SLAMIN KULLUK BLNC ve EKOLOJK KRZE YNELK SOSYOLOJK BR YAKLAIM
brahim KESKN[footnoteRef:1] [1: Yrd. Do. Dr.Mu Alparslan
niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blm 0 505 801 07
[email protected]@hotmail.com]
zetGnmz dnyas krizlerin evrenselletii bir dnyadr. evre
tehditleri yakn gelecekte en byk tehlikeler olarak
deerlendirilmektedir. evresel tehditler; atk maddelerin retimi,
kirlenme ve kaynaklarn tketilmesi eklinde balkta ele alnmaktadr. Sz
konusu tehlike sadece evreyle ilgili ve teknolojik bir sorun
olmaktan te toplumsal bir sorun olarak karmza kmaktadr. evreyi
tahrip eden insan kapitalizmin kresel yaylmasnn sonucudur.
Kazanmay, tketmeyi, hazz ve gc insani varoluun en nemli unsuru
olarak alglayan a gzl insan, dnyay sz konusu sorun ile kar karya
brakmtr. Modern benlik kendisini tanrya ve gelenee mracaat
etmeksizin olumlamak veya ina etmek suretiyle hkimiyet istenciyle
byk bir kibir iine dmtr. inde yaadmz sorunsaln modern insann benlik
algsnn sonucu olduu iddiasndayz. nancn insann dnce ve benlik
inasnda oynad rol gz nne aldmzda, slam inanc ve prensiplerinin hem
modern benlik algsnn hem de sz konusu benliin aa karm olduu
tahrifatn nlenmesinde yegne imkn oluturduunu dnmekteyiz. Kulluk
bilinci insan haddini bilmeyi retir. nsann haddini bilmesi modern
kibirlilik durumunun aa karm olduunu dndmz problemin stesinden
gelebilmenin imknn sunar. slam ahlak israf haram klmtr. Yaadmz kriz
halinin stesinden gelmek kulluk bilinci ve bununla ilikili olarak
israftan kanmakla mmkndr. Anahtar Kelimeler: Ekolojik Kriz, Ben
draki, Kulluk Bilinci, slam AhlakGiriGnmz itibariyle ilerlemeye
duyulan gven sarslm ya da en azndan bir sorgulamaya tabi tutulmu
olsa da, hi kimsenin modern yaam biiminin veya biimlerinin getirmi
olduu konfordan vazgeme hususunda istekli olmadn
gzlemleyebiliyoruz. Hatta byle bir tercihin dillendirilmesi bile
olduka tuhaf karlanacaktr. Herkes modern teknolojinin ve modern
yaam biiminin getirmi olduu eyleri bir ilerleme ve insan yaamnn
kolaylatrlmas olarak deerlendirmektedir. Fakat gnz sosyolojisi
ilerlemenin ok byk bir risk tadn, ok byk bir kumar olduunu
sylemektedir.ki bin yl geride brakan dnyamz daha nceki zamanlara
gre ya da birinci bin ylla kyaslandnda daha sefalet dolu bir
fiziksel durum iinde grnmektedir. Bilim insanlar doal evre
sorunlarn ok ciddi biimde dillendiriyor olsa da, bunun bir sonu
olduu ya da neyin sonucu olduu meselesi gz ard edilmektedir. Doal
evrenin bozulmas, fiziksel dzen zerinde insan hkimiyetine ilikin
aydnlanmac dncenin ve bu dnceyle ilikili Protestan kapitalist ahlak
yoluyla pratie dklm materyalizm ile organik bir ilikiye sahiptir.
Kresel Deiim ve Ekolojik Bunalm: Bir problem olarak Ekolojik Krizok
byk oranda sanayi retiminin yaygnlamasnn bir neticesi olarak evreye
neredeyse telafisi mmkn olmayan zararlar verilmi durumdadr.
Sanayinin gelimesinden sonra insann doaya saldrs o kadar youn
olmutur ki insann etkinliklerinden etkilenmeyen ok az doal ilem
bulunmaktadr. evre ekolojisi sorunu, sorunla uzaktan yakndan hibir
ilgisi olmasa ve soruna temel tekil eden yaam biimlerinden olduka
uzak olsa da hepimizin kar karya kald bir sorundur. Alman sosyolog
Ulrich Beck bu durumu bir risk toplumu yaratmak olarak ifade
etmitir.[footnoteRef:2] [2: Beck, Ulrich, Risk Society, Towards a
New Modernity. London, Sage Publications, 1992, s.260 ]
evre sorunlar her ne kadar tarihin bilinen her aamasnda
insanolunun yzlemek zorunda olduu bir problem olarak kabul edilse
de, evre sorunlarnn yaygn bir ekilde modern dnemde, zellikle de
ikinci dnya sava sonrasna rastlamaktadr.1950lerden sonra zellikle
kresel snma dnya iin ok ciddi bir sorun olarak grlmeye balanmtr.
evre sorunlarna ve ekolojik problemlere dikkat ekmeye alan evreci
hareketler 1970'li yllarda younlamaya balam, 1980'li yllara
gelindiinde ise kresel snmann etkileri belirginlemeye balamtr. Tm
gelimeler bata birlemi milletler olmak zere birok uluslararas
kurumlarn konuya ciddiyetle eilmesine neden olmu ve birok alma
yaplmtr. Aralk 2009'da Kopenhag'da dzenlenen iklim kongresine 195
lke temsilciyle katlm ve ekolojik sorunlara karlk alnmas gereken
nlemler zerinde durulmutur.[footnoteRef:3] [3:
http://www.abhaber.com/ozelhaber.php?id=5009 (25.04.2010).]
evre sorunlar ve zellikle de kresel snma balangta teknolojik
gelimelerin ve ar sanayilemenin sonucu olarak alglanm, bu sorunun
aslnda bir insan ve ahlak sorunu olduu gzden karlmtr. Fakat evre
sorunlarnn kresel bir hal almasyla aslnda karlalan sorunun bir
insan ve ahlak sorunu olduu, yaanan durumun bir sonu olduu da
deerlendirilmeye balanmtr.[footnoteRef:4] Gnmz itibariyle ise
genelde evre sorunlar zelde de kresel snmada insann en nemli unsur
olduu kabul edilmi durumdadr.2009 ylnda yaynlanan birlemi milletler
evre raporu kresel snmada insan faktrnn etkisini %90 olarak
belirtmitir.[footnoteRef:5] evre sorunlarnn balca aktr insan
olmakla beraber sz konusu sorunlar en fazla hisseden ve sonularndan
en fazla etkilenen de insan olmaktadr. Gnmzde milyonlarca insan ya
dengesinin bozulmasndan etkilenerek evini terk etmek zorunda
kalmtr. Bu ise evrensel dzlemde bir g ve gmen sorununu aa karmtr.
Fakat sorunlar bununla kalmam beraberinde baka birok sorunu da
dourmutur. sizlik sorunu, evsizler problemi, yaam koullarnn darl
hatta rklk sorununun yeniden hortlamas sz konusu etkilere rnek
olarak verilebilir. Comment by SONY: bak giddens, sosyoloji, neden
ekolojik kriz sosyolojik bir sorun haline gelmitir. [4: brahim
zdemir, Yalnz Gezegen, Kaynak Yaynlar, stanbul 2001, ss.3-7.] [5:
http://www.kuresel-isinma.org/kuresel-isinma/kuresel-isinmanin-
nedenleri.html (29.12.2009).]
Ekolojik krize sebep olan evresel tehditler temel olarak birka
trde deerlendirilebilir: kirlenme, yeniden kullanlacak hale
dntrlemeyen ve ksa vadede elden kartlamayan atklarn oluumu ve
yerine yenisi konulamayan doal kaynaklarn tketimi. Sanayilemi
toplumlarda daha yaygn ve youn olan fakat genel olarak tm dnyada p
tenekelerine giden atklarn miktar olduka fazlalam durumdadr.
Yiyeceklerin byk ounluu gnn sonunda frlatlp atlan paketlerde satlr
hale gelmitir. Olduka yaygn kullanlan naylon trleri byk bir atk
problemi oluturmaktadr. Fakat evre sorununa sebep olan atk
maddeleri sadece kaldrlp atlan tketim maddelerinden mteekkil
deildir. Atmosfere yaylan gaz atklar da olduka endie verici
boyutlara ulamtr. Elektrik santralleri ve arabalardaki petrol ve
kmr gibi yaktlardan kaynaklanan karbondioksit ve sprey tpleri,
yaltm malzemeleri ve soutma sistemlerinin kullanmndan kaynaklanan
gazlar bu atklarn rneklerini oluturmaktadr. Bilim adamlar atmosfere
salnan karbondioksit ve dier gazlarn ozon tabakasna zara verdiini
ve ozon tabaksnda meydana gelen zararn da kresel snma srecinin
temel faktr olduunu sylemektedirler. Teknoloji kirlilii,
enformasyon kirlilii, yerel kltrlerin yok oluu, fakirlik ve
sefaletin artan ykselii, varlkl olanlarla fakir olanlar arasndaki
farkn gittike bymesi, artan silahlanma oranlar, kirli bilim, topran
verimliliindeki d ve artan lleme oranlar,, yerel kltrlerin hzla yok
oluu vb. bir ok problemler hakknda konumak sorunun ancak grnen yzne
ynelik bir eyler sylemek anlamna gelmektedir. Tm bunlarn yannda
gremediimiz ya da henz grlebilir dzeye ulamam birok problem de
muhtemeldir. Tm farkllklarna ramen sorunlarn ortak kaynan insan ve
ahlakilik sorununun sonu olduunu syleyebiliriz.
Ekolojik Kriz Durumu ve Modern Benlik likisiYukarda da ifade
etmeye altmz gibi, endie verici sorunlar tek sorununu sonucu olarak
deerlendirmek mmkndr. Modern kimlik ya da benlik sadece modern
tarihi deil tm modern toplumu ve kltr ekillendiren temel
unsurdur.[footnoteRef:6] Dolaysyla baz evreci dnrlerin evre
sorunlarnn temelinde modern dnya grnn yattn sylemekte srarl oluu
bir iddiadan daha te anlam tamaktadr. evre sorunlarnn gndeme
gelmesinden itibaren sorunun nasl zleceine ynelik sorular sorulduu
kadar nedenlerine ynelik sorgulamalar da yaplmtr. Bu sorgulamalara
modern insann varolu biimini de sorgulamay dourmutur. Modern insan
hem kendisiyle hem toplumla hem de doal evreyle top yekun bir
problem hali yaamaktadr. Bu durum iinde bulunduumuz a endie, stres,
bunalm ve aspirin a eklinde tanmlamaya sebep
olmutur.[footnoteRef:7] Aydnlanmac idealler 20.yy.n bandan itibaren
bilim ve teknolojinin, akl ve mantn insanln maruz kald tm
sefaletten kurtaracan, yeryznde bir refah toplumunun ina edileceini
varsaymt. Oysa gnmz itibariyle gelinen durum modernitenin
ideallerine ynelik olduka phe dolu bir durumdur. nsanln sefaletten
kurtarlmas bir kenara eitsizliklerin olduka keskinletii, yoksulluun
daha da yaygnlat vb. gibi durumlar daha da belirgin hale gelmi
durumdadr. [6: Taylor, Charles, The Sources of The Self: The Making
of Modern Identity, Cambiridge, Mass, Harvard University Pres,
1989] [7: Horney, Karen, amzn Tedirgin nsan, ev.: Ayda Yrekan, Tur
Yaynlar, stanbul 1980]
Kartezyen aklclktan doan ve aydnlanmann bilim ve akla besledii
gvenin temelini oluturan modern idealler modern kimlie de temel
tekil etmitir. Modern benlik kendisini tanrya veya gelenee mracaat
etme gereksinimi duymadan olumlamaktadr. Hatta bu olumlama mracaat
etme gereksinimin de tesinde bir kartlk ilikisiyle ina edilmitir.
Modern benlik bilim, mhendislik, teknoloji ve sanatta yaratc olan,
moderniteye uyan ve moderniteyi pozitif bir deer olarak gren Faustu
ve Prometheusu benliktir.[footnoteRef:8] Sz konusu dnce
modernitenin yeni olan iin srekli yaratc ve zgrletirici koullar
saladn varsaymtr. Modernitenin bu yaratc benlik dncesi ounlukla
elitist ve kitlelere gvensizlik duyan, bilim ve arasal
rasyonaliteye duyduu gveni de kitlelere duyduu gvensizlikle
birletirmi bir dncedir. Comment by SONY: Faust, felsefeyi, tbb, doa
bilimlerini, teolojiyi aratrm, genlik ve olgunluk an yeryznn srlarn
zmek iin tketmitir. Yeni an balarnda tarihi Faust (14801538) gibi
itibarl bir aratrmac ve retmen olan Heinrich Faust, hayatnn
bilanosunu karr ve olduka sarsc bir sonula kar karya kalr: Bir
bilim adam olarak derin bir aratrmadan ve gerekli karmlardan yoksun
kaldn ve hayatn dolu bir ekilde yaamay beceremediini anlar. Bu
ikilem arasnda skp kalrken, memnuniyetsizlik ve huzursuzluktan
kendini kurtarmay baarrsa, ruhunu eytana satacana dair ona sz
verir. Faustu tekrar hayata balayacana, kendisinin, yani Faustun
beeri zevk ve hazlarda anlam bulacana dair bir antlamaya varrlar,
eytan Faustu genletirerek dnyay gezmek zere onu yannda gtrr. Ve
Gretchen olarak adlandrlan gen Margarete ile olan ak iin Fausta
yardm eder. Faust'un bu aray eytan' (Mefistofeles) rahatsz
etmektedir. nk pek ok insan felaketlerle yok etmesine, pek ok insan
dnyasal hazlarla uuruma drmesine karn, yeryzndeki Faust adndaki
doktor, akl ve bilgi ile kendisine direnmektedir. Tanr'dan Faust'u
doru yoldan karmak iin izin isteyen Mefistofeles,onun bunalmlar
iinde olduu bir gece karsna kar ve Faust'a dnya hazlarn vaad
eder.Bir iddiaya girerler. Mefistofeles, onun bilgi hastalndan
kalbini kurtaracak, yaataca en gzel hazlar karsnda Faust "Dur ey
zaman, ne gzelsin!" diyecek olursa iddiay Mefistofeles kazanm
olacaktr. Mefistofeles, Faust'u genletirir ve ona ak duygusunu
tattrr. Faust, bu duyguyu sadece Gretchen adl gen bir kzdan ok tede
Helene idealine kadar hissedecek, ama her eye karn Mefistofeles'e
bekledii cevab vermemekte diretecektir.Comment by SONY: Jung's Red
Book: Healing the Faustian
Egohttp://www.chalquist.com/redbook.htmlComment by SONY: bunlara
baklacak.Comment by SONY: Prometheus, teki kardeleri gibi, tanrsal
dzene kafa tutmu, kar km ne var ki teki kardelerinden farkl olarak
sonunda insanolunu yaratarak ve onlara atei (yaratcl, bilimi,
uygarl) vererek bu dzeni deitirmeyi baarmtr. Tanrlar'nn kuvvet ve
kudretine karlk, Prometheus'da kurnazlk ve zeka vardr. Titanlarn
isyanlar srasnda tarafszln korumu ve bakaldrmam bir Titan olu
olarak Zeus'un gzne girmeyi baarmt. Zeus onu Olympos'daki lmszlerin
arasna ald. Oysa o Zeus ve arkadalarna kar kin besliyordu.
Dedelerinin cn almak iin, kendi gzyayla yourduu balktan ilk insan
yaratt. Sonra onun acizliine acyarak, Hephahistos (Ate Tanrs)
alevler saan ocandan bir kvlcm ald ve insanlara armaan etti. Bunun
iin Tanr Zeus tarafndan Kafkas Danda zincire vurulmu ve Prometheus
Desmotes (zincire vurulmu Prometheus) adyla anlmtr. Tanrlarca
grevlendirilen bir kartal(bazen akbabayla kartrlr) srekli olarak,
her gece yeniden oluan karacierini kemirmektedir. Onu Kafkas dann
tepesindeki bu ikenceden Zeus'un olu yar tanr, lml Herakles
kurtarr. Prometheus; "Zeus tahtndan dmedike benim ikencelerimin
sonu yoktur" der, bylelikle insanla zgrln yolunu gstermi olur.Bu
arada Zeus, kendisini hie sayan insanlara da bir ders vermek iin,
Hephaistos'a su ve balktan ilk bakirenin heykelini yaptrd ve
kalbine ruh yerine Prometheus'un atei ald yerden ald bir kvlcm
koydu ona Pandora ismini verdi. Onu insanlara yollarken eline
verdii kutuda [8: Hollinger, Robert, Postmodernizm ve Sosyal
Bilimler, ev.: Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul 2005, s.
69 ]
Modern dnya gr Hristiyan ortaa dnya grne bir tepki olarak
doduundan manevi, geleneksel ve dini olan her eyi reddetmeye
meyilli bir dnya gr olarak konumlanmtr. Gerek bilgini yegne biimi
olarak deney ve gzleme dayanan bilimsel bilgiyi kabul ederek, dini
inanlar, metafizik deerleri reddetme eilimi gstermitir. Bunun
sonucu olarak insann toplum ve tabiatla olan ilikileri tamamen
sekler ve hmanist kabuller zerine bina edilmitir. Dnya, kinat ve
bizzat insann kendisi akn ve mutlak varlkla olan ilikiye dayal
anlamn yitirmi, sadece bir nesne konumuna indirgenmitir. Her ne
kadar modern dnceye kart bir pozisyonda kendini konumlandran, Alman
Romantikleri ile balayan Aristoteles ve Hegel'in kendini
gerekletirme geleneini benimseyen fakat Tanr ve gelenekle ban
koparan grler mevcut olsa da, modernite kartl ile zdeleen bu grler
modernitenin en az modernite taraftar dnceler kadar bir parasn
oluturmaktadr.[footnoteRef:9] Sz konusu her iki dnme biimine sahip
benlik Tanr olma arzusunu cisimletirir ve her iki benlik
modernizmin ikircikli doasnn bir ifadesi olarak deerlendirilir. Sz
konusu modern kimlik anlaylar ortak temalar iermektedir ve
hmanizmin "insan tanrdr" kabulnn modern z olumlamasnn ve tanrnn lm
anlaynn varyasyonlarn oluturmaktadrlar.[footnoteRef:10] Comment by
SONY: bu benlik anlaynn aa karm olduu sorunlara gei yap [9:
Hollinger, a.g.e., s.70] [10: Hollinger, a.g.e., s.71]
Bireyin evreye ynelik ynelimini "sahip olma" ve "emanet olarak
grme" eklinde iki temel balk altnda ele almak
mmkndr.[footnoteRef:11] Doa zerinde her trl tasarruf hakkna sahip
olduunu dnen insan, modern benlik algsnn sonucu olan insandr. Byle
bir bilince sahip olan insan tabiatn mutlak anlamda sahibi olduunu
dnerek, onu diledii gibi kullanabilecei bir tketim kayna olarak grr
ve ona kullan, tket ve at eklinde yaklar.[footnoteRef:12] Gnmz
insann daha ok sahip olma arzusu tayan insanlar olduunu birok dnr
dillendirmektedir. Byle bir ynelim insann tabiat mmkn olabildiince
kullanaca bir nesne olarak alglamaktadr.[footnoteRef:13] Modern
dnya gr hem evrenin hem de insan davrannn meddi unsurlar tarafndan
belirlendii dncesiyle ana gaye olarak doal kaynaklar rne ve kazanca
dntrmeyi hedefler hale gelmitir. [11: Kula, Naci, Sahip Olma ve
Emanet Duygular Asndan nsan-evre likisi, evre ve Din Uluslararas
Sempozyumu, c. I, Yaln Yaynclk, stanbul 2008, s. 214.] [12: Erich,
Fromm, Sahip Olmak Ya da Olmak, Terc. A. Artan, 3. Bask, Artan
Yaynlar, stanbul 1991, ss. 237-238] [13: Nasr, Seyyid Hseyin, nsan
ve Tabiat, terc. N. Avc, Yeryz Yaynlar, stanbul 1982, ss.
15-16.]
Ar tketim istei benlik olarak bu sahip olmak dncesinin bir
sonucu olurken, ahlaki olarak ta insann heva ve hevesine boyun
emesinin tezahr olmaktadr. Arzularn tatmini ve haz istencinin
sonucu olarak insan ar tketmenin kendisine mutluluk getireceini var
saym fakat gnmz itibariyle karlalan sonu beklentilerle rtmemitir.
Gnmzden gelecee bakldnda gelecein daha huzurlu ve daha gelimi
olacana ynelik umudun olduka pheli hale geldiini sylemek iin olduka
fazla miktarda kayg verici ipular grlmektedir. Giddensn ifade ettii
zere iki asr nce yazan sosyologlarn aksine, gnmz sosyologlar ada
sanayinin, teknolojinin ve bilimin asla tamamen faydal sonular
douracana olduka pheyle bakmaktadrlar.[footnoteRef:14] Comment by
SONY: haz ahlak olarak devam edilebilir. [14: Giddens, Anthony,
Sosyoloji, Yayna Hazrlayan: Hseyin zel, Cemal Gzel, Ayra Yaynlar,
Ankara 2000, s.565]
Ekolojik Kriz ve slamDoal evrenin bozulmas endie verici bir
mesele olarak gnmzn olduka nemli slami meselelerinden biri olarak
karmzda durmaktadr. Kur'an kyametin habercileri olarak gklerin ve
denizlerin iddetle sarslarak birbirine katlacaklarn haber
verir.[footnoteRef:15] inde bulunduumuz dnya arkasnda braktmz zaman
dilimine kyasla daha da sefalet dolu ve evresel olarak ta olduka
riskli bir durumla kar karya gibi grnmektedir. Modern insann
fiziksel dnya zerinde egemen olma arzusu ile Protestan kapitalist
ahlak yoluyla pratie dklen materyalizm, dnyann kar karya kald
fiziksel riskin nderliini yapmtr. Denizlerde ve okyanuslarda dolaan
binlerce ton zehir, her gn yok olan bir sr tr, insann kendisi ve
evcil hayvanlarnn dnda yok olan hayat biimleri ile dnya yaralanmaya
hzla devam etmektedir. Deli dana hastal gibi birok yeni hastalk
trnn ortaya kmas, insann bilimsel hatalarnn kendisi iin ne gibi
riskler ierdiine ynelik nemli bir ipular gibi grnmektedir. Tm
bunlar ilerleme olarak ifade edilen srecin aslnda ne kadar byk bir
kumar olduunu da gsteren iaretler olarak deerlendirmek
mmkndr.[footnoteRef:16] [15: Hakka Suresi, 13,14,15. Ayet, nikak
Suresi, 3,4.Ayet, ] [16: Winter,T.J.,Postmodern Dnyada Kbleyi
Bulmak, ev.: mer Baldk-Muhammed eviker, Tima Yaynlar, stanbul 2006,
s. 28-29]
Kimse bir feragatte bulunmak istemiyor. Kiisel zgrlk putuna
boyun eerek herkes haklar iin yaygara koparmakta fakat grev
meselesi grmezlikten gelinmektedir. Agzllk, zengin finans
merkezleri ve mutlu insanlar meydana getirmitir fakat bunun nelere
mal olduu sorusunun ciddi anlamda sorulmas bir zorunluluk olmutur.
Birok kurum, kurulu, rgt, akademik birimler tarafndan evre
sorunlarna ynelik olduka kapsaml analizler yaplyor olsa ve sz
konusu sorunlar gndeme geldiinde her kes ikayetler dillendiriyor
olsa da, iinde olduumuz kriz halinin insanln bir tefessh halini
yansttn kabule neredeyse kimse yanamamaktadr. Hatta insanln
tefesshnde konumak bile olduka rahatsz edici, huzur karc ve
mutlulua zarar verici olarak grlmektedir. Tefessh bir ilke olarak
kamusal mzakere zemininde kendisinden asla sz edilemez hale
geldiinde toplum gerekten bir k haline gelmi
demektir.[footnoteRef:17] [17: Winter,T.J.,Postmodern Dnyada Kbleyi
Bulmak, s.79]
slamn Kulluk Bilinci ve evreye YaklamKurana bakldnda evre ve
ekoloji problemini bir ahlak problemi olarak deerlendirmek mmkndr.
Kuran bize bir ahlaki model olarak iyi ve kty tanmaya ynelik olduka
nemli dsturlar sunmaktadr.[footnoteRef:18] Kuran'n sunmu olduu
ahlaki ilkeler yalnzca insan ilikilerini kapsayan ilkeler deildir.
Fazlurrahman ahlaki bir toplum oluturmann slam'n ana hedefi olduunu
sylemitir.[footnoteRef:19] Hz. Muhammed (s.a.v)'in "ben gzel ahlak
tamamlamak iin gnderildim" hadisi bu iddiay desteklemek bakmndan
olduka anlamldr. Kur'an ise bunu "phesiz, sen byk bir ahlak
zeresin."[footnoteRef:20] eklinde ifade etmitir. Bu ve benzeri ayet
ve hadislerden yola karak slam'n ncelikle ahlaki ilkeler erevesinde
bir yaam biimi oluturmay hedefledii sylenebilir. Ahlakilik insann
bir sorumluluu ve grevidir. nsan babo braklmamtr. nsan yeryznde
varln ahlaki prensipler zerine ina edilen bir dzen iinde
srdrmelidir. Ahlaki ilkelerle donanm ve ona gre davranlar
gerekletiren bireylerden olumu topluluk ina etmenin yeri dnya
hayatdr. Dolaysyla yeryznn korunmas, gelitirilmesi, imar iin
gerekli dzenlemelerin yaplmas insana yklenmi ahlaki sorumluluktur.
slam insanla en yce erdem olarak gzel ahlak sunmutur. Gzel ahlakn
en belirgin vasf sevgi ve merhamettir.[footnoteRef:21] Allah insana
hem tabii evreyi korumay ve katk salamay emretmekte hem de bunu
nasl gerekletireceini retmektedir.[footnoteRef:22] Bu bize ekolojik
dengenin korunmas ile ahlaki ilkeler erevesinde yaamak arasndaki
ilikiyi gstermektedir. Bu iliki insann zelde yaad evreyle genel
olarak ise tm varlklarla kar sorumluluunun bir ifadesi olmaktadr.
Eer insan slam'n iyi ve gzel kabul ettii ahlaki ilkeler erevesinde
yaarsa ekolojik dengenin korunmas mmkn olacak, ahlaken yerilmi ve
kt olarak nitelenen ekilde yaarsa ekolojik dengenin ifsadna sebep
olacaktr.[footnoteRef:23] [18: Beled, 90/7-8] [19: Fazlurrahman,
Ana Konularyla Kur'an, ev.: Alparslan Akgen, Fecr Yay., Ankara,
1987, s. 225.] [20: Kalem, 68/4] [21: Ate, Ali Osman , "slam ve
Doal Hayatn Korunmas", . . lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 3, Say ,
Ocak- Haziran 2003, s. 3.] [22: Bayrakdar, Mehmet, slam ve Ekoloji,
Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1992, s. 44.] [23: Bayrakdar, a.
g. e., s. 64-65.]
slam inanan insana en nemli ahlaki sorumluluk olarak "iyilii
emretmeyi, ktlkten de sakndrmay[footnoteRef:24]" yklemektedir.
Dolaysyla M'min bir insan iyilik olarak nitelendirilen tm davranlar
gerekletirmek ve ktlk olarak nitelendirilen tm davranlardan uzak
durmak zorunda olduu gibi, dengenin ve iyiliin muhafazasna ynelik
tm davranlar muhafaza etmekten de sorumludur.[footnoteRef:25] Allah
ahlaki ilkeleri hie sayarak doay sorumsuzca smren insan "bozguncu"
olarak nitelendirerek yermektedir. " bana gelince, yeryznde
bozgunculuk yapmaya, ekin ve nesli yok etmeye alan insanlar vardr.
Allah, bozgunculuu sevmez."[footnoteRef:26] nsanlara ve topluma
zarar vermek, karalar ve denizleri sorumsuzca kirletmek, bitkileri
ve yeillii yok etmek, doal kaynaklar sorumsuzca tketmek, haz ve
tutkular iin lgnca tketmek tam da bozgunculuk yapmak anlamna
gelmektedir. [24: Al-i imran, 3/104] [25: Tevbe, 71] [26: Bakara,
2/205]
evre kirlilii ve ekolojik dengenin bozulmasnda temel neden
olarak kapitalizmin aa karm olduu tketim lgnln ve doal kaynaklarn
tahrip edilmesini grmekteyiz. Ar tketim israf- modern yaam biiminin
neredeye tm alanlarn kapsam durumdadr. slamn en nemli ahlaki
ilkelerinden birini israftan kanmak oluturmaktadr. sraf edenleri
ahlaki erdemden yoksunlukla itham ederek Kuran'n knadn grmekteyiz.
Yiyiniz, iiniz fakat israf etmeyiniz. Muhakkak ki Allah israf
edenleri sevmez.[footnoteRef:27] [27: Araf, 7/31]
Kulluk Bilinci Olarak Halifelik Ahlak-nsanolunun yeryznde
bulunuu ve yaam bir sorumluluk ve greve mtealliktir. Allah
insanolunun varolu gayesini peygamberler araclyla kullarna
hatrlatr. Kuran bize sadece insann deil tm varlklarn bir gayeye
matuf olarak yaratldn retir.[footnoteRef:28] Yaratlan tm varlklarn
iinde sorumluluk sahibi olarak yaratlan insandr.[footnoteRef:29]
nsann varlnn anlamn da bu sorumluluk oluturmaktadr. Tabiat ve iinde
olan her ey, insana Allah hatrlatan, kendisi gibi Allah'a kul olan,
kendisi iin rzk olan fakat israf edilmesi haram klnan varlklar btnn
oluturmaktadr. nsann Allah'a kul olma nitelii halife olmas ile
tamamlanmaktadr. nsan Allah'n kuludur ve O'na itaat etmelidir.
Allah'n halifesi olarak insan Allah'n yarattndaki uyumu devam
ettirmelidir. Halife sfatyla yeryzne gnderilmi olan insan halife
olmann gerektirdii mesuliyetin farknda olmas gerekir. Kur'an insann
yeryzndeki bu konumunu hatrlatarak dnya hayatnda nasl davranmas
gerektiini ve yeryzndeki dier varlklarla ilikisinin bu grev bilinci
erevesinde olmas gerektiini retir. ayet insan bu mesuliyetini
unutur ve kulluk bilincinin dnda davran gsterirse byk lde "heva ve
hevesini ilah edinen"[footnoteRef:30] bir insan olarak yaam olur.
Dolaysyla evrendeki krize insan kutan ve hayatn idame ettiren
evreyi, Allah'n bir tezahr olarak grmeyi reddetmenin sebep olduunu
sylemek mmkndr.[footnoteRef:31] sraf, kulluk bilincini yitirmi ve
heva hevesini ilah olarak edinmi insann en belirgin davrandr. [28:
Fatr, 35/38-39, Ahkaf, 46/3] [29: M'minn 23/115, Kyamet 75/36] [30:
45/23] [31: Kula, Naci,Kur'an Inda nsan-evre likisinin Ruh Sal
Asndan nemi, U.. lahiyat Fakltesi Dergisi, Say:.9,Cilt:9, 2000
]
slam'n israftan kanmay ve yerli yerinde kullanmay neren
prensipleri doal kaynaklar koruyucu ve ekolojik krize ynelik zm
imkan olacak bir yntem sunar. Birok ayet doal dengeyi bize haber
vererek [footnoteRef:32] sz konusu dengeyi korumann nemini de
bildirmektedir. Kur'an'n ortaya koymu olduu insan dhil tm varln
Allah tarafndan yaratlm olmas prensibi inana insann evreye baknn da
temelinin oluturur. " gkleri ve yeri ile tm lemi yaratan Allah,
insan da balktan yaratm sonra -insan iin- bir mr tayin
etmitir."[footnoteRef:33] Bu ayet inananlara hem tabiatn kendisi
arasnda bir birlik ilikisi olduunu hem de yeryznde geici olduunu
reterek ona uygun bir davran biimi belirlemesinin nermektedir. nsan
ile tabiat arasndaki farkllk bir derece farkll olup insann tabiata
egemen olma arzusuyla deil, bir sorumluluk -emanet- bilinciyle ve
israf etmeden ondan faydalanmas gerektiini
retmektedir.[footnoteRef:34] [32: Rahman / 7-8] [33: En'am / 1-2]
[34: zdemir, brahim, Kur'an'a Gre evre, ]
Tabiat insann mlk deil Allah'n mlkdr. nsan Allah'n mlknde
belirli bir mddet yaayan, ondan ll bir ekilde faydalanan O'nun
mlknn halifesidir. Halifelik bilinci Allah'n yaratt ve kendi varlnn
ayetleri olarak bildirdii tm varlktaki dengeyi, nizam ve intizam
bozacak bir davran biiminden kanmay salayacak bir bilin verir. nsan
halife olarak Allah'n yeryznde sorumlu tuttuu, yeryznn imar ve
dzeninin kendisine brakt yegne varlktr. ibn-i Arab insann halife
oluunu Allah'n insan kendi suretinde yaratmas ile izah eder. Allah
insan kendi srrnn kendisine grnd kulu olarak yaratmtr. Yaratlan her
ey O'nun isimlerinin tezahr olarak aa kar. Yaratc isimlerinin aa kn
insan ile temaa eder. lem Allah'n kendi srrn seyrettii ayna
misalidir, insan da bu aynann cilasdr. Allah insan halife diye
vasflandrmtr. Dolaysyla lemde halife olan insan yzkteki ka
misalidir. Ka sultann hazinelerine vurduu mhr ve niandr. Allah mlk
olan lemi insan vastasyla korur. Allah mlk olan lemi korumas iin
insan halife yapmtr.[footnoteRef:35] [35: bn- Arab, Fussu'l-Hikem,
eviri ve erh: Ekrem Demirli, Kabalc Yaynevi, stanbul 2006,
S.25-26]
Allah insana nimeti, ltfu ve emaneti olarak tabiattan faydalanma
izni vermitir fakat bu kullanma keyfi deil belirli prensipler
erevesindedir. Ahiret inanc slam'n temel inan esaslarndandr.
nsanlar Ahiret'te lemlerin rabbinin huzurunda toplanacak ve
yaamlarnn hesabn verecektir. nanl bir insan bilinci bu hesap gnnn
kaygsn tar. Bu kayg tm varlklarn hesabndan sorumlu olduunun
bilinciyle doludur. "kim zerre miktar iyilik yapmsa karln grr. Kim
de zerre miktar ktlk yapmsa karln grr."[footnoteRef:36] Hz.
peygamber (s.a.v.) "kyamet gn hak sahiplerine haklarn mutla
vereceksiniz. yle ki boynuzsuz koyun boynuzlu koyundan ...... ksas
edilecektir....."[footnoteRef:37] Bu prensipler Mslman'a dnya
nimetlerinden faydalanrken snrsz ve sorumsuz bir tketim anlayna
msaade etmez. [36: Zilzal / 7-8] [37: Mslim, Birr 60,(2582);
Tirmizi, Kyamet 2,(2422)]
nsan iin Allah'n tm nimetlerinin bilincinde olarak takdir etmek
ve karlnda da Allah'a kretmesi ahlaki bir sorumluluk olarak
yklenmitir. srafn yasaklanm bir davran biimi olmas, dnyadaki
kaynaklarn snrl olduunun, dolaysyla srdrlebilir kalknma ve ekonomi
modellerinin tartld gnmzde daha iyi anlalr olmaktadr. Allah
nimetlerini sorumsuzca kullanmay nimetlerine nankrlk olarak
nitelendirip knamtr. "yiyiniz, iiniz fakat israf etmeyiniz. Zira
Allah israf edenleri sevmez"[footnoteRef:38] israf Allah'n
sevgisinden mahrum olmay getiren bir davran biimidir. Savurganlk
yerilerek, sz konusu davranlar gerekletirenler "eytanlarn
kardeleri"[footnoteRef:39] olarak nitelendirilip knanmaktadr. Zira
israf sadece doal kaynaklarn sorumsuzca tketilmesi deil ayn zamanda
onlarn yaratcs olan Allah'a kar bir saygszlktr. [38: A'raf /31]
[39: sra / 27]
Kulluk Bilincinin Yaam Biimi Olarak SnnetBu gn iinde bulunduumuz
dnyann kayg verici haline ynelik olduka fazla sz sylenmekte, yazlar
yazlmaktadr. Bu yazlar insann insanln yitirmekte oluundan toplumsal
btnln bozuluuna, ahlaki kriz halinden ekolojik krize kadar olduka
geni alan oluturmaktadr. Bu hususlarda yazlp izilen literatr dahi
bir araya getirmek olduka klfetli bir i olacaktr. Sadece ekolojik
krize ynelik literatr dahi olduka kapsamldr. Tabi ki bu hususta
yaplanlar sadece bilimsel ve akademik tartmalarla snrl deildir. Sz
konusu sorunlara ynelik birok evresel ve toplusal hareketler de
organize ve kurumsallam bir ekilde yaplmaya devam etmektedir. Fakat
tm bunlara ramen sz konusu kriz halinin, en azndan bir dzeyde de
olsa kayg verici olmaktan uzaklatna dair herhangi bir iaret
grnmemektedir. Lafla peynir gemisinin yrmediini bizzat tecrbe
etmemize ramen, insanlarn yaam biimlerini deitirmeye pekte hevesli
olmadklarn gzlemleyebiliyoruz. Vahi kapitalizmi besleyen yaam
biimlerinden vazgemek yle dursun, Mslmanlarn dahi eletirdikleri
yaam biimlerine ynelik olduka heveskr olduklarn sylemek iin olduka
fazla argmana sahibiz. yleyse sorun sz/yaz sorunu olmaktan,
akademik tartma nesnesi olmaktan te bir meseledir. Mslmanlarn da tm
yazp/sylediklerinin bir laf- gzaf olmaktan teye eyler olduunun
ortaya konulmas ancak yaam biimine dklmesiyle mmkn olacaktr.
Mslmanlar iin cazip olmas gereken tek bir yaam tarz olmas
gerekirken, modernitenin taklit edilsin diye sunduu ideal tipler
Mslmanlarn yaam biimlerine de ekil vermektedir.Modern dnya ftrattan
uzaklama hususunda bir panik iinde grnmektedir. Denizler, hava,
nehirler, ormanlar velhasl neredeyse insan elinin ulaabildii
evrenin tm ksmlar, insanolunun hrsnn ve safla duyduu nefretin bir
sonucu olarak endstri atklaryla kirlenmi durumdadr ve bu
kirlenmilik de tm hzyla srdrlmektedir. Yaanan birok -Alzheimer,
astm, AIDS gibi- rahatszlk insann yeryzndeki kne ynelik iaretler
olarak deerlendirilmektedir.[footnoteRef:40] Rio konferansnda
tabiat kirleten atklar ve bu atklara sebep olan retim biimlerinin
azaltlmasna ynelik srarl bir yaklam sergilenmesine ramen deien bir
eyin olmadn grmekteyiz. Ne bu tarz konferanslar ne de evre
hareketleri, insanln unuttuu bir fazilet olan zhtn insanlar iin
nasl bir yaam biimi olarak hatrlanabileceine ynelik her hangi bir
izaha sahip deillerdir. nsanlarn dinleri yaam biimleri iin cazip
olmaktan kt iin insanlarn hazlarna kul olduklar fark edilemez hale
gelmitir. nsanlar organik rnler tketmekle, sentetik rnlerden
kanmakla huzursuzluklarn belli ediyor olsalar da, bu biimsel bir
davran olmaktan te bir anlam ifade etmemektedir. Doal yaam tarz
belirli bir asla ve mukadderata sahip olarak, yani bir ibadet
bilinci ve yaratlm olann anlaml bir tasdiki olarak kavranmyorsa,
doal yaam ok ta anlaml olmayacaktr. Mslmanlar doal yaam tarzn basit
bir tavr olarak deil, byk misaka bal bir yaam biimi olarak
onaylarlar. Doal halimize yeniden kavumaya giden yol sadece snnette
aktr. Zira gnmzde sadece Mslmanlar dinlerinin teblicisinin yapt
ekilde ibadet etmektedirler.[footnoteRef:41] Snnet modernliin
kirlenmiliinden gvenli bir ekilde kurtulmay salayacak bir
cankurtarandr. Comment by pc1: Rio konferansn dip not olarak ekle
[40: Winter, a.g.e., s.68] [41: Winter, a.g.e., s.69]
Dolaysyla sorun bir tartma nesnesinin tesinde, bizzat realize
edilmi bir yaam biimine gereksinim duymaktadr. Snnet bizzat bir
yaam biiminin ifadesidir ve slamn kulluk anlaynn somutlam halini
gsterir. slamn prensipleri, incilin tasvirlerinin ikonografi olarak
insann antropomorfik tasarmna, insann insafna braklmam, bizzat
peygamber tarafndan teybin ve temsil ile somut bir yaam biimine
dklmtr. Snnete uymak modern an problemlerine yegne zm yolu
olacaktr. ocua yle yle yap demek yerine, rnek olmak gerekir
eklindeki prensip eitimde temel ilkelerden biridir. rnek olmak
insan yaamnn sadece ocukluk dnemiyle snrlandrlamaz. nsan, yaamnn
her aamasnda karlat sorunlarn zm iin yaanm rneklere ihtiya duyar.
Akl her zaman n kabullere ihtiya duyarak iler. Snnet bu anlamda en
nemli ve kesin zm biimi olarak deerlendirilebilir.Fakat snnetin
modernizmin zehirli kirlenmiliinden kurtulmak iin bir imkn
olabilmesi iin feda edilmi, unutulmu snnet ilkelerinin hatrlanmas
ve yeniden ihyas gerekmektedir. Hz. Peygamber insaniyeti ahsnda
toplam, Onda ve Onun hayatnda insanln mmkn en yksek biimi
gereklemitir. Fakat Hz. Peygamberin snnetini sadece zahiri biimiyle
anlamak Onun snnetine uymak anlamna gelmeyecektir. Onun btni
kemalini de paylamaya almak gerekmektedir. Snnet, benlik davasndan
uzaklama, dnyay karartan kendine gvenden uzak durma
halidir.[footnoteRef:42] Snnet bir yaam biimi ve modeli olarak
bizim iin her zaman eriilebilir ve uygulanabilir konumdadr. [42:
Winter, a.g.e., s.75]
SonuTm kinat Allah tarafndan yaratlmtr. Gkleri ve yeryzn
yarattklaryla dolduran ve ssleyen Allah'tr. Tm kinat Allah'n eseri
ve sanatdr. nsan ise yeryznde Allah'n kudretinin ayetleri olan
yaratklarnn emanetisi olan halifesidir. Dolaysyla insan tabiatn
efendisi deildir ve dnyada dizginsiz arzularyla diledii gibi
tasarrufta bulunamaz. slam inanan insana tabiatn manevi ve kutsal
boyutuna reterek, dnya hayatnn geiciliini, Ahiret hayatnn kalcln
fakat dnya hayatndan hesaba ekileceini de haber vererek bir
sorumluluk bilinci kazandrmaktadr. nsann zerine den hem insan hem
de tm varl yaratan Allah'a kul olmaktr. Kul olmak halife olduunu
bilmekle tamamlanr. Allah'n halifesi olan insan gklerde ve yerde
bar ve dengeyi muhafazaya memurdur. Modern insan egemen olma arzusu
ile Allah'tan bamsz hareket ettiini zannederek sorumsuzca hayatn
yaamaktadr. Haz ve arzu peinde komak, lgnca tketmek modern insann
kulluk bilincinden yoksunluunu sonucudur. Bu da insana gnmzn en
kayg verici sorunlarndan biri olan ekolojik krizi getirmitir. Sz
konusu krizden kurtulmann yegne imknn slam'n kulluk bilincine sahip
olmak verecektir.
Kaynaka-Ate, Ali Osman , "slam ve Doal Hayatn Korunmas", . .
lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 3, Say , Ocak- Haziran
2003-Bayrakdar, Mehmet, slam ve Ekoloji, Diyanet leri Bakanl Yay.,
Ankara 1992, s. 44.-Beck, Ulrich, Risk Society, Towards a New
Modernity. London, Sage Publications, 1992-Erich Fromm, Sahip Olmak
Ya da Olmak, Terc. A. Artan, 3. Bask, Artan Yaynlar, stanbul
1991-Fazlurrahman, Ana Konularyla Kur'an, ev.: Alparslan Akgen,
Fecr Yay., Ankara, 1987-Giddens, Anthony, Sosyoloji, Yayna
Hazrlayan:Hseyin zel, Cemal Gzel, Ayra Yaynlar, Ankara
2000-Hollinger, Robert, Postmodernizm ve Sosyal Bilimler, ev.:
Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul 2005 -Horney, Karen, amzn
Tedirgin nsan, ev.: Ayda Yrekan, Tur Yaynlar, stanbul 1980-bn-
Arab, Fussu'l-Hikem, eviri ve erh: Ekrem Demirli, Kabalc Yaynevi,
stanbul 2006 -Kula, Naci, Sahip Olma ve Emanet Duygular Asndan nsan
- evre likisi, evre ve Din Uluslararas Sempozyumu, c. I, Yaln
Yaynclk, stanbul 2008-Kula, Naci, Kur'an Inda nsan-evre likisinin
Ruh Sal Asndan nemi, U.. lahiyat Fakltesi Dergisi, Say:.9,Cilt:9,
2000 -Nasr, Seyyid Hseyin, nsan ve Tabiat, terc. N. Avc, Yeryz
Yaynlar, stanbul 1982- zdemir, brahim, Yalnz Gezegen, Kaynak
Yaynlar, stanbul 2001 Kur'an'a Gre evre,- Taylor, Charles, The
Sources of The Self: The Making of Modern Identity, Cambiridge,
Mass, Harvard University Pres, 1989-Winter,T.J.,Postmodern Dnyada
Kbleyi Bulmak, ev.: mer Baldk-Muhammed eviker, Tima Yaynlar,
stanbul 2006http://www.abhaber.com/ozelhaber.php?id=5009
(25.04.2010)http://www.kuresel-isinma.org/kuresel-isinma/kuresel-isinmanin-nedenleri.html
(29.12.2009).
14