-
Marmara Üniversitesi, İlah!)ıat Fakültesi, İslam Tarihi ve
Sanatları Bölümü
Marmara Universiry, Faculry of Theology. Department of lslamic
Histoıy and Arts
&
İslam Konferansı Te§kilatı, İslam Tarih, Sanat ve Kültür
Ara§tırma Merkezi (IRCICA)
Organisation of islamic Conference, Research Centre for lslamic
Histoıy. Art and Culture
isLAM MEbı:Nivı?:ri'NôE sACinAT . . .1\ •• A
(MEDINETU'S-SELAM) ULUSLARARASI SEMPOZYUM
INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON BAGHDAD (MADINATai-SALAM) IN THE
ISL.AMIC CIVILIZATION
7-9 Kasım 1 November 2008 Bağlarba~ı Kültür Merkezi
Üsküdar- iSTANBUL
TÜRKİYE
PROGRAM
Ümran!}'e Beled!}'esi'nin katkılar~la
Sponsored by Umraniye Municipality
-
BAGDAD'DA İLHANLI VE CELAYİRLİ
DÖNEMLERİNDE YAPILAN MİMARİ
ESERLERDEN ÖRNEKLER
Prof. Dr. Abdüsselam ULUÇAM'
1258'de Hulagu tarafından yerle bir edilen Bağdad'da İlhanlıları
(1258-1335) müteakıben Celayirliler döneminde (1335-1410) yeni bir
imar faaliyeti-ne başlanarak şehir yeniden canlandınlmıştır.
Surları onarılmış, yıkılan cami, medrese, imaret, han, hamam, çarşı
gibi kenti oluşturan belli başlı mimari abideler ihya edilerek
yanlarına yenileri eklenmiştir.
Bu dönemin ilk abideleri arasında yer alan Akuli Camii, Şafi
mezhebi fa-kihi İmam Akuli'nin 1327 yılında vefatı üzerine türbe ve
medrese ile birlikte yapılmıştır. Osmanlı döneminde eklenen diğer
hizmet binaları ile bir külliyeye dönüşen yapılar Şorca
Mahallesindedir.
Babü'l Vüstani'nin güneyindeki mezarlıkta bulunan Şeyh Ömer
Sühre-verdi'ye ait Türbe Selçuklu döneminde (1234) yapılmış,
Külliye'nin büyük bir bölümü ile birlikte İlhanlı veziri Gıyaseddin
Muhammed bin Hoca Reşideddin Fazlullah tarafından
(1334-1336)yenilenmiştir. Dıştan yüksek pirarni-dal mukarnaslı
külarn ile Bağdad ve güney Irak'ta bir grup oluşturan türbe
mumyalık katı ile Selçuklu ve sonrası anıt mezar (kümbet)
geleneğinin güzel bir temsilcisi durumundadır. Cami, medrese ve
imaret binaları sonraki dö-nemlerde önenıli ölçüde elden
geçirilmiştir.
Tarihi kesin olarak bilinmeyen Sultan Ali Camii (XIV. yüzyıl),
aslında Ce-layirli hükümdan Hasan-ı Büzürg'ün torunu için yapılmış,
Osmanlı dönemin-
* Selçuk Üniversitesi.
-
364 ULUSLARARASI islAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZYUMU
de bu mekanda şöhret bulan Rufai şeyhi Seyyid Sultan Ali'nin
adıyla anılmıştır. Geniş bir avlu etrafına sıralanan tekke ve
imaret yapılarıyla tipik Bağdad camileri planında tasarlanan cami
ve türbe, günümüzde de yoğun bir şekilde ziyaret edilmektedir.
Bağdad'ın ünlü mutasavvıfı Şeyh Seraceddin için Celayirli
döneminde (1373) bir külliye yapılmış, cami, türbe ve imaret
1718'de Vali Hüseyin Paşa taranndan tanıir ettirilmiştir. Külliye,
1975 yılında Irak vakıflarınca yıktırılarak yerine modern bir cami
yapılmıştır. Vefa Hatun el-Celayiri Camü (1388) ise günümüze kadar
ulaşamamıştır.
Bağdad'ın kent dokusunu zenginleştiren önemli eserlerden Mercan
Med-resesi (1357) ve Mercan Han (1358), Sultan Üveys Han'ın Bağdad
valisi Emi-neddin Mercan Ulukay tarafından yaptırılmıştır. Konya
Sahibata Külliyesi'nin plan şeması ve mimari yapısını hatırlatan
Mercan Medresesi'nde türbe, mescid ve medrese bir avlu etrafına
yerleştirilmiştir. Çifte IDinareli taçkapısı ve nesih hatlı cephe
kİtaheleriyle kısmen günümüze kadar ulaşabilmiştir. Avlulu-eyvanlı
iki katlı olarak tasarlanan Mercan Han da mimari ve süslemeleriyle
dikkati çeken bir özelliğe sahiptir. 1936-1944 yıllarında Irak Eski
Eserler Mü-dürlüğü'nce restore edilerek müze haline
getirilmiştir.
İlhanlı ve Celayirli dönemlerinde Bağdad' da yapılan abidelerde
Selçuklu mimari geleneğinin devam ettiği görülür. Malzernede
çoğunlukla tuğla kulla-nılmış, buna bağlı olarak da dış cephelerde
yazı ve geometrik süs!emeye önem verilmiştir. Mercan Medresesi ve
hanında karşımıza çıkan mermer taçkapılara ise daha yunıuşak
hatlarla kitabeler işlenmiştir. Son savaşa kadar bu dönemde yapılan
eserler, Bağdad'ın son yüzyıla ulaşan en eski eserleri arasında
tarihe geçmiştir.
Bağdad'ın Türk kültür tarihinde önemli bir yeri vardır. Ehli
Sünnet akidesi mensubu Müslümanların başkentinde, 50.000'i bulan
sayıları ile Halife Muta-sım'ın (833-841) muhafızı; 1055'te imdada
çağrılarak çifte kılıç kuşatılıp "Do-ğunun ve Batının Sultanı"
unvanı verilen Sultan Tuğrul Bey ile yönetirnin ortağı; Kanuni
devrinde İmam Ebu Hanife'nin türbesinin hamisi; 1918 yılına kadar
da "Ana gibi yar, Bağdad gibi diyar olmaz" dediği "Darus-selam"ın
sa-hibi.. Bin yılı aşan bir süreçte içinde yaşayıp yoğrulduğu
Bağdad' da elbette geriye pek çok eser ve hatıra bırakacaktır.
Halife Mansur'un (762-775) planını bizzat çizdiği Bağdad
(Medine-i Mü-devvere) Dicle nehrinin taşkın sularına gömülünce,
Ortaçağın ve Ortado-ğu'nun tanıdık şehirleri gibi "Selçuklu
tarzı"nda yeni baştan imar edilmiştir. Ancak bu kez de Hülagu
tarafından 1258'de yerle bir edilmiş, Atabekler yoluy-
- la devam eden Selçuklu idaresine son verilmiştir. Ara
dönemdeki Irak'ın sahibi
-
BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER 365
İlhanlılan (1258-1335) müteakip, aynı soya mensup İligfuıiyan
hanedanından Şeyh Hasan-ı Büzürg 1335 yılında Bağdad'ı başkent
yaparak "Celayirliler" adıyla bağımsızlığını ilan etmiştir1 •
Celayirliler döneminde (1335-1410) imar faaliyetleri artırılarak
şehir yeni-den canlandınlmıştır. Surlar onarılmış, yıkılan cami,
medrese, imaret, han, hamam, çarşı gibi kenti oluşturan belli başlı
mimari abideler ihya edilerek yanlarına yenileri eklenmiştir.
Kuşkusuz Günümüze ulaşabilen tarihi Bağdad'ın mimari kimliği
Osmanlı döneminde şekillenmiştir. XX. yüzyılın başlarında el
değiştirip savaşların ve acılı günlerin merkezi haline gelen
Bağdad' da, son işgalle birlikte kültür mirası eserlerin çoğu
tarihten silinmiştir.
Bu bildiri ile İlhanlı ve Celayirli döneminde yapılmış bazı
Bağdad abideleri üzerinde durulacaktır.
İmam Akiıli Camü ve Türbesi
Bağdad-Şorca'da Akılliye Mahallesi'nde bulunmaktadır. 1327
yılında yapılan ve adını bitişiğındeki türbede yatan ve
Mustansıriye Medresesi'nde ders vermiş olan Şafi mezhebi
fakihlerinden İmam Akfıli'den (1240-1327) alan cami, 1683'te Mehmet
Paşa; 1760'ta Süleyman Paşa; 1763'te Vali Ömer Paşa; 1902 yılında
Sultan II. Abdülhamid; 1928'de de Irak Vakıflarınca tamir
edil-mişfu2.
Mahallenin evleri arasında kalan camiye doğudan bir kapıyla
girilmekte-dir. Dar avlusunun batısında hizmet binaları; kuzeyinde
llseye dönüştürülmüş ve cami avlusundan ayrılmış medrese kısmı,
güneyinde cami ve türbe yer al-maktadır. Giriş kapısının avluya
bakan sivri kemer alınlığında lacivert zemin üzerine beyaz renkte
nesilıle yazılmış çinili kitabe ve Sultan IL Abdülhamid'in tuğrası
bulunmaktadır. Kapı kavsarası tonozla örtülmüştür. Son cemaat
yerin-den sonra minareye kadar uzanan duvar üzerinde iki mermer
kitabe mevcut-tur.
Beş kemer gözlü son cemaat yerinin üzeri ortadaki daha geniş ve
büyük olan beş kubbe ile örtülüdür. Son cemaat yerinden harime
geçilen kuzey duva-nnda, ortada bir kapı ile doğu tarafında bir
milirabiye ile cephe boyunca pen-cereler bulunmaktadır.
Ortada dört sütun ve kemerlerle kıble duvarına paralel iki sahın
şeklinde düzeıılenen harim bölümü, on kubbe ile örtilierek ulu
camiler grubunda plan-
1 Celayirliler hakkında bkz., Şirin Beyani, Tarih-i Ali CeZayir,
Tahran 1345/1927; H. Edhem, 1927, s.391-392; M. H. Yınanç,
"Celayirli" mad., İA, III, s. 64-65; C.E. Bosworth, İslam
Devletleri Tarihi (E.Merçil-M.İpşirli tre.), İstanbul1980, s.
203-204. Ş. Alı1si, 1346, s. 48; İ. Samerrru, 1977, s. 279; A.
Uluçam, 1989, s. 61.
-
366 j ULUSLARARASI isı..AM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU
larun!ştır. Mihrap önü ve orta kısma gelen kubbeler daha
büyüktür (Çizim:l; Resim:l-4). Ortada, sütunlada duvarlara oturan
kubbelere, son cemaat yerinde olduğu gibi prizmatik üçgenlerle
dolgulanmış pandantiflerle geçilmiştir. Sütun başlıkları kenger
yapraklarıyla bezenmiş, kemer üzengileri aralarına demir gergi
kirişleri yerleştirilmiştir. Kıble duvarında hiç penceresi olmayan
harimin doğu duvarında sahınları karşılayan iki pencere, batı
duvarında ise alttakiler yuyarlak, üsttekiler sivri kemerli dört
pencere mevcuttur. Güneydoğu köşesine yakın doğu duvarından küçük
bir kapıyla türbeye geçilmektedir. Harimi çevi-ren duvarlar 1981
yılında çimento harçlı betonla kaplanarak cami yeniden elden
geçirilmiştir. Beş kenarlı mihrap nişi saç örgüsü şeklinde aşağıya
sarkan ve kemerde birleşen dört mukarnas dizisiyle
dolgularunıştır.
Türbeye bitiştirilen minare taştan kare kaide üzerinde tuğladan
silindirik olarak yükselmektedir. Düz korkuluklu şerefesi ve düz
peteği ile tuğladan di-limli bir külaha sahiptir.
Camiye bitişen İmam AkUli'nin türbesi iki bölümünde
tasarlanmıştır. Mi-nare yakınındaki kare planlı asıl türbe bölümü,
sivri kemeriere yaslanan pan-clantilli bir kubbe ile örtülüdür.
Uzun süre Bağdad Irak Müzesi'nde saklanan ve Amerikan işgali
sırasında kısmen tahrip olan ahşap sanduka, XIV. yüzyıl Türk
sanatının önenıli bir örneğini oluşturmaktadır, Sandukanın üzerinde
728 (1327) tarihli kitabe yer almaktadır.
Şeyh Ömer Sühreverdi Külliyesi
Şeyh Sühreverdi lakabıyla bilinen Ebu Hafsa Ömer el Bekri bin
Abdul-lah'ın 1234'te ölümü üzerine yapılan ve Selçuklu Tarzı
mukarnaslı bir kubbe ile örtülü olan türbesi, 100 yıl sonra 1334'te
İlhanlı veziri Gıyaseddin Mu-hammed bin Hoca Reşideddin
Fazlullah'ın emriyle tamir edilmiştir. 1511 yılında türbenin
bitişiğine yapılan cami zamanla harap olmuş, 1833'te Ali Rıza Paşa
tarafından yeniden yaptırılmıştır. 1855 yılında Vali İsmail Paşa,
taçkapı ile cami giriş kapısını ve medreseyi tamir ettirıniştir.
1964 yılında Irak Vakıflarınca yeniden elden geçirilmiştir3•
Babü'l V üstani'nin gürıeyindeki mezarlığın içinde bulunan ve
etrafı yüksek bir avlu duvarı ile çevrili olan Sühreverdi
külliyesi, türbe, cami, yazlık na-mazgah, tekke ve imaret
hücrelerinden meydana gelmektedir ( Çizim:2; Re-sim:5-9). Batıdan
abidevi bir taçkapı ile girilen avlunun kuzeyinde iki katlı tekke
ve medrese hücreleriyle hela-abdestlik yer almaktadır. Külliyenin
çekir-deği olan türbe, cami'in gürıeydoğusuna bitişik olup, avlunun
ortasında bahçe,
3 B. Fransis, 1959, s. 22; İ. Serkis, 1948, s.76; A.Azzavi,
Tarih-u Irak III, s.28; A.Uluçaın, 1989, s.41-45.
-
BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER 1 367
batısında da bir revak bulunmaktadır.
Külliyeyi çeviren avlu duvarının tuğlayla yapılmış sade bir
görünümü var-dır. Ancak batı cephesindeki taçkapı bloku, Irak
yapıları içinde tek örnek du-rumundadır. Kendi içinde bir cephe
anlayışıyla düzenlenen taçkapı üç bölüm-den oluşmaktadır. Ortada
eyvan biçiminde giriş kapısı, yanlarda iki katlı sebil nişleri ve
hücreleri yer almaktadır. Kapı nişini çeviren burmalı sütunceli
ke-merin tekran durumundaki kuşatma kemeri saçağa kadar
yükselmektedir. Kavsarası saç örgüsü matiili mukarnaslarla
dolgulanmıştır. Kemer alınlıkları ile üçgen boşluklardaki çinili
kitabeler ve tuğla üzerine ince işlenmiş geometrik örnekler son
tamirde yapılmıştır. Kapıdan, yıldız tonazla örtülü eyvan
biçi-mindeki giriş bölümüne geçilmektedir. Y anlarda, türbe
taçkapısı kompozisyo-nunda, yıldız kollu, istiridye yivli kaburgalı
tonazun örttüğü sivri kemerli nişler bulunmaktadır.
Taçkapının iki yanında Konya Sahip Ata külliyesindeki gibi iki
sebil nişi yer almaktadır. 1.20 m yükseklikten başlayan ve mukarnas
kavsaralı sivri ke-merle biten nişler, firuze çiniyle konturlanmış
geometrik süslemeli geniş bir kuşakla çevrilmiştir. Nişlerin
üstünde, taçkapı kemerinin kitabeler bölümün-deki dikdörtgen
panonun alt bizasından başlayıp saçağa kadar uzanan birer sathi niş
daha açılmıştır. Burmalı kemer çerçeveleri ile içindeki geometrik
süslemeler taçkapı kemerinin aynisıdır. İkisi taçkapı kemerine
yakın, ikisi de en dış kemerde marpuçlu dört sütunce ile, zemirıden
başlayıp saçağa kadar uzanan ve mukarnas başlıklada saçağı taşıyan
iki yarım sütun bulunmaktadır. Avluya bakan iç kısımda sebilleri
oluşturan iki hücre mevcuttur.
Türbe ve Cami
Şeyh Ömer Sühreverdi Türbesi, cami ve kıble duvarına bitişik
uzun giriş bölümü ile bir kompleks oluşturmaktadır. 735 (1334)
yılında eklenen dehliz şeklindeki batı girişinde bir taçkapı daha
bulunmaktadır. Geniş bireyvan şeklinde yükselen taçkapı kemeri
içinde çift kanatlı ahşap kapısı mevcuttur. Üze-rine 1397 H.
Tarihli Irak Vakıflarına ait onarım kitabesi yerleştirilmiştir. En
üstte bronz levhaya kabartılmış Osmanlı kitabesi yer almaktadır.
Son onarımda türbenin 6.50 m yüksekliğindeki kare kaidesi ile giriş
bölümünün bitiştiği alanda İlhanlı dönemine ait kitabe ile cephe
süslemesi ortaya çıkarılmıştır. Saçak frizinin altında kitabe yer
almaktadır.
Güney ve doğudan avlu duvarına bitişen türbenin kare kaidesi
kademeli silme kuşaklada süslenmiştir. Türbe dıştan ll halkadan
oluşan Selçuklu tarzı mukarnaslı kubbe ile örtülüdür (Resim:?).
Mukarnasları kale burçlarına ben-zeyen ve gittikçe daralan
halkaların en üstündeki tam yuvarlak, üstten beşinci sıra ise kirpi
saçağı şeklinde dışa taşkın siperlik biçimindedir. En üstte
metal
-
368 ULUSLARARASI iSlAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU
bir alem bulunmaktadır.
4.90 x 4.80 m iç ölçillerindeki türbeye iki kapıyla
girilmektedir. Duvarlarda kubbe altına kadar uzanan mukarnaslı
nişlerle dört pencere açılmıştır. Üzerin-de sülüs hatla yazılınış
kalın bir ayet kitabesi yer almaktadır. Mekan, mukar-naslı
tromplara yaslanan kubbe ile örtülmüştür. Kubbenin ortasında
kalemişi süsleme mevcuttur. Türbenin ortasındaki ahşap sandukada
Ayetü'l Kürsi yazılıdır. Türbenin altında bir cenazelik (mumyalık)
katı mevcuttur.
Türbenin doğusunda, Halife Mu'tasım Billah'ın kare bir hücreden
ibaret olan kabri bulunmaktadır.
Şeyh Ömer Sühreverdi Külliyesi'nin cami kısmı yalnızca bir
cephesiyle dışa açılınaktadır. Cephe, kemerli nişler, mozaik çini
tekniğinde geometrik süs-leme örnekleri ve kitabelerle bezenmiştir.
Harirn mekanı, mihrap önü ve türbe girişi ile orta alanda kubbe;
diğer kısımlarda kıbleye paralel uzanan tonozlarla örtülmüştür.
Kuzeyde mahfil, penceresiz kıble duvarında mihrap ve minber yer
almaktadır. Mermer minber 1962 yılında Irak Vakıflar Bakanlığı'nca
yeni-den yaptırılmıştır.
Caminin kuzeydoğu köşesinden yükselen minare, silindirik
tuğladan göv-desi ve mozaik çinili süslemeleriyle Bağdad' daki
diğer örnekleri gibi Osmanlı döneminde yapılmıştır. Şerefe
altlığında çinili kitabe kuşağı; korkuluk levhala-rında yıldız
çerçeve içlerine işlenmiş yazı levhaları yer almaktadır.
Külliyenin kuzeyinde yer alan tekke ve medrese hücreleri 3addam
zama-nında yıkılarak yerlerine iki bölümlü binalar yapılmıştır.
Daha çok hizmet üniteleri olarak tasarlanan yeni mekanlan mutfak,
kiler, depo, gasılhane, tuva-let ve banyo oluşturmaktadır.
Sultan Ali Caınü ve Türbesi
Bu yapı, Celayirli hükümdan Hasan-ı Büzürg'ün tarunu için 880
(1475)'te yapılınış, ancak Osmanlı döneminde burada şöhret bulan
Rufai şeyhi Seyyid Sultan Ali'nin adıyla anılmıştı.r4. 1310
(1892)'da Sultan II. Abdülhamid; 1935 ve 1965 yıllarında da Irak
Vakıflar Bakanlığı'nca tamir ettirilmiştir. Osmanlı döneminde
ayrıca avlunun etrafına Rufai Tekkesi eklenmiştir. Tekke-irnaret
yapılanyla cami ve türbe, günümüzde de yoğun bir sosyal aktivitenin
merkezi durumundadır.
Reşit Caddesi üzerinde bulunan Sultan Ali Külliyesi'ne cümle
kapısı ile ge-çilmektedir. Caddeye bakan cephesi yarılarına
sıralanan dükkanıara bitişik
4 Türbede yatan şahsın Halife Muktafi billah zamanında yaşayan
Sikatü'd Devle Ebu'l Hasan olduğunu öne süren de vardır. Ancak
genellikle Seyyid Sultan Ali olarak ka-bul edilmektedir. A. Azzavi,
Tarih-u Irak III, s.28; A. Uluçam, 1989, s. 64-65.
-
BAGDAD'DA İLHANLI ve CELAYİRLİ DÖNEMLERİNDE YAPILAN MiMARİ
ESERLERDEN ÖRNEKLER 369
vaziyettedir. Geniş avluya açılan koridor şeklindeki girişin üst
katında Rufai Tekkesi hücreleri, doğu tarafta yeni yapılmış idare
binaları, güneyde türbe ve cami, batıda ise mütevelli odaları ile
tuvaJetler yer almaktadır (Çizim: 3; Re-sim:10-13).
Caminin son cemaat yeri türbe ile birlikte harimin ortasına
gelecek şekilde tasarlanmıştır. 10.00 x 21.50 m ölçülerinde
dikdörtgen planlı harim mekanı ortada dört sütunla kuzey ve kıble
duvarına oturan 10.00 m çapında merkezi bir kubbe ile örtülmüştür.
Yan kısımlar ortadakiler daha büyük üçer kubbeli-dir. Ana kubbe
altı sivri kemer ve 18 prizmatik eşkenar dörtgen rootiili
pan-danili üzerine oturtulmuştur. Doğu ve batı duvarlarında küçük
kubbelerin büyüklüğünde eyvan biçiminde birer niş açılarak bu
kubbelerin de dört kemer üzerine oturması sağlanmıştır.
Kıble duvarı sütunlada kubbe köşe kemerleri arasında dört kademe
halin-de yükselen nişlerle zenginleştirilmiştir. İç mekan kuzey ve
kıble duvarları ve örtü sisteminde açılan pencerelerle
aydınlatılmıştır. Duvarlar 1.00 m yüksekli-ğe kadar merrnede
kaplanmış, iç mekfuıın diğer kısımları kireçle sıvanmıştır. Yarım
daire plarılı mihrap · nişi çini ile kaplanmış, minberi ceviz
ağacından yeniden yapılmıştır.
Caminin güneydoğu köşesinde bulunan Sultan Ali Türbesi'ne
kuzeydeki geçiş bölümünden girilmektedir. Bu bölüm son onarımda
tamamen kristal carnla kaplanmıştır. Giriş kapısı üzerindeki dokuz
beyirlik manzum kitabede Sultan IL Abdülhamid'in adı ve 1310 H.
tarilıi yer almaktadır.
Kare plarılı türbe mekanı tromplara yaslanan 5.00 m çapında
kubbe ile ör-tülmüştür. Doğu duvarında yüksek bir nişle son cemaat
yerine ve harime açılan pencereleri mevcuttur. Kubbede kalemişi bir
şemse yer alırken, diğer kısımlar süslemesiz bırakılmıştır. Ahşap
kafesli sanduka mekfuıın ortasına gele-cek şekilde
yerleştirilmiştir.
Şeyh Seraceddin Külliyesi
Bağdad'ın ünlü mutasavvıfı Şeyh Seraceddin için Celayirli
döneminde 775 (1373) bir külliye yapılmış, cami, türbe ve imaret
1131 (1718)'de Vali Hüseyin Paşa tarafından tamir ettirilmiştir.
Külliye, 1975 yılında Irak vakıflarınca yıktırılarak yerine modern
bir cami yapılmış, türbe de betonla kaplanmışt:ır-5. Ca-miye ait
Osmarılı kİtabeleri Bağdad'daki Irak Müzesi'ne taşınmıştır.
Ş. Alılsi, 1346, s. 41; İ. Samerrai, 1977, s. 272-273; A.
Uluçam, 1989, s.209-210.
-
370 ULUSLARARASI islAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU
Vefa Hatun el-Celayiri Caınü
1388'de yapılan eser günümüze kadar ulaşamamıştır. Kebapçılar
çarşısmdaki bu cami, Sultan Ahmed bin Üveys el Celayiri'nin annesi
V efa Hatun'un eseridir. V ali İsmail Paşa tarafından büyük ölçüde
yenilendiğınden ll 10 (1698) yılındansoma "İsmailiye Camii" adıyla
anılmıştır6• Halen okul olarak kullanılmaktadır.
Mercan Medresesi
758 (1357) yılında Emineddin Mercan Ulukay7 tarafından
yaptırılmıştır. 1193-1212 (1779-1798) yıllan arasında Vali Büyük
Süleyman Paşa; 1926 yılında Irak Vakıflar Bakanlığınca tamir
edilmiştir. Rafideyn Bank yapılırken taç-kapısı dışında medrese
tamamıyla yıkılarak iç süslemelerinin bir bölümü mü-zeye, bir kısmı
da yeni yapılan camiye kaldırılmıştır8•
Değişik bir planda ele alınan medresenin, batıda çifte millareli
bir taçkapısı, avlunun güneyinde mescidi, doğusunda türbe,
kuzeyinde ise eyvanı bulu-nuyordu (Çizim: 4-5; Resim:14-20). Bugün
yalnız tek minaresi ile taçkapı, giriş bölümü ve iki medrese
hücres! ayakta kalmış, diğer kısımları yıkılmıştır. Med-resenin
özgün yapısı hakkındaki bilgileri kaynaklardan ve arşiv
resimlerinden öğrenebiliyoruz.
Herzfeld'in çizdiği plana göre9 20.00 x 20.00 m ölçülerinde,
kare bir avlu etrafında dizilen medresenin bugünkü dış zeminden
2.50 m ~ağıda olduğu görülmektedir. Yeni yapılan caminin
bitişiğındeki medresenin taçkapısı ayakta kalan mimari dokusuna
göre çifte millareli olarak yapılmıştır. Anıtsal boyutta tasarlanan
taçkapı halat örgüsü ve silme matilli kademeli sivri kemerierin
kuşattığı yazı kuşaklarıyla bezenmiştir. İnce işlenmiş bitki
örnekleri de kom-pozisyonu tamamlayan ögelerdir.
Taçkapının iki yanında yer alan silindirik minare kaideleri
burmalı hatlar-la hafifletilerek araları geometrik motiflerle
süslenmiştir. Taçkapının kuzeyin-deki kaide üzerinden yükselen
silindirik tuğla minare süslemesiz bırakılmıştır.
Medresenin giriş bölümü, pandantiflere yaslanan küçük bir kubbe
ile ör-tülmüştür. Kapı kemeri üstünde dış cephedeki kitabeliğe
benzeyen bir süsleme
6 İ. Samerrai, 1977, s. 265; A. Uluçam, 1989, s. 210. 7
Emineddin Mercan Ulukay bin Abdullah, Celayirli hükümdan Üveys
Han'ın Bağ
dad valisi olup, imar faaliyetleriyle tanınmış bir şahsiyettir.
Bağdad' da, türbe ve mescidi bulunan bir medrese, han ve darüşşifa
yaptırmıştır. 774 (1372)'de ölünce, medresedeki türbesine
gömülmüştür.
8 İ. Samerrai, 1977, s. 283; H.H.el Azami, 1980, s. 101-102; A.
Uluçam, 1989, s. 113-117.
9 Sarre-Herzfeld, Tigris Gebiet, II, 181-182.
-
BAGDAD'DA ilHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMlERiNDE YAPilAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER 371
panosu yerleştirilmiştir. En dışta, medrese hücreleri ile kapı
kemeri arasında geometrik yıldız motifleriyle süslenmiş geniş bir
kuşak yer almıştır.
6.50 m derinliğinde ve 5.00 m genişliğindeki medresenin tek
eyvanı gü-nümüze kadar ulaşamamıştır. Osmanlı döneminde kireçle
sıvanan eyvanın dış kemer ayakları alışılmış mimari geleneğin
tersine, sütunce yerine boşlukta asılı kalmıştır. Eyvanın da diğer
mekanlar gibi geometrik altlıklı ince kıvrık dal ve rı1mi dolgulu
tuğla-terrakota süslemeler ve geniş kitabe kuşakları ile bezendiği
sanılmaktadır.
Medresenin güney kısmı boyunca uzanan mescidi, duvarlara
gömülmüş yarım payelere yaslana mihraba dik dört kemerle beş bölüme
ayrılmıştır. Or-tadaki geniş bölüm prizmatik pandantiflere yaslanan
5.50 m çapında bir kubbe ile örtülmüştür. Ortadaki kubbenin
kasnağına sekiz pencere açılmıştır. Cami-nin girişinde, Osmanlı
döneminden kalan üzeri düz örtülü ahşap bir son ce-maat yeri
bulunuyordu.
Giriş bölümünün karşısında bulunan Ulukay Mercan'ın türbesi 5.50
m menar ölçülerinde kare bir mekandan oluşuyordu. Üzerini örten
pandantif geçişli kubbenin kasnağı, altta sütun altlıkları, üstte
derin tromplar şeklinde istiridye yivleriyle süslenmişti.
Çoğu Bağdad Irak Müzesi'nde bulunan ve aynısı yeniden yapılan
mescit-teki Celayirli dönemi süslemeleri tuğla-terrakota tekniğinde
işlenmiştir. "Altık Kalem" lakaplı Tebrizli usta Nakkaş Ahmet
Şah'ın eseri olan süslemeler, taç-kapıda olduğu gibi zarif
kıvrırnlı bitki motiflerinin oluşturduğu zemin üzerine nesih hatla
yazılmış değişik kitabeleri içermektedir. Zamanla dökülen
süsleme-ler yerine Büyük Süleyman Paşa'nın tamiri sırasında kıble
duvarı çinilerle kaplanmış, diğer kısımlar kireçle sıvanınıştır.
Medrese yıktırılmadan önce, sıva altında bulunan süslemeler ortaya
çıkarılarak müzeye kaldırılmıştır10•
Bugünkü modern caminin düz örtülü son cemaat yeri ile dikdörtgen
plan-lı, üzeri üç kubbe ile örtülü bir harimi vardır. İç mekan, ilk
yapıdaki örneklerin kopyalarıolan tuğla-terrakota tekniğinde
işlenmiş kitabe kuşakları ile geomet-rik ve bitkisel motiflerle
bezenmiştir. Camiye yarım daire plarılı bir avlu ek-lenmiştir.
Mercan (Örtme) Han
Bağdad'da Cumhuriyet caddesi üzerinde, Bezzazlar Çarşısı (Eski
adıyla Üçler Pazarı)'nın içinde bulunan Mercan Han, 760 (1358)
yılında medrese ile
10 Ata El Hallisi "Han-ı Mercan ves-Siyaneh", Sumer XXX, Bağdad
1974, s.163 vd.
-
372 ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU
birlikte Emineddin Mercan Ulukay tarafından yaptırılmıştır.
Zamanla harap olan yapı 1976 yılında esaslı bir şekilde restore
edilerek müze- restoran haline getirilmiştir.
Tuğladan iki katlı olarak tasarlanan yapıya kuzey ve güneyden
iki taçkapı ile girilmektedir(Çizim:6-7; Resim:21-28). Güneydeki
özgün kapı yıkılmış, bugünkü kapı sonradan yapılmıştır. Kademeli
sivri kemerli kapının üstü düz öİtülüdür. Kuzeydeki kapı bugünkü
zemin seviyesinden aşağıda kalmıştır. Merdivenle inilen sivri
kemerli kapının üzerinde rumi-palmederden oluşan bitkisel bezerne
motifleri ile kitabe yer almaktadır. Alınlıktaki sekiz satırlık
vak:fiye kitabesinin harfleri zamanla silinmiştir. Ancak 760 (1358)
tarihi oku-nabilmektedir. Ortasına alçıdan küçük bir pencere
yerleştirilmiştir.
Hanın 30.25 x 1 1.40 m. ölçillerindeki dikdörtgen avlusunun
etrafına 22 adet oda yerleştirilmiştir. Zemin kattaki bu odaların
her birinde avluya açılan birer kapısı ile üstlerinde birer
penceresi bulunmaktadır. Pencerelerin üstün-den başlayan ve tuğla
silmeler üzerindeki ikişer konsola yaslanan geniş Bursa
kemerlinişler dört duvarı kat etmektedir. Aynı sistemde devam eden
prizma-tik üçgen üzengilerin üzerindeki iri mukarnas dizisi ise üst
katın balkonunu taşımaktadır.
Hanın üst katında 6.00 m yüksekliğinde 23 oda mevcuttur.
Önlerinde mu-karnaslı başlıklara yaslanan korkuluhla çevrilmiş
balkon yer almaktadır. Doğu ve batı kısırnda yer alan orta odalar,
zemin katında olduğu gibi ,eyvan şeklinde geniş ve yüksek kemerli
birer nişle donatılmıştır. Bu duvarlar kuzey-güney duvarları
boyunca uzanan ve örtü sistemini oluşturan kemerlerle
kesilmekte-dir. Kemerierin altındakiler daha büyük olmak üzere üçer
pencere açılmıştır. Odaların sivri kemerli giriş kapıları üzerine
de birer küçük pencere yerleştirilıniştir.
Mercan Han' da, Irak mimarisinde görülmeyen bir örtü sisteıni
mevcuttur. Zemin kattaki mukarnaslı başlıklara yaslanan halkonun
duvarla bitiştiği yer-den başlayan ve üst kat kapıları üstünden
itibaren basık sivri kemer şeklinde avlu ortasında sona eren bir
örtü sisteıni yer almaktadır. 2.15 m genişliğindeki sekiz kemerin
aralarındaki odaların uzunluğu 1.90 m dir. Kemerler arasındaki oda
kapılarının üzerine gelecek şekilde dış mimariye yansıyan
karşılıklı iki pencere açılmıştır. Kemer kilit noktal~rında birer
aynalı tonoz yer almaktadır. İç mimaride, mukarnaslı konsolların
basit dizileri dışında süslemeye yer ve-rilmeıniştir.
Değerlendirme ve Sonuç
İlhanlı ve Celayirli döneminden kalan mimari anıtların çoğunda,
bölge ve
-
BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER 373
kültür farklılığı gözetmeksizin ortak bir şema gözlenir.
Kuşkusuz kültür varlığının önceki dönemlerde var olanın
yenilenmesi, ek yapılar ya da yeniden tasarım gibi durumlarına göre
bir takım farklılıklar içerdiği de bir gerçektir.
Bu dönemde benimsenen mimari unsurun anıt mezar ağırlıklı
külliyeler olduğu dikkati çeker. İran' dan başlayıp Orta Anadolu'ya
kadar uzanan İslam coğrafyasında İlhanlıların ilk sırada tercih
ettiği mimari sembol, altta mumya-lık (kripta) katı bulunan ve
"kümbet" genel adıyla tanımlanan mezar anıtlandır. Nahcivan
Karabağlar Köyü'ndeki Goday (Gudi ?) Hatun Kümbeti ile Er-zurum
Çifte Minareli Medrese manzumesi, bu dönem anıtsal mimari
anlayışının iki tipik örneğidir. Çifte minarenin belirlediği
taçkapılı bir giriş cephesi ile avlu etrafına sıralanan iki katlı
revaklı odalar ve sonunda asıl vurgulanmak istenen anıtsal boyutta
bir kümbet-türbe yer almaktadır. Plan şemasındaki benzerlik
nedeniyle bunlara "medrese" denilmişse de, işlev olarak bunların
çoğu ziyaretçiler için düzerılenıniş misafirhane şeklinde
düşünülmüş olınalıdır. İlhanlı dönemi yöneticileri için dini
içerikli yapılarla ilim-öğrenim kuruluşlan henüz erken
görünmektedir.
Ancak Celayirli döneminde yöneticilerin çoğu Müslüman olınuş,
ibadet-hane ile medrese ihtiyacı hissedilıniş ve bu ihtiyacın
giderilmesi veya artırılması düşünülmüştür. Anıtsal mezar
(türbe-kümbet) geleneği bu dönemde de devam etmiş, Selçuklu ve
İlhanlı türbeleri tamir edilerek bitişiğine eklenen cami, medrese,
imaret gibi dini içerikli yapılada bütünleştirilmiştir.
Şeyh Ömer Süreverdi'nin türbesi, Bağdad'dan Basra'ya kadar
uzanan Gü-ney Irak bölgesinde birçok örneği bulunan "Selçuklu tarzı
mukarnaslı kubbe" ile örtülmüştür. Çoğu din büyüklerine ait olan bu
türbelerin uzaklardan gö-rünüp dikkati çekmesi amacıyla
şekiilendirildiği düşünülmektedir. Sühreverdi türbesinin
Bağdad'taki tek mumyalığı olan mezar anıtı oluşu, yapının İlharılı
döneminde tasarlanmış olabileceğini akla getirmektedir.
Konya Sahip Ata Külliyesi ile Sivas Gök Medrese'nin (Resim:29)
plan şeması ve mimari yapılarını hatırlatan Mercan Medresesi'nde
türbe, mescid ve medrese bir avlu etrafına yerleştirilmiştir. Çifte
minareli taçkapısı ve nesih hatlı cephe kitabeleriyle kısmen
günümüze kadar ulaşabilmiştir. Avlulu-eyvanlı iki katlı olarak
tasarlanan Mercan Han da mimari ve süslemeleriyle dikkati çeken bir
özelliğe sahiptir. 1936-1944 yıllarında Irak Eski Eserler
Mü-dürlüğü'nce restore edilerek m üze haline getirilmiştir.
Mercan Han kapalı aviulu Bağdad harılannın en güzel
örneklerinden biri-dir. Yalnız Irak'ta değil, yakın çevresinde de
görülmeyen bir örtü sistemi geliştirilmiştir. Tamamen büyük
kemerierin birleşmesiyle örtülen hanın orijinal yapısı, ünik bir
örnek olarak Irak mimarisi içinde ayrı bir önem taşımaktadır.
-
374 ULUSLARARASI islAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU
Osmanlı döneminde, enine gelişmiş mihrap önü kubbeli cami plan
şeması Bağdad'da değişik bir biçimde uygulanmıştır. Örtü sistemi
harimdeki dört ayak üzerine oturtularak daha bütün ve büyük bir
namaz kılma mekfuu elde edilmiştir. XV. Yüzyılda tek örnek olarak
karşımıza çıkan Sultan Ali Ca-mii'nde orta mekan sekiz desteğe
yaslana büyük bir kubbe ile örtülmüştür. Daha sonra Mimar Sinan'ın
planladığı Murad Paşa (1567-1570), Camii'nde uygulanan bu plan
şeması Ahmediye (1795) ve Haydarhane (1726) camilerin-de de tekrar
edilmiştir. "Merkezi plan şeması" sayılabilecek bu modelin klasik
Osmanlı döneminden önce Bağdad Sultan Ali Camii'nde kullanılanı
dikkat çekicidir. AkUli Camii de Osmanlı döneminde çok kubbeli hale
getirilmiştir.
İlhanlı ve Celayirli dönemlerinde Bağdad' da yapılan abidelerde
Selçuklu mimari geleneğinin devam ettiği görülür. Malzeme olarak
çoğunlukla tuğla kullanılmış, buna bağlı olarak da dış cephelerde
yazı ve geometrik süslemeye önem verilmiştir. Mercan Medresesi ve
Mercan Han'da karşımıza çıkan mer-mer taçkapılara ise daha yumuşak
hatlarla kitabeler işlenmiştir. Uzun süren Osmanlı hakimiyetinde
önceden kalan mimari eserler çoğunlukla aslına uygun olarak değil,
zamanın mimari anlayışına göre restore edilmiş veya yenilenmiştir.
Bağdad'daki zaten az sayıda olan Celayirli dönemi eserleri de bu
genel yaklaşımdan nasibini almıştır. Özellikle Saddam döneminin
imar faaliyeti kapsanunda çoğu yıktırılarak yerlerine modern
binalar inşa edilmiştir.
Son savaşa kadar bu dönemde yapılan eserler, Bağdad'ın son
yüzyıla ula-şan en eski eserleri arasında tarihe geçmiştir.
,
KAYNAKLAR
Abbas El Azzavi, Tarihu Irak Beyne'! İhtilô.leyn, Bağdad
1935-1941 (10 cilt).
Abbas El Azzavi, "Hattatu Camii Mercan", SUMER, III, Bağdad
1947, s. 312-317.
Abdüsselam Uluçam, Irak'taki Türk Mimari Eserleri, Ankara
1989.
Ata El Hadisi, "Han-ı Mercan ves-Siyaneh", SUMER XXX, Bağdad
1974, s.163 vd.
Beşir Fransis, Bağdad, TarihuM ve Asaruha, Bağdad 1959.
Ferec Basmachı, Treasures of the Iraq Museum, Bağdad 1975.
F. Sarre- H. Herzfeld, Archaeologische Reise im Euphrat und
Tigris Gebiet, Berlin 1911-1920 (4 cilt).
Halil Edhem, Düvel-i İslamiye, İstanbul1927.
-
BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER 375
H. Halid Hammudi: Ez-Zeharifu'l Cidariyye fı Asar-i Bağdad,
Bağdad 1980.
Hüseyin Emin, Tarihu'l Irak fiZ Asri's Selçukf, Bağdad 1965
K.A.C. Creswell, "A Bibliography of the Muslim Architecture of
Mesopo-tamia", SUMERXII, Bağdad 1956, s. 51-65.
Mustafa Cevad: "Ma Fevka Bab-ı Örtme minel Kitabet-i vema fi
Dahilihi minha", Mecelletü Lügatu'l Arab, VII-2, Bağdad 1939,
s.85-86.
Mustafa Cevad: "El Kitabe elieti Fevka Bab-u Camii Mercan",
Mecelletü Lügatu'l Arab, VII, Bağdad 1939, s. 690-692.
Mustafa Cevad: "El Imaretu'l İslamiyye el Atika el Kaime bi
Bağdad", SU-MER III, Bağdad 1947, s. 38-59.
Mustafa Cevad: "Hacer-u Han-ı Mercan", SUMER, VIII, Bağdad 1952,
s. 315-318.
Mustafa Cevad: "Mülahaza ve İstidrak, Dakuk-Cisr el Musul- Han-ı
Mer-can, SUMERXIII, Bağdad 1957, s. 179-187.
M. Halil Yınanç, "Celayirli" mad., İslam Ansiklopedisi, III, s.
64-65.
M. Şükrü Alılsi, Tarihu Mesacid-u Bağdad ve Asaruha, Bağdad
1346.
N asır Nakşibendi, "El Merdresetü'l Mercaniye", SUMER I, Bağdad
1945, s. 33-54.
N asır Nakşibendi, "Haceru Medresetu'l Mercaniye", SUMER, VIII,
Bağdad 1952, s. 130-132.
Suphi Celil, "Irak'ta Yayınlanan SUMER DERGiSi'nden İslam Dönemi
ile İlgili Seçme Bibliyografya", MTRE Bülteni, Sayı: 13-14,
İstanbul 1981, s. 43-56.
Yakub Serkis, Mebahisu Irakıyye, Bağdad 1948, 1955 (2 cilt).
Y. İbrahimüs- Samerrai, : Tarih-u Mesadd-i Bağdadel Hadfseh,
Bağdad 1977.
-
376 ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU
D Çizim 1: İmam Alcıili Camii ve Türbesi planı.
D
Çizim 2: Şeyh Ömer Sühreverdi Külliyesi planı.
-
BAGDAD'DA iLHANU ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER 377
6 i § ' %M.
Çizim 3: Seyyid Sultan Ali Külliyesi planı.
Çizim 4: Mercan Medresesi, alt kat plaııı (Herzfeld'den)
-
Çizim 5: Mercan Medresesi, üst kat planı (Herzfeld' den)
Çizim 6: Mercan Han, AA kesiti (ArhNet'ten)
-
BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER 379
Çizim 7: Mercan Han, BB kesiti (ArhNet'ten)
Resim 1: İmam Alcıili Camii
-
380 ULUSLARARASI iSLAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU
Resim 2: İmam Alaili Camii örtü sistemi
Resim 3: İmam Alaili Camii kitabeleri.l
-
BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER
Resim 3: İmam Ak:ıili Camii kitabeleri.2
Resim 4: İmam Akıili'nin sandukası
-
Resim 5: Sühreverdi Külliyesi, genel görünüşü
Resim 6: Sühreverdi Külliyesi, genel görünüşü
-
BAGDAD.DA iLHANU ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER
Resim 7: Sühreverdi Türbesi ve giriş kapısı üzerindeki
kitabesi.
Resim 8: Sühreverdi Türbesi ve caınisi.
-
384 1 ULUSLARARASI islAM MEDENiYETiNDE BAGDAT SEMPOZVUMU
Resim 9: Sühreverdi Türbesi, kubbe içinde kalemişi süsleme.
Resim 10: Sultan Ali Cami ve Türbesi
-
BAGDAD'DA İLHAN U ve CELAYİRLİ DÖNEMLERİNDE YAPILAN MiMARİ
ESERLERDEN ÖRNEKLER
Resim ll: Sultan Ali Cami ve Türbesi
Resim 12: Sultan Ali Camü mihrap ve minberi.
-
Resim 13: Sultan Ali Cami ve Türbesi
Resim 14: Mercan Medresesi.
-
BAGDAD'DA İLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER 387
Resim 15: Mercan Medresesi, güneyden görünüşü.
Resim 16: Mercan Medresesi, taçkapının onarım öncesi ve sonrası
görünüşü.
-
Resim 17: Mercan Medresesi, türbe kubbesi ve cami minaresi.
Resim 18: Mercan Medresesi, avludan görünüşü.
-
BAGDAD'DA ilHANLI ve CElAYiRLi DÖNEMlERiNDE YAPilAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKlER
Resim 19: Mercan Medresesi, Osmanlı dönemi avlu düzeni (Irak
Müzesi Arşivi'nden).
Resim 20: Bugünkü Mercan Medresesi (Camii).
-
Resim 21: Restorasyon öncesinde Mercan Han (ArchNet'ten).
Resim 22: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü
(ArchNet'ten).
-
BAGDAD'DA iLHANU ve CELAYiRLi DÖNEMLERİNDE YAPILAN MiMARİ
ESERLERDEN ÖRNEKLER
Resim 23: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü
(ArchNet'ten).
Resim 24: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü
(ArchNet'ten).
-
Resim 23: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü
(ArchNet'ten).
Resim 24: Restorasyon öncesinde Mercan Han'ın içten görünüşü
(ArchNet'ten).
-
BAGDAD'DA iLHANU ve CELAYiRLi DÖNEMLERİNDE YAPILAN MiMARİ
ESERLERDEN ÖRNEKLER
Resim 25: Mercan Han'ın taçkapı kitabesi (ArchNet'ten).
Resim 26: Mercan Han süslemelerinden ayrıntı (ArchNet'ten).
-
Resim 27: Mercan Han, onarım sonrası içten görünüşü.
Resim 28: Mercan Han, onarım sonrası içten görünüşü.
-
BAGDAD'DA iLHANLI ve CELAYiRLi DÖNEMLERiNDE YAPILAN MiMARi
ESERLERDEN ÖRNEKLER 395
Resim 29: Sivas Gök Medrese (rekonst.)