-
1
Azrbaycan xalqnn dahi olu, mummilli lider
HEYDR LYEVN
Unudulmaz xatirsin hsr olunur
...rvan Ermnistana azrbaycan Xalq Cmhuriyyti yarananda, mhz
Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti trfindn verilmidir. rvan xanlnda yaayan
insanlarn
ksriyyti azrbaycanl idi. Zngzur mahalnda yaayanlarn hams
azrbaycanl idi. Ona gr, tarixi baxmdan da bu, bizim torpamzdr.
LHAM LYEV, Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
-
2
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Tarix nstitutu v Regionlarn
nkiaf ctimai Birliyinin birg layihsi
Bu kitabda grkmli Azrbaycan srkrdsi Nadir ahn yaratd far
squtundan sonra meydana glmi Azrbaycan dvltlrindn birindn rvan
xanlndan (1747-1828) bhs olunur. Trkibolunmaz ilkin mnblr sasnda bu
dvltin Azrbaycann ayrlmaz trkib hisssi olduu sbuta yetirilir.
Monoqrafiyada rvan xanl halisinin etnik trkibi ilkin mnblr sasnda
aradrlm v ermni mlliflrinin xanln xristian halisi bard uydurma
fikirlr - halinin ksriyytinin gya ermnilrdn ibart olmas ideyas ifa
olunmudur. Bundan lav, rvan xanlnn sosial-iqtisadi hyat, srhdlri v
inzibati blgs, daxili idarilik sistemi v xarici siyasti trkibedilmz
dlillrl iqlandrlmdr. srd rvan xanlnn XIX srin vvllrind yadelli
iallara qar qhrmancasna mbarizsi, byk tinlikl Rusiya imperiyas
trfindn ial edilmsi, n sas is ial kild krlmsi geni ksini tapmdr.
sas mqsd Azrbaycann ayrlmaz trkib hisssi olan bir dvlt rvan xanl
haqda elmi dbiyyatda indiy qdr mvcud olan saxta, uydurma fikirlri
ifa etmk, real elmi ictimaiyyt v oxuculara olduu kimi
atdrmaqdr.
-
3
AZRBAYCAN MLL
ELMLR AKADEMYASI
A.A.Bakxanov adna Tarix nstitutu
RVAN XANLII
Rusiya ial v ermnilrin imali Azrbaycan
torpaqlarna krlmsi
2010, Bak, Azrbaycan
-
4
AMEA A.A.Bakxanov adna Tarix nstitutu
Elmi urasnn qrar il ap olunur
Elmi redaktor
mkdar elm xadimi, AMEA-nn mxbir zv, t.e.d.,prof. Yaqub
Mahmudov
Elmi redaktor mavini t.e.d., prof . Tofiq Mustafazad
Msul redaktor t.e.n. Gntkin Ncfli
z qab rvan hri, Byk mscid. Dbua de Monpere F.
Mlliflr mkdar el xadimi, AMEA-nn mxbir zv, t.e.d., prof. Yaqub
Mahmudov, t.e.d., prof. Tofiq Mustafazad, t.e.d., prof. Sleyman
Mmmdov, t.e.n. prof. Gntkin Ncfli, Nazim Mustafa, t.e.n. Gvhr
Mmmdov, t.e.n. Hac Hsnov, t.e.n. srafil Mmmdov, t.e.n. Vidadi
Umudlu, t.e.n. Sid Hacyeva, t.e.n. rad Mmmdova, t.e.n. Nigar
Gzlova
Redaksiya heyti mkdar elm xadimi, AMEA-nn mxbir zv, t.e.d.,
prof. Yaqub Mahmudov elmi redaktor), t.e.d., prof. Tofiq Mustafazad
(elmi redaktor mavini), t.e.n. Gntkin Ncfli (msul redaktor),
akademik smayl Hacyev, t.e.d., prof. Fuad liyev, t.e.d. Krim krov,
fls.e.d. Sabir sdov, t.e.n. Cbi Bhrmov, t.e.n. Elmar Mhrrmov
-
5
Kitabn iindkilr
n sz Ermnilrin XIX srd imali Azrbaycan torpaqlarna krlmsi tarixi
hqiqtdir.............................................................................16-33
rvan xanl Azrbaycann dvltilik tarixinin ayrlmaz trkib
hisssidir.....................................................................35-68
Xanln
halisi................................................................................................69-100
Sosial-iqtisadi
hyat...........................................................................
............101-137 Xanln srhdlri, inzibati blgs v idarilik
Sistemi..........................................................................................................139-184
Mdniyyt....................................................................................................185-247
Xarici
siyast.................................................................................................249-284
Rusiya imperiyasnn v Qacarlar dvltinin iallq
planlar...........................................................................285-321
rvan xanlnn Rusiya imperiyas trfindn
ial...............................................................................................................323
-371 al olunmu rvan xanl razisin ermnilrin randan v Osmanl
imperiyasndan ktlvi surtd
krlmsi......................................................................................373-499
rvan xanl razisindki azrbaycanllara mxsus yer adlarnn ktlvi surtd
dyidirilmsi. Masir vandalizm: tarixi adlara qar
soyqrm........................................................501-580
Son sz vzin Vtn torpandan pay vern Vtnsiz
qalar!...............................................581-588
xtisarlar........................................................................................................589
-590 Mnblr v
dbiyyat..................................................................................591-608
The
resume....................................................................................................609-612
..........................................................................................................613
-617
-
6
Ermnilrin XIX srd imali Azrbaycan torpaqlarna krlmsi tarixi
hqiqtdir.
Oxuculara tqdim olunan bu kitabda Cnubi Qafqazn tarixind mhm rol
oynam Azrbaycan dvltlrindn birindn rvan xanlndan (1747-1828) bhs
olunur. Bu Azrbaycan dvlti XIX srin vvllrind yadelli iallara qar
qhrmancasna mbariz aparmdr.
rvan xanlnn tarixi Azrbaycan xalqnn minillr boyunca yaratd zngin
maddi v mnvi mdniyyt tarixinin ayrlmaz trkib hisssidir.
rvan xanl XVIII srin ortalarnda Nadir ah imperiyasnn squtundan
sonra meydana glmi Azrbaycan dvltlrindn -xanlqlarndan biri idi.
Hazrda Ermnistan Respublikasnn yerldiyi razi yaxn kemid XIX srin
vvllrind Azrbaycan dvlti olan rvan xanlnn torpaqlar idi. Bu
torpaqlarn n qdim yerli halisi - aborigen sahiblri Azrbaycan trklri
idi.
rvan xanlnn yarand razi n qdim trk torpaqlardr. Azrbaycan xalqnn
formalamasnda yaxndan itirak etmi hrrilr, kimmerlr, iskitlr,
saklar, hunlar v digr oxsayl ouz v qpaq trklri mhz bu regionda,
xsusil
Gy gl trafndak torpaqlarda yaam v zlrindn sonra zngin
tarixi-mdni iz qoymular.
Azrbaycan xalqnn v digr trk xalqlarnn qhrmanlq eposu olan
"Kitabi-Dd Qorqud" dastanlarnda tsvir olunan bir ox mhm tarixi
hadislr, proseslr Azrbaycann mhz bu regionunda rvan xanlnn razisind
cryan etmidir.
Byk Azrbaycan hkmdar Uzun Hsnin (1468-1478) tapr il yazlm
Ouznamd bu Bkr Tehraninin "Kitabi-Diyarbkriyy"sind ouz trklrinin
soy kknd duran Ouz xaqann mhz burada Gy dnizi trafndak torpaqlarda
yaad, dnyasn burada dyidiyi v burada da dfn olunduu qeyd edilir.
Xanlar xan Bayandur xaqan v bir ox digr ouz-trk srkrdlri d zlrinin
ata-baba yurdu olan bu diyarda faliyyt gstrmi, burada da dnyalarn
dyimi, dfn olunmular.1
rvan xanlnn razisi, ayr-ayr ial imperiyalarn hkmranlq dvrlri
istisna edilmkl, n qdim zamanlardan balayaraq hmi Azrbaycan
dvltlrinin trkibind olmudur. Bu torpaqlar hm d Azrbaycan-trk
tayfalarnn ellikl v n sx kild yaad regionlardan biri idi.
1918-ci ild Qrbi Azrbaycanda kemi rvan xanlnn razisind ermni
dvlti yaradldqdan
sonra Gy glnn ad 1930-cu ild ermnilr trfindn dyidirilib "Sevan"
adlandrlmdr. 1 Geni mlumat n bax: bubkr Tehrani.
Kitabi-Diyarbkriyy. Fars dilindn trcm edn, n sz, rhlr v gstricilrin
mllifi Rahil krova. Bak, 1998, s.46-47.
-
7
XIX srin vvlind ba vermi Rusiya iallarna qdr rvan xanl halisinin
mtlq ksriyyti Azrbaycan trklri idi. Qeyd etmk lazmdr ki, ermni
katolikosluu mrkzinin 1441-ci ild rvan (uxursd) blgsin krlmsin qdr
burada ermnilr mxsus he bir knd v yaxud torpaq
sahsi olmayb. Htta ermni katolikosluunun yerldiyi kils
(Valarabad ) kndi bel 1443-c ildn balayaraq ermnilr trfindn mxtlif
vasitlrl hiss-
hiss Azrbaycan trklrindn alnmd. Azrbaycan dvlti olan rvan xanln
Azrbaycann dvlt idariliyi
tarixind mhm rol oynam mhur Qacarlar adlanan trk slalsindn olan
xanlar idar etmilr. Xanln btn idarilik sistemi, ictimai, siyasi,
mdni v tsrrfat hyat, burada yaayan halinin mit mdniyyti Azrbaycann
minillr boyunca davam etmi mumi tarixi inkiaf sisteminin ayrlmaz
trkib hisssi idi. rvan xanl z inkiaf xsusiyytlrin gr hmin dvrd
mvcud olmu digr Azrbaycan xanlqlarndan he n il frqlnmirdi.
rvan xanlnn razisind, tarix boyu, Azrbaycan xalqna mxsus oxsayl
yaay msknlri kndlr, hrlr salnm, minlrl tarixi abidlr qalalar,
mscidlr, minarlr ucaldlm, karvansaralar, hamamlar ina
olunmudu. Blgdki btn yer adlar toponimlr Azrbaycan xalqna
mxsus idi. Bu inkarolunmaz hqiqti htta ermni mnblri d tsdiq
edir. Xanln razisind saysz-hesabsz qdim ouz-trk qbiristanlar v bu
qbiristanlarda Azrbaycan xalqna mxsus klli miqdarda qo heykllri,
qbirst abidlr vard. Btn bunlar Azrbaycan xalqnn maddi mdniyyt
mhrlri idi...
Lakin XIX srin vvllrind Cnbi Qafqazn tarixind qanl facilr dvr
baland. Regionu l keirmy alan Rusiya imperiyas Azrbaycan xanlqlarna
qar mhariblr balad. ox kmdn Cnubi Qafqaz Rusiya imperiyasnn
Qacarlar ran v Osmanl dvltin qar apard qanl mhariblr meydanna
evrildi.
Osmanl dvlti v Qacarlar ran il srhdd yerln rvan xanlnn l
keirilmsi Rusiya imperiyasnn iallq planlarnn mhm trkib hisssi idi.
1804-1813-c illrd Azrbaycan torpaqlarnn ial urunda gedn Birinci
Rusiya - ran mharibsi zaman rvan xanl iki df (2 iyul-3 sentyabr
1804-c il; 3 oktyabr-30 noyabr 1808-ci il) Rusiya qounlarnn gcl
hcumlarna mruz qald. Lakin rvan xanl Rusiyaya tslim olmad v z
mstqilliyini qoruyub
"Valarabad" toponimi Arakilr (Arsakllar) slalsindn olan Sanatrkn
(Sanatrukun) olu Valar
ahn (194-216) ad il baldr. Uzun tarixi dvr rzind "Valarabad"
kimi ilnmi bu toponim ermni dbiyyatnda thrif olunaraq "Vaarabad"
formasna sahnmdr. Valarabadn sas Valar ah trfindn qoyulmudu [bax:
95,116; 190, 29].
Bax: blm 2, cdvl 1. Bax: blm 4, cdvl 2,3. Bax: blm 2, lav 2.
-
8
saxlaya bildi. Xanln halisi mdrik v csur dvlt xadimlri olan
Mhmmd Hseyn xan Qacarn (1784-1805) v Hseynqulu xan Qacarn
(1806-1827) bal il doma vtninin mdafisin qalxaraq ar qounlarna
qhrmanlqla mqavimt gstrdi. Byk itkilr vern Rusiya imperiyasnn hakim
dairlri rvan xanln l keirmk n irniklndirici vasitlr l atd. Rusiyann
Cnubi Qafqazdak hrbi qvvlrinin ba komandan general Qudovi rvan
srdarnn (Hseynqulu xan Qacar - red.) qarda Hsn xan Qacara qalan
knll tslim edcyi halda onu srbst buraxaraq, rvan qalas v hri
istisna olmaqla, btn xanln hakimi tyin olunacana Rusiya imperatoru
adndan vd verdi.1 Hsn xan Qacar Rusiya imperatoru adndan veriln bu
tklifi rdd etdi.
ar Rusiyas Azrbaycan torpaqlarnn ialnda ermnilrin kmyindn, ermni
xyantindn dvlt sviyysind istifad edirdi. Msln, arn hmin dvrd
verilmi bir frmanna bununla bal ayrca bnd daxil edilmidi: "...Hr cr
nvazil ermnilri z trfiniz kmyi xsusi olaraq sizin ixtiyarnza
buraxram".2
Btn bunlara baxmayaraq, Birinci Rusiya-ran mharibsi zaman Rusiya
imperiyas rvan v Naxvan xanlqlarn ial ed bilmdi. Hr iki xanln yerli
halisi olan Azrbaycan vtnprvrlri doma yurdun azadl urunda iallara v
onlara kmk edn ermnilr qar qhrmanlq mbarizsi aparb v qlb
aldlar.
rvan xanln ial etmk niyytindn l kmyn I Nikolay rvan v Srdarabad
qalalarn l keirmyin hrbi - strateji hmiyytini nzr alr, bunu tez-tez
general Yermolova xatrladrd. Rusiya imperatoru 1826-c il oktyabrn
21-d Yermolova yazrd: "gr rvan ya silah gcn, ya rvan Srdarn pulla l
almaq yolu il, ya da onunla gizli mnasibtlr qurmaqla l keirmk
mmkndrs, bu imkan ldn vermyin.3
kinci Rusiya ran mharibsi (1826-1828) zaman rvan xanlnn ialna
xsusi nm vern ar I Nikolay (1825-1855) Yermolova gndrdiyi 1826-c il
1 avqust tarixli frmannda ial generala xsusi olaraq taprrd: Tcili
olaraq rvan Srdar zrin yr edin. Tezlikl sizdn bel cavab gzlyirm:
"Allahn kmkliyi il Srdar daha yoxdur v rvan vilayti tamamil
tululub". Siz v 15 min nfrlik rus ordusu qlb qazanmaq n
kifaytdir.4
Azrbaycan vtnprvrlrin balq edn rvan srdar Hseynqulu xan Qacar,
qarda "Aslanlar ba" titulunu dayan Hsn xan v onun nvsi Ftli xan
Qacar 1827-ci ild Rusiya iallarna qar rvan (27 aprel 23 iyun;
1 , (),. III, , 1869, snd 447, s.239-240. 2 , .I, , 1866, snd
548, s.436. 3 . - . . .II. .. 1890, . 122. 4 (1816-1827), ., ,
1868, .214; : blm 8, snd 3.
-
9
24 sentyabr 1 oktyabr) v Srdarabad qalasn (16-17 aprel; 14-20
sentyabr) drd df qhrmancasna mdafi etdi. ar general Benkendorfun
Srdarabad qalasn tslim etmk tbbini rdd edn Hsn xann nvsi Ftli xan
Qacar iallara srt v birmnal cavab verdi: "Qalan tslim etmkdns onun
dantlar altnda lmyim yaxdr".1 rvan qalasnn qhrman mdafiisi Hsn xan
Qacar is son anda qalan dmn tslim etmkdns partlatmaq mqsdil bart
qllsin yanan fitil qoymudu. Lakin poruik Lemyakin bunu vaxtnda grm
v li il yanan fitili gtrmd.
Lakin xyant z iini grd. Ermnilr rvan qalasn mhasird saxlayan
Paskevil laqy girdilr v azrbaycanllarn qalann hans hisssind
yerldiklri top atlrini hara istiqamtlndirmk lazm olduu bard iallara
mlumat verdilr.2
Ermni xyantindn istifad edrk rvan qalasn l keirn v xanl ial edn
rus qounlarnn ba komandan Paskevi bu "qlby gr" qraf titulu,
3 2-ci drcli Georgi ordeni, 1 milyon rubl mblind pul mkafat
v
rvan qalasnn l keirilmsin gr "Erivanski" titulu ald.4 rvan
qalasnn alnmas Sankt-Peterburqda bayram edildi v bu mnasibtl xsusi
rsmi keid dznlndi. Bundan lav, rvan qalasnn alnmas mnasibtil xsusi
medallar tsis olundu [bax: blm 8, kil: 5,6].
al Rusiya qounlarnn rvanda trldiklri dantlar v hr vurduqlar zrrl
bal V.Potto bu hadisnin canl ahidinin dediklrini olduu kimi qlm
alaraq yazrd: "Qalann cnub-rq kncn atarkn divar v brclrin dants mni
heyrt sald. Mn el glir ki, rus mhasir artilleriyasnn drd gnd
etdiyini rxi-flk drd srd bel ed bilmzdi".5
Rusiya mstmlkilri rana v Trkiyy qalib gldikdn sonra, Trkmnay
(1828) v dirn (1829) mqavillrin sasn, Cnubi Qafqazda Qacarlar ran v
Osmanl imperiyasna qar glck iallq planlarn hyata keirmk n xristian
istinadgah mntqsi yaratmaq mqsdil hmin dvltlrin razisind yaayan
ermnilri ktlvi surtd imali Azrbaycan
torpaqlarna, sasn rvan, Naxvan, Qaraba xanlqlarnn razisin v
indiki Grcstan Respublikasnn mhz azrbaycanllar yaayan blglrin krd.
rvan v Naxvan xanlqlarn ial etmi general Paskevi randan krln
ermnilrin hans Azrbaycan torpaqlarna istiqamtlndirilmsi bard
konkret
1 R.A. , , , ., . 1-4, ., 1886, .304-305. 2 . , , 1954, .85-86.
3 M.Gstriln sri, s.330 4 .A. , , , ., . 1-4, ., 1886, . 591. 5 .A.
Gstriln sri, s516. Naxvan azrbaycanllar dflrl syan qaldraraq
ermnilrin Naxvanda qrar tutmasna yol
vermdilr.
-
10
gslri d vermidi: krln ermniln rvan v Naxvan yaltlrin
istiqamtlndirmk lazmdr ki hmin razilrd xristian halinin say mmkn
qdr artrlsn.1 Bellikl, 1828-ci il fevraln 26-dan iyunun 11-dk, yni
ay yarm rzind randan imali Azrbaycana - rvan, Naxvan v Qaraba
xanlqlarnn razisin 8249 ermni ailsi, baqa szl, n az 40 min nfr
ermni krld.2 Bundan bir az sonra imali Azrbaycan torpaqlarna Osmanl
dvlti razisindn daha 90 min nfrdn artq ermni krlb gtirildi.3
Ermnilrin randan v Trkiydn imali Azrbaycan torpaqlarna krlb
gtirilmsi inkarolunmaz tarixi faktdr. Bunu oxsayl arxiv
materiallar, xsusil ermnilrin krlmsi prosesini tnzimlyn rsmi dvlt
sndlri tlimatlar ox aydn sbut edir.4
Ermnilr imali Azrbaycan torpaqlarna xsusi mqsdl, yni onlara
daimi vtn yaratmaq niyyti il krlrd. Bu irkin siyastin hyata
keirilmsind Rusiya ordusunda xidmt edn ermni zabitlri fal itirak
edirdilr. Ermni generallar z mqsdlrini aq byan etmkdn d kinmirdilr.
Bu qanl siyastin tezlikl hyata keirilmsin xsn rhbrlik edn ermni
mnli rus polkovniki Qazaros Lazaryan (Lazaryev) ran razisindn imali
Azrbaycana krln ermnilr mracitl deyirdi: "... Orada (yni imali
Azrbaycanda red.) siz xristianlarn mskunladrld yeni vtn ld
edcksiniz... rann mxtlif yaltlrin splnmi xristianlarn (yni
ermnilrin red.) bir yer
1 Yenikolopov . Gstriln sri, s.129-130. 2 .. . , 1831. .131. 3 ,
VII, , 1878, snd 829, c.845. 4 , VII, snd 586, c.619-620; Qlinka
S.N. Gstriln sri, s.107.
-
11
cmldiyini grcksiniz. Tlsin! Vaxt qiymtlidir. Tezlikl rus qounlar
ran trk edck, bundan sonra sizin kmyiniz tinlck v biz sizin thlksiz
kmyiniz cavabdeh olmayacaq. Azca itkiy mruz qalsanz da, qsa zamanda
hr ey nail olacaqsnz, z d hmilik". 1 Daim kri hyat srmy, yerdyimlr
adt etmi ermnilr bu df tlqin edilirdi ki, "ran ryi yemkdns rus otu
yemk daha yaxdr".2
Maraql v tkzibolunmaz tarixi faktlardan biri d budur ki, tannm
rus rssam V..Makov 1828-ci ild ermnilrin imali Azrbaycan
torpaqlarna krlmsin ayrca rsm sri hsr etmidi.
Ermnilrin ktlvi surtd krlb gtirilmsin baxmayaraq, ar hakimiyyt
orqanlar rvan xanl razisind demoqrafik vziyyti birdn-bir dyidir
bilmdi. rvan xanlnn ialn hyata keirmi rus general Paskevi, htta
ermnilrin krlb glirilmsindn sonra bel, rvan blgsi halisinin drdd
hisssinin Azrbaycan trklri olduunu etiraf edirdi.3 Yeri glmikn. ial
general bu faktla hesablamaa mcbur olmu, czi azlq tkil edn glm
ermnilr daha yax rait yaratmaq n canfanlq edn, regionda byk ksriyyt
tkil edn yerli Azrbaycan trklrinin haqqn kobudcasna tapdalayan rvan
Mvqqti darsinin zv, ermni arxiyepiskopu Nersesi vzifsindn knar edib
Bessarbiyaya srgn etdirmi, buna rait yaradan rvan Mvqqti darsinin
risi general Krasovskini is vzifsindn knar edib Rusiyaya
qaytarmd.4
Tannm rus tdqiqats N.avrov ermnilrin Cnubi Qafqaza krlmsi
prosesini v krlb gtirilmi ermnilrin sayn aradrdqdan sonra 1911-ci
ild yazrdr. "Hazrda Cnubi Qafqazda yaayan I milyon 300 min ermninin
1 milyondan oxu bu diyarn yerli halisi deyil. Onlar bura biz (yni
ruslar red.) krb gtirmiik".5
ar Rusiyas XIX srin 20-30-cu illrindn balayaraq ermnilri Cnubi
Qafqazdak Azrbaycan torpaqlarna krb gtirmkl bu regionun qdim tarixi
dvrlrdn bri davam edn nnvi etnik-siyasi v dini mnzrsini zorla
dyidirdi. imali Azrbaycann ran v Trkiy il srhd torpaqlarnda Cnubi
Qafqaz n tamamil yad olan yeni xristian etnosu yerldirdi.
Rusiya mstmlkilri, ox kmdn, Azrbaycan xalqnn tarixi dvltilik
nnlrini v mslqillik urunu mhv etmk n inzibati-razi islahatlar
keirmy balad. 1828-ci il martn 21-d Azrbaycan xalqnn Novruz bayram
gnlrindn birind imperator 1 Nikolayn frman il Azrbaycann
1 Qlinka S.N. Gstriln sri, s. 107-111. 2 Qlinka S.N. Gstriln
sri, s. 68-69. 3 AKAK, t.VII, snd 438, s.888-491; blm 9, snd 1. 4
.. , . I. , 1972, .72. 5 .. : . ., 1911, .63.
-
12
rvan v Naxvan xanlqlar lv edildi v bu xanlqlarn razisind ran v
Trkiydn krlmkd olan ermnilr n qondarma "Ermni vilayti" yaradld.1
Bununla Cnubi Qafqazdak Azrbaycan torpaqlarnda, daha dorusu, rvan
xanlnn razisind ermni dvlti yaratmaq n ilk addm atld. Yeri glmikn,
1828-ci ild, z d ermnilrin krlm kampaniyas baa atdrldqdan sonra
"Ermni vilayti"nd olan 1125 kndin 1111-d ancaq Azrbaycan trklri
yaayrd.
Azrbaycan xalqnn qdim dvltilik nnlrini v mstqillik urunu mhv
etmk n 1840-c ild daha bir addm atld: "Ermni vilayti" lv edildi v
onun razisind bir ne qza yaradld: rvan, Yeni Bayazid, Gmr, Srmli v
s. 1849-cu ild is hmin Azrbaycan torpaqlarmda yeni inzibati-razi
vahidi - rvan quberniyas yaradld. rvan quberniyasnn yaradlmas,
slind, Qrbi Azrbaycan razisind ermnilr n dvlt yaradlmas yolunda
nvbti addm idi. Bundan sonra ermnilrin ran v Trkiydn rvan
quberniyas razisin, hminin digr Azrbaycan torpaqlarna krlmsi
prosesi daha da srtlndirildi.
Ermnilrin krlmsindn sonra Cnubi Qafqaz qanl qrnlar dvrn qdm
qoydu. Rusiya mstmlkilri trfindn silahlandrlan v hrtrfli mdafi
olunan ermni quldur dstlri Azrbaycan xalqna qar, mumiyytl Cnubi
Qafqazm trk-mslman halisin qar soyqrmlarna baladlar. Byk dvltlr
zlrinin Cnubi Qafqazla bal geosiyasi planlarn hyata keirmk n
ermnilrdn bir alt kimi istifad etdilr v bunun mqabilind onlara
tarixi Azrbaycan torpaqlarnda kemi rvan v Naxvan xanlqlarnn
razisind dvlt yaratmaqdan tr hr cr kmklik gstrdilr.
Nhayt, 1918-ci il mayn 29-da yenic elan olunmu Azrbaycan Xalq
Cmhuriyyti hkumti, z xalqnn iradsini nzr almadan, byk dvltlrin
tzyiqi il qdim Azrbaycan hri rvan trafndak tqribn 9,5 min kv.km
torpaqla birlikd ermnilr gzt getdi. Baqa szl, Vtn torpandan dmn pay
verildi. V pay verilmi hmin imali Azrbaycan torpanda - kemi rvan
xanlnn razisind ermni dvlti yaradld.
29 may 1918-ci il! Bu tarix imali Azrbaycan razisind, mumiyytl,
Cnubi Qafqazda tarixd ilk df ermni dvltinin yaradld gndr. Hamya
mlum olan tarixi faktdr ki, bundan vvl he zaman Cnubi Qafqaz
razisind mumiyytl ermni dvlti olmamdr.
ar Rusiyas trfindn ial olunmu Azrbaycan torpanda rvam v Naxvan
xanlqlarnn razisind ermni vilaytinin yaradlmasndan drhal sonra
Azrbaycan tarixinin amanszcasna saxtaladrlmasna balanld. Ermni
milltilri z havadarlar olan Rusiya iallarnn yaxndan itirak v kmyi
il saxta ermni tarixi yaratmaa baladlar. Btn arxiv sndlri, htta
Rusiya
1 , () . , . III. 1828, ., 1830. . 272-273; . VII, .437. .487;
bax: blm 9, snd 2.
-
13
imperiyasnn Azrbaycan xanlqlar, ran v Trkiy il balad mqavillrin
adlar v mtnlri d saxtaladrld. Rusiya v Sovet ttifaqnn ali
rhbrliyind, dvlt v hkumt strukturlarmda mhm mvqelr el keirmi
ermnilr z mqsdlrin asanlqla nail oldular. Nticd XIX srin 20-30-cu
illrindn balayaraq Rusiya trfindn Cnubi Qafqaza ktlvi surtd krlb
gtirilmi glm ermnilr bu regionun "n qdim yerli halisi", ata-baba
torpaqlar llrindn alnb ermnilr paylanm yerli azrbaycanllar is
"glm", "kri yrtclar" kimi qlm verilmy baland. Ermni milltilri btn
dnyaya Azrbaycan v azrbaycanllar haqqnda dayanmadan saxta v qsdn
thrif
olunmu informasiyalar yaydlar. Bzi faktlara mracit edk. Tarixi
hqiqt beldir ki, 1805-ci ild Rusiya il Azrbaycan dvlti olan
Qaraba xanl arasnda Krkay sazii adlanan sazi balanmd. Saziin ad
beldir: "Tpaa ey Kapaaxc u o epexoe xacma o acm Pocc om 14 M 1805
oa".1 Hmin sazi gr, Qaraba xanl Rusiyann himaysini qbul edir,
Rusiya is Qaraba xanlna daxil olan torpaqlarn brahimxlil xana, daha
dorusu, Azrbaycana mxsus olduunu v glckd d Qaraba xannn varislrin
mxsus olaraq qalacan tsdiq edirdi. 2 Ermni tarixilri is real tarixi
v Krkay mqavilsini saxtaladraraq Qaraba xanl razisin guya ermnilr
mxsus olduunu v Krkay mqavilsinin d guya ermnilrl Rusiya arasnda
balandn iddia cdirlr. Halbuki ermnilrin ran v Trkiydn Azrbaycana, o
cmldn Qaraba xanlnn razisin krlmsin Krkay saziinin imzaland 1805-ci
ildn ox sonra 1828-ci ild balanmd. V glm Qaraba ermnilri 1978-ci
ild zlrinin randan bura, yni Qarabaa krlmsinin 150 illiyini bayram
etmi, bu mnasibtl Dalq Qarabada - Adr rayonunun Marquevan kndind
bir xatir abidsi d ina etmidilr. 1988-ci ild ermni separat-terroru
dstlri "tarixi hqiqtin izini itirmk" mqsdil ermnilrin Qarabaa glm
etnos olduunu tsdiq edn bu abidni datmlar. Hazrda hmin abidnin
qalqlar Azrbaycan Respublikasnn Adr rayonu razisinddir.
Digr bir fakt: XIX srin vvlind Rusiya imperiyas Cnubi Qafqaz ial
etmy balayanda burada he bir ermni dvlti yox idi. Cnubi Qafqazda
Azrbaycan xanlqlar hkmranlq edirdi. Regionda Azrbaycan xanlqlarndan
baqa bir d grc arl vard. O zaman indiki Ermnistan Respublikasnn
yerldiyi razid Azrbaycan dvlti olan rvan xanl yerlirdi. V
1826-1828-ci illr Rusiya ran mharibsi baa atdqdan sonra, Trkmnay
mqavilsin (1828) sasn, Azrbaycann iki xanl rvan xanl v
Htta hazrda vaxt il mxtlif internet saytlarnda yerldiriln rvan
xanlna mxsus maddi-
mdniyyt nmunlrini d saytlardan xarrlar. 1 AKAK n.II, snd 1436,
s.702-705. 2 lav mlumat n bax: 200. , 2005.
-
14
Naxvan xanl Rusiya imperiyasna qatld. Bu tarixi fakt 1828-ci il
Trkmnay mqavilsinin btn mtnind v mzmununda da z ksini tapmdr.1
Konkret olaraq mqavilnin III maddsind mhz rvan xanlnn v Naxvan
xanlnn Rusiya imperiyasna ilhaq olunduu qeyd edilir:
Mqavilnin n bu maddsind, n d digr maddlrind he yerd "Ermnistan"
sz yoxdur. V ola da bilmzdi. nki o zaman Cnubi Qafqazda "Ermnistan"
adlanan razi v ya dvlt yox idi. Ermni "tarixilri" btn bu real
tarixi faktlar saxtaladraraq
rvan v Naxvan xanlqlarnn Rusiya trfindn ial olunmas faktn btn
dnyaya guya "Ermnistann Rusiyaya birldirilmsi" kimi tqdim edirlr.
Buna xsusi niyytl dnlm saxtakarlqdan baqa n ad vermk olar?!
Daha bir fakt: ermni alimlri tarix elmini akademik sviyyd
saxtaladrrlar. Msln, ermni tarixisi akademik S.P.Aayan byk
Azrbaycan mtfkkiri A.A.Bakxanova hsr etdiyi srd XVIII sr imali
Azrbaycan xanlqlarnn xritsini vermidir.2
Lakin ermni akademiki hmin xrity saxtakarlq edrk imali Azrbaycan
xanlqlarndan birinin - mhz rvan xanlnn razisini daxil etmmidir:
Aayan z srind. z d hmin xritnin altnda verdiyi qeyd d yazr ki,
gstriln xritni guya P..Kovalevskinin "Qafqazn Rusiya trfindn ial"3
srindn olduu kimi gtrb z srin daxil etmidir. Bununla Aayan
1Bax: , .III. 1828, C., 1830, . 125-126. 2 .. .. , 1948, .9. 3
.. . ( ), ., ( ). .65, 113.
-
15
oxuculara yalan satr, hm d pekar saxtakar olduunu sbut edir.
nki, P..Kovalevskinin srindki xritd imali Azrbaycan xanlqlarnn
hamsnn razilri, o cmldn rvan xanlnn razisi d z ksini tapmdr.
Grndy kimi, ermni akade miki z xalqna "xidmt etmk n" tarixi
hqiqti thrif etmkl yana, rus alimi P..Kovalyevskinin xritsini
saxtaladrmaqdan da kinmmidir...
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Tarix nstitutunun mlliflr heyti
trfindn hazrlanm "rvan xanl: Rusiya ial v ermnilrin imali Azrbaycan
torpaqlarna krlmsi" kitab btn bu saxtakarlqlar ifa etmk, dnyaya
elmi hqiqti, daha dorusu real tarixi olduu kimi atdrmaq mqsdil
yazlmdr. Bellikl, kollektiv tdqiqat sri olan hmin kitab daha bir
ermni saxtakarlnn stn ar. Tkzibolunmaz ilk mnblr, o cmldn oxsayl
arxiv sndlri sasnda yazlm "rvan xanl: Rusiya ial v ermnilrin
imali Azrbaycan torpaqlarna krlmsi" sbut edir ki, bu gn
Ermnistan Respublikas adlanan dvltin yerldiyi razi yaxn kemi qdr,
btn tarix boyu hmi Azrbaycan torpa olmudur. XIX srin vvllrind hmin
razid Azrbaycan dvlti olan rvan xanl yerlirdi. Yalnz 1828-ci ild
Rusiya ordusu trfindn Trkiydn v randan imali Azrbaycana krlb
gtirilirdi. V bu gn Ermnistan Respublikasnn yerldiyi razi 180 il
bundan vvl Azrbaycan torpa idi. Bu torpan aborigen halisi
azrbaycanllar idi. Ermnilr is Cnubi Qafqaza glm, daha dorusu,
gtirilm etnosdur. Bu etnosun yaad "Ermnistan Respublikas" adlanan
razi is azrbaycan torpadr. Azrbaycan xalq yaadqca, bu hqiqt d
yaayacaqdr.
***
"rvan xanl: Rusiya ial v ermnirin imali Azrbaycan
-
16
torpaqlarna krlmsi" kitabnn iq z grmsi grgin elmi axtarlar v byk
zhmt bahasna baa glmidir. Kitabn mlliflri tarixi hqiqti z xarmaq n
ilk mnblr zrind yorulmadan ilmilr. Redaksiya heytinin zvlri kitabda
veriln faktlat ilk mnblr v elmi dbiyyatla tkrar-tkrar yoxlamal
olmular. srin iq z grmsind zhmti olanlarn v bu grkli id itirak
ednlrin hams n xo szlr layiqdir. Lakin uzun srn v ox ar redakt
prosesind elmi hqiqt axtar namin veriln btn taprqlar xsusi
msuliyytl yerin yetirn, ilk mnblri lk-vlk edib olduqca maraql
faktlar akara xaran, elmi rhlrl trtib etdiyi cdvllrl bu qiymtli
srin yksk sviyyd xmas n lindn glni sirgmyn tarix elmlr namizdi
Gntkin Ncflinin zhmtini ayrca qeyd etmyi zm borc bilirm. Azrbaycan
Milli Elmlr Akademiyasnn Tarix nstitutu kitabn rsy glmsi n kmyini
sirgmyn hr ks, o cmldn institutun mkdalar t.e.n. Tofiq Ncfliy,
Aynur mnovaya, Srlan Hsnova, Milli Arxiv darsinin risi, t.e.d.
Ataxan Paayev bada olmaqla "Elmi mlumat kitabxanas" bsinin
mkdalarna AMEA Mrkzi elmi kitabxanasnn mdiri, fil.e.n. Aybniz xanm
Kngrli bada olmaqla kitabxanann btn mkdalarna, BDU-nun elmi
kitabxanasnn mdiri Sara xanm brahimova bada olmaqla "Nadir fond"un
v "rq blmsi"nin mkdalarna, M.F.Axundov adna Milli Dvlt kitabxanas
"Nadir fond" bsinin mkdalarna, t.e.d. Fzail Aamal, vz lkbrov v b.
hmvtnlrimiz drin minntdarln bildirir.
AMEA-nn Tarix nstitutu "rvan xanl: Rusiya isal v ermnilrin imali
Azrbaycan torpaqlarna krlmsi" kitabnn apn z zrin gtrn v bu grkli
srin nfis trtibatda nri n lindn glni sirgmyn Regionlarn nkiaf
ctimai Birliyin ayrca minntdarlq etmyi zn borc sayr.
Yaqub Mahmudov, mkdar elm xadimi, AMEA-nn mxbir zv, tarix elmlri
doktoru, professor
rvan xanl Azrbaycann dvltilik tarixinin ayrlmaz trkib
hisssidir
-
17
Byk Azrbaycan srkrdsi Nadir ahn yaratd far imperatorluunun
dalmasndan sonra tarixi Azrbaycan torpaqlarnda yaranm
yerli dvltlrdn Azrbaycan xanlqlarndan biri d rvan xanl idi. rvan
xanl imali Azrbaycann qrbind kemi Sfvi imperatorluunun
inzibati-razi vahidlrindn biri olan uxursd bylrbyliyinin razisind
yaranmd.
rvan xanlnn razisini hat edn uxursd vilaytinin ad il bal elmi
fikirlrin hams hmin blgnin adnn qdim Azrbaycan trk tayfalarnn
adndan gtrldyn tsdiqlyir. Bu, inkarolunmaz tarixi faktdr ki,
Azrbaycan tayfalarndan biri olan Sdli v ya Sdlilr Qaraqoyunlu tayfa
birliyin daxil idi. Dvr aid mnbd mir Teymurun yrlrindn bhs olunarkn
mir Sdin uxursd hakimi olduu qeyd olununur [91, 17-18]. "Sdli"
etnoniminin XIV srd yaam Qaraqoyunlu tayfa bas mir Sdin adndan
gtrlmsi faktn ermni mnli C.Bornoutyan da tsdiq edir [200, 2].
1411-ci ild dnyasn dyimi Sdli hakimi mir Sd rvan yaxnlnda dfn
olumudur [164,139]. mir Sdin lmndn sonra uxursd vilaytinin hakimi
onun olu Pirhseyn oldu [164, 139].
Pirhseynin dvrnd d rvan (Rvan) qalas mirliyin paytaxt idi
[164,139-140].
mir Sdin hakimiyyti altnda birlmi Azrbaycan-trk tayfalar XIV
srin sonlarndan balayaraq Sdli adland. El bu dvrdn d imal-Qrbi
Azrbaycann Arazyan Srmli vadisindki razisi (indiki Ermnistan
Respublikasmm Yerashadzor
* kndi v onun traf) uxursd adlanmaa balad
farlar Azrbaycan xalqnn tkklnd itirak etmi qdim trk tayfalarndan
biridir. Hazrda
farlarn nsillri Azrbaycan, Trkiy v ran razisind yaayr. Nadir ah
farlarn Qrxl oymandan idi [bax: 196,24,191].
Qdim Urartu tarixin rik xmaa alan ermni mlliflri "rvan"
toponiminin sassz olaraq Urartu mnblrind ad kiln "Yerebuni" qalasnn
adndan gtrlmsi fikrini irli srrlr. XIX sr rus mllifi .Zelinski is
"rvan" toponimini hm ermnilrin qondarma "Nuh fsansi" il bal
"yerevum" "grnn", hm d tatarlarn (Azrbaycan trklri red.) "teet"
"axan", "rvan" mnasnda iltdiyini qeyd edir [82,1]. Lakin bu fikirlr
elmi sasa syknmir. "r" toponiminin ermni dilind izah yoxdur. r
("Yer") qdim trk sz olub "Yerin gn baxan z"n deyilir [7,218]. Bzi
tdqiqatlarn fikrinc, "rvan" toponimi trk dillrindki "r" "dan gndn
trfi", "dalavari da zirvsi" v farsca "van" "yer" szlrindn ibartdir
[bax: 110,270]. rvan toponiminin qdim trk teonimlrindn (ilahi
adlar) trnn elnik adlar srasna daxil edilmsi v onun qdim trklrin r
(" Yer") Tanrs il eynildirilmsi fikri daha dzgndr [bax:
111,28].
Nadir ah 1747-ci il iyunun 19-dan 20-n kn gec qtl yetirildikdn
sonra tarixi Azrbaycan torpaqlarnda 20-dn ox xanlq v sultanlq
adlanan xrda dvltlr yarand. O zaman Azrbaycann imalnda Drbnd, Quba,
Bak, amax, Cavad, Salyan, Lnkran, ki, Gnc, Qaraba, qrbind Naxvan,
rvan, cnubunda rdbil, Srab, Zncan, Tbriz, Qarada, Urmiya, Xoy,
Maraa v Maku xanlqlar yaranmd.
Bzi mlumatlara gr, uxursd vilaytinin ad hl e..VII yzillikd
burada mskunlam trk mnli Sak tayfalarnn ad il bal olub vvllr Saka
Yurdu Saka uxuru, orta srlrd is uxursd lksi adlanmdr [bax: 190-19].
* Yerashadzor kndinin ad Azrbaycan dilindn ermnicy trcm olunub v
mnas "Arazyan
-
18
[164,140]. uxursdin tarixi Azrbaycan torpa olduunu ermni mnblri
d tsdiq edir. Ermni mnblri buran "Sahatapos" "Shdin uxuru", yaxud
da "Yerkrin Sahal" - "Shadin lksi" adlandrrlar [214,26;
164,140].
uxursd toponimi rsmi sndlrd ilk df 1428-ci ild kils (Valarabad)
kndin sahiblikl bal rbdilli sndd xatrlanr [164,140]. Arpaayn Arazla
qovuduu yerdn Naxvan v Arazn sa sahilind yerlmkl Ardaa qdr razilri
hat edn Srmli Sdli tayfasnn qdim yurdu idi. XV srd Arazboyu
torpaqlar
hat edn v Ardala Alagz dalar arasndak vadi d Sdli oymana daxil
idi. Teymuri tarixisi Hafiz Ebru Sultan ahruxun Azrbaycana yrlrindn
bhs edrkn Naxvan v Srmli blgsinin Sdli oymann qdim yurdu olduunu
qeyd etmidir [18,562; 195,22]. Bu vadi byk bir uxura bnzdiyin gr
ona el arasnda "uxur"da deyirdilr. rvan vilaytinin dznlik blgsind
yaayan azrbaycanllar ox sonralar - XVIII - XIX srlrd d bu vadini
Shd uxuru adlandrmaqda davam edirdilr [44, 11-12].
1410-cu ild Azrbaycan slalsi Qaraqoyunlular Tbrizd hakimiyyt
glrkn Sdlilr slalsi rvan blgsinin sahibi idi. Bunu blgdn taplan
maddi-mdniyyt nmunlri d tsdiq edir [bax: blmnin sonu, kil: 1, 2, 3,
4]. 1420-ci ild Qaraqoyunlu taxtna xan sgndr onun taxt-tac rqibi
olan qarda bu Sidin trfini saxladqlar n mir Pirhseynin xlflrini
vilaytin idariliyindn knarladrm v uxursdin idarsini birbaa mrkzi
hakimiyyt tabe etmidi [164,142]. Bu zaman uxursd vilayti imalda
Grcstanla (Grcstan 1469-cu ild paralandqdan sonra Kartli arl il),
rqd Qaraba vilayti il, qrbd Samsxe-Saalabaqo,* Pasin, lgird v
Bayazidl, cnubda is Naxvan, Qapan v Maku il hmsrhd idi.
Tarixi raitdn asl olaraq uxursd vilaytinin srhdlri dflrl
dyimidir. Qaraqoyunlularn hakimiyyti dvrnd uxursd vilaytinin
tarixind sonralar btn Azrbaycan n son drc ar problemlr yaradan bir
hadis d ba verdi: Qaraqoyunlu hkmdar Cahanahn icazsi il 1441-ci ild
ermni katolikoslarnn faliyyt mrkzi Kilikiyann Sis hrindn Azrbaycana
rvan yaxnlndak kils (mdzin**) monastrna krld [51,87; 138,255].
Bununla Cnubi Qafqazda qriqorianl yayan ermni missionerlri n
lverili rait yarand. Qaraqoyunlu hkmdarlar ermni katolikoslarn
himay
uxur", "Arazyan dr" demkdir. * Samsxe-Saalabaqo blgsinin ad
Azrbaycan dilindn grc dilin trcm olunub v mnas qala-Ataby yurdu"
demkdir. ** Ermnilr trfindn saxtaladrlaraq "Emidzin" adlandrlan bu
mbdin (sonralar kilsnin) adnn ermni dilind he bir mnas olmadndan
ermni mlliflri uzun-uzad izahlardan istifad edirlr [bax: 51, 374].
kils v ya mdzin qdim Azarbaycan-Alban monastr idi. Szn trkibindaki
"" Azrbaycan trkcsind say, "mdzin" is rrb dilind azan vern"
demkdir. Matenadaranda saxlanlan orta asrlar aid alq-salq sndlrind
d mbdin ad "kils" klind yazlr [bax: 72: 73].
-
19
etdilr v onlara srbstlik verdilr. Bu vaxtdan Azrbaycann uxursd
diyarnda yerln kils btn ermnilrin dini mrkzin evrildi.
Qaraqoyunlulardan sonra Aqoyunlulara. snan kils katolikoslarnn
mvqeyi daha da mhkmlndi. Bellikl, Azrbaycan razisind uxursd
diyarnda Azrbaycan Qaraqoyunlu. Aqoyunlu hkmdarlarnn icazsi il
ermni kilslri tikildi.
XVI srin vvlind mrkzi Tbriz hri olan mrkzldirilmi Azrbaycan Sfvi
dvlti yarand. Azrbaycann baqa blglri kimi, uxursd d Sfvi dvltinin
trkibin daxil oldu [[bax: blmnin sonu, kil: 6, 7, 8, 9]. XVI srin
30-cu illrind Azrbaycan Sfvi dvltinin razisi inzibati chtdn 13
vilayt -bylrbyiliy blnd. Bunlardan biri d mrkzi rvan (Rvan) qalas
olan uxursd bylrbyiliyi idi.
uxursd bylrbyiliyin Maku, Sdrk, Naxvan (XVII srin vvllrindn)
vilaytlri, Zaruzbil, Bayazid qalas, adl tayfasna mxsus torpaqlar,
Osmanl fthlri zaman bu blglr krlm Dmbuli krdlrinin
yaadqlar torpaqlar v Maazberd daxil idi [174, 14]. uxursd
bylrbyiliyini Sfvi ahlarnn tyin etdiklri iki Azrbaycan tayfasnn
ustacl v rumlu tayfalarnn nmayndlri idar edirdi.
uxursd bylrbyiliyini Osmanl imperatorluu il hmsrhd olduu n hmi
tannm Azrbaycan trk srkrdlri idar etmilr. Bel ki, uxursd
bylrbyiliyinin Hsn by Rumlunun "hsn-t tvarix" srind 1538-ci ild
xatrlanan ilk bylrbyi Bdir xan Ustacl olmudu. Sonra onu ahqulu
Sultan Ustach vz etmidi. 1554-c ild Sultan Sleyman Qanuni rvana yr
edrkn uxursd bylrbyi Hseyn xan Rumlu idi. Ondan sonra hmin vzify
ahqulu Sultan Ustacl tyin olunmudu. Daha sonra onu Mhmmd xan Toxmaq
Ustacl v baqalar vz etmilr [174, 121 -122; 170,52-53].
XVI srin vvllrindn balayaraq Sfvi Osmanl srhdind yerln uxursd
bylrbyiliyinin tarixind n ar dvr baland. Bylrbyiliyin razisi v onun
mrkzi olan rvan qalas z aralarnda qanl mhariblr aparan iki qarda
trk imperiyalar olan Sfvilrl Osmanhlar arasnda mharib meydanna
evrildi, dflrl ldn-l kedi. 1590-c il stanbul slh mqavilsin sasn,
uxursd bylrbyiliyi Osmanl idariliyin kedi, bu zaman bylrbyiliyin
inzibati-razi quruluu dvrn mnbsind 1590-c il tarixli "Mfssl dftr"
gr aadak kimi tqdim olunur: uxursd bylrbyliyinin razisi iki livaya
rvan v Naxvan livalarna blnmd. rvan livasna 10 nahiy daxil idi:
uxursd bylrbyliyi razisind mskunladrlan krd tayfalar bu yerlr
Osmanl sultanlar
trfindn XVI srin sonlarnda Diyarbkr v Dcl ay sahillrindn krlmd.
Osmanl sultanlar krdlri snni olduqlar n Sfvi Osmanl mhariblri zaman
buradan kmy mcbur olmu i mzhbli Azrbaycan trklrinin qzlbalarn
torpaqlarnda yerldirdilr. "Diyarbkrdn v s. yerlrdn snni mzhbli
"Kurmanc" adlanan Dcl krdlri ... Maku, rvan v Naxvan blglrin
gtirilrk buradan km Qzlba-trkmnlrdn v Oyrat xalqndan boalan knd v
qsblr yerldirildi" [bax: 17; 192, 437-438].
-
20
rvan, Qrbi, Grni, Vedi, Aralq, Taln, rmus, Abnik, Abaran,
rabxana. Naxvan livas is 16 nahiydn (Acaqala, Mvaziyi-Xatun,
Mlki-Arslanl, Qaraba, Dram, Drahbuz, Bazaray, rur, Zar, Zbil, linc,
Sisyan, Azadciran, Ordubad) v 1 qzadan Naxvan qzasndan (sancandan)
ibart idi [6; 8-9]. 100 ildn ox davam edn Sfvi-Osmanl mhariblri
1639-cu ild Qsri-irin mqavilsi il baa atd. ki imperiya arasnda
1723-c il kimi davam edn uzunmddtli slh dvr baland. Yaranm
min-amanlq uxursdd sosial-iqtisadi inkiafa msbt tsir gstrdi.
uxursd bylrbyiliyini vvlki kimi yen Sfvi hkmdarlarnn tyin
etdiklri hakimlr idar edirdi. Blgni osmanllardan azad edn I ah
Abbas (1587-1629) bu dylrd gstrdiyi igidliy gr "Sar Aslan" lqbini
alm mirgn xan Qacar* uxursd (rvan) bylrbyi tyin etdi. 1625-ci ild
mirgn xann lmndn sonra bu vzify onun olu, I ah Abbasn n tannm
srkrdsi Thmasibqulu by Qacar tyin edildi [105,155-156; 174,125].
Btn XVII sr rzind bu blgnin idariliyi Azrbaycann qdim tayfas olan
Acaqoyunlu Qacarlarn lind qald.
1663-c ild II ah Abbas (1642-1666) kemi uxursd hakimi mirgn xann
olu Abbasqulu xan rvana hakim tyin etdi. O, uxursd bylrbyiliyini
XVII srin 70-ci illrinin vvlin kimi idar etdi. Onu bu vzifd islam
qbul etmi grc silli Sf xan vz etdi. Sf xann lmndn sonra uxursd
bylrbyilri Sfiqulu xan Alxas Mirz olu v Sfiqulu xan Rstm olu
oldular [bax: 104,100-101; 105,156; 164,111; bax: blmnin sonu, lav:
1]. Bu iki bylrbyinin zamannda halinin vziyyti xeyli arlad. Nticd
iki il mvacibsiz qalan Qacar v Bayat tayfalarndan olan dylr 1677-ci
ild Sfiqulu xana qar syana qalxdlar [181,195-196]. Vziyyti nzr alan
ah II Sfi (Sleyman) (1666-1694) uxursd bylrbyiliyin znn etibarl
adamlarndan biri olan Zal xan tyin etdi. Onun hakimiyyti illrind
XVII srin son rbnd btn Yaxn rq lklri kimi, Sfvi dvlti d drin tnzzl
dvrn yaayrd. Bu, uxursd bylrbyiliyi n d tsirsiz qalmad. Bununla
bel, Azrbaycann bir ox yerlrind olduu kimi, uxursdd d nnvi iqtisadi
hyat davam etmkd idi. Vilaytin mrkzi rvan hri Osmanl imperiyasnn
ticart mrkzlrini Tiflis, Gnc, amax v sfahan hrlri il laqlndirn
ticart yollarnn qovanda yerlirdi [187,28]. rvan digr Azrbaycan
hrlri il daha geni ticart laqsi saxlayrd. "rvana hr yerdn tacirlr
glir, istdiklrini alb aparrdlar..." [187,28].
Sfvi Osmanl mhariblri nticsind uxursdin tarixi srhdlrind ciddi
dyiiklik ba verdi. 1635-1639-cu illr Sfvi - Osmanl mhariblri
nticsind uxursd bylrbyiliyi z razisinin tqribn yarsn itirdi.
XIV-XVI srlrd ona mxsus razilrdn yalnz rvan v rqi ryel
bylrbyiliyin
* mirgn xan Azrbaycann qdim Acaqoyunlu Qacar tayfasndan idi
[bax: 174,125; 196,186-187].
-
21
lind qald. I ah Abbasn lmndn sonra da uxursdin razisind
dyiikliklr ba verdi. Bel ki, I ah Sfi 1629-1634-c illr arasnda bir
sra vilaytlrin srhdlrind dyiikliklr etdi. Bu zaman o, Naxvan v
Makunu uxursdin trkibin keirmi, Pmbk v Boraln is onun trkibindn
xararaq Qaraba bylrbyiliyinin trkibin daxil etmidi [182.53].
E.lbinin mlumatna gr, Maku rvan (uxursd) bylrbyliyinin trkibind
ayrca sultanlq idi [96,107].
XVII srin 30-cu illrindn XVIII srin 20-ci illrin qdr olan dvrd
uxursd bylrbyiliyi rvan, rqi ryel, Naxvan v Maku* yltlrini hat
etmidir. XVI srdn XVIII srin birinci rb d daxil olmaqla rzind rvan
yalti sabit srhdlr malik olmudur. Bu yaltin razisi Arazn hr iki
sahilind (ox hisssi sol sahilind) yerlirdi.
XVIII srin vvllrind Sfvi dvltind mrkzi hakimiyyt ox ziflmidi.
Artq dvltin digr razilri kimi, Azrbaycann da ayr-ayr blglrini idar
edn hakimlr, o cmldn uxursd bylrbyilri mrkzi hakimiyytdn ayrlb
mstqil hakimlr evrilirdi.
Yerli hakimlr z mqsdlrin atmaq n xalq syanlarndan istifad
edirdilr. Bhs olunan dvrd Azrbaycann imalnda n gcl syan irvan
bylrbyiliyind ba verdi. syanlar Hac Davudun bal il 1721-ci ilin
avqustunda amax hrini l keirrk irvan bylrbyini qtl yetirdilr.
Bununla Azrbaycann imalnda ilk df olaraq mstqil dvlt qurumu - xanlq
yarand [136,28-36]. Bundan tvi dn v mrkzdn kmk ala bilmyn uxursd
bylrbyi Mehrli xanla Qaraba bylrbyi Uurlu xann birlmi qounu amaxya
doru hrkt etdi. Onlar Brd yaxnlnda - Kr sahilind grrk 30 min nfrlik
qoun toplasalar da, ah onlara kmk gndr bilmdi. Bundan xbr tutan Hac
Davud Dastandan glmi mttfiqlri il birlikd onlar Kr ayn kemy qoymad
v qfltn hcuma kerk mlub etdi [52, 28-29]. Sfvilrin ziflmsindn
istifad edn fqanlar 1722-ci ild dvltin paytaxl sfahan hrini l
keirdilr. Bcl bir vaxtda yaranm lverili raitdn istifad edn ermni
din xadimlri I Pyotrla laqy girrk onu Azrbaycan torpaqlarnn, o
cmldn rvann ialna irniklndirdilr [bax: 126,86-93]. Tiflisdki ermni
yeparxiyasnn bas arxiyepiskop Minas Prvazyan 1722-ci ilin dekabrnda
vardapet Minasa yazrd: "Sn mlumdur ki, rvan ran (Sfvi - red.)
torpaqlarnn aardr v bizim niyytimiz rvan qalasn l keirmkdir. gr o
bizim limizd olarsa, n trklr, n d iranllar biz he n ed bilmycklr"
[35, XXXI; 126,93]. Rusiya 1722-1723-cu illrd Sfvi dvltinin
Xzrsahili vilayatlrini ial etdi [169,3864]. Bundan narahat olan
Osmanl dvlti Rusiyann qabaqlamaq n 1723-c ild z qounlarn Azrbaycana
yeritdi.
Rusiya Osmanl dvlti il mhariby girmkdn kindi. Nticd
* Bzi mnblrd Maku mahalnn rvan xanl ial olunan zamanda da min
trkibind olmas haqda mlumat var [bax: 59. 49-50].
-
22
1724-c ild stanbulda Rusiya v Osmanl dvltlri arasnda mqavil
imzaland. Mqavilnin rtlrin gr, Rusiya ial etdiyi Xzrsahili
vilaytlri lind saxlamaqla kifaytlndi. Osmanl dvlti is Cnubi
Qafqazn, o cmldn Azrbaycann qalan razilrini ial etmk n Rusiyann
bitrfliyini tmin etdi. stanbul mqavilsindn sonra hcuma ken Osmanl
imperatorluu rdbildk btn Azrbaycan torpaqlarn ial etdi.
rvan qalasnn mhasirsi v qhrmancasna mdafisi (6 iyul 7 oktyabr
1724-c il): rvan blgsinin ial zaman osmanllar ciddi mqavimtl
qarladlar. Osmanl ordusunun rvan blgsini ial etmsi haqda n dqiq
mlumat bu mliyyatlarn itiraks olan Kmani Mustafa Aann "Rvan
fthnamsi"nd verilir [22].
1724-c ilin yaznda Osmanl srkrdsi Arifi hmd paa 60 min nfrdn
artq qounla Tiflisdn rvana doru hrkt etdi v mayn 29-da Arpaay
vadisin yetirk burada mvqe tutdu [22,33-34]. Dvrn digr mnbsi saylan
Anonim ermni xronikasnda is rvana hcum edn 75 minlik Osmanl
ordusuna Abdulla paa Kprlnn* balq etdiyi qeyd olunur [38,8]. Osmanl
ordusu rvan qalas trafnda ciddi mqavimtl qarlad. Vtn torpann
mdafisin qalxan btn uxursd halisi bada bylrbyi liqulu xan** olmaqla
Osmanl qounlarna iddtli mqavimt gstrdi.*** rvann mdafisi zaman hrin
halisi btnlkl azrbaycanllardan ibart idi. rvan qalasn mhasiry alan
Osmanl qoununa mrkzdn dflrl hrbi kmk gndrilmsi**** qalann
qhrmancasna mdafi olunmasna parlaq sbutdur. L.Lokhart Osmanl
ordusunun iddtli hcumlarna rvan mdafiilrinin qhrmancasna mqavimti,
osmanllarn oxlu sayda itki vermsi v bununla laqdar olaraq "llri dfn
etmk n Arif hmd paann nvqqti atks tklif etmsi" bard mlumat verir
[204,261].
kils v onun trafnda mskunlaan, sasn qriqorian missionerlrindn
ibart olan ermnilri z vtnlri olmad n uxursdin v rvan qalasnn taleyi
sla maraqlandrmrd. ksin, onlar bu torpaqlarda mhkmlnmk n lky hcum
edn hr hans xarici qvv il svdlmy hazr idilr.* Buna gr d n
katolikos, n d ermni missionerlri rvann
* Hadislrin bilavasit itiraks olan Komani Mustafa Aann mlumatlar
hqiqt daha uyundur. nki Abdulla paa Kprl rvana deyil, Tbriz zrin yr
balq etmidi. ** Dvr aid mnbd Osmanl qounlar rvan qalasn mhasiry
alan zaman uxursd bylrbyi
liqulu xann olduu gstrilir [bax: 22,50,61 v s. . *** rvan
mdafilrinin 2 dsty ayrlaraq htta qaladan xb osmanllara zrb endirmsi
haqda maraqh mlumatlar var [bax: 22,56]. **** rvan mhasiry alan
Arif hmd paann mracitin cavab olaraq Osmanl sultani nc 35 min
nfrlik [38,11], sonra Ktahya paasnn bal il 10 minlik qvv?
[38,12;204,261], daha sonra is Misirdn 3 min nfrlik hrbi qvv
gndrmidi [38,13]. * kils katolikosu Osmanl paasna Sfvi ah Thmasib
haqqnda qeyri-dqiq mlumatlar atdrmaqla yana, hm d rvan qalasnn
mdafiilrini tslim olmaa arrd [22,54-55].
-
23
mdafisind itirak etdilr. ksin, ermnilr Osmanl hrbi hisslri il
laq yaratdlar v sbirsizlikl Azrbaycana mdaxil edn Osmanl qounlarnn
qbbsini, rvan qalasnn tslim olmasn gzldilr.** He bhsiz ki, mhz bu
"xidmt" mqabilind Sultan III hmd ermnilr bard xsusi frman verdi.
rvan qalasnn mhasirsindn bir hft sonra, Sultan III hmdin Arif hmd
paaya gndrdiyi frmanda ermnilrin dini mrkzi olan "kilsy hcum etmk
qadaan olunur, onn dantya v sakinlrinin qart mruz qalmasna yol
verilmmsi" [38,11] tbb edilirdi. Htta, Arif hmd paa sultan frmanna
uyun olaraq kilsnin qorunmas n xsusi bir alay da ayrd [38,11].
Sultan III hmdin rvann mhasirsi zaman qalann mdafiilri olan
Azrbaycan trklrini qrmaa razlq vermsi, ermnilr is toxunmamaq bard
xsusi frman gndrmsi masir ermni milltilrinin guya hl orta srlrdn
trklrin ermnilr qar soyqrmlar hyata keirmlri bard bhtan tbliatnn he
bir sas olmadn sbut edir. ksin, bu fakt tsdiq edir ki, trklr hmi
ermnilri himay etmilr.
rvan qalasnn mdafiilri Osmanllarn iddtli top ati altnda dflrl
qalaya olan hcumlar qhrmancasna df etdilr. Mhasir uzand. Osmanllar
rvan qalasn ala bilmdilr. Qala mdafiilrinin mqavimtini qra bmycyini
grn Osmanl komandan lav kmk almaq n yenidn Sultan III hmd aadak
mzmunda mktub gndrdi: "Bu hrd klli miqdarda qoun vardr, biz artq
xeyli sgr itirmiik. mriniz nec olacaqdr? Kmk gndrcksiniz, yoxsa
geri qaydaq?" [38, 11].
Sultan mracit cavab olaraq rvan qalasn mhasird saxlayan Osmanl
qounlarna kmk n lav hrbi qvvlr gndrdi. Ktahya paasnn bal altnda
yeni qvvlrin glii d osmanllarn vziyytini dyidirmdi. Lakin mhasir
uzandqca qalada rzaq, sursat atmazl getdikc daha ox hiss olunmaa
balad. hrin mdafiilrin kmy he bir qvv glmdiyindn rvan komandanl
Arif hmd paa il danqlara girmy mcbur oldu [204,261]. Mrkzdn aramsz
olaraq kmk alan Osmanl qounlar 92 gn mhasird* saxlad rvan qalasn,
nhayt ki, byk tinlikl** l
** Anonim ermni xronikas"nda ciddi tarixi shvlrl yana, rvan
qalasnn mdafisind guya ermnilrin d itirak etdiyi qeyd olunur. Bunu
baqa mnblr tsdiq etmir. Digr trfdn, gr ermnilr Osmanl qoununa
mqavimt gstrib, rvan bylrbyin kmklik gstrmi olsaydlar, ravan qalas
alndqdan drhal sonra onlar Osmanl sultan trfindn
mkafatlandrlmazdlar [bax: 22, 56; 38,17].
* "Anonim ermni xronikas"nn mllifi qalann 60 gn mhasird saxlandn
qeyd edrk Osmanl qounlarnm rvan qalasna 1724-c il iyunun 7-d daxil
olduunu yazr [38,17|. Qrb tarixilri qalann mhasirsinin 24 iyundan
28 sentyabra qdr davam etdiyini yazrlar [204.261]. ** "Rvan
fthnamsi"nin mllifi rvan qalasnn mhasirsinin 1724-c il iyulun 6-da
balandn (1136-c il 13 vval) [22, 46] vo oktyabrn 7-d (1137-ci il 18
mhrrm) baa atdn [22. 69] yazr.
-
24
keir bildi [22,69J. rvan l keirdikdn drhal sonra Osmanl paas
ermnilrin dini
bas, kils katolikosu hmdanl I Astvasaturu yanna dvt edrk
gstrdiyi "xidmt" mqabilind ona xlt v nam verdi [38,17]. Bununla z
xyantkarlq nnlrin sadiq qalan ermnilr nvbti df tcavzkarn trfin kerk
onlar 200 ildn ox himay edn Sfvi dvltin xyant etdilr.
rvan qalas l kedikdn sonra Anadolu valisi Osman paa rvana hakim
tyin olundu [22,70].
L.Lokhartn fikrinc, rvann alnmas Osmanl dvlti n byk hmiyyt malik
olduu qdr d baha baa glmidi. Burada osmanllarn itkisi xstlikdn
lnlrl birlikd 20 min nfrdn artq, qala mdafiilrinin itkisi is daha
ox idi [204,261]. A.oannisyan is rvann mhasirsind osmanllarn
itkisinin xstlikdn lnlrdn savay 20 min nfrdn ox olduunu qeyd edir
[34,LXXX]. L.Lokhart is maraql bir fakt rvan qalas tslim olan zaman
qala qarnizonunun sa qalm mdafiilrin hri rfl trk etmy icaz
verildiyini qeyd edir [204, 261].
rvann itirilmsindn sonra uxursd bylrbyliyi 10 ildn ox osmanllarn
hakimiyyti altnda qald. Osmanllar ial etdiklri Azrbaycan razilrind
z inzibati idar sistemlrini ttbiq edrk yaltlri sancaqlara, onlar is
nahiylr blmdlr.
1728-ci il tarixli rvan yaltinin "Mfssl dftr"in gr, bu zaman
Maku, dr, Srmli nahiylri il yana Zar, Zbil v rur nahiylri d Naxvan
sancann trkibindn xarlaraq rvan yaltin birldirilir. Eyni zamanda,
rvan yaltinin razisind Gy, Mzr, Xnzirk, Qrxbulaq, Drik, Sdrk
nahiylri v ryel livas yaradlmd. XVI srin sonunda mvcud olmu Taln,
rmus, Abnik, rabxana nahiylri, elc d Naxvan sancann razisindki
Bazaray v Acaqala nahiylri lv olunmudu [6;9].
Bellikl, 1728-ci ild osmanllar siyahyaalma keirrkn rvan yaltinin
v Naxvan sancann razi-inzibati quruluu aadak kimi idi: rvan yalti
rvan hri, Qrxbulaq, Qrbi, Maku, Xnzirk, Grni, Vedi, Drik, Abaran,
Gy, Mzr, Srmli, dr, Aralq, rur, Sdrk, Zrzmin nahiylri v ryel livas
Naxvan sanca Naxvan hri, Naxvan, linc, Sair Mvazi, Drahbuz,
Mlki-Arslan, Mvaziyi-Xatun, Qaraba, Qlaat Dram, Azadciran, orlut,
Drnrgt, Drlyz v Sisyan nahiylri [6;9].
Sfvi dvltinin squtu yaxnlamaqda idi. 1726-c ildn balaya-raq far
tayfasndan olan grkmli Azrbaycan srkrdsi Nadirqulu xan Sfvi dvltind
nizami qounlara bal tdricl z li-n ald. Yeni srkrd sfahan l keirmi
fqanlan lkdn qovdu v 1730-cu ild hri azad ctdi. Bunn ardnca
-
25
o, rus qounlarnn Xzrsahili razilrdn xarlmasna nail oldu. Nticd
bir istiqa-mtd - osmanllara qar srbost mharib aparmaq n lverili
rait yaratd.
dr, Aralq, rur, Sdrk, Zrzmin nahiylri v ryel livas; Naxvan sanca
Naxvan hri, Naxvan, linc, Sair Mvazi, Drahbuz, Mlki-Arslan,
Mvaziyi-Xatun, Qaraba, Qlaat, Dram, Azadciran, orlut, Drnrgt, Drlyz
v Sisyan nahiylri [6;9].
Sfvi dvltinin squtu yaxnlamaqda idi. 1726-c ildn balayaraq far
tayfasndan olan grkmli Azrbaycan srkrdsi Nadirqulu xan Sfvi dvltind
nizami qounlara bal tdricl z lin ald. Yeni srkrd sfahan l keirmi
fqanlar lkdn qovdu v 1730-cu ild hri azad etdi. Bunun ardnca o, rus
qounlarnn Xzrsahili razilrdn xarlmasna nail oldu. Nticd bir
istiqamtd - osmanllara qar srbst mharib aparmaq n lverili rait
yaratd.
Nadirqulu xan Osmanl imperiyasna qar hrbi mliyyata Azrbaycann
cnubundan balad. 1731-ci ilin vvllrind Maraa, Tbriz v rdbil hrlri
azad olundu. Lakin Nadirqulu xann Naxvan v rvan istiqamtind hcuma
hazrlad bir zamanda Xorasanda mrkzi hakimiyyt qar qiyam ba verdi.
Bununla o, osmanl qounlarna qar apard uurlu hrbi mliyyatlar yarmq
qoyaraq Xorasana yr etdi. Bundan istifad edn Sfvi hkmdar ah II
Thmasib xalq irisind, xsusil orduda itirilmi nfuzunu brpa etmk
mqsdil z Sfvi qounlarnn banda rvan v Naxvan istiqamtind hcuma kedi
[219; 116; 115,19]. Lakin ah Osmanl qounlar il ilk toqqumadaca mlub
oldu v geri kildi. Osmanl komandanl il yenidn lk n lverisiz v ar
slh mqavilsi baland. Bellikl, 1732-ci il yanvarn 16-da Sfvi dvlti
il Osmanl imperiyas arasnda imzalanan Kirmanah slh mqavilsinin
rtlrin gr, Azrbaycann bir ox cnub blglr il yana, rvan v Naxvan da
Osmal imperiyasnn trkibind qaldi.
Xorasan yrndn qlb il qaydan Nadirqulu xan yeni mqavilnin rtlrini
qbul etmdi. O, orduya arxalanaraq hmin ild Sah II Thmasibi taxtdan
salb onun qundaqda olan olunu III Abbas ad il ah elan etdi v yeni
"ah" zrind qyyumluu z hdsin gtrd. Bununla, faktiki olaraq, Sfvi
dvltind btn hakimiyyt Nadirqulu xann lin kedi [136, 106].
Nadirqulu xan hakimiyyt bana ken kimi Osmanl dvltindn qounlarn
1723-c ildn bri ial etdiklri btn Sfvi torpaqlarndan geri kmsini tlb
etdi. Buna rdd cavab alan Nadirqulu xan Osmanl qounlarna qar hrbi
mliyyat brpa etdi. Grkmli srkrdnin balq etdiyi Sfvi qounlarnn
zrblri altnda Osmanl hrbi qvvlri Azrbaycan razisini trk etmy balad.
Nvb rvana atdqda qaladak Osmanl qarnizonu dy girmkdns mdafi olunma
stn tutdu. Lakin tezlikl Osmanl qarnizonu bunun da mnasz olduunu
nzr alaraq Nadirqulu xanla danqlara girdi.
-
26
Nticd rvan qalasndak Osmanl qarnizonu he bir itki vermdn 1735-ci
il oktyabrn 3-d qalan trk etdi [203,89].
Nadirin uurlarnn qalmaz olduunu grn ermni katolikosu bu df
osmanllardan z dndrrk onun trfin kedi.
rvandan sonra Nadirqulu xan 1735-ci il iyulun 9-da Gncni Osmanl
qounlarndan azad etdi. 1736-c ild Nadirqulu xan bu vaxtadk formal
olaraq "ah" saylan Sfvi slalsinin sonuncu nmayndsini - 4 yal III
Abbas rsmi surtd hakimiyytdn knar etdi v hmin ilin martnda Muan
qurultaynda zn ah "sedirdi".
Yeri glmikn, hmin qurultayda itirak edn ermni katolikosu Nadirin
ah "seilmsi" mrasimind xsusi canfanlq nmayi edirdi.
Nadir ahn dvlt daxilind hyata keirdiyi ilk tdbirlrdn biri
inzibati idarilik islahat oldu. O, tarixi Azrbaycar torpaqlarnda bu
vaxtadk mvcud olan inzibati-razi blgsn irvan, Qaraba, Azrbaycan v
uxursd bylrbyiliklrini lv etdi. Drd byrbyiliyin vzin mrkzi Tbriz
hri olmaqla vahid Azrbaycan vilayti yaradld. Bellikl, Nadir ah btn
Azrbaycan torpaqlarn inzibati chtdn vahid vilaytin trkibind
birldirdi. Nadir ah yeni vilaytin idar olunmasn qarda brahim xana
hval etdi.
Yuxarda qeyd olunduu kimi, Nadirin ah "seildiyi" Muan
qurultaynda ilirak edn v onun namizdliyini canfanlqla mdafi edn
ermni katolikosu Abraham Kretasi bu bard z xatirsind yazrd ki,
Nadir ah qardan Azrbaycan adlanan Alrpatakana ris v srdar, yni
srkrd tyin edrk Naxvann, rvann v btn Ararat vilaytinin (uxursd
blgsi - red.), Grcstann idarsini ona taprd v onu baqa xanlar zrind
bylrbyi v hakimi-mtlq tyin etdi [23, 244].
Maraqldr ki, Abraham Kretasi srinin bir ox yerind Nadir ah farla
olan danqlarn ermni hrflril Azrbaycan dilind vermidir [23, 198,
199-120, 214, 215, 220, 244, 250 v s.]. Bu faktdan aydn olur ki,
Nadir ahn yarald byk imperiyada ninki xalq danq dili, htta rsmi
danqlar v ziyaftlr d Azrbaycan trkcsind aparlrd. Abraham Kretasinin
Azrbaycan trkcsind danmas bu dilin imperiya daxilind mhm nsiyyt
vasitsi olduunun parlaq sbutudur.
Muan qurultay rfsind Nadirqulu xan znn etibar etdiyi Pir Mahmud
xan rvan xan v eyni zamanda bu blgin bylrbyi tyin etdi [23,
245].
Xarici mdaxililr qar mharibd qazand qlblr Nadir ahn orduda v btn
lkd nfuzunu daha da artrsa da, onun yeni mhariblr hazrlamas, bunun
n hr v knd halisindn alnan vergilrin durmadan artrlmas mumxalq
narazln son hdd atdrd. Bln lkni xalq hrkatlar brd. Azrbaycan is byk
imperiyann trkibindn xaraq z dvltilik nnlrini brpa etmy can atrd.
Azadlq hrkat gclnmkd idi. Xalqn
-
27
gn-gndn arlaan gzran, taxl qtl v aclq vziyyti daha da
arladrrd[115, 24-25, 51].
El bu sbbdn Nadir ah onun hakimiyytin qar btn imperiyan brm
syanlar yatrb lkd sabitliyi brpa ed bilmdi. 1747-ci il iyunun
19-dan 20-n ken gec o, saray yanlar trfindn qtl yetirildi [203,
261].
Nadir ahn lm xbri imperiya razisind hrc-mrcliyin daha da
artmasna sbb oldu. Azrbaycanda azadlq hrkat daha da gclndi.
Azrbaycan torpaqlarnda bir-birinin ardnca mstqil yerli dvltlr -
xanlqlar v sultanlqlar yarand.
Nadir ahn qtl yetirilmsindn sonra rvan halisi Mehdi xann bal il
syan qaldrd. Mehdi xan zn mstqil hakim elan etdi [115,52]. Lakin
yenic mstqillik qazanm rvan xanlnn razisi kemi uxursd bylrbyliyinin
btn razisini hat etmirdi. Onun bir hisssi vvlki inzibati islahatlar
zaman Naxvan xanlnn v digr xanlqlarn trkibin daxil edilmidi.
rvan xanl XVIII srin ortalarnda Azrbaycan razisind uzun srn
azadlq hrkatndan sonra mstqillik qazanm 20-dn ox dvlt qurumundan
xanlqlardan biri idi.
1747-ci ild Nadir ah farn ldrlmsindn sonra mstqil rvan xanlnn
sasn qoyan Mehdi xan Qasml* (far) [221,93] digr Azrbaycan xanlar
kimi, z xanlnn razisini genilndirmk siyasti yeridirdi. O, bu mqsdl
1748-ci ild Urmiya xanlna hcum etdi. Urmiya hakimi Ftli xan far
mlub olaraq z xanlnn myyn razilrini Mehdi xana gzt getmy mcbur oldu
[221. 93-94; 112. III]. Lakin onun hakimiyyti uzun srmdi. 1748-ci
ild onu Mhmmd Hseyn xan Grayl vz etdi [221, 94, 97-98].
ox kemmi z nfuzunu brpa etmy alan digr Azrbaycan xan, urmiyal
Ftli xan far fqanstanl Azad xanla ittifaq balad v onlarn birlmi
qounlar rvan istiqamtind hcurnl kedi. 1751-ci ild rvan qalasn l
keirrk gya rvan xann mdafi etmy glmi II raklinin qounlarn mlub
etdi. Azad xann II raklini mlub etmsindn sonra rvan xanlna dair
rsmi sndlrd Azad xann nmayndsi kimi Xlil xan zbkin* adna rast
glinir [105,136,194] v onun 1752-ci ildn rvan xanln idar etdiyi
qeyd olunur [82,5]. Mrhum prof. F.liyevin d fikrin gr, Azad xanm
nmayndsi olan Xlil xan zbk bir mddt rvan xanln idar etmidi
[115,55]. Lakin dvrn digr mnbsind - A.A.Bakxanovun "Glstani-rm"
srind mllif 1752-ci il hadislrindn bhs edn zaman rvan xan kimi
yerli Qacar tayfasnn
* Farsdilli mnb Mehdi xan farlarn Qasml qoluna aid edir v onun
hl Nadir ahn salnda rvan hakimi olmas haqda mlumat verir [bax:
221.93-94]. * Dvr aid mnbd "Cambr"da gstrilir ki, kils katolikoslar
1750-1751. 1752-1753, 1754-1755-ci illrd Azad xandan v onun
nmayndsi Xlil xandan mlklrinin maaf olmas haqda srncam almlar [bax:
105.136.149].
-
28
nmayndsi olan Hseynli xann adn kir ** [39, 156]. Ola bilsin ki,
Azad xann nmayndsi olan Xlil xan zbk yalnz rvan xanllnn kargzarlq
ilrin nzart etmidi.
Lakin bu hadisdn ox kemmi, 1755-ci ild artq yerli
qacar-slalsinin nmayndsi Hsnli xan Qacarn* rvan xanlnn hakimiyyti
idar etmsini ilk mnblr tsdiq edir [105.136; 95 161; 82,5;]. Hsnli
xan Qacar hl Nadir ah dvrnd rvan xan (hakimi red.) olmu v ah
trfindn czalandrlaraq hr iki sz xarlmd [105,231]. Hsnli xann yenidn
hakimiyyt qaytmas rvann qdim yerli tayfas olan Acaqoyunlu**
Qacarlarnn hali arasnda nfuzunun byk olduunu sbut edir. .openin
qeyd etdiyi kimi, Hsnli xan Qacarn hakimiyyt glmsi il rvan xanlnda
hakimiyyt irsi xarakter ald [95,161]. Hsnli xandan sonra onun qarda
Hseynli xan Qacar [105,137.232; 95,163; 82,5;] hakimiyyt gldi.
Lakin ilk mnbd Hseynli xan Qacarn rvan xan kimi ad 1759-1760-c
illrdn balayaraq xatrlanr [105.137]. 1783-c il noyabrn 9-da Hseynli
xan Qacar vfat etdi v onu byk olu. 15 yal Qulamli xan Qacar vz etdi
[95,164; ,267; 150,40]. Lakin Qulamli xann hakimiyyti uzun srmdi.
1784-c ilin yaynda o qtl yetirildi v taxta Hseynli xan Qacarn 12
yal olu Mhmmd Ilseyn xan Qacar
* xd [95, 164; 166, 205;115. 70-71; bax: blmnin sonu. kil 5].
1797-c ild
** A.A.Bakxanovun Hsnli xan Qacar Hseynli xan Qacarla dyiik
salmas ehtimal byk oldugu halda. Xlil xan zbkl shv salnmas ehtimal
qeyri-mmkndr. "Cambr"da is artq 1755-ci il aid rsmi sndlrd d Hsnli
xan Qacarn ad kilir [bax: 105.136]. * Qdim Azrbaycan trklri olan
qacarlar mn etibaril ouzlarn Bayat boyunun am Bayat oymann bir
qoludur, Bu qol Yiv, Acal v Acaqoyunlu oymaqlar il birlikd Qacar
boyunu ml gtirmidi. Bzi tdqiqatlar qacarlar 465-ci ild Azrbaycanda
mskunlaan. Bizans qaynaqlarnda da ad kiln Hun tayfasnn hakim
zmrlrindn biri olan, xzrlr v bulqarlarla yaxn olduu sylniln
Aacrilrl balayrlar. Azrbaycanda Aacrilr sonralar Qacar adlanm v
Xalxal blgsind mskunlamlar. Z.V.Toann fikrinc, Ridddinin Cami
t-tvarix"inin Peterburq nsxsind Aacrilrdn bhs edilrkn xsusi bir
qeyd verilmidi: Aacri ad bu gn trklrin v digrlrinin tlffznd Qacar
klini almdr. Hlak xan lamut ismaililrin v Suriyaya hrbi yrlrind
Azrbaycann epdim sakinlri olan qacarlardan da istitad etmidi". Mirz
Balann fikrinc, Qacarlarn Azrbaycandan Anadoluya v Suriyaya, elc d
lamuta yaxn olan Astrabad blglrin yaylmas bununla baldr [bax:
209.137-147]. ** uxursd vilaytind yaayan qdim Qacar tayfalar mnblrd
Acaqoyunlu Qacarlar kimi qeyd olunur[196,186-187]; rvan xanlarnn
qacarlar nslindn olmasn digr tdqiqatlar tsdiq edir [82,5; 39,185;
200,8]. Hl XVII srin vvllrindn balayaraq qdim Azrbaycan tayfas olan
da tayfas olan Aqoyunlu Qacarlar uxursd bylrbyliyinin idar
olunmasnda mhm rol kimi oynamlar. Nadirahn ldrlmsindn sonra yaranm
digr Azrbaycan xanlqlarnda olduu kimi, mstqil rvan xanln da idar
ednlr mhz Acaqoyunlu Qacarlarn nmayndlri idi [bax: blmnin sonu,
lav: 2]. * Mnbd xann ad tam kild Mhmmd Hseyn xan kimi qeyd olunur
[60.6]. Qrb mnb v dbiyyatlarnda Mhmmd Hseyn xan Qacar haqda maraql
mlumatlar verilir. H.Busse V.Zubovun 1796-c ild Azrbaycana yrndn
bhs edilrkn Mhmmd Hseyn xan Ziyadolu kimi tqdim edir [99.67].
Mnbnin digr yerind is Mhmmd Hseyn xan Qacar Qoyunlu kimi tqdim
edilir [99.107.108,109] v iri dodaqlar olduuna gr onun "Dodaq" lqbi
dad qeyd olunur [99.109]. G.Bornoulyan is Mhmmd Hseyn xan Qacar
qacarlar Qoyunlu (Acaqoyunlu red.) boyuna aid
-
29
Aa Mhmmd ah rus qounlar il laq saxladna gr rvan xan Mhmmd Hseyn
xan Qacar hbs edrk Tehrana gndrdi [95, 164; 115. 84]. Q.P.Butkova
gr is. rvan xan Mhmmd Hseyn xan Aa Mhmmd aha itatini bildirmk n
onun yanna gldiyi zaman, qohumu olmasna baxmayaraq, ah onu (rvan
xann - red.) hbs edrk ailsi il birlikd Qzvin gndrdi [41, II. 428].
Mhmmd Hseyn xann yerin Aa Mhmmd ah z qarda liqulu xan Qacar rvan
xanlnda hakimiyyt gtirdi [95. 164: 41. II. 426: 200. 9]. Lakin
liqulu xann vergilri artrmas sbbindn rvan halisi syan edib onu
xanlqdan qovdu [41. II. 431; 214, 185]. C.Bornoutyan is bu hadisni
frqli tqdim edrk yazr ki. liqulu xan Qacar qarda Aa Mhmmd xann
lmndn (1797) drhal sonra Tehrana ah taxt-tac iddias n tlsdi. Yaranm
vziyytdn istifad edn Hsn xan Makulu rvan xanlnda hakimiyyti l
keirdi v xalqdan ar vergilr tlb etdi [214, 185; 200. 9]. Aa Mhmmd
ah Qacarn qtlindn sonra hakimiyyti l alan varisi Ftli ah Qacar
(1797-1836) rvan xan Mhmmd Hseyn xan Qacar hbsdn ad etdi [115, 85].
aylq hakimiyytdn uzaqladrlan Mhmmd Hseyn xan geri qaydaraq blgd z
hakimiyytini brpa etdi [200, 9]. Lakin Ftli ah Qacarn gzldiyinin
ksin olaraq, Mhmmd Hseyn xan ondan asl olmaq istmdi. Buna gr d bir
mddt sonra - 1805-ci ilin iyununda ahzad Abbas Mirz Mhmmd Hseyn xan
Qacar hbs edib rana gndrdi [26, snd 1256, s.626; 188, 113]. Bzi
mlumatlara gr. Mhmmd Hseyn xan ikili mvqeyin gr [95, 167], digr
mlumatlara sasn is mhz Osmanl dvlti il yaxn mnasibtd olduu n (bu
zaman Qacarlarn Osmanl dvlti il mnasibtlri pislmidi) vzifsindn
knarladrld [200, 14-15]. slind, Mhmmd Hseyn xan Qacarn mstqil
siyast yeritmsi (bu haqda V fsild trafl mlumat verilir - red.)
Qacarlar rannn hkmdar Flli ah v ahzad Abbas Mirzni qane etmirdi.
Onu hakimiyytdn uzaqladrmaq n daim frst axtarrdlar v buna nail
oldular.
Bzi mlumatlara gr Mhmmd Hseyn xam 1805-c ild Pirqulu xan Qacar
vz etdi [95. 167: 200. 14-15]. Lakin. slind. rvan xanlnda Mhmmd
Hseyn xandan sonra (1805-ci ilin yaynda) hakimiyyt Mehdiqulu xan
Qacar* glmidi [26, snd 1256, s.626; 82,5:200, 14-15]. Pirqulu xan
Qacar is slind rvan xan deyil, rvan hrinin hrbi risi olmudur.
"Qarabanam" mllifi Mir Mehdi Xzani Mhmmd Hseyn xan Qacarn Mehdiqulu
xan Qacarla vz olunmasn tsdiq edir v Pirqulu Qacar ordu srkrdsi
kimi tqdim edir [8, II, 156]. Htta, digr bir mnbd Mehdiqulu xann
daha vvl 1804-c ildn rvan
edir v ana xtli il Aa Mhommd xan Qacarn qohumu hesab edir
[200.8]. Q.P.Butkov Mhmmd Hseyn xan Qacarn hakimiyyt gln 1795-ci
ildn [41,11.177]. digr rnnb is, htta, 1779-cu ildn [82.5] gtrr.
Lakin Mhmmd Hseyn xan Qacarn gey qarda Hseynli xan ldrldkdn drhal
sonra hakimiyytin gldiyini nzr alsaq. 1784-c il variant daha
dqiqdir. * Bzi mnblrd Mehdiqulu xan qacarlarn Dvli boyuna aid
edilir [bax: 98.193]. Mehdiqulu xan Qacar Ftli ahn seiln
srkrdlrindn idi. Sonralar Rusiya il mhariblrd byk catlr gstrmidi
[bax: 127,30].
-
30
xanln idar etdiyi qeyd edils d [98, 222], bu, reallqdan uzaqdr.
Mnblrd mhz 1805-ci il iyunun ortalarna kimi rvan xan Mhmmd Hseyn
xan Qacarn olmas tsdiqini tapr.
1806-c ilin avqustunda irvanllar hali zrin ar vergilr qoyan v
xalq qart edn Mehdiqulu xana qar syan qaldrdlar [26, snd 1256,
s.626-627]. Hmin ilin avqustunda Mehdiqulu xan Qacar Tbriz v Maraa
xan hmd xan vz etdi [82, 5; 74, 368-369]. hmd xan Tbrizdn oxsayl
piyada v svari qounla rvana gldi v hakimiyytd Mehdiqulu xan vz
etdi. O, halinin rbtini qazansa da. cmi aya yaxn hakimiyytd oldu.
rvanda epidemiya ba qaldrd n xan ar xstlndi v dvlt ilrini lazmi
kild icra ed bilmdi. O, ahzadnin (Abbas Mirz - red.) n etibarl v
grkmli nmayndsi olduu n bu hadis onu ox myus etdi [98, 285-286].
hmd xan Maraal 1806-c il oktyabrn 17-d vfat etdi. Ftli ahn tlbi il
xanlqdan uzaqladrlan Mhmmd Hseyn xan Qacar yenidn rvan xanlna geri
qaytsa da [bax: 27, snd 792, s.421], hakimiyytini davam etdir
bilmdi.
ox kemdn rvan xanlnda yerli hakimiyyt* yenidn mhkmlndi v
hakimiyyt mstqil rvan xanlnn sonuncu xan Hseynqulu xan Qacar
(Qoyunlu)
** gldi [bax: 27, snd 129. s. 69-70; snd 424, s.232; 95, 167;
82,5; 200,
16-17]. Ftli ah rvann yeni xan Hseynqulu xan Qacara "srdar" yni,
Araz aynn sol sahilindki btn hrbi qvvlrin srkrdsi titulunu verdi
[200, 17]. rvan srdar tyin ediln Hseynqulu xan Qacara vilaytin btn
hrbi v mlki hakimiyyti verilmkl yana, o, oxsayl svari v piyada
qounla da tmin edildi [98, 295]. Mhz buna gr d dvrn mnblrind
sonuncu rvan xan Hseynqulu xan Qacar "rvan srdar" kimi qeyd olunur.
Hseynqulu xan Qacarn qarda, "Aslanlar ba"* aparlan mbarizd rvan
xannn n yax silahda idi [bax:8, II, 63; 177, 515: 127, 96; 200,
18].
Bellikl, ilk mnblrin mlumatlar tsdiq edir ki, 1747-ci ildn
1827-ci il qdr mvcud olmu Azrbaycan dvltini rvan xanln sasn
Azrbaycann yerli trk Qacar tayfasnn nmayndlri olan xanlar idar
etmilr v onlar rvan xanlnn mstqilliyi urunda qtiyytl mbariz
aparmlar.
* C.Bornoutyan Hseynqulu xan Qacarn atasnn XVIII srd rvan xan
olduunu qeyd edir [bax: 200,17-18]. Bu fakt bir daha yerli Qacarlar
slalsinin rvan xanlnda mhm rol oynadn sbut edir. ** Qacarlarn
Qoyunl (Acaqoyunlu - red.) boyundan olan Hseynqulu xan Qacar Ftli
xann saraynda yanlarn bas vzifsind alm, Aa Mahmmd ah Qacar qtl
yetirilndn sonra Ftli ahn hakimiyytd mhkmlnmsin yaxndan kmk etmidi.
1800 - 1802-ci illrdo Qzvind paytaxta gedn yolun mhafiz dstsinin
risi olmu, xsi igidliyin gr "Qzvini" txlls almd. 1802-ci ild farlar
arasnda yaranan ixtialar yatrmaq n Xorasana gndrilmi v be il
Xorasan idar etmidi [bax: 200,17-18]. * Fars dilind ba mnasn
bildirn sr terminini bzi mlliflr sar kimi trcm edrk Hsn xan Qacarn
Sar Aslan titulu dadn qeyd edirdilr [8,II, 63; 127, 96; 200, 18].
Lakin dvrn digr mnb v dbiyyatlarnda bu sz dzgn olaraq Aslanlar ba
kimi tqdim edir [bax: 59, 62; 177, 515].
-
31
LAV 1
Azrbaycann uxursd (rvan) blgsini idar edn mirlr v bylrbyilri:
mir Sd (XIV srin sonlarndan 1410-cu il qdr) Pir Hseyn (1410-1413)
Pir Yaqub (Pir Hseyn olu) (1420-ci illr) bdl (Pir Hseyn olu)
(1440-c illr) Yaqub by (1440-c illr) Hsnli Qaraqoyunlu (1460-c
illr) Div Sultan Rumlu (1515-dn) Hseyn xan Sultan Rumlu (1550-ci
ildn) ahqulu Sultan Ustacl (1550-1575) Mhmmd xan Toxmaq Ustacl
(1576-1583) Xdr paa (1583) Ll paa(1577) Mhmmd rif paa (1604-c ildk)
mirgn xan Qacar (1604/5-1625) Thmasibqulu xan Qacar (1625-1635)
Frhad paa (1635) Kalbal xan (1636-1639) aata Ktk Mhmmd xan*
(1639/40-1648) Xosrov xan
** (1648-1652/53)
Mhmmdqulu xan Ll by (1652/53-1659/60) Ncfqulu xan (1659/60-1663)
Abbasqulu xan Qacar (mirgn xan Qacarn olu) (1663-1666) Sfi xan
(Alxas Mirz)***(1666/67-1674) Sarxan by (1674-1675) Sfiqulu xan****
(1675-1679) Zal xan
***** (1679-1688)
Murtuzaqulu xan******
(1688-1691)
* XVIII sr aid mnbd "Camb"da Ktk hmd xan kimi [105,156], dvrn
mnbsini is Caata Ktk Mhmmd xan kimi tqdim olunur v onun Sfvilrl
Osmanllar arasnda imzalanm Qsri-irin slh mqavilsi (1639) danqlarnn
ilkin mrhlsind itirak etdiyi qeyd olunur [66,129]. ** Mnbd mnc grc
olduu gstrilir [66.140]. *** Bzi mnblrd lzgi olduu gstrilir
[105,156; 82.4]. ylisli Zkriyy onu Sfiqulu xan Teymur Qaybk kimi
qeyd edir [104,63], srinin digr yerind is Sfiqulu xan Alxas Mirz
kimi tqdim edir [104,80,84,88]. **** Cambr"da grc olduu qeyd olunsa
da [105,156], digr mnblr bunu tsdiq etmir. Dvrn mnblrind Tbrizli
Rstm xann olu olduu qeyd olunur [66,182; 104,102]. Bu fakt XIX sr
rusdilli mnb d tsdiq edir [82,4]. ***** Mnc grc olduu gstrilir
[82,4]. Dvr aid mnbd Abbasqulu xan Qacarn krakni olduu qeyd olunur
[66,1951.
-
32
Mhmmdqulu xan (1691-1694) Zhrabxan (1694-1699) Frzli (Ftli) xan
Qacar (1699-1705) bdl Mhmmd xan (1705-1709) Mehrlixan (1709-1719)
Allahquluxan (1719-1725)
Rcbpaa (1725-1728) brahim paa v Mustafa paa (1728-1734) li paa
dftrdar (1734) Hac Hseyn paa (1734) M hmmd qulu xan (1735) Pir
Mhmmd xan (1736)
LAVLR 2.
Irvan xanlar: Mehdi xan Qasml (far)* (1747-1748) Mhmmd Hseyn xan
Grayl** (1748-1751) Xlil xan zbk*** (1751-1755) Hsnli xan Qacar
(1755-I759) Hseynli xan Qacar (Hsnli xan Qacarn qarda) (1759/60
**** - 1783, noyabr)
Qulamli xan Qacar (Hseynli xan Qacarn olu) (1783-1784, yay
*****)
Mhmmd Hseyn xan Qacar (Hseynli xan Qacarn olu) (1784-1805,
iyun
******)
****** Naxvanl Mhmmdrza xann oludur [66,224: 82,4]. Mnblr:
[ylisli Zkriyy. Gndlik. rvan, 1938]. .. , 1969. . , ( , ..). ,
1973. [Simon rvanl. Cambr. Mqdds mdzin kilssinin v traf monastrlarn
toplusunun mfssl aynas v xatir kitab.Vaqarsapad, 1873]. , . I. ,
1881. * Farsdilli qaynaqlar Mehdi xan farlann Qasml qoluna aid edir
[bax: 221,93]. ** Farsdilli qaynaqlar Mehdi xan fardan sonra
hakimiyytd yerli nmaynd Mhmmd n Graylnn olmasn qeyd edir [bax:
221,93]. *** Xlil xan zbkin rvan xan olmas haqda mlumatlar yetrli
deyil [lav mlurmat n bax: blm I, s.51]. **** rvan xan Hseynli xan
Qacarn hakimiyyt glmsi bir mnbd 1764-c ildn gstrils d[82, 5]. dvr
aid mnbd "Cambr"da 1759-1760-c illrdn balayaraq xatrlanr [105,137].
***** Hseynli xann olu Qulamli xan Qacar cmi 8 ay hakimiyytd
olmudur. ****** rvan xan Mhmmd Hseyn xan Qacarn hakimiyyti dvrnd
1797-ci ild aylq fasil yaranmd [lav mlumat n bax: blm I, s.53].
-
33
liqulu xan Qacar (Aa Mhmmd ah Qacarn qarda) (1797, iyun) Hsn xan
Makulu (Aa Mhmmd ah ldrlnd qarqlqdan islifad edrk rvan xanlnda
hakimiyyt glmidir) (1797, yay) Mehdiqulu xan Qacar (1805, yay -
1806, avqust) hmd xan Maraal (1806, avqust-oktyabr) Hseynqulu xan
Qacar (Qoyunlu) (atas vaxtil rvan xan olub)******* (1806,
dekabr
******** - 1827, oktyabr)
Mnblr: Qarabanamlr. I kitab. Bak, 1989. Qarabanamlr, II kitab.
Bak, 1991. AKAK, . II. , 1868. AKAK, T. III. , 1869. .. -. , 1991.
, .1. , 1881. .. . ., 1852. Brydges H.J.The dynasty of the Kajars,
translated from original Persian
manuscript. New York, Arno Press, 1973.
Boumoulian G.A. The khanate of Erevan under Qajar rule
1795-1828, Mazda
Publishers in association with Bibliotheca Pcrsica.. Costa Mesa,
California and
New York, 1992. [Mirz Rid. Tarixe-far. Tehran, 1329]. [Simeon
rvanl. Cambr. Mqdds mdzin kilssinin v traf monastrlarn toplusunun
mfssl aynas v xatir kitab. Vaarapad, 1873].
******* C.Bornoutyann verdiyi mlumata gr Hseynqulu xan Qacarn
atas Mohmmdxan Qacar XVIII srd rvan xan olub [bax: 200, 17].
******** C.Bornoutyann Hseynqulu xan Qacarn hakimiyytini 1807-ci
ildn gtrmsi dzgn deyildir. Dvr aid sndlrdn birinin 10 dekabr 1806-c
il mlumatndan blli olur ki, Hseynqulu xan Qacar artq rvan xandr
[bax: 27. snd 129, s.69-70].
-
34
-
35
-
36
-
37
-
38
-
39
-
40
Xanln halisi
Ermni katolikosluunun Qrbi Azrbaycana krlmsi v ermnilrin kils
trafnda mskunlamaa balamas. Azrbaycann ayrlmaz trkib hisssi olan
rvan xanlnn razisi n qdim zamanlardan balayaraq mxtlif tarixi
dvrlrd Azrbaycan trklrinin ellikl n sx yaad blglrdn biri olmudur.
Azrbaycan xalq bu diyarda z tarixinin n zngin v n anl shiflrini
yaratmdr. Qriqorian missionerlri istisna edilmkl, ermnilrin bu
Azrbaycan torpaqlarnda peyda olmas prosesi 1441-ci ild ermni
katolikosluunun Kilikiyadan Azrbaycan Qaraqoyunlu dvltinin razisin
- kilsy krlmsindn [34,326-327; 105,19] sonra balamdr. Bunu kils
katolikoslarnn Azrbaycan hkmdarlarnn qlna girrk onlardan aldqlar
kndlrin, torpaqlarn v digr mlakn Matenadaranda saxlanlan alq-satq
sndlri tam aql il sbut edir [bax: blmnin sonu, cdvl 1].
rvan blgsindki Azrbaycan torpaqlarn ermnilrin hans yollarla l
keirmlri il bal Matenadaranda saxlanlan 1687-ci il tarixli bir snd
olduqca hmiyytlidir. Hmin sndd qeyd olunur ki, biz (yni ermnilr -
red.) Azrbaycan trklrin mxsus olan torpaqlar "...ya satn alr, ya
zbt edir, ya sahibinin lindn xarr, ya rvt verib alr, ya bxi kimi ld
edir v yaxud da zorla l keiririk" [51,28]. Ermni mllifi qeyd edir
ki, mhz bu yollarla XV-XVIII srlrd ermni kilssinin v dnyvi
feodallarmn torpaq mlkiyyti formalamd [51,28].
Qeyd etmk lazmdr ki, ermni katolikosluu mrkzinin 1441-ci ild
uxursd (rvan) blgsin krlmsin qdr burada ermnilr mxsus he bir knd v
yaxud torpaq sahsi olmayb. Htta, ermni katolikosluunun yerldiyi
kils (Valarabad*) kndi bel 1443-c ildn balayaraq hiss-hiss mxtlif
vasitlrl Azrbaycan, trklrindn alnmd. Msln, Azrbaycan Qaraqoyunlu
hkmdalar Cahanahn razl il kils katolikosu tyin olunan (1443) Qriqor
Makulu, tannm azrbaycanl nslinin nmayndsi, azyal Sid byin mlk olan
kils (Valarabad) kndinin bir hisssini 8 min 40 dinara [105,100], 3
il sonra is qalan hisssini v lav 6 kndi mslman Rstmdn 90 min dinara
satn ala bilmidi [105,102; bax: blmnin sonu, cdvl: 1].
Qaraqoyunlu, Aqoyunlu v Sfvi dvltlrinin himaysindn istifad edn
kils katolikoslar v onlarn Avropadak havadarlar Azrbaycann bu
hisssind ermnilrin kk salb oxalmasna balq etmilr. Bel ki, ermni kei
Q.Kiamiyans ermnilrin "qurtulu hrkatnn onlarn Qriqorian kilssi
* Ermni dilind he bir izah olmayan "Valarabad" toponimi Arakilr
(Arsakllar) slalsindn olan Sanatrkn (Sanatrukun) olu Valar ahn
(194-216) ad il baldr. Uzun tarixi dvr rzind "Valarabad" kimi ilnmi
bu toponim ermni dbiyyatnda thrif olunaraq "Vaarabad" formasma
salnmd. Valarabadm sas Valar ah trfindn qoyulmudu [bax: 95,116;
190, 29].
-
41
trfindn vahid mrkzdn idar olunduqlar zamandan balandn qeyd edrk
yazrd ki, avropal missionerlor qriqorianlara mracitl deyirdilr: "gr
siz d bizim kimi Papa il birlikd olsanz, siz d bizim kimi ziz
olarsnz v onda htta istiqlaliyytinizi d l alarsnz". Bununla rq l
uzatmaa alan avropallar XVI-XVII yzilliklrd Kilikiyadan rana (Sfvi
dvlti razisin - red.) k edrk burada mskunlaan ermnilrin dini
duyularn alovlandrrdlar [117, 3-4; 126, 33]. lk dvrlrd ermnilr rvan
hrinin znd deyil, l keir bildiklri kils katolikosluunun razisind v
ona bitiik torpaqlarda mskunlamdlar.
Bellikl, xaricdki havadarlarnn v xristian missionerlrinin
hesabna varlanan ermni kilssi Azrbaycan hakimlrindn pulla ermnilr
yeni-yeni torpaqlar v kndlr alaraq Azrbaycann tarixi torpaqlarnda
zlrin daimi msknlr yaradrdlar.
Ermnilrin uxursd (rvan) bylrbyiliyinin razisind mskunlamasna
tkan vern amillr. Qeyd etmk lazmdr ki, ermnilrin uxursd
bylrbyiliyinin razisind mskunlamasna tkan vern amillrdn balcas
XVI-XVII srlrd v XVIII srin I yarsnda ba vermi Sfvi - Osmanl
mhariblri idi.
nki qeyd olunan mhariblr zaman yerli mslman hali - Azrbaycan
trklri ya qrlb tlf olur, ya da i mzhbindn olduqlarna gr Osmanl
ordusunun hcumlar zaman doma torpaqlarn trk etmy mcbur olurdular.
Msln, dvrn ilk mnblri sasnda aparlm tdqiqatlar tsdiq edir ki,
1583-c ilin avqustunda Frhad paann balq etdiyi Osmanl ordusu rvan
blgsinin ryel v Taln mahallarna daxil olan zaman yerli hali z
torpaqlarn trk edib Arda v onun yaxnlndak yaylaqlara kilmidi
[192,346]. Bel hallarda yaranm frstdn istifad edn ermni kilssi
osmanllarn ial etdiklri Azrbaycan kndlrini onlardan lverili qiymt
satn alr v Trkiynin mxtlif vilaytlrindn buraya axan ermnilri hmin
razilr yerldirirdi.
Qeyd etmk lazmdr ki, kils v onun trafndak Azrbaycan torpaqlarnda
mskunlaan ermnilrin burada daha da mhkmlnmsin Sfvi hkmdar I ah
Abbas (1587-1629) geni imkanlar yaratmdr. Bel ki, onun frman il
ermnilr Sfvi dvltinin xarici ticart laqlrinin hyata keirilmsind
geni imtiyazlar verilmi, dvltin razisind yerln ermni kilslrin xsusi
gztlr* edilmidi [174, 181-182; 126,29,32].
Bunu o zaman kilsd mskunlaan ermnilrin zlri d tsdiq
* Sfvi ahlarnn xristianlara, o cmldn ermnilr bel qay gstrmsi
Avropa dvltlrinin rqin mslman lklrind yaayan "xristianlar himay"
siyastinin v I ah Abbasn Osmanl imperiyasna qar apard mhariblrd qrb
dvltlrindn odlu silahlar almaq siyastinin "nticsi idi.
-
42
edirdilr. Bununla bal bir fakta diqqt yetirk. kilsdki ermni
icmasnn bas Filippos II ah Abbasa (1642-1667) mracitind yazrd:
"Hazrda bizim vilaytd yaayanlarn (yni ermnilrin red.) ksriyyti
buraya mxtlif vilaytlrdn siz lahzrt hkmdarn tknmz qays v sevgisi
nticsind krlb. kilsdki 300 mmin gec-gndz siz dua edir ki, onlar
burada yaamalar n tamamil lahzrt hkmdarn mrhmtin borcludur"
[73,368-369; 126,32, bax: blmnin sonu, snd 2J.
XVl-XVII srlrd ba vermi Sfvi Osmanl mhariblrinin Azrbaycan n n
ac nticlrindn biri azrbaycanllarn z ata-baba torpaqlarn trk etmsi
idi. rvan yaltinin 1590-c il tarixli "Mfssl dftr"in mlumatna gr,
rvan yaltinin trk-mslman halisinin say azalaraq 67,5%- [6,13],
1728-ci il tarixli "cmal dftr"inin mlumatna sasn is 61,2%- enmidir
[6,18].
XVIII srin I yarsnda is bu proses bir az frqli kild davam
edirdi. Msln, 1735-ci ild Nadir xan rvan yaltini osmanllardan azad
etdikdn sonra bu yaltdn kils katolikoslar is rvanda ermnilrin sayn
artrmaq n llrin dn hr bir imkandan istifad edirdilr. Msln, Nadir ah
Muanda tacqoyma mrasimindn sonra (1736) Azrbaycan xanlarnn hamsn
ermni sirlri paylad. Bu zaman ahn qlna girn katolikos Knkirli
Abraham xristian mliklrinin kmyi il Azrbaycan totrpaqlarnda
ermnilrin sayn artrmaq n Xorasanda v mxtlif yerlrdn alnmermni
sirlrinin bir qismini rvan blgsi halisinin demoqrafiq trkibind
ermnilrin xeyrin nzrarpacaq dyiikliklr ba verirdi.
rvan xanlnn halisi: Btn bunlara baxmayaraq, yen d halinin etnik
trkibind mhm yeri Azrbaycan trklri tuturdu. Bunu dvrn mnblri bir
daha tsdiq edir. XVIII yzilliyin vvlind missionerlik mqsdil rvana
glmi iezuitlr ordeninin zv, missioner Monye yazr: Evlrdn daha ox
baalar v zm balarna qrq olmu hr ikiqat qala divarlar il hat
olunmudur. halinin ermnilrdir [100, 154]. XVIII yzillikd rvanda
olmu Mami-Klerak Monyenin faktlarndan tkc faydalanmam, htta onu,
redakt etmidir. Ermni tdqiqats A.Q.oannisyan da bu faktla razlaaraq
fransz tarixisi, mhndis Mami-Kleraka istinad edrk yazr ki,
"qaynaqlarn mlumatna gr, ermnilr rvan hri halisinin 1/4-ni,
azrbaycanllar is byk ksriyytini tkil edirdi" [100 153: 34, LXXVII].
Bellikl, bhs olunan dvrd d Azrbaycann qdim uxursd (rvan) blgsind v
rvan hrind yaayan halinin byk ksriyyti Azrbaycan trklrindn ibart
idi. Bunu yuxarda gstriln ermni mnblrinin mlumatlar, hm d rvanda
olmu Avropa syyahlar v missionerlrinin verdiyi konkret faktlar,
dvrn mnblrindki toponimlr v azrbaycanllara mxsus mlklrin siyahs da
tsdiq edir [bax: blmnin sonu, snd 1. lav 2].
Bundan lav, Nadir ahn dftrind tsvir olunan rvan kndlrinin
-
43
siyahsna nzr saldqda ryel mntqsind yerln 109 kndin, demk olar
ki, hamsnn Azrbaycan trklrindn ibart olmas hmin kndlrin adlarndan
da blli olur [58,42,43; bax: blmnin sonu, lav 1]. XVIII srin II
yarsnn mnbsi saylan "Cambr"da qeyd alnm toponimlrimiz d kils v onun
trafndak torpaqlarda yaayan ermnilrin yerli deyil, Azrbaycan torpa
olan rvan xanlnn razisin glm olduqlarn bir daha tsdiq edir [bax:
blmnin sonu, cdvl 1, lav 2].
1813-c ild rvanda olmu ingilis diplomat Ceyms Moryer rvan xanl
halisinin 100 min nfr olduunu gstrir v onun 25 min nfrinin
yaylaq-qlaq (yaylaq-aran) tsrrfat il bal olduunu qeyd edir
[102,256]. Mhmmd Hsn Vlili d qeyd olunan dvrd rvan xanlnda 115 min
nfr halinin yaadn yazrd [133,22].
XVIII srin sonu, XIX srin vvllrind rvan xanlnda halinn saym v
etnik mnsubiyytini myyn etmk n balca mnb rvan xanlnn ialndan sonra
qraf .F.Paskeviin gstrii il .open* trfindn (1829-1832- ci illrd)
trtib olunan Kameral Siyahyaalmadr [95]. Lakin bu mnbnin mhz rvan
xanlnn ialndan sonra trtib olunmasn daim nzrdn qarmamaq lazmdr.
Rusiya ial rfsind rvan xanlnn btn xristian** halisinin mumi say
20%-dn ox olmamdr. Bu fakt .openin tdqiqatlarna saslanan ermni mnli
qrb tarixisi G.Bornoutyan da z tdqiqatlarnda etiraf edir [bax: 200,
59; 201,78; 145,121 ]. Bundan lav, mllif rvan xanl razisindki
ermnilrin say il bal yazr: "Hr bir halda fars hakimiyyti dvrnn
(mstqil rvan xanlar dvr red.) he bir vaxtnda ermni halisi n oxluq
tkil etmi, n d sayca mslmanlara brabr olmudur. Tdqiqat bzi
mahallarda ermni oxluunu gstrs d, bu hmin razidn 25.000-dn ox
mslmann getmsindn sonra ba vermidi, buna gr d fars hakimiyyti dvrnd
ermnilrin oxluu bard he bir dlil yoxdur" [200, 59-60].
rvan xanlnn razisind yaayan v halinin 80%-dn oxunu tkil edn
mslman hali*** haqda ilk mnblrd zngin mlumatlar vardr. Qdim
* open van vanovi (1798-1870) uzun mddt Qalqazda hrbi xidmtd
olmu alman mnli bu xs Qafqazn hrbi hakimi .F.Paskeviin tapr il
blgnin siyahyaalmasn trtib etmi v hmin srini 1852-ci ild ap
etdirmidi. Hmin sr Rusiya ial rfsind v ialdal) sonra rvan xanlnda
demoqrafik vziyytin v etnik trkibin yrnilmsind vzolunmaz mnbdir. Bu
haqda IX blmd trafl mlumat verilir. ** rvan xanl razisind ermnilrin
sayn sni kild artrmaq mqsdil ksr ermni mlliflrinin srlrind burada
yaayan btn xristianlar (qaralar, grclr, yhudil-aysorlar, xristian
krdlri v s.) ermni kimi qlam verilir v bununla rvan blgsinin tarixi
bilrkdn ermnilrin xeyrin saxtaladrlr. Msln, rvan brind varl
xristian qaralardan ibart 100 ailnin yaad qeyd olunur [38,12]. ***
Mnblrd oxsayl Azrbaycan trklri v sasn Sfvi Osmanl mhariblri zaman
osmanllar trfindn blgy krlm mslman krd tayfalar "mslman hali" ad
altnda qeyd alnmdr.
-
44
dvrdn uxursd vilaytind yaayan Sdli, Rumlu, Ustacl, Alpout, Bayat
v baqa Azrbaycan tayfalar rvan blgsinin idariliyind mhm rol
oynayrd. 1 ah Abbasn dvrndn is blgnin idariliyind aparc rol burann
qdim sakinlri olan Acaqoyunlu Qacar tayfasna kedi [173,141].
.openin verdiyi mlumata gr, rvan xanl razisind z saylarna gr
bir-birindn frqlnn aadak Azrbaycan-trk tayfalar yaayrd: 5000- yaxn
Qarapapaq, 3000- yaxn Ayruml, hr biri min nfrdn ox olan Byk
obanqara, Sdli, Seyidli Axsaq1 (Asaqqall red.), Muanl, Qacarlarn
ahdilli* v Sdrkli oymaqlar, Clali v b. [95,535-538; Bax: cdvl 2].
Nzr almaq lazmdr ki, bu tayfalarn say Rusiya ialndan sonrak dvrd
Qarapapaq v Ayruml tayfalarnn v hminin digr tayfalarn xeyli
hisssinin xanlq razisini trk etmsindn sonra hesablanmdr.
.openin mlumatlarna gr, ial rfsind rvan xanlnda 49.875 nfr
mslman (azrbaycan trk red.), 324 nfr krd, 20.073 nfr is ermni
yaayrd [95,635-642]. rvan xanlnda yaayan mslman (azrbaycanl)
halinin sayn dqiq myyn etmk n bu fakt da nzr almaq lazmdr. rvan
xanlnda mvcud olan 521 knddn 153-d mslman (azrbaycanl) halinin yaad
qeyd alnmamdr [200.38]. bhsiz ki, bu kndlrin azrbaycanl halisi ya
hrbi mliyyatlar zaman hlak olmu, ya da Rusiya ialndan sonra xanl
trk etmy mcbur olmudu. gr bu kndlrin hr birind orta hesabla 25
ailnin v hr bir ailnin minimum 5 nfrdn** ibart olduunu nzr alsaq,
onda hmin kndlrd n az 19125 nfrin yaadn ehtimal etmk olar.
.openin digr mlumatna gr, "rvan xanlnda 521 yaay mskni v 310 trk
edilmi*** knd var idi" [95,509-517]. gr bu kndlrin hr birind orta
hesabla 25 ail v hr bir aild minimum 5 nfrin olduunu nzr alsaq,
onda hr kndd 125 nfrin yaadm v trk edilmi 310 kndin halisini d nzr
alsaq, tqribn 3750 nfrin yaam olduunu qeyd etmk olar.****
Bellikl, rvan xanlnn Rusiya trfindn ial rfsind bu diyarn
mslman-trk halisinin say az 107.750 nfr olmudur. Rusiya ial rfsind
ermni halinin say is mumi hali saynn 18%- qdrini tkil etmidi.
Bundan baqa, ermni mnli qrb tdqiqats G.Bornom da qeyd edir ki,
rvan xanlnda ermnilr he zaman ninki stnlk tkil etmi, htta sayca
* C.Bornoutyan z srind "ahdli" kmi tqdim edir [bax: 200. 2311.
** Mlumdur ki, mslman aillrind uaqlarn say ox olurdu v hr bir
ailnin minimum 5 nfr hesablanmas rti olaraq gtrlmdr. *** bhsiz,
hmin trk edilmi 310 kndin halisi Azrbaycan trklri idi. Onlar z doma
kndlrini trk etmy ya mcbur olmu, ya da gcl xarlaraq qovulmudular.
**** Bu rvan xanln tkc 1828-1832-ci illrd mcburi kild trk etmi
Azrbaycan trklrinin tqribi hesablanm saydr.
-
45
azrbaycanllara brabr bel olmamlar.* Mnblrd bu fakt tkzib edck he
bir mlumat yoxdur [200,60]. oxsayl faktlar sbut edir ki, bu zli
Azrbaycan torpandan minlrl mslman (Azrbaycan trklri red.) mhacirt
etmi, ermnilr is randan v Osmanl imperiyasndan bu torpaqlara
krlmdr. Nticd xristian hali hmiyytli sayda artmd (bu haqda IX blmd
trafl mlumat verilir).
rvan hrinin halisi. rvan blgsindn frqli olaraq, qeyd olunan
demoqrafik proseslr rvan hri halisinin etnik trkibinda ciddi
dyiiklik yaratmad. rvan hrind daimi yaayan halinin tamamil
Azrbaycan trklrindn ibart olmasn ilk mnblr d tsdiq edir. Msln, XVII
sr fransz syyah ardn rvanda olankn (1673) Sfiqulu xan uxursd
bylrbyi v rvan hakimi idi. ardn onun incsnti v elmi sevdiyini,
hamnn ona hrmt etdiyini gstrir [10,23]. Syyahn mlumatma gr,
"...rvan qalas txminn skkiz yz evdn ibartdir. Orada ancaq tmizqanl
qzlbalar (yni Azrbaycan trklri - red.) yaayrlar" [10,21].
Bununla yana, digr avropal syyah 1700-c ilin yaznda rvanda olmu
alman syyah Kaspari illinger d tsdiq edir ki, rvan hrind sayca v
siyasi chtdn Azrbaycan trklri tam stnlk tkil edirdi. O yazr: "rvan
hrinin daxilind (yni hrin qala divarlar irisind red.) yalnz
iranllar** (Azrbaycan trklri -red.), hrin nisbtn iri qsbsind (grnr,
kilsd red.) v mxtlif yerlrd kilsy xidmt n ermni tacir v sntkarlar
yaayr. Onlar iranllara (Azrbaycan trklrin - red.) vergi verirlr"
[224,118]. "Qdim rvan" kitabnda rvan halisindn bhs edn Y.ahziz
1673-c ild rvanda olan fransz syyah ardnin rvan qalasnda yaayan
hali haqda mlumatn bir daha tsdiq edir v daha maraql bir mqama
toxunur. O yazr ki, ermnilrin orada (rvan hrind - red.) yalnz
dkanlar var idi, onlar orada gndzlr alver edir, axamlar is dkanlarn
balayb evlrin gedirdilr [215,34; 116,5-6].
Ermnilr trfindn Rusiyaya v Avropann digr xristian dvltlrin
atdrlan mlumatlarn thrif olunmasn, ermnilrin saynn hmi sni kild
iirdilmsini nzr alsaq, demk olar ki, rvan hrinin znd oturaq ermni
halisi yaamamdr. Hl, XVIII srin vvllrind rvan hrind oturaq ermni
halinin yaamadn hmin dvrd trtib olunmu arxiv sndlri d tsdiq edir.
Ermni-rus laqlrin hsr olunmu sndlr toplusunun II cildinin I hisssin
daxil edilmi sndlr irisind maraql bir mlumat verilir. 1701-ci il 25
iyul tarixli "Yadda qeydlri" adlanan hmin sndd ermni avantristi
srail
* rvan xanlnn btnlkl 15 mahalndak halinin say 115.155 nfr olmudu
[bax: 95.635-638]. ** Avropa lklrindn Sfvi dvlti razisin gln
sayyahlar bir qayda olaraq mlumatar kils katolikosundan alrdlar.
Onlarn tsiri il bu missioner-syyahlar Sfvi dvltini ran dvlti".
Azrbaycan trklrini is "iranllar" adlandrrdlar. rvan xanlnn real
tarixi tkzibolunmaz ilk mnblr, xsusil blgdki btn yer adlarnn mhz
Azrbaycan trkcsind olmas sbut edir ki, burada yaayan qdim hali mhz
Azrbaycan trklri idi.
-
46
Ori rus qounlarn Cnubi Qafqaza yr hvslndirmk n I Pyotra 18 bnddn
ibart layih tklif edir. Layihnin 7-ci bndind Rusiya imperatoruna
rvan hri haqda kfiyyat xarakterli mlumatlar atdrlr v gstrilir ki,
rvan hrind cmi 300 nfrdn bir az artq ermni yaayr v onlar da ticartl
mul olurlar [35,213; 126,31].
Nzr almaq lazmdr ki, rvanda olan avropallar, o cmldn missionerlr
hrin xristian halisi bard mlumat kils katolikosundan alrdlar. Buna
gr d hmin mlumatlar ox zaman bilrkdn iirdilir v hqiqti ks
etdirmirdi. Bununla bel, Avropa syyahlar ardn, illinger, XVIII sr
arxiv sndlri v htta ermni mllifi ahziz d rvan qalas halisinin
btnlkl, hr halisinin is byk ksriyytinin azrbaycanllardan ibart
olduunu yazr. rvan hrind yaayan halinin say haqda digr mlumatlar da
var. C.Perri qaynaqlarn mlumatna saslanaraq Krim xan Zndin
hakimiyyti dvrnd (1759-1779) rvan hri halisinin 20 min nfr olduunu
qeyd edir [210,230]. A.Muriel is rvan Cnubi Qafqazn n sx halisi
olan hri kimi gstrir [197,12]. Grndy kimi, rvan xanlnda halinin
ksriyytini yerli Azrbaycan trklri tkil edirdi. Onlar siyasi
hakimiyyt tam sahib olmaqla xanl idar edirdilr. Lakin mhz yuxarda
qeyd olunan sbblr zndn ermnilr zaman kedikc Azrbaycann qrb
torpaqlarnda vvlc uxursd bylrbyiliyinin, sonra is rvan xanhnn
razisind mskunla bildilr.
mumiyytl, XIX yzilliyin vvlind Rusiya ialna qdr ermnilrin
Azrbaycan torpaqlarnda toplu halnda yaamasn dvrn he bir qayna tsdiq
etmir. Bellikl, nzrdn keiriln rsmi sndlrin, mxtlif dvrlrd trtib
olunmu arxiv materiallarnn, dvrn xristian missionerlrinin v
syyahlarnn, ermni mlliflrinin, eyni zamanda, elmi