Page 1
Isishwankathelo seenkqubo
Imisebenzi yesebe iququzelelwe ngezi nkqubo zintathu zilandelayo:
Isigaba 2: IINKQUBO ZOKUSEBENZA
Ingxowa mali evotelweyo
Ukonga okwanyanzeliswayo kwe R3 million kwabhengezwa njengesahlulo sika
2004/05sokuncedisa ukwenza uhlengahlengiso ukusukela kumhla we 1 April 2004. Olu
nyanzelo lokonga lulandela iscelo esasivela kuVimba weMali wePhondo esthi makutyunjwe
kwenziwe amalinge oqoqosho ngonyaka 2003/04 ukuncedisa ekuhambeni kwiminyaka
ezakunika ubunzima kuHlahlo biwo mali lwePhondo.
Injongo yokuvotelweyo
Injongo yesebe lemicimbi yobume bendawo kunye nokuceba uphuhliso
kukunyusa ukuphila kwabantu, ukusebenza kakuhle kwezoqoqosho kunye
nemfezeko yobume bendawo ukuya kuphuhliso oluzinzileyo lweNtshona-Koloni.
Isahlulo
Umphathiswaonoxanduva
IsebeeliLawulayo
Umcwangcisi-mali
EsonaSahlulo
R122 682 000
Isahluloesilungisiweyo
R123 661 000
Over/(Under)Expenditure
(R3 038 516)
Umphathiswa weZolimo, uBume beNdalo nokuCeba uPhuhliso.
Isebe lezoBume beNdawo nokuCeba uPhuhliso.
Intloko yeSebe lezoBume beNdawo nezokuCeba uPhuhliso.
INkqutyana
1.1 I-Ofisi yomPhathiswa wePhondo wezeMicimbi yoBume beNdawo kunye nokucetywa kophuhliso.
1.2 IMpatho.
1.3 ULawulo loVimba waBantu aBaqeshwayo kunye noPhuhliso.
1.4 IiNkonzo zokuXhasa Jikelele.
1.5 ULawulo lwezeMali.
1.6 IGunya leCandelo leMfundo kunye noQeqesho (SETA).
2.1 ULawulo.
2.2 ULawulo loBume beNdawo.
2.3 ULawulo oluManyeneyo loNgcoliseko kunye neNkunkuma.
2.4 UMntu oGunyazisiweyo woBume beNdawo.
2.5 IBhodi yoLondolozo lweNdalo yaseNtshona Koloni.
2.6 IiNtlobo ngeentlobo zoBomi.
Isixa seMaliesetyenzisi-
weyoR120 622 483
INkqubo
1. ULawulo
2. IMicimbi yobumebendawo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 2
INGXELO YONYAKA 2004
3. UkuCeba 3.1 ULawulouphuhliso
3.2 UkuCeba kwiNgingqi
3.3 ULawulo loLwazi
3.4 ULawulo loPhuhliso loMhlaba
obuManyeneyo beSithuba, intlalo, ezoqoqosho kunye nobume bendawo
kusenzelwa ikamva lePhondo.”
Ukwandisa umthetho wokulawula umhlaba :
Ngokwaloku nje ukusetyenziswa komhlaba notshintsho kusetyenziso lomhlaba
zilawulwa ziimbumba ezahlukeneyo zemithetho yendawo neyokuceba
uphuhliso.Nangani eminye yale mithetho yeyamandulo imeko enj iyatyhafisa
kuba eminye yale mithetho luxanduva kaRhulumente weSizwe eminye iphantsi
lolawulo loRhulumente woPhondo. Le nto idala ukungangqinelani
kweenkqubo, kwakhona yenze ingakumbi kwintsebenziswano nowonke wonke
ukubhidwa okukhulu kuluntu. Isebenza kakuhle yona ukukhawulezisa
imisebenzi. Ukusetyenziswa koMthetho wase Ntshona Koloni wokuCeba
noPhuhliso ubungazisombulula ezinye zezi ngxaki, kodwa kubalulekile ukuba
kuyilwe umthetho odibanisa ukuCeba neNdawo msinya ukufezekisa iimfuno
zoPhondo.
Ukungagqibeleleki kolwazi kuPhuhliso lweNdawo:
Nangona iSebe lizame kangako ukuxhobisa oomasipala nabacebisi kumba
weendawo nokuceba, kusekho ingxaki ekusebenziseni olo lwazi kuba kuyacaca
olu lwazi lunqongophele kwabanye oomasipala kunqabe nabacebisi abo.
Ngenxa yengxaki kwinkqubo eseziqalile ukwenziwa nokungahambi
ngokomthetho, eminye imisebenzi ayikwazanga ukwenziwa ngoko nangoko.
Lo ngomnye wemiba efuna ukuqwalasela ukuqinisekisa ukuba imisebenzi
iyahlolwa kwaye yenzeka ngokuchubekileyo.
IsiShwankathelo sokuNikezwa kweeNkonzo zoBume beNdawo sonyaka
2003/04
ICebo lokuKhula noPhuhliso:
Ukuya ekupheleni komnyaka ka 2003 intlanganiso yokuKhula noPhuhliso
kwiPhondo yabanjwa nguRhulumente waseNtshona Koloni ngenjongo
yokuvelisa uXwebhu loLawulo lwePolisi neCebo eya kwazisa uRhulumente
waseNtshona Koloni, amaSebe ePhondo, amashishini, uluntu ngokubanzi kunye
nezabasebenzi malunga nekamva lophuhliso lwePhondo. Ngoko ke,
kwachongwa amanqaku a-8 abalulekileyo kwiPhondo aze avunyelwa
nayiKhabhinethi. UPhuhliso lwe-Spatial Development Framework (SDF) lwaba
lelinye lalo manqaku. ISebe leMicimbi yoBume beNdawo kunye nokuCeba
uPhuhliso lwanikwa umsebenzi wokwenza oku yaye kwathathwa namanyathelo
ayimfuneko ukuqinisekisa ukuba lo msebenzi ufumana ingqalelo efunekayo,
yaye kwenziwa inkqubela-phambili entle. I-Spatial Development Framework siya
kuqinisekisa ukuba yindlela ekuvelelwa ngayo uPhuhliso lwezoQoqosho
nezeNtlalo iManyene yaye iyasebenza ukuze utyalo lwamaziko akhoyo
nguRhulumente kunye neNkcitho yoPhuhliso ineziphumo ezingcono kunezo
zifunyanwayo ngoku nje. “I-Spatial Development Framework siya kuseka uBume
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 3
INGXELO YONYAKA 2004
IPhepha leSaziso eliLungisiweyo lokuCeba noPhuhliso eNtshona Koloni:
Umthetho wokuCeba noPhihliso eNtshonaKoloni ka 1999 (Umthetho 7 ka
1999) wabhengezwa ngo April 1999. Ukusabela kwigalelo loomasipala,
nokuyondelelanisa umthetho nemithetho emitsha efana kuRhulumente
weNdawo: uMthetho weeNkqubo zikaMasipala 2000 (Umthetho 32 ka 2000),
iPhepha leSaziso eliLungisiweyo lokuCeba noPhuhliso eNtshona Koloni layilwa.
IPhepha leSaziso langeniswa kwiKomiti eMisiweyo yoRhulumente weNdawo
nakwiSebe loBume beNdawo nokuCeba uPhuhliso ngo Novemba 2003. Okwa
ngoku iKomiti eMisiweyo ayikenzi ziphakamiso malunga nalo mthetho.
Ukubhengezwa kwePhepha leSaziso ngekwanceda iSebe ukuba liwusebenzise lo
mthetho, ngekwanceda ekwenzeni izicamango zokuceba nendawo zibe
nxamnye noMgaqo Siseko ka 1996.
IsiShwankathelo soLungiselele lweNdawo ngo2003/04
Omnye wemingeni emikhulu ejongene neSebe kukudibanisa okuyimpumelelo
kweepolisi nezigqibo zoBume beNdawo neCeba loPhuhliso. Oku kwanyanzelisa
ukuhlengahlengisa umsebenzi namahlelo kwiSebe liphelaUkukhawulelana
noku kuyilwe uhlelo oludibeneyo olutsha lokusebenza imisebenzi yayilwa
okutsha nendlela emayenziwe ngayo. Le ndlela intsha yokusebenza kulendawo
intsha yayilwa yaqala yasetyenziswa ngokwezigaba ukususela kumhla woku1
April 2004.
Inkqubo yesiShwankathelo noPhuhliso olusemqoka kwiPolisi kunyaka
mali 2003/04
IsiSombululo 7 sika 2002
Esi Sisombululo se Kansile eXoxa iHlanganyela iMicimbi yeNkonzo kaWonke
wonke (PSCBC) sabalula ukuhlenga hlengisa kumasebe nokubonelela wonke
ubani ongaphezu kwenani elimisiweyo.
Ngokwezindululo zeSisombululo, iSebe kwanyanzeleka liyile iQela leSebe
leNyewe emalidibane ubuncinane kanye ngenyanga, lijonge phakathi kwezinye
izinto indlela emayilandelwe ukuqesha kwizithuba ezavelayo. Amacebiso
aphakanyiswa liQela eli anyanzeleke agqithe avunywe liQela leNyewe nelibanzi
elenziwa ngamasebe onke. Ezi nkqubo zakubambezela ukuqeshwa kwizithuba
ezikhoyo kwiSebe, oku kwenza umsebenzi owongezelelekileyo, owenziwa
kungongezwanga bani. Kwakhona ukubambezeleka kokuqesha kwezi zithuba,
kwenza ukushiyekela emsebenzini weSebe. Nangona iSisombululo saphelelwa
lixesha ngomhla ka 12 Septemba 2003, amasebe asanyanzeleke anike
ingqesho kuqala kubantu abangenazithuba apha ngaphakati qho kuvuleka Ukwanda kwama Tyotyombe aseKnysna.
14
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 4
INGXELO YONYAKA 2004
isithuba, oku kube nokukubambezela ukuqesha kwizithuba ezazisiweyo. Saziso sokuGcina nokuSebenzisa ooViimba bezoLimo
ISaziso, sokuGcina nokuSebenzisa ooVimba bezoLimo seSebe lezoLimo,
ISebe likwazile ukubeka kuphela abantu balo, abangafumaniyo, kwizithuba sinokuqulatha izinto eziphathelele kwimisebenzi nezinyanzelo zobume bendawo.
ezazikho, baba linani elingaphezulu. Kude kube ngoku akukho lwazi lutsha luye lwavela malunga neSaziso esi.
UMthetho weNkqubo yokuLungisa uMthetho wokuLawula iNkqubo UkuKhangela okuNyanzelisayo nokuNyanzelisa umMthetho
eLungisa uBume beNdawo eSizweni. Okukhulu okusingisela ekonakaliseni indawo, amabakala okungahambelani
Oku kuqulethe ukuphuhlisa uninzi lwezazisi ezintsha (ukutsho oko ukulawula nokwaphula umthetho wokukhathala nezicelo zokuhlaziywa kwesigwebo,
okusemoyeni ngempucuko, ulawulo lwendawo enonxweme, ukunxaxha ezenziwa kuburhulumente (umz. oomasipala) abantu/oosomashishini,
kwendalo neendawo ezikhuselweyo) kwanezilungiso kwizahluko ezithile inyanzelise ukwenza ngqongqo imiqathango yeNkqubo yoBume beNdawo. Oku
kuMthetho wokuLawula ezoBume beNdawo eSizweni, nokusasaza imimiselo kukhokelele ekucebiseni kokuba kuhlenga hlengiso olutsha leSebe, kusekwe
emitsha evavanyo iimpembelelo kubume beendawo. Impembelelo zezi zilungiso icandelo elilodwa eliphantsi koMongameli elijonge ukubeka iso
emthethweni azikaziwa ngoku,kuba zonke ezi zaziso zigqitha kwinkqubo okunyanzelisayo nokunyanzelisa umthetho, ukuncedisana nabasebenzi beSebe.
yokwazisa uwonke wonke nekomiti yezikhundla phambi kokuba zipasiswe.
Okusemqoka kuninzi lwezizazisi kuqulathe ukungenisa iinkqubo ezinoqoqosho, Saziso sokuLawula ukuSetyenziswa koMhlaba
imilinganiso nezithehthe ezilandelwa jikelele, imiqathango nolawulo neenkqubo ISaziso esiLungisiweyo sangeniswa kwiKomiti Emisiweyo ngo Novemba 2002.
zommandla (umzekelo umoya ophucukileyo,iinkqubo eziqinisekileyo,indawo Esi Saziso asikaxoxwa sivunywe sibeseMthethweni.
enonxweme, neendawo ezikhuselekileyo). Ezi nkqubo, izithethe,amabakala,
indlela nenkqubo yolawulo zizalathisi zendima yepolisi ekufuneka umthetho Umthetho wemiMandla eKhuselweyo
wephondo uzithobele. Ezi zaziso zingaphuma kwimisebenzi emitsha enikezelwa Ngo Februari 2004, uMthetho wokuKhusela imiMandla(Nombolo 57 ka 2003)
iphathiswe iSebe. kuLawulo loBume beNdawo kwiSizwe wabhengezwa. Iinjongo zoMthetho zezi:
� ukulungiselela ukubhengeza nokulawula imimandla ekhuselweyo ;
� Ukulungiselela ukuphatha ngokumanyeneyo ubhengezo nolawulo
lwemimandla ekhuselweyo;
� ukwenza inkqubo yemimandla ekhuselweyo eMzantsi Afrka ibe yeyesizwe
kwiphulo lokulawula nokulondoloza ukwahlukana kwale mimandla ;
� ukulungiselela ingxam yale mimandla ekhuselweyo ifumaneke kumhlaba
15
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 5
INGXELO YONYAKA 200416
�karhulumente, kumhlaba wabantu nakumhlaba wabamanyeneyo; nemimandla ekhuselweyo yephondo neyendawo, malunga nemiba ngemiba
� Ukukhuthaza ukusebenzisa ngokugcinakeleyo imimandla ekhuselweyo ephantsi komthetho.
ukwenzela ibe ngumvuzo kubantu ngohlobo eliyakugcina ubume bendawo
bunjalo, IMbono yoPhuhliso lweSithuba seLizwe (iNSDP)
� ukukhuthaza inxaxheba yoluntu kwezo ndawo ekulawuleni kwemimandla I-NSDP ijonge ukubonelela ngobume obunokusetyenziselwa ukuba siSalathiso
ekhuselweyo xa kuyimfunekoto. soPhuhliso sezoQoqosho esithubeni kwixesha elizayo (kwiSizwe, kwiPhondo
okanye kwiNdawo). I-NSDP icebisa ukuba iindawo ezihlaselwe kakhulu
Okukhulu okubalulwa nguMthetho kwiSebe: kukuswela nemfuno, iindawo ezinokuba nabo oovimba kunye neendawo
� UMphathiswa wePhondo unokubhengeza ummandla othile indalo ezinayo nezinokuba nayo intshukumo yezoqoqosho kufanelwe zichongwe
elondoloziweyo,ilindle okanye indawo ekhuselweyo ukuba indawo ibaluleke zalekwe ukuze kuphuhliswe ukumelwa kwesithuba ngamalungu ngamalungu
kangangokuba ingaziphumeza iinjongo zaloMthetho. Lo msebenzi ufanelwe ngokwenzekayo kwiphondo. Ngokusekelwa koku kwalekwa, kucetyiswa iindidi
wenziwe ngokwemimiselo yempatho emanyeneyo. ezimbini zokulamla; ezibizwa ngokuba luTyalo kuBume kunye nokwenza
� Umphathiswa wePhondo unoxanduva lokunikeza ulawulo lweminye iNgxowa-mali yoPhuhliso. Iinjongo, iinqobo neenkqubo eziqulathwe kwi-NSDP
imimandla ekhuselweyo kumntu ofanelekileyo usenokufuna icebo ziya kusetyenziswa ukukhokela uBume boPhuhliso beSithuba kwiPhondo.
lokulawula kwezi ndawo.
� UMphathiswa wePhondo unokubeka iliso kumsebenzi ngokuphathelele UMthetho woBume boLwazi oluQokelelweyo lesiThuba, 2003 (UMthetho
kulawulo lwendalo eyahlukeneyo kwiindawo ezikhuselweyo zophondo 54 wango- 2003) (owawusakuba nguMthetho osaYilwayo woLwazi
nezasekuhlaleni. ngesiThuba)
� Isebe alinakunika mvume yophuhliso, yokwakha, okanye ukulima Lo Mthetho uchazwe ngasentla umisela uBume boLwazi oluQokelelweyo
iyakunikezwa liSebe kwindawo elondoloziweyo(ngokuchazwa nguMthetho) besiThuba eMzantsi Afrika, obuBume beSizwe, bobuGcisa, bamaZiko kunye
okanye indawo enembali ehlabathini ngaphambi kwemvume ebhaliweyo neNkqubo yokuNcedisa ukufumana, ukuLawula, ukuGcina, ukuManya,
evela kumagunya alawulayo afanelekileyo. ukuSasaza nokuSetyenziswa koLwazi lwesiThuba. Lo Mthetho usebenza kuwo
� UMphathiswa wePhondo angathi akhuphe imimiselo eyila/elawula onke amaSebe kaRhulumente agcine nasebenza ngolwazi lwesithuba.
uphuhliso okanye izenzo ezingafanelekanga kummandla okhuselweyo.
� UMphathiswa wePhondo angathi afumane umhlaba wabucala ImiSebenzi emiTsha: IMithetho yeziThuthi ezihamba kwiindlela
obandakanywa okanye ongabandakanywayo kummandla okhuselekweyo. ezingaphandle
� UMphathiswa wePhondo angathi akhuphe imimiselo, eyayamene Ngomhla wama-21 Disemba 2001, uMphathiswa wezeMicimbi yoBume
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 6
INGXELO YONYAKA 2004
beNdawo noKhenketho wapapasha iMimiselo ethintela, kuqukwa nezinye,
ukusetyenziswa kwezithuthi kwiindawo ezingaselunxwemeni eMzantsi Afrika.
Injongo yale Mimiselo kukubonelela iMithetho yeSizwe ngokujongwe kuBume
beNdawo, ukhuseleko lwabantu kunye nolonwabo oluvela ekuzonwabiseni
elunxwemeni. Le Mimiselo ibonelela ngesalelo jikelele sokusetyenziswa
kwezithuthi elonwabeni kwiindawo ezingaselunxwemeni ngeemeko ezithile (umz.
ngeenjongo zophando lwezenzululwazi), amanyathelo okunyanzela nokuchaza
izohlwayo ezayamene noko xa kungalandelwa iMithetho. Le Mimiselo inika
uRhulumente wePhondo igunya lokukhupha ilayisenisi okanye iphepha-mvume
leendawo zokundululwa kwamaphenyane.
UMthetho osaYilwayo womKhomishina woBume beNdawo eNtshona
Koloni
Ukumiselwa komKhomoshina woBume beNdawo kuyabonelelwa kuMgaqo-
siseko weNtshona Koloni, wango-1998, yaye kwayilwa uMthetho obonelela
ngokuMiselwa komKhomishina woBume beNdawo. Injongo yokumisela i-Ofisi
yomKhomishina kukuba kube khona ubukho bomntu onamava negunya
lokuvakalisa izikhalazo zabantu ePalamente okanye umntu osoloko ebeke iso
kuBume beNdawo nojongene nezikhalazo malunga nokoniwa kwabantu
namaqela angahoyanga umsebenzi wokukhathalela jikelele. Emva kweNkqubo
ende yokuthatha iNxaxheba kukaWonke-wonke kunye nabantu abohlukileyo
abanezabelo, iKhabhinethi yaseNtshona Koloni iwuvumele lo Mthetho ubuyilwa.
Kodwa ke, ukuze i-Ofisi kamKhomishina imiselwe, kufuneka iSebe lifumane
isigunyaziso kwiSebe lezeMali leSizwe. Isicelo sokumisela le ofisi safakwa
ngoJulayi ka-2002 yaye izikhumbuzo ezininzi sele zithunyelwe kwiSebe lezeMali
leSizwe ngeSebe lezeMali lePhondo. Ukuza kuthi ga ngoku, akukho sigqibo
sifunyenweyo sivela kwiSebe lezeMali leSizwe.
Umphathi kuNgcoliseko nomLawuli weNkunkuma ufundisa abafundi ngePhulo loCoco eNtshona Koloni ezenza okulahliweyo kuphinde kusebenze kwa neprojeki
zohlaza eNtshona Koloni.
17
UMthetho osaYilwayo woLawulo lweNkunkuma yezeMpilo yePhondo
Ngokubonelela ngoBume boWiso-Mthetho eNtshona Koloni bokuLawula
iNkunkuma yamaZiko ezeMpilo ngendlela ekhuselekileyo nefanelekileyo,
ukubhalwa koMthetho osaYilwayo woLawulo lweNkunkuma yamaZiko ezeMpilo
kwaqhubeka kwangena kuyilo lwesithandathu nolokugqibela. Lo Mthetho
ubandakanya izibonelelo zokomeleza unyanzeliso, ingakumbi malunga
nokulahlwa okungekho mthethweni kwenkunkuma yamaziko ezempilo. Lo
mthetho ukwabonelela nangeSixokelelwano sokuSebenza ngeNkunkuma
esizakunceda ngokuba liliso lokujonga inkunkuma evela kumashini wenkunkuma
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 7
INGXELO YONYAKA 200418
Abafundi batyelele iGIS open day eCentury City.
yeZiko leMpilo ukuya kufika kwijelo lokugqibela elisebenza okanye elilahla le
nkunkuma. Iphepha leSaziso lokuLawula iNkunkuma kumaZiko eMpilo lajongwa
kwakhona ngokobuchule nangokomthetho, kwaye uzakungeniswa
kwiKhabhinethi yoPhondo ize ivunywe ngokusesikweni nokuba ipapashwe
uwonke wonke aphefumle. Uxwebhu oluchaza iPhepha leSaziso lokuLawula
iNkunkuma kumaZiko eMpilo lwabhalwa kwaye luzakukhapha uxwebhu
lwekhabhinethi. Iinjongo eziphambili zeliPhepha leSaziso zezi:
� Ukunqanda ukungcola okunokwenzeka okudibene nokwehla kwezinga
lobume bendawo nokuyila iinkqubo eziya kuthintela ukulahlwa
kwenkunkuma ngokungekho mthethweni kwenkunkuma evele kumaziko
empilo;
� Ukukhuthaza isaci “cradle-to-grave” ekulawuleni inkunkuma evela kumaziko
empilo, esigxininisa ukuncipha kwenkunkuma kuloko sikhuthaza ulawulo
oludibeneyo lwenkunkuma;
� Ukukhusela abantu baseNtshona Koloni kukungakhuseleki kubungozi
bempilo obunokwenziwa yinkunkuma yamaziko empilo;
� Ukuyilwa kwezithethe zophondo ezifanayo ekulawuleni inkunkuma yamaziko
empilo kwiNtshona Koloni iphela.
Ukubhalwa kwemimiselo nendlela yokusebenza eza kuxhasa ukusebenza
kweSaziso sokuLawula iNkunkuma yezeMpilo, xa ibhengeziwe, seyiqalisiwe
kwaye kujongwe ukuba ingagqitywa ekuqaleni kuka 2005.
ISaziso sokuLondoloza Okuphilayo okugciniweyo eNtshona Koloni
Inkulu inkqubela eyenziwe ekubhaleni uMthetho wokuLondoloza Okuphilayo
kwiglobhu kwiPhondo. ISaziso sokuLondoloza Okuphilayo okugciniweyo
sagqitywa saxoxwa ngaphakathi kunye nabo bachaphazelekayo. Yathunyelwa
kwiNkonzo yezoMthetho ukuba bahlomle, emva koko zenziwa izilungiso. ISaziso
silungiselele ukuyilwa kweKomiti yePhondo yoMntu nokuPhilayo kwiglobhu,
kwaye ukuyilwa kwento yophondo kawonkewonke imvume ifumaneka kuVimba
weMali weSizwe. Ukufumaneka koku, iSaziso siyakuthunyelwa kwiKhabhinethi
ukufumana imvume ngokomgaqo phambi kokuba inkqubo yokuhlomla
kukawonkewonke iqalise.
Ipolisi yoLawulo lweeNdawo zoNxweme eNtshona Koloni
Ipolisi yoLawulo lweeNdawo zoNxweme eNtshona Koloni yagqitywa
yakwilungelo lokungeniswa kwiKhabhinethi ivunywe ekuqaleni kuka 2003.
Kodwa ke kuthe kwakuyilwa iiKomiti zeMbumba, kwagqitywa ukuba umbhalo
wePolisi mawungeniiswe kuqala kwiiKomiti zeMbumba phambi kokuba iye
kwiKhabhinethi. Ngokwengcebiso zeeKomiti zeMbumba kwabakho iindawo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 8
INGXELO YONYAKA 2004
Imali efumanekyo
Imali ye tax
Imali engeyo ye tax
Imali engafumanekiyo
2002/03
Eyenziweyo
R'000
1 475
1 475
1 475
2003/04
Ecetyiweyo
R'000
10
10
10
2003/04
Eyenziweyo
R'000
559
*559
559
% ukwahluka
kokucetyi
weyo
5 490
5 490
5 490
Umrhumo ngokufumana ulwazi:
UMthetho wokuKhuthaza ukuFumaneka koLwazi ka 2000 (uMthetho Nombolo 2
ka 2000) lenze ukuba iSebe lingabiza umrhumo ngolwazi olufunwayo
ngokwaloMthetho.
* Okqulethwe yile mali yimali engange R328 000 ebuyiselwe yihodi yoLondolozo lweNdalo
eNtshona Kolonihlawu, ibonisa okushiyekileyo kwimali eyayisisahlulo sokuhlangahlengisa
iBhodi engazange isetyenziswe kwakunye nemali engange R45 000 yamaphepha mvume
okusetyenziswa kwamaphenyane kwiindawo ezithile. Ukunika amaphepha mvume eendawo
zokusebsnzisa amaphenyane yaqaliswa esizweni ngo Decemba 2003.
19
ezitshintshwayo kumbhalo wePolisi. Umbhalo wePolisi ngoku ukwilungelo
lokungeniswa kwiKomiti yeKhabhinethi emva koko uye kwiKhabhinethi.
Lo mbhalo wePolisi ubeka imigaqo nesiseko sokusebenzisa ngokugcinakeleyo
nokuphuhlisa unxweme lwase Ntshona Koloni. Iqulathe iiseti zemephu ezalatha
iindawo ezithile enxwemeni ezinokuphuhliswa neendawo ezinokuba ngcono
zilondolozwa. Ithathiwe ingqalelo yokubaluleka kobume bendawo ngekwendalo
yayo kwaye iqwalaselwe into yokuba kwenziwe unxweme luvuleleke kumntu
wonke eNtshona Koloni.
Iphepha lesaziso lokuceba ukusetyenziswa komhlaba,Isaziso 15 se 1985
Ekubeni kukho ukubambezeleka ekuvunyweni kwePhepha leSaziso lokuCeba
noPhuhliso, Icandelo 14 kwi Phepha leSaziso 15 lika 1985 langeniswa
kwiKhabhinethi kwenziwe isilungiso sokwandisa ixesha elililo lamalungelo
okusebenzisa umhlaba liye komnye unyaka.
Ingensiso yeSebe
Isebe lifumena inxaso yeMali kwezi nkalo zilandelayo:
Ikomishini kwi inshorensi:
Abasebenzi babhatala umrhumo kwiSebe ngokuxhuzula izavenge zee inshorensi
zabo libabhatalele kii inshorensi ezo xa behlawula izavenge ze inshorensi
ngokuxhuzulelwa emvuzweni wabo.
AmaPhepha mvume eendawo zokuqhuba amaphenyane:
NgokweCandelo lesi 7 nele 10 yeMimiselo ekhutshwe ngokoMthetho
wokuLawula ezeNdawo eSizweni(NEMA) ka 1998 (uMthetho Nombolo. 107
oka 1998) amaphepha mvume eendawo zokuqhuba amaphenyane yi R5 000
ngeminyaka emithathu (3).
iFoto: Iboard yeZendalo yase Ntoshona Koloni
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 9
INGXELO YONYAKA 2004
Iintlawulo zeSebe
Iinkqubo
Ulawulo
EzoBume
beNdawo
UkuCeba
uPhuhliso
Epheleleyol
Okuvotelw
eyo
2003/04
17 922
85 311
19 449
122 682
Okwenziwe
yonokulung
isi weyo
(1 429)
2 400
979
Virement Itotal
yokuvote
lweyo
16 501
87 711
19 449
123 661
Okuchithi
weyo
15 612
85 953
19 057
120 622
Umahlu
Ko
889
1 758
392
*3 039
* Ukulandela isicelo soVimba weMali wePhondo sokunyanzelisa uqoqosho kuze
luhlangulwe ingcinezelo kuhlahlo mali lwePhondo kulo nyaka sithetha ngawo,
imali engangeR3,0 million yabhengezwa njengemali eqoqoshwe ngesinyanzelo
ukuba ngoko imali leyo iyakukhululelwa iSebe liyisebenzise kunyaka mali lowo.
2.1 INKQUBO 1: ULAWUL0
Injongo: Ukwenza ulawulo jikelele lweSebe nokunika inkonzo exhasayo
emanyeneyo.
INKQUTYANA 2.1.1: Iofisi yoMphathiswa woPhondo kwezoBume
beNdawo nokuCeba uPhuhliso
Injongo: Ukukhuthaza impatho yenkqubela, echubekileyo, enoqoqosho
nenobulungisa.
Izalathisi neenjongo zokunika inkonzo
Umphathiswa obambeleyo wezobume beNdawo noCeba uPhuhliso
wayenguMphathi Sigqeba weSebe ukusukela nge 4 Novemba 2002 ukya kwi 24
Juni 2003. Umphathiswa wezoLimo, uBume beNdawo nokuCeba uPhuhliso
wonyulwe nge 25 June 2003. Ngenxa yokutshintshwa kwezikhundla okuninzi
kohlahlo mali kobuPhathiswa koBume beNdawo nokuCeba uPhuhliso
kuthunyelwe kubuPhathiswa bezoKhenketho nezokuNgcakaza. Abasebenzi
bobubuPhathiswa bathunyelwe kubuPhathiswa bezoLimo, uBume beNdawo
nokuCeba uPhuhliso. Ngenxa yobuninzi bembalelwano eya kuMphathiswa,
iNkulumbuso yavumela ukuyilwa kwezithuba ezibini.
Kwabanjwa iintlanganiso rhoqo phakathi kweSigqeba soLawulo noMphathiswa
ukuhlanganisa nxamnye iindlela-nkqubo zeSebe neendlela-nkqubo zoPhondo
nezeSizwe, nokuqinisekisa ukuba iSebe linobuchule bokukwazi ukumelana
nomngeni ojongene nalo. Uhlengahlengiso lokulungelelanisa
abasebenzikwaba ngowona mphumela mkhulu wezingxoxo.
20
Ubhiyozo lweWorldAids Day,abasebenzi beSebe bacitha a mini nabantwanabaseNobanda Day Care Centre eKhayelitsha.
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 10
INGXELO YONYAKA 2004
INKQUTYANA 2.1.2: Ukuphatha Icandelo loNxubelelwano yazifaka kwiiprojekti eziliqela, ezenza ulwazi
Injongo: Ukuphatha ngokuphelelyo iSebe nokunika inkonzo yonxubelelwano ngokubanzi, ikhuthaza kanjalo ukwenziwa kwemisebenzi ephathelele kwiSebe.
ngaphakathi nangaphandle. Ngexesha kujongwe ethe ngqo kwiCandelo loNxubelelwano zininzi izinto yinto
ezenzwe ukwakha ubuhlobo phakathi kweSebe nabantu ngokubanzi.
Izalathisi neenjongo zokunikezwa kweenkonzo
ISigqeba esiPhetheyo seSebe, sixhasa sikhuthaze imisebenzi yayo esemqoka Ziyi 24 izazisi ezakhutshwa kumaphepha ndaba osuku, awoluntu nawokuhlala,
ngezenzo zonxubelelwano lolungisiweyo oluphuculweyo. ndaweninye ziyi 25 iintengiso ezithetha ngeeprojeki zobuMongameli beSebe
ezakhutshwa kumaziko eendaba athile. Imibuzo rhoqo ivela ebantwini
Isigqeba esiPhetheyo lwathetha thethana ngokubanzi namanye amacandelo nakumaziko aliqela iphendulwe, nolwazi olwafunwayo lwanikezelwa. Zonke
oburhulumente namanye amqela anomdla nachaphazelekayo ukukhuthaza iiseshoni zokuceba uMbhiyozo weKapa eliFundayo yenziwa emva komsebenzi
ukuphatha okumanyeneyo nangeminyeimiba yeSebe nekaRhulumente jikelele. nangona iSebe lelinye lamasebe ambalwa asebenzisa le logo kwimpahla
zentengiso. Inxaso yengqiqo neyosasazo inikiwe ngosuku lomboniso
Ngonyaka 2003/04 isigqeba esiphetheyo saqwalasela ngokubanzi oku lweZixokelelwano zolwazi kwiNdawo yeNzululwazi noBuchule eCentury City.
kulandelayo :
� Ukuhlengahlengisa nokuxhobisa iSebe; Ubukho babanye bethu kwi Klein Karoo Nasionale Kunstefees kwanceda
� Inguqu ekhawulezileyo ukusuka kwiSixokelelwano soLawulo ukuveza umboniso owawukhuthaza ukwazi ngeSebe ngokusebenzisa izixhobo
lweziMali(FMAS) ukuya kwiSixokelelwano soGcino- mali esisiSiseko(BAS); ezazithengisa iSebe. Uncedo lokulungiselela, ukusasaza kumaziko endaba
� Ukusebenzisa i BAS nentsha iTshathi eseMgagathweni yaMatyala (SCOA); nobukho banikwa ngeMini yoBume beNdawo kuZwelonke ngo2003 apho
� Ukqinisekisa/nokukhomba inkqubo yendlela yeSebe ibe nxamnye naleyo okwakusemqoka yayiyimbasa yeyona Dolophu Icocekileyo.
yeKapa Elihlumayo
� Ukuqhuba inkonzo yoncedo yembumba kwiSebe leMicimbi yezeNkcubeko Amalungu abasebenzi, axhasa ngezimali iiprokekti ezifana ne Casual Day, ne
nezeMidlalo, iKomishini yeNkcubeko eNtshona Koloni nakwiKomiti Red Cross Children Hospital's Christmas Hat, neMini yeSifo seMiphunga, oku
yezeLwimi eNtshona Koloni; kubonisa indlela iSebe elifaka ngayo isandla kuxanduva lokuhlala. Isebe
� Ukuphatha ukunikezwa kweenkonzo uthelekisa nohlahlo mali lweSebe kwakhona lwazibonakalisa kumalinge eHIV/Aids, umzekelo kumbhiyozo
kwakhona udibanisa nokucetyiweyo malunga nokunikezwa iinkonzo ; owenelwa abntwana abayi 60 abaphila neSifo uGawulayo eLizo Nobanda
kwakhona Daycare Centre eKhayelitsha.
� Ukwenzela abasebenzi bonkeindawo engcono yokusebenzela.
21
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 11
INGXELO YONYAKA 2004
Ukusekwa nokwaziswa ngokusemthethweni kwewebsite yoPhondo iPortal, yenza
ukuba iCandelo loNxubelelwano libe yinxalenye yePortal Task Team
eyaququzelela ukusekwa ngokusemthethweni kwakhona banoxanduva lugcina
iwebsite yeSebe ikwimo yanamhlanje.
Ithala lobume beNdawo iDriftsands yahlanganisana neSebe, iBhodi
yokuLondoloza iNdalo eKoloni no Umsobomvu, eyenza kwasekwa
ngokusesikweni iprojekti le nge 2 March 2004. Enye intlanganisela nabanye
umzekelo iSixeko seKapa kuMbhiyozo woMhlaba liKapa, iCandelo lazifumanisa
22
linoxanduva lokuncedisa ngokucinga, ngokusasaza, liphendula imibuzo,
linikisa nangolwazi kwi website.
Icandelo lenza inkonzoyokwenzela kwiSebe leMicimbi yeNkcubeko nezeMidlalo
(CAS), nkonzo leyo eyaphela ngo Novemba 2003. Iingxeloo zonyaka zeSebe ne
CAS zenziwa zahlalutywa zaguqulelwa kwezinye iilwimi zahlolwa zasasazwa
ngo2003 zabekwa etafileni nge 30 August 2003. Kwakhona ukudibanisa
kwahlalutywa kwaguqulelwa kwezinye iilwimi kwahlolwa kwasasazwa amacebo
achuliweyo eSebe nelinye leCAS kwenziwa ngalo nyaka inxaso yokucinga
yanikwa nakuBaphathiswa.
Ukuzibandakanya kweSebe kwi ”10 Years of Democracy Celebration”
nakwiKapa Elihlumayo, yabonakala ngakumbi kwimiboniso yentengiso,
nakumaphepha eSebe.
Ukufeza ukuthengisa unxubelelwano lweSebe, iCandelo laqinisekisa ukuba
imisebenzi yemihla ngemihla yeSebe iyafikelela kubantu abafanele ukwazi
nakuluntu ngokubanzi.
Iqela Lonxubelolwano.
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 12
INGXELO YONYAKA 2004
INKQUTYANA 2.1.3: UkuPhatha nokuPhuhlisa aBantu wezoLuntu
Incubeko
Injongo: Ukwenza inkonzo engxabalazileyo yokuPhatha nokuPhuhlisa
aBantu kwiSebe nakuBuphathiswa.
Iinjongo nezalathi zokunikezwa kwenkonzo
Le nkqutyana yajonga ekunikeni inkonzo yokuphatha abantu echubekileyo
nesebenzayo kubantu bonke, iquke kwanenkonzo yokusebenzela eyinika
iSebe leMicimbi yeNkcubeko nezeMidlalo.
Okufezekiswe ziinkonzo:
Injongo
enokumetwa
Ukunikeza
inkonzo
echubekileyo
nesebenzayo.
Iziphumo
Imvumelwano
yezithethe
kwinkonzo
neplani
yokuphucula
unikezo
lwenkonzo.
Ukumeta izenzo zeziphumo/izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Ingxelo rhoqo(ngenyanga)
evela kubaxhasi kwintlanganiso zesebe.
Ukunika inkonzo yokwenzela kwiSebe
leMicimbi neNkcubeko nezeMidlalo.
Ukugqityezelwa kwePolisi yeBhasarhi ukuze
kulawuleke ukunikwa kweebhasarhi
ukusukela nge1 Januari 2004.
Ukuphononongwa komsebenzi wethuba
zonke kokwamacandelo.
Okucetyiweyo
Ukuphendula imibuzo/izikhalazo kunikwe
inngxelo kubaxhasi kwintlanganiso
elandelayo.
Kude iSebe libe lixhotyisiwe ngokwaneleyo.
Ipolisi yeBhasarhi evunyiweyo nge 1 Januari
2004.
Izithuba ziphononongwe phambi kwe 1 April
2004.
Okwenziweyo
Imibuzo/izikhalazo ziphendulwe phambi
kwentlanganiso elandelayo nengxelo ebhaliweyo
inikiwe kwintlanganiso elandelayo.
Inkonzo kokuphatha abantu egcinakeleyo
inikiwe yade inkonzo yokwenzela iphelisiwe nge
30 November 2003.
Iibhsasarhi ezintsha zinikezwe ukususela nge 1
January 2004 ngokwepolisi yebhasarhi.
Uninzi lwezithuba zaphononongwa phambi kwe
1 April 2004.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
KwimiNyaka eliShumi yeDemokhrasi
uLuntu luyaGcoba
23
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 13
INGXELO YONYAKA 2004
INKQUTYANA 2.1.4: Iinkonzo zokuXhasa Jikelele
Injongo: Ukunika iSebe nobuPhathiswa inxaso ekucingeni malunga
neemeko ezingxabalazileyo ezingezizo ezokuPhatha nokuPhuhlisa
aBantu kunye nokuLawula ezeMali.
Iinjongo nezalathisi zokunika inkonzo
Le nkqutyana yajonga ukunika inxaso yenkonzo ephuculweyo nesebenzayo
kubaxhasi bonke, nkonzo leyo equka ukunika inkonzo yokwenzela kwiSebe
leMicimbi yeNkcubeko nezeMidlalo.
Injongoenokumetwa
Iziphumo Ukumeta izenzo zeziphumo/izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Ukwenziwa kweqonga labaphathi
nabasebenzi baxoxe imiba engxabalazileyo.
Ukwenziwa kweePolisi zeSebe umz. Amaxesha
empangelo,Izikhalazo, iiBhasarhi.
Okucetyiweyo
Ukuyilwa kweQumrhu Elidibanisa amaSebe
kukuPhatha nakwezeNgqesho (IMLC).
Ukusekwa emva kokuva
kwabachaphazelekayo.
Okwenziweyo
IMLC yasekwa ngo August 2003.
Ezi polisi zasetyenziswa ngo 2003/04.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
Okufezekiswe ziinkonzo ezinikiweyo:
Abasebenzi beSebe bonwabela uSuku lwamaLungelo oLuntu.
24
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 14
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Ukunika inkonzo
echubekileyo
nesebenzayo.
Iziphumo
Imvumelwano
kwizithethe zenkonzo
neplani yokuphucula
ukunikeza
inkonzo.
Ukumeta izenzo zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Ingxelo rhoqo(ngenyanga) evela kubaxhasi
kwiintlanganiso zeSebe.
Ukunika inkonzo yokwenzela kwiSebe
leMicimbi yeNkcubeko neMidlalo.
Ukuqinisekisa ukuba iifayile zomsebenzi
zingalandeleka lula zibe
nokuchazwa.
Ukusetyenziswa keepolisi zeSebe umz.
Izithuthi, Oonomyayi, neeFowuni,
Ukusetyenziswa kwe Internet/Intranet,
Isikhombisi sokuSebenzisa iNkqubo
yeeFayile.
Okucetyiweyo
Ukuphendula imibuzo/izikhalazo kunikwe
nengxelo kubaxhasi kwintlanganiso
elandelayo yenyanga.
Lide iSebe libe lixhotyiswe ngokwaneleyo.
Ukusebenzisa indlala yokulandela ifayile
ngabayisebenzisayo bonke kwiSebe.
Ukuyilwa emva kokuthethana
nabayisebenzisayo.
Okwenziweyo
Imibuzo/izikhalazo ziphendulwe
nengxelo ebhaliweyo yanikwa
kwintlanganiso elandelayo yenyanga.
Inxaso yenkonzo egcinakeleyo yanikwa
de inkonzo yokwenzela yapheliswa nge
30 Novemba 2003.
Inkqubo yokulandela ifayile yaqaliswa
yasetyenziswa.
Ezi polisi zasetyenziswa.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
Okufezekiswe ziinkonzo ezinikiweyo:
25
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 15
INGXELO YONYAKA 2004
INKQUTYANA 2.1.5: ULawulo lweMali nokusetyenziswa kweTshathi entsha yeSithethe saMatyala (SCOA) nge 1 April
Injongo: Ukuqinisekisa ukuhamba ngokoMthetho wokuLawula iMali 2004 zagqitywa. Ukuqeqeshwa kwabasebenzi nkcakasana abasebenza
kaWonke wonke,izikhokelo nemiyalelo ngezezimali nokukhuthaza ngemali, ukusebenzisa I BAS yenziwa nguVimba weziMali.
indlela echubekileyo esebenzayo nenoqoqosho ekusebenziseni
oovimba, ukuthenga nokunika ulawulo. Uqikelelo loLungiso luka 2003/04 lwagqitywa lwabekwa phambi koLawulo nge
27 November 2003. Uhlahlo mali lweSicwangciso lwePlani nesiCwngciso
Iinjongo nezalathisi zokunika inkonzo seNkcitho seMinyakana engephi (MTEF) ka 2004/05 - 2006/07 lwagqitywa
Lenkqutyana yajonga ekunikeni inkonzo yokulawula imali echubekileyo lwabekwa phambi koLawulo nge 2 March 2004.
nesebenzayo kwiSebe nakuBuphathiswa.
Isebe kwakunye neSebe leMicimbi yeNkcubeko nezeMidlalo,iKomishini
Icandelo laqhubeka ukunika inkonzo yokwenzela kwiSebe leMicimbi yeNkcubeko eNtshona Koloni neKomiti yezeLwimi eNtshona Koloni zafumana
yeNkcubeko nezeMidlalo kwakhona kwiKomishini yezeNkcubeko eNtshona iingxelo zophononongo ezingenagxeke ngonyaka mali ka 2002/03 .
Koloni nakwi Komiti yeeLwimi eNtshona Koloni inkonzo yokulawula imali.
Isiqingatha esingamashumi amahlanu ekhulwini absebenzi bakhetha ukba
phants kweSeb leMicimbi yeNkcubeko nezeMidlalo. Kowa ke ukuphela
kwenkonzo yokwenzela ngo Novemba 2003 zabambini kuphela izithuba
ezivelayo kuBumongameli bokuLawula iMali kwiSebe loBume beNdawo
nokuCeba uPhuhliso.
Isixokelelwano soMcwangisi mali, nabathunywa bokunika ikhonkco lolawulo
zagqitywa zasetyenziswa nge 1 Januari 2004 kutshatyalaliswa kanjalo iBhodi
yokuThendarhisha yoPhondo nge 31 Decemba 2003.
Isixokelelwano iskwikomputa esilawula okukokwethu sasetyenziswa liSebe ngo
Februari 2004 kwaye konke okukokwethu kwafakwa iibhakhowudi.
Iplani yokusetyenziswa kweSixokelelwano sesiCwangcisi mali esSsiseko (BAS) IQhela Lezomnotho iEA & DP.
26
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 16
INGXELO YONYAKA 2004
InjongoenokumetwaUkunikaulawulolwemalinenkonzoyokuthengaechubekileyonesebenzayo.
Iziphumo
Nika ulawulo
lwemali
nenkonzo
yokuthenga
echubekileyo
nesebenzayo.
Ukumeta izenzo zeziphumo/izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Isixokelelwano scwangcisi mali sokulawulu unikezo
olulikhonkco lwenziwa nabameli bakhutshwa.
Ukusebenza kwesixokelelwano sekoputha sokulawula
izinto zethu.
Ukwenza inkonzo yokwenzela kwiSebe leMicimbi
yeNkcubeko nezeMidlalo.
Ukunika ingxelo ngenkqubela yokusebenza koMthetho
wokuLawulu iMali kaWonke wonke (PFMA).
UkuPhathwa nokuqeqeshwa kondoqo womqeshwa
Wesiseko Gciso zincwadi zemali (BAS), itshati
ekumgangatho omtsha yeakhawunti kunye neNdlela
yoLawulo loValo mali (FMS).
Ukugqityezelwa kwengxelo zemali, kumasebe omabini
karhulumente kunye nezinto ezikhoyo zoluntu kunyaka
ka2002/03.
Ukugqityezelwa kwezilungiso Ukuthekelelwa kweka
2003 no 2004.
Ukugqityezelwa koBume beNkcithomali (MTEF)
ecwangcisiwe ngobuchule (2004/05 - 2006/07).
Okucetyiweyo
1 Januari 2004.
Februari 2004.
Lide libe iSebe lixhotyisiwe
nangemvumelwano phakathi
kwabaCwangcisi mali bobabini.
Ngekota.
Amalungiselelo enziwe ukususela
kuNovemba 2003 ukulungiselela
utshintsho ukusesela kumhla wokuqala
ka April 2004.
Ingxelo zezimali kufuneka zibe zigqityiwe
ngomhla we 31 ka Meyi kunyaka ka
2003.
Vumelana nemfuno zikaNongxowa
wamaphond-o.
Isivumelwano nemfuno zikanoNgxowa
wamaPhondo.
Okwenziweyo
Isixokelelwano soMcwangcisi mali savunywa
sasebenza nge 1 January 2004.
Isixokelelwano sokulawula izinto zethu
sasebenza ngo Februari 2004.
Ulawulo mali olugcinakeleyo lwanikezwa
kumasebe omabini de inkonzo yokwenzela
yapheliswa nge 30 Novemba 2003.
Okufeziweyo kwangcono kunezithethe
ezibekiweyo.
Icala lezimali elilungiselwe ukuphunyezwa
kweBAS ukuseka nomhla ka1 April 2004.
Ingxelo zabaphicothi ncwadi ezingeka
phunyezwa kumasebe omabini kunye nezinto
ezikhoyo zoluntu.
Inguquko ezezenziweyo kwisicwangciso
semali, zabekwa ethethweni ngomhle we
27 November 2003.
Isicwangciso mali MTEF kunye necebo
elibaliweyo labekwa kumthetho ngomhla
wesibini kwinyanga ka Matshi ngomnyaka
2004.
Okufezekiswe ziinkonzo ezinikiweyo:
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
27
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 17
INGXELO YONYAKA 2004
ISICWANGCISO NKQUBO 2.1.6: Icandelo loMthetho woQeqesho
kwezeMfundo (SETA)
Injongo: Ukunyusa umgangatho woqeqesho lwabasebenzi.
Isixa semali esingange R30 000 sifakiwe njengemali ebhatatelweyo
yokuguqulela uSETA kwimali ebibekelwe oko. Kodwa kunjalo Icandelo leNkozo
zoLuntu loMthetho woQeqesho kwezeMfundo (PSETA) lulikhulule iSebe
ekufakeni isandla kwindleko zayo. Esi sixa semali siye safakwa kuLungelelaniso
lweNtelekelelo sayakwintlawulo zemali yebhasari.
Intlawulo yokuguqulela
Akukhange kubekho ntlawulo zokuguqulela ezenziweyo malunga nelicebo
lenkqubo kunyakamali ka - 2003/2004.
Ulungiso lwezakhiwo luyaqhubeka ukuze kulungiswe izakhiwo ngokutsha.
28
Imali yesiBonelelo ngokwesiVumelwano
Akukho mali yesibonelelo ngokwesivumelwano ibhatelweyo phantsi kwa
lenkqubo
Imali eyiNkunzi egciniweyo, iCebo lokuLawulwa kwezinto neziBonelelo.
ULawulo lweZinto.
Ngenxa yenkqubo yokohlula amasebe ezizinto zilandelayo ziyezathunyelwa
kwamanye amasebe, ngokwecandelo 42 lo Mthetho ka 1999, wokuPhathwa
kweMali zoLuntu ku nyaka woqwalaselo:
� Ukuya KwiSebe leNkcubeko nezemiDlalo (abaPhathi, imiCimbi
yeNkcubeko nemiDlalo)
� Ukusuka kwiSebe leZindlu (iCebo loPhuhliso )
� Ukuya kwiSebe loPhuhliso noQoqosho kunye noKhenketho (iISebe
lezoNgcakazo noKhenketho ).
ISebe liphumeze Indlela yokuLawulwa kweZinto, ngexesha lenyanga ka
February 2004. Lendlela yokuLawulwa kweZinto iphunyeziwe ukuqinisekisa
kokuphathwa ngokuthembekileyo nangokukhuthalza ukulawula izinto.
Kulonyaka mali eliSebe lithenge omatshini bemkhompyutha abatsha ukuze
bathathe indawo yababadala abaphelelwe lixesha.Ngaphezu kwe 80%
yempahla ekhoyo yeSebe zikwimo encomekayo.
IOfisi yoPhathiswa wemiCimbi yezeNdalo noPhuhliso iye yavalwa ikhatshwa
lutshitsho kwizikhundla yaye inxalenye yezinto zitshintshiselwe kumPhathiswa
wezoKhenketho nokuNgcakaza.
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 18
INGXELO YONYAKA 2004
2.2 INKQUBO 2 : IMICIMBI YENDAWO
Injongo: Ukunyusa umgangatho kuphuhliso olungagungqiyo, ukulawulwa
kochaphazeleko lwendalo, ungcoliseko nolawulo lwenkunkuma
kunye nokukhuselwa kwe ntlobo-ntlobo zendalo.
UDweliso Nkqubo 2.2.1: AbaPhathi
Injongo: Ukukhokela ulawulo loMphathi oMkhulu kwimiCimbi yezeNdalo.
Injongo ekunikezelweni kwenkonzo nezalathisi
Olu UDweliso Nkqubo lungaphantsi lujongisise ekukhombiseni nasekunikeni
inkxaso kubaphathi kuzo zonke izidweliso nkqubo ekwiNkqubo yemiCimbi
yokusiNgqongileyo ukuze kufumaneke utshintsho ekunikezelweni kwenkonzo
ngaphakathi kuMphathi oMkhulu. Udweliso nkqubo ikwabonisa inkxaso
kwiBhodi yoLondolozo lweNdalo eNtshona Koloni.
Ukuqukunjelwa kokuhlaziywa kwizakhiwo esizakusetyenziswa, olwenziwe liSebe
lezoThutho nemiSebenzi yoLuntu, luzakugqithiselwa kunyakamali omtsha. ISebe
lezoThutho nemiSebenzi yoLuntu izakuncedisa eli Sebe ngendawo yokuhlala,
yezithuba zomsebenzi ezenziwe kokuhlengahlengiswa kwamaSebe.
Ngomhla wokuqala kwinyanga January ka 2004 amaGosa eNcwadi zemali
nabathunywa, kubalawuli abaphambili, yazalisekiswa kukupheliswa kwe Sebe
leBhodi yeThenda, equka inkqubo yobizo maxabiso kuzozonke izicelo.
Ulungiso
Ukugcinwa kwezakhiwo zamaSebe kwenziwa lisebe leZothutho nemiSebenzi
yoLuntu.
29
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 19
INGXELO YONYAKA 2004
Okwenziweyo
Isicwangciso soMlawuli oMkhulu senziwe
kanye kwinyanga ka July ngonyaka ka 2003.
Zonke izicwangciso, imithetho kunye
nemihlahla ndlela yolawulo lobume
bendawo, zihambe njengezivumelwano
ngentsuku ezibekiweyo.
Malunga ne 80% amatyala angaphezu
kweminyaka emibini afunyenwe kubaPhathi
boLawulo lwezeNdalo, inkxaso mali
yokumiswa kwesixekwana so wolwaluko
eDriftsands ifunyenwe, uhlobo lokugada
lweWCNCB luphunyeziwe.
Zonke izivumelwano zokusebenza zityitywe
kwangexesha.
Ukuphononongwa komsebenzi kwenziwe
qho ngekota yonyaka.
Zombini iMemoranda zemvumelwano
nokubhaliweyo zamkelwe liSebe kodwa
isalinde inyathelo kwicala lezoLimo kunye
neSebe laManzi namaHlathi.
Injongo
enokumetwa
Ukunika
ingcebiso
nendlela
zobuchule
nokuvelela
malunga
noLawulo loku
siNgqongileyo,
ungcoliseko
nokuLawulwa
kweNkunkuma
nezinye iNtlobo
zendalo.
Iziphumo
INkqubo, imigaqo,
izicwangciso
zobuchule, kunye
nokunikezelwa
kwenkonzo kuluntu
nokuzaliseka
kwesicwangciso
soMphathi
oMkhulu.
Izivumelwano
zokusebenza.
iMemorandum
yesivumelwano
(MOUs) kunye
nengxelo ezichaza
indlela yenkxaso
nentsebenziswano
apho kufanelekileyo.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Onke amacebo, inkqubo, nemigaqo,
eyenziweyo njenga-kumaxesha
ekuvunyelwene ngawo.
Ukulungiswa ukunikezwa kwenkonzo
zoluntu ngama candelo.
Izivumelwano zokusebenza
ekungenwe kuzo kunye nomsebenzi
owenziweyo ziphononongwe qho
ngekota yonyaka.
IMemoranda yezivumelwano iye
yatyikitywa neSebe lezoLimo kunye
neSebe lemiCimbi yaManzi
namaHlathi (DWAF).
Okucetyiweyo
100% inamathele kwintsuku ezibekiweyo
zokwenza nokuphunyezwa kwemithetho,
izicwangciso nemigaqo.
Ukuncitshiswa kolibaziseko lwezicelo zophuhliso
kubaPhathi boLawuko lweNdalo. Ukuzalisekiswa-
kwazo zonke iprojeki ngabaPhathi bolawulo
loNgcoliseko neNkunkuma. Iprojeki yenkqubela
kuphuhliso lweDriftsands kwinkqubo yokugada
yeWCNCB lisekela Mphathi wentlobo zendalo.
Izivumelwano zokusebenza nabaLawuli
namaSekela abaLawuli zigqityiwe kunye
nokuphononongwa okwenziwa qho ngekota
yonyaka kwenziwe njengoko bekucetyiwe.
Ukuzibophela kwimisebenzi ebekiweyo kule
Memorandum yokuqonda kunye namaphepha
abonisa isivumelwano sokusebenzisana.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
Impumelelo Zokunikezelwa kwenkonzo
30
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 20
INGXELO YONYAKA 2004
UDEWLISO NKQUBO 2.2.2: Ulawulo lobume bendawo
Injongo: Ukulungelelanisa nokungqinelanisa imithetho, izicwangciso,
udweliso lwenkqubo kunye nezigqibo ezenza inkqubo
ezingachaphazela ubume bendawo, okanye banikwe amagunya
ngentembeko nomsebenzi ojonge empumelelweni, ukunyuswa
kwezinga nokhuseleko olungahexiyo kokusingqongileyo;
ukuphuhlisa nokuphumeza imilanganiselo ebonisa ulawulo
lwendawo olumanyeneyo ukhuselo lobume bendawo
olungagungqiyo.
Kukunika amagunya/mvume/amaphephepha-mvume/izigqibo
ngokunxulumene nMthetho woLawulo lweNdalo (ECA) kunye
noMthetho kaZwelonke woLawulo lweNdalo (NEMA) nobhengezo
lomthetho emva koko. Kusetyenziswe imithetho nemigaqo.
Kuphunyezwe okumayela neMithetho ka 1998 ( uMthetho 107 ka
1998) yoLawulo lweNdalo kuZwelonke. Ukugada siqinisekise
ukulandelwa koMthetho kaZwelonke wokuPhathwa kweNdalo, kwa
noMthetho woLondolozo lweNdalo ku qinisekiswe unyanzeliso
lokulandelwa komthetho. Kuqinisekiswe ukuba indalo isiwe iso xa
kunikwa ingxelo zezimbiwa, izicelo zokuphuhlisa umhlaba kunye
izicwangciso zobugcisa zifakwe kumalungu karhulumente ukuze
ziphunyezwe.
Injongo nezalathiso zokunikezelwa kwenkonzo eluntwini
Eyona njongo yelilungu ibikukuphucula ukunikezwa kwenkonzo eluntwini
mayelana nokukhupha umthetho omisiweyo mayelana noMthetho woLondolozo
lweNdalo (ECA) kwa noMthetho kaZwelonke wokuLawulwa kweNdalo (NEMA)
31
kunye nokwenza ingqiniseko ngothotyelwano kwanohlobo lwenkxaso. Ukuze
lenkqubo ikhawuleze kuphuculwe nokunikezwa kwenkonzo, iNkqubo
yoPhonononga lweNdalo (EIA) enoLuhlu oluPhonononga imigaqoNkqubo,
eyenziwe kwingxelo engaphambili, yaphunyezwa. Ukusebenza kwayo
kwakuphucula ngokumangalisayo ukuqinisekiswa kwenkqubo xa kuhlolwa naxa
kuphunyezwa izicelo zendalo. Oyena mceli mngeni ibezizinto ezayamane
nalenkqubo yokuhlengahlengiswa kwesebe. Ukwengeza, izinto eziphazamise
imeko zibenegalelo kuhanjiso lwenkonzo liSebe.
Lenkqubo, ejolise kakhulu ekuphuhliseni bonke omaspala kwiPhondo ukuze
baqonde indawo ekufuneka beyidlalile nekulindeleke ukuba bakwenze
ngokomthetho omisiweyo wezendalo, ibe yayimpumelelo.
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 21
INGXELO YONYAKA 2004
Eli linge liye lagqitywa lafakwa kwiCebo lokuzalisekiswa kwezeNdalo eziphakanyisiweyo. Izilungiso ezifanelekileyo zizakudlala indima ebalulekileyo
kwiPhondo. Ingxelo yenkqubekela phambili eyenziwa minyaka le kuZwelonke ekuzalisekiseni le mithetho. Uluhlu lwezinto ezifuna ukukhangelwa kwiphephe
weSebe lemiCimbi yeNdalo nezoKhenketho yaqaliswa neCebo LoRhulumente lezicelo ezenziweyo kudweliso lwenkqubo ithathwe njengesikhokhelo
weNtshona Koloni wezeNdalo (SOE) Iprojeki esebenzise utyalo lwenkxaso mali esizakusetyenziswa kuzwe lonke. Intlanganiso ezininzi zosozimali akhweze
eyifumene kwi arhente zasemzini ngenxa yeSebe likaZwelonke lemiCimbi unxweme abakumaphondo kazwelonke ukuze kulungiselelwanise nokumiselwa
yeNdalo nezoKhenketho. Iprojeki yoBume bendawo (SOE) yaqiqwa kwaye ukuthotyelwa komthetho.
izakuphuhliswa isebenze njengephuhlisa uKhuliso lweSebe noBuchule
boPhuhliso noPhuhliso leNdawo ezithile zePhondo. Ngaphandle kokuphumeza inkqubo zezendalo, eli lungu liqononondisile ukuba
uphuhliso olungagungqiyo lwenziwe lulawulo olubumbeneyo kuchaphazeleko
Elilungu lihloliwe kwaye kwanikwa inkcazo kubo bonke omasipala aba yi30 lwendalo nokunyanzeliswa komthetho. Uthe uphela unyaka yabe elilungu
abafakiweyo kula macebo ophuhliso. selifumene izicelo ezitsha ezingamakhulu asibhozo aneshumi elinesithoba
okuHlolwa ukuChaphazeleka kweNdalo (819). Kwezi zicelo ezingamakhulu
Ngaphezu kokuphazamiseka okukhulu okwenziwe yi lenkqubo asibhozo aneshumi elinesithoba, ezo zifunyenwe kwixesha elidlulileyo lengxelo,
yokuhlengahlengiswa kwamasebe, isithintelo esibalulekileyo sokunikezwa ezingamakhulu asixhenxe anamashumi amane anesithandathu (746) izigqibo
kwenkonzo ngohlobo olukhawulezayo malunga nokunikezwa kwamagunya ezibhaliweyo zanikezelwa. Ekupheleni kwexesha lengxelo izicelo ezingamakhulu
endalo ngokoMthetho woLondolozo lweNdalo ka1989 (uMthetho 73 ka 1989) amane anamashumi asithandathu anesithandathu (466) bekungeka gqitywa
kwa nemithetho yokuHlolwa okunokuChaphazela iNdalo (ETA), kubekho ngazo kuba eli candelo belilinde ingcaciso esuka kubafaki zicelo phambi
ukulahlekelwa ngabasennzi abafunde bagqibelela kunye nabaqeshwa kokuba isigqibo sithathwe. Eli Candelo kusafuneke liphendule kwizicelo
abanamava namagosa angonobhala. ezingamakhulu amabini aneshumi elinesthoba (219). Abafaki zicelo abalishumi
(10 ) bazirhoxisile izicelo zabo. Kwa ngelixesha linye, izicelo ezilibazisekileyo
Inkqubela enkulu yenziwe ngokuncedisana ekuphumezeni iMithetho yeziThuthi ukuphedulwa yi 440 zaye zajongwa ngolu hlobo lulandelayo: i (310)
ezingekho (ORV)Ndleleni ethe yasebenza kuzwelonke nakumaphondo yabasemthethweni; azikho izicelo ezakhululwa; izicelo eziyi (5) ziye azavunyelwa
kwinyanga kaJanuari kunyaka ka2002. Indlela yokuhlawula ukubhalisa ukuba zibesemthethweni; esinye(1) akhange sivunyelwe ukukhululwa kunye nezi
indawo zokuqalisa amaphenyane ziye zagqitywa. Eli nyathelo lidlale indima (124) likhulu elinye elinashumi amabini anesine ziya rhoxiswa.
ekhokhelayo ekwaziseni nasekukhokeleni Isebe likaZwelonke kwisiphakamiso
salemigaqo. Le indima ikhokhelayo yathathwa ukuqinisekisa ukuba izinto Elicandelo linyanzeliswa ngumthetho ukuba lihlomle kwizicelo ezahlukileyo
ezenziwayo nezithintelo ezibekwe yilemithetho ziyaqwalaselwa kwizilungiso ezifakiweyo mayelana noMmiselo woSetyenziso loMhlaba (LUPO), kunye
32
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 22
INGXELO YONYAKA 2004
nengxelo zeNkqubo yoLawulo lweNdalo, (EMPR's), efakwe kuMthetho sombuso, kumthetho siseko wokwamkelwa. Umlungiselananisi wolungiso
weZimbiwa. Kwizicelo ziyi 114 zenkcazelo yesebe yezicelo ezifakiweyo zeLUPO, lomthetho wamaphondo uzakonyulwa kungekudala namalingiselelo
nazo zonke izicelo zonyaka ophelileyo, eli sebe lihlomle kwi 122. Kwi EMPR eziyi asendleleni okonyula abacebisi bazakwenza ubhalo lwemithetho emitsha
36 ezifakwe kwiSebe ngokwe ofisi yommandla weSebe leZimbiwa naMandla, kwiphondo. Iqela loGuqulo lomthetho selelenziwe, lento idibanisa amagosa
olu Dweliso Nkqubo luhlomle kwi 32 ngexesha lonyaka wengxelo. ezicwangciso, ubume beNdawo, aMafa neZolimo, kwaye intlanganiso
eziliqelana bezikhe zenziwa.
Zizonke indleko zomthetho ezenziwe leli candela ngeli xesha liphakathi,
ingcebiso, ukuvela enkundleni, ukubhalwa amaphepha omthetho nawezimvo Uthotho lweworkshop zokwakha ulwazi ziqaliswe kwixa elidlulileyo lengxelo.
yenze isixa mali esingange R295 449. Akukho mabango matsha okubuyekeza Uthotho lweworkshop ezintathu zokwakhana kokusingqongileyo nocwangciso
athathwe ngakweli Sebe. Kodwa kukunjalo imali engange R100 000 ibhatelwe lomthetho komaspala belokishi nakwizithili, ziye zaqhutywa kwiphondo liphela.
njengevala ityala leFish Hoek Zone C kwiSebe likaZwelonke lemiCimbi yeNdalo Kuye kongezwa enye iworkshop efana nezi, yalungiselelwa inyanga
nezoKhenketho njengaxalanye yemali evala ityala. kaSeptember, yenzelwe amalungu ebhunga nezibonda zikamaspala.
Impumelelo yale iworkshop yaba yedanisayo njengoko kwabako abantu
Eli candelo liqhubekekile ukufaka amagalelo abalulekileyo kwinkqubo abangamashumi amabini anesine (24). Ezinye ezimbini iworkshop zokuJongwa
yokulungiswa koMthetho wezeNdalo kuZwelonke. UMlawuli uhlolile wenza ngokutsha kwe EIA zabanjwa kusenzelwa omaspala belokishi nabezithili
izindululo ezibhaliweyo kwisSebe likaZwelonke lemiCimbi yeNdalo (DEAT), ukuxhobisa amagosa abo ekuHloleni uChaphazeleko lweNdalo izinto
ukusebenzisana kwamaSebe ahlukileyo kulenkqubo yokucebisana ezinokufuna ingqwalaselo yabo. Iworkshop eyakhayo iye yabanjwa kuMaspala
ekulungisweni koMthetho wokuLawulwa kweNdalo (NEMA) kwa noMthetho eSithili saseEden ukwazisa iMibutho eziMeleyo (NGO) ngomthetho wobume
oHlanganisiweyo ozakubhengezwa ngokoMthetho woLawulo lweNdalo ka ingakumbi ukusebenza kwe EIA, ngolo hlobo ke benikwa bexhotyiswa ukuba
1998 kaZwelonke, (uMthetho 107 ka 1998), ezakufakwa endaweni kumthetho babe yinxalenye yalenkqubo. Kwa nokuchukumisa izigqibo zabo mayela
osetyenziswayo wokuHlolwa kokuChatshazelwa kweNdalo ephunyezwe nenkqubo yophuhliso kwingingqi zabo. Le workshop ibanike isiseko namava
ngaboNgameleyo. afunekayo ukukhulisa amacebo okwakhana enziwa ziNGO kwixesha elizayo.
Inkxaso mali yeworkshop yesibini yeNGO ebekuthethwe ngayo kwicebo
Eli candelo liqalise ngenkqubo yokulungisa umthetho wemaphondo owenzelwe lokudityaniswa kwamasebe iye yatshintshwa yasiwa kwiSebe lendibaniselwano
ukudibanisa izicelo zendalo, izicelo zelifa, izicelo zamalungelo okusebenzisa kaZwelonke lweNkqubo ezithile zoPhuhliso (ISRDP) iprojeki yeziXhobo
umhlaba zafakwa kumthetho wobume wePhondo. Izindululo zokulungiswa zokusebenza zeNdawo. Kutshintshiselwano, iSebe lemiCimbi yeNdalo
komthetho wePhondo zizakufakwa xa ziya phakathi kunyaka ka2005 kwisigqeba nezoKhenketho ( DEAT) lizakuxhasa ngemali iworkshop yokwakhana ye iNGO
33
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 23
INGXELO YONYAKA 2004
enxulumene nale projeki kwithuba lengxelo elilandelayo. Esi sigqibo
sinyanzelekile ukuze kuhlangabezane njengoko leprojeki ingakwazanga
ukuhlangabezana neworkshop kweli thuba sikulo lengxelo.
Ukwengeza kwezi workshop zokwakhana zikhankanyiweyo ngaphezulu eli
candelo licwangcise iworkshop yephondo engezivumelwano zokusebenzisana
nokuphathwa kwendalo yeDEAT, kunye nenye iworkshop yendalo
nokucwangcisa yabaphathi kwibhodi yoLondolozo lwendalo eNtshona Koloni.
Iworkshop yokusingqongileyo nobume bomthetho wocwangciso kwezendalo
yabanjwa yenzelwa abacebisi kucwangciso lwendalo, kwasekuqaleni kwethuba
lokwenza ingxelo.
34
iFoto le”Intaka Island Wetlands” eCentury City.Lena yindawo yezendaco bku thiwa yi "wetland". Eya zuza uku phumelela kwa
khuphiswano yindawa engange 8 ha. Ekuthiwa yi "ecological sensitive ephemeral" ezezinye ezimbalwa indawo elizweni ezishiyekileyo.
iFoto: livela eCentury City
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 24
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Ulungiselaniso
lokuncedisana
nocwangciso
lwenkqubo
zendalo.
Impumelelo Zokunikezelwa kwenkonzo
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
Okwenziweyo
Iworkshop ezintandathu.
IWorkshop enye.
Iworkshops ezimbini.
Iworkshop enye.
Inkxaso mali yesibini yeNGO
workshop yanikwa iSebe likaZwelonke
ISRDP iProjeki yeziXhobo zokusebenza
zoBume beNdawo.
Iworkshop enye.
Iworkshop enye yamalungiselo
okusebenzisana neDEAT.
Iworkshop enye.
Okucetyiweyo
Iworkshop
ezintandathu.
Iworkshop enye.
Workshop ezimbini.
Iworkshop ezimbini.
Iworkshop enye.
Iworkshop enye.
Iworkshop enye.
Ukumeta izenzo zeziphumo/ izalathi si zokunikwa
kwenkonzo
Iworkshop kucwangciso lo mthetho wocwangciso kuBume
bendawo eyamabhunga kaMaspala wezithili neendawo
zokuhlala.
Iworkshop yobume bendalo nomthetho ocetywayo, yeziBonda
zikaMaspala namabhunga edolophu iyeyabanjwa.
Iworkshop yomasipala besithili nendawo kuHlolwa I EIA iye
yabanjwa.
Iworkshop yokwakhana ekuMaspala weSithili I Eden kusaziswa
Ingo bume bomthetho ingakumbi ukusebenza kwe EIA.
Iworkshop engezendalo nokucetywa kobume bomthetho
eyenzelwe abacebisi bocwangciso lwendawo.
Iworkshop yephondo yeziVumelwano noBambiswano kuLawulo
lweNdawo.
Iworkshop engezendalo nocwangciso eyenzelwe abaphathi
beBhodi yolondolozo lwendalo kumthetho weSebe lolawulo
lobume bendawo kwiSebe.
Iziphumo
Iworkshop kaRhulumente
weNdawo.
Imibutho eNgekho
Phantsi koRhulumente (NGO)
iMibutho eSekezelwe kuLuntu.
Iworkshop yabaCebisi
ngoBume bendawo.
Iworkshop zoShishino.
Iworkshop yaBaphathi
bamaPhondo.
35
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 25
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Iziphumo
Incwadi zenkqubo, nemigaqo-nkqubo.
Iphepha eliMhlophe elingokusiNgqongileyo,
uPhuhliso nokuKhula kwezoQoqosho.
Imigaqo nkqubo engokuphuhliswa.
ImiGaqo-nkqubo kuphuhliso kokubuyiselwa
emva kwamanzi ukusuka kwiphawu eliphezulu.
ImiGaqo-nkqubo enikwe iNgqwalasela
engophuhliso lwemimandla ese zintabeni
(isiphakamiso sezithuthi ezingekho ndleleni kunye
nendlela).
Imigaqo nkqubo engamaQumrhu ajongana
nezendalo.
Imigaqo nkqubo yabaphathi abalawula iNdalo.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
IPhepha eliMhlophe elamkelweyo.
Imigaqo nkqubo ephunyeziweyo.
Imigaqo nkqubo evunyiweyo.
Umgaqo nkqubo ovunyiweyo.
Umgaqo nkqubo ovunyiweyo.
Umgaqo nkqubo ovunyiweyo.
Okucetyiweyo
Iphepha
elimhlophe elinye.
Umgaqo nkqubo
omnye.
Umgaqo nkqubo
omnye.
Umgaqo nkqubo
omnye.
Umgaqo nkqubo
omnye.
Umgaqo nkqubo
omnye.
Okwenziweyo
Ngenxa yengxaki indawo eziqeshayo kubaphathi
abangamasekela oko kwenze inkqubela phambili
encinci kakhulu.
Akukho nkqubela phambili ngenxa yokucetywa
korhulumente wangaphakathikungakhange kwenziwe
ngentsebenziswano edibeneyo.
Ulwaziso lwamaXesha luyiliwe (TOR) nethenda
yabhengezwa.
ITOR ibhaliwe kwaziswa nexabiso lomsebenzi
ozakwenziwa.
ITOR ibhaliwe Kwaziswa nexabiso lomsebenzi
ozakwenziwa.
Akukho nkqubekela phambili yenziweyo ngenxa
yongabiko kwabantu.
Akukho nkqubekela phambili yenziweyo ngenxa
yongabiko kwabantu.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
36
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 26
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Iziphumo
Ukungezwa kwemigaqo
nkqubo evelisiweyo
ngaphezu kwale migaqo
nkqubo ivelayo kwiSebe
kucwangciso nobuChule:
UMgaqo nkqubo
weziKhalazo.
Umgaqo nkqubo wezicelo
ezijongene neCandelo elinye
kwiShishini leOli.
Ukuhlaziywa koMthetho:
Izimvo ezibhaliweyo
zamacandelo enkqubo athile
okuhlaziywa komthetho
nokuhlaziywa koMthetho
kaZwelonke wokuLawulwa
kweZendalo (NEMA).
Ukumeta izenzo zeziphumo/izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
UMgaqo nkqubo weziKhalaza nenkqubo
yezikhalazo zangaphakathi kwifomu yoyilo
oluqukunjelweyo inikezelwe
kuMphathiswa.
Kuyilwe uMgaqo nkqubo wezicelo
ezijongene necandelo elinye kwiShishini
leOli.
Ukunikezelwa kwezimvo ezibhaliweyo
ezingokuhlaziywa komthetho.
Okucetyiweyo
Umgaqo nkqubo wesikhalazo oyiliweyo
uqukunjelwe.
Umgaqo nkqubo oyiliweyo.
Injongo azichaneki kwaphela.
Kuxhomekeke ekuchaphazelekeni
koqaliso lohlobo lomthetho
kwiPhondo leNtshona Koloni nokuba
mingaphi na imithetho equlunqiweyo
kaZwelonke neyamaPhondo ekufuneka
zivakalisiwe.
Okwenziweyo
Ukuyilwa komgaqo nkqubo omnye kunye
nokuveliswa kwenkqubo yangaphakathi.
Ukuyilwa komgaqo nkqubo omnye.
Amagalelo kulenkqubo yoMthetho
woBume beZeNdalo kaZwelonke. Izimvo
ezibhaliweyo kuLawulo oluManyeneyo
lweMithetho yoBume bendawo
ekulungisweni kweNEMA.
Izimvo ezibhaliweyo ezingokuDityaniswa
kweMithetho wokuLawulo lweNdawo.
Izimvo ezibhaliweyo ezingokulingiswa
koMthetho weziThuthi ezingekho sedleni
kuZwelonke (ORV).
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
37
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 27
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Iziphumo
Uqaliso koCwangciso
oludibeneyo, ubume bemo
yendawo kugcinwe inkqubo
yomthetho wokuphuculwa
kwephondo.
Ukufakwa kweCebo lweHlelo
lokuQala loBume bendawo
eNtshona Koloni (EIP):
� Ukuzalisekiswa kwezithethe
namabakala.
Ulungelwaniso lwengxelo
yemeko wokusiNgqongileyo
yaseNtshona Koloni (SOER).
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Inkqubo yokuhlaziywa kweEIM
iyaqhubekeka.
Ukwenziwa kubekhona kwengxelo
yenkqubela phambili yeEIP
yamaPhondo eyenziwa qho emva
konyaka.
Ukuphunyezwa kwezithethe
nemabakala.
iSOER yaseNtshona Koloni
idityanisiwe.
Okucetyiweyo
Ulonyulo lomPhathi
weProjeki.
Kuhlanganiswe iKomiti
elizakuQhuba leProjeki.
Kuqulunqwe uxwebhu
oluzakuba nolwazi
lwemvelaphi.
Kufumanwe izimvo zomthetho
ezifanelekileyo.
Ukufakwa kwe ngxelo
eqinisekisiweyo yenkqubela
phambili eyenziwa qho
ngonyaka kwiDEAT.
Ingxelo ibenye.
Enye “Ingxelo yeSOE kunyaka
wokuqala” Iqalisiwe.
Okwenziweyo
Endaweni yomthetho nemigaqo yeEIM iSebe liqalise
ucwangciso olufezekileyo, inkqubo yobume bendawo
nohlaziyo lothetho.
Konyulwe umPhathi weprojeki.
Kwahlanganiswa iKomiti elizakuqhuba iprojeki.
Uxwebhu oluzakuba nolwazi lwemvelaphi.
Lqulunqiwe.
Ukufunyanwa kwe zimvo zomthetho ezifanelekileyo.
Ingxelo yoNyaka yenkqubela phambili yeEIP ifakiwe
kwiDEAT.
Akhange kubekho nkqubela phambili ngenxa
yokungabikho kwesikhundla kuCwangciso loMthetho
wobume beNdawo.
Inye“kwimeko yeloxesha” ingxelo eqalisiweyo.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo Actual
38
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 28
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Qinisekiswa
impembelelo
zolawulo
oludibeneyo
zobume
bendawo,
uphuhliso
olungagungqiyo
nokunyanzeliswa
komthetho.
Iziphumo
Kuqinisekiswe ukuba
ingcamango zeZendalo
ziyajongwa kula
maCebo
Adityanisiweyo
oPhuhliso.
Amaphepha mvume
abhaliweyo/
ugunyaziso.
Ukujongwa
kothotyelwano
kuQwalaselo
lwesiGqibo (ROD).
Ukumeta izenzo zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
ingcamango zendalo ziyajongwa kwiIDP
zomasipala.
Uphuhliso olungagungqiyo kunye
nokunyanzeliswa komthetho no kunikezwa
kwemvume ezibhaliweyo/amaphepha mvume/
nezigunyaziso.
Ukuthotyelwa koMthetho kaZwelonke ka1998
woLawulo lweNdalo, (uMthetho 107 ka1998)
kunye noMthetho woLondolozo lweNdalo
ka1989, (uMthetho 73 ka1989).
Okucetyiweyo
Uqwalaselo kwakhona
lweIDP ezingamashumi
amathathu 30 zomaspala
ukuqinisekisa ukuba
ingcamango zemo
yeNdawo zinikwe
ingqwalasela.
Zonke imvume/
Amaphepha mvume/
nezigunyaziso ezilandela
uphuhliso olungagungqiyo
kunye nokunyanzeliswa
komthetho.
I 10% yesampulu yazo
zonke imfuno zeziGqibo
eziBhaliweyo (ROD's)
zikhutshwe ngonyaka ka
2003/04.
Okwenziweyo
Kwaqwalaselwa iIDP eziyi 30 zomaspala
ukuqinisekisa ukuba ingcamango Zendalo zajongwa.
Izicelo eziyi 746 zokuHlolwa kokuChaphazeleko
kwendalo ziye zaqwalaselwa;
Izicelo eziyi 122 zeembono zeEMPR kunye neLUPO
zaqwalaselwa;
Kufakwe izikhalazo eziyi 21eziya kuMphathiswa nazo
ziye zaqwalaselwa;
Imibuzo eyakubaPhathiswa eyi 34 iye yagqithiselwa
nayo;
Izicelo eziyi 33 ezibhalelwe kwinkonzo zoMthetho
kwizimvo uMthetho ka1998, wokuhlolwa
kochaphazeleko lweNdalo kunye noLawulo
lukaZwelonke lokusiNgqongileyo (uMthetho 107 ka
1998) apho emibini yarhoxiswa, ukuqinisekisa
uphuhliso olungagungqiyo.
Ngenxa yezithintelo ezibangelwa kukungabi
nabasebenzi isampulu zange yenziwe, kodwa
kubekho ingxelo zolwaphulo zigqibo eziyi 11apho
eziyi 9 ziye zalandelwa kunye nesinye isigqibo
esibaliweyo sarhoxiswa ngokungahambisani
necandelo 22 (4) kuMthetho woLondolozo lweNdalo
ka1989, (uMthetho 73 ka1989).
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
39
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 29
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Iziphumo
Ukunyanzeliswa komthetho.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Indlela entle emisiweyo yokusebenza
ukuze ijonge uthotyelwano ze
ilandele ingxelo zokungathotyelwa
kwezendalo.
Iqhubekeke ngokungqamene
neemeko ezikwiziGqibo
eziBhaliweyo apho zingena khona.
Ukuphathwa kwendalo
okwanelisayo.
Inani eliyimpumelelo
labamangalelweyo kunye
nabagwetyiweyo.
Ukonyuka kokulandelwa komthetho
emva kokunikezwa kweimigaqo.
Okucetyiweyo
Kube yi 100%
ekuphengululweni kwazo
zonke ingxelo
ezingokophulwa komthetho
wezendalo.
Okwenziweyo
Umthetho woLondoloza 1989, (umThetho 73
waka1989) (kweso Siqgibo siBhaliweyo
kuchaziwe kunyaka mali ophelileyo).
Zonke ingxelo zokwaphula umthetho
ziphengululiwe okanye ziyaphengululwa.
Kwenziwe Ingxelo ezingokophulwa komthetho
weZendalo eziyi 337 kweli Sebe ukususela
kumhla wokuqala kwinyanga ka Novemba
kunyaka ka 2001 apho i299 zaphengululwa,
eziyi24 zathunyelwa kwiNtloko yeSebe ukuze
ithathe isigqibo sokuba zithunyelwe
kuMphathi: na:Ukumtshutshiswa koluntu
ukuze amangalele, ezo zithunyelwe kwi- HOD,
izigqibo (3) ezithathu ezenziwe yiHOD
ngo2003/04 zibe zezokutshutshis-
wa,ezintandathu zithunyelwe kwisebe:iNkonzo
zoMthetho zokubhala ingxelo ezifungelweyo.
Imiyalelo eyi 8/izaziso zanikezwa.
izicelo ezine zayilwa zinkonzo zomthetho
ukuze kufakwe izicelo ze zezithintelo in
2003/04.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
40
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 30
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Iziphumo
Indlela ebekiweyo yokuPhathwa koLwazi
lwezeNdalo (EIMS).
� ISebe elizinikeleyo loLwazi
nothungelwano lobuGcisa, (LAN)
nokulungiswa kwezinto.
� Ukwandiswa kunye nokuphuculwa
kweNdlela emisiweyo yolwazi ngejografi
(GIS) kunye nokubhaliso lobugcisa.
� Indlela yokukhangela amaxwebhu
ngekhompuyutha.
Ukumeta izenzo zeziphumo/ izalathi
si zokunikwa kwenkonzo
EIMS ivelisiwe kwaye ihlaziwe.
Uthungelwano lweIT, izitishi
zokusebenza kunye nezifakwa
kwikhompuyutha ziyafumaneka
ukuqinisekisa ukulondolozwa nenkxaso
yeIT.
Ukwandiswa KweiGIS, idatabase
YezeNdalo kunye nobhaliso lobugcisa.
Ukuzalisekiswa kwendlela
yokukhangela amaxwebhu
ngekhompuyutha.
Okucetyiweyo
EIMS ihlaziywe.
Kuthengwe izixhobo zeIT
kunye nezinto nezifakwa
kwikhompuyutha ukunika iIT
inkxaso.
Ukwandiswa kweGIS,
idatabhesi yezeNdalo kunye
nobhaliso lobugcisa.
Ifayili enye yendlela
ebekiweyo yokukhangela
ezalisekisiweyo.
Okwenziweyo
Bonke abasebenzi kwelicandelo barhoxa
kwimisebenzi yabo.
Ngokwecebo lwesebe lokwakha ngokutsha, le
ndlela yokusebenza nezithuba ezi 3
ziyakutshintshelwa kulawulo olungaphantsi lwe
Nkozo zolwazi ngexesha lesithuba esizayo
sokwenza ingxelo.
Abacebisi abaqeshwe leli Sebe ukuze
baphengulule ukudityaniswa kwendlela
ebekiweyo yokuphatha.
Izixhobo zeIT kunye nezinto nezifakwa
kwikhompuyutha zithengiwe.
IGIS, databhesi yeZendalo kunye nokubalisa
ngobugcisa azandiswanga nganxa
yokutshintshiselwa nokurhoxa kwabasebenzi
abathathu abasebenzi beEIMS.
Icebo lithsintshwelwe kwinkonzo zeQumrhu
leMbumba.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
41
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 31
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Iziphumo
� Ukwenziwa kwengxelo qho
ngenyanga kunye nengqokelela
yamanani yokuqwalaselwa kwakhona
kokuhlolwa kochatshazelelo lwendalo
(EIA) izikhalazo, imibuzo
yabaphathiswa, umimiselo
wokuSetyenziswa koMhlaba, izicelo
zika1985 kunye neNknqubo
zokuLawulwa kweZendalo.
Imvano yolawulo yokusebenzisana
kwizivumelwano ne:
� ISebe leZimbiwa naMandla (DME)
(ukomba imigodi).
� IBhodi yoLondolozo lweNdalo
eNthsona Koloni (WCNCB) (IziThuthi
ezihamba kwindlela
ezingekomgangatweni “off road
vehicles” kunye nolwakhiwo
olungaphantsi kuphawu
lokuphakama kwamazi).
Ukumeta izenzo zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Ingxelo ezicacisweyo ezikhutshwa ngenyanga
zengqokelela yamanani azikhuthswanga emva
kuka August 2003 ngenxa yokurhoxa
kwamagosa amathathu e EIMS.
Ukumanyana phakathi kweSebe neDME
mayelana nokusetyenziswa kweEIAs kwizicelo
zokomba imigodi.
Ingqiniseko ngenkqubo kunye nobuncinane
bokufunekayo.
Intsebenzo-matshini ebekwe ukuze kubekho
indawo enye yokungena, kunye
nentsebenziswano kunye nokujongwa kwezicelo.
Ukufezekisa ukuhlolwa kwezendalo kunye
nendlela zokuceba.
Ukwenziwa kwezigqibo ezimanyeneyo.
Ukutshatyalaliswa kokuphindwa kabini
kwenzame njengoko kucingiwe kwiNEMA.
Okucetyiweyo
Ingxelo
ezicacisweyo
ezikhutshwa
ngenyanga
zengqokelela
yamanani
ezilishumi
elinambini.
Kutyikitywe
isivumelwano
saba sinye.
Isivumelwana
esityikityweyo
sibesinye.
Okwenziweyo
Inxhelo ezicacisweyo ezikhutshwa ngenyanga
zengqokelela yamanani zakhutshwa ngo April
kunye August 2003. Kwakhutshwa
izishwankathelo zengxelo emva kwelaxesha
yengxaki yabasebenzi.
Sibe sinye isivumelwano esiyiliweyo
esingazalisekiswanga.
Asigqitywanga isivumelwano seEIA
ngexayemvaba ezinga vumelaniyo.
Akukho zivumelwano.
Ngenxa yohlengahlen-giso lweWCNCB
ukwahlulwa kwemisebenzi ebhaliweyo
emayelana neZakhiwo ezingaphantsi kophawu
lokuphakama kwamazi azikhangwe zithunyelwe
kwiBhodi, ngokhanyela imfuneko yoyilo
lwesivumelwano sokusebenzisana nabalawuli .
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
42
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 32
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Iziphumo
� ISebe leMicimbi yaManzi
naMahlathi (ukuthobela
nokunyanzeliswa ).
� AbasemaGunyeni baMafa
ePhondo (ukuhlolwa
kempembelelo zamafa).
� Zalisekisa izimvo zokwenziwa
kweCebo lezeNdalo
eliphengululwa qho ngonyaka.
� Ukuqwlaselwa kwakhona
kweMemoranda yoQondiso
(MOU') kunye nezivumelwano.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Ukuzimela ngezenzo okukhulu.
Ukuphucuka kokulandelwa nendlela
zokunyanzela kunye nokongiwa
kwendleko.
Jonga Ngaphezulu.
Jonga Ngaphezulu.
Jonga Ngaphezulu.
Jonga Ngaphezulu.
Okucetyiweyo
Kutyikitywe
isivumelwano esinye.
Kutyikitywe
isivumelwano esinye.
Ukuqwalaselwa qho
kwe EIP ngonyaka
ukwenziwa
kwamacebiso.
Kutyikitwe IMOU
enye.
Okwenziweyo
Umbhalo wesivumelwano ongekatyikitywa.
Esi sivumelwano sokuphatha ngokusebenzisana sabhalwa
kodwa sisalinde ukutyikitywa ngabameli bala maSebe
mabini.
Isivumelwano esisebenzayo esingekatyikitywa ngenxa
yongukwazi kwa Abaphathi belifa leSintu lamaphondo.
Ukuqwalaselwa qho ngonyaka kweEIP amacebiso
awakenziwa ngenxa yozithintel ozongungakwaz-i.
Enye iMOU kwizigaba zokugqibela zoqwalaselwa.
Le MOU ikhoyo yeSebe leZolimo (kuzwelonke
nakumaphondo), iSebe leMicimbi yaManzi naMahlathi
kunye neWCNCB mayelana nokulinywa komhlaba
ongekaphathwa isekwinkqubo yokuphengululw-a
Ukugqityezelwa kuyalityaziswa zimpendulo
ezingakafumaneki kubantu abaliqela.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
43
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 33
INGXELO YONYAKA 2004
UDWELISO NKQUBO ENGAPHANTSI 2.2.3: uLawulo oludibeneyo Imveliso yoludweliso nkqubo lungaphantsi ekuxhaseni injongo yayo
loNgcoliseko kunye Nenkunkuma. enobuchule kunye nenjongo zokunikezelwa kwenkonzo zibonakala
Injongo: Ukunikezelwa kwenkonzo zolawulo longcoliseko kunye ziyimpumelelo ebalulekileyo yokwazisa kunye nokuqinisekisa kokuhlanganisa
neNkukuma eNtshona Koloni nokuphuhlisa imithetho kolawulo lokungcoliseka kwendalo esingqongileyo kunye nolawulo
yongcoliseko nolawulo lwenkukuma, umthetho, imigangatho lweNkukuma okanye inkcitho kweli Xesha lokwenza ingxelo. Ekwakheni isiseko
nemigaqo nkqubo. esibekwe kule minyaka mithathu igqithileyo yokuba khona kolu dweliso
nkqubo lungaphantsi, kwaye kwachongwa abaphathi bokwakha ikhapasithi
Injongo zokunikezwa kwenkonzo kunye nezalathiso bale ndawo yokuhlala kunye nabanye abantu ababululekiyeyo ekomelezeni
Eyona njongo yolu dweliso nkqubo lungaphantsi kukunikezwa kwenkonzo nosekuphuculeni indlela yokunikezwa kwenkonzo kunye namaziko
edibanisa ulawulo lokungcoliseka kwendalo esingqongileyo kunye nolawulo okuphumeza injongo zethu mayela nokudityaniswa kolawulo lokungcoliseko
lweNkukuma eNtshona Koloni. Ngokwenza oko, olu dweliso nkqubo kunye neNkukuma apha kweli Phondo. Le nto yafunyanwa ngokuphuhlisa
lungaphantsi lwenze lula, laphuhlisa kwaye lazalisekisa inkqubo, iprojeki kunye izinto zokuqeqesha ngenxayokuba ingumthetho wokuhlanganisa kokucetywa
nemilinganiselo yenkqubo yolawulo oluhlangeneyo leprojeki, inkqubo kolawulo lweNkcitho kunye nolawulo oluncomekayo lomasipala
esetyenziswayo nendlela ezimisiweyo ezixhasa izigqibo ukuqinisekisa ulawulo ekuhlanganisweni kwezicwangciso zolawulo lweNkcitho. Ukuphuhliswa
oludibeneyo lokungcoliseko kunye neNkukuma. kokuhlanganiswa kwamacebo olawulo lweNkcitho yimfuneko enobuchule,
yendleal enobuchule bokulalwa kwenkcitho kuZwelonke kunye nokuchongwa
44
Injongo
enokumetwa
Iziphumo
Izimvo ezibhaliweyo ezingokombiwa
komgodi kunye nezinye ingxelo
zamaCebo okuLawulwa kwendalo (EMP),
izicelo zokucwangcisa kunye nendlela
yobume basesithubeni, umzekelo: ubume
bokuphuhlliswa basesithubeni (SDF’s).
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Kufunyenwe Izimvo kuzo zonke izicelo.
Okucetyiweyo
Impendulo eziyi 100 %
kwiEMP's, izicelo
zocwangciso, kunye
nobuchule bezinto
ezithile banikezelwa
kuBaphathi.
Okwenziweyo
Impendulo ezingamashumi mathathu anesibini kwi-
EMP's, iZicelo zoCwangciso kunye noBuchule
beZinto ezithile zafuyanwa, kwezingamashumi
amathathu anesithandathu.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 34
INGXELO YONYAKA 2004
kwayo njengecebo leCandelo elayanyaniswa benkonzo yokuthutha inkukuma. Inani labagqeshwa lilonke ibeli shumi elithoba
namacebo ahlangeneyo ophuhliso (IDPs). elinantathu abaye baqeqeshwa ngocwangciso lezokuhlanganisa kolawulo
Ukuqukwa komasipala abangamashumi llweNkunkuma. Eli Cebo lingaphezulu liyedlule intekelelo ebekiweyo yale
amathathu eNtshona Koloni kusukela nkqubo ingaphantsi. Indleko zokulungiswa kwe ncwadi ezicacisayo
kumlatha ndlela weprojeki eye yenziwa lolu zokuqeqesha kweUS EPA zigcinwe zisezantsi.
dweliso nkqubo lungaphantsi ekuqaleni
kanyaka ka2004 neSixeko saseKapa kunye Inzame zokwakha ikhapasiti bezikwajongiswe kwenye indawo ebalulekileyo,
nomasipala abaphezu konxweme, kunye egama layo licandelo lempilo elijongene nokulawulwa kwenkunkuma, ukuze
nokuncediswa ngobuchule bearhente bakwazi ukukhuthaza ulawulo olulolulo nolukhuselekileyo lwenkcitho yezempilo
yokukhusela indawo (US EPA) kwiofisi apha kweli phondo. Le nzame isuka kwinjongo enobuchule eqnisekisa
ekumandla wesithathu. Ukulandeliswa ukuqhubekeka kokwaziwa kwamalungelo eZendalo kunye nokukhuthaza indela
kokuqaliswa kenkqubo yokudityaniswa ebalulekiyo enkulu yokulawula Inkcitho/inkukuma njengokuba inyanzelekile
kocwangciso lolawulo lweNkcitho kwisiXeko ekuphumeleleni kokulawulwa kwenkcitho oluhlangeneyo. Kwenziwe incwadi
saseKapa, Kubonisa impumelelo yeprojeki ecacisayo yokuphathwa kwenkcitho yeZempilo. Kuyo kufumaneka imigaqo
engu malathi wendlela. Incwadi zezifundo nkqubo yokuphathwa kokhuseleko kunye nokuncitshiswa kwenkcitho yeZempilo
yekhosi yaseUS EPA ezisetyenzisiweyo kwale kunye nemigaqo nkqubo yokuphathwa kwenkcitho yamaZiko eZempilo, kunye
projeki ingumalathi wendlela zalungiswa ukuze nokunikezelwa kwezinto kunye nezinto ezixhasa uqeqesho. Njengokuba
zimelane nomthetho walapha eMzantsi Afrika, ukuncitshiswa kwenkcitho kunye nokwahlulwa kwenkunkuma siseko
imizekelo yezi fundo, inkqubo kunye sokuzalisekisa indlela yokulawula kwenkukuma, kwenziwe uphicothwa
zinyanzelizo zikarhulumente ukuze zibe kwencwadi zemali zemveliso yokucocwa kwindawo ezintlanu zamaphondo
nokusebenziseka kwimeko yalapha eMzantsi ukuze sifumane esona siseko, indlela zokucuthwa kwenkukuma zibonisiwe kule
Afrika. le nkqubo ilandelayo yenze iwekishop ncwadi icacisayo. Ngenzame zokukhuthaza urhulumente wobanjiswano kunye
zokuqeqesha nocwangcisa umgangatho nokuqinisekisa ukudityaniswa kwenkqubo, ukuthatha inxaxheba kweSebe
wesithili komasipala balendawo, ijongise leZempilo lephondo kule projeki kuye kwenziwa lula. Ngenxa yezithintelo
ekwaziseni abameli bomasipala besithili zokusebenza phakathi kweli Candelo leMpilo, iworkishop zokuqeqesha
kunye nabengingqi, amalingu ebhunga, azikhange zibe nako ukuqhubekeka phambi kokuba kuphele ixesha zaye
iNGO ezimele ezendalo, kunye nabakezeli zashenxiselwa uMeyi 2004. Le ncwadi yengcaciso yokulawulwa kwenkcitho
Umnu. Theo Tolmy,iHOD nabafundi kwizikolo
ezahlukeneyo kwinxuwa elise Malmesbury.
45
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 35
INGXELO YONYAKA 2004
lisebe lezempilo izakusebenza njengegalelo lokuqeqeshwa kogrirha � Ukumisela imigangatho efanayo yephondo mayela nolawulo lwenkukuma
beZempilo, abasenzi bezempilo, abanikinkozo kwezempilo, ogrirha bempilo yezempilo koyo yonke iNtshona Koloni.
yendalo kunye namagosa endalo abajonge ukhuseleko kunye nolawulo olululo
lwenkcitho. iwekishop ezine zesithili zizakuqhtywa kwiNtshona Koloni iphela, Olu dweliso nkqubo lwazise ngolwazi olubhekiswe kule nto kuthethwa ngayo
zijolise kubameli abalikhulu linamashumi asibhozo . noluchanekileyo njengelongameleyo ekucwangciseni okukuko nokuvakalayo,
ukuphuhliswa kwenkqubo kunye nenkqubo yokwenza izigqibo malunga
Ekunikeni indlela yomthetho iNtshona Koloni ukuze ikwazi ukulawula nokudityaniswa kokulawulwa kongcoliso lokusingqongileyo kunye
kwenkunkuma yezempilo ngendlela ekhuselekileyo nendlela eyiyo, uqulunqo nokuphathwa kwendalo. Njengokuba injongo zethu ezinobuchule zinkqubo
lomthetho oyilwayo wokulawulwa kwenkcitho yezempilo sekungene kubhalo zikokukhokelwa yile nkqubo yokuHlanganiswa koLawulo Longcoliso kunye
lesithandathu eli lelokugqibela. Lo mthetho ufaka igatya elomelezisa Nendlela enobuChule yoKulawula inkunkuma kuZwelonke, apho ibeka
ukunyanzeliswa, ingakumbi xa kujongwa ukulahlwa kwenkuma yeZempilo ukulawulwa kolwazi njengenjongo enobuchule. Olu dweliso nkqubo luzama
ngokungeko mthethweni. Ikwanika indlela ebekiweyo ezakunceda ukugadwa ukomeleza indawo yayo egcina ulwazi kunye nezixhobo zokwenza izigqibo
kwale nkukuma xa isuka kumenzi wenkukuma yeZempilo ukuya apho ezixhasa izicwangciso kunye nenkqubo zepolisi neprojeki. Ekuqalisweni
izakusetyenziswa khona okanya apho ilahlwe khona. Lomthetho uyilwayo kwenkqubo yokucwangcisa ulawulwa kwenkqubo yokuphathwa kwenkcitho
wokuLawulwa lweNkunkuma kweZempilo uqwalaselwe ngobuchule enobungozi. Olu dweliso nkqubo ligqibezele ingxelo ngemeko yokulawulwa
nangokwasemthethweni kwaye uzakunatyiswa phambi kweSIgqeba Sombuso kwenkukuma enobungozi eNthsona Koloni. Isifundo esitshayelelayo sijongise
sePhondo ukuze wamkwelwe kunye nokuba ubalelwe abantu banike izimvo ekunikeni iSebe nabanye abanomdla ukuze baqonde imeko yokulawulwa
zabo. Ezona njongo zalomthetho kuku: kenkcitho enobungozi entshona Koloni, ekusukeni apho yenziwa khona ukuya
� Ukunqanda ungcoliseko olunekwenzeka oluyelene nokuthotywa kwezinto apho isetyenziswa khona okanye ilahlwa khona. Ukuze kuhlolwe inkukuma
eziphilile zendalo ngokuqalisa indlela ezizakunqanda ukulahlwa enobungozi eyenziwe kunye nelawulwe apha eNtshona Koloni, ewonke
kwenkukuma yezempilo ngokungekho semthethweni; amashishini ahloliweyo kuzo zonke izigaba zokuphathwa kwengqokelela
� Ukwazisa intetho ethi “dudulela emngxunyeni” kubaphathiswa benkcitho yenkukuma zibelikhulu elinamashumi asibhozo anesihlanu. Xa kujongwa
yezempilo, ekhuthaza ukuncitshiswa kwenkukuma ibe ikhuthaza impendulo zamashishini abonalakisa ukuba yinxalenye yoluphando, ingxelo
ukudityaniswa kolawulo lokungcola; ibonise ubuninzi benkunkuma enkulu kunye namacandelo ayivelisayo.
� Khusela abantu baseNtshona Koloni ekubekweni ezingozini zempilo Amacebiso achaziweyo yilengxelo asebenze njengomzekelo omhle
ezinganyanzelekanga ngenxa yokuba zanxulumene nenkukuma yezempilo; wokuqokelela inkukuma ngenjongo yokuphinda uiysebenzise, apho lento
46
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 36
INGXELO YONYAKA 2004
isendleleni enye nendlela ebalulekileyo enkulu yokuphatha inkcitho. Le nesixokolelwano soLwazi lweNkukuma (WIS), kwaye segqithe kumabakala
Ngxelo isele ichaza indlela emazisetyenziwe ukuphatha inkukuma kunye aliqela ophuhliso:
nendawo zokulahla inkukuma eyingozi apha kweli Phondo. Nangona � kwabanjwa iworkshop ngoAugust 2003 yokuchaza le projeki kunye
kusekho izithuba kolu lwazi ngenxa yeqondo lokuvuma kwamaSebe nokuqikelelwa nge mfuno zabezoshishino. Le workshop, eyaba
ajongiweyo ukunikeza ngolwazi, umqolo wesifundo unike igalelo elihle ukuze nempumelelo enkulu kuba baza bonke abameli bakamasipala, namanye
kwaziwe ukuqhubekekela phambili neCebo lokulawula inkukuma enobungozi amasebe amaphondo karhulumente kuZwelonke kunye nabanye abantu
apha kweli phondo. Ngokwendlela eNobuchule kaZwelonke lokulawulwa abachaphazelekayo abanomdla,
kwenkukuma amaSebe eZendalo ePhondo kumele ukuba akhokhele � Imfuno zabantu ezabhaliweyo kuleworkshop zabanenegalelo ekuncediseni
uphuhliso lwala macebo. Ekuthatheni lamacebo ophuhliso phambili, olu kwinkcukacha zePWIS,
dweliso nkqubo lisebenzise eli thuba lenziwe zeziworkihop ezingokudityaniswa � IaRhente kaRhulumente yoLwazi ngoBugcisa (SITA) yaye yatyunjwa ukuze
kokukwazi ukucwangcisa ukulawula inkukuma, ukujonga izithuba iphuhlise uxwebu lweNkcukacha zePWIS. Oluxwebhu lweNkcukacha
ekuphathweni kwenkunkuma enengozi ngamagosa kaMasipala kunye lwePWIS luza kusetyenziswa njengesikhokhelo yenkubo sisekelo kunye
nokuhlolwa kwemfuno zolawulo lwenkukuma enengozi kwelicandelo labantu nenqubela phambili yophuhliso kwemisebenzi kunye neNkqubo yoLwazi
ababalulekileyo. lweNkunkuma.noNgcoliseko oluthintelekayo (PWIS).
Nangona ulwazi lubalulekile ekwaziseni ucwangciso, ukwenza imigaqo Ukuqokelelwa kunye nokucalulwa kwamazantsi olwazi anxulumene nolawulo
nkqubo kunye nekqubo yokwenza izigqibo, ulwazi olulawulwa kakuhle lwenkukuma kwenze icala elikhulu ekuqaleni kwesigaba sokuphuhlisa
luzihambisela phambili ezinkqubo ngendlela ebhadlieyo. Ekugcineni injongo kwiprojeki yeNkqubo yoLwazi lweNkunkuma. Ukwengeza kolufundo lolawulo
ezinobuchule azibekwe kwinkqubo kunye nendlela ezinobuchule zikaZwelonke lwalenkunkuma inobungozi lwagqitywayo, uHlalelo lweMeko loLawulo
kunye nenjongo zeSebe ezinobuchule, oludweliso nkqubo liqhubekekele lweNkunkuma kwindawo zoGobityholo zaseNtshona Koloni kwaqukunjelwa.
phambili kakhulu nophuhliso lwesixokelelwano sokuxhasa izigqibo Uvavanyo zimvo kuzozonke indaw zolawulo gcino nkunkuma eNtshona Koloni
zokusetyenziswa kolawulo oluhlanganisiweyo longcoliso nenkukuma. luye lwenziwa, into eqinisekisa imfuneko yokuphuculwa kwemigangatho
Inqubekekela phambili yophuhliso lwesixokelelwano sokuxhasa izigqibo, yokugcina nokuphatha inkukuma apha eNtshona Koloni. Ukuphuhliswa
Saziwa njengento engcolisayo kunye neNdlela Emisiweyo yoLwazi kweziCwangciso eZihlanganisiweyo zokuLawulwa kweNkukuma kuza kwenza
ngeNkukuma (PWIS), ziquka nemisemisebenzi yoKukhupha iZinto oku kuphuculwa kuhambe lula. Ukucalulwa kweMeko yokuLawulwa
eZingcolisayo kunye neNcwadi yokuKukhuphela (PRTR) kunye kweNkunkuma kwindawo zokuhlala ezingamanga kakuhle zaseNtshona
47
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 37
INGXELO YONYAKA 2004
Koloni ibe yimveliso eyongezelelweyo efunyenweyo kweli xesha lokwenza ukuba inkqubo ezilungileyo zendalo ziyayigcina imali kwaye zinegalelo
ingxelo. Le Projeki isukele kumbuzo owabuzwa kuMalungu eSigqeba Embizo kuphuhliso olungagungqiyo. Iziphumo ezithe zafumaneka kwimiButho
luluntu. yokuNciphiso lweNkunkuma ziyimpumelelo emangalisayo, apho le nkqubo
isekelayo iya kuthanda ukumisa ngayo kwaye bayiphinde.
Injongo zayo zokunqanda kunye nokuncitshiswa kongcoliseko nenkukuma, le
nkqubo sisekelo iqalise amabhongo enkqubo yokusebenzisa uCoco Mveliso Ekuqiniseni kwempumelelo nomsebenezi owenziwe liSebe nabanye
kumashishini kunye nawona macandelo oluntu. Njengokuba uCoco lweMvelo abasemagunyeni kwimveliso yococeko nobunye ubuchule obunxulumeneyo,
luthetha into enye nokuncitshiswa kwenkukuma, Imimbutho yokuncitshiswa esi sisekelo nkqubo siqalise ekuqulunqweni kwecebo lokuthatha Amanyathelo
kwenkunkuma (WMCs) eyaqalwa leli Sebe kunyaka odlulileyo wokenza eMveliso yoCoceko eNtshona Koloni. Olu Coco Mveliso lujolise kwimigudu
ingxelo, iqhubekekile nokuya phambili kakuhle. Le Mibutho mithathu yomashishini amancinci, aphakathi kunye axandileyo (SMMEs), zixhase
yokuncitshiswa kwenkcitho, iquka ishishini leWMC in Sack's Circle, Bellville, iNzame zokuKhulisa nokuPhuhlisa iNtshona Koloni eyayenziwe
iWMC yewayini ekwindawo yaseBreede River/Winelands kunye nguRhulumente wePhondo nabantu ancedisana nabo. Ixhasa nqo
nokunakekelwa kwempilo kwiSibhedlele iEben Donges eWorcester, ingene ngokupheleleyo injongo yesine yoBuchule lokuKhulisa nokuPhuhlisa ejongisisa
kwisigaba sesibini seprojeki ukuze kuvavanywe ukuphumelela kwenkqubo icebo lezoqoqosho olusakhulayo. IziCwangciso zemiGudu yoCoco lweMveliso
zabo ezahlukeneyo. Imveliso ezisuka kweWMCs ziquke ukuqeqeshwa zeSMME zikhokhelwe luphando lwe desktop kunye nabacebisi kuwo wonke
kwabasebenzi ekuphengululeni incwadi zemali zeMveliso yokuCoca, amacandelo kaRhulumente, iquka amacandelo aphambili, ukuze
ekwenziweni kweworkshop zokuqeqesha kunye namalungu ombutho kuqukunjelwe iziCwangciso zomSebenzi. Abasemagunyeni apho esi sekelo
ngeNdlela kunye nobuGcisa boCoco lweMveliso, ukuphuhliswa nokwabiwa nkqubo sithethathethana nabo bayixhasile indlela yokuzama ukudibanisa
kwencwadi yendaba kumalungu ombutho kunye nokuhlolwa kwasekuqaleni amanyathelo nenzame ezimayelano nomveliso yococeko. Imidibaniso
kwendlela zokwenza imveliso okanye kwendlela zokusebenza. Ukuhlolwa esondeleyo kunye nobambiswano izakumiselwa xa la macandelo athekelelwa
kwasekuqaleni kubalulekile kule nkqubo yokuchonga nokubala ingeniso ukuba azakwenziwa seleqalisiwe ukuze azaliseke.
Zendalo neZemali ezinokwenziwa. Ekupheleni konyaka wengxelo iWMCs
ezintathu ngokudibeneyo zaqinisekisa isixa esingange R5 yezigidi enokuzuzwa Ukuze kukhuthazwe ukuqondwa ngendalo, eliSebe libeyinxalenye yemibhiyozo
lilizwe kunye ne R7 yezigidi i eselugcinweni lweZendalo (Umz. amandla, yeSuku leZendalo leHlabathi ebezibanjelwe eChrysalis Academy eTokai.
amanzi, inkukuma, kunye nezinye izinto zokusebenza njl.njl.). Ukwaziswa Abafundi abamalunga ne17000 abasuka kuyo ingingqi yaseKapa
komveliso ecocekileyo kushishino kunye namanye amacandelo aye abonisa bayebafunda kulenkqubo ingangeveki ubude. Imisebenzi ibanjwe sisiXeko
48
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 38
INGXELO YONYAKA 2004
saseKapa sibambisene neSebe kunye neSebe likaZwelwenko LweMicimbi loMthetho wokuLawulwa kweNdalo kuZwelonke, abaPhathi baqalise indlela
yeNdalo neKhenketho (DEAT). AbaLawuli kuNgcoliseko kunye naBalawuli enobuchule ukuqiniseka izicwangciso ukuqinisekisa ukuba izicwangciso
beNkunkuma benza imiboniso emibini kwaye banikezela ngezixhobo kwamizamo yabo ziyavumelana neyona meko yenzakayo kwiphondo. Njenge
zokufunda kunye nezinto zokwazisa ezikhuthazayo kubafundi kunye ndawo yokusuka, olu dweliso nkqubo luthabathe inkqubo esezantsi
nabafundisi kwizikolo ebezithathe inxaxheba. yokuhlolwa kolawulo lwamachiza eNtshona Koloni, eyenze isiseko sembono
zabuCala ngamaChiza kwiPhondo. Uphuhliso lwembono zabuCala
iSebe libe yinxalenye yemiBhiyozo oMhlaba ebibanjelwe kwindawo ngamaChiza ephondo kwaqhutywa nazimfuno zesizwe nemfanelo zelizwekazi
ezahlukeneneyo kwiSiXeko saseKapa. Kwenziwe umdlalo weqonga loMzantsi Afrika, ngokwe sahluko 19 ye Agenda 21 kunye nokuzalisekiswa
ongenkcitho kunye nokuphinda usebenzise, kunye neworkshop efundise kwesiCwangciso saseJohannesburg (JPOI) yeNdibano yeHlabathi yoPhuhliso
abafundi abasuka kwizikolo ezahlukeneyo ukwenza izinto abanokuzisebenzisa olungaGungqiyo. Ukuphuhliswa kweMbono zabuCala zamaChiza kwiphondo
ngezinto abazithatha enkunkumeni. Zombini ezi ziganeko zenzeka kwindawo sisigaba sokuqala senjongo enye kulawulo olukhuselekileyo lwamachiza
ezintlanu kuso sonke esi Sixeko saseKapa. ngokuqinisa intsebenziswano kunye nemizamo yokubeka imicimbi enxulume
namachiza kuwo onke amabakala obomi. Indawo eziyi 500 kwi 4571
Inkqubo yaseNtshona Koloni yokuCoca, ejolise ekuphuculeni inkangeleko yendawo ezinakho ukujongana namachiza eNtshona Koloni zahlolwa
yobume bendalo eNtshona Koloni, ingene kunyaka wayo wesithathu ukufumana ulwazi ngendlela eziphatha ngayo amachiza nokugcinwa kwawo.
izalisekiswa ngencedo lwenkxasi ngemali yeprojeki zikamaspala ezijongene Iworkshop ezintlanu zengingqi zabanjwa kunye namagosa omasipala
nokwakhiwa ngokutsha kwendawu ezisezidolophini kunye nasezilalani. Iyonke bendawo ezahlukeneyo ukuze kufunyanwe ulwazi lokuqala ngemicimbi
imali ezakusetyenziswa eyahlulelwe lenkqubo, ize ngendlela yokubhatalwa nyokuphathwa kwamachiza kwindawo zabo zomthetho ukuze kukhangelwe
yokutshintshelwa kubo bonke omasipala abafanelekileyo, yenze iziGidi ulwazi lwabo. Ezi workshops zincede ekukhuliseni ulwazi ngemicimbi
R5,25. Omasipala abangamashumi amabini anesithathu bazuze izibonelelo yokulawulwa kwamachiza kunye nobuchule bokuzikhusela.
ukuze bazalisekise iprojeki zabo ezisusela kukuphindwa kusetyenziswe,
ukugcinwa kweNkunkuma, izixhobo zokuthutha, inzame zokucoca kunye Olu dweliso nkqubo luye lalandela zonke izikhalazo ezijoliswe kuyo kulo nyaka
nokwemnza indawo zibe lihlaza. Izithuba zomsebenzi zethutyana ezinga 2503 wokwenza ingxelo. Njengokuba Ukulawulwa kwenkunkuma kunye
ziye zavela zijongise komama, kulutsha kunye nabantu abakhubazekileyo. nongcoliseko luphantsi kwamasebe amaninzi zontathu indawo
Sijongene nemicimbi eliqela enxulumene yokulawulwa kwamachiza ukunikwa zikarhulumente, Olu dweliso nkqubo luqinisekisile ukuba zonke izkhalazo
imvume yokusebenza komthetho wethu, into ethetha ukuthi icandelo 30 ziyasiwa kwabasemagunyeni, emva kokujongwa ityala ngalinye kubonwe
49
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 39
INGXELO YONYAKA 2004
ukuba lifanele ukuba kweliSebe okanye hayi. Eli bakala libalulekile kulawulo lwenkunkuma kunye nongcoliseko kwaye inyanzelisa ukuphatha ngokusebenzisana.
Ngamanye amaxesha ukwaphulwa komthetho akuzange sikwazi ukukhalaza mayela nemithetho emininzi, ukunyanzeliswa kokusebenza korhulumente
wangaphakathi kwenziwa. Umzekelo kukuvalwa kwendawo ese Somerset West , eyenza ngenjongo zokuphinda isetyenziswe ioyile yokupheka. Kwezi ndlela
Ukusebenza korhulumente wangaphakathi, apho oludweliso nkqubo lwadlala okanye ludlala indima ebonakalayo, iyabandakanyeka iSealand Express yenqanawa
yentlekele kunye nezehlo eziqhubekayo zokutyhefwa kwe metyuri kummandla weVssershok. Amanyathelo karhulumente wangaphakathi, njengeBiological Monitoring
yeziFundo zeMercury Exposure, siyaqhuba ngexa yezityholo zokutyhefwa yimercury.
50
iFoto: Iboard yeZendalo yase Ntoshona Koloni
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 40
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Uncediswano no
phuhliso lwenkqubo,
iiprojeki, ukulawula
ngokubambiseneyo
kunye
nokusetyenziswa
komthetho,
imilinganiselo kunye
nendlela emisiweyo
yenkxaso yezigqibo
ukuqinisekisa
ukudityaniswa
kolawulo longcoliseko
kunye nenkukuma.
Iziphumo
Inkqubo yolwakhiwo
lwembumba ngo
kukhathalelwa
kweZempilo ulawulo
lwenkunkuma
malunga
nokuncitshiswa
kwenkunkuma.
UkuPhathwa kolwazi
lwenkcitho.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa
kwenkonzo
Incwadi ecacisayo engenkcitho
yokukhathalelwa kweZempilo.
Iworkshop zokuqezesha zenziwe.
Indlela ebekiweyo yokuphathwa
kolwazi lwenkcitho ngohlobo
olubekwe ngalo.
Ulwazi lecandelo elinye
lamaShishini liqinisekisiwe kwaye
lijongwe ngeliso elibukhali.
Okucetyiweyo
Uhlobo lwenkqubo luphuhlisiwe
ekwahlulweni naseku ncitshhisweni
kokungeyomfuneko kwezempilo.
Iworkshop ezine zokuQeqesha
zabanjwa kulo lonke eleNtshona
Koloni, noogqirha kunye nabasebenzi
bezempilo, abanekezeli ngenkonzo
zempilo noogqira bempilo kubume
bemeko zendawo.
Ukuqhubekeka nophuhliso
olumisiweyo lokuphathwa kolwazi
lweNkcitho.
Inkcukacha zelinye icandelo
eziqokelelweyo zaze zaqwalaselwa.
Okwenziweyo
Inkuthazo yobukho kwe Sebe lezeMpilo lePhondo kule
projeki.
Ukuphicothwa kwencwadi zemali zemveliso yoCocoko
luqukunjelwe kumaziko amahlanu eSebe lezempilo,
njengegalelo kwi ncwadi yoQeqesho.
Kuphuhliswe incwadii yoQeqesho enala maxwebhu
alandelayo:
� Ulawulo olukhuselekileyo kunye nokunciphisa
inkukuma yezempilo.
� Imigaqo nkqubo yokulawulwa kwe nkcitho
kumaziko empilo.
� Imiboniso kwa nezinto ezixhasayo.
Iworkshop ezine zakuqhutywa kwinyanga ka May,
ngenxa yokungafumaneki kwabamashishini ngentsuku
ezibekiweyo.
Ukuqokelela nokuhlolisisa idata evela kwiSurveys na
kwi Mapping, iCandelo lezAmanzi neZamahlathi,
kwisiXheko saseKapa kunye nohlolo jikelele.
IiWorkshop ziye za fikelelwa kuMaphondo amathile
ngokwo chumo lweWIS.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
51
Impumelelo Zokunikezelwa kwenkonzo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 41
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Outputs Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Indlela ebikiweyo yenkcitho yezempilo
ibonakale ithobela umyalelo
womthetho wokuphathwa
kwenkcitho yempilo xa usele umisiwe.
Okucetyiweyo
Uphuhliso lwendlela
ebekiweyo yokuphatha
inkcitho yezempilo.
Okwenziweyo
Kubanjwe iindibano zocwebo nabo bonke oMasipala kunye namanye
amaqela achapazelekayo eNtsona Koloni, kuqulungqwa uvavanyo
lwemfuno yeenstwelo.
Olugqityiweyo uvavanyo mfuno lwenstswelo, yongcoliseko kunye
ne”Pollution and Waste Information System” (PWIS). PWIS uqulathe
imisetyanzana ye PRTR kunye ne WIS.
Uphando lwezifundo nophononongo olugqityiweyo, ukwazisa nokunika
incukaca ngezixhobo ezingafunwayo/zigqityiwe.
Ukugqitywa kokuhlolwa kwemeko lwazi lokulawula kwenkunkuma
ematyotyombeni ase Ntsona Koloni.
Amalungu omsebenzi aqeqeshelwe ukusebenzisa iArcView (yi GIS
software).
Ukwenza kwe umfanekiso mbalo ukukhutaza nokwazisa iPWIS
Ukuchongwa kwe “State Infarmation Technology Agency (SITA)
ekuncediseni ngophuhliso lwe “Design Structure and draft Technical
Specifications of the PWIS.
Imfuno zasomashishini eWIS ziqityiwe.
Amanani nkcazo wamanye amaqela nemvaba athe aphononongwa
nathe aphicothwa.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
52
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 42
INGXELO YONYAKA 2004 53
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyoIziphumo
Ukuphuhliswa
Kokuphuma
kungcoliseko kunye
neNcwadi yoTshintsho
(PRTR).
Iphulo lokucoca
iNtshona Koloni:
� Iprojeki zokwakhiwa
ngokutsha kwendawo
ezisezi dolophini
nasemaphandleni
lwaqhutywa
ngabasemagunyeni
ekuhlaleni.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Ukuhlolwa kwemfuno zabasebenzisi
kusebenzisane nencwadi ebhaliweyo.
Iziphakamiso zeprojeki zibhekiswe
komaspala ukuze zijongwe.
Imemorandum yeziVumelwano
ezityikitywe kunye nabamkeli bazo.
Ukuqhubeka kokujongwa kwe
projeki.
Okucetyiweyo
Uqaliso lophuhliso lokuPhuma
kuNgcoliseko neNcwadi
yoTshintsho (PRTR).
Iziphakamiso zeeprojeki ziceliwe
kubo bonke omaspala abayi
30 baseNtshona Koloni.
Ukuvavanywa kwazo zonke
izicelo ze projeki ngo April
2003.
Izicelo zeprojeki zamkelwe
kunye nokutyikitywa
kweMemoranda
yesivumelwano ngabo bonke
abachaphazelekayo (MOA).
Ukuqhubeka kokujongwa
kokuzalisekisa iiprojeki.
Okwenziweyo
Kuqukunjelwe iworkshops nomaspala kunye no sozimali
abaphambili eNtshona Koloni ukuze kuhlolwe imfuno
zabasebenzisi.
Kugqitywe imfuno zabasebenzisi be PRTR egqityiweyo.
Kugqitywe inkcukacha zemfuno zamashishini ze PRTR.
Kufunyenwe izicelo zeeprojeki komasipala abayi 23
zijongise ekuphindweni kusetyenziswa kokulahlwayo,
ucoco, amaziko enkunkuma, notyalo lohlaza.
Kwajongwa zonke iziphakamiso zeprojeki novavanyo
lwenkqubo.
Kwaphunyezwa iprojeki zomaspala abayi 23 ne MOA kunye
namacebo enkqubo atyikitywe ngamaqela omabini.
Iprojeki eziyi 23 zivule amathuba omsebenzi wethutyana
eziyi 2503.
Iingxelo zenkqubela phambili edibanisa ingcaciso yemali,
ifakiwe ngabayifumeneyo.
Ukuhlolwa kwendawo zazo zonke iiprojeki.
Ukuphicothwa kwe ncwadi zemali ezifunyenwe emva
kwenyanga ezintathu emva kokuba ukuphela konyakamali
kamaspala.
Injongo
enokumetwa
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 43
INGXELO YONYAKA 2004
Iziphumo
Ukucetywa
koLawulo
oludibeneyo
lweNkunkuma:
Kufuneka uvavanyo
kuphuhliso llwe
siZukulwana
sokuQala
kuLawulo
lweNkunkuma
enobuNgozi i-
(HWMP) eNtshona
Koloni.
Imfundo
ngendalo.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Kuphuhliswe incwadi zoqeqesho
zezicwangciso zokuLawulwa
okudibeneyo kweNkunkuma.
Kufakwe bonke oomasipala
kuLawulo oludibeneyo
lweNkunkuma.
Iplani yeprojeki.
Inkcazelo ngophatho lweNkunkuma
enobungozi kwiNtshona Koloni.
Kubanjwe iiworkshops ukujonga
imfuneko ye HWMP.
Kufundiswe ngendalo abafundi
noluntu jikelele.
Okucetyiweyo
Kufakwe oomasipala abayi 30
eNtshona Koloni kwiCebo
elidibeneyo lokuphuhlisa
ukulawulwa kweNkunkuma
eNtshona Koloni (IWMP).
Uqeqesho oluntsuku ntathu
kucetyo lokuphathwa kwelahleko
oludibeneyo, ne workshop
entsuku mbini yokuplana
ebanjwe namagosa oomasipala,
nooceba neNGO.
Kufuneka ukuqhutywa kovavanyo
lweNkunkuma enobungozi.
Intsuku ezi3 zobekuqhubeka
ngezemfundo nendalo.
Okwenziweyo
Kulungiswe incwadi ye US-EPA eyi”Principles of Solid Waste
Management Planning” umqulu zoqeqesho ukuqinisekisa ukuba
imelana nentlalo yoMzantsi Afrika.
Kusetyenziswe incwadi yoqeqesho elungisiweyo ukufaka bonke
oomasipala be Ntshona Koloni malunga noCetyo lokuPhathwa
kweLahleko oludibeneyo. Kwenziwe iposter malunga nocetyo lwe
IWM.
Igqityiwe iplani yeprojeki yophuhliso lwe HWMP eNtshona Koloni.
Inkcaza ngesimo sophatho lweNkunkuma enoboNgozi igqityiwe.
Lugqitywe kancinci uvavanyo lweemfuno ngenxa yolwazi
olufunyenwe kwii workshops zeIWMP.
Kubanjwe imibhiyozo yoMhlaba yoSuku lweNdalo
ngokubambisene nesixeko seKapa ne DEAT nge 5 June 2003.
Kuqikelelwa ukuba abafundi abayi 17000 babekhona, bethatha
inxaxheba kwimidlalo nemiboniso eyayikho.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyoInjongo
enokumetwa
54
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 44
INGXELO YONYAKA 2004 55
Injongo
enokumetwaIziphumo
Kuqinisekiswe ukuba
iimfuno zendalo
ziqukiwe kwiiPlani
zoPhuhliso
oluDibeneyo
(IDP’s).
Uphuhliso
lokungaboni
ngasonye kulawulo
lwamachiza
kwiphondo.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Kuqwalaselwe amaCebo oPhuhliso
adibeneyo (IDP’s).
inkcaza yokungaboni ngasonye
ngamaChiza kwiPhondo.
Okucetyiweyo
Kuqwalaselwe zonke iIDP ezi 30
zomaspala.
Izifundo ezenziweyo ukujonga
inkqubela kuphatho kahle
lweekhemikhali kwiPhondo.
Okwenziweyo
Kwenziwa umdlalo weqonga ngokuLahlwayo
kuphinde kusetyenziswe owaboniswa kwindawo
eziliqela kwisiXeko iKapa.
Iworkshop efundisa abafundi ngokusebenzisa
udothi kwakhona yabanjwa kwindawo eziyi 6
zomBhiyozo woMhlaba.
Kubanjwe umjikelo wephondo kukhuphiswano lwe
yona Dolophu iCocekileyo kwi Ntshona Koloni.
Kujongwe ii IDP's ezintathu zoomasipala ebezifuna
izimvo nge IDP’s zazo.
Kuyiwe kwii workshops zoomasipala neentlanganiso
ekujongwa kuzo ii IDP's nezo kufunwa ukuba
kuyiwe kuzo.
Kuvavanywe iinkampani eziyi 500 ezi nokuphatha
amanxiwa ayi 4 571 eekhemikhali kwi Ntshona
Koloni.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 45
INGXELO YONYAKA 2004
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyoInjongo
enokumetwaIziphumo
Uphuculo loMthetho:
Umthetho wokuPhatha
kakuhle imeko
yokulahlwa
kweNkunkuma
kwezeMpilo (HCWM).
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Ibill yo qoqosho kwi nKunkuma
yeZempilo iphinde yajongwa,
(ngokomthetho, nobuchwepheshe),
yagqitywa.
IBill yo qoqosho kwi nKunkuma
yeZempilo ingeniswe kwiKhabhinethi
yephondo ukuze iphunyezwe.
Okucetyiweyo
UkuPhuhliswa kokungaboni ngasonye
ngee khemikhali nokwenziwa
koMathetho kukhuseleko lo
kuphathwai kwamachiza kwiPhondo
leNtshona Koloni.
Ujongo lwe Bill yeQoqosho kwi
nKunkuma yeZempilo ngenjongo
yokugqibezela ibill ebinga
gqitywanga.
IBill ebingagqitywanga igqityezelwe
ukuze ifumane imvume yeKhabhinethi
yePhondo, kwaye kukhutshwe
nencwadi ukuze abantu banike izimvo
ngayo.
Okwenziweyo
Kwiingingqi ezintlanu bekubanjwe iworkshops
nabaphathi bezithili noomasipala,umba
ibikukujonga kwiziganeko zeekhemikhali,
ukuchazwa kwazo, nokwandisa ulwazi lwezinto
ezimayela nokuphathwa kweekhemikhali,
nangendlela zokuphatha iziganeko zochazo
lwezehlo.
Olunye uvavanyo luye lwenziwa ukunika imigaqo
emayilandelwe xa kuphandwa.
Ukujongwa ngokomthetho nobuchwepheshe kwe
BILL yo Qoqosho kwi nKunkuma yeZempilo
kugqityiwe.
Izimvo ezivela kwiNkonzo zoMthetho neBill
zigqityiwe.
Imemorandam esuka kwiKhabhinethi malunga ne
bill ye HCWM iqaliwe kodwa ayagqitywa.
IBill ayingeniswanga kwikhabhinethi yephondo
ngenxa yokubande kwexesha lokufunyanwa
kwezimvo zomthetho, ukufakwa kwazo nokwenziwa
kwenkcaza ehamba neBill.
56
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 46
INGXELO YONYAKA 2004 57
Injongo
enokumetwaIziphumo
Ukujonga uthotyelo
lomthetho (kuquka
ulwaphulo lwezigqibo
zenkathalo).
Uphuhliso lokiCoca
(CP)- inkqubo
ezojongene noCoco
kweli shishini.
Kwenziwe iplani
yamanyathelo ethuba
elincinci, neliphakathi
okuphakamisa izinga
lokucoca.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Ukujonga uthotyelo lomthetho ngoku
jikeleza nokuphanda.
IInkcazo zophando zigqityiwe.
Iileta nememoranda zibhaliwe
ukuqinisekisa ukuba imigaqo ye
BATHO PELE iyenziwa ukuba
akunjalo akho amanyathelo
okulungisa lo mpazamo.
Izicwangciso zokuPhuhlisa uCoco.
Okucetyiweyo
Ulandelo lwazo zonke izikhalazo eziziswe
phambi kwabaphathi.
Kuqinisekiswe uphatho lweNkampani xa
kujongwa izikhalazo.
Kuqinisekiswe ukuba izikhalazo zijoliswe kwii
arhente eziphambili.
Iprojeki yoku yila iPlani yamanyathelo
okuPhuhlisa uCoco.
Ukuyilwa kwePlani yamaNyathelo okwenza
Coco, ukuze kwenziwe amashishini ajongene
nococo.
Okwenziweyo
Kuphandwe izikhalazo zoluntu eziyi 70,
kwakhutshwa izilumkiso kubaphuli-mthetho.
Kuthunyelwe amatyala kubaphathi abafanelekileyo
ukuze bagqibe ngezona zigwebo zifanelekileyo.
Iplani ye projeki igqityiwe.
kuqhutywe uphando kwiikhompyutha malunga
nokuphuhliswa kococeko kumazwe asakhulayo
nasele ekhulile.
Kubanjwe iiworkshops ezimbini zeziphatha-mandla,
indibano namacandelo asuka mbambo zontathu
zoburhulumente zibanjelwe ukujongana neendlela
ezimanyeneyo zokwenza ucoco.
Kuyilwe kwagqitywa iplani yamanyathelo
okwenziwa kococo kwii SMME eNtshona Koloni.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 47
INGXELO YONYAKA 2004
Okwenziweyo
Amaqela okuNciphisa inkunkuma amathathu
asaqhuba emva kokuqalwa ngo2002,
ngokubambisana neSebe.
Iiworkshops ezintlanu zeprojeki yoQeqesho
kuPhatho lweNkunkuma ibibanjelwe kwiSibhedlele
iEben Donges WMC.
Iworkshop yoqeqesho ibanjwe nabase magunyeni.
Iiletandaba ezimbini zikhutshwe kwiqela ngalinye.
Iimvavanyo ziqhutywe kwii nkampani, iifama
zewayini nakwisibhedlele iEben Donges
ngokulandelelana, nezithe zachaphazela ithuba
elingaphaya kwe R5 million lokonga
ngokwasezimalini, nelingaphaya kwe R7 Million
lokonga ngokwasendalweni.
Injongo
enokumetwa
Iziphumo
� Ukwandiswa
nokuqalwa
kwamaQela
okuNciphisa
iNkunkuma.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Ukuncedisana ekwenzeni amaqela
amathathu okunciphisa inkunkuma
(WMC’s).
Iintlanganiso zamaqela okunciphisa
iNkunkuma.
Iiletandaba.
Iimvavanyo zangaphambili.
Okucetyiweyo
Utshintshwano lolwazi nenkxaso
phakathi kwamalungu ngothethwano
kwiiNtlanganiso zeQela lokuNciphisa
iNkunkuma.
Kufakwe abasebenzi abaphezulu
nabeqela kusebenziso lonciphiso
lwenkunkuma nendlela zokucoca
nezixhobo ezifana, inkunkuma,
amanzi nobuchwepheshe bococo.
Kuqhutywe uvavanyo lweendlela
zokwenza nemisebenzi ukujonga
ubungakanani belahleko, kunye
namathuba okonga endalweni
nasezimalini.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
58
iFoto: Dennis Laidler
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 48
INGXELO YONYAKA 2004 59
Okwenziweyo
Akukafumaneki mpendulo
kunoNgxowa kaZwelonke.
Ukumeta izenzo zeziphumo/ izalathi
si zokunikwa kwenkonzo
Kuncediswe iofisi eqhuba kakuhle
yoMkomishinala kwezeNdalo.
Injongo
enokumetwa
Kuqalwe kwaye kuncediswe
iOfisi yoMkomishinala
kokusiNgqongileyo.
Okucetyiweyo
Kufunwe imvume kunoNgxowa kaZwelonke
yokumisa iofisi yomkomishinala.
Iziphumo
Iofisi yoMkomishinala
wezendalo iqaliwe.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
INKQUBO ENGEZANTSI 2.2.4: UMKOMISHINALA WOBUME BENDAWO
Injongo: Ukuncedisa ukumiswa kwe Ofisi yoMkomishinala kuBume bendawo
Impumelelo kuhanjiso lweenkonzo :
INKQUBO ENGEZANTSI 2.2.5: IBHODI YOLONDOLOZO LWENDALO KWINTSHONA KOLONI
Injongo: Kugadwe kuncediswe iBhodi yoLondolozo lweNdalo kwiNtshona Koloni jongana kwesimo sokwahluka hlukana kwendalo kwiNtshona Koloni
Impumelelo kuhanjiso lwenkonzo:
Injongo
enokumetwa
Kujongwe kuncediswe
inkqubo yeBhodi yoLondolozo
lweNdalo kwiNtshona Koloni.
Iziphumo
IBhodi yoLondolozo lweNdalo
kwiNtshona Koloni iqhuba
kakuhle phantsi kwe
zibonelelo ezincinci.
Ukumeta izenzo zeziphumo/ izalathi
si zokunikwa kwenkonzo
Kudityanwa rhoqo ukujonga indlela
esebenza ngayo iBhodi.
Ukufakwa kwemali ngokwezigqibo
kuncediso lweziganeko zenkqubo.
Okucetyiweyo
Iintlanganiso qho ngeKota zokujonga
inkqubela kwiziganeko zenkqubo
Ukutyitywa kweenkcaza zokuqinisekisa
ungeno lwemali.
Okwenziweyo
Iintlanganiso ebezibanjiwe
zibonakalise ukuba ibhodi
iqhuba kanye ngokomda
ewunikiweyo.
Iinkcaza zemali zenziwe
nokufakwa kwemali
kwenziwe
ngexesha.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 49
INGXELO YONYAKA 2004
INKQUBO ENGEZANTSI 2.2.6: IYANTLUKWANO KWINDALO Koloni.
Injongo: Ukwenziwa kwemigaqo-ntetho, imithetho, amasiko, amazinga, I Projeki iDriftsands Initiation Village Project (DIVP) eyayiqalwe ngonyaka ka
okugada nokwazisa ngeyantlukwano kwi Ntshona Koloni 2001 nesaqhubekayo yenze inkqubela emandla. Yiprojeki edibanisa
angenalahleko kwaye enempumelelo. iyantlukwano kwizilwanyana notyani kunye nolondolozo lwamasiko, iphethwe
ngamaSebe, elezeNdalo, elezoPhuhliso, lezamaSiko nemiDlalo, ezeMpilo
Injongo zokunikezelwa kweenkonzo ezendlela nelezemisebenzi yoLuntu, isiXeko seKapa, iBhodi yoLondolozo
Eyona njongo yale nkqubo isemqoka kukwenza imithetho yephondo, lweNdalo kwiNtshona Koloni, iinkosi zeMveli, namanyange. Iimali eqikelelwa
izakhono, amasiko, imigaqo-ntetho, amazinga, namacebo enkqubo zokufaka R 1,2 izigidi inikezelwe kwiBhodi yoLondolozo lweNdalo kwiNtshona Koloni
nokugadwa kwe Nkomfa kwiYaNtlukwano yeNdalo nezinye izivumelwano ukuze kwakhiwe lendawo kwaye isici esibonakalisa inkqubela sabanjwa.
zendalo kumhlaba jikelele ezinje nge “Ramsar Convention (Wetlands)”, Yenzelwe ukunika intlalo ekhuselekileyo nenempilo apho kungaqalwa khona
iNkomfa yoKulwa uLahlo,neNkomfa yoRhwebo loMhlaba lweziLwanyana izinto kunqabo lwendawo lwedolophu.
ezisengozini yeFauna neFlora. Ukufezekisa le njongo le nkqubo isebenza
ngokumanyeneyo neBhodi yoLondolozo lweNdalo eNtshona Koloni (WCNCB) Abaphathi badlale indima enkulu ekwenziweni kweziganeko zeveki yendalo
amanye amasebe aseburhulumenteni, imiButho engekho phantsi kuzwelonke ngoJuni 2003. I slogan esikhethwe liSebe leNdalo sithi “INdalo
korhulumente(NGO), imiButho yoLuntu, amaqela nezithili(CBNRM) Yam, uBomi Bam”. Iphondo leNtsona Koloni laba nentlantla yokukhethwa
ukufundisa ngolwazi olunye lwezivumelwano zomhlaba jikelele. Enye injongo ukuthi libambe ezi ziganeko. Isiqaneko sonyaka sinokulityalwa ngelontshi
ebalulekileyo yale nkqubo kukunika imigaqo-ntetho neendlela ezikhuthaza eyayibanjwe ngelixa lesidlo sakusasa nge 4 June 2003, imibhiyozo yaqhubeka
ukusetyenziswa kwendalo okuthatha ixesha. Oku kwenziwa ngesakhono iintsuku ezintlanu.
seyantlukwano yezilwanyana notyani lwelizwe, esibizwa ngokuba yiCommunity
Based Natural Resource Management (CBNRM) Abaphathi badlale indima Isebe ngeqela leyantlukwano kwizilwanyana notyani ziyezabambisana
enkulu ekwenzeni imigaqo-ntetho ye CBNRM kuzwelonke. Le migaqo nabaphathi benkqubo iYES! Kwidolophu yaseKapa. Esi siganeko esasiphethwe
iphakanyiswe kwinkomfa yee paki zomhlaba wonke eyayibanjelwe eThekwini nguLindi Buiriski sasibanjelwe eTokai kwi Chrysalis Academy. Abantu
ngo Septemba 2003. Abaphathi baphendule kumceli-mngeni wokugqamisa abangaphaya kwe 17000 beza bezokubona imiboniso neenkqubo ezazikhona
isakhono ngokwenza Iiworkshop eziliqela kwiphondo.Iwershop zeCBNRM kuloo veki.Eyona nto yagqamayo kulo mnyhadala kukunikwa kweembasa
bezibanjelwe kwiizithili ezine zeNtshona Koloni, ziqala kwidolophu iKapa, ziye kubantu abaphumelele ukhuphiswano lwabona bacocekileyo.
eKnysna eMzantsi Kapa, ziye e Beaufort West,nase Citrusdal. Eziworkshops
bezibanjwe ngokubambisana neBhodi yoLondolozo lweNdalo yeNtshona Esi siganeko sasibanjwe nge 5 June e Protea Hotel Victoria Junction.
60
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 50
INGXELO YONYAKA 2004 61
Injongo
enokumetwa
Ukuqalisa kwenziwe iinkqubo,
iiprojeki,nemigaqo ulawulo
lwentsebenziswano nobuchule
ekubekweni kwemigaqo-
ntetho eziqinisekisa uLawulo
lweNdalo oluPhantsi koLuntu
(CBNRM).
Kubanjwe kwaye kuphuhliswe
iinkqubo nezakhono zokufaka
iNkomfa ye “Biolocial
Diversity” (CBD).
Kugadwe inkqubo
ye”Biodiversity” yeBhodi
yoLondolozo lweNdalo
kwiNtshona Koloni.
Iziphumo
Iinkqubo ezaneleyo
zokwakha ekusebenziseni
kakuhle naseku lawulweni
kakuhle kwendalo
ngokwemigaqo yo Lawulo
lweNdalo oluSekelwe
kuLuntu.
Kuqalwe isakhono
sephondo sokufaka
iNkomfa ye “Biological
Diversity”.
Kujongwe amazinga e
biodiversity.
Ukumeta izenzo zeziphumo/izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Imigaqo-ntetho ye CBNRM yeworkshop
kwizithili zeNtshona Koloni: iKnysna,
Beaufort West, iKapa neCutrusdal
kwingxelo ezivela kwiworkshops zeZithili
ezikhutshwe ngabacebisi.
Ubukho besakhono sokugada
nasekuphunyezweni kwe Nkomfa ye
“Biological Diversity”.
Ubukho bezakhono namazinga
okugada inkqubo ye biodiversity
kwiBhodi yoLondolozo lweNdalo
kwiNtshona Koloni.
Okucetyiweyo
Iiworkshop ezibanjelwe
kwizithili ezine kwiNtshona
Koloni.
Isakhono esinye sokufakwa
kwe Nkomfa ye
“Biological diversity”.
Ukufakwa kwabacebisi abaza
kujongana nendlela
yokugada.
Okwenziweyo
Kubanjwe iiWorkshop ezine.
Ngenxa yokunqaba kwabantu
bokusebenza asifikanga apho
besijonge ukufikelela khona.
Ngenxa yokunqaba kwabasebenzi
akuqeshwanga mntu, kodwa
iimfuneko zomntu onokuqeshwa
zikhutshiwe.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
Impumelelo Zokunikezelwa kwenkonzo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 51
INGXELO YONYAKA 2004
Utshintsho lwentlawulo
INKQUBO
Ulawulo oludityanisiweyo
longcoliso nelahleko.
WCNCB
IYONKE
IGAMA LEZIKO
Umasipala wase Beaufort West.
Umasipala wase Bitou
Umasipala wengingqi yase Boland
Umasipala we Breede River/ Winelands
Umasipala Breede Valley
Umasipala wesithili iCentral Karoo
Umasipala waseGeorge
Umasipala waseKannaland
Umasipala waseKnysna
Umasipala waseLaingsberg
Umasipala waseMatzikama
Umasipala waseMossel Bay
Umasipala waseOudtshoorn
Umasipala wesithili saseOverberg
Umasipala waseOverstrand
Umasipala wasePrince Albert
Umasipala waseSaldanha Bay
Umasipala waseStellenbosch
Umasipala waseSwartland
Umasipala waseSwellendam
Umasipala waseTheewaterskloof
Umasipala wesithili esikwiWest Coast
Umasipala waseWitzenberg
Ibhodi yolondolozo Lwendalo eNtshona
Koloni
R
250 000
250 000
300 000
200 000
350 000
200 000
300 000
200 000
100 000
200 000
300 000
200 000
280 000
200 000
250 000
120 000
150 000
300 000
150 000
200 000
200 000
350 000
200 000
61 365 000
66 615 000
62
iFoto: Iboard yeZendalo yase Ntoshona Koloni
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 52
INGXELO YONYAKA 2004 63
neprojeki yeMithetho yeMimandla kwaqalwa nokuqhubeka kwe Nkqubo
yoLwazi leZendalo (GIS) koomasipala bonke. Oku kusetyenziswa kwemali
ebeyongiwe kuncede abaPhathi kwii projeki zocetyo lomhlaba.
Kwicala elingathandekiyo, uMthetho woCebo noPhuhliso, owawungeniswe
ngo Novemba 2002 awuzange ujongwe yikomiti efanelekileyo ngenxa
yezizathu ezingaphaya kwamandla abaphathi. Iinjongo ezichaphazela
ukusetyenziswa kwalo mthetho zange zifezekiswe.
Inkqubela ecothayo yephulo leMeko yoPhuhliso kwiPondo inganxulunyaniswa
nento yokuba inkomfa yokhulo nophuhliso isandula ukwenzeka kuNovemba
2003. Iziphumo zale nkomfa zazibalulekile kwinkqubela yephulo le Meko
yoPhuhliso kwiPhondo (PSDF).
Impumelelo yamanqaku abebekwe yinkqubo engezantsi: abaphathi bafake
inxaxheba kwezi zakhono zeSebe ezizezi, ukusebenzisa yonke into, ukonga,
iSebe eligwele lulwazi, ukuphathwa kakuhle kwabasebenzisanayo ngaphakathi
nangaphandle, nophuhliso lwentsebenziswano norhulumente.
2.3 INKQUBO 3: UKUCEBA U PHUHLISO
Injongo: Ukwenza uphuhliso oluzinzileyo, ukucetywa kwengingqi zokuhlala,
ukuphathwa kakuhle komhlaba wophuhliso nolwazi.
INKQUBO ENGEZANTSI 2.3.1: ULAWULO
Injongo: Ukuqwalasela ulawulo loMphathi oyiNtloko.
Iinjongo zokuhambisa iinkonzo nezikhokelo.
Umnyaka ka 2003/4 ubonakaliswe lutshintsho olwenziwe kweli Sebe.
Ngelishwa, lenkqubo yenze ukungaqiniseki kubaPhathi abaphezulu.
Ngaphezulu, izithuba ezingcono zemisebenzi ngaphandle kwePGWC,
ingakumbi koomasipala zibangele ukumka kwabasebenzi abakulawulo
oluphezulu. Esi sehlo sokugqibela kunye nesilindelo sokuba uMthetho woCetyo
noPhuhliso uza kuqalwa, kwenze into yokuba kungaqeshwa bantu endaweni
yabo bemkileyo. Oku kwenze ukuba izinga lokungabikho kwabasebenzi linyuke
lisuka kwiipesenti eziyi 25 liye kwiipesenti eziyi 30 ngonyaka.
Kodwa ke abaPhathi abaphezulu bayazidla ngokusebenza nzima, ukuzinikela,
nangokuceba okulungile (ngaphezulu ngokungabikho kwabasebenzi),
iphumelele ekufumaneni iipesenti eziyi 95 zenjongo zayo, bachithe ngaphezulu
kwepesenti eziyi 99 zenxowamali eyiR 19 499 000.
Imali ebishiyekile kunyakamali ngenxa yezizathu ezichazwe ngentla iye yafakwa
kwiiprojeki ebezishota kunye nezintsha. Le mali incede abaPhathi ukuthi bazise
iiprojeki ezindala ezinje ngo Bume beNtlalo yaseDolophini kwizinga lePhepha
eliluHlaza, kugqityezelwe imithetho yoMmandla woNxweme, kugqityezelwe
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 53
Injongo
enokumetwa
Ukuphatha imiba yoMphathi Ntloko
Ngokungenalahleko
nangoqoqosho.
Ukunika inkonzo Yokucebisa
nokuxhasa isebe nabaphathi.
Iziphumo
Zonke iinjongo
ziye zafezekiswa kumacandelo wonke.
Injongo zesebe ziye
zafezekeswa.
Ukumeta izenzo zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Injongo zenkqubo ezahlukeneyo
zifezekiswe kangakanani.
inani elonelisekileyo lwabantu (1) ziziphumo
zezicelo zabo, nayimithetho ama (2)
ekhutshwe licandelo locebo nophuhliso.
Okucetyiweyo
100%
80%
Okwenziweyo
95%
80%
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
INKQUBO ENGEZANTSI 2.3.2: UCEBO LWEENGINGQI
Injongo: Ukuqinisekisa ukuba ulwazi lokuphuhlisa umhlaba olubalulekile nemigaqo-ntetho ziyasetyenziswa
ukongeza ucebo lomhlaba kwiingingqi ukwenzela uphuhliso olukhulayo.
Iinjongo zokuhambisa iinkonzo nezalathiso
Ukwenziwa kotshintsho kunyaka ophelileyo kudlale indima enkulu kwinkqubo yabaPhathi . Kuphela zizithuba eziyi 21
kweziyi 35 ezifakwe abantu ( i60% ebimisiwe) unobhala omtsha nonobhala omkhulu baqashwa enyakeni. AbaCebi
beDolophu ababini baye bemka kwaye nesithuba sikanobhala nonobhala omkhulu bezingenabantu. (uMphathi
oMkhulu nabaCebi boMmadla abakwizinga likaSekela Mphathi). Kwezi zithuba zimbini kwaafakwa abantu kodwa
kwezi zabacebi akukabikho bantu baza kufakwa kunyaka ozayo. Kodwa ke isigqeba sikwazile ukuwenza loo msebenzi
wongezelekileyo ngenxa yokukhuthala nokuzinikela kwabanye abasebenzi. i HOD, uMnu Tolmay, ujonge inkqubela yabaye kwizifundo
zoqeqesho lwe ArcGIS.
64
Impumelelo Zokunikezelwa kwenkonzo eluntwini.
INGXELO YONYAKA 2004
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 54
65
Abacebisi baye baqeshwa ukuze benze uBume boPhuhliso lomhlaba ukuyoku tshintshiselana ngolwazi locebo lomhlaba nezinto zentlalo neengxoxo
kwiPhondo. Kubunjwe iKomiti ePhambili yokuqhuba eli linge, kwafunyanwa ezingephulo lemfundo elizakufumana ukhulo kwezoqoqosho olunokubakho
ukuzinikela kwamanye amaSebe. Indima eyanelisayo seyifumaneka kweli kwiidolophu zeNtshona Koloni. Kwakhona ukubandanyeka nokuthatha
phulo. UMthetho weNgingqi ezingaselwandle zaseNtshona Koloni inxaxheba kwi nkqubo yokwenza ntsha iidolophu (iKhayelitsha ne Mitchell's
ugqityezelwe wangeniswa kwikomiti yekhabhinethi nakwezinye iikomiti ukuze Plain) neNkqubo edibeneyo yokuPhuhlisa amaphandle. (uMbindi weKaroo)
ubhaliswe. Amalungiselelo okugqibela enziwe umthetho ukulungele ukuya Imali engange sigidi esinesiqingatha seerandi ifakiwe kwezi nkqubo zimbini
kwikomiti yeKhabhinethi neKhabhinethi ngokwayo. ukwenzela amaphulo achaphazela umhlaba.
Amalungiselelo angagqitywanga oBume beNtlalo eNtshona Koloni (IPhepha
eliluHlaza) agqityezelwe aboniswa bonke abachaphazelekayo. Emva
kwethuba lokwazisa ngayo (ekupheleni koMay 2004) izimvo ezibalulekileyo
zizakufakwa kule nkqubo.
UMthetho wo Londolozo lweNdalo eNtshona Koloni wenziwe kwaye
ukulungele ubonwa yiKhabhinethi ukuthi ufumane imvume phambi kokuba
ukhutshelwe uluntu lonke kufunyanwe nezimvo.
Abacebisi bayebaqeshwa ukuze bababhale inkcaza ngesimo sendalo.
Impepha zezimemo zokwandisa inkcaza ngesimo sendalo zigqityezelwe,
izimemo zizakukhutshwa ekuqaleni kunyaka ozayo.
Imisebenzi eyongezelekileyo engekhoyo kwiplani yezakhono yenziwe
sisigqeba, enje ngokubandakanyeka kuvavanyo lwamanxiwa endawo
zokuFota ifi l imu, ukuphuhliswa kwesibhedlele sase Somerset
okusezakwenziwa, neengingqi ezingqongileyo, iphulo le Wind Energy Farm
(uphando kwindlela zokuphuhlisa iWind Ernegy Farm), uhambelo eBavaria Umhlaba woNxweme eNtshona Koloni.
INGXELO YONYAKA 2004
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 55
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Uqinisekise ukuthi
imigaqo-ntetho
neencwadi
ezingophuhliso
lomhlaba zikhona
� Unxulumaniso lwendawo
Ezithile kuMaspala YeSDF
kubo bonke abasebenzisi
bayo.
� Kuchazwe incwadi
Yolondolozo kubo bonke
abasebenzisi bayo.
� Kuchazwe ngemiba
Yendawo, imizobo,
Nemvelaphi, nenthlalo
yobumelwane nezinye izinto
kubo bonke omasipala.
Iziphumo
Isakhono esichubekileyo sokuchaza
sikhutshiwe ukuqinisekisa unxulumano
lomasipala nabasebenzisi, benkonzo
nokuqulathwe kwi SDF.
Isakhono esiqoqekile
sokuchaza sikhutshiwe ukuqinisekisa
ukuthi izimvo zolondolozo ziyaziwa
kwiNtshona Koloni.
Isakhono esichubekileyo sokuchaza
sikhutshiwe ukuqinisekisa ukuthi
oomasipala nabathathi nxaxheba bayazi
Iindawo yabo, nencubeko, nemvelaphi
yabo nakunye nokuyiphuculwa
kwayo.
Ukumeta izenzo
zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Amaphepha agqityiweyo,
awokuqala, akhutshelwyo,
neeWorkshops.
Amaphepha
agqityiweyo,
awokuqala
Nokuhanjiswa
kwawo.
Amaphepha
agqityiweyo,
awokuqala
nokuhanjiswa
kwawo.
Okucetyiweyo
Kugqitywe imiqulu yencwadi
zihanjiswa kwenziwe
neworkshop kooMasipala
bePhondo.
Kugqityiwe imiqulu yencwadi
zihanjisiwe koomasipala
bephondo.
Kugqityiwe imiqulun yecwadi
zihanjisiwe koomasipala
bephondo.
Okwenziweyo
Imiqulu yencwadi igqityiwe,
yahanjiswa yenziwa iworkshop
nomasipala bephondo.
Inkcaza yokuqala igqityiwe
Icandelo 4x4 longeziwe.
Incwadi azinkahanjiswa.
inkcaza yokuqala egqityiwe
yahanjiswa
ngaphakathi ukuze kufunyanwe
Izimvo. Amalungiselelo
asaqhuba.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
66
Impumelelo Zokunikezelwa kwenkonzo eluntwini.
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 56
INGXELO YONYAKA 2004 67
Injongo
enokumetwa
� Kuchazwe umqulu wencwadi
Engenjongo zephondo
Neengingqi kubasebenzisi
benkonzo.
Ukwenziwa KwamaCebo athile
ePhondo.
�Kugqitywe ukuBunjwa Ko Phuhliso
lwendawo ezithile
Kwiphondo.
� kwenziwe uphando kucebo
lomhlaba kwiphondo xa
lufuneka
Iziphumo
Isakhono esincubeko
sokuchaza sikhutshiwe
ukuqinisekisa ukuthi
iinjongo zephondo.
i Framework ebonakalisa
eyona ndlela.
yokuqinisekisa khona
ukuba kubekho
uphuhliso olulinganayo
kwiphondo.
Uphando olungapheliyo
lwenziwe ukuqinisekisa
iphondo luhamba
ngokwe zicwangciso.
Ukumeta izenzo
zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Amaphepha agqityiweyo,
awokuqala nokuhanjiswa
kwawo.
IFramework
engekagqitywa.
Ukuthatha inxaxheba
kumaphulo emfundo.
Okucetyiweyo
Ukugqiba umqulu
wencwadi
nokuyihambisa kubo
bonke oomasipala.
IFramework yophuhliso
llwePhondo ibe
igqityiwe.
Ukuthatha inxaxheba
okanye ukuzenzela
ezethu izifundo
ngemibayophuhliso.
Okwenziweyo
Inkcaza yokuqala igqitywe ukufika kwipesenti eziyi80
yahanjiswa ngaphakathi ukuze kufumaneke izimvo.
Indima engange pesenti eziyi 20 elindiweyo
kunye mamanye amahlumelo anje ngeKapa
Elihlumayo, isakhono sokukhula nophuhliso, inkcaza
ngesimo sendalo, ikomiti eqhubayo yenziwe
kuqeshwe abantu bokunika:
� inkcaza ngesimo sendalo.
� Ufundo Ngokhulo Lweedolophu Olunokwenzeka.
� Ukwenziwa KwePSDF.
Kuncedisiwe Kwisimemo seFilm Studio,
ugqityiwe Umthetho weGumbi Labahambi,
ugqityiwe. kwahanjiswa imali kumaphulo amabini
karhulumente angala, iURP neISRDP.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 57
INGXELO YONYAKA 2004INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
� Kufunyanwe iiBSR's
enokubazizo, kufunwe
imvume kwizizwe
ezimanyeneyo, (i
UNESCO), nakumthetho
wamaphondo we Biosphere
Reserve.
Ukufakwa nokugcinwa
kweGIS ukuncedisa
ekwenzeni izigqibo
phakathi koomasipala
nesebe.(kwicandelo
lokuceba iidolophu
koomasipala.
� Kuncediswe oomasipala
malunga ne SDF kunye
nezinye izinto zokuceba.
Iziphumo
Ukufunyanwa kwee
Biosphere Reserves
okuthe rhoqo yi
UNECSO
ezenza imbumba yazo
kwiNtshona Koloni.
Ukunxulumana ngeGIS
koomasipala nephondo
Iiphuculwe kwakunye ihlale
isemgangatweni.
Oomasipala baxhotyiswe
ukwenza iiSDF's zabo,
namanye amaphulo
afuna ucetyo lophuhliso.
Ukumeta izenzo
zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Izinto ezinokuba zii
biosphere ezifunyenweyo.
Iinkqubo zekhompyutha
namalungu ekhompyutha
zifakiwe.
Uncedo lunikiwe kwenziwa
iiSDF's
ezisemgangathweni
Okucetyiweyo
Ukufumana iindawo
ezinokuba ziibiosphere Kuncedwe
oomasipala ekubhaleleni iUNESCO
kunyazelekile.
Kunikwe oomasipala bonke amalungu
ekhompyutha nemvume yokusebenzisa
inkqubo yekhompyutha eyiArcGis 8.3,
kuqeqeshwe umntu abemnye
kumasipala ngamnye kulenkqubo
(Inkqubo engezezelelweyo).
Ukuncedisa ekwenziweni kweeSDF's
nokucacisela oomasipala ngeencwadi
ZeSDF kwakunye nabencedisi.
Kuqinisekiswe ukuba izimvo
ziyakhutshwa ukuze kulungiswe xa
imfuneko ikho.
Okwenziweyo
Uphando lokuqala kwakunye
Nokulungiselela Ukubhala malunga ne:
� BSR yase Boland
� iBSR yase Knersvlakte
� iBSR yase Cederberg
Imali ekhutselelwe umasipala yeKaroo
yokuqhuba izifundo ze BSR apho.
Bonke oomasipala bazifumene iikhompyutha
ngaphandle komasipala WeKapa nowe
ngingqi Yase Eden (bebesele bezifumanele ne
mvume ikhomputha ne ArcGis kwe yabo
indawo) baqeqeshwa abantu kwi khonputha
na kwi ArcGis 8.3 banikwa nemvume.
Incwadi yeSDF igqityiwe Yenziwa ne
workshop, Imali engange zigidi
Ezithathu ezinesiqingatha Ikhutshelwe
oomasipala Ukubanceda ekwenzeni IiSDF's.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
68
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 58
INGXELO YONYAKA 2004INGXELO YONYAKA 2004 69
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
Okwenziweyo
Yenziwe ibill kwafunyanwa nengcebiso
zomthetho. Kusalindelwe imvume yenziwe
kuluntu luphhela.
Iinguqu zenziwe zanikwa ikomiti
yekhabinethi.Kukhona nezinye iinguqu.
Ezifunekayo lisebe lezolimo. Zifakiwe kwi:
� Isiqhu sonobhala bezoqoqosho.
� Oonobhala bentlalo-ntle.
� Intlanganiso yabaphathi abakhulu.
� Kwakhona koonobhala bezoqoqosho
ukuba banike imvume (ifunyenwe).
Kulindelwe umhla wokuphindela kwikomiti
ye khabhinethi isiwe kwikhabhinethi.
Indlela yokusebenza/Incwadi igqityiwe.
Umboniso bhanya-bhanya ugqityiwe.
Yenziwe iworkshop yasiwa nakoonondaba.
Okucetyiweyo
Kwenziwe ibill yokequla ye
Biosphere Reserve kunye
nemithetho.
Ukuthethana ngeenguqu
zomqulu wencwadi ethetha
ngomxweme nabantu abathatha
inxaxheba kusiwe izixa ezithile.
Ukugqitywa kencwadi engoetyo
lweframework ye”Bioglobal”
isiwe koomasipala, kubanjwe
iworkshop.
Ukumeta izenzo
zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Ibill igqityiwe ingangeniswa
ukuze ifumane imvume.
Umthetho wokuphathwa
Kwengingqi engaselwandle.
Incwadi yokucetywa
kweFramework
yeBioregional Planning.
Iziphumo
Kwenziwe ibill ye Biosphere
Reserve kunye nemithetho.
Indlela yokuncedisa
ekwenziweni kwezigqibo
eziqinisekisa kunxweme
eliqhubekekayo.
Abaphathi boMasipala
naba cebisi bayazi
ngokucetywa
kwe”Bioglobal”.
Injongo
enokumetwa
� Kwenziwe ibill ye Biosphere
Reserve kunye nemithetho
efanelekileyo.
Kuqinisekiswe ukuba imithetho
efanelekileyo engomhlaba iyenziwa.
� Kongezwe imithetho ne map
yengingqi engaselwandle
kwiNtsona Koloni.
� Kuchazwe uthetho wokucetywa
kweBioregional koomasipala
kwakunye nabacebisi.
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 59
INGXELO YONYAKA 2004
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
Okwenziweyo
Akukho ngeniso ifuniweyo lisebe
eliphetheyo.
Izimvo zinikwe iiSDF'S zase Prince Albert,
Beaufort West, naseEden. Kusavavanywa
eyase Mossel Bay SDF”s. Kuthathwe
inxaxheba kwezinye iiworkshops, kwanikwa
izimvo kwiiSDF's ezingagqitywanga.
Akukho tyala lizisiweyo ukuba lixoxwe.
Amatyala ayi81 kwayi 95 abezisiwe aye
axoxwa. (85%).
Okucetyiweyo
Kunikwe ingeniso
engokucetywa kweedolophu xa
ithe yafunwa lisebe
eliphetheyo.
Ukuvavanya nokunika izimvo
kwiiSDF's ezifuna izimvo.
Kuhoywe ubuncinane iipesenti
eziyi80% zamatyala afuna
izimvo.
Kuhoywe onke amatyala afuna
ukuxoxwa.
Ukumeta izenzo
zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
IIngeniso.
Ukunikwa kwemvavanyo
nezimvo.
Inani lamatyala axoxiweyo.
.
inani lamatyala axoxiweyo.
Iziphumo
Xa kuceliwe ngamaxesha
ngamaxesha avunyiweyo
kunikwe ingeniso
ethembekileyo nenobu-
chwepheshe nezimvo.
IiSDF's ezimelana nezinga,
neemfuno zephondo.
Ubuchwepheshe bokuceba
iidolophu ukuze kwenziwe
izigqibo.
Ubuchwepheshe bokuceba
iidolophu ukuze kwenziwe
izigqibo.
Injongo
enokumetwa
� Kunikwe izixhobo zophuhliso
ekwenziweni komthetho wokuphuhlisa
amaphandle.
Kugadwe, kuvavanywe uphuhliso
lnophuculo wamacebo lweedolophu:
� kuvavanywe iframework yophuhliso
yoomasipala njengelinye lamalungu
abalulekileyo eplani yophuhliso
loomasipala.
� Kunikwe izimvo kucetyo lweedolophu
(iinjongo zephondo kwakunye
nengingqi).
� Uluvo locetyo lwedolophu oluya
kubaphathi besebe lezendalo ngezinto
zendalo.
70
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 60
INGXELO YONYAKA 2004 71
Injongo
enokumetwa
� Uluvo locetyo ledolophu
kubaphathi bophuhliso
lomhlaba malunga
notshintsho kusetyenziso
lomhlaba.
Kuqalwe kwaye kuncediswe
ikomiti ekuthiwa yi (MaB).
kuxhaswe iikomiti
zeBiosphere Reserve zide
zikwazi ukuzenzela imali
yazo.
Kuxhaswe umphathi
wangaselwandle de
afumane imali kwezinye
iindawo.
Iziphumo
Ubuchwepheshe
bkuceba iidolophu ukuze
kwenziwe izigqibo.
Ikomiti enempumelelo
nenemali nephetheke
kakuhle.
Iikomiti ezingenalahleko
nezinempumelelo.
Kwenziwe ntsha
isivumelwano somphathi
somsebenzi okanye
kuqeshwe mtsha.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Inani lamatyala axoxiweyo.
Iqaliwe ikomiti.
Imali ikhutshiwe ukuncedisa
ekuphathweni kweekomiti.
Isivumelwano senziwe.
Okucetyiweyo
Kuhoywe ubuncinane
amatyala ayi 600 aziselwe
ukuxoxwa.
IMaB kufuneka iqalwe.
Imali eyi R200 000 iza
kufakwa.
Kuqhutyekwe
ukusebenzisana neekomiti
zicetyiswa.
Kuqinisekiswe ukuba
isivumelwano somphathi
wasenxwemeni silungile
ukuze onke amaphulo
neenkqubo zenziwe.
Okwenziweyo
Ziyi 440 ezihoyiweyo izicelo kweziyi 510
ezizisiweyo. (86%)
Engaqalwanga. Ilindele imvume esuka
kumthetho we Biosphere Reserve.
kuyiwe kuzo zonke iintlanganiso zeekomiti ze
Biosphere Reserve. Imali eyi R200 000
idlulisiwe.
Isivumelwano esitsha siza kuphelelwa ngo May
2005.
� Inkqubo yokuphatha ngaselwandle
yayibanjelwe kwizithili zoomasipala ezine.
Izimvo zangeniswa phambi komhla we31
Otober 2003;
� Iintlanganiso zekota zekomiti yangaselwandle
ziye zabanjwa (bezichotshelwe yi Director);
� Amaphulo abebaliwe anikwe imali aphathwa
(Imali ye DEAT’s iqhubekekisa inkqubo
yempilo yoxweme).
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 61
INGXELO YONYAKA 2004
INKQUBO ENGEZANTSI 2.3.3: UKUPHATHWA KOLWAZI
Injongo: Ukuphuhliswa koHlobo lo Lwazi lwe Geography (GIS)
nobungakanani.
Injongo zokuhanjiswa kwenkonzo nezikhokelo.
Le nkqubo iqhubeka nokudlala indima ebalulekileyo ekuhanjisweni kolwazi
kumasebe ephondo, oomasipala, abacebisi, kunye nabanye abathengi.
Phakathi konyaka le nkqubo yongeze imisebenzi ye GIS neenkonzo
ngokusebenzisa i software ye ArcGIS nokuhamba iworkshop zayo. Ukunikiswa
kweemap nezinye iiseti zolwazi, neengxelo zestatistikha, kuwagqithile
amazinga abe bekiwe, oku kugqamisa ukubaluleka kolwazi lwalenkqubo
kwisebe nangaphandle.
Eyona mpumelelo ibalulekileyo yale nkqubo kulo nyaka kukuncedisa kwikomiti
yoBalo yango 2001 phantsi kogado lwe khansile yobalo yoMzantsi Afrika. Le
komiti yayivavanya ubalo lwango 2001 phambi kokuba iziphumo zichazwe
ngumongameli ngoJuly ka2003. Uluntu lwaseNtshona Koloni lunyuke nge
14,3% emva kobalo lwango 1996, ilolwesibini ebukhulwini lulandela
Injongo
enokumetwa
Iziphumo Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo Okucetyiweyo Okwenziweyo
� Imigaqo ekujongwa kuyo yekomiti
yangaselwandle igqityiwe.
� Ilungu elitsha lenziwe kuphuhliso lwesebe.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo target
I”Information Management Imbizo Team” - eGeorge, 15 October 2003. Ukusuka enxele: Cecily van der Berg, Lehan Fouché, Simphiwe
Vanqa and André van der Merwe.
72
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 62
INGXELO YONYAKA 2004 73
olwaseRhawutini oluyi 20,3%. Loo nto ingqine ukuba la maphondo ngawona
afumana abantu kakhulu, kwaye ixhasa into eyayifunyenwe yile nkqubo
ngo2001 kwisifundo seMfuduko eNtshona Koloni.
Kwakhona le nkqubo iphinde yaququzelela ukukhutshwa kweziphumo
zezifundo zemfuduko ku 2001. Iphulo elitsha lokuhoya imfudukelo
koomasipala liqale ngoSeptember 2003. Ngenxa yokungafumaneki kolwazi
oluthembekileyo koomasipala iphulo lokufuduka kwabantu zange ligqitywe.
Ukugqityezelwa kweli phulo lusajongiwe.
Le nkqubo kwakhona, ngokumenywa, yancedisa kumboniso weSET
owawubanjwe lisebe lezobuchwepheshe. Abona bantu babeqwalaselwe
kakhulu yayingabafundi le nkqubo ke yona yayijonge ikakhulu ukwenza iimap
nge GIS. Kuloo veki iimap,iincwadana ezithetha nge GIS namacwecwe
zakhutshwa ukuthengisa ngeGIS neenkonzo zalenkqubo.
Njengenxalenye yephulo le Imbizo likaZwelonke le nkqubo ithathe inxaxheba
kwezinye izici ezithathu koomasipala bengingqi.Iinkonzo ezenziwayo
nomboniso oqhubekayo weGIS ngale nkqubo zanikwa abasebenzi
bakamasipala, abanye abathengi noluntu jikelele. Iindlela zoqhakamshelwano
zenziwa ngokudibaniselana ngolwazi kwaqalwa.
Ekuqhubekeni ngokwazisa ngeenkonzo zalenkqubo,le nkqubo ithabathe
inxaxheba kwimiboniso engasendleni yobuMongameli koomasipala bezithili
kweli phondo. Eli phulo laba yimpumelelo enkulu, labangela intsebenziswano
engcono nokwabelana ngolwazi phakathi kwesebe noomasipala kuquka
nabacebisi. Njengokukhula kweli phulo lalenkqubo iphondo liceba ukusa
iikhompyutha, inkqubo zeGIS, noqoqosho koomasipala, selekunikwe
oomasipala abayi29 ulwazi, imiboniso yeSatillite yakwa Landsat, neefoto
ezikhoyo zasemoyeni. Oku yayikukuncedisa oomasipala kubuchwepheshe
bokuzoba,nolwazi lokuceba nezinto ezinxulumeneyo nezigqibo.
Intloko yeSebe, Mnu Theo Tolmay owazisa iicd ku Jenny Rault onguMphathi wo:kuPhuhliswa
koLudwe lweMfundo.
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 63
INGXELO YONYAKA 200474
Le nkqubo iphinde yongeza kwiinkozo zayo zeGIS ukuncedisa izikolo
ukuhambisa ulwazi kusetyenziswa iGIS. Ulwazi lwafakwa kumacwecwe
ngenjongo yokwazisa abafundi bendalo ngeGIS. Ulwazi lomhlaba
ngokusebenzisa i Arc explora luncede abafundi bazoba iimap zabasaqalayo.
Le nkqubo incedise kwiminyhadala yemfundo ebanjwe lisebe lemfundo ikwa
khuthaza nokukhathala kweshishini.
Le nkqubo ngenxa yenxaxheba yayo kubalo nakwezinye izinto zesistatistikha
ingathathwa njengomniki obalulekileyo kwistatistiki nguRhulumente
wePhondo. Kulo nyaka uphelileyo isebe lestatistiki lihambise amaphepha ayi
113, zaze ezinye ingxelo eziyi 62 zasiwa kulenkqubo.
iFoto: Iboard yeZendalo yase Ntoshona Koloni
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 64
INGXELO YONYAKA 2004 75
Injongo
enokumetwa
Ukugcina iGIS njengeSebe
lokuPhatha uLwazi, ukuxhasa
amaCebo oPhuhliso.
Ukunikisa nge Geographical
Information Services (GIS)
ngaphakathi
nangaphandle.
Kuqokelelwe,
kuthengwe olunye ulwazi
lokuphucula.
Ukuqokelela onke amasebe
okuphatha ulwazi
ndawonye.
Iziphumo
Kulungiswe indlela
yokuhambisa
iinkonzo.
Ukwenziwa
kweenkonzo
zokwenza iimaphu.
Ukukhutshwa kolwazi
ngophucolo.
Ukukhutshwa
kwengxelo
ngophuculo.
Kukhutshwe ulwazi
oluphuculweyo.
Kuphuculwe
ukwenziwa
kweenkonzo
ngabasebenzi bayo
abangaphandle.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Ukusetyenziswa kweendlela ezinye
okuqhubekayo.
Kukhutshwe iimap eziliqela.
Ubungakanani bolwazi
olukhutsiweyo.
Ubungakanani bengxelo
ekhutshiweyo.
Inanai leeseti zolwazi
ezifunyenweyo.
Inani lezicelo eziphendulweyo.
Okucetyiweyo
Kuphuculwe ukwenziwa
kweenkonzo.
Kukhutshwe iimaphu eziyi
530.
Kukhutshwe 600
yamacwecwe encukaxha.
Kuphendulwe zonke izicelo
zengxelo.
Kufunyanwe iiseti zolwazi
lomhlaba xa zikho.
Ukuqokelelwa kolwazi
ndawonye nokuphendula
zonke izicelo.
Okwenziweyo
Indlela yokusebenza igciniwe kwaphuculwa
neenkonzo.
Kukhutshwe eziyi 563.
Kukhutshwe ulwazi lwamacwecwe olungange 1439.
Khange kucelwe ngxelo.
Kufunyenwe iiseti zolwazi eziyi 18.
Ngenxa yokuba amalungu akwizakhiwo ezahlukeneyo
ulwazi alukhange luqokeleleke ndaweninye. kodwa ke
kukho abacebisi abaqehiweyo ukwenza isakhono
sokudibanisa ulwazi kwisebe. Kukhutshwe iinkcaza eziyi
26 zentlalo-ntle (31uluhlu), nezicelo eziyi 21 ezisuka
kubalo lwango 1996.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
Impumelelo Zokunikezelwa kwenkonzo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 65
INGXELO YONYAKA 2004
Injongo
enokumetwa
Ukuthatha inxaxheba
kumaphulo ephondo
nakazwelonke, iikomiti.
Kuxhaswe ukufumaneka
kolwazi.
Ukuphanda ngezifundo
ezinokubakhona
kuncediswa ucedo
lophuhliso.
Ukugcinwa kakuhle kwe
website engokuphathwa
kolwazi nokwazisa
kwenkonzo eluntwini.
Iziphumo
Ulwazi
oluthembekileyo
oluninzi.
Izimemo zamaphulo
ofundo
ziqokelelwe.
Ukukhutshwa
kolwazi
olufikelelekayo
eluntwini kwi
internet/intranet.
Ukumeta izenzo
zeziphumo/ izalathi si
zokunikwa kwenkonzo
Inani lamaphulo
ekuthathwe inxaxheba
kuwo.
Inani lamaphulo
aphandiweyo.
Inani lolwazi olu
ngencukaca lufakiwe.
Okucetyiweyo
Kuyiwe kwiintlanganiso eziyi 15 zebhodi
ye statistikha, ezekomiti yobalo, ikomiti
yolwazi lokuphucula neekomiti
ezingaphantsi kwayo, neekomiti
eziphakathi kwisebe kufakwe inxaxheba.
kuqalwe iphulo lemfundo olunye.
Kufakwe inkcaza ezingofundo
lwemfuduko lwango 2001.
Ukufakwa kolwazi olulungisiweyo kwi
website.
Ukuhambisa ulwazi olufanelekileyo kwi
Cape Gateway Portal.
Okwenziweyo
Kukhutshwe iinkcaza eziyi 127 zentlalo-ntle 9ngokweziqu
nombane), nezicelo ezingobalo lwango 1996 nango
2001 zolwazi ologciniweyo (36 tables) za nikezelwa.
Kukhutshelwe amasebe ephondo iinkcaza eziyi 113
zestatistikhi, neekopi eziyi62 ezifunyenwe kwibhodi
yestatistikha eMzantsi Afrika zaziswa kumacandelo
ephondo.
Kuyiwe kwiintlanganiso eziyi 42 zebhodi ye statistikha,
ezekomiti yobalo, ikomiti yolwazi lomhlaba neekomiti
ezingaphantsi kwayo, neekomiti eziphakathi kwisebe
kwafakwa inxaso.
Ufundo ngokuhamba kwabantu icetyiwe yaqalwa ngo
September 2003.
Inkcaza ezingofundo lwemfuduko lwango 2001 zifakiwe
kwi “website.
Ulwazi olulungisiweyo lufakiwe kwi website.
Ulwazi olufanelekileyo lusiwe kwi Cape Gateway Portal.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
76
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 66
INGXELO YONYAKA 2004 77
INKQUBO ENGEZANTSI 2.3.4 : UPHATHO LOPHUHLISO LOMHLABA
Injongo: Ukuqala ukubhalisa nokugcina indlela yokuphathwa kokusebenzisa umhlaba kwiphondo kuquka iBhodi yabaCebisi neBhodi yabaVavanyi.
Izinto ezichaza ukuhanjiswa kweenkonzo neenjongo
Iinjongo, ezibekwe ngabaPhathi ngokwabo ekuqaleni konyaka, besisekwe ikakhulu kwimvume nokuqalwa koMthetho wokuCeba nokuPhuhlisa iNtshona
Koloni. (uMthetho 7 ka 1999). Ukuba lo Mthetho ubuqaliwe mininzi imisebenzi engeyiqaliwe koomasipala malunga noMthetho weSizwe, ukuqinisekisa ukuba
abasebenzi babaPhathi bakhona ukuqinisekisa ukuba imisebenzi yabaPhathi iyenziwa. Kodwa ke UmPhathi angachaza ukuba eminye imisebenzi yophuhliso
igqitywe ngempumelelo. Le misebenzi yophuhliso idlale indima enkulu kuphuhliso lwe Ntshona Koloni. Iincukacha ezongeziweyo zingafumaneka kwezitafula
zingezantsi.
Impumelelo Zokunikezelwa kwenkonzo eluntwini.
Injongo
enokumetwa
Ukuqinisekisa ukuba bonke
abasebenzi bakamasipala
abachaphazelekayo bayazi
ngomthetho wocebo
nophuhliso.
Ukugcinwa komthetho,
imigaqo-ntetho yocebo
nophuhliso njalo njalo.
Iziphumo
Ukuqeqeshwa koomasipala
ngokoMthetho wocebo
loPhuhliso eNtshona Koloni
(uMthetho 7 ka 1999),
neminye imithetho
echaphazelekayo.
Ukuqinisekisa ngowona
mgaqo ohoyene neemfuno
zeNtshona Koloni.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Inani labasebenzi beSebe
naboMasipala abachaphazelekayo
kucebo nophuhliso abaqeqeshiweyo
malunga nemigaqo noMthetho
omtsha.
Izilungiso ezininzi okanye amagalelo
enziwe.
.
Okucetyiweyo
Ipesenti eziyi 80% yabo
bonke abasebenzi
beSebe noomasipala
kumele ukuba bawazi
lo Mthetho nemigaqo.
Zonke izinto
ekucingwa ukuba
azilunganga,
zilungisiwe.
Okwenziweyo
Akukho msebenzi weSebe okanye kamaspala
uqeqeshiweyo malunga noMthetho 7 ka 1999. Kodwa
ke iseshoni zoqeqesho zabanjwa malunga nocebo
nophuhliso. Oku kwenzeke kwiintlanganiso
zoqeqesho,ukujikeleziswa kwezaziso,ukuthethana
nangokuqha kamshelana ngemfonomfono.
Icandelo 14 lo Mthetho 15/1985 lalungiswa. Umanyano
luye laqhubekeka neSebe lamaPhondo neZithili malunga
neCandelo 62 loMthetho wooMasipala. Umanyano
lwenzeka neSebe lezaMandla neziMbiwa malunga
noMthetho wezeemayini. Kwenziwe inani lemithetho.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 67
INGXELO YONYAKA 200478
Injongo
enokumetwa
Kuqinisekiswe ukuba ucebo
nophuhliso kwiphondo
lwenziwa ngokwemigaqo,
nezicwangciso, nangendlela
efanelekileyo.
Kuzanywe ukudlala indima
enkulu kumthetho
woomasipala nozwelonke
eburhulumenteni.
Ukukhutswa ko Mmiselo 15 ka
1985 nebhodi yabacebisi
nabacebi, umthetho 84 wango
1967, umthetho 113 wango
1991 njalo njalo.
Iziphumo
Zonke ezi ziqulethwe
kiincwadi zomthehto.
Kufakwe inxaxheba
ebhaliweyo
nethethiweyo
kumthetho
karhulumente
woomasipala.
Ukugqityezelwa
kwezinto
ezingekagqitywa
malunga nomthetho
wokusetyenziswa
komhlaba wango
1985, ukukhutshwa
kwe restrictions act
1967, nongengo-
waburhulumente oyi
Township
Establishment Act ka
1991.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Inani lencwadi zomthetho
ezikhutshiweyo.
Ubungakanani benxaxheba
efakiweyo ekwenziweni kwalo
mthetho.
Inani lamatyala agqityiweyo.
Inani lamatyala asiwe kwibhodi
yocebiso.
Okucetyiweyo
Zonke iincwadi
zomthetho zigqitywe.
Inxaxheba efakiweyo kulo
mthetho isiwe kubaPhathi.
Onke amatyala agqitywe
ngexesha
elifanelekileyo.
Okwenziweyo
Kuhlanganiswe uyilo lwemimiselo yedolophu
olusemgangathweni. Le mithetho yongeziweyo
ingasetyenziswa ngoomasipala. Iisetyula eziyi 9 zigqityiwe
zasiwa koomasipala, abacebisi, nakubo bonke abantu
abanomdla.
inxaxheba ifakiwe malunga ne:
Isigaba 62 somthetho woomasipala;
Umthetho ngotywala kumaphondo;
Uthetho weemayini;
Indlela ekuxulunywana ngayo kwidalophu iKapa;
Umthetho wokhenketho kwiphondo;
Umthetho weelwimi kwiphondo.
Ummiselo, nomnye umthetho ongachazwanga kunye
nebhodi yocebiso azizange zikhutshwe.
Izicelo zenziwe malunga no:
UMthetho 15 ka 1985 - 245;
UMthetho 84 ka 1967 - 581;
Umthetho 4 ka 1984 - 13;
UMthetho 113 ka 1991 - 9.
Inani lezicelo eziyi 258 zisiwe kwiBhodi yoCebiso
lweziCwangciso.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 68
INGXELO YONYAKA 2004 79
Injongo
enokumetwa
Ukugcinwa kweBhodi
yoCebiso noVavanyo.
UmPhathi waziswe konke
malunga noCebo
noPhuhliso.
Iziphumo
Ukuqhuba kakuhle
Uku sebenza kakuhle
kweBhodi yoCebiso
neyoVavanyo.
Ukuqinisekisa ukuba
umPhathi wenza
izigqibo ezizizo.
Ukumeta izenzo zeziphumo/
izalathi si zokunikwa kwenkonzo
Zombini iibhodi ziqalwe.
Inani lezithuba ezivaliweyo.
Inani leentlanganiso ezibanjiweyo.
Inani lentlanganiso, uhlolo (xa
lufuneka)
Inani lamatyala angenisiweyo.
Okucetyiweyo
Zombini iibhodi
ziqalwe kakuhle.
Izithuba zonke
zivalwe. Kubanjwe
iintlanganiso kanye
ngenyanga
ubuncinane.
Yonke imibuzo
yomPhathi
iphendulwe.
Okwenziweyo
IBhodi yovavanyo ayiqalwanga. Akhukho zithuba kwiBhodi
yoCebiso. Iintlanganiso eziyi 11 zeBhodi zibanjiwe.
Iintlanganiso eziliqela nomphathiswa bezibanjiwe. Kumanya
amatyeli way khatshiwe. Izicelo ezingaphezu kwe 300 zasiwa
kumphathiswa. Iileta eziyi 50 zomphathiswa zenziwa.
Iimemoranda ezilishumi zenziwa ukuphendula imibuzo.
Okwenziweyo kuthelekiswa nokucetyiweyo
George - “NGO EIA” i Workshop yokuxhobisa absebenzi. iFoto: Dennis Laidler
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO
Page 69
INGXELO YONYAKA 2004
Iimali ezibhatelweyo
Iimali ezibhatelweyo kunyaka 2003/2004 zimi ngolu hlobo.
INKQUBOIsicwangcisosoMmandla
INKQUBO
IYONKE
R420 000150 000100 000
70 00040 00040 00050 000
180 000370 000150 000450 000
80 00075 000
100 000100 000
IGAMA LENKAMPANIUmasipala waseBeaufort WestUmasipala waseBerg River Umasipala waseBitou Umasipala waseBoland District Umasipala waseBreede ValleyUmasipala waseBreeriver/WinelandsUmasipala waseCape Agulhas Umasipala waseCederbergUmasipala wengingqi iCentral KarooUmasipala wengingqi iCentral Karoo (Nelspoort)Idolophu iKapaUmasipala wengingqi iEden Umasipala waseGeorge Umasipala waseKannalandUmasipala waseKnysna
Umasipala waseLaingsburgUmasipala waseLangebergUmasipala waseMatzikama Umasipala waseMossel Bay Umasipala waseOudtshoorn Umasipala wengingqi iOverberg Umasipala waseOverstrandUmasipala wasePrince Albert Umasipala waseSaldanha Bay Umasipala waseStellenbosch Umasipala waseSwartlandUmasipala waseSwellendamUmasipala waseTheewaterskloofUmasipala wengingqi iWest CoastUmasipala waseWitzenberg
IGAMA LENKAMPANI
80
R70 00090 00090 00060 000
100 000100 000
60 000120 000
90 000130 000
70 00080 000
100 000100 000115 000
3 750 000
iFoto: Dennis Laidler
ISEBE LEMICIMBI YENDALOE S I N G Q O N G I L E Y OCOCWANGCISO LOPHUHLISO