İran ile anlaşma; sonun başlangıcı değil, başlangıcın sonu..

İran ile anlaşma; sonun başlangıcı değil, başlangıcın sonu..Doç.Dr.Sait Yılmaz

GirişGeçen hafta Yemen’de başlayan savaş, bu hafta da İran

ile varılan nükleer anlaşma ne yazmamız gerektiğini dikteetti, aklımızdan geçen konuları öteledi. Tarih Ortadoğu’dabaşladı ve burada bitecek, hızlanan tarih ile birlikte artıkkısa zamanda önemli evreler dönülüyor. İran ile P5+11

ülkeleri arasında 2006 yılından beri devam eden nükleer silahprogramı ile ilgili görüşmelerde taraflar 02 Nisan 2015 günüanlaşmanın parametreleri konusunda anlaştıklarınıaçıkladılar. Yapılan araştırmalara göre, sıradan ülkelerarası anlaşmalar ortalama 899 günde (2.5 yıl), silahlarınsınırlandırılması ile ilgili görüşmeler ise ortalama 1.120günde (3 yıl) tamamlanır2. İran ile anlaşma ise sadece 1.5yıl sürdü. Bu da tarafların samimiyetini ya da daha açıkçasıanlaşmak için kararlı olduğunu gösteriyor. Yapılangörüşmelerin sonucunda İsviçre-Lozan’da İran’ın nükleerprogram ile ilgili müşterek bir eylem planı ortaya çıktı. Buplanın detayları P5+1, AB ve İran arasında yapılacakgörüşmeler ile 30 Haziran’a kadar tamamlanacak ama biranlaşma ile sonuçlanacığının garantisi yok. ABD içinde pekçok Cumhuriyetçi ve bazı Demokratlar anlaşmaya karşı çünküİsrail’in çıkarlarını koruduğunu düşünmüyorlar. Anlaşma ileABD ve İran tarafı şimdiden farklı şeyler söylemeyebaşladılar. Belki de tarafların elindeki anlaşma metinleri deaynı şekilde anlaşılmıyor ya da bilmediğimiz gizliprotokoller var. Bir anlaşma yapılırken reel-politikte ikişeye bakılır: alabildiğimiz kadar çok alıp, tüm çıkarlarımızısağladık mı? (mutlak kazanç: absolute gain). Bu işten karşıtaraf ve diğerleri ne kazanacak? (nisbi kazanç: relativegain). Bu makalede, tarafların bu anlaşmadan nekazanabileceğine, Ortadoğu bölgesine olası yansımalarınadeğineceğiz. Ama önce İran’ın nükleer silah programına sonverdiğine inanılan anlaşmanın neleri kapsadığı ile işebaşlayalım.

İran anlaşması neleri kapsıyor?1 P5; BM GK’de veto hakkı olan 5 sürekli üye (ABD, Rusya, Çin, İngiltere veFransa) ülkeyi, +1 ise Almanya’yı ifade ediyor.2 Trita Parsi: Confirmed: The Hawks Were Wrong on Iran, NationalInterest, (April 3, 2015).

1

36 yıldır süren ABD-İran düşmanlığını bitirmesi beklenenanlaşma Ortadoğu’daki başka bir savaşın alternatifi olarakortaya çıkıyor. İran, ABD’nin 2002’de açıkladığı ŞeytanEkseni’nin Kuzey Kore ve Irak ile birlikte diğer ülkesi idi.Yakın zamana kadar İran’ın nükleer silah edinme peşinde olduğupropagandası ABD tarafından İran’a yönelik askeri harekathazırlıkları için sürekli gündemde tutuluyordu. Afganistan veIrak başarısızlıklarından sonra Obama, İran’a karşı ‘havuç vesopa’ politikası izlemeye başladı. Obama’nın danışmanlarındanbiri olan Zbigniew Brzezinski, Avrasya’ya açılmak içinWashington-Tahran eksenini tavsiye ediyordu3. Böylece ABD;Ortadoğu, Orta Asya ve Hindistan’a uzanabilecekti. 2008’dekiekonomik kriz ABD’nin planlarını yeniden gözden geçirmesineneden oldu. Suriye’deki başarısızlık, İngiliz kamuoyununOrtadoğu politikasında kendi hükümetine olan tepkisi, süregelenRusya ve İran’ın muhalefeti; sonunda ABD’yi stratejideğişikliğine zorladı. Ukrayna’da da Rusya ile karşı karşıyagelen ABD için İran ile yakınlaşma aradığı başarı olabilirdi.Hangi Amerika’dan bahsediyoruz, dünya sıralamasındaki yeri ileözetleyelim;

- Emek (işçi, memur) ücretlerinde dünyada 16. (1965’denberi Amerikalıların yarısı asgari ücretle çalışıyor), gelireşitsizliğinde Uganda ve Fildişi’nin arasında 91. sırada, onyıllardır dünyanın en borçlu ülkesi,

- Yüksek teknoloji ülkesi olarak adlandırılmasına rağmenyarı iletken ürün üretiminde 6., şimdi benzin karşılığınabilgisayar ithal ediyor, hammadde ihracında4 3., üniversitebitirmede 13., eğitimde 25., internet hızında 31.,

- Son yıllarda özel sanayinin %80’ini kaybetti, 47 milyoniş, 182 bin fabrika (60 bini Bush zamanında) dışarıya kaçtı,altyapıda 25., demiryollarında 23., elektrik hatlarında 14.sırada, sağlıkta ise henüz 37.liğe yükseldi.

İran’ın elektrik üretmek için nükleer santral kurmagerekçesi hala çok zayıftır. İran büyük ölçüde hidrokarbon vedoğal gaza sahip bir ülke ve elektrik için daha pahalıyagelecek olan nükleer enerjiye ihtiyacı yok. Diğer yandanİran’ın anlaşmada öngörülen zenginleştirme kabiliyetlerine de3 Peter Symonds: Iran Nuclear Deal: US Prepares for New Wars, WorldSocialist Web Site, (April 06, 2015).4 AB; ABD’den %50 daha fazla ihracat yapıyor ve hammadde ve yiyecek kadaryüksek kaliteli işlenmiş gıda ihraç ediyor.

2

ihtiyacı yok çünkü zaten elindeki tek reaktör Rusya tarafındanuzun dönemli yakıt tedarik düzenlemesine tabidir. İran’ınnükleer silah edinme gayretlerinin arkasında Körfez Savaşısonrası Irak ile aynı kaderi paylaşmamak düşüncesi vardı.2003’te Irak’ı işgali sonrası ABD’nin hedefi olmamak içinnükleer programını yavaşlattı ancak ABD’nin Irak’ta başı belayagirince BM GK kararlarına rağmen nükleer programını genişletti.2003 yılında İran henüz 164 santrifüjü varken ABD’ye görüşmeteklif etmiş ama Bush yönetimi -Şeytanla konuşmayız, diyerekreddetmişti. İran 2005’de 3 bin santrifüje ulaştığında dagörüşme teklif etti ama ABD gene reddetti. Obama, 2009’daiktidara geldiğinde 8 bin olan santrifüj sayısı, 2013 sonunda22 bine ulaşmıştı. İran artık hem düşük hem de orta zenginlikteuranyum stokuna sahip ve nükleer silah edinmeye oldukça yakın.Müşterek Eylem Planı kapsamında üzerinde anlaşmaya varılanparametreler şunlar5;

- İran 19 bin civarındaki uranyum zenginleştirmesantrifüjünü 6.104’e indirecek ve bunlardan sadece 5.060’ında10 yıl için uranyum zenginleştirilecek. Bunların hepsi ilknesil olarak kalacak ve sadece Natanz tesislerinde işletilecek.

- İran elindeki 10 bin kg. civarındaki düşük zenginlikteuranyumu 15 yıl içinde 300 kg. %3.67 düşük zenginlikte uranyumaazaltacak.

- Bütün fazla santrifüj ve zenginleştirme tesisleriUluslararası Atom Ajansı (IAEA) kontrolünde olacak. IAEA, bütünfaaliyet ve tesisleri sıkı bir şekilde denetleyecek yetkileresahip olacak.

- İran ancak 10 yıl sonra daha yüksek nesil uranyumzenginleştirmesi için IAEA’ya verdiği bir plan dâhilindearaştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunabilecek.

- IAEA tarafından yükümlülüklerine uyduğu teyit edilirseİran’a yönelik ABD ve AB’nin nükleer yaptırımlara ilişkinyaptırımları durdurulacak. Eğer İran’ın kurallara uymadığıtespit edilirse yaptırımlar tekrar yürürlüğe konacak. BM GK’nınİran’a nükleer silahlara ilişkin yaptırımları için de benzeruygulama yapılacak.

ABD’nin İran’a terörizm, insan hakları ihlalleri vebalistik füze kapsamındaki yaptırımları devam edecek. 15 yıl

5 Full Text: U.S. Statement on Iran Nuclear Deal, National Interest, (April2, 2015).

3

sonra bile İran, IAEA tarafından onaylı bir plan dâhilindenükleer programı olsa bile, Nükleer Silahların YayılmasınıÖnleme Anlaşması’nın (NPT) imzacısı olarak nükleer silaha sahipolamayacak. Obama’ya göre; anlaşma uygulanırken İran nükleersilah edinmeye tekrar karar verse bile bunu bir yıldan öncebaşaramayacaktır. Halen bu süre 2-3 aya kadar inmiş olarakdeğerlendiriliyor. Anlaşma ile İran’ın zenginleştirmeprogramında stoklar ve gelişmiş santrifüjlere büyüksınırlamalar getiriliyor. Anlaşma, İran’a uranyumzenginleştirmesi için 15 yıl, plutonyum için 10 yıl sınırlamakoyuyor. Anlaşmaya göre İran, kuralları ihlal ederseyaptırımlar tekrar yürürlüğe konacaktır. İran ile yapılananlaşmanın en önemli dayanaklarından birisi de sıkı denetimyapılacağı varsayımıdır. Ancak, geçmişteki uygulamalar karışıksonuçlar üretmiştir. İran’ın gizli bir nükleer silah programıolduğunu biliyoruz ve henüz deklare edilmemiş ya da bilinmeyentesislerinde IAEA denetiminden saklanarak, gizli bir programadevam edebilir. Önümüzdeki dönemde Batı istihbaratı en çokböyle bir tesisin varlığını araştıracaktır. İhlale nasıl birmekanizma karar verecek, yaptırımların kalkması ve yenidenuygulanması otomatik mi olacak, ihlal olduğunda Rusya ve Çinyaptırımlara uyacak mı, ara süreçler İran’ın bomba yapmasüresine nasıl etki edecek gibi konular henüz belli değildir.İran anlaşmaya uysa bile füzeler, teröre destek ve bölgeselhegemonya ile ilgili konularda süren anlaşmazlık veyaptırımların etkisi ne olacak? BM GK, İran’a hassas teknolojive faaliyetlerin taşınmasını yasaklamıştı. Şimdi bunlardanhangisi kaldırılacak, hangileri devam edecek? ABD anlayışınagöre yaptırımlar İran’ın uyumuna bağlı yani 15 yıl sonrakisüreç için hala yaptırımlar olacak ve olanların nasıl kalkacağıbelli değil. Eylem planı parametreleri henüz bu boyutlara cevapvermiyor.

Eylem planının 30 Haziran’a kadar yani üç ay içindedetayları ile tamamlanması ve uygulamaya geçmesi ile ilgili pekçok riskten bahsediliyor. Bu riskleri en çok dile getirenleranlaşmanın olmasını istemeyenler yani İsrail lobisi.İddialardan ilki İran devlet başkanı Hameney’in bir fetva ilenükleer silah hedefinden vazgeçmeyeceği hatta anlaşmayıonaylamayacağı6 spekülasyonudur. En başından beri görüşmelerHamaney’in bilgisi dâhilinde yürütüldü ve onun onayı ile eylem6 Zalmay Khalilzad: The 4 Fatal Flaws of the Iran Deal, CSIS, (April 4,2015).

4

planı ortaya çıktı. Çünkü İran, ambargoları kırmak içinbaşından beri oldukça kararlı idi. Ancak, İran basını DışişleriBakanı Zarif’in Lozan Anlaşmasına farklı tepkiler verdi. FarsNews, anlaşmayı “felaket” olarak nitelerken, sertlik yanlısıresmi yetkililer ise Zarif’in görüşmelerde teslim olduğunusöylediler7. İran ile ABD arasındaki anlaşma ne Hameney ne deKongre tarafından onaylandı, henüz detaylar tamamlanmadı veüstelik tarafların şimdiden farklı açıklamalar yapmasıellerindeki anlaşmanın en azından bazı detaylarının farklıolduğu ya da anlaşıldığını ortaya koyuyor. Örneğin ABDtarafında bakılırsa İran, hemen her konuda teslim oldu,araştırma-geliştirmeden, zenginleştirilmiş olanları yurt dışınaçıkarmaktan bile vazgeçti. Tahran’a göre ise henüz anlaşmanınhangi yaptırımları kaldıracağını belirlemeden tüm yaptırımlarınhemen kaldırılacağı bekleniyor. İran’daki sevinç gösterileri bunedenle bir zafer işareti. Kongre’deki Cumhuriyetçilerin büyükçoğunluğunun anlaşmayı reddetmesi bekleniyor. ABD içinde birçokmuhalif anlaşmayı engellemek için elinden geleni yapmaya devamedecek, bunların asıl korkusu önümüzdeki seçimleri kazanamamak.Amerikan Kongresi ve Senatosu’nun onayı esnasında ilaveistekler için de daha detaylı bir anlaşma isteği gelebilir.

Yeni dönemde İran-ABD ilişkileri..ABD’nin son dönem İran nükleer politikası üç şeye

odaklandı8; nükleer konuları çözerek İran ile ilişkileripozitif yöne koymak, İsrail kamburundan kurtulmak, konuyudiplomatik şekilde çözerek Çin ve Rusya’nın İran kartınıelinden almak. ABD ve İran arasında önümüzdeki dönemdeilişkilerin çok daha güçlenmesi ve genişlemesi söz konusu çünküiki ülke arasında bunun için gecikmiş bir potansiyel var. Herşeyden önce ABD, Sünnilerle işbirliği yaparak yani sözde ılımlıİslam olan Siyasal İslam ile radikal İslama ve cihatçılarakarşı mücadele edemeyeceğini aslında bunların cihatçılığınkaynağı olduğunu gördü. Yeni dönemde cihatçılara karşı en iyimüttefik Şiiler ve özelikle İran olacak. İran, hem 11 Eylülsaldırıları olduğunda ABD’ye hava sahasını açmayı teklif etmiş,hem de Afganistan’da Taliban’a karşı cephede yer almıştı. Bugünise ABD ile yan yana olmasa da Suriye ve Irak’ta IŞİD’a karşıiyi bir mücadele örneği veriyor. İki ülke gelişecek7 Alex Vatanka: What Iranians Are Saying about the Nuke Deal, Middle EastInstitute in Washington D.C., April 4, 20158 Flynt Leverett, Hillary Mann Leverett: Busted Stuff: America'sDisastrous Iran Policy, (March 28, 2015).

5

ilişkilerini daha kapsamlı bir stratejinin parçası halinegetirebilirler. Amerika, Ortadoğu’da İran’ı yanına almadan neIŞİD ile savaşabilir ne de Afganistan’da Taliban’ın yeni birisyan çıkarmasının önüne geçebilir ya da Suriye ve Yemenolaylarını çözebilir. Obama’nın Esat’ı değiştirmektenvazgeçmesi, Irak’ta merkezi hükümetin onayı olmadan Kürtlerinbağımsız devlet olma isteğini ertelemesi, Tahran’ın kuvvetlietkisi olarak görülüyor. İran ile ilgili anlaşmanın ABD dışpolitikası için stratejik yansımaları şu şekilde sıralanıyor9;

- İran liderliği nükleer silahsız bir ülke olarak içerideve dışarıda edineceği rolleri yeniden düşünmek zorunda olacak,sürekli Batı denetiminde olmayı politikalarının bir parçasıhaline getirecek. Bu İran içinde bir rejim değişikliğigetirebilir ya da anlaşmaya uymaktan vazgeçip tekrar nükleerbir ülke olmayı seçebilir.

- İran ile anlaşma NPT anlaşmasının bundan sonrauygulanmasına bir standart teşkil edecek ve nükleer silahabaşvurmak isteyecek ülkeler üzerinde önemli bir caydırıcı etkiyapacaktır.

- İran ile yumuşama ABD’nin Ortadoğu politikasında Irak,Suriye ve IŞİD gibi konularda daha fazla işbirliği imkanlarıaçmak yanında ekonomi ve iş dünyası ilişkileri için de gelişmesağlayabilir.

- ABD, dış politikasında bugüne kadar uyguladığı bazı kötüalışkanlıklardan vazgeçebilir. Örneğin, ABD istisnacılığınınyol açtığı dünyayı iyiler ve kötüler diye ayırmak (ülkelerarası ayrımcılık yapmak) alışkanlığından vazgeçebilir. ABDKongresi’nde partizanlığa son verebilir (Cumhuriyetçiler hepİran’a karşı gelmişlerdi). ABD dış politikasında sağcı İsrailhükümetinin ve lobisinin aşırı etkisi azalabilir (görüşmelerindurması için Cumhuriyetçiler bazı çirkin yöntemlerebaşvurdular).

ABD’nin Ortadoğu’da IŞİD’a karşı savaştığı tek müttefikİran oldu. İran Devrim Muhafızları Kolordusu’nun özelkuvvetleri Erbil’den Bağdat’a kadar Irak içinde istikrarınsağlanmasında rol aldılar. Bunlar olurken Türkiye hala IŞİD’iterörist örgüt ilan etmekte mızmızlanıyordu. Suudiler ancakgeçen yıl IŞİD’a para göndermekten vazgeçtiler. İranlıkomutanlar (Amiral Ali Şamhani vd.); -Eğer şimdi IŞİD ile

9 Paul R. Pillar: The Importance of the Iran Agreement, (April 4, 2015).6

Irak’ta savaşmaz isek yarın Tahran’da savaşmak zorunda kalırız,diyorlardı10. IŞİD karşısında İran, Irak merkezi yönetiminidesteklemek ve güvenlik boşluğunu doldurmak için üç şeyyaptı11:

- Öncelikle üst düzey güvenlik danışmanlarını Bağdat vediğer şehirlere göndererek, savunma planlarına yardım etti.İran özel kuvvetler komutanı Kasım Süleymani, operasyonlarıyönetmeye başladı ve son operasyonda Tikrit’i IŞİD’tankurtardı.

- İkinci olarak İran, her ne kadar Talibani tarafına yakıngibi dursa da Barzani’ye silah göndererek destek oldu, öyle kiBarzani, en çok silah veren ülke olarak İran’ı lanse etti. İranbu silahlardan merkezi yönetimin Şii kuvvetlerine de verdi.

- Ayetullah Sistani’nin IŞİD’e karşı topyekûn savaş ilanetmesinden sonra İran ön cephedeki vekilli savaşı devraldı veAsaib Ahl el-Hak, Katib Hizbullah ve Bedr örgütü gibi güçleritakviye etti. Bunların hepsi ABD tarafından terörist örgüt ilanedilmişti.

Tikrit’i kurtaran 30 bin militanın üçte ikisi Şii idi vebunlara yüzlerce savaş tecrübesi olan subay liderlik etti.Ancak Irak lideri Abadi ve Kürt gruplar yardımını istemekleberaber, İran güçlerinin bölgeye hâkim olmasından mutludeğiller. Gerçekte İngiliz ajanı olan Abadi, İran’ın desteğineve iyi niyetine muhtaç ama çok güvenemiyor. Özetle İran,Irak’taki etki mekanizmasını yenilerken, Şiiler, Sünniler veKürtler arasında yeni bir yapılanma sağlıyor. HürmüzBoğazı’ndan gönderilecek Irak petrolü için yeni planlaryapıyor, böylece Yemen’e cevap vermeye hazırlanıyor.Lübnan'daki Hizbullah Genel Sekreteri Hasan Nasrallah’ın "SuudiArabistan'ın Yemen'deki yenilgisi büyük olacak ve bu kraliyetailesine yansıyacak12" ifadesi bu anlamda önemli. Irak’ta aşırıŞii militanlara karşı bile İran, ABD’ye destek verirken,Yemen’deki savaşa ABD, Suudilere istihbarat ve lojistik desteğiverdi ancak Tikrit’te karadaki Şii güçleri havadan destekledi.

10 Mansour Salsabili: How Iran Became the Middle East's Moderate Force,Belfer Center for Science and International Affairs, (March 20, 2015).11 Zalmay Khalilzad: Checkmate: Breaking Iran’s Stranglehold over Iraq,Center for Strategic and International Studies, (March 16, 2015).12

AA: Nasrallah: Suudi Arabistan'ın Yenilgisi Büyük Olacak, (7 Nisan 2015).

7

Bu ileri-geri stratejisi Suudiler ve İran arasında bir dengeile Ortadoğu’dan bir köşesinden diğerine yeni ittifaklar ileyürütülecek. Bunların hepsinin arkasında ise ABD’ninOrtadoğu’da büyük ölçekli bir harekât yapma bütçesinin olmamasıyatıyor. Ancak, Yemen’deki savaş ile ABD’nin Ortadoğustratejisinde üç yeni nokta ortaya çıktı13. Öncelikle ABD artıkOrtadoğu’da açık bir polis gücü olmayacak, ikinci rolde kalarakmasrafları bölgesel güçlere yükleyecek. İkinci değişim, onyıllardır aldıkları silah, araç ve teçhizatla Körfez Ülkeleriartık en azından Yemen gibi konularda kendi başının çaresinebakacak hale getirildi. Üçüncüsü ise Tikrit örneğinde olduğugibi artık Sünni-Şii çatışmalarını ABD arkadan izleyebilecekyani iki tarafı da idare edebilecek. Daha açıkçası ABD, İran’ınbölge gelişmelerine aktif katılımının önünü açıyor. Bu iştenABD’nin çıkarı kısa vadede IŞİD, sonrasında geleneksel olarakOrtadoğu’da güç dengelerini yerine oturtma politikası venihayetinde İran’ı Orta Asya politikalarında ön cepheye koymak.Ancak, bazı yorumculara göre; İran ile anlaşma bu ülkeyi ABDile müttefik yapmayacak hatta hep düşman olarak kalacak14.Çünkü düşmanın düşmanı hala senin düşmanındır. Cihatçılara veIŞİD’a karşı ortak düşmanlık olsa da Irak, Yemen, Suriye veLübnan’da hala iki ülke karşı karşıyadır. Üstelik terörizm,balistik füze ve insan hakları gibi konularda yaptırımlar biryandan devam edecek.

Anlaşmanın Ortadoğu’ya olası etkileri..2011 yılı sonunda ABD’nin Irak’tan çekilmesi Ortadoğu’yu

İran’a açtı. ABD bu çekilmeyi de İran’a, onun Şiileri kontroldetutması ile sağladığı istikrara borcu idi. Bundan memnunolmayanlar Sünni ihtirasları olan Suudiler ve Ankara idi.Nitekim Türkiye, merkezi yönetim ile iyi geçinerek kuzeydekiKürtleri ve PKK’yı baskı altına almak yerine, Sünni aşkı ileBarzani’nin devletini kurmasına, PKK’nın palazlanmasına yardımetti. Türkiye-Suudi Arabistan-Katar gibi Sünni cephenin Irak’ınbütünlüğünü korumayan politikaları iç çatışmaları tekrarbaşlattı ve nihayetinde Irak’tan Suriye’ye IŞİD doğdu. Maliki,Sünnileri dikkate almayarak IŞİD’i doğurduğu için değil tamaksine ülke bütünlüğünü savunduğu için gönderildi. Şimdi

13 George Friedman: The Middle Eastern Balance of Power Matures,

Stratfor, (March 31, 2015).14 Michael McBride: Sorry, America: Iran Will Always Be an Enemy, (April2, 2015).

8

tavuklar fırına giriyor ve başta Irak olmak üzere ülkeler birbir bölünecekler. ABD’nin Ortadoğu’daki Sünni müttefiklerine veİsrail’e göre Obama, bölgede istikrar için İran kartı ile yenibir şekillendirmeye gidiyor. Obama’ya göre İran ile anlaşmanıniki safhası var. Öncelikle ilişkilerin normalleşmesi yaniİran’ın nükleer silah edinmekten vazgeçirilmesi ile başlayansüreç. Diğeri ise Tahran’a angaje olarak onu Ortadoğu’nunistikrar gücüne dönüştürmek15. Burada anahtar kelimeleristikrar ve dönüştürme. Buradaki ‘istikrar’ Amerika’nınhegemonik istikrar teorisini yani “Pax-Americana” dediğimizAmerikan Barışı’nı ifade etmektedir. Dönüşüm ise İran’ı yumuşakgüç kurgusu ile içine sızarak rejimi dönüştürme yani pro-Amerikan bir hükümet kurma sürecinin hedefidir. Özetle ABD içinistikrar ve dönüştürme Amerikan barışının örtülü yollardanrejimler değiştirilerek, masrafsız ve asker kaybı olmadan içhuzursuzluklar çıkarılarak sağlanması için kullanılan derinanlamlı kelimelerdir.

Suudi Arabistan yıllardır ABD’den en çok silah alan ülke,onu bir kez 2013’te Hindistan geçti. 2014’de SuudiArabistan’dan 6.000 yeraltına etki edebilen mühimmat,milyonlarca radar, uçak savar ve kara füzesi aldı16. İsrail deondan geri kalmadı. Şimdi ABD için İran tarafına geçme zamanı.Önceki Suudi kralı ABD’ye İran’ın nükleer silahlarınasaldırarak ‘yılanın başını kesmesini’ tavsiye etmişti. SuudiArabistan yeni kral Salman ile yeni bir doktrine geçiyor;İran’a yaklaşan ABD’ye dayanmak yerine kendi gücünü kurmak.Suudi varsayımına göre en büyük düşman cihatçılar ve IŞİDolduğuna göre, Suriye’de Esat rejimi devam ettikçe El Kaide veIŞİD kendilerine gerekli ortamı bulacak ve Suudi Arabistan’ınrollerini çalacaklar. Madalyonun öbür yüzünde ise bugün ABD’yeyaklaşan ancak Ortadoğu’da gittikçe kendini çevreleyen İrantehdidi var. Salman şimdilerde Müslüman Kardeşler korosu olanTürkiye, Katar, Sudan ve Hamas ittifakına katılıyor ve asılhedef IŞİD ya da El Kaide olduğu kadar İran17. Suudiler, İran-ABD anlaşması sonrası İran özel kuvvetlerinin tüm bölgeyeyayılacağından korkuyor. Bu yüzden Kerry, Mart 2015’de Suudi

15 Dov S. Zakheim: The Spin Zone: Don't Buy Obama's Hype on Iran, (April3, 2015).16 Amal Mudallai: Sorry, Obama: The Arab World No Longer Needs America,(April 1, 2015).17 David Andrew Weinberg: Doomsday: Stopping a Middle East Nuclear ArmsRace, Foundation for Defense of Democracies, (March 31, 2015).

9

Arabistan’a gelerek İran ile anlaşmanın Suudi güvenliği içinhiçbir şeyi değiştirmeyeceği garantisi verdi. Son gelişmelerdensonra S. Arabistan, Müslüman Kardeşler ile bile yakınlaşmayıdüşünüyor. Tüm bunlar tam da Erdoğan’ın istediği şeyler. Yemensavaşı ile Suudiler üç mesaj veriyor18; İran’a “dur” deniyor,kendi kamuoyuna “silaha harcadığımız paralar boşa gitmediği”gösteriliyor, ABD’ye ise “sen istesen de istemesen de ben işimebakarım” iması yapılıyor. Irak’tan sonra Yemen ve Bahreyn’de deŞiiler tarafından kuşatıldığını gören Suudi Kralı Saddam’ınakıbetine uğramaktan korkuyor. Bu yüzden Pakistan üzerindennükleer silah edinme niyeti beklenirken, sıradaki diğer nükleeradayları BAE, Mısır ve Türkiye19. İran ile anlaşmayı örnekalarak bu ülkeler özellikle Suudi Arabistan nükleer potansiyelhedefleyebilir. Böylece Ortadoğu’da isteyen ülkeler, nükleersilah edinmek için bir yıllık hazırlık kabiliyetine ulaşmışolacaklar. Nitekim Amman, Ruslarla 10 milyar dolarlık ilknükleer enerji santralı için anlaşma yaptı. Şubat ayında aynıanlaşma Mısır ile tekrarlandı. BAE, kendi yolunu çiziyor veABD’nin nükleer işbirliği teklifini dikkate almıyor.

18 Fahad Nazer: Revealed: Saudi Arabia's Plan to Transform the MiddleEast, The New York Times (April 1, 2015).19 Dov S. Zakheim: The Spin Zone: Don't Buy Obama's Hype on Iran, (April3, 2015).

10

“Sayın Kongre ABD ya da İsrail’den birine bağlılık yemini etmeni

istiyorum.”

Resim: Bir ABD Vatandaşının İsrail Tepkisi

Bölgedeki en büyük ekonomi ve orduya sahip Türkiye;Ortadoğu, Kafkasya ve Ukrayna’da olup-bitenleri izleme modunageçti. Çünkü Türkiye’nin Ortadoğu’da Müslüman Kardeşler oyunubaşarısız oldu ve geçen hafta bu başarısızlığın nedeni olarakgördükleri İran hesapsızca suçlandı. İran’ı mezhepçiliklesuçlarken aslında kendinden bahseden Ankara, Musul’a İran’ındeğil Sünni güçlerin gelmesini istiyor. Irak’ta Barzani ilekirli petrol parasından başka Türkiye’nin eline geçecek bir şeyyok ama Kürt yönetimi ancak Türkiye’den aldığı borç ile ayaktadurabiliyor. Türkiye’nin sorununun temelinde irrasyonalite varyani böyle bir ordu ile Ortadoğu’da Sünni liderliğineoynayamazsın, ABD ise sana bedava liderlik vermez. İran-ABDanlaşması ise Ortadoğu’daki güç dengesinde Türkiye’yi minderedavet etmektedir ancak ülke içi dengeler artık kırılmanoktasına geldi. Seçimlerden sonra artık biz Ortadoğu’yu değil,onlar Türkiye’nin iç sorunlarını konuşmaya başlayacak. Erdoğan,Ortadoğu’da yeni dönemin başlangıcının son liderlerinden biriolarak İran’a gidiyor. Türkiye’den beklenen desteğin zayıf veyavaş olması Kürtleri, İran tarafına itiyor. Bu Kürtlerinpetrolü İran üzerinden satma gibi bir arayışa yol açarsa, zoroyunu bozacak yani Ankara’nın tek dayanağı da elinden gidecek.İran ve Şiiler, Türkiye’nin aklına bir türlü gelmeyen şeyiyapıyorlar, bölgedeki Sünni güçleri silahsızlandırmaçalışmalarına başladılar. Böylece hem yeni bir isyanı engellemehem de bölgedeki silahlı güçleri kontrol altına alma imkânınakavuşuyorlar. Diğer yandan başta Türkmenler ve bazı Sünnigruplara silah vermeyi teklif ederek; Türkiye, ABD ve Suudileregüvenmemeyi öğretiyorlar.

1980’lerden beri Ortadoğu’da köprülerin altından çok sularaktı ve artık Türkiye, Suudi Arabistan ve İsrail gibi eskiçamlar bardak oluyor. Suudi Arabistan ve İsrail’in başındanberi bu anlaşmaya tepkisi zaten İran’ın nükleer silah sahibiolması değil, ABD ile ilişkilerinin gelişmesi ve ötesindekendilerinin konumunun zayıflaması ve gözden çıkarılma korkusuidi. İsrail Başbakanı Netanyahu, anlaşmayı ülkesinin varlığını

11

devam ettirmesine bir tehdit olarak gördüğünü açıkladı. İsraillobisi pek çok grubu biraraya getirerek anlaşmayı reddettirmekiçin çalışmaya başladı bile. İronik olan, İran bundan sonra tümOrtadoğu ve Kuzey Afrika’nın nükleer silahlardan arındırılmasıve IAEA teftişinin uygulanmasını isteyebilir20. Bu doğal olarakbu silahları edinen İsrail’i vuracaktır. İsrail bugüne kadarİran’ı nükleer silah edinme program için suçlarken, kendifaaliyetlerine sansür uyguladı. İsrail’de 100 nükleer silahvarken İran’da durum sıfırdır. İsrail’e artık silah satmak veyardım yapmak için gerekçe kalmayacak, belki de bu para IŞİD’lemücadele için İran’a verilecek. Diğer bir ironi, şimdi ABDOrtadoğu barış süreci için önemli bir adım atıyor. ABDDışişleri Bakanı Kerry tarafından BM GK’ne getirilecek yenitasarıya göre bundan sonra dışarıdan katılım olmadan İsrail veFilistin tarafının doğrudan görüşmesi yöntemi önerilecek21.ABD, yaklaşık yarım yüzyıldır sürdürdüğü arabuluculuğunbaşarısız olduğunu öne sürerek, İsrail’i arkasına saklanmaavantajından mahrum ediyor. İsrail, 1967 öncesi sınırlarınaçekilmeyi ve Filistin topraklarından çıkmasını gerektirenanlaşmayı, şartlar değiştiği için yeniden ele alınmasıgerektiğini öne sürerek işgalci konumuna devam ediyor, bubölgelere sürekli yeni Yahudi yerleşimciler taşıyordu. Artıkİsrail, iki devletli çözüme karşı çıkarak Filistinlileriasimile etme politikasında yalnız kalıyor.

SonuçUluslararası ilişkilerde 10-15 yıl çok uzun bir süredir

hele ki özellikle Ortadoğu’da çok şeyler önümüzdeki birkaçyılda değişmeye yakın iken. Geçmişte ABD ve Sovyetler arasındayapılan pek çok silahsızlanma anlaşması ya Kongre onayındanbile geçmedi ya da şimdi yürürlükte değil. Cumhuriyetçiler,2018’de İran ile savaşmayı planlıyorlar ve on yıldır ABD savaşmekanizması bu ordunun geliştirilmesi için çalışıyor, çünküaynı ordu 2030’lar da Çin’e karşı da kullanılacak. Eylem planı,ABD ile İran arasında daha büyük bir stratejik çerçeveanlaşmasının parçası değil. Son anlaşma ile yaptırımlarkalkmıyor, beklemede tutuluyor ve ilk ihlalde geri gelecek.Kaddafi’de Batı ile benzer bir anlaşmayı 2003’de yapmıştı ve2011’de sonunun ne olduğunu gördük. Aynı hatayı Suriye yaptı ve20 Chandra Muzaffar: The Iran Nuclear Agreement: A Step in The RightDirection, Global Research, (April 5, 2015).21 James Kiffield: Tough Love: Obama's New Hardline Israel Policy,National Journal, (April 2, 2015).

12

sınırlarını Batıya açınca olanları hala yaşıyoruz. Özetleanlaşmalar hep vardır ama Batının emperyalist hevesleri veplanları asla son bulmaz, daha derinlerden çalışır. Şimdi deyeni dönem İran’da bir rejim değişikliği denemek için fırsatolarak kullanılacak. ABD’nin Irak’ta bir milyon kişiyiöldürmesi İran’ın nükleer silahından daha büyük tehdittir.Amerikan postalı değmedikçe Ortadoğu’da Amerikan barışıolamayacaktır, tıpkı Kandil’e gitmedikçe PKK’nın yaşayacakolması gibi. ABD, İran’ı artık ön cepheye koyarak sadece Asya-Pasifik’in değil Orta Asya’nın kaynaklarına da rahatça elatabilir ve Rusya, kendi etki bölgesinde ABD ilekarşılaşabilir. İran ile ilişki Çin’in ana enerji kaynağınınkontrol altına alınması demektir. İran, genç, iyi eğitimli,şehirli ve modern bir toplum olarak modern dünyada hak ettiğiyerini almak istiyor. Başkalarını şeytanlaştırarak, kendihukuksuzluklarımızı ve derin emellerimizi gizlemektenvazgeçelim artık. İran’ın bölgede güçlenmesi Türkiye’ninlehine, çünkü Ankara’nın tersine İran’ın Barzani ile göbek bağıyok ve bir Kürt devletine asla müsaade etmez.

13