Irevan_xanligi_2.pdf

2F U A D L Y E VU R F A N H S N O V

R V A NXanl

R Q Q R BB A K I 2 0 0 7

3Bu kitab Fuad liyev, Urfan Hsnov. rvan xanl (Bak, Azrnr,1997) nri sasnda tkrar nr hazrlanmdr.

Redaktoru vn szn mllifi: Krim krov

tarix elmlri doktoru

ISBN 978- 9952- 34- 166 9947.54-dc22Azrbaycan- TarixiFuad liyev, Urfan Hsnov. rvan xanl.Bak, rq- Qrb, 2007,144 sh.

Tarixn qdim Azrbaycan torpaqlarn hat edn rvan xanl hmsiyasi, hm d iqtisadi baxmdan az yrnilmi xanlqlardan biridir. Kitabdamstqil dvlt qurumuna evrilmzdn vvl mrkkb v uzun tarixi yol kemirvan xanlnn yaranmas, ictimai- iqtisadi vziyyti v siyasi tarixi ilkinmnblr v arxiv sndlri sasnda tqdim edilir.

Bu kitabda 1747- 1828-ci illri hat edn dvrd ermnilrin Azrbaycanrazisind, Rusiya imperiyasnn trkibind ermni dvlti yaratmaq nmxtlif mktublarla dn - dn Rusiya dvltin mracit etmlri bard dmaraql mlumatlar vardr.

rq Qrb, 2007

4QRB AZRBAYCAN ERMNSTAN(NDK) TARXNASLII V MUM

AZRBAYCAN TARXND KS

Azrbaycan tarixin gr lknin Cnub (Atropatena) vimal (Albaniya) torpaqlar qdim zamanlardan Rusiya ialnadk(XIX srin vvllri) mumi konteksd nzrdn keirilir, ialdansonra is vziyyt dyiir, yni yalnz imali Azrbaycan (sasn,kemi Azrbaycan SSR) yrnilir 1 . Bununla birg CnubiAzrbaycan tematikas xsusi tdqiqatlarda davam etdirilir2. 1980-ciillrin sonlar- 90-c illrin vvllrind Azrbaycan tarixinin masirdvrdk mumi kild yrnilmsi zrurti irli srld. lk dforta mktblr n yeni, milli Azrbaycan tarixi drsliklrind buhyata keirildi 3 . Tssf ki, bu yeniliklr Azrbaycan tarixininyeddi cildlik akademik nrind nzr alnmad4. Azrbaycanllarndigr tarixi etnik torpaqlar olan Ermnistann (indiki) QrbiAzrbaycann tarixinin yrnilmsi v mumi Azrbaycan tarixindksi vziyyti daha acnacaql oldu. (Ermnistan (indiki) anlaysonra xsusi qeyd olmad halda Ermnistan kimi verilir K. .).Bu tematika faktiki olaraq gndlikdn xarld. Bunun nticsindQrbi Azrbaycana Ermnistana sahib olmu ermnilr,Ermnistan tarixi haqqnda da z uydurma konsepsiyalarnyaratdlar. Bu konsepsiyaya gr, tarixi Ermnistan mumi kildnzrdn keirilir, Rusiya ialndan sonra indiki Ermnistan rqiErmnistan, qalan is Qrbi Ermnistan adlandrlr, ermni xalqnntarixi ad altnda, onlarn hr ikisinin tarixi masir dvrdkizlnilir.5 Bellikl, Ermnistan Qrbi Azrbaycan anlay, tarixiv znmxsus inkiaf yolu thrif edilib.

1Azrbaycan tarixi. cildd. I III c., Bak, 1958- 1963.2 Cnubi Azrbaycan tarixinin oerki ( 1828- 1917). Bak, 1985.3 Azrbaycan tarixi. VI IX siniflr n drslik (mxtlif nrlr).4Azrbaycan tarixi. Yeddi cildd. I VII c., Bak, 1998 2003.5 . . . . . .. , 1980.

5Sovet ttifaqnn dalmas, Ermnistandan azrbaycanllarndeportasiyasnn baa atdrlmas, Azrbaycana qar mharib vi.a. tarixi hqiqtin - Ermnistan (Qrbi Azrbaycan) reallnnbrpasna tkan verdi. Azrbaycan tarixnaslnda yeni elmiistiqamt - Azrbaycan ermnistannasl (ermninaslq ilqardrlmamaldr) v ya Qrbi Azrbaycannaslq yaranr.

vvlc Ermnistan Qrbi Azrbaycan anlaynn tarixindiqqt yetirk. Bel bir anlay birdn bir yaranmayb. lk vaxtlarErmnistana dair tdqiqatlarda, sasn, ErmnistandaAzrbaycan..., yaxud Ermnistan azrbaycanllar kimi ifadlrstnlk tkil edirdi 1 Lakin tdricn onunla paralel olaraqErmnistan Qrbi Azrbaycan fikri genilnir, sonra is sasmvqey keir. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti Heydrliyevin 1948-1953-c illrd azrbaycanllarn Ermnistan SSRrazisindki tarixi etnik torpaqlarndan ktlvi surtd deportasiyashaqqnda 1997-ci il 18 dekabr frmanndan sonra bu mvqe daha dagclnir. Frmanda bir mnal kild Ermnistan adlandrlan razi azrbaycanllarn min illr boyu yaadqlar z doma etniktorpaqlar kimi ifad edilir.

Ermnistan Qrbi Azrbaycan tarixnaslnda ErmnistannQrbi Azrbaycan Torpqalarnn olmasnn tsdiqi mrkzi mslkimi x edir. Burada bir ne istiqamt diqqti clb edir: 1)Ermnistan Qrbi Azrbaycann toponimiyasnn tdqiqi; 2)ermnilrin indiki Ermnistan razisin miqrasiyas; 3) Azrbaycanntarixi corafiyasnn dqiqldirilmsi v i.a.

Birinci istiqamt daha geni dbiyyat yaratmdr2 .Lakinburada daha ox toponomik faktlarn izahna geni yer verilib.B.Budaqov v Q.Qeybullayev is problemin konseptual ifadsini

1S. N. M ahmudov. Ermnistan SSR-in razisindki Azrbaycan mnli toponimlrintdqiqin dair. Azrbaycan SSR EA nn Xbrlri (Yer elmlri seriyas), 1981, 6, sh.103-109; ... , IX- . , , 1981; . Mmmdov. SovetErmnistannda Azrbaycan kitab. rvan, 1985.2. Bayramov. Qrbi Azrbaycann trk mnli toponimlri. Bak, 2002, sh. 669-695.

6irli srb. Bu bax hmin mlliflrin Ermnistanda Azrbaycanmnli toponimlrin izahl lti adl kitabnda mumildirilib.Mlliflr yazr: Azrbaycan dilind Ermnistan sz 1921-ciild Sovet Rusiyasnn rvan quberniyas razisind tkil etdiyidvltin (v lknin) addr.Ondan vvl Ermnistan ad mlumdeyil. 1588 v 1728 ci illr aid trkc arxiv sndlrind rvanhrinin ad il bu lk mvafiq olaraq Rvan yalti v rvanyalti adlanr 1 Tdqiqat yekunladran mlliflr davam edir:Deyilnlrdn grnr ki, indiki Ermnistan razisi ermnilrinyox, e. . VIII VII srlrdn balayaraq trk mnli tayfalarnyaad lk olmu v sonralar, XIX srin vvllrin qdr buradatrklr aparc rol oynamlar. Mnblrd el bir tarixi mlumatyoxdur ki, Ermnistan razisind azrbaycanllar ermnilrikndlrindn qovub yerlrini tutsunlar. Lakin adlar trkc olanyaay mntqlrind hl orta srlrd ermnilrin yaamashallar istniln qdrdir. Kimin glm, kimin yerli olduunumyyn etmk n bu faktn z kifaytdir2. Gstriln kitabdatrk tayfalarnn indiki Ermnistan razisind yerli olmassaslandrlsa, digr qrup tdqiqatlarda, ermnilrin bu raziymiqrasiyas tarixi nzrdn keirilir. Onlarn irisind . liyev, H.Verdiyeva v R. Hseynzadnin aradrmalarn qeyd etmk olar3.

H. Verdiyeva v R. Hseynzadnin Ermnilrin crsiv onlarn Balkandan Qafqaza miqrasiyas essesinin ad btvlkdproblemi ks etdirir. Mlliflr ermnilrin Cnubi Qafqaza glmolduqlarn bildirrk yazrlar ki, ermnilrin cdadlar CnubiQafqazda zli azri torpaqlarn tutaraq vtn ld etdilr 4 .

ndiki Ermnistan razisinin Azrbaycan torpaqlar olmasAzrbaycann tarixi corafiyasnn obyektiv yrnilmsi il baldr.

1B. . Budaqova, Q. . Qeybullayev. Ermnistanda Azrbaycan mnli toponimlrin izahllti. Bak, 1988, sh. 19.2Yen orada, sh. 93.3 . . : . . . , 1989; . , .. . ,2003.4 H. Verdiyeva, R. Hseynzad. Gstriln sri, sh. 21.

7Bu sahd ilk mumildirici sr 1987 ci ild nr edilib1. Bunrd Azrbaycann btn dvrlr zr xritlri vardr. Onlarnsistemli kild nzrdn keirilmsi gstrir ki, o zamanAzrbaycann tarixi corafiyas haqqnda konseptual bax olmayb.Msl ondadr li, ilk vvl Azrbaycann mumi tarixi corafixritsi hazrlanmal, sonra is dvrlr zr onun nec dyiilmsiizlnilmli idi. Mqayis n qeyd edk ki, ermnilr bu suldangeni istifad edir2. Azrbaycann tarixi corafiyas kitabnda bunaml edilmmsi, btvlkd lk srhdlri, o cmldn onun qrbsrhdlri bard xeyli sual yaranmasna sbb olur. Bu baxmdanAlbaniyann srhdlrinin myynldirilmsi byk hmiyytksb edirdi. Hmin xritlr gr Albaniyann qrb srhdlri,sasn, Gy glnn ortasndan ( e. . III sr istisna olmaqla)keir. IX XIII srin vvllrind is Gy gl Azrbaycandaxilind verilir3. Buradan bel ntic xr ki, guya hmin dvrdkiAzrbaycan dvltlri Gy traf torpaqlar tutub. Azrbaycantarixilri bu msly d yenidn nzr salb v tarixi hqiqti brpaetmy alb. 2007 ci ild Azrbaycan tarixi atlas ap olunub4.Bu xritlrd Gy gl v traf btn halda Albaniyanndaxilind verilir. Bel olduqda, Azrbaycann sonrak dvrlr zrhdudlarnn nec dyimsini izlmk daha mntiqi olur.

Qrbi Azrbaycann tarixi corafiyasna dair tdqiqatlar danzrdn keiriln qrupa daxil edil bilr. . lkbrlinin Qdimtrk ouz yurdu Ermnistan, S. sdovun trtib etdiyiErmnistan azrbaycanllarnn tarixi corafiyas v b. Kitablardabu msl diqqt mrkzind olub5.

Ermnistan Qrbi Azrbaycan tarixnaslnda mxtlif

1 . , 1987.2: , . .3 , . 88-97.4 Azrbaycan tarixi atlas. Bak, 2007.5 .lkbrli. Qdim trk ouz yurdu- Ermnistan. Bak, 1994; S. sdov. Ermnistanazrbaycanllarnn tarixi corafiyas. Bak, 1995; Z. Hbibbyli, M. Zngilanl. Zngzurunqsa tarixi v corafiyas. Bak, 2000; Musa Urud. Zngzur. Bak 2005.

8tarixi dvrlrin siyasi, iqtisadi, mdni problemlrin dair tdqiqatlarda vardr. S. sdov, . Mmmdov v b. Tdqiqatlarnaradrmalar xsusi yer tutur 1 . Qrbi Azrbaycan tarixiproblemlrin dair dbiyyat irisind azrbaycanllarn soyqrmv deportasiyas haqqnda ilr stnlk tkil edir 2 . Deyilnlriyekunladrsaq aydn olur ki, Ermnistan Qrbi Azrbaycantarixnasl:

1. Azrbaycan sovet tarixnaslnn rsmi mvqeyinticsind, olduqca gec, yalnz 1980- ci illrin sonlar 90- c illrinvvllrindn yaranmaa balayr;

2. Sovet dvltinin dalmas, xsusil Ermnistan SSR dazrbaycanllara qar gclnn deportasiya, soyqrm v faktikiolaraq hyata keiriln mhariby qar geni elmi - dbiictimaiyytin reaksiyas kimi meydana glir ki, bu da onun sviyysiv problematikasna tsir gstrir;

3. Btvlkd Azrbaycan tarixnaslnda yeni elmiistiqamt evrilir v s.

ndi balca vzif Ermnistan Qrbi Azrbaycan tarixininsistemli thlilin nail olmaq, onun sas problemlrini komplekskild aradrmaya clb etmk v davaml kl salmaq, mumiAzrbaycan tarixind mvafiq ksini tmin etmkdir.

Azrbaycan tarixn imalda Byk Qafqaz sra dalar,cnubda Mrkzi ranla hmsrhd olub. Onun rq srhdlri Xzrdnizi il hdudlanb. Qrbd Grcstanla hmsrhddir.Azrbaycann Tarixi torpaqlar Araz ay sasnda rti olaraq imaliv Cnubi Azrbaycana blnr. Sonralar Ermnistan adlandrlanrazi btn Azrbaycann deyil Naxvanla birlikd imali

1 . . . . . . . . . , 1999; yen onun: . , 1999; . Mmmdov. Tariximiz, torpamz, taleyimiz. Bak,2002.2 Didrginlr. Bak, 1990; . Mmmdov Ermnistan azrbaycanllar v onlarn ac taleyi.Bak, 1992; A. Paayev. Krlm. Bak, 1995; . Vlizad, B. Muradov. Ermnistanazrbaycanllarnn soyqrm. Bak, 1996; Hbib Rhimolu. Silinmz adlar, saalmazyaralar. Bak, 1997.

9Azrbaycann qrb hisssini tkil edir. Ona gr bu razinin tbii corafi raiti v tarixi imali Azrbaycann trkib hisssi kiminzrdn keirilmlidir. Lakin imali Azrbaycann qrbinin birhisssind sonralar Ermnistan adl dvltin yaradlmas, metodolojibaxmdan problem yanamada dyiiklik edilmsini zruri edir.imali Azrbaycann, mhz sonralar Ermnistan adlanan hisssiQrbi Azrbaycan kimi ayrlr. Qrbi Azrbaycan dalq razidir.Geni ay bksin malik deyil, lakin oxlu gllri vardr.Onlardan n byy Gy gldr (sahsi 1.3 min kv.km). Torpaqrty rngarngdir. Tbii ehtiyatlarla, flora v faunas il dzngindir.

Bunun nticsi idi ki, Azrbaycann btn razisind olduukimi, burada da qdim insan msknlri akar edilib.

Qdim dvrlrd, o cmldn Albaniya (Qafqaz) dvrnd(e. . IV e. VIII srinin vvllri) Ermnistan torpaqlarnn xeylihisssi Azrbaycann trkibind olub. Tarixd mvcud olmu ilkermni dvltlri Qrbi Azrbaycann hdudlarndan knardayaranb. Ermnilr is hmin razilr n tezi e. . II srdn sonranfz edib1. Hmin dvrd Ermnistan razisi Armeniyann trkibindaxil edilir. Armeniya 387- ci il Sasani Bizans mqavilsindnsonra mumiyytl dvltiliyini itirib2. Qrbi Azrbaycan Sasaniimperiyas (III- VII srlr) trkibind qalb. Ermnilr 301- ci ildxristianl qbul etdikdn sonra ermni qriqorian kilssi siyasihyatda da fal rol oynayr. Onun mrkzlri d digr razilrdyerlirdi.

Txminn VII srd sonralar Qrbi Azrbaycann mrkziolan rvan hrinin ad kilir ( Digr bir mlumata gr rvan ade. . VIII srd kilmidir)3.

rb xilaftinin iallar prosesind Qrbi Azrbaycan onlaratabe edilib. rblrin ermnilr xeyirxah mnasibti tarixd yax

1 . . : . . . , 1989, . 18.2 , . 96-97.3 . Bayramov. Qrbi Azrbaycann trk mnli toponimlri, sh. 335- 336.

10

mlumdur. Mhz onlarn kmyi il ermni qriqorian kilssi 704 c ild Alban kilssini zn tabe etdi. rblr Xilaftin CnubiQafqazda yerln btn torpaqlarn rmniyy adl inzibativahidd birldirdi 1 . Bu siyast ermnilrin Cnubi Qafqazdakmvqeyinin mhkmlnmsind myyn rol oynad. rbXilaftinin ziflimsil Baqratilr arl ( 886- 1045) meydanagldi. Onun da mrkzi (Ani) Qrbi Azrbaycandan knarda idi.

Slcuq dvltinin yrlri Qrbi Azrbaycan tarixindbyk hmiyyt malik olub. XI XII srlrd Burada Slcuqlarnhakimiyyti qurulub. Slcuqlarn hakimiyyti il bu torpaqlarnrmniyyy daxil olmasna da son qoyulub. Kitabi DdQorqudda bu yerlr Ouz eli kimi adlandrlb.

Ouz eli XIII XIV srlrd Monqol imperiyas trkibinqatlb. XIII srin ortalarndan rvan hrinin rolu da artmaabalayb.

Qzl Orda hkmdar Toxtam v Teymurlng (1370- 1405)arasndak mharib d Qrbi Azrbaycandan yan kemyib, butorpaqlar Teymurlng tabe edilib.

Azrbaycan Qaraqoyunlu dvlti (1410- 1468) yarandqdansonra, 1411 ci ild Qrbi Azrbaycan da torpaqlar srasna daxiletdi. Mhz Qaraqoyunlularn dvrnd rvan hri mhm inzibatimrkz evrilir. 1441 ci ild ermni qriqorian kilssinin mrkzid rvan yaxnlndak Emidzin krlr. Ermni dinxadimlri rvan trafnda torpaq alsn genilndirib, mlklriniartrmaa balayr.Qaraqoyunlulardan sonra Aqoyunlular (1468-1501) Qrbi Azrbaycann sahibi olur. Azrbaycan Sfvi dvlti(1501) Aqoyunlu dvltinin varlna son qoyur. 1502-ci ild QrbiAzrbaycan l keirilir. Sfvilrin inzibati idar sistemin uyunolaraq lkd bylrbyiliklr yaradlr. Onlardan biri d mrkzirvan hri olan uxursd bylrbyi idi2. uxursd bylrbyiliyi

1Z. Bnyadov. Azrbaycan VII IX srlrd. Bak, 1989, sh. 94; , .52.2 uxursd bylrbyiliyi haqqnda b a x : Z. Bayramov, N. Cfrli. uxursdbylrbyiliyi. Elm v hyat. 1990, 6; S.Onullahi. uxursd rvan Sfvilr

11

Ermnistan Qrbi Azrbaycann ilk mumi corafi ad hesab olunabilr. Qrbi Azrbaycan torpaqlarnn byk bir hisssinin birbylrbyilikd birldirilmsi onun hyatnda mhm rola malikoldu. lk vaxtlar burada Div Sultan Rumlu v Hseyn Sultan Rumlubylrbyi idi. Sfvilrl osmanllar arasndak 1514- 1555 ci ilmharibsi bylrbyiliy ar zrb vurdu. Osmanllar 1554 c ildrvan tutdu, lakin az sonra hri trk etdi.

1555 ci il Amasiya slhndn sonra Qrbi AzrbaycanSfvilrin trkibind qald. 1578-1590-c illr mharibsind isuxursd bylrbyiliyi Osmanl imperiyasna kedi 1 . Osmanldvrnd uxursd bylrbyiliyi Rvan (rvan) yaltiadlandrld. rvan hrinin adnn btn yalt amil edilmsilQrbi Azrbaycan daha bir corafi ad ksb etdi. Bel bir hal, yniblgnin rvan hri sasnda adlandrlmas tcrbsi (rvanxanl, rvan quberniyas) 1918-ci ildk davam etdi. 1590-c ildburada mfssl dftr trtib edildi. Tdqiqatlar yazr ki, 1590 cil tarixli mfssl dftr gr, rvan yalti 10 nahiysi (rvan,Karbi, Vedi, Aralq, Talin, rmus, Abnik, Abaran, rabxana) olanrvan livasndan ( yalt tabe olan inzibati - razi vahidi K. .),16 nahiysi (Acaqala, Mvazeyi Xatun, Mlki Arslanl,Qaraba, Dram, Drahbuz, Bazaray, rur, Zar, Zbil, linc,Sisyan, Azadciran, Ordubad (grnr bu mvqqti xarakterdamdr), orlut, Drnrgat) v bir qzas olan Naxvanlivasndan ibart idi2. Hesablamalar sasnda rvan yaltind 51831nfr (67.5%) trk mslman yaad myyn edilmidir3

I ah Abbasn (1587-1629) apard yeni mharibnticsind rvan yalti Sfvilr dvlti trkibin qaytarld. ahAbbas 1616-1618-ci illr mharibsind d qalib glrk, mvqeyinimhkmlndirdi. Sfvilr dvltind ermnilr veriln imtiyazlar

dvrnd. El.turan, 1995, 1-2, sh. 16- 19; .Mmmdov. Tariximiz, torpamz,taleyimiz. sh.88.1 O.fndiyev. Azrbaycan Sfvilr dvlti. Bak, 1993, sh. 83, 179.2rvan yaltinin icmal dftri. Bak, 1996, sh. 8-9.3 Yen orada, sh. 11- 12.

12

artrld1.Ermnilr XVII srin sonlar XVIII srin vvllrind

Rusiya il yaxnlamaa, onun vasitsil ermni dvlti yaratmaaalrd. I Pyotrun Xzrsahili torpaqlar ial bu bu niyyti daha damhkmlndirdi2.

Bel bir mrkkb raitd osmanllarla sfvilr arasnda1723-1727 ci illr mharibsi balad. rvan yalti yenidnOsmanl dvltinin trkibin kedi v 1590 ci ild olduu kimi,1728-ci ild d mfssl dftr trtib edildi. Tdqiqatlar qeyd edirki, 1728-ci il tarixli rvan yaltinin mfssl dftrindn aydnolur ki, osmanllar Naxvan blgsi n ayrca bir mfssl dftrtrtib etmi, Zar, Zbil v rur nahiyylrini Naxvan sancanntrkibindn xararaq rvan yaltin birldirmidilr. Bundanlav Maku, dr, Srmli adl nahiylrin rvan yaltinbirldirilmsi il brabr, bu yaltin razisind Gy, Mzr,Xnzrak, Qrxbulaq, Drik v halisi 100% trk olan Sdrkadl nahiylr v rngl livas yaradlm, XVI srin sonundamvcud olmu Talin, rmavi, Abnik, rabxana nahiylri,Naxvan razisind is Bazaray v Acaqala nahiylri lvolunmu, buralarn kndlri is yeni yaradlm nahiylrverilmidir. Hesablamalara gr yalt halisinin 43784 nfri (61.2%) trk mslman idi. rvan hrind bu rqm 3369 nfr(63.5%) tkil edirdi3

Sfvilr dvltinin son dvrlrind nfuzu getdikc artanNadir xan osmanllara qalib glrk rvan yaltini Sfvilr, sonrais ahl dvrnd (1736-1747) zn tabe etdi. Nadir ahninzibati blg siyasti byk maraq dourur. O, irvan, Qaraba,Azrbaycan v uxursd bylrbyiliklrini lv edib, vzindAzrbaycan vilayti (mrkzi Tbriz) yaratd. Bu tsadfi olmayb,Kemi uxursdin d Azrbaycan torpa olmasnn tsdiqi idi.

1S.Onunllahi. I ah Abbas v ermnilr. Tarix v onun problemlri jurnal, 2002, 3, sh.26-35.2 Bax: ... . ., 1898.3 rvan yaltinin icmal dftri. Bak, 1996, sh. 9, 18.

13

1747-ci ild Nadir ahn qtlindn sonra Azrbaycanda iyirmixanlq meydana gldi. Onlardan hr birinin Azrbaycan tarixind zyeri v rolu vardr. Bel xanlqlardan biri d rvan xanlnnmeydana glmsi bir trfdn Nadir ahn qtlindn sonra yarananvziyytl bal idis, digr trfdn Qrbi Azrbaycann nzrdnkeiriln tarixi inkiafnn nticsi idi. Artq qeyd etdiyimiz kimiQrbi Azrbaycan torpaqlar bu v ya digr dvltlrin trkibindaxil olmudu, lakin burada ayrca dvlt yaranmamd. lk beldvlt rvan xanl oldu1

rvan xanl Arda dznliyinin Gy gl hvzsi vAraz ayndan cnub qrb doru uzanan razini hat edirdi.Azrbaycann imal qrbind yerln bu xanlq paytaxt rvanhri olmaqla inzibati chtdn naiblrin idar etdiyi 15 mahalablnrd (Qrxbulaq, Zngibasar, Grnibasar, Vedibasar, rur,Srmli, Drknd, Saatl, Talin, Seyidli- Axsaxl, Srdarabad,Karpi, Abaran, Drik, Gy). rvan xanl 1747-1797 ciillrd mstqil dvlt olmu, 1797 1828-ci illrd burada rannhakimiyyti brpa olunmudu. Dvltin bas xan idi; xandan sonravzir (yaxud ba mirz), mxtlif vzif dayan bylr (divanbylri, srkrdlr, mirlr v s.) glirdi. Qouna xan z balqedirdi. halisi, sasn azrbaycanllardan, qismn ermni vkrdlrdn ibartdir; kinilik, balq, trvzilik v maldarlqlamul olurdular. rvan xanlnda dvlt (divan), xalis (xana vail zvlrin mxsus), mlk, vqf v camaat torpaq mlkiyytiformalar mvcud idi. Kndlilr onlarca vergi verir v mxtlifmkllfiyytlr dayrdlar.

XVIII srin II yarsnda yaranm nisbi sabitlik raitindxanln iqtisadi hyatnda myyn canlanma nzr arpsa da, bu,uzun srmdi. rvan xanl Hsnli xann dvrnd (1756-1764-c illr) Kartli- Kaxeti arlndan asl vziyyt dd, Hseynli

1 F.liyev, U.Hsnov, rvan xanl. Bak, 1997; ... XVI- XIX . .,1949; ... . ., 1852.

14

xann hakimiyyti illrind (1764-1783 c illr) is xanlq feodal aravurumalar nticsind daha da zifldi. Bundan istifad ednKartli- Kaxetiya ar II rakli 20 minlik qounla qfltn hcumakerk rvan hrini ial etmy chd gstrdi, lakin ciddimqavimt rast gldi, bir ox kndlri qart edib, oxlu sir vqnimtl geri dnd. rvan xanl Kartli Kaxeti arl il sazigirmy mcbur oldu. Georgiyevsk traktatna (1783) sasn Kartli Kaxeti arlnn Rusiya dvltinin himaysin kemsi rvanxanlnda Rusiyaya v grc arlna mnasibti xeyli dyidirdi.80-ci illrin sonlarna doru rvan xanl Kartli Kaxeti arlnnasllndan tamamil xilas oldu. 1795-ci ild Aa Mhmmd xanQacarn Cnubi Qafqaza yr zaman ran qoununun bir hisssirvan xanlna hcum etdi. 35 gnlk mhasirdn sonra rvanqalas tslim oldu. 1796-c ild general V. Zubovun bal ilRusiya qoununun Cnubi Qafqaza yr zaman rvan hakimiMhmmd xan Rusiyann himaysin kemk istdiyini bildirdi. IIYekaterinann lmndn (1796-ci il, noyabr) sonra rus qounuCnubi Qafqaz razisini trk etdi. Aa Mhmmd xan Qacar (1796-c ildn ran ah idi) rvan xann Tehrana araraq hbs etdi vailsi il birg Qzvin gndrdi; rvan xanlnn idarsi liquluxana taprld. 1797 ci ilin sonunda rann yeni hkmdar Ftli ahMhmmd xan hbsdn azad edrk, yenidn rvan xan tyinetdi. Mstqil siyast yeritmy sy gstrn Mhmmd xangeneral Sisianovun komandanl altnda rus qoununun rvanqalasn mhasiry alaraq l keirmk chdlrinin heendirilmsind xsusi cat v srkrdlik nmayi etdirmidi.rvan xanl Glstan mqavilsin (1813) gr rann trkibinkedi.

1826-c ild Rusiya il ran arasnda yeni mharib baland.Mharib zaman Azrbaycan dvltlri olan Naxvan (1827-ci il,iyun) v rvan (1827-ci il, oktyabr) xanlqlarnn razisi ialolundu. Mharibdn sonra rvan xanl razisind 420-dn oxknd (o cmldn Qrxbulaq mahalnda 32, Zngibasarda 8,Grnibasarda 48, Drkndd 8, Vedibasarda 33, Saatlda 5, Talind

15

35, Srdrabadda 9, Karpid 12, Abaranda 60, Drikd 33,Gyd 90, Drlyzd 46 knd) dadlm, on minlrlazrbaycanl hali mhv edilmidi. Qafqazda hrbi mliyyat aparanrus qounlarnn ba komandan .F.Paskevi, hl mharib baaatmam, 1827-ci il oktyabrn 6-da rvanda mvqqti idartkil etdi. dar zvdn ibart idi: general leytenant Krakovski(sdr), N. Ataraketsi v rvan qalasnn komendat podpolkovnikBorodin. Trkmnay mqavilsi (1828-ci il, 10 fevral)balandqdan sonra, Naxvan v rvan xanlqlarnn idariliyidyidirildi. ar I Nikolayn (1825-1855-ci illr) srncam il(1828-ci il, 21 mart) hmin xanlqlar sasnda Ermni vilayti adlmvqqti inzibati idar yarand. Grndy kimi Rusiyahakimiyyti dvrnd d bu torpaqlar Ermnistan deyil, Ermnivilayti adlandrlmd. Vilayt idarsi vilayt risindn, iki rusmavirindn (biri polis, digri maliyy zr) v iki asessordan(iclasdan) ibart idi. Asessorlardan biri azrbaycanl, digri ermniicmasndan idi. ar hkmtinin tarixi Azrbaycan torpaqlarsasnda Ermni vilayti yaratmas il I Pyotrdan balayaraqermniprst siyastin hyata keirildiyi tsdiq olunurdu. Ermnivilayti iki yaltdn rvan v Naxvan yaltlrindn ibart idi.

arizmin v onunla lbir olan ermnilrin Azrbaycantorpaqlar olan rvan v Naxvan blglrini Ermni vilayti kimi qlm vermsini tkzibedilmz tarixi faktlar rdd edir. nki arRusiyasnn ermnilri ran v Trkiydn hmin razilr ktlvisurtd krmsindn vvl, sonradan Ermni vilaytiadlandrlan razinin halisi 107224 nfr idi. halinin 76.24% -niazrbaycanllar, 23.45% -ni ermnilr tkil edirdi. Azrbaycanllarnhalinin etnik trkibind bu cr stnly tkil etmsi hmintorpaqlarn tarixi Azrbaycan razisi olduunu tsdiq edninkaredilmz faktdr. 1826-1828-ci illr Rusiya ran mharibsidvrnd v mharibdn sonra ran v Trkiydn ermnilrinktlvi surtd bu yerlr krlmsi nticsind halinin etniktrkibi dyidi. Fransz mnli rus tdqiqats ..openin 1829-1832-ci illrd rsmn hyata keirdiyi kameral tsvirinin

16

nticlrin gr, artq burada 31201ail, 164450 nfr hali qeydalnmd. Onlardan 16078 ail (51.53%), 81749 nfr (49.71%)mslmanlar (azrbaycanllar); 4428 ail (14.19%) 25151 nfr(15.29% krmydk burada yaayan ermnilr; 6949 ail(22.27%), 35560 nfr (21.62%) randan krlm ermnilr;3682 ail (11.80%), 21666 nfr (13.17%) Trkiydn krlmermnilr idi. Bu faktlardan aydn olduu kimi vilayt ran vTrkiydn birg 10631 ail (btn aillrin 34.07%-i), 57226 nfr(34.79%) ermni krlmd. Bel bir vziyyt rvan hrindd mahid edilirdi. Rusiyann rvan ial etdiyi dvrd burada1807 azrbaycanl ailsi, yaxud 7331 nfr (3749 kii, 3582 qadn),567 ermni ailsi, yaxud 2369 nfr (1220 kii, 1149 qadn) qeydalnmd. O zaman rvann 9700 nfrlik halisinin 75.6% -iazrbaycanl, 24.4% -i ermni idi. arizmin ermnilri ran vTrkiydn ktlvi kild imali Azrbaycan torpaqlarnakrmsi nticsind ermnilrin say rvan hrind d artd.1829-1832-ci illrd hyata keiriln kameral tsvir gr rvanhrin randan 366 ermni ailsi, yaxud 1715 nfr (903 qadn, 812kii), Trkiydn 11 ail, yaxud 48 nfr (25 kii, 23 qadn)krlmd. Bu krm nticsind rvan hri halisinin sayermnilrin hesabna artaraq 11463 nfr atmd. Nticdazrbaycanllarn say 64% - enmi, ermnilrin say is 36%-qalxmd. Bu siyast sonralar da davam etdirilmidi. Bellikl, arhkmti imali Azrbaycann ial zaman ermnilrin arordusuna gstrdiyi xidmt mqabilind onlara ial olunmuAzrbaycan torpaqlarnda Naxvan v rvan xanlqlarnnrazilrind Ermni vilayti adlandrlan razini bxi verdi.Bununla ermnilr ar Rusiyasnn himaysi v kmyi il CnubiQafqazda zlrin razi bazas yaratdlar. Bundan sonra ermnilrar Rusiyasnn antiazrbaycan v antitrkiy siyastinin hyatakeirilmsind fal rol oynadlar. ar hkmti Cnubi Qafqaznialn v burada mhkmlnmkl bal siyastini hyata

17

keirdikdn sonra 1840- ci il 10 aprel qanunu il Ermni vilaytinilv etdi. rvan v Naxvan yaltlri qzalara evrildi1.

ar I Nikolayn frman il 1849 cu il iyunun 9- da kemiErmni vilayti v Aleksandropol (Gmr) qzas sasnda rvanquberniyas yaradld. Bzi inzibati razi dyiikliklrindn sonraquberniya rvan, Aleksandropol, Emidzin, Naxvan,Novobayazid, rur- Drlyz v Srmli qzalarna blnd.rvan quberniyasnn razisi 23194.79 kv. Verst (1 verst = 1.0668km) idi. 1917-ci il Qafqaz tqviminin mlumatna gr, quberniyada1120242 nfr hali yaayrd. Hr kv. Verst 48.3 nfr drd.Quberniya halisinin 589125 nfri (52.6%) kii, 531117 nfri(47.4%) qadn, 1014868 nfri (90.6%) yerli sakinlr, 105374 nfri(9,4%) mvqqti yaayanlar idi. arizmin rvan quberniyashalisinin etnik trkibini ermnilrin xeyrin dyidirmk siyastiTrkmnay mqavilsindn sonra ardcl surtd hyatakeirilmidi. Ermnilrin rvan quberniyasna krlmsi 1877-1878-ci illr Rusiya Trkiy mharibsi dvrnd, XIX srinvvllrind d ardcl olaraq davam etdirilmidi. Btn bunlarabaxmayaraq, rvan quberniyasnda azrbaycanl halinin xsusikisi hmi yksk olmudur. 1917-ci il tqviminin mlumatnagr, 100 ildn ox davam edn soyqrmlarna v deportasiyalarabaxmayaraq, azrbaycanllarn say 373582 nfr (33,35%) idi.Ermnilrin say is qeyd olunan krmlr nticsind 669871nfr (59,8%) atdrlmd. rvan quberniyasndak 5 hrin(Aleksandropol, Naxvan, Novobayazid, Ordubad, rvan) birlikdhalisi 132559 nfr (11,83%) idi. halinin qalan hisssi 967683nfr (88,17%) is qzalarda, o cmldn rvanda (154331nfr),Naxvanda (122208), Srmlid (104791), rur Drlyzd(90250) yaayrd. Azrbaycanllar btn hr halisinin 18,9%-ni(25044 nfr), qzalarn halisinin is 35,3% -ni (348538 nfr),tkil edirdi.

halinin etnik trkibinin dyidirilmsi quberniyann mrkzi

1 ..open. Gstriln sri; F.liyev, M. liyev. Naxvan xanl. Bak, 1996.

18

rvan hrind d aparld.1873-c ild rvan hrind azrbaycanllarn say 5805,

ermnilrin say 5959, 1886-c ild mvafiq olaraq 7228 v 7142,1897-ci ild 12516 v 12529 olmudu. 1917-ci il Qafqaz tqvimininmlumatna gr, rvan hrind 51286 nfr hali qeydalnmd, onlarn 25548 nfri (49,8%) kii, 25738 nfri (50,2%)qadn idi. hr halisinin 22001 nfri daimi, 29285 nfrimvqqti yaayanlar idi. Hmin mlumata sasn, rvan halisinin12557 nfri (24,5%) azrbaycanl, 37204 nfri (72,5%) ermni idi.Bu fakt bir daha aydn sbut edir ki, 1828-1917- ci illr arasndaarizmin hyata keirdiyi mqsdynl krm siyasti vazrbaycanllara qar ayr- sekilik siyasti nticsind rvandayerli halinin azrbaycanllarn say kskin surtd azalmd.

rvan quberniyasnn iqtisadiyyatnda sas yeri kndtsrrfat tuturdu. Quberniya torpaqlarnn 70,1% -i xziny,25,6%-i mlkdarlara mxsus idi. Birinci dnya mharibsinticsind yaranm rait gr (i heyvanlarnn sfrbrliyalnmas, halinin arxa cbh ilrin clb edilmsi v i.a.) kinsahlri d bir qdr azalmd. rvan quberniyas Qafqaz cbhsiv Qafqaz ordusunun yaxn arxa cbhsi idi. Quberniyann rvan,Aleksandropol, Naxvan v b. qzalarnda ehtiyyat hisslr vknll dstlri yerldirilmidi.

1917 ci il Fevral inqilab nticsind arizmin devrilmsixbri rvan quberniyasna martn vvllrind atd. Quberniyadamvqqti hkmtin yerli hakimiyyt orqanlarnnformaladrlmasna baland. Martn 14 (27)-d tkil olunanQuberniya craiyy Komitsi zn Xsusi Zaqafqaziya Komitsinin(rusca ) yerli orqanelan etdi. Qzalarda da icraiyy komitlri yaradld. Mvqqtihkmt trfindn rvan quberniyasna v qzalara komissarlartyin edildi.

Fevral inqilabndan sonra rvan quberniyasnda sovetlr dyaranmaa balad. Martn 8 (21)- d Aleksandropolda sgr, sonrais fhl deputatlar sovetlri meydana gldi. Hr iki sovet tezlikl

19

birldi. rvan hrind d martn 12 (25)-d sgr, apreld isfhl deputatlar sovetlri yarand. Mart ay rzind rvanquberniyasnn hrlrind sovetlr tkil olundu. Hm Mvqqtihkmtin yerli orqanlarnda, hm d sovetlrd danaklar stnlyl aldlar. 1917-ci ilin sentyabrn sonlarnda danaklar TiflisdErmni milli mavirsi ardlar. Mavird ermni Milliuras (sdr A. Aqaronyan) tkil edildi. rvan hrind vquberniyann qzalarnda da milli uralarn tkil olunmasnabaland. Ermni milli uras rvan quberniyasnn azrbaycanlhalisin qar soyqrm siyastinin hazrlanmas v hyatakeirilmsi, Osmanl imperiyasnda ermnilrin pozuculuqfaliyytinin tkili, Qafqaz cbhsind vurumaqdan tr ermnikorpusunun komplektldirilmsi n tdbirlr grmy balad.1917-ci il Oktyabr evriliindn sonra yaradlan Zaqafqaziyakomissarl (1917-ci il 15 (28) noyabr) hakimiyytini rvanquberniyasna da yayd. rvan quberniyasnda da MssislrMclisin (Rusiya) sekilrd danaklar v saziilr qalib gldilr.1918-ci ilin 10 (23) fevralnda i balayan Zaqafqaziya seymiCnubi Qafqazn Rusiyadan ayrlmasn tsdiqldi (1918-ci il mart).Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikas elan olunduqda(1918-ci il 22 aprel) rvan quberniyas onun trkibin qatld.

Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikas (RSFSR)hkmti Irvan quberniyas v Osmanl imperiyasnda yaayanermnilrdn znn siyasi mqsdlri n istifad etmk xttinihyata keirirdi. 1917-ci il dekabrn 17 (30) da Milltlrin ilrizr Xalq Komissarlnda ermni ilri zr ayrca komissarlqyaradlmd. RSFSR Xalq Komissarlar Soveti 1917-ci il dekabrn27 d (1918 ci il 11 yanvar) Trkiy Ermnistan haqqnda dekretqbul etdi. Rus hrbi hisslrinin Qafqaz cbhsindn geriarlmas (1917-ci il dekabr - 1918-ci il yanvar) danaklarnmvqeyini xeyli gclndirdi. rvan quberniyasnda azrbaycanllaraqar soyqrm daha da genilndirildi.

Zaqafqaziya seyminin dalmasndan sonra (1918-ci il 26may) danaklar 1918 ci il mayn 28-d Tiflisd Ermni (Ararat)

20

Resdpublikasnn yaranmasn elan etdilr1.1918-ci il mayn 29-da Tiflisd Azrbaycan Milli urasnn

iclas keirildi. clasn 3 nmrli protokoluna gr, Ftli xan Xoyskiura zvlrinin Azrbaycan v Ermni federasiyas razilrininsrhdlri mslsin dair Ermni Milli uras il apardqlardanqlarn nticlri bard mruz etmidir. Xoyski mruzsindErmni federasiyasnn yaradlmas n onlara siyasi mrkz lazmolduunu, Aleksandropolun (Gmr) Trkiyy kemsindn sonrabel mrkzin yalnz rvan ola bilcyi haqqnda mlumatverdikdn sonra rvann ermnilr gzt gedilmsinin zruriolduunu bildirmidir. Xlil by Xasmmmdov, Mmmd YusifCfrov, kbr aa eyxlislamov, Mhmmd Mhmmrov bumsl zr x edrk, rvann ermnilr gztini tarixi zrurt,labd bdbxtlik adlandrdlar. Bu msl zr ssverm nticsind28 ura zvndn 16-s rvann gzt edilmsinin lehin, 1 nfrleyhin ss vermi, 3 nfr bitrf qalmdr (protokolda belgstrilmidir). Bellikl, Azrbaycan Milli uras rvannErmnistana gzt gedilmsi haqqnda qrar qbul etmidir.Azrbaycan Cmhuriyyti hkmtinin ba naziri Ftli xan Xoyskimayn 29-da Xarici lr naziri Mmmd Hsn Hacnskiy yazrd:Biz ermnilrin btn mbahislr son qoyduq, onlar ultimatumuqbul edck v mharibni qurtaracaqlar. Biz rvan onlara gztgetdik. Milli urann iyunun 1- d keiriln iclasnda hminmsly yenidn baxlaraq, bu bu qrara protest elan edildi. Onuurann rvandan olan 3 zvi imzalamd. Milli ura protestimzakir olunmadan iclas protokoluna lav etmyi qrara ald.rvann ermnilr gzt olunmas haqqnda qrarn qbuledilmsi, onun saslandrlmas n gtiriln btn dlillr

1 (1918 - 1920). . ., . , 1998; . .1918-1920 . , 1998; Q.Bayramov. Azrbaycanllarn soyqrm ermni danakhkmtinin dvlt siyasti olmudur. BDU nun Xbrlri (humanitar elmlr seriyas),2002, 1; S.sdov. Ermnistan azrbaycanllarnn tarixi corafiyas. Bak, 1995;.Mmmdov Tariximiz, torpamz, taleyimiz; . . ., 1999; 1917 ., , 1916.

21

baxmayaraq, siyasi chtdn tamamil shv addm idi. Ermnihkmti Tiflisdn rvana kdkdn sonra rvanda vAzrbaycann digr tarixi torpaqlarnda azrbaycanllara qarsoyqrm trtdi1.

Ermnistan Respublikas v Osmanl dvlti arasndabalanm 1918-ci il 4 iyun tarixli Batum mqavilsin sasn,Srmli qzas, Aleksandropol, rur, Emidzin v rvanqzalarnn byk bir hisssi Osmanl dvltin kedi. rvanquberniyasnn razisinin d bir hisssindn az Ermnistannlind qald. Lakin Birinci dnya mharibsind Osmanl dvltininmlubiyyti (1918 ci il Mudros bar) onun bu torpaqlardamhkmlnmsin imkan vermdi. Azrbaycan Xalq Cmhuriyytid rvan quberniyasnn trkibin daxil olan razilrdhakimiyytinin brqrar edilmsind tinliklrl zldi. Bundanistifad edn danak hkmti rvan quberniyasnda geni miqyaslsoyqrm hyata keirdi. 1917 ci ilin fevralndan 1918 ci ilinmartna qdrki dvrd rvan quberniyasnda 200 azrbaycanlkndi dadlm, 135 min nfrdn ox hali doma torpaqlarndanqovulmu v ya mhv edilmidi. Ermni (Ararat) respublikasqurulduqdan sonra azrbaycanllara qar soyqrm dvlt siyastinevrildi. Amerika alimlri Castin v Karolin Makkartilrinmlumatna gr, qardurmann sonunda (1920 ci il nzrdtutulur) rvan quberniyasnda 180000 mslman halisinin dikisindn oxu ya ldrlm, ya da qaqn dmd2. AzrbaycanXalq Cmhuriyyti hkmti rvan quberniyasnda azrbaycanllaraqar qrn v deportasiya siyastinin qarsn almaq n tdbirlrgrmy alrd. Lakin ermni danak hkmti bu sahdfaliyytini davam etdirirdi. Azrbaycanllara qar soyqrmnhyata keirilmsind Andronik, Dro, Njde v b. z amanszlqlarnagr xsusil frqlnirdilr. Lakin azrbaycanllar doma torpaqlar

1 Ftli xan Xoyski. Hyat v faliyyti (snd v materiallar). Bak, 1998; . . 1918-1920 . , 1998.2. , .. . ., 1996, . 80.

22

urunda qeyri brabr mbarizni davam etdirirdilr. Bakda tkiledilmi rvan Quberniyas Mslmanlarnn Hmyerlilr Cmiyytid quberniyada yaayan azrbaycanllarla hmrylik sahsind fal iaparrd.

1920-ci il noyabrn 29-da Ermnistanda sovet hakimiyytiquruldu. Bu, Ararat Respublikasndan sonra Qrbi Azrbaycandaqurulmu ikinci ermni dvlti idi. Lakin azrbaycanllar haliirisind xsusi kiy malik olmaqda davam edirdi.

Ermnistan SSR hkmtinin mvcud olduu btn dvrrzind onun faliyytinin n balca istiqamtlrindn biri buradayaayan azrbaycanllara v Azrbaycan SSR- qar ynlmidi.Ermnistan SSR hr vasit il halisinin etnik trkibinindyidirilmsin alrd. Bu mqsal Ermnistannermnildirilmsi siyasti hyata keirildi. Ermnilr irisindkitbii artm hesabna onun hyata keirilmsinin tinliyi aydnolduuna gr, repatriasiya (vtn qaytma) ad altnda xaricdyaayan ermnilr Ermnistana gtirilirdi. Yuxardak rhdn aydnolduu kimi ermnilrin Ermnistan Qrbi Azrbaycanda vtniyox idi, onlar buraya glm idilr. Bu baxmdan ermnilrinErmnistana gtirilmsi repatriasiya deyil, mqsdli miqrasiya idi.Ermnistan SSR sovet dvlti rhbrliyinin razl il 1921- 1936-cillrd dnyann mxtlif lkrindn 42 min ermni miqrantnlky gtirir. 1941-1945 ci illr mharibsinin sonlarndan budaha ktlvi kil alr. SSR hkmtinin razl il 1945-ci ilinnoyabrnda xaricd yaayan ermnilrin Ermnistana krlmsinintkili baland. Ermnistan hkmti yannda xsusi Komityaradld. 1946-1948-ci illrd dnyann mxtlif lklrindnErmnistan SSR- 100 mindn ox ermni krld. Xaricdyaayan ermnilrin Ermnistana krlmsi siyasti, sonralar dadavam etdirildi1.

Ermnistann ermnildirilmsini yalnz halinin etniktrkibinin dyidirilmsi kimi qbul etmk doru olmazd. Bu

1 . , 1980, . 335-336, 365- 366.

23

Ermnistann xaricdki ermni mrkzlri il laqsini gclndirir,Ermnistann inkiafna lav stimul yaradr, azrbaycanllarnsxdrlmasn srtlndirirdi.

Bu siyastl birg Ermnistan daxilind btn qvvlroradan azrbaycanllarn sxdrlmas v deportasiyasnaynlmidi. Bu mqsdl azrbaycanl yer adlar ktlvi kilddyidirilir, azrbaycanl yaay msknlrinin sosial iqtisadi vmdni inkiafna ngllr trdilir, inzibati idar sistemindazrbaycanllara yer verilmir, hr bir imkandan istifad edrkonlarn deportasiyasna chd olunurdu.

Ermnistanda Azrbaycan mnli toponimlrindyidirilmsi manyakcasna hyata keirilmidi. Vandalizm: Tarixiadlara qar soyqrm kitabnda yazlr: ...ndiki Ermnistandaazrbaycanllara mxsus yaay mntqlrinin adlarnn v digrtoponimlrin dyidirilmsi prosesin ilk df 1919 cu ildErmnistan Respublikas hkmtinin qrar il balanlmdr.Ermnistanda sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra 1935 ci ildkorada 190-dan artq azrbaycanl yaay mntqlrinin adlardyidirilmidir. Sonrak dvrlrd azrbaycanllara mxsus tarixiadlarn dyidirilmsi prosesi daha da srtlndirilrk ktlvimiqyas alm v 1991-ci ild Ermnistan Respublikas yaradldqdansonra sasn baa atdrlmdr1.

Ermnistanda sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra 1918-1920 ci illrd danak hkmti trfindn didrgin salnmazrbaycanllarn geri qaytmasna mane olmaqla birg, qalanazrbaycanllarn deportasiyasna chd edilirdi. Bu hr yerlrindxsusn dvltin paytaxt rvan hrind zn daha aydngstrirdi. 1922-ci ild rvan hrind cmi 5124 nfrazrbaycanl qalmd. Ermnilr is 40369 nfr idi.

Knd yerlrind yaayan azrbaycanllarn deportasiyas dagndmd dururdu. Ermnistan hkmti 1947-ci ilin sonlarndabel bir imkan yarada bildi. 1948- 1953 c illrd on minlrl

1 Vandalizm:tarixi adlara qar soyqrm. Bak, 2006, sh. 5-6.

24

azrbaycanl Ermnistan SSR dn deportasiya edildi1. Bellikl,Ermnistan SSR halisi trkibind azrbaycanllarn saynnazaldlmas hyata keirildi.

Ermnistan Azrbaycan SSR il mnasibtd sas xtti onaqar razi iddialar irli srlmsindn ibart idi. 1921-ci il martMoskva v oktyabr Qars mqavillri il Naxvana olan iddialarnqars ksildi. Zngzurun taleyi is facili oldu. Ermnilr bu tarixiAzrbaycan torpaqlarnn byk bir hisssini ilhaq etdilr. DalqQarabaa olan iddialar is 1923 c ild Azrbaycan SSR trkibindDalq Qaraba Muxtar Vilaytinin (DQMV) yaranmas ilnticlndi. Lakin ermnilr bununla kifaytlnmdilr. 1929- 1930c illrda Naxvan MSSR in bir sra torpaqlar l keirildi. 1938ci ild Qazax v Gdbyin bir sra torpaqlarnn Ermnistanaverilmsi bard Azrbaycanda protokol imzaland. 1945-ci ild isDQMV nin Azrbaycandan qoparlmasna yeni chd chd edildi,lakin bu ba tutmad. Ermnistan 1969- cu il mayn 7-d 1938 ci ilprotokolunun Azrbaycan trfindn yenidn tsdiqin nail oldu.Lakin Heydr liyevin hakimiyyt glmsindn sonra onun icrasdayandrld. Bu plan, yalnz 1984-c ilin oktyabrnda realladrmaqmmkn oldu2.

Btn bunlarla eyni zamanda Mrkzi (Moskva) vAzrbaycan SSR- in partiya dvlt elitasnda yer tutan ermnilr vermniprst qvvlr vasitsil lknin mvqeyin maksimumzrb vurulur, onun trqqisin maneilik trdilirdi. 1937- 1938 ciillrd Azrbaycan SSR d repressiyalarn hyata keirilmsind vmiqyasnn genilnmsind ermnilrin xsusi xidmti olmudu3 .

Daha bir xtt is gcl ermni tbliat vasitsil Azrbaycanxalqnn maddi v mnvi irsinin mnimsnilmsin, onun tarix vmdniyytinin thrifin ynlmidi.

Btn tarixi boyu olduu kimi sovet dvrnd d bu siyasiplatformann balca ideoloji mrkzi ermni kilssi idi. . Stalinin

1 A.Paayev .Krlm. Bak, 1995.2 Azrbaycan Respublikas. 1991- 2001. Bak, 2001, sh. 43.3Z. Bnyadov. Qrmz terror. Bak, 1993.

25

xsusi syi nticsind 1941-14945 ci illr mharibsininsonlarnda Emidzinin mvqeyi daha da mhkmlndirildi1. Bununnticsi idi ki, Ermnistann azrbaycanllara qar tcavzkarsiyastind dini ekstremizm d hlledici yer tutmudu.

Ermnilrin Azrbaycanllara v Azrbaycan SSR qarynlmi siyasti 1980 ci illrin ortalarndan son mrhlsinqdm qoydu. Bu hr eydn vvl, SSR d ba vern hakimiyytdyiikliyi nticsind ermniprst M.S Qorbaovun dvltrhbrliyin glmsi v hyata keirdiyi siyasi kursla bal idi. 1987ci ild Heydr liyevin SSR rhbrliyindn uzaqladrlmasermnilri daha da falladrd. Ermnistan Azrbaycan SSR inDalq Qaraba Muxtar vilaytin qar razi iddias irli srd.vvlcdn hazrlanm plan sasnda DQMV nin terroru separat qvvlri Ermnistanla lbir olaraq, Azrbaycana qarxd. Ermnistan rhbrliyinin dstyi il azrbaycanllarn dd -baba torpaqlarndan zorla, vhicsin qovulmas prosesi balad. Buzorak deportasiya zaman azrbaycanllara qar soyqrm ttbiqedildi. 1991-ci ilin avqustunda Nvdi kndi halisinin qovulmas ilazrbaycanllarn tarixi torpaqlarndan deportasiyas prosesi baaatd. Ermnistan z razisindki azrbaycanl yaay msknlrinifaktiki olaraq ial etdikdn sonra, Azrbaycana qar aqmhariby balad. Qrbi Azrbaycan razisind ncErmnistan Respublikas elan edildikdn sonra, ermnilrintcavzkar xtti daha da gclndi. Ermnistan silahl qvvlriRusiya ordu hisslri il birg 1992 ci il fevraln 26- da Xocaldaazrbaycanllara qar soyqrm trtdi. Dalq Qaraba v onuntrafnda yeddi rayon ial olundu.

Azrbaycan Respunlikas Ermnistann ial siyastininnticlrini aradan qaldrmaq n fal hrbi siyasi i aparr. alolunmu torpaqlarn, dvltin razi btvlynn brpa edilmsin slh danqlar aparlr, lakin hrbi yol istisna edilmir.

Azrbaycan Respublikasnn prezidenti lham liyevin bu

1 ... \\ . ., 1991, . 347- 358.

26

sahdki diplomatik faliyyti problemin hllin mnasibtd yenimrhl amdr. Burada tarix v masirliyin vhdti aparc yertutur. Azrbaycan Respunlikas masir dnyada yaranm realvziyyti nzr alr, bununla birg tarixi hquqlarnn hmyyitinid byan edir. Prezident lham liyev Azrbaycan torpaqlarndaikinci ermni dvlti yaradlmasna yol vermycyini dflrlbildirmidir. Lakin qdim Azrbaycan torpa olan rvandayaradlm birinci dvltin d taleyinin mhz AzrbaycanRespublikasnn hrbi siyasi mvqeyindn asl olduu dnyayabyan edilmidir.

G R

27

rvan xanl Azrbaycan xanlqlar arasnda hm siyasi,hm d iqtisadi chtdn Azrbaycan tarixilri trfindn ninki azyrnilmi, htta demk olar ki, unudulmudur. Bu laqeydliyinsas sbbi bu olmudur ki, hmin xanln razisind yerlnmasir Ermnistan respublikas Sovet hakimiyyti illrind mttfiqrespublika sayldna gr Azrbaycan alimlri qardalq naminermni xalqnn qlbin toxunmam, tarixn Azrbaycana mxsusolan rvan xanlndan z evirmi v bellikl d qdimAzrbaycan torpan elmi baxmdan hl XX sir 20 ci illrindnermni qardalarmza balamlar.

Hmin torpaqda XVIII srin ikinci yarsnda yaranan xanlazrbaycanllar idar etdiklrin gr ermni tarixilri d znvblrind bu mslnin stndn vaz kemi, yalnz Emidzin ( mzzin, kils) monastrnn tarixini tdqiq etmilr1. daltnamin qeyd etmliyik ki, V. R. Qriqoryan yegan ermnitarixisidir ki, rvan xanlnn tarixini aradrmaa sygstrmidir. Hmin tarixi rvan xanlnn tqribn 80 illiktarixinin yalnz 20 ilin (1780- 1800) dissertasiya hsr etmi v onu1958 ci ild ermni dilind kitab halnda ap etdirmidir2.

Bel bir sual ortaya xa bilr: n n ermni tarixisitdqiqat n yalnz XVIII srin 80- 90 c illrini semidir?Msl burasndadr ki, 1783 c ild Kartli Kaxetiya arlRusiya dvltinin protektoratn qbul etdikdn sonra bu hadis sankiCnubi Qafqazda mskunlaan v dvltlri olmayan ermnilrmid v qol qanad verdi. Onlar mnbit Azrbaycan torpandaErmni dvltini yaratmaq hvsin drk mxtlif mktublarladn - dn Cnubi Qafqazda xristian dvlti yaratmaq arzusu ilRusiya dvltin mracit etdilr. Hmin mktublarn z bu gnkimi Mtndaran da (Matenadaran da) v Rusiyann arxivlrind

1 ... XVII- XVIII ., 1940; .. . ., 1958.2... XVIII (1780-1800). , 1958.

28

saxlanlr.1796 c ild rus qounlar Cnubi Qafqaza yr etdiklri

zaman ermni vtnprvrlri yenidn canlanaraq ba qaldrbRusiya dvltin Azrbaycan torpanda ermnilr n dvltyaradlmas bard mracit etdilr. Hmin mktublarn surtlri dyuxarda adlar kiln arxivlrd saxlanlmdr. Mhz bel sndlrermni tarixisin rvan xanlnn 1780 1800 c illrdkitarixini iqlandrmaq n bir nv sas olmudur. Onu da qeydedk ki, rvan xanlnn tarixini tdqiq edrkn V.R.Qriqoryanyalnz tarixi hadislr toxunmudur.

rvan xanlnn ictimai iqtisadi tarixin gldikd is qeydetmliyik ki, Ermnistan tarixilri bu msly yalnz kilsmonastrnn malikansin aid olan feodal mnasibtlriniaradraraq, xanln btvlkd ictimai iqtisadi problemi bardbir klm d yazmamlar, guya he bel bir xanlq mvcud daolmamdr. Halbuki, rvan hrindki Mtndaran lyazmalarnstitutunda bu bard klli miqdarda sndlr saxlanlr. Hminsndlrdn Azrbaycan mtxssislrin istifad etmk bir ne ilbundan qabaq yasaq edilmidir. Biz bel sndlrl durunluqillrind tan olmaa mvffq olmuuq. kils monastrnaaid olunub nr edilmi srlrd rvan xanlna dair xeyli sndvardr ki, biz hmin mvz n onlardan az- ox istifad edbilmiik.

rvan xanlnn siyasi v ictimai iqtisadi tarixin dair xeylimaterial XIX srin birinci yarsnda rus mtxssislri trfindnyazlm kitablarda z ksini tapmdr. Msl burasndadr ki,Cnubi Qafqaz ial etdikdn sonra ar hkmti vvllr buradamvcud olan qayda qanunu yrnib, yeni tdbirlr hyata keirmkmqsdi il z mmurlarna bu torpaqlarn tsvirini trtib etmyitaprmd. Mhz bunun nticsind hmin dvrd Cnubi Qafqazntsvirini ks etdirn onlarca kitab iq z grmdr. Hmin kitablarindiki dvrd vzolunmaz mnblrdir.

29

RVAN XANLIININYARANMASI

Azrbaycan tarixinin n mhm dvrlrindn biri olanxanlqlar dvr XVIII srin ikinci yarsdr. Hmin dvrn sciyyvixsusiyytlrindn n balcas ondan ibartdir ki, bu zamanAzrbaycan srlrdn bri itirdiyi mstqilliyi yenidn ld edirsd, tarix shnsind vahid dvlt halnda deyil, bir birindn aslolmayan, mstqil v xarici siyast aparan xanlqlar simasnda xetmidir.

Bel xanlqlardan biri d mrkzi rvan hri olan sabiquxursd bylrbyiliyinin razisind yaranm rvan xanldr.Mstqil, lakin xrda feodal dvltin evrilmzdn vvl rvanxanl mrkkb v uzun tarixi yol kemidir.

Mlum olduu kimi, XVI srin lap vvllrind Tbriz hrimrkz olmaqla, byk bir razid Sfvi dvlti yaranmd. Budvlt 1514 c ildn balayaraq myyn fasillrl, XVIII srin30-c illrin kimi Osmanl Trkiysi il qanl mhariblraparmdr. Hmin mhariblr zaman ucsuz bucaqsz Sfvidvltini idar etmk tinldiyin gr XVII srin 30-cu illrindinzibati chtdn Qzlba tayfalar arasnda bylrbyilik adlananon yalt blnmd. Bel yaltlrdn biri mrkzi rvan(Rvan) hri olan uxursd bylrbyiliyi idi.

Bylrbyiliklr d z nvbsind inzibati chtdn bir nemahallara blnrd. Bu mahallar idar edn xs xan v yaxudsultan rtbsini dayrd.

uxursd bylrbyiliyin Maku, Sdrk, XVII srinvvllrindn etibarn Naxvan vilaytlri, habel Byazid qalas,adilu tayfasnn vilayti, krdlrin dumbulu tayfasnn vilayti vMaqazberd daxil idi. Srhd boyunca yerln digrbylrbyiliklrd olduu kimi, uxursd bylrbyiliyind dSfvi ahlar daima nizami qoun hisslri saxlayrdlar.

30

Hr bir bylrbyilikd hakimdn (bylrbyi, mir v yaxudmir- mara) baqa dini msllri hll edn v rit mhkmsininba hakimi olan eyx l islam, vqf malikansini idar edn sdr,bylrbyinin mavini caniin (o bylrbyinin hrktlrin gzgzdirir v bu bard aha mlumat verirdi), vilayt vziri d olurdu.

uxursd bylrbyini Sfvi ahlar trfindn tyin edilmiiki Azrbaycan tayfasnn (ustaclu v qacar) nmayndlri idaretmilr. XVI srd bu bylrbyin ilkin hakimi 1538 ci ild tyinedilmi Bdir xan Ustaclu olmudur. Sonradan onu hmin vzifdah Qulu Sultan Ustaclu v Mhmmd xan Toxmaq Ustaclu vzetmidilr1.

XVI sr Sfvi dvlti tarixinin n mrkkb dvrlrindnbiri idi. Bu dvrn balca lamti 1514, 1533, 1538, 1548, 1555,1578-ci illrd ba vermi v fasillrl davam etmi mhariblrolmudur. Bu mhariblr, sas etibaril Azrbaycan razisind d

getdiyin gr arlq da mharib blgsind yaayanlarnzrin dmdr. Osmanl Sfvi mhariblri zaman uxursdbylrbyiliyinin paytaxt rvan hri ox zaman hrbimliyyatlarn mrkzind olmaqla brabr, gah Osmanlsgrlrinin lin kemi, gah da Sfvi qounlar trfindn gerialnmdr.

Osmanl Sfvi mhariblrini rh etmk mqsdimizuyun olmadndan v bu bard kifayt qdr dbiyyatolduundan biz tri olsa, yalnz uxursd bylrbyiliyin aid hrbimliyyatlardan bhs edcyik.

1514, 1533 v 1538 ci illrd Ba vern mhariblrdOsmanl qounlar qlb qazansalar da Sfvi dvltinin razisinitrk etmli olmular. 1548 ci il mharibsi d Sfvi ordusununqlbsi il nticlndi, lakin osmanllar bu mlubiyytlbarmayaraq, intiqam almaq hissi il yeni hcumlara hazrladlar.Bu df Trkiy sultan III Muradn (1574- 1595) gstrii zr trk

1 ... XVI XIX ., ., 1948, . 121.

31

sgrlrinin ali ba komandan Mustafa Ll paa rzurumla yzminlik qounu mhariby hazrlamaqla brabr, Trkiynin vasssalKrim xan II Mhmmd Gray da (1577- 1584) nzrd tutulanyrd itirak etmy ard.

Dmn qounlarnn Qars hrinin trafnda birlmlrixbrini eidn uxursdin bylrbyi Mhmmd xan ToxmaqUstaclu vaxt itirmdn bu bard o zaman dvltin paytaxt olanQzvin apar gndrib, yaxnlaan thlk barsind aha xbrverdi. Vurduu hycana cavab almayan v dmn qounlarnnQars trfdn hrkt etdiyini grn Mhmmd xan Toxmaq yaxnqohumlarndan Cnubi Azrbaycan bylrbyi mirxan Trkmnv Qaraba bylrbyi mamqulu xan Qacara mracit edrkqvvlrini birldirib dmn birlikd mqavimt gstrmyitklif etdi.

Mracit olunmu bylrbyindn yalnz mamqulu xanQacar Mhmmd xan Toxman xahiin cavab olaraq, z qounlaril rvan hrin gldi. Lakin mtffiqlrin qounu Osmanl ordusuqarsnda sayca xeyli zif idi- tqribn 15 min.

Dmnin avanqard il ilkin toqquma zaman qlb alanQzlba qounlar osmanllar tqib etmy baladqlar zaman zlrigzlnilmdn oxsayl trk sgrlri il zlmi oldular vnticd mlub olmular. Bu hadisdn sonra Osmanl ordusununsas qvvlri qzlbalarn hrbi qvvlri zrind qlbalmlar.

1583 c ild uxursd btylrbyiliyin Trkiy trfindndaha bir hrbi yr edildi. Hmin ild srkrd Frhad paannkomandas altnda trk sgrlri Sfvi dvltininrazisindnkerk uxursd istiqamtind hrkt etdilr.

oxsayl dmn ordusunun yaxnlamasn eidn bylrbyiMhmmd xan Toxmaq Ustaclu yenidn kmk n Qarababylrbyinin hakimi mir xan Trkmn mracit etdi. Lakin buzaman ah Mhmmd Xudabnd (1578- 1587) srhddn xeyliuzaqda Xorasanda olduundan hmin bylrbyilr Mhmmdxan Toxman mracitin cavab vermdilr. Kmksiz qalan

32

Mhmmd xan rvan hrini trk edib Naxvanda snacaqaxtarmaa mcbur oldu. rvan alan Frhad paa hrin qaladivarlarnn mdafi qabiliyytini mhkmlndirmk mqsdil birillik azuq ehtiyat il bir qarnizon qoyub geri kildi. Bir qdrsonra trk qarnizonu da rvan trk etdi.

Lakin bu he d Osmanl Trkiysinin slhsevrlik siyastininmayi etdirmirdi. ki ildn sonra, 1585- ci ild trk srkrdsiOsman paann bal il Sfvi dvltinin razisin yeni hcumhazrland. Bunu grn uxursd bylrbyiliyinin hakimiMhmmd xan Toxmaq mqavimt gstrmyi yersiz hesab edib,ah Mhmmd Xudabndnin istirahtd olduu Qarabaa pnahapard.

Bellikl, uxursd bylrbyiliyi v rvan hri bir dahaosmanl sgrlrinin lin kedi.

Bu hadisdn sonra ah Mhmmd Xudabnd myyntdbir grmy mcbur oldu. O btn bylrbyilr z qounlar ilTbrizd cmlmyi mr etdi. Bylrbyilrin ksriyyti ahnmrin tabe olmad. Bu zaman ah Mhmmd Xudabnd uxursdbylrbyiliyind hakimiyytini itirn Mhmmd xan ToxmaQzlba qounlarnn banda dy gndrdi. Sufyan adlananyerd ilk toqquma zaman qlb alan Qzlba qounlar,sonradan oxsayl trk sgrlri trfindn mlubiyyt uradlar.

Bellikl, mharibd qlb alan Osmanl Trkiysi Sfvidvltinin ayrlmaz bir hisssi olan Azrbaycann bir oxtorpaqlarna, o cmldn uxursd bylrbyiliyin d sahib oldu.al olunmu razilrd Trkiy sultan z nmayndlrini hakimtyin etdi. Trkiynin uxursd bylrbyiliyinin ilk hakimi Xzrpaa tyin edildi. Ona eyni zamanda Naxvan lksini d idaretmk hval edildi1.

XVI srin sonlarnda Sfvi dvltind glckd ciddi nticver bilck dyiiklik ba verdi. 1587-ci ild saray evrilii zaman

1... - . , 1960, .82.

33

34

35

Mhmmd Xudabndni Sfvi taxtnda onun olu I Abb as vzetdi.

Yeni ah Sfvilrin Osmanl Trkiysi il apardqlaruursuz mhariblr fasil vermk v glckd ciddi dylrhazrlamaq mqsdil 1590- ci ild Osmanl Trkiysi il slhmqavilsi balad.

Myyn hazrlqdan sonra I ah Abbas 1602- ci ildOsmanl Trkiysi trfindn ial olunmu bir sra kndlri vyaay mntqlrini azad edrk, rvan qalasna yaxnlad. 1604-c il iyunun 8 -d rvan qalasnda rif paann bal altndamqavimt gstrn trk qarnizonu qzlbalara tabe oldu.

rvan qalas alndqdan sonra I ah Abbas fallq gstrnsrkdklrindn mir Qun xan uxursd bylrbyiliyinin hakimityin etdi.

1605 ci ild Qzlba qounlarnn mvffqiyytliyrnn qars alnd. Hmin ild Osmanl Trkiysininsrkrdsi Sinan Paa Ciqal olu oxsayl ordu il yenidnAzrbaycan torpaqlarna hml etdi. Bu hadis il laqdar I ahAbbas srt tdbirlr l atmaa mcbur oldu. O, mvqqti olaraqgeri kilmyi qrara alb, trk sgrlrinin tuta bilcyi hr vkndlrdn halini olub qalan rzaq mhsullar il birlikd lknindaxilin krtdrd.

Tarixd Byk srgn adlanan bu mliyyatda n arzrb uxursd bylrbyiliyi v Naxvan lksinin halisindydi1.

uxursd bylrbyiliyinin razisi v rvan hrininboaldlmas mliyyatn I ah Abbas mir Qun xann znhval etdi. ahn mril uxursd bylrbyiliyinin halisininksriyyti Araz aynn cnubunda yerln Qarada yaltinkrld.

Tezlikl I ah Abbasn srgn mliyyat z bhrsini

1 ... XVI XVII . . , 1949, . 277.

36

verdi: uxursd razisini ial etmi Sinan Paa Ciqal olununbalq etdiyi trk sgrlri aclqla zlib geri qaytmaa mcburoldular.

Bunu grn Qzlba ordusu ks hcuma kerk 1606 cild uxursd bylrbyiliyini bsbtn trk sgrlrindntmizldilr. rvan hrind yenidn mir Qun xann hakimiyytibrpa olundu.

mir Qun xan faliyyt balar balamaz uxursdbylrbyiliyinin razisin hmin dvrd imal rqiAzrbaycanda v Qarabada feodal istismarna qar syan etmikndli dstlri daxil oldular. mir Qun xan tezlikl qiyamlarmlub edib, syann basn- tarixd Mxl Baba ad il mhurolan xsi hbs edib dvlt thvil verdi1.

Tarixi hadislr tez tez cryan etdiyindn mir Qun xanuxursd bylrbyiliyini tlb olunan sviyyd idar ed bilmdi :1616 c ild bada Trkiynin ba vziri Mhmmd Paa olmaqla,oxsayl Osmanl ordusu yenidn Azrbaycan razisin soxuldu vhmin ilin payznda uxursd bylrbyiliyinin paytaxtn l keirbilmdilr2. rvan qalasnn mdafisin xsn mir Qun xannz rhbrlik edirdi.

Bu hadisdn sonra mir Qun xan bir mddt hrbimliyyatlarda itirak etmdn, uxursd bylrbyiliyi daxilindmlki msllrl mul oldu.

Sfvi dvltinin hr yerind olduu kimi, uxursdbylrbyiliyind d 5 torpaq mlkiyyti mvcd idi: dvlttorpaqlar (divani), ah ailsin mnsub olan torpaqlar (xals),feodallarn xsi torpaqlar (muma), dini mssislrin torpaqlar(vqf), kndli icmasna (camaat) mxsus torpaqlar. Burada da dvltqarsnda myyn xidmt gstrmi xslr rti mlkiyytformas olan soyurqal verilirdi.

halinin byk ksriyytini tkil edn kndlilrin vziyyti

1 Yen onun: . (XVII .), ., 1955 .2 A.A.Rhmani. Gstriln sri, sh. 120.

37

Sfvi dovltind istismar olunan kndlilrin vziyytindnfrqlnmirdi. Onlardan da 35 - kimi mxtlif vergi toplanlrd.mir Qun xan uxursd bylrbyiliyini daltl idar edrk,buraya pnah gtirn xristianlarn ermnilrin yaayb yaratmaqlar n d rait yaradrd. O, 1441-ci ild Kilikiyadanqovulmu, bu mmlkt pnah gtirib zlrin snacaq tapm vEmidzin ( kils) monastrnda sakin olmu ermnikatolikoslarnn faliyytini d mhdudladrmamdr. Hminvaxtdan balayaraq Emidzin ( kils) btn ermnilrin dinipaytaxtna evrilmidi1.

mir Qun xann dinc faliyytin son qoyuldu. O,mhariblrdn ald yaralardan he cr yaxa qurtara bilmdi.Bunu grn I ah Abbas xan z sarayna dvt etdi, yerin is oluThmasib Qulu byi gndrdi. 1625-ci ild uxursdbylrbyiliyinin miri tyin olunan Thmasib Qulu by buran 10 il(1625-1635) idar etdi.

1635 ci ild Osmanl Trkiysinin bas Sultan Murad 700minlik ordu il Azrbaycann razisin daxil olub, rvan qalasnayaxnlaaraq hri mhasiry ald. Doqquz gnlk top atindnsonra rvan qalas Osmanl qounlar trfindn alnd. uxursdbylrbyi Thmasib Qulu xan hbs edilib stanbula gndrildi. Buhadisdn sonra Thmasib Qulu xana bir daha Azrbaycanaqaytmaq qismt olmad. rvan hrind on iki minlik qarnizonqoyan Sultan Murad Tbriz hrkt etdi, lakin buran ala bilmdiyin stanbula qaytd2.

Bir ildn sonra 1636 c ild ah Sfi (1628- 1642) 100minlik Qzlba ordusunun banda uxursd bylrbyiliyininrazisin daxil olaraq trklrin ial etdiklri rvan hrinimhasiry ald. Mhasir 3 ay davam etdi. Azsaylo trk qarnizonutab gtirmyib tabe oldu. Qaliblr rvan qalasnda hakim tyinediln Murtuza paan v xeyli trk sgrini qtl yetirdilr. Bundan

1 .. . . (XVII .), ., 1955, .946.2 . . ., 1973, . 494.

38

lav trk srkrdlrindn eyxixan paa, brahim paa, Mminpaa hbs edilib rana gndrildi. ah Sfi yaxn adamlarndanKblli xan uxursd bylrbyin mir tyinedib geri dnd 1 .Kblli xann hakimiyyti dvrnd uxursd bylrbyiliyinddemk olar ki, he bir ciddi siyasi hadis ba vermmidir. Buna sassbb 1639 c ild Sfvi dvlti il Osmanl imperiyasnnarasnda balanan slh mqavilsi idi. Hr iki dvlt arasndayaranm min amanlq lkd mhsuldar qvvlrin nisbtncanlanmasna gtirib xard.

I ah Abbasn slflri II ah Abbasn (1642- 1667) v ahSleymann (II ah Sfinin 1667- 1694) hakimiyyti dvrndAzrbaycann razisind hrbi mliyyat aparlmadndan XVIIsrin 80 90 -ci illrin kimi btn razilrd olduu kimi, uxursdbylrbyi d uzun srn mharibnin tsrrfat hyatna vurduuyaralar saaltmaq n imkan ld etdi. Bzi tarixilr htta II ahAbbasn hakimiyyt illrini btn Cnubi Qafqaz lklrininiqtisadiyyatnn inkiaf n uurlu hesab edirlr2.

Hmin mslnin iqlandrlmas xsusi tdqiqat tlb etdiyin onun zrind dayanmayacaq. Lakin uxursdbylrbyilrinin faliyytlri il bilavasit bal olan bir msldn xristianlara mnasibtdn bhs etmy bilmrik.

Bununla laqdar olaraq qeyd etmliyik ki, ermni tarixilribu gn kimi sfvilrin mslmanlarn, daha dorusuazrbaycanllarn ermnilri tqib etmlrindn, hl orta srlrdnermnilrin soyqrmndan btn dnyaya car kirlr. gr ermnitarixilri ermni kndlilrinin istismar olunmalarndan yazrlarsa,qeyd etmliyik ki, eyni drcd mslman kndlilri d istismarolunurdular. Sfvilr dvrnd xristianlar dinlrin gr he vaxttqib olunmamlar3. ksin, I ah Abbas olmaqla, demk olar ki,Sfvi ahlarnn hams ermni din xadimlrin v feodallarnaxeyirxahlqla yanamlar, ermnilr he vaxt, htta snni

1 . . ., 1973, . 494.2 .. XVI XVII ,. , 1949, . 285.3 Yen orada.

39

mslmanlar kimi tqib olunmamlar. Matenadaran da saxlanlansndlrin birind deyilir ki, Sfvi dvltind btn xristianlar canvergisi cizy verdiklri halda, ermni yepiskoplar v monastrlarbu vergidn azad olunurdular. ox zaman ermni ruhanilrindn hebir vergi toplanlmrd 1 . Maraql burasndadr ki, bzi ahlar vbylrbyilr ermni monastrlarn tikdirir v ermni ruhanilrinbyk mbld pul da verirdilr2. XVII srd yaayb yaratmermni din xadimi v tarixisi Arakel Tbrizlinin yazd Tarixkitab nn v anl monastrlarn brpa olunmas adl fslindSfvi hkmdarlarnn ermni din xadimlrin gstrdiklrisxavtdn bhs olunur.

uxursd bylrbyiliyind ermnilrin dini mrkzi yerlnEmidzin ( kils) dnyann hr yerindn btn il boyuziyartilrin gldiyindn istifad edrk, onlardan slamti v yaxudrahdari bir szl, torpaq basd vergisi toplayrdlar ki, bu dakatolikoslarn (xliflrin) glirlrinin azaldlmasna v onlarnetirazn sbb olurdu.

ox gman ki, ld ediln hmin glirdn uxursdbylrbyilri ahn xzinsin kifayt qdr mbl gndrirmilr.He d tsadfi deyildir ki, Sfvi ahlar uxursdbylrbyiliyind kimin hakim- mir olmas mslsin he dbigan qalmrdlar. uxursd bylrbyiliyind Klbli xandan sonraNcf Qulu xan hakimiyyti illrind, ox gman ki, slh dvrndhddn artq zbanalna yol verrk, dvlt xzinsin tlbolunan mbli sfahana gndrmyi unudurdu. Mhz buna grd II ah Abbas 1663 c ild onu vzifsindn salb rvana mirQun xann olanlarndan olan Abbas Qulu xan hakim gndrmidi.

Abbas Qulu xan uxursd bylrbyiliyini XVII srin 70 ciillrinin vvlin kimi idar etdikdn sonra onu bu vzifd adn vdinini dyiib Sfi xan adn dayan grc vz etmidir3.

1 Yen orada, sh. 2812 .. XVI XVII , , 1949, . 281.3 ... (II .XV . XVII .) , 1977, . 42.

40

Sfi xann lmndn sonra uxursd bylrbyiliyinintaxtnda Sfi Qulu xan yldi. O, Sfvi ahlarndan v zndnvvlki bylrbyilrdn frqli olaraq xristianlara ryiyumaqlqgstrmyib, onlardan da lazmi vergilri almaa balad. O httaya yadqda ermnilrin ky xmasna icaz vermirdi ki, onlarklri murdarlamasnlar1.

Sfi Qulu xan dini mnsubiyytindn v milliyytindn aslolmayaraq, hdsiz istismar nticsind halini var yoxdan xarrd.O, toplad vergidn hakim olduu blgd yerln hrbi rislrmyyn miqdarda mvacib vermli idi. Lakin Sfi Qulu xan onlarn he bir mbl ayrmrd. 1677 ci ild iki il mvacib almayanQzlba hrbi qulluqular, o cmldn 500 svari Sfi Qulu xannleyhin silah qaldrmal oldu.

Kndli ktllrinin narazl hrbi feodallarn arzular ilvhdt tkil edrk mumxalq kinin evrildi. Msl o yer atdki, rvan hrind syanlar bylrbyinin sarayn mhasiredrk onun mlakn talan etmy mcbur oldular. Nticd SfiQulu xan sfahana qamaqla yaxasn syanlarn lindn qurtard.lacsz qalan ah II Sfi Sleyman uxursd bylrbyiliyin SfiQulu xann vzin etibarl adamlarndan olan Zal xan tyin etdi.Onun hakimiyyti illrind, XVII srin son rbnd btn Yaxnrq lklri kimi, Sfvi dvlti d drin siyasi v iqtisadi tnzzlkeirirdi. Bu gerilik uxursd bylrbyiliyinin tsrrfat hyatndada z ksini tapd.

Yaxn rq lklrinin bu tnzzl bard tarixi dbiyyatdakifayt qdr mlumat olduundan, bu mslnin zrinddayanmayacaq. Lakin qeyd etmliyik ki, bir sra mnblrd XVIIsrin II v III rbnd Sfvi dvltinin iqtisadiyyatndan bhsedilirs, bunu yalnz ticart aid etmk olar. Hmin dvrd rvanhri Trkiydn, Tiflis, Gnc, amax, nzli v sfahan hrlriil aparlan ticartin dyn nqtsi evrilmidi2.

1 . . ., 1969, . 2, . 90; S.A.Mmmdov. Gstriln sri,sh.135.2 ..- . . ., 1963, . 28.

41

XVII srd yaayb yaratm Zkriyy Sarkafak bu bardbel yazmdr: Ararat lksi mhsuldardr v hr cr rzaqlazngindir. Bu sbb gr rvana hr trfdn glir, istdiklrini albaparrlar1.

uxursd bylrbyiliyinin ticartind mslmanlarn alisilkinin nmayndlri il yana, ermni monastrlar da itirakedirdilr2.

Ticartin myyn qdr iklnmsini srin son rbndkitsrrfat hyatna aid etmk olmaz. nki ticart sahsindki gz-arpan canlanma he d XVII srd, xsusil son rbnd kndtsrrfatnn iklnmsi demk deyildi. Mnblrd btn Sfvidvltind kndlilrin vziyytinin ar olmas bard klli miqdardamlumat vardr. Masirlrin yazdqlarna gr zhmtke ktllrinrifah hal btn XVII sr boyu xeyli aa sviyyd olmudur3 .hrlrd d vziyyt arlamd. Bunu ldn - l kenhrlrin, o cmldn rvan halisinin xeyli azalmas bir dahagstrirdi.

XVII srin vvllrind Sfvi dvltind mrkzi hkmt oqdr ziflmidi ki, ucqarlardak hakim feodallarn, bylrbyilrinmrkzdnqama siyasti il mbariz apara bilmirdi. Bundanistifad edn bylrbyiliklrd, o cmldn uxursdbylrbyiliyind hakim feodallar daha ox zbanalq edir vzlrini hakimmtlq kimi aparrdlar.

Ar istismar demk olar ki, btn Sfvi dvltini brynhm feodal, hm d mrkzi hkmtin leyhin qalxan silahlsyanlarla nticlndi. Azrbaycann imalnda n qdrtli syanirvanda ba verdi. Bel ki, syanlar imal Azrbaycanda Sfviahlarnn n etibarl dayaq nqtsi olan amax hrini 1721 ciild l keirrk irvan mirini qtl yetirib, bu blgd mstqil

1 qtibas. L.X.Ter- Mkrtyann gstriln srindn gtrlmdr, sh. 28.2 ... XVI XVII , . 296.3 . , 1902, . 347.

42

dvltin xanln yaranmasna nail oldular1.amax hrinin syanlar trfindn alnmas xbri

tezlikl btn Sfvi dvltini brd. Hmin dvrd dvltinpaytaxt sfahan hri fqan tayfalar trfindn ial edildiyindn,Sfvi dvltinin yeni padah II ah Thmasibin z ar gnlrkeirdiyindn irvan syanna qar he bir tdbir grmk iqtidarndadeyildi. Odur ki, irvan syannn genilnmsindn tvi dnuxursd bylrbyiliyinin kmk n ah II Thmasib mraciticavabsz qaldndan, Qaraba bylrbyi Uurlu xanla szlibirvan bylrbyi Hseyn xann aqibtini bldrmsinlr dey,birlmi qounlarla amax trfdn hrkt etdi. Bundan xbrtutan irvan syanlarnn bas Hac Davud Dastandan glmimttfiqlri il birlikd dmn Kr ayn kemy imkanvermyib, onu qfltn qarlad v darmadan etdi. Bellikl,uxursd bylrbyiliyinin qounlar rvan v Gnc hrlrinkilmli oldular2.

1639 cu ildn Sfvi dvltinin Trkiy il srhdind, ocmldn uxursd bylrbyiliyind brqrar olunan min amanlq 1723 c ild pozuldu. sfahan hrinin 1720 ci ildfqanlar trfindn ial olunmasndan v Sfvi xandannn hddnartq ziflmsindn, habel Rusiya dvltinin Xzrboyuyaltlrini tutmasndan 3 v lkd yaranm qarmaqarqlqdanistifad edn Trkiy hkmti slh haqqndak mvcud olanmqavilnin rtlrini pozaraq, 1723 c ild qounlarla srhdxttini kemyi mr etdi.

Trk sgrlrinin yr 1722- 1723 c illrd Xzrboyuyaltlri ial edn rus qounlar il Azrbaycan torpandatoqqumaya gtirib xara bilrdi. Bu arzu edilmyn mharibnin

1 irvan syan bard trafl b a x : ... I . XVIII , 1975. . 28 36.2 C.Hanvey. ngilis ticartinin Xzr dnizi vasitsil aparlmasnn tarixi tsviri, London,1762, sh. 36 (ingilis dilind).3 1722-1723-c illrd Rusiya dvltinin Azrbaycann Xzrboyu yaltlrini ialetmlri bard trafl b a x : F.M.liyev. Gstriln sri, sh. 38-64.

43

qarsn alsn dey, hr iki dvlt arasnda 1724 c ild stanbulhrind mqavil imzaland. Mqavilnin rtlrin gr Rusiyaial etdiyi Xzrboyu yaltlri z dvltin ilhaq etmklkifaytlndi. Trkiy is Cnubi Qafqazn v Cnubi Azrbaycannrazilrini ial etmk n Rusiyann razln ald.

stanbul mqavilsindn sonra Sultan III hmdin mrinsasn Osmanl qounlar btn srhd boyunca hcuma keib qrbtrfdn Sfvi dvltinin razisin daxil olaraq, qarya xanhrlri bir birinin ardnca ial edrk ta rdbil hrin kimiglib xdlar.

Trk sgrlri ilk ciddi mqavimtl uxursd bylrbyiliyirazisind, rvan qalas trafnda rastladlar.

rvana hcum edn 75 minlik trk ordusuna Abdulla PaaKprl balq edirdi1 .

Abdulla Paa Kprlnn gstrii il kfiyyat mqsdilirliy Yalquz Hsn v Qo linin komandas altnda 1800 nfrlikqoun gndrildi. Hmin qounlar rvan yaxnlndak Uivardadlanan yer atar atmaz, rvan qalasndan Mehrli xannbal altnda olan svari dstsi il toqqumal oldular. Hr ikitrfdn byk itkiy sbb olan dy Osmanllarn qlbsi ilnticlndi. Mlubiyyt dar olmu Mehrli xan sa qalanqounlar il rvan qalasna kildi v bir daha trk sgrlri ilvurumaa csart etmdi2. Dy qlb il baa atdran Qo liv Yalquz Hsn yr davam etdirrk, rvan qalas yolunda olanQarni qalasn mhasiry aldlar. Bundan xbr tutan Mehrli xanmhasird olanlara he bir yardm ed bilmdi. Nticd Qarnihalisi trk srkrdlrin klli miqdarda qiymtli hdiyy verrkqalann trk qounlar trfindn darmadan olunmasnn qarsnald.

Bu hadisdn sonra trk komandanl Qarni qalasndamhafiz n kiik qarnizon qoyub rvan istiqamtind hrkt

1 (1722-1736). .... , 1988, . 8.2 Yen orada.

44

etdi.Trk qounlarnn yaxnlamasn eidn rvann traf

kndlrinin sakinlri d hr qalasnda snacaq axtarrdlar.rvan qalasnn mhasirsindn bir hft kemidi ki,

Abdulla Paa Kprly stanbuldan Sultan III hmdin frmanatdrld. Frmanda deyilirdi ki, rvan qalas alnarkn ermnilrindini mrkzi olan kils (Emidzin) n dadlsn v n d qartolunsun1.

Mlum olduu kimi, hmin dvrd rvan hri halisininbyk ksriyytini azrbaycanllar tkil edirdilr, ermnilr is kils v onun trafnda mskun idilr. Sultan III hmdmnsbc i olan irvanllar azrbaycanllar qrmaa icaz verir,lakin ermnilr toxunmama taprrd. Trkiy sultann bel birhrkti masir ermni tbliatlarnn hl orta srlrdn trklrinermni xalqnn soyqrm il mul olmalar fikrini bir dahaqtiyytl tkzib edir.

Mhasird olan rvan hrin hml etmzdn vvlAbdulla Paa Kprl Mehrli xana mktub gndrib qalann thvilverilmsini tlb etdi. Mehrli xan cavab mktubunda bildirdi ki, orvan yalnz ran ahnn razl il thvil ver bilr.

Slh yolu ul rvan qalasn ala bilmdiyindn Abdulla PaaKprl rvan hrini top atin tutdurdu. Bunabaxmayaraq,rvann mdafiilri mqavimt gstrmkd davametdilr. Bellikl, rvan qalasnn mhasirsi uzand. Mcburiyytqarsnda olan Abdulla Paa Kprl Sultan III hmd aadakmzmunda nam gndrdi: Bu hrd klli miqdarda qoun vardr,biz artq xeyli sgr itirmiik. mrinizi gzlyirik. Kmkgndrcksiniz v yaxud geri qaydaq?2.

Abdulla Paa Kprlnn mktubundan sonra Trkiy sultanSar Mustafa Paa v Rcb Paann komandas altnda rvan

1 (1722-1736). .... , 1988, .17.2 Yen orada, sh. 11.

45

hrini mhasird saxlayan trk qounlarna kmk gndrdi.1724- c il iyun aynn 7-d rvan qalasna daxil ola bildilr.

hrd k vurumas getdiyi vaxt Mehrli xan z ailsi vhr zadganlar il birlikd qala daxilindki i qalada gizlndi.

Trk qounlar hr qarnizonunun v halinin mqavimtiniqrdqdan sonra Abdulla Paa Kprl kils katolikosunu hmdanl I Astvasaturu (1715 - 1725) yanna dvt edib ona xltv nam verdi. Anonim ermni mnbnin verdiyi mlumata gr,trklrdn gizlnn Mehrli xan guya hmin katolikosun vasitiliyiil ialdan xb z ail zvlri il birlikd rvan trk etmidir1.

Osmanllar rvan hrini ran qarnizonundan 1724 c ilavqustun 31-d bsbtn tmizldilr. Abdulla Paa Kprlrvanda trk srkrdlrindn Rcb Paan hakim tyin edrk 2Tbriz istiqamtind hrkt etdi.

Rcb Paa hakimiyytinin ilk gnlrindn uxursdbylrbyiliyinin halisini feodalizm quruluuna xas olan trzdistismar etdiyi halda, kils ruhanilrin havadarlq etmidi.ld olunan mlumata gr, osmanllarn hakimiyyti dvrnd kils monastrnn trafnda yerln kndlrin halisi katolikoslasuvarma stnd mbahis etdiklri zaman Rcb paa iqarararaq suvarma arxlarn iki hissy ayraraq suyun bir hisssni kils monastrna aid olan kin yerlrin vermi, digr hisssiniis 20 knd arasnda bldrmdr3.

Osmanl trklri uxursd bylrbyiliyind 13 il hkmranlqetmilr. Hmin illr rzind uxursd bylrbyiliyindki Trkiyhakimlri zhmtke ktllri istismar etmkl yana, hmi kils monastrnn ruhani balarna trfdar olmu, mbahislrixristian din xadimlrinin xeyrin hll etmi v hkm xarlarknsndlri z mhrlri il yana qaznn mhr il d

1 (1722-1736). .... , 1988, .17.2 S.Erevantsi. Gstriln sri, sh. 177.3 ... I XVIII .., 1957, c. 45.

46

rsmildirmilr1.Trk qounlar Sfvi dvltinin imal qrb razisind bir

birinin ardnca hrlri ial etdiyi bir zamanda, AzrbaycannXzrboyu yaltlrind Rusiya hrbilri aalq edrkn, squtauram randa nizami qounlara mumi bal far tayfasnnnmayndsi Nadir Qulu xan tdricn z lin ald. ran qounlarnnyeni srkrdsi sfahan ial etmi fqanlar rann cnub rqindn qovdu. radsiz ran ah II Thmasib 1729 c ildOsmanl Trkiysi il mqavil balad, trk sgrlrinin ial etdiyihrlrin, o cmldn rvann, Gncnin, Tiflisin, amaxnn,Naxvann v s. torpaqlarn itirilmsi il raz olduunu tsdiq etdi2.

He bir hrmt malik olmayan ahn trklrl baladmqavilnin rtlri il hesablamayan Nadir Qulu xan CnubiAzrbaycann razisind trk ial qounlarnn leyhin uurluyr balad. Artq 1731 ci ilin vvllrind Maraa, Tbriz vrdbil hrlri trk sgrlrindn tmizlndi. Qarda Naxvan vrvan hrlri urunda mbariz dururdu. Lakin nvbti uurluyrn qarsn Xorasandan gln xbr ald. Orada mrkzihkmt qar syan ba vermidi. Bununla laqdar olaraq, Nadirxan trk qounlarna qar apard mvfdfqiyytli hrbi mliyyatyarmq qoyub, Xorasan istiqamtind hrkt etdi. El bu zamanah II Thmasib xalqn, xsusil hrbiilrin arasnda nfuzunuqaldrmaq mqsdil, Nadir Qulu xann Xorasana getmsindnistifad edrk qzlba qounlarn rvan v Naxvan istiqamtindz ardnca apard3. Lakin ah trk sgrlri il ilk toqquma zamanmlub olub, geri kilmy v trk komandanl il yenidn slhmqavilsi balamaa mcbur oldu. Bellikl, 1732- ci il yanvaraynn 16 da Sfvi dvlti il Osmanl Trkiysi arasnda yenimqavil baland. Mqavilnin rtlrin gr bir ox CnubiAzrbaycan hrlri il yana, rvan v Naxvan hrlrinin d

1 S.Erevantsi. Gstriln sri, sh. 177.2L.X.Ter- Mkrtyan. Gstriln sri, sh. 47.3Mhmmd Kazm. Name-ye alm ara-yi Nadiri, III c., M., 1966, sh. 116 (farsca).

47

Trkiynin trkibind qalmalar tsdiq edildi.Lakin Xorasan yrndn qaydan Nadir Qulu xan ninki

yeni mqavilnin rtlri il razlad, htta saray zadganlarnaarxalanaraq hmin ild ah II Thmasibi taxtdan devirib, onun 8aylq olunu III ah Abbas ad il formal kild ah elan edrk,qyyumluu hdsin gtrd v faktiki olaraq hakimiyyti z linald1.

Hakimiyyt bana ken kimi Nadir qulu xan ah IIThmasibin trklrl imzalad mqavilnin rtlrini pozdu v eynizamanda, Osmanl Trkiysin nota gndrrk trk sgrlrinin1723-c ildn bri ial etdiklri torpaqlardan geri kilmlrinitlb etdi. Rdd cavab alan Nadir Qulu xan trk qounlar il hrbimliyyat brpa etdi.

Qzlba qounlarnn zrbsi altnda trk sgrlri tdricnAzrbaycann razisini trk etdilr. Trklrin Azrbaycandaksonuncu dayaq nqtsi rvan hri idi. rvandak trk qarnizonuqzlba qounlarnn yaxnlamasn eitdikd dy girmkdnox, qalada mdafi olunma stn tutdu. Lakin tezlikl trkqarnizonu mdafi olunma mnasz hesab edib, Nadir Qulu xanladanq aparmaq qrarna gldi. Bu danqlar saysind trkqarnizonu he bir qurban vermdn 1735 ci il oktyabrn 3-d qalantrk etdi2.

rvan qalasn aldqdan sonra Nadir Qulu xan haliymracit edrk bildirdi ki, hri trk etmk istynlr maneolmayacaq. Bundan sonra qzlba ordusunun srkrdsi halidndilindn, dinindn v mmknatndan asl olmayaraq 10-20, 40-50tmn alaraq, bir nv onlar fv etmi oldu.

rvan hrind kiik qarnizon saxlayan Nadir Qulu xanqounlarnn sas qvvsi il mqavimt gstrmkd davam ednGnc istiqamtind hrkt etdi.

rvan qarnizonundan frqli olaraq Gnc qalasndak trk

1 F.M.liyev. Gstriln sri, sh. 106.2 (1722-1736), . 61.

48

sgrlri mqavimt gstrmyi qrara aldlar. 30 gndn sonraNadir Qulu xann balq etdiyi qzlba qounlar Gncqarnizonunun mqavimtini qrmaa mvffq oldu. 1735 ci iliyulun 9 da Gnc qalas da yenidn sfvilrin lin qald.

1736 c ild Nadir Qulu xan formal olaraq ah saylan Sfvislalsinin kii cinsindn olan sonuncu nmayndsi 4 yal IIIAbbas aradan gtrd. Bununla da Sfvi slalsinin 1502 ci ildnbri davam edn hkmranlna son qoyuldu. Nadir Qulu xan znnyaratd raitdn bacarqla istifad edrk , bana Sfviahlarnn tacn qoymaa nail oldu v bundan sonra o, Nadir ahadlandrld.

Nadir ahn dvlt daxilind keirtdiyi ilk tdbirlrdn birimvcud inzibati blgn bylrbyiliklri lv etmsi idi. Buqayda il XVI srd Azrbaycan razisini tkil edn irvan,Qaraba, Cnubi Azrbaycan v uxursd bylrbyiliklri d lvedildi. Drd bylrbyiliyin vzin mrkzi Tbriz hri olmaqlavahid Azrbaycan vilayti yaradld. Nadir ah bu vilaytin idarsinidoma qarda brahim xana hval etdi. Nadir ah zn ahsedirdiyi Muan qurultaynda (1736) itirak edn v onunnamizdliyini dridn qabqdan xa xa mdafi edn ermnikatolikosu Abram Kretasi bu bard z xatiratnda yazr: ...Nadirah (qardan) farsca Azrbaycan adlanan Atropatana ris v srdar,yni srkrd tyin edib, Naxvann, rvann v btn Araratvilaytinin, Grcstann idarsini ona taprd v onu baqa v onubaqa xanlar zrind bylrbyi v hakimi mtlq tyin etdi1.

Yeri glmikn, mtlbdn uzaqlasaq da oxucularn nzrinibir tarixi incliy clb etmk istrdik. Abram Kretasinin yazdnagr, 1736 c ild Muanda arlan qurultaya rvandan v Sfvidvltinin razisinin baqa yerlrindn xeyli ermni din xadimlriglmidi. Qurultay rfsind Nadir Qulu xan qonaqlar nvazilqarlam v onlarla uzun uzad shbt etmidir. Abram Kretasiniredakt edn masir ermni alimi A.D.Papazyan yazr ki,

1.. . , 1973, . 244.

49

lyazmasnda Abram Kretasi Nadir Qulu xann ermnilrl dannermni hrflril Azrbaycan dilind vermidir1.

Yuxarda yazlanlardan aadak qnat glmk olar;mnc azrbaycanl olan far tayfasnn nmayndsi Nadir Quluxan ran dvltini tmsil ets d rsmi zifaytlrd Azrbaycandilind danarm, ermnilrin Azrbaycan dilini bilmlri gstrirki, uxursd bylrbyiliyind zadganlarn v halinin bykksriyytini azrbaycanllar tkil etdiklrin gr ermni ruhanilriyerli hakimlrin qlna girmk v xalq arasnda hrmt qazanmaqmqsdil mcburiyyt qarsnda Azrbaycan dilini yrnir v budild d yerli hali il tmasda olurmular, he d tsadfi deyildirki, dnya ermni dindarlarnn mrkzi Emidzin kilsadlandrrdlar, katolikos is rsmi sndlrd mslmanla xlifkimi qlm verilirdi. Bu bard Matenadaran da hddn artqsnd vardr.

ndi d sil mtlb qaydaq: Nadir ahn ilkintdbirlrindn biri d yaratd Azrbaycan vilaytinin ayr ayrblglrin v hrlrin balar xanlar, bylrbyilr tyinetmk oldu. slind Nadir ah bu tdbir hl taxta xmamdanvvl l atmd: Muan qurultay rfsind Nadir Qulu xanHeratdan Muana gln, etibar etdiyi Pir Mahmud xan rvan xanv eyni zamanda bu blgnin bylrbyi tyin etmidi. Lakin NadirQulu xan qurultay z iini bitirmyinc xan z yannda saxlayaraqrvana gndrmdi. Onun vzin Nadir ad il Mhmmd Rza bygndrildi. O, mvqqti olaraq rvan hri v onun 9 mahaldanibart olan rvan blgsini idar etdi2.

z yaxn adamlarndan yeni bylrbyilr, xanlar, klntrlrtyin etmyin baxmayaraq, Nadir ah onlara o qdr d etibaretmirdi. Odur ki, yeni ahn mri il hr bir hrd dvltmdaxilin nzart etmk daha 3 nfr mmura taprld. Birincimmur mirz - vkil adlanrd. Hmin xs adtn, zabitlrdn tyin

1 Yen orada. 224-c shifd redaktorun qeydi.2 A.Kreatsi. Gstriln sri, 1973, sh. 227-249.

50

edilirdi. Mirz - vkil digr iki mmurun faliyytin gz qoyur vxsn dvlt xzinsi n glirin toplanmasna nzart edirdi.Onun slahiyyti daha geni idi, lazm gldikd o hm pul xrclyrv hm d gnahkarlar mhakim ed bilrdi. Lakin bel hrktetdikd mirz - vkil digr iki mmurla hesablamal idi.

kinci mmur vzir adlanrd. O mahallardan ylan vergilrixsusi dftr salr, mxarici qeyd alrd. nc mmur olanMustofi dvlt aid olan btn knd v mlklrin siyahsn xsusiah saraynn dftri adlanan siyahya alr v onlardan toplanan glirxsn nzart edirdi1.

Hr bir yalt v hr 3 nfrdn ibart nzartgndrmkl Nadir ah apard ard aras ksilmyn mharib vmbarizlrin xrcini dmk n dvlt glirininmnimsnilmsinin, vergi toplanarkn yintilr yol verilmsininqarsn almaq mqsdini gdrd. Bu is szn sil mnasndafeodal istismarnn daha da gclndirilmsi demk idi. Tsadfideyildir ki, Nadir ah hakimiyyt bana gldiyi gndn zhmtkektllrin vziyyti daha da arlad. Masirlrdn birininyazsndan mlum olur ki, hmin dvrd: Tkc Muanda deyil, hryerd: Tbrizd d, Tuzaxda da, Gncd d, Qazaxda da, Lorid d,Grcstanda da, Sevan glnn sahillrind d, Saxnudzorda da,Qafanda da, Naxvanda da, rvanda da rk (buda) taplmrd2.Bu vilaytlrd budann sat qiymti o qdr baha idi ki, onu almaqmmkn olmurdu.

halinin rifah halnn gndn gn pislmsinbaxmayaraq, Nadir ah toplanlan vergilrin say v miqdar ilkifaytlnmirdi. Nadir ahn hakimiyyti dvrnd Azrbaycanda velc d randa olmu ingilis syyah v rsmi nmayndsi ConHanveyin yazs bu baxmdan XVIII srin 30-c v 40-c illrindbtn Sfvi dvltinin riyytlri n sciyyvidir. O yazrd:Nadirqulu quruda v dnizd Trkiynin leyhin ciddi kild

1 Yen orada, sh. 247.2 A.Kreatsi. Gstriln sri,sh. 263.

51

mhariby hazrlq apararkn, Sfvi dvlti hdsiz vergilrinarlndan inlyirdi. ox tinlikl hddn artq toplanlan vergilrxalqn midini qrmd. oxlar vergi toplayanlarn amanszlucundan dalara kilir... bzilri is ziyart bhansi il rbistanaqardlar1 Nadir ahn rvan blgsindki vergi siyastihaqqnda yazlan mnblrin birind deyilir ki, ah hr il toplanlanvergilri xsusi siyahya alr v onlarn miqdarn ildn-il artrrd2.

Sabiq uxursd bylrbyiliyinin razisind yaayan halininacnacaql vziyytini mnc ermni olan biri bel tsvir etmidi:Bu zaman xalq hdsiz olaraq var-yoxdan xmd. Lakin mtritaplmrd. Bel olduqda onlar arvadlarn, oul v qzlarn atbqrbt lklr qardlar. strdim Nadir ahn trtdiyi bdmllrdn bunu da nql edm: o, bir xeyli ermni v trk3 olan vqzlarn qul edib satrd... Bu hm xristian, hm d trklr n arimtahan oldu4.

Hmin dvrd trtib olunmu arxiv sndlrindn birindyazlmdr ki, tkc riyytlr deyil htta ali silkin nmayndlri-feodallar da tlb olunan ar vergilri vermy imkanlarolmadndan dalara kilirdilr5 . Masirin yazdna gr, srin40-c illrinin lap vvllrind bir sra hrlrl yana, rvanhrind d kiikdn byy kimi demk olar ki, ham syan edibdalara qamd6. Ar v dzlmz vergilrin mntiqi nticsiidi ki, dvltin hr trfini silahl syanlar brd. syanlarnyatrlmasnda Nadir ah ilk nvbd yerlrd z adamlarndan tyinetdiyi hakimlr istinad edirdi. Sabiq uxursd bylrbyiliyirazisind Nadir ah znn vzif banda qoyduu Pir Mahmud

1C.Hanvey.Gstriln sri, sh. 373 (ingilisc).2 S.Erevantsi. Gstriln sri, sh. 217.3 Ermnilr baqa xalqlardan frqli olaraq, masir azrbaycanllar tarix boyu trkadlandrmlar.4 L.X.Ter- Mkrtyann srin istinad edilmidir, sh. 66.5 RXSA. Rusiyann ranla laq fondu. 1942, V c., I hiss, vr. 44.6 RXSA. Rusiyann ranla laq fondu. 1942, 5 cild. I hiss, vr. 44.

52

xandan istifad edirdi. Nadir ah ilk alarda onun li il oxyerlrd syanlarn yatrdlmasna nail oldu1. Lakin ar vergi sistemihrmk toru tk btn lkni brdy kimi, feodal istismarnaqar qalxan syanlar da bir o qdr qol-qanad amaqda davamedirdi. Hmin dvrdran feodallarnn zlmn qar n iri miqyaslsyan 1743-c ild irvanda ba verdi. Hmin syan far qounlar1743-c ilin dekabrnda amanszcasna yatrtdlarsa da 2 , baqayerlrd syanlarn ard-aras ksilmirdi. halinin far sul-idarsindn naraz olmasndan istifad edn v hakimiyyti lalmaa can atan ayr-ayr xslr zlrini Sfvi slalsininnmayndsi kimi qlm verib, traflarna yax ah axtaranktllrin toplanmasna nail olurdular. Bel yalan ahzadlrdnbiri d Sfi Mirz ad il faliyyt gstrn Rfsncanl3 Mhmmdli idi 4 . O, randa qrar tutmayb Trkiyy km, buradayalan ahzad rolunu oynamaq kimi msul bir missiyanhdsin gtrm v byk bir dst il rann srhdlrinyaxnlamd.

Yalan ahzad Sfi Mirznin trfdarlar rvan blgsindd tapld. irvan syanndan gz qorxan Nadir ah alrd ki,nyin bahasna olursa olsun, Sfi Mirzy dvltin srhdinikemy mane olsun. Bu mqsdl o. rvandan Qarsa qdr uzanansrhd boyunca dstlr yerldirmi, hmin blglrdki elbylritrfin kmk n onlara xlt gndrmkl brabr, hamya illikverginin yarsn gzt getmidir5. 1744-c ild Nadir ahnqounlar Sfi Mirznin d hrkatn yatrmaa nail oldular. Lakinnizami ordusunun ld etdiyi qlblr, he d Nadir ah hkmtinqar qalxan syan alovlarnn sndrlmsi demk deyildi.

1746-1747-ci illrd Cnubi Azrbaycanda nvbti yalanahzadlrdn biri olan Sam-Mirz Nadir ahn hakimiyytin qar

1 L.X.Ter- Mkrtyan. Gstriln sri, sh.66.2 irvan syan bard trafl b a x : F.M.liyev. Gstriln sri, sh.3.3 Rfsncani kndi Kirmann imal qrbind yerlir.4 ., .. . ., 1958, . 150.5 RXSA. Rusiyann ranla laqlri fondu. Siyah 77/1, III snd, vr. 256.

53

syan qaldrd. Bu zaman rvan blgsind d axnamalarbalanmd.Hmin dvrd Azrbaycanda olmu Rusiyann randaksfiri M.M.Qolitsin 1747-ci il martn 15-d Muandan mrkzgndrdiyi mktubund yazrd: ...Hazrda rann bir oxvilaytlrind v yerlrd thlkli vziyyt ml glmi v bykaxnama balanmd. Artq Gnc, rvan, Naxvan v Tiflisdhdsiz vergilrin v crimlrin zndn demk olar ki, btn hali kiikdn byy kimi, htta o hrin vzifli xslri syan edib zvar-dvltlri, mal-qaralar il dalara kiliblr1.

syanlar yatrb, syan balar v syanlarczalandrmaq n tdbirlr hazrlayan Nadir ahn hyatna qsdedildi:1747-ci il mayn 9-da Nadir ah saray yanlar trfindn qtlyetirildi.Zhmli ahn gzlnilmz lm xbri lkdki hrc-mrcliyin artmasna sbb oldu. Sarayda taxt-tac urunda mbarizgetdiyi zaman, vaxtil silah gcn rana tabe ediln ucqarlardamstqil feodal dvltlri yarand. El bu anda Cnubi AzrbaycandaTbrizi l keirn yalan ahzad Sam-Mirz yeni yaranmAzrbaycan xanlqlarna mracit edrk hakimlrdn onu vahidAzrbaycann bas kimi tanma tlb etdi. Tbiidir ki,mstqillik ld edn yerli hakimlr yalnz rdd cavab verbilrdilr. Bel olduqda da, Sam-Mirz ayr-ayr hrlrd xalqktllrin mracit etmyi v onlara apardqlar mbarizd kmketmkl qara camaat arasnda nfuz qazanmaa v bellikl,trfdarlarnn sayn artrma qrara ald. Sam-Mirz ilk nvbdNadir ahn lmndn sonra onun nmayndsi Pir Mahmud xanatabe olmaq istmyn rvan halisin kmk etmyi qt etdi vznn silahl dstlri il rvan istiqamtind hrkt etdi. Lakin obilmdi ki, hmin dvrd rvan hrind byk axnama var idi.Msl burasndadr ki, randa taxt-tac urunda mbariz aparannamizdlrdn biri-Nadir ahn misi olu mir Aslan xan da ordutoplamaq mqsdil farlarn yaxn adamlarndan olar Pir Mahmud

1 RXSA. Rusiyann ranla laqlri fondu. Siyah 77/1, III snd, vr. 256.

54

xann yanna glmidi. randa is qeyd edildiyi kimi, yerli haliNadir ahn vzif bana gtirdiyi Pir Mahmud xann leyhinqalxmd. Sam-Mirznin dstlrinin rvan qalasnayaxnlamas xbrini eidn mir Aslan xan tez hr halisinisakitldirib, syanlar qarlad v darmadan edib geri oturtdu.Bu hadisdn sonra mir Aslan xan yenidn ahlq urundambarizy qouldu. rvan xanlnn taxtnda oturmaq is yen dPir Mahmuda nsib oldu.

rvan xanl XVIII srin ortalarnda Azrbaycan razisinduzun srn ran hakimiyytindn sonra mstqil dvlt qurumuqazanan 20-y yaxn xanlqlardan biri idi. Tarixi Hsi Abdullayevinszlri il desk, Azrbaycan xanlqlarnn yaranmas prosesi onuvvlki dvrdn ayran feodal mnasbtlri inkiafnn labd dvridi1. Hqiqtn d sabiq uxursd razisind mstqil rvanxanlnn yaranmas il bu blgd yaayan xalqlarn tarixind yenishiflr ald.

1 .. XVIII . ,1965.

55

RVAN XANLIININ CTMA QTSADVZYYT

rvan xanlnn siyasi tarixi kimi, ictimai-iqtisadi vziyyti dtdqiqatlar trfindn bu gndk demk olar ki, ilnilmmidir.Hmin msldn bhs etmzdn vvl, bir qdr geriy nzr salbqeyd etmliyik ki, hl XVII srin axrlarnda Sfvi dvltindbalanm hm siyasi v hm d iqtisadi bhran XVIII srinvvllrind daha da grginlmidi. Nadir ahn silah gcnyaratd dvlt paralandqdan sonra lkd mrkzi hakimiyytil keirmk, habel taxt- tac v torpaq urunda qanl feodal arasava daha da iddtlnmidir. Bir birini vz edn sarayevrililri mrkzi hkumti daha da zifltdi v vaxtil Sfvidvltin tabe edilmi lklrin feodallar paytaxta tabe olmaqdanimtina etdilr v qsa bir mddt rzind ah hakimiyytininhkmranlndan xdlar. Yaranm bel bir raitd Azrbaycan dauzun srn ran hakimiyytindn xilas oldu. Lakin hmin dvrdAzrbaycan tarix shnsind vahid dvlt kimi deyil, mstqil, lakinpraknd xanlqlar klind x etdi. Bel xanlqlardan bir drvan xanl idi. Azrbaycann imal- qrbind yerln bu xanlqpaytaxt rvan hri olmaqla, inzibati chtdn 15 mahalablnrd: 1) Qrxbulaq mahal; 2) Zngibasar mahal; 3) Qarnibasarmahal; 4) Vedibasar mahal; 5) rur mahal; 6) Suran mahal; 7)Drk mahal; 8) Saatl mahal; 9) Tala mahal; 10) Seyidli-Axaclmahal ; 11) Srdarabad mahal; 12) Qrpi mahal; 13) Abran mahal;14) Drik mahal; 15) Gy mahal1.

XVIII srin ikinci yarsnda Azrbaycanda mvcud olan

1 ... . ., 1852, . 442-446.

56

baqa xanlqlar kimi, rvan xanlnn da siyasi tarixi ard-arasksilmyn feodal vurumalar, qanl saray evrililri v yadelliiallara qar mbariz il baldr. Bu is minlrl halinin mhvolunmasna, hr v kndlrin dadlmasna, istehsal qvvlrininziflmsin v istehsaln aa dmsin gtirib xarrd. Lakinbununla bel, mtxssislrin fikrinc, XVIII srin ikinci yarsndaAzrbaycanda dvrn birinci yarsna nisbtn myyn tsrrfatcanlanmas nzr arprd. Azrbaycann baqa xanlqlarnda olduukimi, rvan xanlnda da bu nisbi canlanma mahid olunurdu.rvan xanlnn iqtisadiyyatnda sas yeri torpaq zrindmlkiyyt tkil edirdi. lknin iqtisadiyyatnn balca sahsiniheyvandarlq v kinilik tkil edirdi, XVIII srin ikinci yarsndabaqa Azrbaycan xanlqlarnda olduu kimi, rvan xanlnda daaadak torpaq mlkiyyti mvcd idi:

1.Divani dvlt torpaqlar. Qeyd etmliyik ki, XVIIIsrin ikinci yarsnda bu torpaqlar vvllrd olduu kimi,btvlkd dvlt xzinsinin lind deyildi. Bu dvrd dvlttorpaqlarnn xan v xan ailsi zvlrinin torpaq sahlri ilqarmas v divan torpaqlarnn hesabna xsusiyyti torpaqlarnartmas nzr arprd. Bu torpaq mlkiyyti xan v onun ailzvlrinin v yaxn qohumlarnn varlanmas n sas mnblrdnbirin evrilmidir.

2. Xalis torpaqlar xann ail zvlrin mxsus torpaqsahlri.

3. Mlk torpaqlar iri bylr- mlkdarlara mxsustorpaq sahlri. Mlk torpaqlar xsi mlkiyyt kimi satla v baqaxs balana da bilrdi. Bu torpaq sahlri hquqi chtdn,adtn nsildn nsil keirdi.

4. Vqf torpaqlar dini ocaqlara- mscidlr, pirlr,kilslr aid torpaq sahlri.

57

5. Camaat torpaqlar bu torpaq sahlri sasn kndicmasna mxsus olurdu 1 .Yuxarda adlar kiln torpaqmlkiyytlrinin znmxsus xsusiyyti vardr. Divan torpaqlardvltin glirinin zyini tkil ets d, xanlar XVIII srin ikinciyarsnda hmin torpaqlar sxavtl bu v ya digr xidmtingr, xsusil dy meydanlarnda frqlnnlr bir nvbalayrd. Bel torpaq sahlri tiyuladlanrd. Tiyul torpaalm xsin tiyuldarn bu sahdn yalnz mhsul toplamaq hququvard. z d tiyul daimi deyildi v nsildn nsl d kebilmirdi. Tiyuldan ld etdiyi mhsulun myyn hisssini xzinyvermli idi. rvan xanlnda vqf torpaqlar baqa xanlqlardanbir qdr frqlnirdi. Bu xanlqda onlarca mscidl yana, bir nekils d var idi. Sayca az olmasna baxmayaraq, kils torpaqlarndatsrrfat geni miqyasda aparlrd. Bu szlri kils Emidzin monastrna daha ox amil etmk olar. Ermnilrin budini mrkzinin qol qanad amasna adtn, hmin blgd daimihakim olan azrbaycanl feodallar rait yaradrdlar. Ermnilrindini feodallarna tsrrfatla geni mul olmalar n imkanyaradan mslmanlar, zlri d bunu drk etmdn bel hrktlriil tarixn Azrbaycan razisind qdrtli feodal ermnitsrrfatnn yaradlmas n zmin yaradrdlar. Bel ki,Emidzin monastr tsrrfat inkiaf edrk, XVIII srd bir nvdvlt daxilind dvlt evrilmidir. Xanlqlar dvrnd hminmonastrn 190 xalvar ( 375 hektar) torpaq sahsi vard ki, onun hr il103 xalvar kilib becrilirdi2.

Bu geni torpaq sahsinin 40 xalvarnda buda, 10 xalvarndaarpa, 15 xalvarnda dar, 14 xalvarnda ltik, 3 xalvarnda pambq, 4xalvarnda ktan, 4 xalvarnda princ (buda nv), 5 xalvarndais trvz (uundur, noxud, klm, soan, sarmsaq, kk v s.)

1 ... XVII - XVIII . , 4, .- ., 1945, . 72.2... , . ., 1889.

58

kilirdi1.Geni torpaq sahsindn savay Emidzin monastr ticartl

d mul olurdu ki, buna da vqf kimi mslman hakimlrimanelk trtmirdilr.

Mscidlrin nzdind olan vqf torpaqlarndan alnan gliraxundlarn, seyidlrin, mollalarn, keilrin dolanacana, hmininmdrslrin, mollaxanalarn mxaricin srf edilirdi.

rvan xanlnda mvcud olan mlkiyyt formalarndan birid camaat torpa idi. Bel torpaqlar sasn, knd icmasnnixtiyarnda olurdu.

Xanlqda mvcud olan torpaq mlkiyyt nvlrinin hams,camaat torpaqlar istisna olmaqla, feodallarn ixtiyarnda idi. Yeriglmikn onu da qeyd edk ki, camaat torpaqlarnn yalnz advard. nki icmalara mxsus olan torpaqlar hm az v hm dbecrilmy qabil deyildi. Feodallar mnbit torpaqlar z llrinkeirrk, kndlilr kin biin n yararsz olan dalq yerlrdsahlr ayrrdlar. rvan xanlnda torpaq sardan korluq knkndlilr feodallarn torpaqlarnda ilmy mcbur olurdular: onlartorpa becrir, kir, mhsulunu yr, feodallar n odun qrr, onulazimi yerlr dayr v q n ehtiyat hazrlayrdlar. Kndlilronlara veriln hr qar torpa tbitl mbariz raitind becrmliolurdular.

XVIII sr Azrbaycan tarixinin tdqiqatlarndan biri olanV.N.Leviatov yazr ki, maldarlar elatlar btn dvrlrd oturaqhyat srn hali n bdbxtilik gtirirdilr. Bel ki, yaylaagedrkn v yaylaqdan qaydarkn elatlar yollarn stnd olanbalar v kinlri mhv edir v yeri gldikd kndlri d talayrdlar.Maldarlar arasnda oturaq haliy nisbtn daha ox orular vtalanlar ml glirdi ki, onlar da z hrktlri il oturaq haliirisind qorxu v hycan yaradr, onlarda sabaha inamqoymurdular. Ona gr d bu hadislr lknin mumi iqtisadivziyytin pis tsir edirdi.

1 B.M. Arutyunyan. Gstriln sri, sh. 50.

59

rvan xanlnda feodal tsrrfatnn znmxsussciyysini iki mxtlif iqtisadi forma oturaq kinilik vyarmkri maldarlq tkil edirdi ki, bu da kndlrdn oxsaylvergilrin alnmasna gtirib xarrd.

rvan xanlnda kndlilrdn alnan vergilrin say vmiqdar mxtlif idi. Vergilrin mxtlifliyi ilk nvbd iqlimraitindn v tez-tez ba vern feodal ara mhariblrinin vurduqlarzrrdn d asl idi. Mlum olduu kimi, XVIII srin ikinci yarisindaAzrbaycann btn xanlqlar ox ar siyasi raitlqarlardlar.Tez-tez ba vern hrbi yrlr, saray evrililrikndli tsrrfatna ar zrb endirirdi. Bel bir raitd feodallaristr-istmz yaay mnbyi olan kndli myini qorumaa mcburolurdular. Professor .P.Petruevskinin gstrdiyi kimi... xanlarnsas mqsdi ondan ibart idi ki, yerli halini hddindn artqhycanlandrmasn, feodal istismarn son hdd atdrmasn vkndlilri mlum olan patriarxal vziyytd saxlasn.Xan bzihallarda knd icmasnn hququnu v adtlrini, habel yarmkritayfalarn hquqlarn mdafi etmy alrd.

rvan xanlnda da iki sas sinif-feodal v kndli sinfimvcud idi. Mcazi mnada iyerarxiya pillkninin n ykskzirvsind xan, xandan sonra aaya doru xann vziri v yaxud,ba mirz adlanan xs, sonrak pillknd is mxtlif vzifdayan bylr-divan bylri, srkrdlr, mirlr v bu kimi xslrdururdular. Feodal sinfin, hminin ali ruhanilr, maldarlqlamul olan, yarmoturaq hyat trzi keirn elatlarn maldarlarnqbil balar elbyilr d daxil idilr.Elbyilr bzi hallardamyyn xidmtlrin gr, adtn mhariblr vaxt gstrdiklriigidliy gr, xandan mkafat vzin yarmoturaq v ya oturaqhalisi olan torpaq sahsi alr v bellikl, zlri d bilavasitkinilikl mul olurdular. Elbyilrin xann qarsnda mdvziflri mharib zaman tabeliklrind olan elatlarla birlikd,silahlanm halda hazr olmaqdan ibart idi.

Ruhani tbqsi d iki qrupa blnrd: birinci eyx-l-islam, mcdhid, axund, seyidlr; ikinci ruhanilr (ad

60

mollalar,mdrsd v mollaxanada drs deyn v mhllmollalar).

Bir qayda olaraq, feodallarn hams vergi vmkllfiyytdn azad idilr. Kndli sinfini sas etibaril riyyt,rncbrlr v elatlar tkil edirdilr ki, onlar da qoyulan vergilrimcburi dmli v mtlq mkllfiyyt damal idilr.

Kndli sinfinin zyini tkil edn riyytlr knd icmastrfindn ayrlm torpa becrir v ld etdiklri mhsulun 16/1 -dn hisssin qdrini renta klind feodala verirdilr. Bziriyytlr z torpaqlar yararsz olduundan v suvarma chtdnkorluq kdiklrin gr feodaldan daha ar rtlrl sah icarygtrr v ld etdiklri mhsulun 1/2-dn hisssin qdrinifeodala vermy mcbur olurdular

Riyytlr ninki torpaqlarn becrilmsi il mul olur, hmd feodal torpaqlarnda bir sra tikinti ilri grrdlr. Riyytlrinvziyyti hm d ona gr arlard ki, feodaldan aldqlar mkaltlri, toxum v s. n ld etdiyi mhsulun myyn hisssini dfeodala vermli olurdular.

Kndlilr becrdiklri feodal torpaqlarn atb baqa yerlrgetmy hquqi chtdn icaz verilirdi. Lakin tcrbd ox nadirhallarda bu cr km mliyyat ba tuturdu. Bel hallarda onlar birsra tinliklrl qarlardlar ki, bu da riyytlrin knll kildkmlrin imk