykntlar var. 532'de
Ayasofya, Nika ihtilalinde hasar grnce Aya Maria bir sre patriklik
kilisesi olarak kullanlmt. Daha nce yerinde bir havra vard. Buras
Yahudi bakr iilerinin mal olduu iin kiliseye Halkoprateia ad
verilmiti. stanbul'un fethi srasnda harap olduu tahmin edilen
binann kaln-tlarna Lala Hayreddin tarafndan
baz ekler yaplarak buras bir camiye dntrld. Ama gnmze bu haliyle
de kalamad. imdi bir yknt olarak duruyor. Kilise kalntlarn getikten
sonra, dar bir sokan br tarafndaki blokta, III. Ahmet'in kz Zeynep
Sultan'n barok camisine geliyoruz. 1769'da yaptrlan caminin kubbesi
tuhaf bir ekilde Bizans kubbelerini andryor. Caminin arkasndaki
ilkokul da Zeynep Sultan'n hayrat. Trbesi ykld iin Zeynep Sultan
imdi caminin bodrumunda yatyor. Ana cadde stndeki rokoko sebil
onunla ilgili deil; yaklak on yl sonra I. Abdlhamit'in kendi trbesi
ve klliyesinin bir paras olarak yaptrd bu sebil, orada 4. Vakf Han
yaplr ve cadde genilerken buraya tanp yeniden kurulmutu. Caminin,
caddenin kar tarafnda karsna den ta ve tula bina ise bir
medresedir. Soukkuyu, ya da yaptran Siyahi Kzlaraas Cafer Aa'nn
adyla anlr. 1559'da, Kanuni Sleyman dneminde Sinan tarafndan ina
edilmiti. Girii arka taraftadr ve avlusu yksekte kalr. Yapld yerin
inili yokulu zellii medresenin mimarisini de ilginletirmitir. Yakn
zamana kadar baz yoksullarn barnak olarak kulland bu gzel bina ksmi
bir onarm grd ve baz blmleri turistik-ticari amalarla kullanlmaya
baland; ama hakknn verildii-ni, yani yeterince tanndn sylemek g.
OTELLER, PANSYONLAR Ayasofyanin kuzeyiyle Topkap Saray'nn d
duvarlar arasnda Soukeme Soka uzanr. Eskiden burada ykk dkk ahap
evler vard. (Bunlardan biri de Erdebil Tekkesi'ydi). Trkiye Turing
Kurumu'nun stanbul a yneticisi elik Glersoy bu evleri restore
ederek pansiyon haline getirdi. stanbul'daki plansz, rasgele
yaplamadan tr, btnyle bir dnemin karakterini koruyan hibir sokak
kalmad iin, buras yalnz turistlerin deil, tarihi film eken
sinemaclarn da ura haline geldi. Bu srada ortaya iki kapal sarn
daha karld. Bunlarn Roma dneminden olduu tahmin ediliyor. Daha nce
bulunan -ii epey deitirilerek- lokanta haline getirildi. br de
benzer bir ilev grmek zere hazrlanyor. Eski cumhurbakanlarndan
Fahri Korutrk'n ocukluunu geirdii evle stanbul'un tek "stanbul
Kitapl" da bu sokakta. Kitaplk, elik Glersoy'un balad kitaplarla
ald. Hrrem Sultan Hamam'nn yanndaki dar sokakta, gene elik
Glersoy'un restore ettii bir baka ahap bina var ve buras da "Yeil
Konak" adyla otel olarak alyor. Buras eskiden ehremaneti
mu-hasebecisi Read Efendi'nin konayd. inin denii olduka rokoko
(Soukeme'deki "Ayasofya Pansiyonlar" gibi) ve "eski"yi, bugn
yeniden retilebildii oranda temsil ediyor. Bahesi gzel, sakin.
Sultanahmet evresinin ister istemez yorucu ve youn gezme tozmas
srasnda urayp dinlenmek iin ok elverili bir yer. Solundaki
Kabasakal Medresesi ayn zamanda restore edilip bir turistik eya sat
yeri haline getirildi. Sanda, Abdurrahman Sami (Sahabeden) adna
kurulan Rfai Tekkesi .ve Abdurrahman Sami'nin trbesi var. MOZAK
MZES
Yeil Konak'tan aaya, Sultanahmet Camii'nin arkasna doru yrdmzde,
daha nce szn ettiim arnn (arasta) iinde Mozaik Mzesi karmza kar.
Bu, yeri byk lde imdiki Sultanahmet Camii'nin altnda kalan Bizans
saraynn yollarndan veya salonlarndan birinin demesidir. Dnyevi
olaylar (av gibi) son derece gereki bir slupla resmeden bu
mozaiklerin 4. ve 6. yzyllar arasnda yapld tahmin ediliyor. Baka
yerlerde bulunan mozaikler de imdi bu kk mzede gsteriliyor. Bu
noktadan denize doru uzanan arazi, resmi binalar ve birok askeri
blgeyle dolu olduu iin buralarda uzun sredir kaz yaplmad. Ama blge
arkeolojik sit blgesi ve yerin altnda pek ok ilgin ey bulunduu
tahmin ediliyor. Bunlarn ortaya kmas iin nce blgenin boaltlmas,
ayrca, lks otel yapma tasarlar gibi tehlikelerin de ortadan
kaldrlmas gerekiyor. Bu blgede aa yukar yz yllk tarihiyle ve biraz
uursuz grntsyle, boaltlm olarak duran ve bekleyen eski Sultanahmet
Cezaevi'nin de otele dntrlecei syleniyor. Demek ki gene iinde
yaanacak! Cezaevinin ana kapsnn bulunduu sokaa Tevkifhane ad
verilmitir. Tahliye olanlarn salverildii kk kapnn olduu yan sokan
ad ise Kutluun. AKBIYIK VE CANKURTARAN Topkap Saray, Sultanahmet ve
Kadrga arasnda kalan blgeye Cankurtaran ad verilir, nk bu akntl
blgede bir cankurtaran ekibi oluturulmas gerekli grlmtr. Yzyl
bandan bu yana semt zenginlerin kendilerine ev bulmak iin bakt bir
yer olmaktan k-mt. Bu sayede, dokusu ok fazla bozulmad. Son dnemde
turizmin yaygnlamas, bu ile ilgilenmek isteyen kiilerin de baz
turistlerin otantik grntleri betonarme monotonluklara tercih
edebildiini niha-yet anlamas sonucu, birok eski ahap evin ok irkin
saylmayacak ekilde restore edilip pansiyon haline getirildiini
gryoruz. phesiz arada birok irkinlik var, ama bunlarn boyu bosu ok
fazla olmad iin, zamanla onlarn yerine de genel karakteri
bozmayacak mimaride yaplar yaplabilir. Bu arada, Dede Efendi'nin
oturduu bir ev de yaknlarda restore edilmitir. Bu semtte birok
sokak ad, nedense, sakal ve byk adlar tar: Aksakal, Akbyk,
Kabasakal, Terbyk gibi. Akbyk Mescidi, mimari olarak fazla bir
zellie sahip deildir, ama ilgin bir yan vardr. Tarihi, surii
stanbul'da, kbleye en yakn cami olduu iin, "imam-l mesacid" sfatyla
anlrd. Olduka eski olan ifte hamam zevksiz yeni yaplar arasnda skp
kalmtr. Ahrkap Meydan sevimli bir alandr. Bir yanda, Trk sinemasnn
nl "kt adam'larndan Erol Ta'n irin kahvesi, br ucunda, n duvarnda
suyu hl akan bir emesi de olan, herhalde gayrimslim yaps, drt katl
gzel bir ta bina vardr. Semte adn veren sur kap-sna doru giderken
sadaki bitiik on evlik akaret binalar yeni restore edildi. Kou'dan
Kurtulu Sava srasnda Anadolu'ya karlan silh-larn geici olarak
burada depolandn reniyoruz. Akbyk Meyda-n'ndaki meydan emesi de
ilgin (18. yzyldan).
TOPKAPI SARAYI (D alanlar ve evre) Fatih Mehmet, stanbul'u
fethettiinde eski Bizans sarayn harap halde bulmutu. Bu saray, daha
Latin igali srasnda (1204) yklp yamalanm, Bizansllar ehri yeniden
ele geirdikten sonra kulla-nlmamt (onun iin de Trkler tarafndan
zellikle yklmad). Fatih ilkin, bugnn Beyazt semtinde ve imdi
niversitenin merkez bina-larnn bulunduu yerde yeni Osmanl
bakentinin yeni sarayn yaptrmaya balad. Ama ksa zamanda dncesini
deitirerek, bugnn Topkap Saraynn bulunduu alanda baz binalar
yaptrmaya giriti. Bylece Beyazt'taki bina ok erken bir dnemde "Eski
Saray" adn ald. Daha ok padiahlarn gzden den kadnlarnn oturduu yer
olarak kullanld. 1826'dan sonra ortadan kalkt.
Plan 2. Topkap Saray. Osmanl padiahlar I. Abdlmecit'e kadar baz
istisnalar dnda srekli Topkap Saray'nda yaadlar. Dolaysyla yaklak
drt yzyl boyunca kullanld. Bu sre iinde de, srekli deiti. Kimi
binalar, yangn gibi nedenlerle ortadan kaybolurken, her zaman yeni
binalar da eklendi. Bu ortaya ilgin bir durum ortaya karyor;
neredeyse orga-nik bir ekilde byyen, gelien bir saray. Batdakiler
gibi nceden yaplm bir plana gre bir seferde ina edilen ve baz
kazalar dnda deiim geirmeyen saraylardan farkl olarak, bir trl
statiklemeyen Topkap, geen zamann etkilerini yanstr. Birinci etmen,
imparatorlukla birlikte sarayn srekli bymesidir (ama bu,
imparatorluun bymesi durduktan sonra da devam eder). rnein sarayda
yaayan insan says arttka onlara yatacak yer gerekir, ayn zamanda
daha byk mutfak gerekir (Son zamanlarnda srekli sakinlerinin drt-be
bin dolaynda olduu anlalyor). Dolaysyla bu tip binalar bytlr veya
yeniden yaplr veya olana yenileri eklenir. Binaya yansyan bir baka
tarihi ynsem padiahlarn gitgide gvensizlemeleridir. mparatorluun
duraklad, geriledii dnemlerde padiahlarn otoriteleri zayflarken
sarayn koruyucu d duvarlar takviye edilir. Buna paralel bir sre
daha sezilebilir; sultanlar saraya kapandka, baka bir syleyile
doadan uzaklatka, minyatrn, ininin stilizasyonlar yoluyla doay
ieriye, eitli avlulara, bina duvarlarna tama abas grlr. Topkap'da
son binay yaptran sultan, ilk olarak buradan, yaptrlan yeni saraya
tanan Abdlmecit'tir. Bundan sonra ihmale urayan Topkap kendi
kendine eskimeye balad. Cumhuriyet'ten sonra sk bir onarmdan
geirildi ve mze haline getirildi. O zamandan beri stanbul'un en ok
ziyaret edilen yerlerinden biri. ok geni olduu iin tamam ziyarete
ak deil. Sarayn ana kapsndan girmeden nce buradaki emenin nnde
biraz oyalanalm. Fetihten sonra Osmanllar stanbul'un su tesisatn
geniletip gelitirmi, btn mahallelerde birok eme yapmlard (daha yakn
zamanlara kadar evlere su verilmez, halk suyunu eme-lerden
doldururdu). Bunlarn byk bir ksmn devlet, bir ksmn da hayrsever zel
kiiler
yaptrrd. Birka tip eme vard. En yaygn olan, bir duvara srtn
vermi, ou zaman kitabeli ve oymal bir ta ve yalaktan oluan "duvar
emesi" idi. Baz emeler sokak kelerinde olurdu ve "ke emesi" denilen
bu tipe genellikle biraz daha zen gsterilirdi. Bir de "meydan
emesi" vard ki, zellikle 18. yzylda bunlar bir ant gibi ssleyip
psleme deti yaygnlamt. Bu tarihler Osmanl mimarisine Batdan barok
etkilerin youn bir biimde geldii tarihlerdir. Topkap Saray'nn
giriindeki III. Ahmet emesi de barok sluplu erken 18. yzyl meydan
emelerinin en arpc rneidir. Yaptrann servetine ve balad vakflarn
gcne gre gelene geene, her gn veya baz gnler su veya bedava erbet
datlan sebiller, gene bu dnemde, bu gibi antsal emelerle
birletirilmiti. III. Ahmet emesi'nin drt yznde birer eme, drt
kesinde de birer sebil var. Burada, Bizans dneminde, azlarndan su
akan turna ve ylan figrleriyle, bir eme varm. Buradan denize ve
Cankurtaran'a doru inildiinde, sada, eitli onarmlarla karakterini
kaybetmi olan shak Paa Camii grlr. Topkap'nn kuleli girii, Bab-
Hmayun, Fatih zamanndan kalmadr, ama sonraki dnemlerde sk sk onarm
grmtr. Orta Kap'da olduu gibi burada da zaman zaman idam
edilenlerin kelleleri sergilenirdi. Bab- Hmayun'u Kapclar Bl
korurdu. Buradan girilen birinci avluda, sarayn dsal ilevlerinin
grld binalar vard; hastane, frn, darphane, silahhane gibi binalar
ve kapclarn, burada grevli saray hizmetkrlarnn koular vb. Birinci
avluya halk da girebiliyordu. Bab- Hmayun'dan ieri girer girmez,
duvarlara paralel olarak sol tarafa gidince, Nika ayaklanmasnda
yaklp yklan Samson Hastanesi'nin kalntlar grlr. Bu hastane ann
nemli bir salk kurumuydu ve yoksullara da hizmet veriyordu. Gene
ayn yerde, Ayasofya'dan nce patriklik kilisesi olarak kullanlan,
Konstantinopolis'in en eski kiliselerinden Aya rini vardr.
Geniletilmi biimini Constantinus ya da olu Constantius zamannda
almtr (4.yzyl balar). O dnemde Ariusu ve Ortodoks Hristiyan-larn
kavgalarnda bu kilise de nemli -ve bazen kanl- bir rol oynamt. Nika
ayaklanmasnda o da yakld ve ustinianos tarafndan tamir ettirildi.
Son eklini de bu tamirde ald. Aya rini, stanbul'da atrium ksm
ayakta kalm tek Bizans kilise-sidir. Plan bazilikadan Yunan hana
geiin iyi bir rneidir. Orta neften stunlarla ayrlan yan neflerde,
orta yerde, ana kubbeyi ve doudaki kk kubbeyi tutan kaln duvarlar
belirir. Apsisteki sade ha konoklazm dneminden, narteksteki mozaik
kalntlar ise muhtemelen ustinianos zamanndandr. Aya rini fetihten
ksa bir sre sonra saray alan iinde kald iin hibir zaman camiye
evrilmedi. Sarayn d avlusunda yaayan yenieriler binay silahhane
olarak kullandlar. 19. yzylda, Trkiye'de "mze" bilgisinin domasyla,
buras ksmen boaltld, baz eski silahlar sakland ve ilk askeri mze
burada ald. Daha sonra bu mze Harbiye'ye tand. Aya rini yeniden
onarld. Son dnemde yerinde bir seimle konser salonu olarak
kullanlyor. ok iyi akustii, olaanst atmosferiyle buna son derece
uygun. Aya rini'nin yanndan dar bir yol, bir zamanlar saray
bahesinin bir ksmn oluturan imdiki Glhane Park'na doru gider. Az
sonra bu yol, Arkeoloji Mzesi ile inili Kk'n kar karya durduklar
alana varr. nszde
sylediim gibi, Arkeoloji Mzesi tipinde binalar stnde hi
durmayacam. Buradaki son derece zengin eserler eski Msr'dan yakn
tarihlere kadar bu topraklarda varolmu uygarlklarn ok uzun zamanlar
iinde yaratt deerleri temsil ediyor ve zaten kendi kendilerini
anlatyorlar. Bina, Trkiye'nin ilk bilimsel mzecisi Osman Hamdi
Bey'in abalaryla ve mimar Vallaury tarafndan yaplmtr. Dnyann en
zengin mzelerinden biri olduunu sylemek abartma olmaz. Arkeoloji
Mzesi'nin yannda, slam-ncesi Arap eserleriyle Asur, Babil ve
Msr'dan ilgin paralarn sergilendii Yaknark Eserleri Mzesi vardr.
inili Kk, asl sarayn burada kurmaya karar veren Fatih Mehmet'in
yaptrd ilk kktr. Dneminin gzel binalarndan biridir. Btn binay
ssleyen gzel inilerde Seluklu etkileri hl arlkldr; hem desenlerde,
hem de mavi ve turkuvaz renklerde. inilerle kapl bina, bu zelliine
uygun ekilde, ini mzesi haline getirilmitir. 12. yzyldan gnmze
kadar Trk iniciliinin en sekin rnekler