İqtisadi nəzəriyyə

1

ELSEVR KRMOV

BR OSMANOV

QTSAD NZRYY

Drslik

Azrbaycan Respublikas

Thsil Nazirliyinin 21 iyun 2004-

c il tarixli 560 sayl mri il ali

mktb tlblri n drslik

kimi nr tvsiy edilmidir

2

Az

K56

Elmi redaktor: sa Hseyn olu Alyev

AMEA qtisadiyyat nstitutunun direktoru, i.e.d., professor

Ryilr: Arif krli olu krliyev

ADU-nun kafedra mdiri, mkdar elm xadimi i.e.d.,

professor

li Qulu olu Allahverdiyev

ADPU-nun qtisadi v Sosial fnlr kafedrasnn mdiri,

i.e.d., professor

Clil Hbib olu Krimov

ADNA-nn dosenti i.e.n.

K56 E.N.Krimov, B.O.Osmanov QTSAD NZRYY

Bak, Vtn nriyyat. 2010. 630 sh.

Tzlnmi v yenidn ilnmi tkrar nr

4752013811

K

121-2004

E.N.Krimov,

B.O.Osmanov

3

1. .11

2. .

1. .....13

2. ...15

3. ..17

4. .24 3. . . -

.

1. .....30

2. - .....33

3. .....35

4. ..40 4. . . 1. ......51

2. ...53

3. : ..59

4. .....63

5. .......68 5. . . 1. , ...71

2. ....74

3. .....77

4. ....83 6. . 1. ...86

2. , ...92 3.

..99

4. .101 7. . - 1. ()......104

2. ..107

4

3. , .......109

4. ....112

5. ......114 8. .

1.

119

2. .....123

3. .......130 9. . 1. . ...134

2. ..138

3. : .......139

4. ......142

5. .............145

6. . .......149

7. ...152

8. , ....159

9. //////

//////////164// 10. 1. ..169

2. ..170

3. , ...176

4. 179 11. . 1. ...180

2. .......182

3. .188 12. . 1. ....200

2. ..202

3. , .......205

5

13. .

1.

......210

2. ..213

3. .......219

4.

.....221

5.

.......228 14. . :

1. .

....232

2. -

....237

3. .......241 15. . . 1. .....243

2. ..248

3. 254

4. , ...257 16. . . .

1. .....262

2. ...264

3. .......268

4. ....273 17. . . 1.

.278

2. .....280

3. ..........284

4. - . ..288

5. : ,

..293

6

18. . 1.

...296

2. -

.....299 3. -

..........303 19. . 1. ..305

2. ..309 20. .

1. , ,

.316

2.

()......320 3. ..322

4. ....324

5. 330 21. . -

1. - -

..333

2. ..336 3.

............338

4. -

340 22. .

1. , .340

2.

345

3. ...........348

7

4.

351 23. . .

- 1. ..353

2. , ,

.....356

3. ............360

4. - ....362 24. . 1. ..365

2. -

.........368

3. ...........372

4. ...373

5. ..374 25. . ,

. 1. -

377

2. ...381

3. ...........385

4. ..386

5. ........................................................................390

26. . 1. .......397

2. nzri

..401

3. - ..........404

4. ...405 27. . .

. 1. ..410

8

2. ......415 3.

............................................................................420 28. . 1.

..423

2.

.......425

3. ().......427

4. ,

...429 29. .

1. ,

...436

2.

...438

3. .......441

4. : , .....447 30. .

1. , .450

2. .......454

3. ............457

4. - ..461 31. .

1. , ...464

2. ......466

3. .............471 32. .

1. .474

2.

.......476 3. .................................................................479

4. ..481

9

5. .484 33. . -

. 1. .487

2. .....489

3. -..............492

4. .496 34. .

1.

...500

2.

.....502 3. -

...505

4.

.508 35. . 1.

..511

2. ...517

3. ..........520

4. : .....527 36. .

1. ...530

2. ..534 3. , -

..........536 37. .

1. ..542

2. .....544

3. ..........549

10

4. -

.554 38. .

1. -

...559

2. ..562

3. .........565 39. .

1.

..568

2.

................574

3. .......576

40. .579 41.

....625???????

11

b , , - , . , . , , -

m he d .

nlar il . Bu vaxta qdr o , . 2004-c ild

nr qtisadi zriy

drsliyi tlblrin iqtisadi tfkkrn formalamasnda

msbt rol v hazrda bu drsliyi ld etmk

tindir. Bu sbdn d tlblrin istifad ed bilcyi v

masir tlblr yeni drsliyin yazlmasna ehtiyac

yaranmdr.

Bununla yana, haqqnda danlan drsliyin apndan

ken dvr rzind ali thsilin yeni standarta

uyunladrlmasna ciddi ehtiyac y. drsliyi , , , . drsliyinin mlliflri i - , masir tlblr v standartlara cavab vern

samball bir drslik yartmaa mvffq olmular.

12

, qtisadi nzriyy drsliyi

bynilck . , .

tn b v

n daha mkmml bir drslik kimi

hazrlanacana rait yaradr.

13

. 1. d ,

yb . sas . art - .

, . . . , , lar .

, . , , . , v eyni zamanda . , .

a (, , .) . . maddi lr v xidmtlr gstrmkdir. , . , . , artr v mxtlif . .

14

- . - , y .

?, ?, ? . ?, ? . ? (, , i, .) faliyyti .

- . , , , . . . , . , . , , lazm , d - .

, . , . , . .

, , gstrir.

- , , .

- su . , , i, airdir. , i-

15

- ni hat edir. ; - , - , - .

.

tisadi yatlarda v kvi informasiya vasitlrind , a rast (, , .) - i . 10 %- . , , , , . tutulur. , . Qapal iqtisadiyyatda olan iqtisadi aqlr keirilir. , . . Bu ki - 3-10 %, 3-9 %, 30 %, 60 %- . , , , - , . .

2.

. , - dr. Bir sra alimlr

16

. , .

. - . () . 1615- t . Hin ; ; . () demkdir. , .

S, zia iat . , . : , , n , , - .

etibarn . . (1842-1924) . , 1890- n . .

S terminin . 90-

17

, , . h , - ludurlar.

d ilahlardan (h) . .

3. , .

, , . , - , - , - . .

, , , -

18

. . , () , ..., (-, 1981, .177).

. , , , , . , . . . . . . . .

i , . . : . . - ,

, . .. , , .

lri, lri .

19

, ; .

. . . , ( )

, . .. .. , , .

nd as mqsd r. - . c il yanr.

Elmi dbiyyatlarda v drsliklrd metod anlay il

yana metodologiyada anlayna da rast glmk olur. Metod

dedikd myyn bir hadis v ya prosesin yrnilmsind

istifad ediln alt, sul, vasit v s. zrd tutulur.

Metodologiya is metodlar haqqnda elmdir.

qtisadi nzriyynin metodologiyas mxtlif iqtisadi

hadislri, proseslri yrnn metodlar haqqnda elmdir.

qtisadi hadis v proselrin yrnilmsin nzriyyilrin

baxlar mxtlif olduu kimi onlarn istifad etdiklri metod

20

v metodologiyalar da frqlidir. qtisadi hadis v proses-

lr yanamann sas istiqamtlri aadaklardr:

a) Subyektiv yanama, bu yanamada iqtisadi hadis- lrin thlilind x nqtsi kimi tsrrfat subyekti (ev

tsrrfat, firma v s.) . Bunlarn hr biri mtlq

mstqildir, ham bir-birin qar brabr vziyytddir. Bu

yanamada iqtisadi subyektin davran-

masdr. Tlbat v faydallq bu metodologiyann sas

kateqoriyalardr. Bunlarla yana son hdd faydall, son

hdd xrclri, son hdd mhsuldarl v s. teqoriyalarn-

dan da istifad olunur. Bu yanamadan marjinalistlr daha

ox istifad edirlr.

b) Neopozitiv-emprik yanama, bu yanamada sas diqqt iqtisadi hadislrin yrnilmsin v onlarn qiymt-

lndirilmsin verilir. Bu yanamada sas yer tdqiqatn

texniki aparat tutur v tdqiqatn nticsi kimi mxtlif nv

iqtisadi modellr alnr. Neopozitiv- emprik yanamada riyazi

aparatdan geni istifad olunur.

c) Rasionalist (smrli) yanama, bu yanamadan istifad ednlr cmiyytin tbii, rasionalist qanunlarn

drk etmy alrlar. Onlar iqtisadi sistem tam, btvlkd

tdqiq etmy cmiyytin iqtisadi yrnmy

chd edirlr. F.Kene, A.Smit, D.Rikardo z tdqiqatlarnda

bu metodoloji yanamalardan istifad etmilr. D.Rikardoya

gr iqtisadi nzriyynin vzifsi insann davrann deyil,

ictimai mhsulun istehsaln, b tnzimlyn

qanunlar yrnmkdir. Bu yanamada sas diqqt dyr,

qiymt, iqtisadi qanunlara verilir. Bu yanamada

subyektivilrdn frqli olaraq cmiyytin siniflr

b, istismarn mvcud olunmas etiraf olunur.

d) Dielektiv-metarialist yanama, bu yanamada iqtisadi hadislrin gerkilikl mvcud olan v onlarn

inkiafna daxiln xas olan laqlrini thlil edir. Bu

21

yanamaya gr iqtisadi hadis v proselr daim yaranr,

inkiaf edir v myyn dvrdn sonra mhv olur. Bu

hrkt saddn mrkkb, aadan yuxarya doru olaraq

daim ba verir. qtisadi hadis v proselrin marksist thlili

bu metodologiyaya saslanr. qtisadi predmeti

kimi bu elmin tqiqat sahri haqqndak . Merkantilizm mktbinin nmayndlrin gr iqtisadi nzriyynin tdqiqat sahsi tdavl sferas (dairsi, sahsi), fizokratlara gr aqrar (knd tsrrfat) sferas, klassik mktb gr (o cmldn marksizm gr) maddi istehsal sferas, masir iqdisadi mktblr gr is istehsal v xidmt sferalardr.

, . . , . . - . , . , , . , , hyata keirildiyi . is .

() , . , .

22

- .

- , . . ox .

, , , , , , . . h , . , , . . ox - . . - , . . is .

, , . . . . , , - , . .

23

, . . , . .

, () . ya . . , ictimai . , , - , . . . - . , 1998- () 2,25, v 2,90, n 3,35, 0,39 .

. - . , - , . .

() , - . . .

24

.

4.

, , . , . Btn lr , . . .

. , , , .

. . Bu , . , . , , . , , , . .

25

, , , . .

, . () . , , . , (, .) .

, . in n . , . , . , n , . t . , . xeyli . u

26

. , - 50%- (40 ), 30-40%- , 50%- (43 ) . 800 . .

. , iqtisadi biliklr . - , . , . i

, , ; , ( ) .... (N.Tusi -, B 1980 .177).

ox vacibdir. , . . ,

27

. nin . , . tin situsiyalarda . , . . :

, , He stnlk . ,

. .

ma . . , .

ya , , aadak kimidir

28

dvl 1.2

29

30

. .

1. Q . -

.

indn . . . , - . mat yla , , gil .

dastan , , ,

. Burada d, , , t : , . . , , . korlayanlara .

. 531-479- .

31

. , , . , , , (). . . - . rn fikrin .

. (. 430-355) . . . , - . , , . , . , ( ) . ir , .

(.. 427-347) . , . , . ()

32

, ( ) .

(.. 384-322) - , .

, aninin, . , . , . - , , frqlndir. : . , . .

. ani . , , , . . ,

anlrini . : (), () (). , . , 12 atufindialarn .

33

, , .

n n . n . - . .

2. Q-

tarix , . . , , , , . , , , ( 1993 .39,). , (.460).

n , : (.157), (.511).

, : , . ,

34

: .

: , - , , (. 493).

: , . , . . , - , . (: .23, 525, 353).

. - . - 1992- .

: , (.421). , , [ ] (.460).

- , , -

qiymtli . (.123). [ ] (.134), (361). 83- - ( ) .

(kid v ld aldadanlarn)

, .

35

- , , . . - , .

, -, -, .

- - , v - . - () 34-35 : [ ] - ! [ ] - , [ ]: . [, ] ! (.162).

3.

. yrn, lakin .

. . O, i

gstrir: , , - . , insan ,

. Byk air i :

?

36

, , , . . -

:

, . , . , , , . , ! , . ,

srlrind syldiyi : , ? , , . , . .

: , . ,

37

a. , . , -

- :

, , ? , , . - , , . .

:

, . , , -. , , . ,

:

, , . , , .

38

(1201-1274) . baqa , . - , . , , baqa . , , trzi . . , , , , , . , . , ,

. , : () , , - . Tusi : , , , - . . , , , , . : , , , ; , , - , , ; , , -

39

, .

. edilmsini , . , 40- . .

.., .,

. . .. , : , , , , , .

. - . . , , , , , .

1876- 7- . .

1877- 11- , . : , , , .

40

. , - , , , . .

4.

- . , zrurt yarand. . , . , ( ) . - . - , , .

i . (1571-1641), (1575-1621) . () n . . . , . , . (la, ) . . ,

41

. , . .

. - . . , . ., , . . . , . . , . .

. ., . . . du . - , - . . . , , , ,

42

.

. , onun . , , .

. (1776) . . . , . . , .

. . . .

. - - , , . , , . .

. , , . , .

43

. y . . , , , , .

.

n i vardr. . - sidir. ., ., .. . . . . - . , , . . , . , , - , , . , - . , (), .

. -, , ,

44

. , , .

.. (1870-1924) -. , , , , .

. Lenin - . 1917- , . .

qrarlamas - . .

- . , . () , , . - , . . a , . , , .

45

. .

. , - . ( ), - . , , , . , . - , .

: , , - .

n :

- ., . - . . , . . .

, , , , . - . . .

46

- ., ., ., . . , ( ) .

- eoklassizmin dir ki, o, - . , , ( ) v

( sviyysi, , .) - , , . .

: .

(1883-1946) nd .

, (1936) - . - (., ., ., ., . .) .

.

-

, .

47

, . , . . , ( ) . s .

, , , () .

s., ., ., . . . - - . - .

(), . - . - :

- ;

- () ; -

(a .).

.

48

- , , , - .

- , .v, .

, , - .

, , . - , la, . d n y () , - - . L , . , .

, : i (), () - .

m . . -

49

.

(s) . . , . ( ) . u . . . . strilir. - . - . . - () .

- .

50

51

.

1.

k , , , , . , . , k . , . , . . () . . - - () . . , , :

) ; , , . , , . , , . - , . .

52

, ,

(formaladrmdr).

r . , . k . . , m .

) , t . . , v s.

ld edirlr. M t

il . , , .

, .

) i , . (, , , .) . .

, . () . , , . .

53

. , .

2. ()

. . . .

. , . . , . , .

, , . . , . , , , . .

. . , . .

54

. . , , , , ,

, .. - (. , . ) , , , , , , .

. , . , . , , .

- . . , . , .

, . , - . , , . , ; .

. , , , , () , . , ,

55

. () , . .

. - . fiziki . , ( ) . , (),

, i, , - . () t

, , n d . .

. m - . , . . .

, . , . - . .

, .

56

. . - d . , , , . .

, , n . - () . - .

- . , , , , . . . .

- , . , , . .

57

. , ( ), . mk

resurslar hm fiziki v zehni qabiliyytlri, hm d sahibkarlq

faliyytini znd ks etdirir. , , .

n . , .

( ) .

16 60-65 , .

, . , . . .

. . (1789-1846) . . . , ,

, .

58

- vf, . , , .

, . , - . .

, . - , . .

(-) . . , ( , ), .

. in i i . Mbadil , . , , . - , - .

59

. , . . , ba . , . .

3. :

. , , . . (1723-1790) . , .

. , , (sahlr) .

. , . .

60

. , , . () . , . , . . . , - , , . . , - . () - , , . .

, . : , , , , , , . . , , , . . ,

61

. - . , n, n ilsi .

, , .

- in. ,

l .

- . , . - , , . . . . , . - . . . . -

62

, . .

. . , . . () () .

=

. -

() . ( , - ) . () , ( ) . , (, , ) () . , . - . .

, . , . . - .

63

.

4.

. , . . mnft . , . . . . , .

, - . , .

, . (), ( ), () . (==)=(, , , , ) , , , , .

() ()

64

. , . c = () .

, .

. e , , , . , , . , -. : .

n k , . , ( 2-3 ) . = () .

- ( ). , l.

. . :

65

Cdvl 3.1

, . 2- 25 . 10 25 (25-10=15) t .

, t si . . , . . (kil 1)

) ; ) . ,

66

. (l

) : = :. . :

() () , () () , .

. () () .

. . , , .

- .

67

. . , . , . , . , . .

. . , .

. . . , . . , . - . , .

.

68

: ) ; ) ; ) - .

5. A

. . .

. , . , , , .

- . , .

. - , , , , , ( ) .

:

) , ;

) ( ) , ;

) .

69

() :

) , ;

) ;

) . .

, =

Q

R(

. . . . , .

. . ,

70

.

daha . , ,

ld ediln

glir, .

() . . : , , , . .

71

IV F. 1. M ,

C v xidmtlr

. ,

v xidmtlr . .

dr. . . . , ( ) , r, v s.

, . , , , .

. asl olaraq istehsal . . i . , , , .

72

, , . (, , .) . , . . , . , . . , . , . , . ,

, .

. , , . - , .

, , . , , , , , , .

- . -

73

. . , . . , . , .

iqtisadi

frqli kild edilmidir. , (., . .) . , . klassiklr

kimi baa drlr.

() , . . . . : , . . , .

. . . , , , , , .

.

74

. . . ( ) . - , , .

2. M

() , , .

() . , - , . . , . - , , , ,

i . , , , , . edir.

misal olaraq , , . , . , (, ) .

75

. . - , , daxildir. - .

() . - . . , idi.

, - apara bilmmlri . .

. - . , - . - . - nmundir.

, . .

76

d tkil . , , ( ) . . shmdar cmiyytinin , . - . .

() . , , - . zm 80-90 %- . 10 %- 50 %- .

. , .

. ml glir.

- - . () . , , . () amaqdadr.

77

, d .

, . , .

3. M

. - . ,

. , , .

. , , () .

78

(i) (i) . , . , .

onun .

il . - vaxtlarda . . , , .

. , -, , - , .

q . . . 1946-1951- . 1951-1953- . 1967- , 80- . 100 . 100 .

79

. - , . . , . , . , . -, . , . 1979-1992- . - ? : .

, onlarn - .

. -. , , u . . .

80

.

dn , .

: . , . , , t , . ,

, . ( ) , mk .

, (-) , , . vsiq alr.

da . . : , - ; ; ; - - .

, - .

:

81

- y 20 %- n ;

- . .

- - . , .

. l

; -

; -

; -,

.

. . . .

. 1995- 1995-1998- in , , , , .

15%-

82

, . 85%- , , .

- . ( ) 15%-i ( ), 50%- , 10-20%- . 25%- .

(1996-1998; 1998-2000; 2000-2001 2001-2005- ) 2005- . , . n . i , .

. , . , .

32 .

a : k ( ) ; ( ) - .

- . , ,

83

. , k . s, d - , nlrin . , . , . , etdiyi , . . Nhayt bu mddt 2010-cu ilin sonunda baa atmaldr.

4. M

drl - . -, - .

- . , - . . , dr . , , - , , . .

drl

lr , . ,

84

- a.

drl , . , , , , .

drl , . , . , - - .

drl

d . , . . , , .

. c , , . . . .

() mnafelr

qrup zr: (, ), () .

: - :

, , - , .

- : ; ; .

85

M - . , . unu yerin yetirir, . .

86

.

1.

, , - . ( ) , , . , . . , . , , . , - . , .

(, , , .) . . , , .

el . - lr .

. . ( )

i il diqqti clb edir: - ()

; - ; - (dlili),

, .

87

. :

) ;

) , , .

. . , ( ) , , , . ( ), - - , - . - , .

. (1748-1832) . - . = . :

- ( );

- - ( ); - ,

() - ;

- . .

88

- .

. :

- , ;

- , ;

- ;

- ;

- .

. . :

- ; - ;

- v ; - -

; - ;

, diyiniz . . , -

89

. . , , .

, , ; , , . . , , , , , . . , . . , - .

. , . in .

. - rl-

d . . , , , . . , . - .

90

( - ) .

40-60- .

,

- . yksk

artq , . . .

nin , . . - ayanr.

, , . , , . . , , .

. . , - g (, ) - . , . (, ): (

91

),

( i - ) . . .

, .

v . - , , . .

- .

. , x- . . gr i

g - .

- , , - , - , . . - . , , , , . . . . , , , , . , ,

, , .

92

, . , . , , . .

, v - , , , .

2. ,

frqli . - . - .

(1332-1406) . (), () ().

(1723-1816) : , - . i

: n

mrhlsi, a , , , , , . :

93

4.4. S .

- . -, - . , , - , daha ox

, - , .

. , aqlamdr. - : , , , m .

: , , , , tl . Sonralar o, bu

mrhllr altnc hyat keyfiyytinin axtar mrhlsini

d lav etmidir.

94

v . - . .

. . , , . - : . .

f . , , . , , . , . - . mxtlif chtlrdn, baxlardan

yrnilir. -

-in . - , , , formalar , v

s. . . . . , .

95

nemt . -

. il . . l , .

n

klri : , , . - .

- , u,

-dir. ; ; ; , .

- d

, . , , , . .

- - . - : , . , , , , , . . - .

96

i - . , , , , . .

l qanunlar, qaydalar f .

. , - . () , , ya , . . -

i

( lr ) ( lr ) .

, , , . n , . daha . , .

. . , . . 20- - - in .

97

- -

n.

, apar. ,

smrli ,

. Bazar sistemind azad sahibkarlq

mvcud olduu n iqtisadiyyatn sas probleminin n?,

n qdr? v kimin n?, - hlli mlkiyytilr trfindn

mstqil yerin yetirilir. Qiymtlrin qrarlamas is daha

ox tlb v tklifin qarlql tsirindn ba verir. -

, edilmsidir. .

,

atmazlqlara da . , - . . , . . - .

-rl . 20- , 50- , 90- balayaraq , .

, - . . ?,

98

? i. - . ? . , . .

lar , () () .

. a .

iqtisadi - . ,

in stnlynd zn gstrir. . . . - , daha ox .

. el , , , . .

. nin

(, .)

99

. n y .

3. lr

( - ) .

lr y .

,

tlbatlarn sonsuzluu, . . , . . ,

nn

yi nzrd tutulur. , .

, . , . , (, , , ) n ,

y y :

100

.

, ,

, y . , () .

, , . . ( )

101

g .

() a - . , rndan . , .

qtisadi seim problemi daimidir. Bel ki, oxsayl

tlbatlar dmk istfad olunan hr bir amil

mhdud olsa da ondan alternativ istifad v istehsal

amillrinin daha ya kombinasiyas (uzladrlmas)

problemi hmi mvcuddur. ETT-nin inkiaf daha yax

kombinasiyalarn qurulmasna sbb olar.

4. ,

(, ) , , si demkdir. - , . in

r.

, i -

- is .

50-60- . ( ) (- ) . .

102

- , - in , , , a . . i, . - .

. - ( ) bir-birin .

, - ( , - , , ) , ( , , - , ) . .

. , , .

. , , , . , . - , , , . .

103

.

. . - , ( ) . , ... , , .

. : , .

104

I .

1. () ,

, , . , . . , , , . , . vasitsil . . , d, - . () , .

, - , .

. . . , . . . , .

. , .

105

ii. ,

, iqtisadiyyat . n . , - . . . - , . . .

. . .

. . , . . , .

. .

106

. . -. . , . , , , , -. :

) , , . , ;

) h- r, - . . . . .

idi. . . , . . , , - , , , . - .

107

2.

. , . , nin v , , . . , , . , , - , . . () , .

, . , . ,

yni mtnin insann tlbatn dmk qabiliyyti onun

fiziki v kimyvi xasslrindn, hndsi lsndn v s.

asldr. M, , , . - . G

. () . , , . , , mhsullarn .

, - .

108

. , 20 , (1:20). . 1:20 , 1:22 . 1:20

, 1:22 . (,

) . . ki, v ya . O , - . , , , () . . onun . . .

. l. . , , . , .

. , , , .

nvlri - . , ,

109

, . , , , . . nvlri - .

. , , . , , , , . - . , () . . - eyni kmiyyt . 20 (22 ) , 20 (22) .

. olunur. 3. D, .

v

. (., .), . .

110

, . ( ) . (, , .) . . ( ) ( ) . ( ) . , . , , . , . . . , . . , . .

(- .) , . , . yaranmdr.

(, , ) . .

. , .

111

. ni . ( ) . , 100 . 20 10 , 25 12 , 40 15 , 10 17 , 5 18 . 40 15 . , 15 .

sbb olur. dirir. , - .

. i, . , . , , . . , . .

112

()

z tuturlar.

4. lr

. nlar, , lar. , .

, , 20 . , . , . , , . =20 20 () , , 20 .

. . a diqqt yetirmidir. , , . . , .

- .

113

, .

. , . mt , , , . . r. , , . , .

,

ksin, . . : , . , .

i. , . , ( ) .

digr . , . . . .

114

; .

Onu da qeyd edk ki, pulun mahiyyti haqqnda

masir nzriyyilrin baxlarna nisbtn, XIII srd

yaam Azrbaycan mtfkkiri Nsirddin Tusinin

baxlar daha elmidir. Onun fikrinc mxtlif xslrin

hazrladqlar mhsullara srf etdiklri mk muxtlif (ox

v az) ola bilr v buna gr d zruri olaraq bir

tarazladrc, brabrldirici vasity ehtiyac meydana

xar, o da dinar (pul) olar(Bax Xac Nsirddin Tusi,

xlaqi-Nasiri, Bak 2005).

Pulun meydana glmsi mt fetiizmini daha da gclndirdi. K.Marksa gr mt fetiizminin (kapital,I cild, fsil 1, 4) mahiyyti imsanlar arasnda mnasi- btlrin yalamas, yalarn insanlar zrind hakimiyytidir. Bel ki, mt istehsals nn gndlik tcrbsind min olur ki, onun maddi rifah mtnin bazarda zn aparmasndan, onun satlb-satlmamasndan, baha v ya ucuz satlmasndan asldr. Bellikl mty evrilmi yalar sanki canl ruha malik olurlar. Bel xr ki, insanlar mk mhsullarnn hrktini idar etmirlr, ksin, mt formas alm mk mhsullar insanlarn taleyini idar edir. Pulun meydana glmsil mt fetiizmi pul fetiizmin evrilir.

5. P

, ,

unu .

.

, .

115

- . , . , . . . () , .

. . , . . , . . , , . , , . . .

: -; -.

-

. unu () . , digr .

---. () il .

116

() , .

. . , . , . , .

olmasdr. . - . , . , , , . -, , . .

. ,

, . , . .

. . , . . , .

. . , . .

117

.

lk . - 1690, 1571- , ri - . . , , .

() . 1915- - . () 1993- . , () . .

. 10%- .

, .

118

kil 6.1

119

V . ,

1. B

H .

, . . .

, () . . ; ayr-ayr metod v . . , , . , .

. , - . , , . . . 60- , . 70-80- h

. O, k ( - ) , , .

120

. . : ; ; ; ; ; - . .

. , , . . . - , . .

. , - . ,

, , . . . , . , . . .

. , : ?, ? ? . , . , , . () ,

121

. . , . , (, .) , . , , . .

. , . , , . .

n . , . , dir, . , .

. - . . n .

istifad edrk . .

N . . , , .

122

. .

, . , ; -

, baha ; , . , , - . .

- . , , - , . , -

. ?,

? c?

. , s . - . - . , di. B , - m. - .

123

, - . - . 2. B

iv . (, , , ), , , , . -in : , (), . (), . .

, , , , .

, - , . . . u . . , . .

124

, . Onu da qeyd edk ki, N.Tusinin xlaqi-Nasiri srinin ikinci mqalsi Evdarlq elmi haqqnda dr. Bu mqald ail qurman zruriliyi, onun faliyyti v sair il laqdar ox qiymtli mslhtlr, tvsiylr verilmidir.

, u , , n . - , , , .

, - - , , , .

. . lar - . - - , . , . , . .

lr , , , , . , . - . .

125

. .

. . :

) () r?

) , () ?

- . H , , , .

, , . . , .

, . , razlq .

- , , (, , .) . , .

i .

v verilmsin .

, . .

126

, , ,

niahl dn . . , trbiy lanlardan

. , , .

- , - t .

, d . . - , , .

. , .

, . , , , . , , . , , , .

.

127

. , .

. lar , , - (, , , ), (, , , .), (, , .).

, .

: , , , , , , - , . X , . ,

,

v .

. . , . , .

. .

128

, .

. - .

U i

y. ,

, . , , , . . , . .

U i - . , , , .

V u , t . , .

. - . , ( ) . .

. .

zi . ,

129

, , . .

, , , , - , , .

. , - .

, , , . . , .

, .

lir. , - . .

, , - . , - . ( ) . . , , , . , lr . , , .

130

3. B

, - , . , .

, n, - . . : , - . .

y . , .

i , . , . . . B . , .

. . . , . ; - n - ; ,

131

. - . , .

- . . - . : ; . , , . . . . , - .

. - , - , , . - .

132

.

. . , - yrn. ,

n . . , ; - ; ; ; . .

. ( 50-60- ), 100 %- , 5-6 , 50-60 %- da . . . 70 () . .

.

ox .

133

, , , , . . , . 90- (1991-1995- ) 70- .

znd . .

134

I .

1. B -

. , . - - hyata keirilir.mt-pul metamorfozlar ,

(-) (-) .

, , . , - -

mcmusudur. , . ,

, - . .

, .

, , . , , , . - . myyn .

, .

- , -

, :

135

)

, .

, , . .

) . , - , a.

) , . , . - .

) , , . , , .

- s . , - , () . , .

, . :

- . , , , , , , . .

136

- , , , - . , , , . .

- - .

- - .

- (, , ) -.

- -.

- , - , -.

- () , , . -.

- , , . -.

, , , . - , . , - bazrlar . .

- . , : , , ; : .

137

(, ) -, , () i .

larda

. - . ,

. da , . ,

v . aparl.

, - . , . edir.

, . . .

, , - , , , .

elem, n ,

, , rqab, . B -

, i ,

,

138

. , , . , . elementlri v iqtisadi qanunlarnn qarlql laq v tsiri, bazar mezanizmi adlanr. Bazarda istehsal trfdn tklif, istehlak trfdn is tlb x edir v bir-birin qar dururlar. Bir-birin qar duran bu iki qvv (tlb v tklif) bazarn konkret raitindn asl olaraq az v ya ox mddt tarazlarlar (mvazintlirlr). Onlarn

tarazlq (mvazint) vziyytin gtirilmsi kortbii, bazar qanunlarnn faliyyti, ya da dvltin tnzimlyici tsiri nticsind ba verir.

Bazarda satc v alclarn vziyyti oxsayl amillrin tsiri altnda dyin bazar konyunkturasndan asldr. Bazar konyunkturu dedikd, bazarda mhsul v xidmtlrin realiz olunduu hr bir zaman ksiyindn yaranan iqtisadi rtlr mcmusu nzrd tutulur. Bazar konyunkturu tlb v tklifin nisbti, qiymt sviyysi, bazarn tutumu, alclarn tdiyy qabiliyyti, mt ehtiyyatlarnn vziyyti, inhsarln sviyysi v sairni hat edir.

Bazar mexanizmini qiymtlrin yaranmas v resurslrn bldrlmsi mexanizmi kimi d sciyylndirmk olar.

2. B c

.

- . , . - . , .

139

,

. , - . s .

o

. , , .

(i) , , , , . , n hyata keirir. .

. : ,

, . - . , .

3. M: .

. - - . 50- . .

in . -

n -

140

. , . , ; , .

. , .

. , - . , , , -; ; . B - . .

. , , .

- . d ox hmiyytlidir. , . . - , - .

141

- . , , . .

()

,

. M

, . :

- i ;

- ( , );

- ; - ; - . ,

- - .

t . - :

- ; -

; - ; - ; -

;

- v .

. , - , , .

142

, .

4. T

,

, - - . - , - . , - , (, .) . , . , . , . , - , . - , , . , n

n .

, . - . , , , - .

, . , , - . , .

143

. , , .

. :

) - : , , , ;

) : , , , ;

) ; ) . ,

. . , , , , . , , . . - .

Q :

1 2 3 4 5 6

10 8 6 5 4 3

Cdvl 8.1

.

144

qiym ,

- . , . . .

. , s . s () .

, . ,

. bu

0

4

1 2 3 4 5 6

Burada D-(demand) tlb

P (price) qiymt

Q (quitti) tlb gstriln

mtnin miqdar

145

.

i - .

. - . , -

- . , () - . () , - ()

y- .

Tlbin qiymt v digr amillrdn asll tlbin funksiyas adlanr. Tlbin qiymt funksiyas aadak kimi iar olunur:

D=f(P)

Burada D- tlb, f- funksiya, P- is qiymtdir.Tlbin digr

amillrdn asll is aadak kimi iar olunur:

D=f(P,J,Z,W...)

Burada D-tlb, f-funksiya, P- qiymt, J- glir, Z- zvqlr, W- gzlmlri ks etdirir.

5. .

. , . ,

146

. T , . , , .

, , . , . , , . , . , . , .

Bazarda tklifin sviyysi tklif qanununa sasn

formalar. Bu qanunun tlbin gr tklifin sviyysi

mhsul v xidmtin sviysi . , . .

:

1 2 3 4 5 2 4 6 8 1

0

Cdvl 8.1 .

Qiymt

147

- . ,

in d.

, .

. , . , e ( 90 %) .

(50-55 %) , .

. , . . . ,

0

4

3

2

1

2 4 6 8 10

148

, .

, .

. , ,

olunmasna . .

, an - . , . M , . , () .

Tklifin qiymt v digr amillrdn asllnn riyazi

ifadsi is aadak kimidir:

S=f(P) Burada S (sapply) tklif, f- funksiya, P- qiymt. Digr

amillrdn asll is aadak kimidir:

S=f(P,Pres, K, T, W, B)

Burada is S-tklif, f-funksiya, P-qiymt, Pres-

resurslarn qiymti, K-ttbiq olunan kapital, T-vergi v

dotasiyalar, N- satclarn say, B- digr amillri gstrir. 6. T . B

149

.

, .

. . :

:

; ; ; .

- lik

. lik , n () (%) . , ( = 1).

. , (>1), , - (

150

) 12 16 (2 8) , >1 .

6 2 , (

) 2 , 12 (6 2) 8 (2 4) ,

151

: .

( ) ()

. . ,

k

, , -.

. , -. , , . . , ( , ,

.) , . . , . , s. .

- , - . , . , () . , - . () , . , ;

152

()

. , . .

:

- , ;

- , , ;

- , ;

- , .

. - . . - . . . ,

. O , .

7. Q

-

- . , , ,

. : istehsal, .

153

, - , , -

u . .

. . . , ., ., .., .- -

. , . . , . .

, . . , . . , .

. : ; , ; ; n .

. s . . .

,

gtirib xarr.

154

. , . Hmin . . P .

, . . . , .

- , . , , , . .

, , , . 1, 2, 3, 4 :

1 2 3 4 5

0 d .

155

.

. , . , . , .

, , . . . , - - . sizliyin . .

. - . , , . . () .

, - . (, , , .) . . .

, .

156

, .

. . , , , . .

rl, ,

, () , (, .) .

- - . M

. B , .

. , - zif. ,

, . , , . . , . , . - , , , . - .

.

157

- . , a , , , . - , . .

( () . . . . , ( ). , .

, .

. l .

, , . (, , y .)

(50%- ) . (

) . . ( ) . , . -

158

. , ( ) , . , , , - . . , , . .

, , . ( ) . , , . . . , .

. - , . . - , , . , , . , . ()

, - . . -, , knd tsrr-

fat , .

159

, . - . . , . . , , . . . -

.

, :

) ; ) n

; )

; )

. , ,

i, . .

, - . -

aparlmasna .

8. R , .

.

160

, . , . . - - . , - . - . O

n .

. , , . , - - dn, ,

lardan, - . , . , , .

( ) - :

- ;

- ; - n

; -

.

.

161

. . (, , , .) . () . , , .

. , . , , . (, , , .) . . : , ( ) . .

() - (-) . , . , , - : ; , (, , .) ; ; , .

162

, .

, : , , . ( - ) . , , . , . el . . . . . , . . , , . 80 %- .

: - ; -

; - ;

- ;

- ;

- .

163

lar .. . :

1.- . 2.

. 3. . 4.

. 5. .

, . - . ,

. , . . - , , - , . . , :

- ; - (

); - ; - , -

; - .

: - ; - ; - , , . ; - .

164

9.

d . , - . , . , .

(-, ) . - , (), , . , .

. , . : (i). , . (, , ) . () - .

. , , . ; . Bzi hallarda kndd (sbd) bir aptek kknn, qhvxanann v s. olmasn da inhisarlq hesab

edirlr. , - .

, edi. ,

165

. - , ,

i v s. , . .. - . tkilati

lar . ,

, . , .

nn (), . , .

. L (tkilat, qurum) .

. - . () .

- , , , . .

60- - . - . , , , . . , ()

166

, , , , , .

- . . in

hkmtlri - . - , irktl . buna . (

) in .

. a

, , .

, () . () . , .

, - , . - , () . . ,

167

. . () .

. . , . - . - , - . .

, - . , . , - - . , , . , . - . . . . . , - 1890- , 1914- , 1936- - .

168

. 1920- - 80 , 1960- 4, 10 - 90%- 3 . h .

. . 33%-, 50%-, 66,6%- , . - 2001- . - - . Q . : ) ;

) ;

) ;

) ; )

.

169

I .

1. . termini

hququ lr . . , - , r.

edilmsin , . , , ili. . li. , , , , fiziki .

, , . in . . .

, . - - . un , . , , , ,

, n . . . B , , ,

170

, . .

- , , , .

-. , , . . , - , , , . .

:

- - ;

- - , ;

- , ;

- i.

- : , , , , , , , , , , () .

2. B

() .

171

. lk 1531- . 1887- .

, , - li -

. da

- a bilir. :

- . ;

- ; - -

; - ,

; - ; -

.

(, .) i , . :

1.r , - . . (1-2%) .

2. , - . . ,

172

-. 85%- , 8%- 6%- . 54 150- .

3. , - . , ( ) .

, () .

, . .

4. . dr: (

in ), ( ). . H . . () .

5. , . . :

) (); ) () .

3%- . ()

; , -,

173

.

, . . ( )

. O - . , , . - . - .

. , .

. , , , . . ,

i .

, . . - . , , - , .

. (, , .)

174

. , . . . . ; . , . .

. (, , - , ) -. n . - - . () . , . , 100 20 , 10%-.

( 10

20100

%

divident200100 ) 200 .

, .

. .

175

- . .

. , , . . - . .

. ()

, s nu

lar . . lm, - . . - . , . . . . ,

t . . .

an,

i ,

. : () ;

176

; ; . . , . , , .

, - , v

. - .

3. Y , .

. , .

. . , , , . - n , . , da .

- . (, -, , , - .)

177

. , - . .

. . M

s . .

- (, ) . - . . . ( ) a.

. B

. - . . ( ), .

. B , . B ,

, . . . .

178

.

- . , . ,

, .

, . , . . , .

. , . , l . r, . ,

t , .

. .

- , , , . . .

179

4. A

(, , ) 20-30- . - . .

( -

) -

, nin , (, .) .

. (24 1992- ), (25 1994- ), (29 1994- ), (5 1993- ) . . , , , . . .

. .

180

X .

1.

, - , . , . ni , .

. , , , , , . , - .

.

, ,

. (marjinalistlrin) , , a () , , . . . , ( iyysi) , , .

181

J. (1748-1832) - . . .

l () . . , . Onu da qeyd edk ki, N.Tusiy gr

lzzt vern hr ey faydal deyildir v biz d bu fikirdyik. .

. , () .

(1835-1882) . , (1871) . li , , .

. () : k o . (., .) - . .

, , . .

182

(., ., .) , .

,

, .

2.

. - , :

) () , ;

) i ;

) , , .

()

. , . , . q . . , .

prosesini 1854-

183

. (1810-1858)

. B , ( z qalmas ) () , - .

, s . (- ) lr.

Yu

i. -

:

()

-

()

()

0 1 2 3 4 5

0 10 13 15 16 16

- 10 3 2 1 0

Cdvl 10.1

() 10-a

l () 10- . 2- 13, 3- .

,

. , 5-

, 0-a .

184

:

kil 10.1 ,

, ; () . , .

- , . a .

, . , , . , - . , , . F :

185

= bdc glirlrindn xrclrin pul vahidin dn orta son hdd

faydall.

Bdc glirlrindn xrclrin pul vahidin dn son

hdd faydall ai

mnunl :

: , , , , ;

, , , , . -

;

1 (: )

(TU) nec yutil artacan

gstrir. , (

) , - . .

,

.

...

186

() - - . , , - .

- :

;

;

, - - . , , .

i - ,

, . : 1. ,

( ) . , .

2. . . , , - .

. . i . B

i . B , , .

;

187

- iy-

ylndiri . -, , . .

- - - . : . 100 100 is .

, - . .

- . . . , , . - :

kil 10.2

) ) )

188

. E ( ) ().

3.

lu , . . , ( ) :

1. ( ) () , >; 2. () () , >; 3. (=). >> v ya A=B>C, >~ ,

> t .

. , , , . . . . 30- . . , . - .

. : =+. . ,

189

. , 1,5 , 1 , 12 :

( 1,5 )

( 1 )

(12 )

8 6 4 2 0

0 3 6 9 12

12+0=12 9+3=12 6+6=12 3+9=12 0+12=12

Cdvl 10.2

. =/ =0 , =0 = / .

:

190

() () . .

3

2

5,1

1

3 3 1,5 2 .

, , : ) ; ) . ,

, .

Y

9

8

6

4

2

0 X

2 4 6 8 10 12 10.4 -

. ,

, . , ,

v . ,

191

.

, . , 1,5 1 . Bu zaman bdc xtti aadak kimi

olur. ( 2) Y

0

2 4 6 8 10 12

10.5

Bu zaman bdc xttinin koordinat oxu il ksim

nqtsi koordinatlarn balanc nqtsindn uzaqlar v 8-

dn 12-y keir.

h . - . ,

s . -

r. .

192

, -

a . D,

n .

10.6. . , (

) ( ) , 2 (=-2), (=1) , . ( ) .

193

, . , , ,

-

.

, . , , .

, - . - n-

10.7. .

.

194

, .

, . . n :

kil 10.8

k :

- ;

- - , , ;

- ( )

( )

()

195

- ;

- , ( ).

, . si , .

,

? dr -

stn .

. 3 :

196

10.9 .

(12 )

(nn 1 .)

(n 1,5 .) .

, . . , . . , . ( ) ( ) .

197

.1

( , ). :

1. , . i

10.10 2. ,

. , , , , . ( ).

, . , () . ( )

, -, , . .

, , . ,

1

198

, .

. .

10.11 - .

, , () . t . , ( ) . - " .

- '- . . , , -

199

.

,

. Q .

, , ; ) ; ) ; ) ; ) (, , , .) .

200

XI FSIL.STEHSAL XRCLR V MNFT

1. stehsal xrclrinin mahiyyti v quruluu

Bazar iqtisadiyyatnda iqtisadi subyektlr mhsul v

xidmtlr istehsal emk n lazm olan istehsal amillrini

resurslar bazarndan satn alrlar. Bunun n onlar myyn

miqdarda pul vsaiti srf edirlr. Sahibkarlq subyektlrinin

smrli seimi (davran) istr satn aldqlar istehsal

amillrindn maksimum ntic almaq, istrs d amil

xrclrinin minimalladrlmas yollarn axtarmaa svq edir.

Sahibkarlq subyektlrinin istehsal amillri almaq

mqsdil srf etdiklri vsait istehsal xrclri adlanr. stehsal

xrclri hm sad, hm d mrkkb kateqoriyadr. Saddir,

ona gr ki, xrclr sznn mnasnn z bunun n olduunu

v istehsaln tkilinin ney baa gldiyini bildirir.

Mrkkdir, nki xrclrin mahiyyti v lsnn myynldirilmsin metodik yanamalar mxtlifdir.

Istehsal xrclrinin mahiyyti haqqnda nzriyyilrin

fikirlri xeyli mxtlifdir. A.Smit v D.Rikardo istehsal

xrclrini istehsal qiymti kimi nzrdn keirirlr.

C.Mill, C.Mak-Kullox, R.Torrens mtnin dyrinin

glirlrdn (mk haqq, mnft, renta) ibart olduunu sas

tutaraq, istehsal xrclrini d ylm mk msrflri kimi

izah edirlr.

XIX srin sonlarnda F.Vizer istehsal xrclrinin yeni

konsepsiyasn ilyib hazrlamd. Onun subyektiv nzriy-

ysin gr hqiqi istehsal xrclri mtnin istehsalna srf

olunmu iqtisadi ehtiyatlarn faydall il myyn

olunmaldr.

Neoklassizmin grkmli nmayndsi A.Marall is

istehsal xrclri nzriyylrinin obyektiv (klassik) v sub-

yektiv (marjinalist) variantlarn birldirmy (sintez etmy)

201

almdr. O, istehsal xrclrini fhllrin ziyytin v

kapitalistlrin imtinasna sbb olan xrclrin cmi kimi azah

edirdi.

K.Marksn fikrinc is istehsal xrclri kapitalistlrin

mhsul v xidmtlrin istehsal n srf etdiklri sabit v

dyin kapitaln cmindn ibartdir.

Mhasibat baxmndan istehsal xrclri dedikd,

resurslar bazarndan istehsal amillrinin alnmas n srf

olunan vsait nzrd tutulur. Bu xrclr quruluuna gr

aadklar hat edir: sas kapital nsrlrinin ld

edilmsin srf olunan vsait; yanacaq v elektrik enerjisinin

alnmasna srf olunan vsait; sas v yardm materiallarn,

yarmfabrikatlarn alnmasna srf olunan vsait; muzdlu

iilr srf olunan vsait v s. stehsal xrclrinin kmiyyti

resurslarn bazar qiymtlrindn v onlarn alnma miqdarndan

asl olur. qtisadiyyatn mxtlif sahlrind istehsal

xrclrinin bu mxtlif nsrlrinin xsusi kisi mxtlif olur.

Bel ki, bzi sahlrd sas materiallarn xsusi kisi nisbtn

yksk olur ki, bel sahlr () . . Bzi sahlr is mktutumlu, elmtutumlu hesab olunurlar.

qtisadi subyektlr istehsal xrclrini aa salmaq

haqqnda fikirlrkn onlarn quruluuna diqqqt yetir-

mlidirlr. Xsusi kisi yksk olan amil qnat edilmsi

daha yksk smr ver bilr.

Istehsal xrclrinin aa salnmasnn sas yollar

(istiqamtlri) aadaklardr:

- ETT nin nailiyytlrindn kompleks istifad edilmsi;

- Masir tlblr cavab vern texnologiyalardan istifad

edilmsi;

- Man, dzgah, avadanlq v s. istifadnin nvblilik

msalnn artrlmas;

202

- Xammal, yanacaq, enerji v s. qnat etmk.

Iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind istehsal xrclrinin

aa salnmasnn bu sas istiqamtlrinin ttbiqi xeyli

mxtlifdir.

Onu da qeyd etmk lazmdr ki, istehsal xrclrinin aa

salnmas mhsulun keyfiyytin xll gtirmmlidir. Bzi

hallarda is mhsulun keyfiyytinin yksldilmsi tdbirlri

istehsal xrclrinin artmasna da sbb ola bilr.

2. stehsal rinin nvlri

Mhasiblrdn fqli olaraq, iqtisadlar istehsal

xrclrinin zahiri v kifayt qdr akar trfi qane etmir.

Onlar xrclrin daxili mahiyytini amaa chd gstrirlr.

Iqtisadi dbiyyatda istehsal xrclri mxtlif cr tsnif

olunurlar. Bunlardan biri frdi v ictimai istehsal xrclridir.

Frdi istehsal xrclri dedikd fiziki v hquqi subyektlrin

mhsul v xidmtlrin istehsalna srf etdiklri kapital ms-

rflri nzrd tutulur. Ictimai istehsal xrclri dedikd is

mhsul v xidmtlrin istehsalna cmiyytin kdiyi xrclr

nzrd tutulur. Frdi istehsal xrclri kapital msrflri il

lldy halda ictimai mk msrflri cmiyyt trfindn

mk srfi il llr. Hr bir sahibkar istehsal smrli tkil

etmk n frdi istehsal xrclrini ictimai istehsal

xrclrindn aa salmaa alr. Bel bir raitd onun

qazanc (mnfti) daha ox olur. Istehsal xrclrinin bu cr

tsnifat marksist dbiyyatda daha geni yaylmdr.

Masir nzriyylrd istehsal xrclri sasn akar v

gizli xrclr klind nzrdn keirilir. Bzi dbiyyatlarda

bunlar xarici v daxili xrclr klind nzrdn keirilir.

Akar (xarici) xrclr dedikd, istehsal subyektlrinin resurslar

bazarndan istehsal amillri almaq n srf etdiklri vsait

nzrd tutulur. Gizli (daxili) xrclr is sahibkarn istehsal

203

amili almaq mqsdi il pul srf etmsil laqdar deyildir. Bu

xrclr bir nv sahibkarn qurbanlar hesab olunur. Msln,

sahibkar malik olduu istehsal sahsini (torpaq, tikili v s.)

baqasna icary vermyib, z istifad edir. O, bir nv hmin

sahni icary verib alaca icar haqqn qurban verir. Bzi

hallarda is sahibkar firman z idar edir, bu v ya digr

ilrd alr. O, bu ilri baqasna grdrb mk haqq

dsydi v z baqa yerlrd ilsydi mk haqq olard.

Sahibkarn qurban verdiyi icar haqq gizli (daxili) xrc

hesab olunur. Bu xrclr mhasibat sndlrin dms d,

iqtisadlar trfindn nzrd tutulur.

Akar (xarici) v gizli (daxili) xrclrin mcmusu

mcburi istehsal xrclri adlanr. Mcburi istehsal xrclrinin

trkib hisslrindn biri d normal mnftdir. Normal mnft

istehsalya hmin sahd qalmaa imkan verir.

qtisadi dbiyyatlarda istehsal xrclri sabit (tsbit

olunmu) v dyin xrclr formasnda da tdqiq olunur. Sabit

xrclr o xrclrdir ki, onlarn kmiyyti istehsal olunmu

mhsulun miqdarndan (hcmindn) asl deyildir. Bu xrclr

vergilr, borca gr faiz, mhafiz haqq, amortizasiya

ayrmalar, idaretm xrclri v s. aid edilir.

Dyin xrclr is bilavasit istehsal olunmu mhsulun

miqdarndan (hcmindn) asl olaraq dyiir. Bu xrclr

xammal v materiallar, yanacaq v elektirik enerjisin v

s.kiln xrclr, muzdlu iilr veriln mk haqq v s. aid

edilir. Sabit v dyin xrclrin mcmusu, mumi istehsal

xrclri adlanr.

Nzrdn keiriln xrclrin istehsaln miqdarna olan

nisbti orta istehsal xrclrini ifad edir. Orta istehsal

xrclrinin aadak nvlri vardr: orta sabit xrclr, orta

dyin xrclr v orta mumi xrclr. Orta mumi xrclr,

orta sabit xrclrl, orta dyin xrclrin cmin brabrdir:

AC=AFC+AVC.

204

Istehsal xrclrinin tsnifatnda son hdd xrclri

kateqoriyas da mhm yer tutur. Son hdd xrclri dedikd,

lav mhsul vahidinin istehsal il laqdar mumi xrclrin

artm nzrd tutulur. Aadak cdvld son hdd xrclri v

onlarn mumi dyin xrclrl laqsi ks olunmudur.

mhsulun miqdar umumi dyin xrclr son hdd

0 0 0

1 10 10

2 18 8

3 24 6

Cdvl 11.1

Cdvldn grndy kimi, son hdd xrclri iki yana

duran mumi dyin xrclrin frqin brabrdir v ya:

TVC

MC=

Q

Son hdd xrclrinin yrnilmsi tsrrfat faliyytinin

thlilind mhm yer tutur. Bel ki, istehsaln miqyasnn

dyiilmsi il laqdar son hdd xrclri istehsal qiymtindn

aa olarsa, istehsal davam etdirmk mqsduyundur. ks

tdqird, istehsal dayandrmaq daha mqsduyundur. nki

istehsaln genilndirilmsi firmann zrrl ildilmsin

sbb olar.

Istehsal xrclrinin nvlrindn biri d alternativ

xrclrdir. Alternativ xrclr dedikd mvcud ehtiyatlardan

(mk, kapital, material v s.) n lverili istifad olunmasnn

dyr kmiyytini ks etdirn xrclr nzrd tutulur. Baqa

cr desk, mvcud iqtisadi ehtiyatlar tsrrfat faliyytinin

hansna ynltmk mslsi meydana gldikd altelnativ

xrclri hesablamaq zrurti meydana xr. Sahibkar znn

iqtisadi imkanlarn mxtlif cr mhsullarn istehsalna

205

ynld bilr. Bu mxtlif sahlr kilck xrclr bir-biri

n alternativ hesab olunur. Alternativ xrclri mqayis

etmkl, sahibkar z n n lverili seimi hyata keirir.

Son dvrlrd iqtisadi dbiyyatlarda transaksion xrclr

ifadsin d tez-tez rast glmk olur. Transaksion xrclr

dedikd, mbadil sahsin mlkiyyt hququnun dyi-

dirilmsi il bal olan xrclr nzrd tutulur. Bu xrclr,

sasn, aadak xrclr aid edilir:

a) iqtisadi faliyytl mul olann (iqtisadi agentin) informasiya axtana, informasiya alnmas v ilnmsin

srf olunan vaxt v vsait;

b) nticsiz informasiyalarla laqdar itilr; c) danqlarn aparlmasna srf olunan xrclr; d) kollektivd Konsensus idealogiyasnn forma-

lamasna v s. kiln xrclr.

Bzi dbiyyatlarda mtlrin tdavl il laqdar

olan xrclri d istehsal xrclrinin bir nv hesab edirlr.

mtlrin tdavl dairsind hrkti il laqdar olan bu

xrclrxalis tdavl xrclri v tdavl dairsind istehsal

prosesinin davam il laqdar olan xrclrdir. stehsal

prosesinin tdavl dairsind davam il laqdar xrclr

normal nqliyyat xrclri, mtlrin saxlanmas, qabla-

drlmas v s. il laqdar olan xrclr aiddir. Xalis tdavl

xrclrin is satclarn, kassirlrin, nzartilrin, mahid

cihazlarnn v sairnin saxlanmas xrclri aid edilir.

stehsal xrclri kimi, tdavl xrclrinin d azaldlmas

sahibkarlarn ld etdiklri qazanclarn artmasna sbb

olur.

3. Mnftin mahiyyti, nvlri v rol

Bazar iqtisadiyyat raitind iqtisadi faliyytin hr bir

nv il mul olan iqtisadi subyekt, faliyyt myyn

206

mqsdl balayr. Onun sas mqsdi, mmkn olduqca

yksk qazanc ld etmkdir. Onun bu mqsdi, iqtisadi

dbiyyatda mnft kateqoriyas il ifad olunur.

Mnftin mahiyyti v tbiti haqqnda

nzriyyilrin baxlar xeyli mxtlifdir. A.Smit gr

mnft, hminin torpaq rentas sahibkarlar trfindn

iilrin mk mhsulundan xma hesab edilir. Lakin o,

haqq dnilmmi myin tzahr formas olan mnft,

orta mnfti mk dyr nzriyysi baxmndan izah ed

bilmmidir. Bu nzriyyy gr, mnft iilrin sayna

proposional olmaldr. Hyat faliytind is, kapitaln

kmiyytin proporsional olur.

Mnft haqqnda neoklassiklrin baxlar klassiklrin

baxlarndan xeyli mxtlifdir. Neoklassiklrin mnft

nzriyysinin sasn son mhsuldarlq nzriyysi tkil

edir. Bu nzriyyy gr, kapital da mk kimi mhsuldar

xidmt edir v ictima mhsuldan z payn alr. Bu pay

kapitaln yaratd son mhsulun dyrin brabr olan

hisssidir. Frenk Haytn fikrinc, mnft qeyri-tkmil

rqabt raitind sahibkarlarn risk getdiklri faliyytlri

mqabilind aldqlar haqdr.

J.umper gr, mnft sahibkarlarn elmi-texniki

yeniliklri ttbiq etdiklrin gr aldqlar haqqdr.

P.Samuelsonun da mnft haqqnda fikri buna yaxndr.

Onun fikrinc, mnft qabaqcadan nticsi grnmyn

texniki yeniliklrin csartli ttbiqindn gtrln

mvqqti glirdir.

Neoklassiklr mnfti iqtisadi hkmranlqla da

laqlndirirlr. Bunlara kapital sahiblri, idarednlr,

mhndislr, htta, shm sahiblri olan muzdlu iilri d

aid edirlr.

207

Klassiklrdn frqli olaraq K. Marks mnftin mahiy-

ytini mk-dyr nzriyysi nqteyi-nzrindn izah

etmidir. Onun fikrinc, mnft izafi dyrin evrilmi

formasdr; mnft reallam, pul formasn alm izafi

dyrdir.

Mnftin mahiyyti haqqnda nzri baxlar mxtlif

olduu kimi onun haqqnda da fikirlr mxtlifdir. K.Marks

mnftin iki nvn orta v stlik-tdqiq etmidir. Orta

mnftin qrarlamas sahlraras rqabtin nticsidir.

Bel ki, kapital daim daha yksk kapital olan sahlr

gedir. Kapitaln da bu cr axn btn sahibkarlar n

brabr (orta) mnftin qrarlamasna sbb olur.

Orta mnft dedikd, mxtlif sahlrd ttbiq

olunmu eyni kmiyytli kapitallar n brabr mnftin

ld olunmas nzrd tutulur. Msln, mxtlif sahlrd

(snaye, knd tsrrfat, ticart v s.) ttbiq olunmu 100

vahid kapital 10 vahid mnft ld edir. stlik, mnft

is bundan lav ld ediln mnftdir. Bu mnft

mxtlif amillrl bal olur. Azad rqabt raitind bu

mvqqti olur, inhisarlqda is daimidir.

Masir iqtisadi dbiyyatlarda is mnftin iki nv

nzrd keirilir. Bunlardan biri mhasibat mnftidir.

Mhasibat mnfti dedikd mhsulun satndan ld

ediln puldan, xarici xrclri xdqdan sonra, yerd qalan

hisssi nzrd tutulur. Mhasibat mnfti normal mnft

d adlanr.

Normal mnft kapitala hmin ttbiq sahsind

qalmaa imkan vern minimal mnftdir. Bu mnfti

kapital qiymti, investisiyalar qiymti, biznesin itirak

qiymti hesab etmk olar. gr, normal mnft baqa yerd

mmkn olan glirdn aa olarsa, sahibkar kapital daha

mnftli shy keirr. Normal mnft marksizmin orta

208

mnft kateqoriyas il mqayis oluna bilr. Bel ki, hr

ikisi istr normal mnft, istrs d orta mnft, sahibkar

hmin sahd faliyyt gstrmy imkan verir.

qtisadi (xalis) mnft dedikd is, satdan ld

ediln puldan btn istehsal xrclrini (daxili v xarici)

xdqdan sonra, yerd qalan hiss nzrd tutulur. qtisadi

mnft istehsal xrclrin aid olan normal mnftdn

lav alnm xalis glirdir. Xalis mnft sahibkara imkan

verir ki, faliyytini davam etdirsin v lazm olduqda

genilndirsin.

Sahibkarn iqtidadi faliyytind mnft mhm rol

oynayr. K.Marksn yazd kimi, mnft kapitalist isteh-

salnn hrktverici qvvsidir, ancaq mnftl istehsal

edil biln ey v ancaq mnftl istehsal edildiyi drcd

istehsal edilir. Kapitaln hyat faliyytind mnftin

rolunu, XIX srin ortalarnda yaayb yaratm ingilis

publisisti T.C.Danninq obrazl kild aadak kimi ifad

etmidir: Kapital hay-kydn v dydn uzaq qar, o, z

tbiti etibarl qorxaqdr. Bu bir hqiqtdir, lakin btn

hqiqt tkc bunlardan ibart deyildir. Tbit boluqdan

qorxduu kimi, kapital da mnftin olmamasndan v ya

ox az olmasndan qorxur. Kifayt qdr mnft olduqda

is kapital csartlnir. Mnft 10% olduqda, kapital hr

kild ildilmsin raz olur; mnft 20% olduqda, kapital

c glir; 50-% olduqda is htta ban da vermy

hazrdr. Mnft 100% olduqda, kapital btn br

qanunlarn tapdalayr; mnft 300% olduqda, o, htta

aslacan gz nnd tutmal da olsa, hec bir cinaytdn

geri durmaz (K.Mark, Kapital I cild, sh. 758).

gr bel olmasayd mhariblr, terrorizm,

narkobiznes v s. kimi insanla xas olmayan proseslr ba

209

vermzdi. Btn bu proseslr kimlrs yksk mnft

tmin etdiyi n hl d davam edir.

mumiyytl desk, mnft hr bir sahibkarn md

arzusudur. nki, mnft ld etms istehsal genilndir,

tkmilldir, yeniliklri ttbiq ed bilmz. Bunlarsz is

rqabt mbarizsin davam gtirmk olmaz.

Isteh