InIStIItIyuutII LeenjII OgeeSSOta QaamOLee HaQaa fI QO ... Fi Sadarkaa Itti... · naamusa gaarii qabachuun fakkeenya gaarii ta’an argamsiisuf akkuma biyyaattu heera mootummaa dimokraatawa

1

inistiitiyuutii leenjii ogeessota qaamolee Haqaa fi

qo’annoo seeraa oromiyaa

Xiyyefannaa Fi Sadarkaa Itti Gafatamummaan Naamusa Abbootii Seeraa

Oromiyaa Yeroo Amma Irra Jiru Qo’achuuf Gaffii Barreefamaa Qophaa’e

(Gaaffilee Bifa Sarveyitiin Gutaman)

QOPHEESSAAN:

DAAWWIT GEETAACHOO

Bitooteessa 2002

Adaamaa

2

B A A F A T A

Mata Duree Fuula

BOQONNAA TOKKO ............................................................................................................... 1

Gumee Qo’annoo ................................................................................................................. 1

1.1. Seensa .............................................................................................................................................. 1

1.2. Hima Rakko ...................................................................................................................................... 5

1.3. Kaayyoo Qo’annoo ........................................................................................................................... 6

1.4. Fayidaa Qo’annichaa ........................................................................................................................ 7

1.5. Mala Qo’annoo ................................................................................................................................ 7

1.6. Fayyadamtoota Qo’annichaa ........................................................................................................... 9

1.7. Daangaa Qo’annicha ........................................................................................................................ 9

BOQONNAA LAMA ........................................................................................................................... 10

Namusaa Abbooti Seeraa: Yaada Waligala ........................................................................................ 10

2.1. Hiikkaa Naamusaa .......................................................................................................................... 10

2.2. Maalummaa Fi Barbacisummaa Naamusaa Abbaa Seerummaa ................................................... 11

2.3. Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa Fi Ittigafatamummaa Abbooti Seeraa .......................... 13

2.4. Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa Qopheessuuf Muxannoo Sadarkaa Addunyaatti Jiru ... 17

2.5. Dhudhalee Naamusa Abbaa Seerummaa Sadarkaa Addunyaatti Fudhatama Argatan ................. 22

2.5.1. ........................................................................................................................................ B

ilisummaa Abbooti Seeraa ...................................................................................................... 23

2.5.2. ........................................................................................................................................ A

l-Loogummaa Abbaa Seerummaa .......................................................................................... 28

2.5.3. ........................................................................................................................................ E

jjennoo Cimaa Abbooti Seeraa ............................................................................................... 34

2.5.4. ........................................................................................................................................ F

ayyalummaa Abbooti Seeraa .................................................................................................. 37

2.5.5. ........................................................................................................................................ W

alqixxummaa ........................................................................................................................... 39

3

2.5.6. ........................................................................................................................................ G

ahumsa Fi Cimina Hojii Abbaa Seerummaa ............................................................................. 42

2.6. Sadarkaa Naamusinni Abbaa Seerummaa Irra Jiru Madaalu ......................................................... 45

Seensa ......................................................................................................................................... 45

2.6.1. ........................................................................................................................................ G

ahumsa Koodii Fi Danbii Naamusa Abba Seerummaa Madaaluu ........................................... 45

2.6.1.1. .................................................................................................................................. G

ahumsa Koodi Naamusa Abbaa Seerummaa Madaaluu ...................................................... 46

2.6.2. ........................................................................................................................................ G

ahumsa Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa Madaaluu ........................................................ 48

2.7. Naamusa Abbaa Seerummaa Dhugoomsuu .................................................................................. 53

2.7.1. ........................................................................................................................................ N

aamusa Abbaa Seerummaa Fi Gumii Abbootii Seeraa ........................................................... 54

2.7.2. ........................................................................................................................................ S

ub-Qunamtii Fi Gumaacha Inni Naamusa Abba Seerumma Dhugoomsuuf Qabu .................. 57

2.7.3. ........................................................................................................................................ W

aldaa Abbooti Seeraa Fi Qamolee Hawwasummaa ................................................................ 58

BOQONNAA SADII ............................................................................................................... 63

3. Naamusaa Abbooti Seeraa Oromiyaa: Xiyyefannaa Fi Sadarkaa Yeroo Amma Inni Irra Jiru

Madaalu .................................................................................................................................... 63

3.1. Xiyyeefannaa Gudina Koodii Naamusa Abbaa Seerumma Naannoo Oromiyaaf Godhamee fi

Gahumsa Isaa ...................................................................................................................................... 63

3.2. Hojiirra Olmaa Koodii Naamusaa Abbaa Seerummaa Naannoo Oromiyaa .................................. 67

3.2.1. ........................................................................................................................................ B

ilisummaa Abbooti Seeraa....................................................................................................... 67

3.2.2. ........................................................................................................................................ A

l-Loogummaa Abbaa Seerummaa .......................................................................................... 70

3.2.3. ........................................................................................................................................ F

ayyalummaa ............................................................................................................................ 75

3.2.4. ........................................................................................................................................ W

alqixxummaa ........................................................................................................................... 78

4

3.2.5. ........................................................................................................................................ G

ahumsa fi Cimina Hojii Abbaa Seerummaa ............................................................................ 79

3.2.5.1. .................................................................................................................................. G

ahumsa (Dandeeti) Abbaa Seerummaa ............................................................................... 79

3.2.5.2. .................................................................................................................................. C

imina Hojii Abbaa Seerummaa ............................................................................................ 80

3.3. Qabiyyee fi Gahumsa Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa fi Danbii Sirna Qo’annoo fi Falmii

Hanqina Naamusa ................................................................................................................................ 84

3.3.1. ........................................................................................................................................ C

aasefama Fi Qabiyyee: Yadda Walii Gala ................................................................................ 84

3.3.2. ........................................................................................................................................ G

ahumsa Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa Lakk. 02/2001 .................................................. 87

3.3.3. ........................................................................................................................................ G

ahumsa Danbii Sirna Qorannoo fi Falmii Hanqina Naamusaa Abbaa Seerummaa Lakk.

03/2002 ................................................................................................................................... 91

3.4. Sadarkaa Galma Ga’insa Koodii Fi Danbii Naamusa Abba Seerummaa Abbooti Seeraaf Tattaffiin

Godhamu Yeroo Amma Irra Jiru ........................................................................................................... 95

A) ..................................................................................................................................... T

attaffiwwan Ittisaa ...................................................................................................... 95

3.4.1. ........................................................................................................................................ F

ilannoo Fi Naamusa Abbooti Seeraa ...................................................................................... 96

3.4.2. ........................................................................................................................................ A

bbooti Seeraa Hojiirra Jiraniif Hubannoo Naamusa Uumu ................................................... 100

3.4.3. ........................................................................................................................................ D

himma Naamusa Abba Seerummaa Irratti Hubannoo Ummataa Cimsuu ............................ 101

B) ..................................................................................................................................... T

attaffiwwan Ykn Hojiwwan Adabbii ............................................................................. 10

BOQONAAN AFUR .............................................................................................................. 107

Gudunfaa Fi Yaada Furmataa ........................................................................................ 107

5

4.1. Xiyyeefannaa Gudina Koodii Naamusaa Abbaa Seerummaa Naannoo Oromiyaaf

Godhame fi Gahumsa Isaa ................................................................................................. 107

4.2. Hojiirra Oolmaa Koodii Naamusaa Abbaa Seerummaa Naannoo Oromiyaa ............................... 108

4.2.1. ............................................................................................................................. B

ilisummaa Abbootii Seeraa .................................................................................................... 108

4.2.2. ............................................................................................................................. A

l-Loogummaa Abbaa Seerummaa ......................................................................................... 110

4.2.3. ............................................................................................................................. G

ahumsa fi Cimina Hojii Abbaa Seerummaa ........................................................................... 111

4.3. Qabiyyee fi Gahumsa Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa fi Dnabii Sirna Qorannoo fi Falmii

Hanqina Naamusaa ......................................................................................................................... 111

4.3.1. ............................................................................................................................. Q

abiyyee fi Gahumsa Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa Lakk. 02/2001 ............................. 111

4.3.2. ............................................................................................................................. G

ahumsa Danbii Sirna Qorannoo Fi Falmii Hanqina Naamusaa Abbaa Seerummaa Lakk.

03/2001 ................................................................................................................................. 112

4.4. Sadarkaa Galam Ga’insa Koodii Fi Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa Abbooti Seeraaf Tattaffiin

Godhamu Yeroo Amma Irra Jiru ...................................................................................................... 113

4.4.1. ............................................................................................................................. H

ojiiwwan Ittisaa Ilaalichisee ................................................................................................... 114

4.4.1.1. Filannoo Fi Muudama Abbooti Seeraa ………………………………………………………………………..114

4.4.1.2. Abbooti Seeraa Hojiiraa Jiraniif Hubannoo Naamusaa Uumuu……………………………….……115

4.4.1.3. Dhimma Naamusaa Abbaa Seerummaa Irratti Hubannoo Uumataa Cimsuu……………….116

4.4.2. ............................................................................................................................. H

ojiiwwan Adabbii Ilaalichise .................................................................................................. 117

6

7

BOQONNAA TOKKO

GUMEE QO’ANNOO

1.1. Seensa

Biyya sirna demokrasii gaggessu kaminuu keessatti jireenyis ta’e fudhatamummaan qaama

abba seerummaa kan mirkana’uu danda’u heera mootummaatiin akka qaama mootummaa

tokkotti hunda’uu qofaan osoo hin taane irra caalmaa amantaa ummataa yoo qabaate dha.1

Qaaminni abbaa seerummaa kun amantaa ummataa kana kan moo’ate yoo ta’e jireenya fi

fudhatamummaa isaa mirkaneessun ummanni tajajila qaama kanaan kennamutti fayyadamaa

ta’urra darbee murtii isaatis ni kabaja. Haala adeemsa kanaan falla ta’een qaamni abbaa

seerummaa amantaa ummataa hin qabu tanaan, ummanni tajajila qaama kanaan kennamu

irraa fayyadamaa ta’uu fi murtii qaama kanaan laatamu kabajuu fi hojjirra oolchuun haa turu

jireenyumti qaama abbaa seerummaa kun kan shakkisiisu ta’a. Qaamni kun mirga, qabeenya

akkasumas hundaa ol lubbuu dhala namaa irratti murtii dabarsuuf qaama angoo qabu waan

ta’eef kaayyoo isaa bifa yaadameen galmaan ga’uuf amantaan ummataa gudda isa barbaachisa.

Kanaafuu, itti gafatamummaan qaama kana irratti gatame duran ol-aana waan ta’ef galma

ga’insa kaayyoo qaama kanaaf ummannni qaama kana irra amantaa qabachun dirqama.

Amantaa ummanni qaama abbaa seerummaa kana irratti qabaachu qabu dhugoomsuuf ammo

gahee ol-aanaa kan qaban abbootii seerattii. Sababiin isaa, haala hojii abbaa seerummaa irraa

kan ka’e hojii abbaa seerrummaa kessatti hojiin abba seeraa daran ol-aanaa dha. Dhimma kana

ilaalichisee abbaan seeraa “Lerndi Handi” jedhamu falmii Browonii fi Walter giddutti gaggefame

irratti yeroo eeru:

“Justice does not depend up on legal dialectics so much as up on the atmosphere of the court

room, and that in the end depends primarity up on the judges” 2 jechuun dubbata.

1 M.Cappeellettii .(1983).Who waches the wach men? 31American journals of comparative law 2 Sander E.Oxner. (2003).The world bank legal Review. Law and Justice for development (Vol.1) the

Hagve/london/ new York: the world Bank. Ful. 341

8

Kanaafuu,ittigafatamummaa abbootii seeraa kaayyoo qaamni kun qabu bifa yaadameen

galmaan ga’uuf guddaa gumaacha.Egaa abbootin seeraa miira ittigafatamummaan hojjechuun

isaani amantaa ummanni hojii abbaa seerrummaa irratti qabaachu qaban dhugoomsuuf daran

murteessa dha. Kun ammo hawaasinni qaama kana irraa haqa qulqulina qabu, madalawaa fi

bu’a qabeessa akka argatu gochuu irra darbee manneen murtii dirqama mirga dhala namaa

kabachisuu fi ol-aantummaa seeraa dhugomsuuf qabu akka mirkanessuf gumaacha gudda

qabaata.Kanaaf seerriis ta’e ummaanni abbootii seeraa irraa hojjetaa uummaataa kaminuu

caala amantaa guddaa irraa eega.Dhimuma kana yeroo deegaru barressan tokko yaada armaan

gadii eera.

“We expect our judgse to be atmost super human in wisdom, in propriety, in decorum and in

humanity. There must be no other group in society which must fulfill this standard of public

expectation” 3

Mootummonni gamtoomani seera waliigaltee addunyaa dhimma bilisummaa fi

ittigafatamummaa abbooti seeraa fi abbooti alangaa keessattis yeroo eeran:

“To promote the human right, principle of equality before the law, the right of fair and public

hearing, and rule of law….. there should be a competent, independent and accountable tribunal

established by law” 4 jechudhaan dubbatu.

Kana malees, qaaminni mootummaa kamiyyuu angoo seeraa ala akka hin fayyadamineef

ittigafatamummaa qabachuu qaba yaadni jedhu qajeelfama bu’uraa ol-aantummaa seerati. 5

Kanaafuu, ittigafatamummaan abbooti seeraa sirna dimokraasii tokko keessatti kan hin

dhugoomne yoo ta’e fedhii fi mirga ummataa irratti miidhaa guddaa geesisuu ni danda’a:

abbootiin seeraa seera cabsuun loogii rawwachuu, yaada siyaasa fi dantaa mataa isanii

tarkanfachisuu, tajajila si’oomina hin qabnee laachu fi kkf raawwachuuf carraa argatu.

3 Garll Man.(1989).Independance and accountability of Judiciary.Ful.143 4 United Nations Instrument: International instrument on the independance and Accountablity of Judges

& procecutors, Ful. 1-2 5 Richard J. Scott. 2000. Ethics to control Judicial corruption. Ful. 117.

9

Kanaafu ijaarsa sirna dimokraasii keessatti mirga lamileefs ta’e ol-aantummaa seeraaf wabii

ta’udhaan amantaa ummanni qaama abbaa seerummaa irratti qabu cimsuuf manni murtii

keessattu abbootin seeraa gahee isaan irraa eegamu qixa barbaadamun bahuuf

ittigafatamummaa isanii daran cimsuun yaada hunduu irratti walii galu dha.

Haaluma kanaan, ittigafatamummaa abbootin seeraa hojii isanii irratti qabaachuu qaban

dhugoomsuuf dhimma qo’annoo kanaa kan ta’e ittigafatamummaa namusaa abbooti seeraa

mirkaneessuun tooftalee itti gafatamummaa abbootii seeraa mirkanessaan keessaa adda

duraan kan caqasamu dha. Sababiin isaa naamusa abbootii seeraa dhugomsuun ittii

gafatamummaa isaanii kanneen biroof wabii ta’uu waan danda’uufi.Dhimma kana ilaalchisee

koreen mootummaa gamtomanii tokko dhimma bilisummaa fi itti gafatamummaa abbootii

seeraa irratti

“Judges shall be accountable to have effective, competent and fair hearing. ……..Promoting their

disciplinary accountability is paramount important for the realization of their acountablity at all

so as to have the above menssioned quality juctise rendering”jechudhaan barbachisumma itti

gafatamummaa namusaa abbootii seeraa ibsa. 6

Kanaafuu, itti gafatammummaa namusa abboottii seeraa mirkannessuun adeemsa haqaa

qulqulina qabu laachuuf adeemamu keessaattii bakka ol-aanaa qaba.Muxannoon biyyoota

addunyaas isuma kana mirkaneessa.

Dhimmi ittigafatamummaa naamusa abbooti seeraa mirkaneessu kun abboottii seeraa

naamusa gaarii qabachuun fakkeenya gaarii ta’an argamsiisuf akkuma biyyaattu heera

mootummaa dimokraatawa Itoophiyaa keessattis qajeelfama bu’uraa ta’un isaa kan hubatamu

dha.7 Bifuma wal fakkatuun, heera federalaa kana hordofuun kan tumame heerri mootummaa

6 Madda lak.4.Ful.60 7 Heera mootummaa federalawaa fi dimokraatawa Itoophiyaa. 1995. Labsii lak. 1/1995. Nagariiti

Gaazaxaa. Kewt. 12, 79(4)(a) fi 81(6) waliin ilaala.

10

nannoo Oromiyaa yeroo ammaa foyya’ee bahees ittigafatamummaa abbooti seeraa gama

naamusaan jiru dhugoomsuuf yaada bu’uura kaa’e jira.8

Haata’utti garuu, heera mootummaa federalaa keessattis haa ta’u kan nannichaa keessatti

akkasumas seerota adda addaa akka nannootti tumaman keessatti ittigafatamummaa

naamusaa abbooti seeraa ilaalichiisee seerri ga’an jiraachuu fi jiraachuu dhabuu isaa muxannoo

biyyoota addaa addaa waliin qorannoon mirkanassuun barbaachisaa dha. Kana malees,

jijjiraama gama kanaan yeroo dhaa yerotti mul’atu, itti gafatamummaa naamusaa kana

mirkaneessuuf hojiiwwan hojjetamanii ykn hojjetamu qabani fi wal simannaa ykn wal diddaa

seera fi barmaatilee, yeroo ammaa jiru haala qabatama jiruu waliin qorannoon deegarun

barbaachisaa dha. Qo’annoon kuns kayyodhuma kana qaba.

Haaluma kanaan, qo’annichi boqonnaa afuritti kan qoodame yoo ta’u, boqonnaa jalqabaa

keessatti gumee qo’annichaatu qopha’ee dhiyaate.

Boqonnaa lamaffaa qo’annichaa keessatti dhimma naamusa waliin wal qabatee yaada walii gala

sadarkaa addunyaatti jirutu ilaalama. Kanaafuu, boqonnaan kun adda duran hiikkaa naamusa,

maalummaa fi barbachisummaa naamusa abbaa seerummaa, naamusa abbaa seerummaa fi

ittigafatamummaan abbooti seeraa maal akka ta’e akkasumas, dudhalee naamusaa abbaa

seerumaa sadarkaa addunyaatti fudhatama argatan enyufaa akka ta’e irratti xiyyeefata. Kana

malees, kaayyoon qo’annichaa inni guddaan sadarkaa naamusni abbaa seerumma naannoo

oromiyaa irra jiru xinxaluu waan ta’ef dhimma kana boqonnaa sadaffaa keessatti gadi

fageenyaan hubachuuf akka tolutti boqonnaa lamaffaan kaun yaada ka’umsaa ka’a.

Fakkeenyaaf, sadarkaa naamusa abbaa seerummaa biyya tokko madaluuf ulaagalee ilaalamu

qaban, naamusa abbaa seerummaa biyya tokko dhugoomsuuf maal maaltu hojetamu akka

qabu fi kkf.

Boqonnaa sadaffaa qo’annichaa keessatti sadarkaa xiyyefannaan naamusa abbaa seerummaa

naannoo Oromiyaa yeroo ammaa irra jiru kan keessatti madaallu ta’a. Gama kanaan, ga’umsii

8 Heera Moottummaa Naannoo Oromiyaa.(1994).Magalata Oromiyaa.Labsii lak.46/1994.kewt.63(2) fi

(3),akkasumas kewt.65(1) fi (2)

11

seeraa, hojiirra olmaan koodi naamusa, fi galma ga’insa kaayyoo koodii fi danbii naamusaaf

hojiiwwan hojetamu qaban yeroo ammaa sadarkaa maali irra akka jiran kan keessatti

xinxalamu ta’a.

Boqonnaan afraffaan boqonnaa dhumaa qo’annichaa ta’ee yaadni guduunfaa fi furmaata kan

keessatti qopha’u ta’a.

1.2. Hima Rakkoo

Ummata amantaa sirna abbaa seerummaa biyyaa tokkoo irratti horate dhugomsuufs ta’e ol-

aantummaa seeraa mirkanessuuf ittigafatamummaa naamusa abbooti seeraa irratti

xiyyeefannoo laachuun daran barbaachisaa dha. Kuns, hojii abba seerummaa loogi irraa bilisa

ta’e dhugomsuurra darbee abbooti seeraa ol-aantummaa seeraatiif quuqama qabachuun

ittigatatamummaa guutun hojjjetan mirkanesuuf gahee guddaa qaba. Kanaafuu,

itti gafatamummaa abbootii seeraa mirkaneessuuf tattaffii gama kanaan godhamu sadarkaa

inni irra jiru yeroodha yerootti xinxaluun barbaachisaa dha. haaluma kanaan, manneen murtii

Oromiyaa keessaatti itti gafatamummaan naamusaa abbootii seeraa hamam mirkanessuun

akka danda’ame fi muuxannoo biyyoota adda addaa waliin yeroo madaalamu hir’ina fi rakkolee

gama kanaan jiran xixnxaluun hima rakkoo qo’annichaati.Haaluma kanaan, qo’annichi adda

duraan dhimoota armaan gadii irratti xiyeeffata.

Ga’umsi danbii koodii fi naamusa abbootii seeraa Oromiyaa standardii sadarkaa

addunyaatiin yeroo madalamu maal fakkaata?

Itti gaafatamummaa naamusaa abbooti seeraa Oromiyaa gama hundaanu jiru

mirkanessuuf hamatamni seeraa gaayaan jiraa?

Naamusinni abbootii seeraa dhadachaa fi dhadacha alatti maal ta’uu qaba?

Sirnni naamusa abbootii seeraa dhaqabamaa fi iftoomina kan qabu dhaa?

Si’oomni iyyannoon naamusaa itti dhiyaatuu fi qorannoon naamusaa ittigeggefamu

akkasumas, kenni murtii badii naamusaa itti gaafatamummaa naamusaa abbooti seeraa

mirkaneessuuf ga’a dha?

12

Iftoomina sirnichaa mirkanessuun mirga abba seeraa komiin naamusaa irratti dhiyaate

gama hundaanu dhugoomsuuf sirni diriire hangam ga’umsa qaba?

Sirni naamusaa madalawaa,si’oomna fi bu’a qabeessa ta’e jiraa?

Koodii fi danbiin naamusaa abbootii seeraa Oromiyaa itti gafatamummaa isanii

mirkaneesuuf haalli hojii irra oolmaa isaa maal fakaataa? Qaamoleen naamusa abbaa

seerumma kana dhugoomsu danda’an eenyu? Naamusa abbaa seerummaa kana

dhugoomsuuf maaltu raawwachu qaba? Maltus raawwate?

1.3. Kaayyoo Qo’annichaa

Kaayyoon gooro qo’annoo kanaa rakkoolee ittigafatamummaa namusa abbooti seeraa nannoo

Oromiyaa waliin wal qabatanii ka’an furuun abbooti seeraa naamusa gaari fakkeenya

ta,an uumu dha.Haaluma kanaan, qo’annnichi kaayyoo gooro kana galmaan ga’uuf kayyoo

goore armaan gadditti tarreefaman ni qabata.

Haala qabatam ittigaafatamummaan naamusaa abbooti seeraa yeroo ammaa irra jiru

xinxaluu,

Itti gaafatamummaa naamusaa abbooti seeraa Oromiyaa gama hundaanu jiru

mirkanessuuf hamatamni seeraa gaayaan jirachuu fi jiraachuu dhabuu sakata’uu,

Itti gaafatamummaa naamusaa abbooti seeraa gama mirkaneesuutiin

rakkoowwan jiran adda baasanii agarsiisu,

Gahumsa seeraa yeroo durii jiruu fi kan amma waliin madaluun sadarka

xiyyefanaa naamusa abba seerummaa madaalu

Lafa wal-darbi seeraa fi barmaatilee jiru xinxaluun agarsiisuu. Dhimma kanaan wal-

qabatee keessattu adeemsi addabbi badii naamusaa fi rawwii isaa ni xinxalama,

Itti gafatamummaa namusa abbooti seeraa nannichaa mirkaneessuuf nannoo rakkoleen

adda duraan xiyyefannoo barbaadani fi himamanni foya’insa sirna haqaa ilaalicha addaa

itti laachu qabu adda baasu fi,

13

Dambiin naamusa abbooti seera Oromiyaa hangam hoji irra oola akka jiru xinxaluu fi

rawwii irratti rakkina dambichi qabu adda baasu.

1.4. Faayidaa Qo’annichaa

Qo’annoon kun bakkeewwan rakkina ittigafatamummaa namusaan wal qabatanii ka’an tokko

tokkoon adda baase yaada furmaata waan ka’uuf, dhimma kanaa wajjiin rakkoo seeraa fi

barmatilee ni xiqqeessa. Kun ammo, abbooti seeraa naamusa gaari fi fakkeenya ta’an

argamsiisuuf waan gumaachuuf tattaffii foya’insaa sirna haqaa nannichaaf godhamu bifa

baarbadameen akka galma ga’u godha. Kun ta’e jechuun ammo, karaa biraatiin, nannicha

keessatti mirga lamilee kabajamee fi ol-aantummaa seera mirkane’e dhugoomsuun waan

danda’amuuf, qo’annichi fayidaa ol-aana qaba.

1.5. Mala Qo’annoo

Qo’annoo kana geggessuuf, odeeffannoon ragummaa qaban malawwan qo’annoo adda addatti

fayyadamudhaan guurun barbachisaa dha. Kanaaf ammo, malli

1. Gaaffii barreefamaa,

2. Gaaffii afaani, fi

3. Mare garee

Kanaafs, malawwan armaan olitti caqasaman sadan bifa sampilitiin bakkaeewwan filataman

irratti kan geggefaman ta’a. kana malees, qo’annichi odeefannowwan maddewwan gara garaa

irraa argaman, fakkeenyaaf, kitaabota, dambiile adda addaa, seerota fi kkf akka

barbachisummaa isaatti kan itti fayadamu ta’a.

Malli qo’annichaa, akkuma armaan olitti caqasame, odeefannowwan maddeewwan adda addaa

irra argamanin (kitaabota, dambiwwan adda adda, seerota fi kkf akkasumas gaffii afanii,

barreffamaa, fi mare garee) yemmu ta’u, adeemsi gaaffiin afaanii itti deebi’u miseensota gumii

bulchiinsa abbooti seera, abbooti seeraa, abbootii alangaa, abukkattoo ittisaa fi abboti

dhimmaa irratti kan xiyyeefatu ta’a. Bifuma wal fakkatun, gaaffiin barreefamaas

qaamoleedhuma armaan olitti caqasamaniin kan guutmu dha.Kana malees,gaffiin bareffammaa

bifa sarveyitiin gutamus ni jira. Hata’utii,gaffin barefaamaa bifa lachuuu abbooti dhimmaatiin

14

hin gutamani.Sababiin isaa, abbooti dhimmaa gaaffii barreefama guuchisuuf hir’inni beekumsaa

fi rakkoon yeroo gufuu ta’u waan danda’ufi. Haaluma kanaan, malli qo’annoo kun lachan bifa

samplitiin sadarkaa Aanaa, Godinaa, Biiro fi Mana Murtii Waliigalaa irratti geggeefama.

Adeemsi samplii kun kan filatameef, akkuma beekamu dacheen nannoo keenyaa hedduu bal’aa

waan ta’eef godinalee fi aanaalee gudinalee kanneen jala jiran hundaa irratti qo’annicha

geggeessuun rakkina yeroo fi human namaan kan daangefame dha. Haaluma kanaan,

sababoota adda addaa irratti hunda’un jechuunis nannoo odeeffannoon raggummaa qabu ni

argama jedhamee yaadama keessaa Mana Murtii Walii gala fi Biiro Haqaa Oromiyaa

dabalatee godinaleen afur (Hargaree Bahaa, Arsii Asallaa, Shawaa Kaaba fi Jimma) fi

aanaaleen godinaalee kana jalatti argaman sadeeti filatamaniiru. Haaluma kanaan godinaalee fi

aanaalee kanneen irratti gaffiin afanii fi barreefama kan geggefamu yoo ta’u, mareen garee

Biiro Haqa Oromiyaa fi Mana Murtii Waliigalaa dabaletee sadarkaa godinaa qofa irratti kan

geggefamu ta’a.

Walumaagalatti, bayyina gaffilee barreefama qutatamanii, gaffilee afanii deebi’anii, fi mare

garee akka armaan gaditti ka’uun ni danda’ama.

Lak. Madda Ragaa Gaaffi Barreefamaa

Gaaffii Afaanii

Maree Gare

Gaaffi Barreefamaa

(Sarveyii) 1. MMWO 10 10 01 --

2. Biiro Haqaa 10 05 01 --

3. Qamolee sadarkaa godinaa irra jiran

Mannneen murtii

Wajjira haqaa

Abbooti dhimma

Abukaatto ittisaa

50 50 08 --

4. Qamole sadarkaa aana irra jiran

Manneen murtii

Wajjira haqaa

Abbooti dhimma

Abukkatoo ittisa

25 20 -- --

Ida’ama 95 85 10 100

15

Dhuma irratti, dhimma ittigatatamummaa namusa abbooti seeraa miirkaneessuuf, keessattu

adeemsa adabbii badii namusaa fi rawwii addabii kanaa ilaalichiisee muxxannoo nannolee biro

ilaaluuns barbaachisaa dha. Kanaafu, muxxannoo mootummaa Federalaa dabalatee muxxannoo

nannolee biro akka barbaachisummaa isaatti ilaalunis mala qo’onnichi itti fayyadamu dha.

1.6. Fayyadamtoota Qo’annichaa

Fayyadamtoonni qo’annoo kanaa duchaadhumatti qaamolee adda addaa yoo ta’an illee adda

dureedhaan garuu manneen murtii Oromiyaa fi abbootin seeraa nannichaa kallattidhaan

fayyadamaa qo’annichaa ta’u. Akkasumas qamoleen haqaa nannichaa fi qaamonni mootummaa

fi mit mootummaa Inistiitiyuutichaa wajjiin hariiro qabans fayyadamtoota qo’annichaati.

1.7. Daanga Qo’annichaa

Qo’annoo kana ittigafatamummaa abbootin seeraa nannichaa keessa jiran gama hundaanu

gonfachuu qaban hundaa irratti xiyyeeffachuu akka qabu kan itti amanamu yoo ta’e illee,

halewwan armaan gaditti tarreefaman waan dangessaniif qo’annichi ittigafatamummaa

naamusaa qofa irratti akka xiyyeefatu ta’eera. Kanneenis:-

1. Human namaa Instiitiyuutichi yeroo amma qabu,

2. Rakkina yeroo fi

3. Eegumsa qo’annoo qulqulina qabu rawwachuuf godhamu kanneen jedhaman

hangafoota

16

BOQONNAA LAMA

NAMUSAA ABBOOTI SEERAA: YAADA WALIGALA

2.1. Hiikkaa Naamusa

Jechi afaan Oromoo “Naamusa” jedhu jecha afaan Ingliffaa “Itikis” jedhamu irraa kallatiidhaan

kan argame dha.9 Jechi “Itikis” jedhu kun ammoo maddewan adda addaa keessaatti hiikkaan itti

kenameera. Bu’uruma kanaan, jechi “itiksii” jedhu kun jecha afaan Ingiliffaa ta’ee afaan Girkii

kan ta’e jecha “Ethos” jedhamu irraa kan argame dha.10 Jechi “Ethos” jedhu kun duratti hiikkaa

“bakka namoonni waliin jiraatan” jedhu kan qabu yoo ture illee boodarra garuu daangaan isaa

bala’achuudhaa muxannoo, amala, akkaata jireenya hawwasaa, akkaata yaada fi dubbii hiikkaa

jedhaman hammachuu danda’era.11

Gama biraatiin Inkaartaan Insaaykiloopidiyaa kan bara 2004 jecha “Itiksii” jedhu kana yeroo

hiiku amala gochaa, sonaawwan ykn dudhalee gochootni dhallii namaa ittiin qajeelfamanii dha

jechuun ibsa. 12

Jecha Girkii “Etos” jedhu kana gadi fageenyaan yeroo ilaallu afaan warra Roomaatiin jecha

moggoo “Mos” jedhu kan qabu yoo ta’u, hiikkaan isaas hiikkaa “Etos”tti kan dhiyaatu dha.

Dabalataan garuu jechii kun hiikkaa seera, dambii, sirna uffannaa fi kkf jedhu of keessatti

qaba.13

Kana malees, jechi afaan Ingliffaan “Moral” jechu jecha afaan warra Rooma “Mos” jedhamu

kana irra kan argame dha.14 Kanaaf, jechoota “Itiksii” fi “Moral” jedhu gidduu garaa garummaan

yoo jiraate illee harka jireessaan kan wal fakkatani dha jechuun ni danda’ama. Sababiin isaas

jecha hundee tokko irraa kan argaman waan ta’eefi.

9 9 Hinsenee Mekuriya (2007) Elelle-English-Oromo-Amaric Dictionary. Ful.203 10 Makkashaa Abarraa fi Urgessaa Ganamoo,(2000) Naamusa Ogummaa Abbootii Seeraa fi Abbooti Alangaa Ful. 6 11 Madda lak. 2 12 Vincent, Barry, philosophy text with reading (1983), Max, 2ffaa, ful. 93 13 W. Friend man, Legal theory of Ethics, (2003), Ful. 34 14 Madda lak. 5

17

Gama biraatiin, hayyuun W. Freed maan jedhamu jecha naamusa (Itiksii) jedhu kana yeroo hiiku

“Naamusa jechuun sirna dudhalee amalli dhuunfaa ittiin qajeelfamu dha” jechuun yeroo eeru,15

hayyuun G.W. paton jedhamu ammoo naamusa jechuun qo’annaa amala hawwasummaa

keessatti amala daran garii ykn badaa ta’e jechuudha jechuun eera.16

Hiikkaa jecha kanaa barbaaduuf guboo jecha qorannoo fi qo’annoo Itoophiyaa yeroo xinxalluu

ammoo jecha kana amala ykn gocha tolaa, gocha ykn hojmaata ogummaa gosa tokko irraa ykn

ogeessicha irraa eegamu jechuudha jechuun hiika.17

Egaa hiikalee maddeewwan garaa garaatiin jecha ‘Itikisii” jedhuuf akka armaan olitti laatame

irraa hubachuun akkuma danda’mu jechi “Itikis” jedhu jireenya hawwassummaa tokko keessatti

sirna yaada, dubbii, gocha garii fi gadhee, tolaa fi hamaa ibsu dha jechuun ni danda’am.

Kanaafu, yaadini naamusa jedhu kun haala jireenya hawwassummaa tokko keessatti yaadni ykn

gochaan tokko tolaa ykn badaa, sirrii ykn dogongoraa, haqa qabeessa ykn haqa dhabeessa ta’u

miirkaneessuuf safartuu nu gargaaru dha.18

2.2. Maalummaa Fi Barbaachisummaa Naamusa Abbaa Seerummaa

Hawaasti sadarkaa adda addaatti rakkoowwan isa mudatan hiikkachuudhaaf toora adda

addaatiin ogeessota beekumsaa fi dandeetti adda addaa qaban fedha. Kanaaf, ogeessonni adda

addaa ogummaa adda addaa qaban jireenya hawwasumma tokkoof daran barbachisaa dha.

Ogummaa fi beekumsa kanatti seeraan yoo itti fayyadaman jireenya hawaassa tokko keessatti

faayidaa ol’aana qaba. Ta’u bannaan garuu hanguma sana jireenya hawaassummaa miidha

irratti gatuu danda’a. Kanaafuu, ogeessi kamiyyuu ogummaa, beekumsaa fi dandeetti isaa

faayidaa ummataa qofaaf akka olchuu fi imaana ummanii irratti gate galmaan ga’uuf ogeessi

toora ogummaa tokko keessa jiru naamusa ittiin gaggeefamu, hordofamu fi ittiin bulu qabaachu

qaba. 19

15 G. W. paton, Legal Jurisprudence, (2003) Ful. 18.

16 Madda lakk. 7 17 Madda lak.2 Ful.7 18 Madda lakk. 2 Ful. 8 19 Madda lak. 5 Ful. 39

18

Abbaan seerummaa ogummaa dha,angoodhas. Abbootiin seeraa ogummaa kana irratti boba’an

ammoo rakkoo hawwasummaa gama haqaatiin jiru hiikuun faayida ummataaf hojjechuuf

imaana ummataa fudhataniiru. Imaana kana galmaan ga’uuf dandeetti fi beekumsa isaani

faayidaa ummataaf oolchu kan danda’an ammoo abbootin seeraa akkuma ogeessota kanneen

biraa naamusa toora ogummichaaf barbaachisu yoo qabatan qofa.20 Haaluma kanaan,

naamusinni abbaa seerummaa abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa hojjetan keessatti

kaayyoo ogummichaa qixa barbaadameen galmaan ga’uuf beekumsa, dandeetti fi ogummaa

isaanii haalan hojii irra oolchuuf naamusa ittiin gaggeefamanii, hordofamanii fi ittin bulani dha.

Naamusiinii abbaa seerummaa kun galma ga’iinsa hojii abbaa seerummatiif daran barbaachisaa

dha. Sababiin isaas, abbootiin seeraa hojiwwan bulchiinsa haqaa guyya guyyatti rawwatan

keessatti murtiiwwan walabummaa fi qabeenya ummataa irratti dhiibba qaban wan

dabarsaniifi. Barbaachisummaa naamusa abba seerummaa kana ilaalichisee hayyuun seeraa

tokko akkasitti eera.

“… We form a particular group in a community. We comprise a select part of an

honorable profession. We are entrusted, day after day, with the exercise of considerable

power. Its exercise has dramatic effects up on the lives and fortunes of those who come

before us. Citizens can not be sure that they or their fortunes will not some day depends

up on our judgment. They will not wish such power to be reposed in anyone whose

honesty, ablity, or personal standards are questionable. It is neccessary for the continuity

of the system of law as we know it, that there be standards of conduct, both in and out

of court, which are designed to maintain confidence in those expectations.”21

Kanaafuu, hojiin abbaa seerummaa ogeessota naamusa gaarii qabaniin yoo hin ijaaramne

tajaajila loogii irraa qulqula’ee ol’aantummaa seeraa mirkaneessu argachuun hin danda’amu.

Kana malees, manni murtii amantaa ummataa malee hin jiraatu. Amantaan ummataa kun

ammoo kan gabbachuu danda’u manneen murtii abbootii seeraa fakkii naamusaa fi gocha gaari

20 Madda lak. 5 Ful. 44

21 ………… (2007) Judicial impartiality and accountability. Ful.96

19

ta’aniin yoo ijaarame qofa. Kanaafuu, murtii ijoo dubbii fi seera qofa irratti hunda’e laachuun

ol’antummaa seeraa dhugoomsufis ta’e amantaa ummanni mana murtii irratti qabu gabbisuuf

qajeelfamni naamusa abbaa seerummaa barbaachisa dha.

2.3. Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa Fi Ittigafatamummaa

Abbooti Seeraa

Ittigatatamummaa abbaa seerummaa jechuun adeemsa ol-aantummaa seeraa mirkaneessuuf

godhamu keessatti itti gaafatamummaa abbootiin seeraa fi wajjiirri mana murtii ogummaa

isanii fi qaama isaan hogganuuf qabani dha.22 Haaluma kanaan, guulummoon

ittigafatamummaa abbaa seerummaa ittigafatamummaa abbooti seeraa qofa oso hin taane

ittigafatamummaa manni murtii akka wajjiratti qaama dhimmi isaa ilaalatuuf qabu illee kan

hammatu dha.23 Haa ta’uti garuu, kutaa kana jalatti itti gafatamummaa gama abbooti seeraa

qofaan jiru ilaalla.

Abbootiin seeraa akkuma hojetoota mootummaa kanneen biroo hojii isanii qixa

barbaadamuun galmaan ga’uun ol-aantummaa seeraa mirkaneessuuf itti gagatamummaa

qabachuun isanii dirqama.24 Sababuma kanaafi yaadni qaamni mootumma kamiyyuu angoo

seeraan ala akka hin foyyadamneef ittigafatamummaa qabachuu qaba jedhu qajeelfama ol-

aantummaa seera kan ta’eef 25

Haa ta’uyyuu malee, Iskoolaronni fi barreessitonni adda addaa ammoo akka jedhanitti

abbootiin seeraa ittigafatamummaa qabaachun isanii yaada rime abbootiin seeraa bilisummaa

fi turtii biiroo yeroodhaan hin daangefamne qabaachuu qabu jedhuu waliin kan wal hin simne

waan ta’eef, abbootiin seera ittigafatamummaa qabaachu hin qabani.26 Kanneen yaada kana

deegaran keessas dura bu’aan barumsa haqaa Inglaandi kan ta’e Doonaldisan isa tokko. Akka

yaada barreessaa kanaatti abbootin seeraa sammu isanii fi seeraaf yoo ta’e malee eenyuufu

22 Rogell Preze Perdomo,( 2006) ,Independence And Accountability htt://www.wondbank.

orgllegal//efopjudital/ jiconf-paperl-pdf 23 Madda lak. 13 24 Madda lak. 5. Ful.36 25 American bara association, (1974), Standards relating to court organizations, ABA press, Ful.1 26 United Nations,Cyrus Das, (2002) ,Office of Crime and Drugs Ful.54

20

ittigafatamummaa hin qabanii. Barreessan kun gargaara abbaa seeraa isaa kan ta’e wajjiin

haasa yeroo godhu ittigafatamummaa abbooti seeraa ilaalichisee akkanatti eera:

“Sony! To whom I am responsible? No one can fire me; no one can dock my pay. Even

those nine bohos in Washington, who sometimes reverse me, can not make me decide as

they wish. Every one should be responsible to someone. But to whom I am responsible? I

am responsible to those books on the shelf talking about us. That is to whom I am

responsible.”27

Haa ta’uti garuu, biyya sirna dimokrasii hordoftu kaminuu keessatti iftominni fi itti

gafatamummaan yaada bu’uuraa waan ta’eef abbootiin seeraas akka hojjetaa mootummaa

tokkotti yaada bu’uraa kana irraa bilisa ta’uu hin danda’ani.28 Kanaafuu, itti gafatamummaan

abbooti seeraa sirna dimokrasii tokko keessatti kan hin dhugoomne yoo ta’e fedhii fi mirga

ummataa irratti miidha guddaa geesisuu danda’a. Abbootin seeraa seera cabsuun loogi

rawwachuu, yaada siiyasaa fi dantaa mataa isanii tarkanfachiisuu, tajaajila si’omine hin qabne

laachu fi badii kanaa fi kana fakkataniif karaa bana.29

Yaada ittigafatamummaa abbooti seeraa kana kan deegaru abbaan seeraa mana murtii ol-aana

Australiyaa tokko akka ibsuu yaaletti umamnumitti hojii abbaa seerummaa ogummaa hojii

kanneen biraa caala abbootin seera ittigafatamummaa akka qabataniif isaan dirqisiisa. Abbaan

seeraa kun yaada isaa yeroo ibsu:

“… and the most accountable branch of governmat in one sense: our decision is made in open

court. I spend the greater part of my working life performing my daily duties in puplic… that is

not something that occurs in most fields of activity. As well as that, the decisions of the court go

through a whole range of review from the lower court to the hightest court in the country and in

that sense can be openly exposed, criticized, commeted up on and justified in reasoned decision

making. Now it is true that in most countries judges are not elected and in that sense they are

27 Madda lak.18 28 Abdi jibrili,(2008), Legal profession and Ehics, Universiitii finfineetti barreefama dubbisaaf qophaa’e, Ful. 25 29 Madda lak. 20

21

not directly accountable to the people. But they are appointed by poletitians who are

accountable to the people.” 30 jechuun eera.

Akka yaada abbaa seeraa kanaatti ittigafatamummaan abbooti seeraa kanneen biroo akkuma

jirutti ta’e adda duraan garuu umamnumitti hojii abbaa seerummaa abbooti seeraa kanneen

arman gadii sadaniif ittigafatamummaa akka qabatan isaan dirqamsa. Kanneenis:

ittigafatamummaa ummataa, ittigatatamummaa ol-iyyannoo galmee murtii fi

ittigafatamummaa yakkaati. Biyyonni addunyaa heddunis yaada kana dabalatee yaada abbootin

seeraa ittigafatamummaa qabachuu qabu jedhu irratti walii galu.31

Egaa abbootin seeraa ittigafatamummaa qabaachu qabu yaada jedhu irratti kan walii gallu yoo

ta’e, itti gafatamummaan isaani kun akkamiin dhugooma yaadni jedhu yaada ilaalicha addaa

barbadu dha.

Akka Iskoolarota adda addaan ibsamutti ittigafatamummaan abbooti seeraa toftalee adda

addaan dhugoomu ni danda’a. Kanneen keessas akka yaada Iskoolara ma’aroo kapileetii

jedhamutti ittigafatamummaa abbooti seeraa dhugoomsuuf toftaalee fayyadanu keessaa

ittigafatamummaan siyaasa, ittifataamummaan ummataa fi ittigafatamummaan dhunfaa abbaa

seeraa ni caqafamu.32 Bifuma wal fakkatuun tooftaleen ittigafatamummaa abba seerumma

dhugomsuuf nu gargaaru jedhamanii barreessa shimoon shitriitiin caqasaman yaaduma armaan

oli kana deegara. Kanneen keessas kan armaan gadi hangafoota. 33

1. Ittigafatamummaa ol-iyyannoo irraa madduu

2. Ittigatatamummaa ummataa

3. Ittigafatamummaa hariiroo fi yakkaa

4. Ittigafatamummaa naamusaa.

30 Madda lak. 5 Ful. 30 31 Madda lakk. 17 32 Madda lak. 20, Ful. 22 33 Shimon shetreet, (1985), Judicial Independence: The contemporary Debate, Netherland, martinus

nijhoff publishers, , Ful. 399

22

Dhimma ittigafatamummaa ol-iyyannoo ilaalichisee dhimma murtii argate tokko irratti murtii

addaa laachuun yeroo hundaa illee jechuun yoo hin danda’amne, yeroo baayyee badii abbaan

seeraa mana murtii jalaatti raawatu ifatti kan mirkanessu dha.34 Haaluma kanaan, manni murtii

dhimma ol-iyyannoo galmee ol-iyyannoo yeroo ilaalu kaayyoo lama galmaan ga’uufi.Kunis gama

tokkon, murtii mana murtii jalaatti murta’e mirkanessuuf, jijjiruuf ykn foyyessuuf yeroo ta’u,

gama biraatiin ammoo itti gafatamummaa abbaa seeraa dhimma sana murtesse mirkanessufi.

Kanaafuu, murtii mana murtii jalatti murta’e jijjirruun ykn foyyessuun qofaa isaa

ittigafatamumummaa abbooti seeraa mirkanessuu waan hin dandeenyeef abbaa seeraa

dhimma sana murtesse haqummaa fi seera qabeessummaa murtii isaa irratti ibsa akka itti laatu

gaafatamee dogongora argame irratti tarkanfiin barbaachisaa ta’e qaama dhimmi isaa ilaalun

fudhatamuu qaba.35 Adeemsi kun ammoo ittigafatamumma abbooti seeraa gama kanaan jiru

daran cimsuuf shoora mata isaa gumaacha.

Toftaalee ittigafatamummaa abbooti seeraa ittiin mirkanessinu keessaa inni biraan

ittigafatamummaa abbootiin seeraa ummataf qaban mirkanessuni. Ittigafatamummaan abbooti

seeraa gama kanaan jiru mirkana’u kan danda’u kallatti hedduun ta’u illee dhaddacha ummataa

fi sab-qunamtiif banaa ta’e gaggessu, galmee murtii argatan ummataaf banaa gochuu fi komii

ummannii abbaa seeraa dhuunfaa irratti qabu dhaga’uuf qaama ummatatti dhiyoo ta’e

hundefamee jiraachuu kan jedhaman hanga foota.36 Kanaafu, ummatins ta’e sub-quunamtiin

adda addaa carraa dhaddacha banaa ta’e irratti hirmaachuu fi galmee murtii argatan ilaalu

kanatti yayyadamuun komii qaban dhagisifachuuf qaamni komi kana dhaga’uf haal ummataaf

mijataa ta’een hin jiru taanan ittigafatamummuaan abboot seeraa ummataaf qaban dhugoomu

hin danda’u.

Gama biraatin, abbooti seera dabaltee namni kamiyyuu badii daanga seeraa darbee rawwatuuf

ittigafatamumma haariiroos ta’e yakkaa ni qabata. Abbootin seeraa dhimma yakkaa fi

hariirootin himatamuu danda’uun isaanis ittigafatamummaa isaani mirkanessuuf gumaacha

34 Shimon shetreet, (1994), Justice in Israel, a study of the Israeli judiciary, Netherlands, martinus nijhoff puplishers. Ful 258 35 Francess contini and Richand mohr,(2007), Recounciling independence and accountability in judicial

system. Http://www.utrechtlawrateiw.org 36 The new guide room to judicial independence, http://constitution project. Org Ful. 289.

23

mataa isaa ni qabata.37 Kunis abbaan seeraa hojii hojjetu keessatti badii dhimma yakkaa ykn

hariiroo wajjiin walqabatuun himatamuu waan danda’uuf hojii isaa hundaa miira

ittigafatamummaatiin akka hojjetuuf isa dirqamsa. Haata’u iyyuu malee, bilisumma abbooti

seeraa mirkanessuudhaaf jecha adeemsi abbootiin seeraa dhimma hariiroo fi yakkaatiin

ittigafatamummaa qabatan addatti saxaxamuu qaba.38

Tooftaan inni afraffaan ittigafatamummaa abbooti seeraa dhugoomsu ittigafatamummaa isaan

naamusa isaniif qabani dha.Koodiin naamusa abbaa seerummaa, fi dambiiwwan namusa

abbooti seeraa qajeelfama bu’uuraa naamusa abbootii seeraa, adeemsa fi hanga adabbii of

kessatti hammate tumamee jiraachuun isaa ammo ittigafatamummaa kana mirkanessuuf ga’ee

guddaa qaba.39 Toftaan kun toftaalee ittigafatamummaa abbootii seeraa mirkanessuuf aramaan

olitti caqasaman caala gumaacha guddaa akka qabu beektonni baayyeen ni dubatu.40 Sababiin

isaa, toftaan kun amala fi namummaa abbootii seeraa irratti kan xiyyefatu waan ta’ef

ittigafatamummaa abbootin seeraa ogummaa isaanif qaban hundedhaan cimsuu waan

danda’ufi. Tooftan kun badii abbootiin seeraa gama kanaan raawatan hordofuun adabbii

fudhachuun dura barsiisuu filata. Abbootiin seeraas naamusa ogummaa abbaa seerummaaf

barbaachisu kana darbanii yoo argaman tarkafiin barbaachisaan ni fudhatama jechu dha. Haa

ta’uti garuu, adeemsi kun bilisumma abbaa seerumma waliin haala walitti hin buune fi haal

bilisummaa abbaa seerummaa giddugaleessa godhateen ta’u qaba. Fakkeenyaaf, adabbiin

namusaas ta’e dudhaleen naamusaa dambii naamusaa keessatti tumamu akkasumas, adeemsi

qorannoo komii naamusaa fi murtiin itti laatamu haala ifa ta’een tumamuu qaba.41

2.4. Naamusa Ogummaa Abbaa Seerummaa Qopheessuuf Muxannoo

Sadarkaa Addunyaatti Jiru.

37 Tati Taye, (2009), The role of judcial administration councel in promoting judicial indepedece and

accountability. Addis Abeba University ( kan hin maxanfamne). Ful.19 38 Madda lak. 19 Ful. 20 39 Madda lak. 28 FUl. 190 40 Madda lak. 20 fuula 26 41 Nuno Garoup, Tom Ginsburg, Guarding The Guardians; Judicial Conncel and Judicial Independence,

Manxansa 12 Ful 18

24

Kabajama heera, dimokrasii fi ol-aantummaa seeraa mirkaneessuuf sirni abbaa seerummaa

cimaa, bilisaa fi naamusa gaariin ijaarame hundaa ol barbaachisaa akka ta’e biyyoonni

addunyaa erga irratti walii galanii bubuleera. Seensi sanada qajeltowwan naamusa abbaa

seerummaa tokko yaaduma kana yeroo deegaru akka armaan gaditti eera:

A judiciary of undisputed integrity is the bedrock institution essential for ensuring

compliance with democracy and the rule of law. Even when all other protections fail, it

provides a bulwark to the public against any encrochments on its rights and freedoms

undr the law. 42

Yaada kanarraa hubachuun akkuma danda’mutti qaamani abbaa seerummaa keessattu

abbootiin seeraa haqummaa fi haala madalawaa ta’een hojjetan dagaagina dimokraasii fi

kabajama ol aantummaa seeraatiif murteessa dha. Kana malees, miirgoonni fi walabummaan

bu’uura ummataa wayita sarbamutti abbootiin seeran loogi irraa bilisa ta’un amanamummaan

hojii isanii hojjetan dhugoomsuun kabajama mirgoota fi walabummaa kanaaf wabii dha.

Kanuma irraa kan ka’e manni murtii dhiibbaa adda adda irraa tikfamee, bifa gahumsaa fi bu’a

qabeessa ta’een tajajila abbaa seerummaa akka kennuuf sadarkaa addunyaatii tattaffiin

godhamaa tureera, godhamaas jira.

Tattaffii kanneen keessas amala fi naamusa abbooti seeraa qajeelchuuf dudhaleen namusaa

abbooti seeraa maal ta’uu akka qabu saxaxuudhaaf hojiiwwan hojetaman isa tokko. 43

Gama kanaan adeemsa sadarkaa addunyaa irratti geeggefama ture yoo ilaalle, jalqabarratti

barbachisummaan dudhaalee naamusa abbooti seeraa hundaa caala qalbii biyyoota addunyaa

dursee kan harkise dha.Kanneen keessaas dhimmi bilisummaa abbooti seeraa isa hangafa.44

Haaluma kanaan, bilisummaa abbooti seeraa mirkaneessuu waliin wal-qabatee qajeeltowwan

addunyaa guututti fudhatama qabaatan hundessuf yaaliwwan garaa garaa godhamaa turaniiru.

Kanneen keessas adda duraan kan caqasamu qajeeloowwan bilisummaa abbooti seeraa

42 United Nations, (2002), Bangalor Principles Of Judicial Conduct, seensa Sanada kanaa ilaala. 43 Madda lak.33 Ful. 7 44 United Nations,( 2006), Basic Prirciple on the Independence Of Judiciary Http:// Www. Unherr.

Ch/Htm/Menu/6/Hcomp 50.Htp. Ful 23

25

saraakuuzaa bara 1981ti tumame dha.45 Qophii sanda kanaafis waldaan seera yakkaa addunyaa,

waldaan qoratoota seeraa addunyaa fi wirtuun bilisummaa abbootii seeraa fi ogeeyyota seeraa

shoora guddaa fudhataniiru. Qajeelfama bilisummaa abbooti seeraa ilaalichisee sanada kanatti

aane kan tumame bara 1982ti sanada qajelfamoota bu’uraa bilisummaa abbooti seeraa waldaa

abukattota addunyaatin mirkana’e dha.46 Seensa sanadichaa irraa hubachuun akkuma

danda’amutti abbootiin seeraa lubbuu, walabummaa, mirgaa fi qabeenya lammiiwwanii irratti

murtii dhumaa dabarsuuf aango waan qubaniif hojii isanii gidirsuu, sossobbaa fi gidduu

lixummaa kamifuu osoo hin jilgeenfatiin bilisumaa guutun hojii isaanii rawwachuuf dirqama

qabu.47

Haaluma kanaan,bara 1985ti ya’iin waliigalaa mootummoota gamtomanii qajeeltowwan

bu’uuraa bilisummaa abbootii seeraa mirkanessudhaan biyyoonni sanda kan irratti hunda’nii

bilisummaa manneen murtii mataa mataa isaniif wabii seeraa akka kennan hubachiseera.48

Egaa kana booda dudhaaleen namusa abbooti seeraa kanneen biro sadarkaa addunyaa irratti

ilaalicha kan argatan. Sanadoota adda duraan dhimma naamusa abbooti seeraa keessattu

dudhalee naamusa abbooti seeraa ilaalichisanii tumaman keessaa fudhatama guddaa kan

argatee fi adda duraan kan caqasamu qajeeltowwan naamussa abbaa seerummaa Bangaloori

dha.49

Ebla bara 2000 gamtaan mootummoota gomtomanii koongiransii ittisa yakkaa fi qabiinsa

hidhamtoota ya’ii 10ffaa Veenaa Oostrayaatti weyita geggeessetti ogantoonni fi abbootiin seeraa

dura bu’oo ta’an Afrikaa, Isiyaa fi paasiifk irraa walitti bahanii ya’ii tokko adeemsisanii turan.50

Ya’ii kana irratti ittigafatamummaa abbooti seeraa mirkanessuuf qajelfannoota naamusaa

abbootiin seeraa ittiin qajalfaman sadarkaa addunyaa irratti tumuun barbaachisaa ta’uun waan

45 Madda Lak. 2 Ful. 20 46 Robert H. Aronson And Donald T. Weckstein,(1991), Professional Responsibility in nutshell Ful.4 47 Madda lak. 38. Ful 2 48 Madda lak. 38

49 Madda lak. 33

50 Madda lak. 7 Ful. 22.

26

itti amanameef gareen “judishaal integireetid gruup” jedhamu hundeefamee sandada qabiyyee

addunyaa qabu tokko qoratee akka dhiyessuuf abbummadhaan itti laatameera.

Tumama sanada kanaaf mootummoota gamtooman sababoota kakaasan keessaa biyyoota

baayyee keessatti amantaa ummanni mana murtii irratti qabu yeroo gara yerootti sababa

malammaltummaa fi loogii manneen murtii keessatti mul’atu irraa kan ka’e xiqqachaa

deemuun isaa adda duraa kan caqasamu dha.51

Guradhala 2001 biyya Hindii magalaa Baangalooritti deegarsa mootummoota gamtoomaniitiin

wixinee dambii ogeeyyootan dhiiyaate irratti qorannoon geggeefamuun booda qajeeltowwanii

fi dudhaawwan koodii naamusichaa gadi foggeenyaan ol-kaa’amee wixinee jalqabaa

qajeeltowwaan naamusa abbooti seeraa Bongaaloor jedhamuun mirkana’eera. 52

Kanaan booda Waxabajjii 2002ti yaa’ii marii gamtaa Awwopaatiin mareen sanada kana irratti

geggeefamutti dabalatee sadaasa 2002ti biyyoonni sirna seera Kontinentaala hordofan kan akka

Biraazil, Rippabilka Cheek, Misiir, Faransaay, Meeksiikoo, Moozaanbik, Holaandii,Noorwey ,

Filippinsi fi biyyooni biroo sirna seeraa tokkichaa hordofan dudhaalee fi qabiyyee sanadichaa

irratti mareen bal’aan taasifamee sanadinni kun gabifameera.53

Egaa kanaan boodadha qajeeltoowwan Baangloor dudhalee Bilisummaa abbaa seerummaa, al-

loogummaa, Ejennoo cimaa, wal qixummaa, jabinaan hojjechuu fi dadeettii hojii abba

seerumma qabaachuu dudhalee jedhaman haammachuun kan qophaa’e. Dudhaaleen naamusa

abbaa seerummaa kunis tokkon tokkoon isaani ibsaan akka deegaraman godhemee jira.

Sanada namusa abbaa seerummaa Bangaloor kanaan dura sanadni sadarkaa addunyaatti

fudhatama argatee ture sanda naamusa abbaa seerummaa waldaa ogessota seeraa

Amerikaati.54 Sanadni kunis bara 1972ti yeroo jalqabaaf kan bahe yemmuu ta’u yeroo addaa



53 Madda lak. 2 Ful 23

54 Madda lak. 2 Ful 23-24

27

addaatti foyya’eera.55 Sonada kana keessatti dudhaleen naamusaa shan jechuunis bilisummaa,

al-loogummaa, ejjannoo cimaa, dandeetti, jabinaan hojjechuu fi amala sirrii hin taane

qabaachuu dhabuu kannen jedhaman caqasamaniiru.56 Akkuma sanada baangaloor sanada

kana keessattis dudhalee naamusaa kanneenif ibsi itti laatamee qaama sanadichaa ta’eera.

Egaa sanadini naamusa abbaa seerummaa boongaloor sanadoota dhimma naamusa abbaa

seerumaa isa dura turan hundaa irraa foyya’uun kodii naamusa abbaa seerummaa tokko

keessatti naamusa abbaa seerummaa hammatamuu qaban maal maal akka ta’an tokko tokkoon

hammateera.57 Haaluma kanaan, Ebla 2006ti koomishiiniin ittisa fi bulchiinsa yakkaa biyyoonni

miseensa gumii dhimmoota dinagdee fi hawwassummaa mootummoota gamtoomanii ta’an

sanada kana ka’umsa godhatanii koodii namusaa fi dambii naamusa abbootii seeraa isaanii akka

tumatan ykn foyyeessan kan gaafate yoo ta’u, haaluma kanaan Adoolessaa 2006ti murtii lak.

Ecosoco 20065/23 ta’een markaneeraa. 58

Sanadini kun dirqisiisa ta’u baatuyyuu biyyoota baayyeedhaan fudhatama argateera. Haaluma

kanaan, biyyoonni baayyeen sanada kana akka ka’umsaatti fudhachuun dudhaalee namusa

abbaa seerummaa sanadaa kana keessatti caqasaman kodii naamusaa abbaa seerummaa biyya

isaanii keessatti akka hammatamu godhaniiru.59



57 Madda lak. 2 Ful.26


59 Madda lak.50

28

2.5. Dudhalee Naamusa Abbaa Seerummaa Sadarkaa Addunyaattii

Fudhataa Argatan.

Seensa

Haqa jiru eegufis ta’e haqa dhokatte baasuuf qaamni seera kana sirritti hiikuun hojiirra oolchuu

dandayu jiraachuu qaba. Gama kanaan gaheen abbooti seeraa irratti gatame daran ol’aana dha.

Kana dhugoomsuuf ammo ilaalichi addaa ittigafatamummaa naamusa abbooti seeraa irratti

godhamuu akka qabu Iskoolaronni adda addaa yeroo adda addatti ni ibsu.60 Haat’uyyuu malee,

ittigafatamummaa naamusa abbooti seeraa dhugoomusudhaaf naamussinni tokkoon tokkoon

abbootii seeraa irraa eegamu seeraan tumamuu qaba.

Naamusni abbooti seeraa kunis biyyoota adda addaa keessatti bifa adda addaatiin bahuu

dandaya.Fakkeenyaaf, biyyoonni akka Amerikaa, Filippiils, keenyaa, Taanzaniiyaa, Yuugaandaa,

Najeriyaa, maalawwii fi Afrikaa kibbaa hojiirrattis ta’e hojiin alatti naamusni abbaa seeraa tokko

irraa eegamu maal akka ta’e fi maal ta’uu akka qabu koodittin baafatanii qabu.61

60 Hon. Sandra E. oxner, (2006) , The quality of judges, Ful. 309

61 Dassa Bulchaa fi Alamaayyoo Taganee,(2000),Qabiyyee fi rawwannaa dnbii naamusa abbootii seeraa

oromiyaa, Ful. 4

29

Biyyoonni akka Jarman fi Hindii ammoo naamusa abbaa seerummaa irraa eegamu bifa kodiitiin

tumamee hin qabani. Biyyoota kana keessatti hojii irrattis ta’e hojiin alatti naamusni abbaa

seeraa tokko irraa eegamu maal akka ta’e murtii mana murtii irratti kan hunda’e dha.62

Biyyoota tokko tokko keessatti immoo naamusni abbaa seerummaa maal akka ta’e seerota

idlee kan akka seera adeemsa falmii sivilii fi yakkaa keessatti baheeti argama.63

Dhimmi naamusa abbooti seera kodii mataa isaa danda’e qabates ta’e seerota idilee keessatti

tumamuun isaa biyyaa biyyatti adda adda yoo ta’e illee, qabiyyeen naamusa abbooti seeraa

maal ta’u qaba yaada jedhu irratti harki caalma biyyoota addunyaa yaada wal fakkaatu qabu.64

Haaluma kanaan, biyyoota baayyee biratti qabiyyeen koodii naamusa abbooti seeraa adda

duraan dudhaalee naamusa abbaa seerumma tokko tokkon kan of keessatti qabaatu dha.Kutaa

kana keessattis qabiyye kodii namusaa kanneen tokko tokkoon akka armaan gaditti ilaalla.

2.5.1. Bilisummaa Abbootii Seeraa

Dudhaalee naamusa abbooti seeraa keessaa adda duraan sanadoota addunyaa keessattis ta’e

koodii naamusa abbooti seeraa biyyoota adda addaa keessatti kan caqasamuu bilisummaa

abbooti seeraati.65 Bilisummaan abbaa seerummaa kun ol-aantummaa ykn faayidaa dhuunfaa

abbooti seeraaf kan laatame osoo hin taane al-loogummaa fi mirga dhala namaa mirkanessun

ol-aantummaa seeraa dhugoomsuuf akka dirqamaatti kan laatame dha.66 Sababiin isaas, namni

kamiyyuu taanaan mirga dhimma isaa mana murtii bilisa, gahuma qabuu fi loogi irraa bilisa ta’e

duratti dhagahamu qaba. Yaadni bu’uura kuni yaada sadarkaa addunyaa irratti fudhatama

argate dha.Waligalteen biyyoonni adduyaa dhimma sivilii fi siyaasa irratti godhan kewwata isaa

14(1) jalatti yeroo eeru:

62 Madda lak. 53

63 Madda lak. 53. Ful. 5

64 Madda lak. 55


66 Canadian Iudical Council, Ehical Principles For Judges Ottawh, Ontario Ful. 8

30

“Every one shall be entitled to a fair and puplic hearing by compelent, independent and

impartical tribunal esteblished by law” jedha.

Dhimma kana waliigalteewwan addunyaa kanneen biroo ille ni deegaru. Kanaafuu, manni

murtiis ta’e abbootin seeraa akka dhunfaatti bu’uura yaada armaa olitiin bilisummaa hojii

abbaa seerummaan hojjechuun isaani dirqama.

Bilisummaan abbaa seerummaa gama tokkoon bilisummaa dhuunfaa abbooti seeraa kan

agarsiisu yoo ta’u gama biraan ammoo bilisummaa manni murtii akka wajjiraatti qabachuu

qabu kan mulisu dha.67 Kanaafuu, yaadni bilisummaa abbaa seerummaa jedhu yaada sammuu

abbooti seeraa fi bilisummaa manni murtii qaamolee mootummaa kanneen biraa irraa

qabaachu qabani kan agarsiisu dha jechuun ni danda’ama. Yaada sammuu abbooti seeraa

yemmuu jennu dhugaadhumattii jiraachuu fi hojiin mul’achuu al-loogummaa abbooti seeraa

kan mul’isu dha.68 Mata duree kana jalattis dhimuma kan ilaalla.

Gama naamusa abbooti seeraa mirkanessutiin bilisummaan murtii abbooti seeraa kan adda

duraan caqasamu dha. Murtan abbooti seeraatin kennamu kamiyyuu dhiibbaa fi giddu

lixummaa qaama kami irraaiyyuu bilisummaa guutu fi al-loogummaa ol aanaan ta’u

qaba.69.Haaluma kanaan, abbaan seeraa tokko hojii abbaa seerummaa amanamummaa fi al-

loogummaa guutudhaan seeraa fi ragaa dhiyaate qofa irratti hunda’ee ijoo dubbii qixaan

qoratee dhiibba kam irraayyuu bilisa ta’uun murtii haqa qabeessa laachuf dirqama naamusaa

qaba. Dirqamni abbaa seeraa murtii seeraa murtessu kaminuu keessatti qabu soda tokko

mallee akkaata hubannaa seeraa qabuu fi raga dhiyaatee qofaan murtee lachu dha.70 Murtiin

isaa kun namoota baayyee biratti tarii kan deegaramu ta’u dhiisu danda’a ta’a. Yookan ammoo

murtii akkasii kana laachun karaa kallattins ta’e al-kallattiin kan dhiibbaa isarratti uumu danda’u

ta’ee mulachuu danda’a. Garuu abbaan seeraa kun soda tokko mallee seeraa fi hubannoo

sammuu isaa irratti hunda’ee murticha laachuuf dirqama qaba. Kanaafu, murtiin abbaa seeraa

67 J. shetreef, (1976), judge on trial, . Ful. 17

68 Madda lak. 58

69 Madda lak. 58

70 America Bar Associatia, (2004), Model Code Of Judicial Conduct, Ful. 10

31

kamiyyuu ummata irraas haa ta’u qaama kaan irraa farsaa argachuuf ykn ceephoo buufachuuf

ta’uu hin qabu.

Abbootin seeraa dirqama murtii bilisa ta’e laachuuf qaban kana galmaan ga’uuf giddu lixummaa

fi dhiibbaa abbooti dhimmaa, qaama mootummaa fi kanneen biraa irraa yeroo adda addaatti

isaan quunamu gara kuteenyaan ofirraa facisuu qabu.71

Yaadni ilaalicha adda barbaadu bilisummaa abbootin seeraa dhiibbaa qaama mootumma irraa

isaan qunamu irraa bilisa ta’uuf gara kuteenya isaan qabaachu qabani dha.Abbootin seera hojii

abbaa seerummaa isaanii sodaa mootummota dhufanii darbaniin hojjechuu osoo hin taane

murtii dhiibbaa qaama kanaa irraa bilisa ta’uun tajaajiltoota sirna heeraa fi ummataa ta’uun

hubatamuu qabu. Ibsi sanada dudhaalee naamusa abbooti seeraa Baangaloor irratti kennames

yaada kana yeroo deegara;

“They see governments come like water and go with wind. They owe no loyality to ministers,

Not even the temporary loyality, which civil servant owe. Judges are also lions under the throne

but that seat is occupied in their eyes not by the prime minster but by the law and to that

conception they own allegiance. In that lie their strength and their weakness, thie vaule and

their threat.”72

Kanaafuu, abbootin seeraa mootummota yeroo yeroon jijjiramani fi haala qileensa siyaasa

waliin deemaniif kan hojjetan osoo hin taane, amanamummaan isaani seeraa fi ummata qofaaf

ta’u qaba.Abbootiin seeraa bilisummaa isaaniif quuqamuu fi quuqamuu dhabuun isaans adda

duraan kanaan madaalama. Kanaaf ammoo, bilisummaan manni murtii akka wajjiraatti qabu

dhugoomsuun gummaacha guddaa qaba.

Murtii haqa qabeessa murteessuun ol-aantummaa seeraa mirkaneessun kan dunda’amu

abbootiin seeraa dhiibbaa qaama alaa irraa isaan quunamu qofa irraa bilisa ta’udhaan osoo hin

taane, dhiibbaa manuma murtii (dhibbaa keessaa) irraas bilisa ta’uuf namusni isaani ni


72 United Nations, (2007) Commentary on Bangalor principles of Jusicial code of conduct, office of crime

and drug, Ful. 40

32

dirqisiisaani. Kunis gam tokkoon, dhiibbaa miltowwan isaanii irraa bilisa ta’u yeroo ta’u, gama

biraan ammoo dhiibbaa hoggantoota isaanii irraa bilisa ta’u dha.

Abbaan seeraa wayita hojii abbaa seerummaa rawwatu dirqama dhiibbaa miltoowwani irraa

bilisaa of godhee murtii abbaa seerummaa isaa bilisummaa guutudhaan dabarsuu qaba.73

Sababiin isaas, yaadni bu’ura bilisummaa abbooti seeraa jedhu kan agarsiisu hojii abbaa

seerummaa dhibbaa qaama kamii irrayyuu bilisa ta’u fi sammu ofii qofaan qajeelfamuu yaada

jedhu waan ta’eefi.

Gama biraatin abbootin seeraa dhiibbaa “hogantoota” isaani irraa isaan qunamuf carraa banuu

hin qabani. Abbaan seeraa tokko akka hojetoota mootummaa kaani ajaja “hoganaa” isaa yeroo

hunda kabajuuf hin dirqamu. Sababiin isaa, mana murtii keessatti hogganaan mana murtii tokko

abbooti seeraa isa jalatti hojjii abbaa seerumaa hojjetan ilaachichisee dhimma bulchiinsa qofa

irratti hogganuuf malee dhimma murtii abbaan seeraa tokko murteessu irratti yaada laachus

ta’e dhiibbaa tokko illee gochuu hin danda’u.74 Caasefamni mannen murtii keessa jiru abbaan

seeraa dhimma ilaala jiru tokko irratti hogganaa mana murtichaaf itti waamama tokko illee kan

hin qabnee fi dhimma ilaala jiru irratti murtii dhumaa laachuuf aangoo guutu qaba. Dhimma

kana ilaalichsee sanadinni dudhalee naamusa abbooti seeraa Banqaaloor yeroo ibsu:

“It is axiomatic that, apart from any system of appeal, a judge deciding a case does not

acton any order or instruction of a third party inside or outside the judiciary. Any

hierarchical organization of the judicialy and any difference in grade or rank shall, in no

way, interfere with the right of judges to pronounce the judgment freely, uninflunces

extrinsiy consdration or influences “jechuun eera.75

Abbootiin seeraa bilisummaa isaani gama hundaan mirkanessuu danda’un isaani ammas qofaa

isaa kaayyoo bilisummaan abbooti seeraa barbaachiseef galmaan ga’u hin danda’u; abbootiin

seeraa bilisa ta’an hojii abbaa seerummaa isanii hojjechaa jiraachun qaamota biroo biratti ifatti


74 Madda lak. 65


33

beekamuu qaba.76 Kun dudhaalee namusa abbooti seeraa hundaafu bu’uura.Dhugaadhumatti,

abbootin seeraa bilisummaa guutuun utuu hojetanii dhugaan kun ummata biratti kallatii biraan

kan hubatamu yoo ta’e, kayyoon bilisummaa abbaa seerummaa galma ga’eera jechuun hin

danda’amu. Sababiin isaa, kayyoo guddaan bilisummaa abbaa seerumma ol-aantummaa seeraa

dhugoomsutti dabalatee amantaa ummanni mana murtii irratti qabu dhugoomsuu waan ta’eefi.

Bilisummaan abbootiin seeraa hojii isaani irratti qabani ummata biratti kan hin hubatamne yoo

ta’e kaayyoo kana galmaan ga’eera jechuun hin danda’amu. Kana galmaan ga’uuf ammoo

bilisummaan abbooti seeraa jiraachuu isaa irratti shakkiin sababawaa ta’e ummata keessa akka

jiraatuf amaloota qaawwa banan irraa tokkoon tokkon abba seeraa of qusachuun dirqama

abbooti seeraa dudha naamusa kana jalatti hammatame dha. 77

Gama kanaan, bilisummaan abbootii seeraa hojiirratti mul’atu akka ummata biratti beekamuuf

abbootin seeraa maal maaltu irraa eegama ykn maal gochuu qabu yaada jedhuuf fala dhahuun

barbaachisaa dha. Barrulee fi sanadonni adda addaa sadarkaa addunyaatti fudhatama argatan

gama kanaan abbootiin seeraa adda duraan kanneen armaan gadii akka rawwatan gorsu.78

A. Yeroo tokko tokkoo dhimma murtii dhumaa hin arganne tokko irratti abbootiin angoo

ol’aanoon qaama seera raawwachiftuu ykn seera tumtuun abbaan seeraa dhimmicha

qabate irratti ibsa akka itti laatu ykn mariin akka irratti geggeefamuf gaafachuu ni

danda’u ta’a. Yokaan ammoo qaamoti kun dhimma abbaa seeraa kanaan ilalamaa jiru

waan hordofaniif murtiin hartiin akka itti laatamu ykn akka turu gaafachuu ni danda’u

ta’a. Kanaaf abbootiin seeraa gama kanaan gochawwan kannen ifatti balaalefachuu

qaba. Dhimmi fedhiin mootummaa keessa jiru kanneen akkasii irratti haalli dirqii fi

seeraan heyyamame yoo jiraate irraa kan hafe abbaan seeraa galmee akkasii galmee

kan calchisee ykn gadi buuse addatti waan godhu jiraachu hin qabu.

B. Akkuma beekamu murtiin abbaa seeraa tokkoon kenname haala cassefama manneen

murtiitin ol’iyyannoon yoo ta’e malee qaama kaminu keessa deebi’ame ilaalamus ta’e


77 Madda lak. 68

78 Madda lak. 17. Ful. 84 fi madda lak. 58 ful. 8-11 ilaala.

34

yaadni itti laatamu hin danda’u. Kanaaf abbootiin seeraa ijoo dubbii murtii murtessan

irratti maaliif akka akkasitti murteessanii fi akkamitti akka murteessaniif adeemsa ol-

iyyannootin yoo ta’e malee yaada laachuuf hin dirqamani; laachuus hin qabani.

Abbootiin seeraa ijoo dubbii dhimmaa qabatan ykn murteessan irratti adeemsa ol-

iyyannoon alatti gabaasa dhiyyessuu fi deebii keennuu irraa of qusachuuf mirgas

dirqamas qabu. Abbootiin seeraa gama kanaan dirqama isaani kana kan hin bane yoo

ta’e, bilisummaa abbootiin seeraa qaban shakkii jalatti akka kufu godha.

C. Hawwasti waayee qabiyyee fi malummaa bilisummaa abbaa seerummaa akkasumas

barbaachisummaa isaa beekun kabajama isaafs ta’e galma ga’umsa isaaf gumaacha

ol’aana qaba. Sababiin isaas ummanni maalummaa dudhaa kanaa bakka hin beeknetti

hir’ina hubannoo irraa kan ka’e gama bilisummaa abbooti seeraatin komii hin maalle

irratti hunda’un amantaa inni mana murtii irratti qabachuu malu hubuu danda’a.

Kanaafuu, manneen murtii akka wajjiraattis ta’e akka nama dhuunfatti dhimma

bilisummaa abbaa seerummaa irratti hubannoo ummataa gabbisuu qabu.

D. Abbootiin seeraa bilisummaa gabbate qabatanii amantaa ummataa mo’achuu kan

danda’ani gama hundaanu naamusa ol’aanaa yoo qabatani dha. Ummanni murtiiwwan

abbooti seeraan (mana murtiin) kennamu deegaruu fi fudhachuu kan danda’u

bilisummaa isaani irratti amantaa guutuu yoo qabate dha. Abbaan seerichaa nama

dhiibbaa tokko malee hojjetudha jedhee ummatichi kan amanu ammo yoo abbaan

seerichaa mana murtii keessattis ta’e mana murtiin alatti naamusa gaari qabate dha.

Kanaaf, gababumatti amantaan ummani bilisummaa abbootii seeraa irratti qabu

sadarkaa naamusa abbaan seerichaa gama hundanu qabu irratti rara’a. Dhimma kana

ilaalichisee profeesari seera Nolaan jedhamu yeroo ibsu:

“….judicial independence and judicial Ethics have a symbotic relationship. Public

acceptance of and support for court decisions depends up on public confidence in

the integrity and independence of the bench. This, in turn, depends upon the

35

judiciary up holding high standards of conduct.”79 Kanaafuu, abbootiin seeraa

bilisummaa isaanii mirkaneessuuf naamusa gaarii qabaachu qabu.

2.5.2. Al loogummaa abba seerummaa

Hojii abbaa seerummaa keessatti al-looummaan abbootii seeraas hundaa ol murtessaa

dha.Abbaan seeraas bu’uura dudhaa naamusaatin al-loogummaan hojjechuuf ni dirqama.

Dudhaan naamusaa kun ammoo murtii loogii irraa bilisa ta’e laachuu qofaan kan mirkana’u

osoo hin taane adeemsa kenna murtii irrattis mul’achuu qaba.

Yaadni bilisummaa fi al-loogumma jedhu yeroo baayyee kan walitti dhiyaatu ta’uu isaa irraa kan

ka’e beektonni fi Iskoolarronni adda addaa yaada bilisummaa jedhu yeroo kaasan al-

loogummaa abbootii seeraa illee kaasu hin dagatani.80 Haata’uyyu malee, lachuun isaanitu hiika

fi dudhaalee tokko isa kan biraa irraa adda isa baasu ni qabatu. Garuu al-loogummani fi

bilisummaan abbooti seeraa yaada rime daran walitti siqanii fi tokko isa biraaf kan gumaachu

dha.Bilisummaan abbootii seeraa al-loogummaan akka dhugoomuuf ulaaga jalqabaa fi

murtessaa dha.81 Bilisummaa abbootii seeraa dudhaa al-loogummaa malee dhugoomsuun kan

danda’amu yoo ta’e illee, al-loogummaa abbootii seeraa garuu bilisummaa isaanin alatti

dhugoomsuun hin danda’amu.Bilisummaan abbooti seeraa dudhaa al-loogummaa abbooti

seeraa jedhu malee jiraachuu yoo danda’u, al-loogummaan abbooti seeraa garuu bilisummaa

isaani malee jiraachu hin danda’u. Sababiin isaa, abbaan seeraa dhiibbaa qaama mootummaa

irraas ta’e namoota dhuunfa irraa bilisa ta’e, dhiibbaa sammuu isa irraa kan ka’e loogiin

hojjechuu ni danda’a. Kanaafuu, bilisummaan qaama dudhaa al-loogummaa keessaa isa tokko

jeechuun ni danda’ama.

Akka waliigalteen kun ibsuti, al-loogumma abbootii seeraa mirkanessuuf, dudhaa kana kallatti

lamaan ilaalun barbaachiisaa dha.82 Kanneenis, al-loogummaa dhuunfaa fi al-loogumma


80 Utrechet Uniuersity, Indepdence And Impartiality Of Judges, Procecutors And Law yers. A manual on

Human Rights for Judges and Lawyes. Ful. 119


82 United States of Europe, International covenant on ciclil and poletical rights, kewt. 14(1)

36

waliigala jedhamu. Haaluma kanaan al-loogummaan abbooti seeraa mirkaana’era jechuuf hal-

dureewwan kun lachan guutamuu qabu.

Al-loogummaa dhunfaa jechuun abbaan seeraa loogii garee wal falmitoota keessa isa tokkoof

ykn kan biraaf godhu irraa bilisa ta’u jechuu dha.83 Fakkeenyaaf, abbaan seeraa tokko ijoo

dubbii wal falmitoota irrtti osoo hin hunda’in wal falamitoota keessaa garee tokko fayyaduuf

jecha ilaalicha gar tokkotti duufe dursee qabaachuun al-loogummaan dhunfaa abbaa seerichaa

kan hin jirre ta’u kan agarsiisu dha. Kaayyoon inni guddaan al-loogumma dhuunfaa fedhii wal

falmitoota loogi tokko malee wal qixa seera qofa irratti hunda’e akka kabajamu gochuu dha.

Gosi al-loogummaa abbooti seeraa kun ragaan fallaa isaa mirkanessu yoo jiraate malee yeroo

hundaa jira jedhamee kan tilmamamu dha.84

Al-loogumma walii galaa yeroo jennu ammoo namni dhama qabeessa ta’e tokko dhaddacha

irrattis ta’e dhaddachaan alatti hojii fi haalli abbooti seeraa loogii irraa bilisa jedhee akka

amanuuf halli isa amanisiisu hojii abbaa seerummaa irratti jiraachu isaa kan mul’isu dha.85 Al-

loogummaan kun jira ykn hin jiru jechuudhaaf dhugumatti abbootiin seeraa loogii rawwataniiru

ykn hin rawwanne jedhanii mirkanessuun barbaachisaa miti Faayidaan inni guddaan gosa al-

loogummaa kanaa amantaa ummanni mana murtii irrati qabu guddisuu fi gabbisuu dha.

Haaluma kanaan, al-loogummaan abbootii seeraa mana murtii tokko keessatti mirkana’eera

jechuun kan danda’amu al-loogummaan kallatiwwan lammeen kanaan mirkana’u qaba. Al-

loogummaa abbooti seeraas madaalu kan dandeenyu kallatti kana lammeenin waan ta’eef

gosoota al-loogummaa kaneen akka armaan gaditti bali’inaan ilaalla.

Akuma armaan olitti ibsuuf yaalametti, al-loogumman dhuunfaa al-loogummaa abbootin seera

wal falmitoota irratti qabani dha. Al-loogummaa dhuunfaa hin jiru jechuun abbaan seeraa tokko

fayyidaa dhunfaa ofiif, garee walfalmu tokkoof ykn fayidaa nama dhuunfaaf jecha ijoo dubbi fi

dhugaa jiru irraa maqeera jechuu dha.

83 Madda lak. 72, Ful 137

84 Madda lak. 75

85 J. A. G. Graffiti, the Poletics of Judiciary, (Maxxansa 3ffaa) Ful. 199

37

Ibsi sanada naamusa abbooti seeraa tokko irratti loogummaa abbooti seeraa ilaalichisee

laatame kallatidhaan gosa al-loogummaa abbooti seeraa kana kan mul’isu dha:

Bias or prejudice has been defined as a leaning, inclination, bent or predisposition

towards one side or another or a particular result. In its application to judicial

proceedings, it represents a predisposition to decide an issue or cause in a care way

which does not leave the judicial mind perfectly open to conviction. Bias is a condition or

state of mind, an attitude or point of view, which sways on colors judgment and renders

a judge unable to exercise his or her functions impartially in a particular case.86

Loogummaan abbootiin seeraa gama kanaan rawwtan yaada fi ilaalcha sammuu isaani irratti

kan rara’u dha.Yaada ykn ilaalicha loogummaa isaani kana abbootiin seeraa jechaan ykn rawwii

rawwataniin muli’isuu danda’u. 87

Abbootiin seeraa gochaa fi amaloonni isaan dhaddacha gubbaatti agarsiisaan al-loogummaa

dhuunfaa dhabamsiisuuf shoora murteessa qaba. Abbaan seeraa tokko fakkeenyaaf, saalaa,

aadaa, sanyii, amantaa fi kkf irratti hunda’udhaan garee wal falman irratti jechoota loogummaa

fayyadamuun isaa al-loogummaan gama kanaan hin jiru kan nama jechisiisuu dha. Kanaaf,

abbootin seeraa al-loogummaa dhunfaa gabbisuuf amaaloota dhaddacha irratti loogii mul’isan

irraa of qusachuuf dirqama naamusaa qabu. Fakegnaaf, falmii ykn yaada himatamaan,

himataan ykn ragaan dhiyeessu tokko irratti abbaan seeraa tokko kolfuus ta’e nuffi agarsiisuu

hin qabu.

Abbaan seeraa dhaddacha irratti falmii gaggeessisu tokko dhimma isaaf ifa hin taane tokko

irratti gaaffii dhiyyeessuun dhimmicha ifa godhachuu ni danda’a.88 Haa ta’utti garuu, abbaan

seeraa keessattu biyyoota sirna seera sivilii hordoffuu tokko keessatti mirga abbaa alangaa,

abukaattoo ykn garee wal falmu tokkoo bifa dhiibuun ykn bakka bu’uun falmii dhaddachaa

86 Madda lak. 58. Ful 30

87 Madda lak. 78


38

gaggeessuu hin danda’u. Haalli kun yoo jiraate abbaan seerichaa loogii irraa bilisa jechuuf nama

dhiba.

Gama biraatin, abbootin seeraa dirqama dhaddachaa kabachisuu haa qabatan iyyuu malee,

angoo kana seeraan ala itti fayyadamuu hin danda’an. Sababiin isaa adeemsi seeraan ala gama

kanaan adeemamus ilaalicha ykn yaada loogummaa irraa maddu ta’uu waan danda’uf

dhaddachi jeeqame ykn kabajinni dhaddachaa tuqumeera jedhanii dogongoroota xixiqqoof

garee wal falman, abbootii alangaa ykn abukkaatota adabuu hin qabani. Keessattu adabbii

hidhaa gama kanaan murteesuun abbootii seeraaf filannoo isa dhumaa ta’uu qaba. Angoo

isaani kana edaa malee kan itti fayyadaman yoo ta’e loogii isanii kan ifatti baasu ta’u danada’u

Al-loogummaan abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa irratti qaban dhugumatti jiraachu

qofa osoo hin taane, jiraachuu isaatis ummanni beekuu fi itti amanuu qaba. Haqxi dhugaatti

rawwachuu qofa isaa osoo hin taane, raawwachuun isaa, haala ifa ta’een ummata biratti

mul’achuu qaba. Kun ammoo al-loogummaa waliigalaa abbootii seeraa dhugoomsuun bu’aa

argamu dha. Al-loogummaa kana dhugoomusuuf ammoo abbootiin seeraa ija nama dhama

qabeessa tokkoon mana murtii keessattis ta’e mana murtiin alatti yeroo madalaman “Abbootin

seeraa loogii malee haqaaf hojjetu” ilaalicha jedhu ummata keessatti yoo mo’atani dha.89

Qaamni abbaa seerummaa al-loogummaan hojjeta jechuuf al-loogummaa manneen murtii kana

irratti amantaan ummata dirqamatti jiraachu qaba. Abbootin seeraa al-loogummaan hin

hojjetan ilaalchi jedhu ummata birati kan babal’atu yoo ta’e murtiwwan mana murtiin laataman

ija shakkiin akka ilaalaman gochuu irra darbee amantaa ummanni mana murtii irratti qabaachu

qabu dhabamsiisuuf gumacha ol-aana gummacha. Kanaafuu, abbootin seeraa sochii rawwatan

kamiinu keessatti of eegannoo ol’annaatu irraa eegama. Kana jechunis abbaan seeraa tokko

dhuunfaa isaatti loogii irraa bilisa ta’uun isaa dudhaa naamusa al-loogummaa abbooti seeraa

jedhu dhugoomsuuf gaha miti. Abbaan seerichaa loogii irraa bilisa ta’uu isaa gochoonni ykn

halewwan shakkii irratti gatan jiraachu hin qabani. Keessattuu haalli sochii fi jireenyi

hawwasummaa isaa ummata, ogeessota seeraa biroo fi wal falmitoota biratti shakkii uumu hin

qabu.

89 Madda lak. 76

39

Al-loogummaan walii gala kana galmaan ga’uuf maddewwan ragummaa qaban adda addaa

gochaawwan adda duraan abbooti seeraa irraa eegaman kannen armaan gadii ta’u isaa yeroo

adda addaatti ni eeru.90

a) Abbaa dhimma, abukkaatoo fi ragaa waliin qophaatti haala shakkii uumu danda’un wal

quunamtii gochuu dhabuu,

b) Dhimma qabatanii jiran irratti murtii laachuuf deeman dursanii ibsuu ykn labsuu

dhabuu.

c) Mana murtiin alatti qaama ykn waldaa gartummaa hordofsiisu keessatti miseensa ta’uu

dhabuu fi yaada gartumma agarsiisu adeemsiisuu dhabuu. Fakkeenyaaf, abbaan seeraa

tokko dhaaba siyaasa tokko deegaruun ummata keessatti falmuus ta’e haasa gochuu hin

qabu.

d) Abbaan seeraa haala aadaa fi ilaalicha ummataan fallaa ta’een jrieenya hawwassumma

isaa geggeessuu dhabuu fi, amala fi naamusa isaan ummata biratti fudhatama kan qabu

ta’e argamuu.

Dhuma irratti shoora walti bu’insi dantaa al-loogummaa abbooti seeraa dhabamsiisuf qabu

ilaalun gaari ta’a.

Waltti bu’insi dantaa al-loogummaan dhunfaas ta’e al-loogummaan waliigalaa akka hin

jiraaneef gufuu ta’u danda’a.91

Walitti bu’insi dantaa hariiroo abbaan seeraa tokko wal falmtoota fi ijoo dubbii falmii wajjiin

qabu ykn sababoota kan biraa irraa kan ka’e kan uumamu danda’u dha. Egaa halli akkasii yeroo

umamu abbaan seeraa sun al-loogummaa mana murtii dhugoomsuuf jecha dhimma sana ilaalu

irraa of qusachuuf dirqama naamusa qaba.92 Tarii abbaan seeraa sun ilaalichi inni al-

loogummaaf qabu daran cimaa waan ta’eef sababa walti bu’insa dantaatin loogii tokko illee hin

uumu jedhee of amanuu danda’a ta’a. Garuu dhugaadhumatti loogii tokko malee murticha yoo




40

murtesse iyyuu hariiroo inni dursee walfalmitoota ykn ijoo dubbichaa waliin qabu irraa kan ka’e

namni dhama qabeessi tokko murtichi loogiin ala murta’e jedhee amanuu waan hin

dandeenyeef, abbaan seericha dhimma sana ilaalu irraa yeroo hundaa akka of qusaatu ni

dirqama.

Akkuma armaan olitti eeruuf yaalametti, walitti bu’insi dantaa kun hariiroo abbaan seeraa

tokko dursee garee walfalmitoota ykn ijoo dubbii waliin qabu ykn ammoo hariiroo inni jireenya

hawwaasummaa keessatti qabu irraa kan maddu ta’uu danda’a. 93

Hariiroon abbooti seeraa fi walfarmitoota gidduu kan jiru yoo ta’e abbaan seeraa sun dhimma

sana ilaalu hin qabu. Kuns abbaan seeraa tokko garee walfalmu tokkoo wajjiin firooma dhiigaa

ykn fuudhaa yoo qabaate dhimma sana ilaalu dhiisuuf qaama bulchiinsaa irraa akka dhimma

sana hin ilaalleef ajajinni hanga isa ga’utti eegu hin qabu. Abbaan seeraa tokko ijoo dubbii

amma gara mana murtii dhufe waliin dursee hariiroo yoo qabaate, fakkeenyaaf, dhimma sana

irratti jarsummaa deeme yoo ta’e, dhimmicha amma angoo abbaa seerummaatin ilaalu hin

danda’u.

Kana malees, abbaan seeraa tokko haala jireenya hawwasummaa keessatti garee walfalmitoota

tokkoo wajjin hariiroo addaa qabaachu danda’a ta’a. Fakkeeyaaf, abbaan seeraa tokko garee

wal falmtoota tokko wajjin hariiroo hiryummaa, waliin daldaluu, waliin jiraachuu fi kkf

qabaachu danda’ a. Halawwan akkasii kana keessatti abbaan seeraa sun namoota akkasii kanaaf

loogii gochuu danda’a jedhamee waan itti amanamuuf dhimma kana ilaalu hin qabu.

Haa ta’uyyuu malee, abbaan seeraa tokko akka miseensa hawwasa tokkotti sababuma inni

garee walfalmitoota keessa tokkoon isaani beekeef loogiin ni umama jedhanii shakkuun abbaan

seeraa sun dhimma sana ilaalu hin qabu jechuun hin danda’amu. Abbaan seeraa tokko dirqama

namusa gama kanaan qabu hin baane jechuuf hariiroon addaa ykn sakkii uumu tokko jiraachu

qaba.

2.5.3. Ejjennoo Cimaa Abba Seerummaa

93 Madda lak. 84

41

Amantaa ummannii mana murtii irratti qabu daran ol’guddisuufs ta’e ol’aantummaa seeaa

kabachisuuf bilisummaa fi al-loogummaa abbooti seeraa mirkanessuun qofti ga’a miti. Abbootin

seeraa hojii abbaa seerummaa isaanii irrattis ta’e jireenya dhuunfaa isaani keessatti ejjannoo

cimaa qabaachu qabu. Kana jechuun, abbaa seeraa ta’anii hojii abbaa seerummaa hojjechuun

itti gafatamummaa ol’aanaa dha. Ittigafatamummaa kana nama bu’u irraa ammo ummanni

naamusa ol’anna eega. Kanaafuu, abbaan seeraa tokko dhaddacha irrattis ta’e dhaddachaan

alatti namusani inni qabu ykn mul’isu ittigafatamummaa kana bahuu akka dandayu kan

mirkanessu ta’uu qaba.

Halli namoomma ykn amala garii abbaa seeraa tokko irraa barbaadamu hunda akkana ykn

akkasi jedhanii tarreessanii ka’uun ni rakkisa. Sababiin isaas, amalli namooma ykn ejjannoo

cimaa kan nanno nannotti akkasumas, yeroon dhaa yerotti adda waan ta’eef. Kitabni

qajeelfama bu’ura naamusa abbooti seeraa jedhu tokkos yaduma kana yeroo deegaru.

“While the idea of integrity is easy to state in general terms, it is much more difficult and

prehaps even unwise to be more specific. There can be few absolutes since the effect of

conduct on the perception of the community depends on community standards that may

vary according to place and time.”94 jechuudhaan eera.

Bu’uraan amala namuumma ykn ejjannoo cimaa yeroo jennu amala ykn ilaalicha amantaa

ummataa tokkoo ykn gochaa moralii ummata tokkoo biratti fudhatame hin qabne rawwachuu

jechuu miti.95 Ulaagaa kana irratti hundofnees dudhaa naamusa abbooti seeraa kana madalu

hin dandeenyu.

Akka barreesssaan tokko dudha namusa abbooti seeraa kana madaaluuf ka’u yaaletti amalli ykn

gochaan abbaan seerichaa agarsiise ykn rawwate kun hojii abbaa seerummaa isaarratti miidhaa

maali gessiisa yaada jedhu irratti kan rara’u dha.96 Yaadni kun ammoo dabareedhaan waan

lama irratti akka kiyyeefannuuf nu dirqisiisa. Kuns gama tokkoon, gochaan ykn amalli abbaa

94 ……….., (2006), Judicial Independence and Accountablity, a Material on code of conduct for Judges.

95 Madda lak. 2 ful. 59

96 J. shaman et al.,(1995), Judicial Conduct and Ethics. Ful. 335

42

seerichaa nama dhama qabeessa ta’e tokko biratti akkamiin madalama kan jedhu yoo ta’u,

gama biraan ammoo madallin nama dhama qabeessa kana kabaja abbaa seerichaafis ta’e mana

murtiif ummanni qabu irratti miidhaa hangam qaba yaada jedhu dha.

Gochaan ykn amalli abbaa seerichaa madaallii nama dhama qabeessa kanaan yeroo madalamu

ilaalicha ummanni mana murtiifs ta’e abbaa seeraa tokkoof qabu kan xiqqessu yoo ta’e, amallii

ykn gochi abbaa seerichaa dudhaa namusaa kana kan hin kabajne waan ta’eef amalli ykn gochi

akkasii maqfamuu qaba. Kana gochuuf ammoo abbaan seeraa tokko jireenyaa hawwassummaa

isaa keessattis ta’e hojii abba seerumma isaa irratti ol-aantummaa seeraa kabachisuu fi amnta

ummanni mana murtii irratti qabu daaran guddisuuf caraaqu qaba.

Haa ta’uyyuu malee, abbaan seeraa tokko akka miseensa hawwasa tokkotti jireenya dhuunfa

isaati haal barbaadeen geggeessuuf mirga qaba. Mirgaa fi walbaummaa seeraa akka miseensa

hawwasaa tokkootti laatameefitti fayyadamuu ni danda’a, fayyadamuus qaba.Ummata irraa

adda of baasee jiraachuuf hin dirqamu, dirqamus hin qabu. Innumayyuu abbaan seeraa tokko

hojii abbaa seerumma isaa qixa barbaadameen galmaan ga’uuf ummata waliin jireenya

hawwassumma jiraachuu qaba. Sababiin isaas, hojiin guddaan abbaa seeraa tokko haqa

barbaadani baasu dha. Kun ammoo ragoota jiran haala muxannoo fi jireenyaa hawwasummaan

xinxaluu kan gaafatu dha. Kanaafuu, abbaan seeraa tokko halli inni ummata waliin jiraatu haala

addaatiin hojii abbaa seerummaa isaa hanga hin minetti jireenya hawwassummaa isaa qixa

barbadeen geggeessuuf ni danda’a.

Haa ta’uti garuu, amalli fi gochi abbootin seeraa ummata keessatti qaban miseensa hawwasaa

kaminu caalaa ceephoo ummataaf dhiyoo dha.97 Kun ammoo ilaalicha ummanni qaama mana

murtiif qabu irratti miidhaa uumu danda’a. Kanaafu, abbootiin seeraa amaluma hojii abbaa

seerumma irraa kan ka’e jireenya hawwasummaa isanii irratti daangefamu danda’u. Hojii abbaa

seerumma irratti hanga boba’anitti ammoo daangefama kana kabajuuf ni dirqamu. Kunuma

irraa kan ka’e abbootin seeraa bilisummaa jireenya hawwasummaa jiraachuuf qaban hojii

abbaa seerummaa isaani wajjin qixa wal madaalun geggessuu qabu.


43

Dhuma irratti, maalummaa ejjannoo cimaa ykn amala daran olaana ta’e qabaachu akka yaada

walii galatti yaadinni armaan olitti eerame akkuma jirutti ta’ee, abbootin seera dudha namusa

kana gutumaan kabajuuf adda duraan wantoota xiyyeefanoo barbaadan haa ilaallu.

Akkuma armaan olitti caqasuuf yalametti, dudhaan naamusaa ejjannoo cimaa jedhu

mirkanessuuf rawwiin abbaa seeraa tokko amantaa ykn aadaa ummataa waliin kan wal simatu

ta’u fi ta’u dhabuu ilaalu miti. Gochi rawwatame hawwas bal’aa biratti wanta fudhatama argate

tokko raawwachuu ykn rawwachuu dhabuus miti. Garuu ejjannoo cimaa abbaa seeraa

madaaluf, wanti adda duraan illaalamu qabu gochaan abba seeraa ilaalicha nama dhama

qabeessa tokkoon yeroo madalamu abbaan seeraa gocha kana rawwate yeroo barcuma abbaa

seeraa irra ta’u murtii haqa qabeessa hin laatu kan nama jechisiisu fi amantaa ummannii mana

murtii irratti qabu kan hubu ta’u qaba. Kana mirkanessuuf ammoo wantonni armaan gaditti

caqasaman yaada keessa galfamu qabu.98

Gochaa abbaan seerichaa rawwate seerota hojiirraa jiranii waliin kan wal falleessu

ta’uu fi dhiisuu isaa abbootiin seeraa adeemsa murtii keessattis ta’e jireenya dhuunfaa

isaani keessatti seeraa kan kabajanii fi seeraaf kan bitaman ta’u qabu. Fakkeenyaaf,

jireenya dhuunfa isaani keessatti sobaa fi goyomsuu irratti mul’achuu hin qabani.

Abbootin seeraa ofii isanitiif falla seeraa kan deeman yoo ta’e seeraaf dhabbachuu

qaama abbaa seerummaa gaffii keessa galcha. Lamileens abbaan seeraa akkasii murtii

haqa qabeessa naa murtessa jedhee akka hin amane godha. Akkuma waliigalatti,

hawasni mannen murtii irratii amantaa guutu akka hin qabaatne tasiisa.

Gochaan ykn amalli abbaan seerichaa agarsiisee akka mirga dhuunfa tokkotti mirga

seeraan eegame ta’u fi ta’u dhabuu,

Amala fi gochi abbaa seerichaa kanaan dura dhaddacha irrattis ta’e dhaddachaan alattii

maal akka fakkatu fi kkf

2.5.4. Fayyalummaa Abbaa Seerummaa 98 Jeffrey M. Sharman, (19996),Judicial Ethics: Independece Impartiality and Integrity, Inter American

Development Bank, Washing Ton, D.C. Ful. 17

44

Dudhaan naamusa abbootii seeraa keessa amantaa ummanii mana murtii irratti qabu

dhugoomsuu irra darbee abbootin seeraa gama hundaanu fayyalessa ta’uun hojii abbaa

seerummaa qixa barbaadamuun galmaan ga’uf gumaacha ol’aanaa qaba. Dudhaan naamusaa

kun amala ykn gochaa abbootiin seeraa manneen murtii keessattis ta’e jireenya dhuunfaa

isaanii keessatti rawwachuu qaban kan muli’isu dha.99

Akka ibsa dudhaa naamusa abbooti seeraa Bangaloor irratti kenname irraa hubachuun

danda’amutti, dudhaan kun daran bal’aa fi dudhaale naamusa abbooti seeraa kanneen biroo

illee kan of keessatti hamatu fakkaata.Fakkeenyaaf, al-loogummaa abbootii seeraa.100

Haa ta’uti garuu, fayyalummaan abbooti seeraa amantaa ummanni mana murtii irratti qabu

daran guddisuuf gummacha ol’aanaa qaba. Kanaaf abbootiin seeraa adda duraan jireenya

dhuunfaa daangefame jiraachuu qabu. Keessattuu jireenya hawwasumma isaani keessatti fakkii

gaarii ta’anii argamuu gaafaata. Rawwii fi amalli abbooti seeraa kabaja ummanni abbooti

seeraafs ta’e mana murtiif qaban kan falleessu ta’u hin qaba. Gama kanaan, gocha

sagagalummaa rawwachuu fi dhuganii macha’uu akka fakkeenyatti caqasuun ni danda’ama.

Abbaan seeraa tokko maamiltoota yeroo baayyee gara mana murtii dhafan waliin hariiro inni

godhuu rawwii dudhaa namusaa kana cabsu keessa tokko.101 Keessattuu, abbootiin seeraa

walqunamtii abukkaatota fi abbooti alangaa waliin dhaddacha irrattis ta’e dhaddachaan alatti

godhu walqunamtii hin mallee fi loogiif kan karra saaqu ta’u hin qabu. Haata’uyyuu malee,

dudhaan naamusaa kun walqunamtii abbaan seeraa ogeessota seeraa waliin gudhu gonkumaa

jiraachu hin qabu kan jedhu osoo hin taane, walqunamitiin kun haala al-loogummaa abbooti

seeraa shakkii keessa seensisuun ta’uu akka hin qabne kan eeru dha.

99 United Nations, Strengthening Basic Principles Of Judicial Conduct, Ecosoc 2006/23

100 Madda lak. 91

101 Madda lak. 91

45

Gama biraan, sanadonni naamusa abbooti seeraa sadarkaa addunyaatti fudhatama argatan

tokko tokko akka eeranitti naamusi abbootii seeraa fayyalummaa jedhu kun aangoo abbaa

seerummaa seeraan ala fayyadamuun badii abbootiin seeraa rawwatan kan dabalatu dha.102

Abbootin seeraa angoo abbaa seerummaa hojii abbaa seerummaa qofa rawwachuuf itti

fayyadamu qabu. Angoon kun faayidaa mataa isaanii ykn fayidaa nama dhuunfaa isaanitti siqu

ittiin tarkaanfachisuuf angoo latameef miti. Kanaaf, abbaan seeraa tokko angoo kana faayidaa

dhunfaa isaa ykn maati isaa ittin fayyaduu hin qabu.Angoo abbaa seerummaaf isaaf laatames

jireenya hawwasummaa isaa keessatti ittin dhaadachuuf ykn ol aantummaa isaa ittiin agarsiisu

hin danda’u. Kana madditti, abbaan seeraa tokko miseensi maati isaati angoo abbaa

seerummaa inni qabuun karaa kallatiins ta’e al kallatiin dhiibbaa akka hin uumneef akkasumas,

faydaa addaaf akka hin sochoneef yeroo hundaa damaqee eeguuf bu’uura dudhaa kanaatiin ni

dirqama.

Gama biraaan, abbootiin seeraa akkuma lamilee kanii mirga bilisaan yaada isaani ibsachuu,

mirga gurma’uu fi walitti qabamuu qabu. Haa ta’uyyuu malee, fayyalummaa isaani daran

mirkaneessuf, mirgoota kanatti yeroo fayyadaman hojii abbaa seerummaa haala kabaja hin

dhabsiifne ta’u qaba. Akkasumas, al-loogummaa isaani fi bilisummaa isaani akka hin

gufachifneef of eegannoo gochuutu irraa eegama.

Abbootiin seeraa icitii sababa hojiitiin beekan hojii abbaa seerummaaf dirqiitti yoo barbaachise

malee haala kaminuu itti fayyadamuus ta’e dabarsanii akka hin kennineef dudhaan naamusa

kun ni dhorka.103 Kanaafuu, abbootin seeraa icitiwwan hojii abbaa seerummaa isaani irraa

maddan ykn adeemsa hojii keessa bira gahan bifa kaminu tanaan fayidaa ofiifs ta’e fayidaa

nama sadaffaaf oolchuun hin dandayamu.

2.5.5. Wal Qixummaa

102 Madda lak. 91

103 Madda lak. 64 Ful. ____

46

Sanadonii fi waliigateewwan addunyaa adda addaa yeroo adda addaatti namni kamiyyuu

seeraa fuula durratti wal qixa ta’uu fi sababoota seera qabeessa hin taane kaminuu irratti

hunda’udhaan loogiin kan irratti hin godhamne ta’u isaa ni dabbatu. Kanneen keessas

waliigateen dhimma mirga hariiroo fi siyaasa addunyaa,104 walii galteen dhimma mirga

dinagdee, hawwasummaa fi aadaa addunyaa105 akkasumas sanadini waada mirgoota dhala

namaa fi siyaasa addunyaa106 kanneen adda duraan caqasamani dha.

Waliigaltewwan kun akka ibsuu yalanitti, namni kamiyyuu seera fuula duratti walqixa. Kanaaf

jiduu isaanitti gargagarummaan sanyidhaan, sabaan, bifaan, saalaan, qooqaan, amantiin,

ilaalicha siyaasan, dhufiinsa hawwasummaatiin, qabeenyaan, dhalootan ykn sababoota

kanneen biroo seeraan fudhatama hin qabne kaminuu irratti hunda’ee godhamu hin jiru.

Dhimmi sababa seera qabeessa kaminuu irratti osoo hin hunda’iin nama kuminuu adeemsa

kenna murtii keessatti walqixa tajajiluu jedhu haqa dhugomsuudhaaf shoora inni gumachu

ilaalichisee seerota fi waliigaltewwaan adunyaa adda addaa keessatti tumamuu isaan dura

seena dheera lakkofsiiseera.107 Namni kamiyyuu seeraa ful-duratti wal qixa ta’uu isaa

dhugomsuun hojiin abbaa seerummaa qixa barbadameen akka galma gu’uuf gumaacha

ol’aanaa qaba.

Yaada rimeen namni kamiyyuu seeraa fuula-duratti wal qixa; sababa seera qabeessa hin taane

kaminuu irratti hundaa’uun garaagarummaa jidduu isaanitti raawwachuun hin danda’amu

jedhu dirqama namusaa abbootiin seeraa kabajuu qaban keessaa isa tokko dha.108 Bu’uura

dudhaa namusaa kanatiin abbootin seeraa gargaarummaa ykn adda addummaa ummata tokko

keessatti mul’atu bu’uura osoo hin godhatiin nama kamifuu wabummaa seeraa wal-qixa ta’e

kabachisuuf dirqama namusaa ni qabu.

104 United Nations, International Convention On Economic, Social And Cutturel rights, Kewt.

105 United Nations, International Covenant on Civil and Poletical Rights Kewt. 2(1) Fi 14(1) Waliin Ilaala.

106 Eldridge v. British Columbia (Attorney General), 1997, S. C. R. 624 Pen Laforest. J. ful 667

107 Madda lakk. 98

108 Madda Lak. 58. Ful 24

47

Dirqamni namusaa abbootin seeraa wal qixummaa kabachisuuf qaban dudhaa namusaa al-

loogummaa abbooti seeraa jedhu faana walitti dhufeenya guddaa qaba.109 Sababiin isaa, namini

hundinuu seeraa fuula duratti haala wal qixa ta’een kan hin keesummeessamne yoo ta’e al-

loogummaan jira jechuudhaaf hin danda’amu. Haata’uti garuu, dudhaaleen naamusaa kun

lachuu tokko kan biraa irraa kan adda isa godhu jira.

Yaadni wal qixummaa jedhu faayidaa dhunfaa ofii ykn faayidaa nama biraaf jecha sababa tokko

malee fakkeessanii loogii uumu ykn nama loogii godhu fakkaatanii mul’achuu miti.110 Namoota

wal fakkaatanii fi madaallii wal qixa qaban bifa tokkoon keessumessuu ykn kessumessuu

dhabuus miti. Namoota wal qixa ta’an wal qixa akka ta’anitti madaalu fi kan wal qixa hin taane

ammoo akkuma wal caalan sanatti madaalun yaada rimee al-loogummaati. Barreessan tokko

yaada kana yeroo ibsu:

“Treating equals equaly and unequals unequaly is he inherent concept of Impartiality”

jechuun eera.111

Wal qixummaa jechuun garaagarummaa saalaa, amantii, umrii, ilaalichaa, sabummaa,

qabeenyaa, bifaa, qooqaa fi kkf ummata keessa jirutti amanuu jechuu dha. Wal qixummaa

kabajuu dhabuu jechuun sababoota kanneen bu’uura godhachuun tajaajila laachuu jechuu dha.

Kanaafuu, abbootin seeraa loogin hojjetan jechuun dirqamatti dudhaa naamusaa wal

qixummaa jedhus hin kabajine jechuu miti. Tarii fallaan yaada kanaa dhugaa ta’u danda’a

ta’a;abbootiin seeraa yaada rimee wal qixummaa hin kabajne taanaan al-loogummaan abbooti

seeraa kabajameera jechuuf hin danda’amu.

Egaa abbootin seeraa ol’aantummaa seeraa kabachisuufs ta’ee amantaa ummani mana murtii

irratti qabu daran guddisuuf dudhaa kana kabajuuf dirqama qabu. Adda duraan abbootin

seeraa yaada wal qixummaa kana kabajuuf garaagarummaa sabummaa, bifaa, saalaa, amantii,

dhufaati hawwasummaa, jireenya hawwassummaa fi dinagdeen waliin wal qabatanii ummata

109Conowall Covncil. What Is Equality? htt;//E:/Equality/Wlet20is%20EQUALITY%20-%20

yahenvertaisuus- fi fi. mht.

110 Madda lak. 101

111 Madda lak. 91

48

keessa jiran beeku fi ilaalcha ummatichi garaagarummaa kanaaf qabu sirritti dursanii hubachuu

qabu.112 Kunis abbootin seeraa dhimmoota kanneen ilaalchisee ilaalcha sirri hin taane akka hin

qabaneef isaan gargaara.

Akkuma armaan olitti caqasuuf yaalametti, wal falimitoonni falmii qabatanii murtii haqa

qabeessa barbaacha gama mana murtii yeroo dhufan seera fula duratti garaagarummaa tokko

irratti illee osoo hin hunda’in mirga ija tokkoon ilaalamu qabu. Kanaaf murtii haqa qabeessa

seera, ijoo dubbii fi ragaa dhiyaate qofa irratti hundaa’e argachuu qabu. Abbootin seeraas hojii

abbaa seerummaa isaanii bifa dudhaa naamusa wal qixummaa jedhu kana galmaan ga’uun

danda’amuun raawwachuuf ittigaafatamummaa naamusa isaaniti.

Abbootin seeraa dudhaa naamusaa kana kan cabsan gochaa raawwataniin ykn jechoota

dhaddacha irratti itti fayyadamaniin ta’uu danda’a.113 Keessattuu kanneen armaan gadiitti

caqasaman hangafoota.114

Saalan wammicha addaa godhuu (FKf. Haadha tiyya, Bareeddu tiyya, Bareeda tiyya fi

KKf)

Nama waamuuf bifa Namichaa fayyadamuu,

Wal falmitoota saalan, umuriin, gosaan, afaniin, qabeenyaan amantiinii fi kkf adda adda

ta’an obsaan wal qixa dhageeffachuu dhabuu.

Wal falmitoota saalaan, umuriin, afaaniin, qabeenyaan adda adda ta’an keessa tokkoof

kabaja addaa laachuu fi

Rakkoon afaanii yoo jiraate turjumaana fayyadamuu dhabuu.

2.5.6. Gahumsa fi Cimina Hojii Abbaa Seerummaa


113 Madda lak. 64 ful. 121

114 Madda lak. Lakk. 64 ful. 121-127

49

Gahumsii fi cimini hojii abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa irratti qabaachu qaban dudhaa

naamusaa abbootin seeraa kabajuu qaban keessaa isa tokko dha.115 Abbootin seeraa hojii

abbaa seerummaa irratti ciminaa fi tattaffii barbaachisaa ta’e mul’isuu akkasumas, wa’ee

seeraa beekumsa qaban gabbifachuuf yeroo hundaa tattafii gochuu qabu.

Gahumsii fi ciminni abbootin seeraa hojii isaani irratti qaban dandeetti, beekumsa ga’aa ta’e

qabaachuu, dudhalee naamusa abbooti seeraa kanneen biroo kabajuu, sa’a hojii kabajuu,

beekumsa ofii ol-guddisuu, hojii mana murtiin ala ykn hojii dhunfaa ofii hojii abbaa seeruma

dursiisu dhabuu fi kkfniin ibsamuu danda’a.116 Kanaaf gahumsi abbooti seeraa dandeetii, of

eegannoo fi xiyyefannoo isaan hojii isaani irratti qabaniin kan madaalamuu danda’u dha

jechuun ni danda’ama.

Gahumsi abbooti seeraa beekumsa fi muuxannoo isaanii akkasumas carraqii isaan beekumsa

isaani ol-guddisuuf qabanii wajjiin hariiroo kallati qaba. Abbootiin seeraa hojii abbaa

seerummaa qixa barbaadamuun raawwachuuf kan isaan dandeessisu beekumsa ogummaa fi

muxannoo gabbifachuuf tattaafii cimaa gochuun dudhaa namusaa kanaan ittigaafatamummaa

qabu. Keessattuu, kaayyoo kana galmaan ga’uuf leenjii hojii irraa yeroo adda addatti qophaa’u

damaqinaan hordofuu fi meeshaalee mana murtiin gahumsa isaanii ol guddisuuf dhiyaatanitti

fayyadamuun gahumsa ogummaa isaani foyyefachuuf tattaafii fi cimina addaan hin cinne

mul’isuu qabu.

Gahumsa ogummaa ol’aanaa ta’e argachuuf abbaan seerichaa leenjiwwan adda addaa

qopha’aan irratti hirmaachuuf dirqama qaba. Akkasumas, abbootin seeraa hojiirra turanis ta’e

kanneen harawaan muxannoo ogummaa fi dandeetti qaban foyyefachuuf leenjiwwan bilichina

qabu argachuuf mirga qabu.117 Leenjiwwan kunniin leenjii bilichaata ta’u qabu yeroo jennu,

leenjiwwan seerota bu’uuraa adeemsa falmii qofa irratti xiyyefate osoo hin taane qabatamatti

leenjii abbootiin seeraa murtiiwwan rakkinoota hawwasichaa tilmaama keessa galchan kennuuf

115 Madda lakk. 64. Ful. ____

116 Madda lakk. 58. Ful. 18-21 fi Madda lak. 64. Ful-129-143 ilaala.


50

kan isaan dandeesisu ta’uu qaba. Dhimma kana ilaalichisee ibsi sanada namusa abbooti seeraa

Bangaalor irratti kenname yeroo ibsu:

“The trust that Citizens place in the judicial system will be strengthened if a judge has a

depth and diversity of knowledge which extends beyond the technical field of law to

areas of important social concern, as well as court room and personal skills and

understanding enabling the judges to manage cases and deal with all persons involved

appropriately and with sensitivity”.118

Yaada kana irraa akka hubannutti leenjiin gahumsaa fi dandeetti abbooti seeraaf laatamuu

qabu leenjii seeraa tekinikawaa ta’e irra kan darbe ta’uu qaba. Abbootin seeraa dhimoota

hawwasummaa murteessaa ta’an irratti beekumsaa fi odeeffannoo ga’an ta’e bifa argachuu

danda’aniin leenjii saxaxame ta’u qaba. Abbootin seeraas leenjii bifa kanaa irratti damaqiinaan

hirmaachuu fi gahumsa isaani ol guddisuuf dirqama dudhaa naamusaa kana qabu.

Abbaan seeraa tokko kabaja inni dudhalee naamusaa warreen kaan eeguuf qabus safartuwwan

ga’umsaa fi cimina abbaa seerichaa madaaluuf fayyadan keessaa isa tokko. Abbaan seeraa

tokko dhimma isatti dhiyaate haqi akka hin dabneef of eeggannoo guddaa fudhachuu qaba.

Dhagaha dhaddachaa irratti loogiin akka hin umamneef akkasumas, falmitoota wal qixa ilaaluuf

ni dirqama. Kana malees, hoggansa dhaddachaa irratti gahumsa ol’aanaan mul’achuu qabu.

Dudhaan naamusaa kun dirqama abbootii seeraa irratti gatu kan biraan murtii si’ataa ta’e yeroo

gabaabaa keessatti laachuu dha. Abbaan Seeraa tokko dhimmoota harkaa qabu hatatamaan

akka xumura argataniif yoo ciminaan hin hojjetu ta’e sababa dhimmoonni lafarra harkifaman

irraa kan ka’e mana murtii irrattis ta’e abbooti dhimmaa irratti baasii dabalataa geesisuu

danda’a. Kanaaf abbootin seeraa sababa ga’aa malee galmee lafarra harkisuun baasii hin

barbaachifne uumu hin qabani.

Haata’uyyuu malee, adeemsa kenna murtii safsaa keessattis ta’e akkuma waliigalatti abbootin

seeraa gahumsa guutudhaan akka hin hojjeneef wantoonni manneen murtii keessatti danqaa

118 Madda lak. 109

51

ta’uu danda’aniis ni jiru. Fakkeenyaaf, abbaan seerichaa baayina hojii irraa kan ka’e dhibbaan

ol’aanaan kan irra jiru yoo ta’ee fi hojjetoota deegarsaa gahumsa qabaniin kan hin deegaramne

yoo ta’e rakkooo tahu danda’a. Akkasumas, hojii abbaa seerummaa haala barbaachisaa ta’een

qajeelchuu fi foyyessuuf qabeenya gahaan hin ramadamneef yoo ta’e gahumsa abbaa seeraa

madaalu irratti rakkoo dha. Kanaafuu, sababa kana fi kan kana fakkaatan irraa kan ka’e abbaan

seeraa tokko gama gahumsa isaatin ceepha’amuu hin qabu.

Gahumsi abbooti seeraa galma barbaadame akka gahuufis abbootin seeraa hojii abbaa

seerummaatin gar malee cinqamuus hin qabani.119 Ittigaafatamummaa guutudhaan hojii abbaa

seerummaa qulqulluu ta’e gahumsa ol’aanaan raawwachuuf akkasumas, abbootin seeraa yeroo

dheeraaf tajaajila akka laataniif jireenyi maati, hawwasummaa fi dhuunfaa isaani hojii abbaa

seerummaa hojjetaniin waliin kan wal madaalu ta’u qaba.

Dhuma irratti abbootiin seeraa kaka’umsaa fi cimina isaanii mirkaneessuuf hojii abbaa

seerummaa isaanii hojii kaminuu dura aansuu hin qabani. Falmilee isaanitti dhiyaatan sirritti

keessummessudhaan murtii barbaachisaa ta’e kennuun ittigaafatamummaa abbooti seeraati.

Kanuma irraa kan ka’e abbaan seeraa hojii dabalataa mootummaan itti laatamu tole jedhee

hojjechuu isaan duraa hojii abbaa seerummaa isaa irratti dhibbaa inni qabu madaalu irra

darbee dirqama hoggantoota mana murtii dursee mari’achisuu qaba.


52

2.6. SADARKAA NAAMUSINNI ABBAA SEERUMMAA IRRA JIRU MADAALU

Seensa

Sadarkaan naamusa abbaa seerummaa sirna seera tokkoo fi xiyyeefannaan naamusa abbaa

seerummaa dhugoomsuuf godhamu kan safaramu dha. Sadarkaa naamusiinni abbaa

seerummaa biyyi tokko irra jiru ykn xiyyeefannaan guddina naamusa abbaa seerummaaf

godhamu madaaluf ammoo ulaagalee adda addaa kallatti adda addaan ilaalun ni danda’ama.

Sadarkaa naamusa abbaa seerummaa kana madaaluf adda duraan jireenya fi gahumsa seeraa

ilaalu, fi hojiirra oolmaa seeraa kanaaf tataffiwwan godhaman ykn godhamu qaban madaalun

daran barbaachisaa dha.

Bu’uruma kanaan, kutaa kana keessatti sadarkaa naamusinni abbaa seerummaa biyya tokko irra

jiru madaaluuf muxannoo biyyoota addunyaa fayyadamuun gahumsa koodii fi danbiin

naamusaa tokko qabaachu qabu madaalla. Akkasumas, dhimma kana sirritti mirkaneessuuf

hojiirra oolma seerota kanaaf hojiiwwan hojjetamu qabanii fi hojiiwwan kanaaf qaama

abbumma fudhatus kutaadhuma kana keessatti ilaalun barbaachisaa ta’a.

2.6.1. Gahumsa Koodii fi Dambii Naamusa Abbootii Seeraa Madaalu

Naamusa fi amala abbootii seeraa qajeelchuudhaaf dambii fi koodiin naamusa abbootii seeraa

gahumsa qabu jiraachuun dhimma adda duraan xiyyeeffannaa argachuu qabu dha. Sababini isa

bakka dambii fi koodiin naamusa abbootii seeraa gahumsa qabu hin jiretti abbooti seeraa

naamusa isaanitiin fakkeenya ta’an mirkaneessuun waan hin danda’amneefi. 120

Koodii fi dambii naamusa abbooti seeraa gahumsa qabu qabaachuun abbooti seeraa amala garii

qaban argamsiisuuf daran murteessa ta’urra darbee xiyyeffannaa naamusa abbootii seeraa

dhugoomsuuf godhame kan agarsiisu dha.

120 American Bar Association, (1986), A Standads Releting To Judicial Conduct, Ful. 3

53

Haaluma knaan, kutaa kana keessatti koodii fi dambiin naamusa abbootii seeraa tokko gahumsa

qaba jechuuf muuxannoo gama kanaan sadarkaa addunyaa irra jiru waliin wal bira qabnee kan

ilaallu ta’a. Duraan dursa gahumsa koodii naamusa abbootii seeraa haa ilaallu.

2.6.1.1. Gahumsa Koodii Naamusa Abbooti Seeraa Madaalu.

Umama hojii abbaa seerummaa irraa kan ka’e haqa dhugoomsuuf imaanan abbootii seeraa

irratti gatame daran ol’aanaa dha. Dhimma kanaan wal qabsiisee abbaan seeraa tokko yeroo

ibsu haqa dhugoomsuuufis ta’e miidhuuf gaheen abbooti seeraa shoora gama kanaan seerrii

qabu caala ol’aanaa dha jechuun eera. 121

Ummanis aango kana abbootii seeraaf yeroo laatu abbaan seeraa seera jiru sirritti hiikuun

mirgoota dhala namaa beekamtii argatan nuu kabachiisa amantaa jedhuuni dha. Kanaafuu,

amantaa ummataa kana galmaan ga’uuf abbootii seeraa irraa naamusa ol’aanatu eegama.

Naamusa abbooti seeraa kana dhugomsuuf ammoo jalqaba abbootii seeraa irra naamusni

eegamu maal akka ta’ee fi maal ta’u akka qabu dursamee beekamuu qaba.122 Sababiin isaa,

bakka kun duraan dursee hin beekamnetti naamusa abbaa seeraa tokko madaaluun hin

dadayamu.

Naamusa abbooti seeraa irraa eegamu bifa koodiitiin bafatanii qabaachuun adeemsa biyyoota

addunyaa baayyee biratti fudhatama argachaa dhufe ta’uu muxannoon sadarkaa addunyaa ni

mirkanessa. Kanaafuu, yaadi xiyyefannaa addaa barbaadu naamusa abbooti seeraa kana

dhugoomsuuf akka tolutti gahumsi koodii naamusa abbaa seerummaa tokkoo maal ta’u qabaa

yaada jedhu dha.

Gahumsa seera tokkoo madaaluuf safartuuwwan nu gargaaran keessaa kan adda duraan

caqasamu seerichi kaayyoo tumeemeef bifa galmaan ga’u danda’uun kan tumame ta’u isaa

mirkanessuu dha.123 Kanaafu gahumsa seerichaa madaaluf dursanii kaayyoo seerichi tumameef

121 Proposal (Leaned Lad)


123 Jeffer Jon, (2000), Principles to Evaluate Legal Draft. Fu. 74

54

beekun barbaachisaa ta’a. Haaluma wal fakkaatun, koodii naamusa abbooti seeraa irratti

tumame tokko madaaluuf dursanii kaayyoon ykn fayidaan inni galmaan ga’u barbaade maalii

kan jedhu beekun murteessaa ta’a.

Akkuma armaan olitti caqasuun yaalametti, bakka koodiin naamusa abbaa seerummaa hin

jiretti naamusa abbooti seeraa madaalun hin danda’amu. Dhimmi naamusaa itti

gafatamummaa akka hordofisiisu yoo barbaachise abbaan seeraa tokko hojii abbaa seerummaa

isaa qixa barbaadameen galmaan gahuuf amala ykn naamusa akkamii akka qabachuu qabu

dursee beeku qaba.124 Kanaafuu, koodiin naamusa abbaa seerummaa adda duraan hubannoo

abbootiin seeraa dhimma naamusaa ilaalichiisee qabachuu qaban ol guddisuu kaayyoo jedhu

qaba. Kana galmaan ga’ufis koodiin naamusa abbaa seerummaa tokkoon tokkoon dudhalee

naamusa abbaa seerummaa jalatti amala ykn naamusa abbooti seeraan rawwachuu qaban ykn

hin qabne gadi fageenyaan tarreessuu qaba. Dudhaleen naamusa abbaa seerummaa kun ibsa

gahaa ta’een deegaramun isaas daran barbaachisaa dha. Kun gama tokkoon, hubbannoo

abbootiin seeraa dudhaa naamusa irratti qaban yeroo cimsu gama biraan rakkoo biyyoota

addunyaa baayyee kan ta’e gara garummaa dudhaalee kanneen giddu jiru adda baasuuf isaan

gargaara.125

Koodii namusaa abbaa seerummaa dudhalee naamusaa sadarkaa addunyaatti fudhatama

argatan (bilisummaa abbaa seerummaa, al-loogummaa, wal qixxummaa, Fayyalummaa,

Ejjennoo cimaa, Gahumsa if Cimina hojii) ibsa isaani waliin tarreessuun hubannoo abbooti

seeraa cimsuu kaayyoo jedhu qofa galmaan ga’uf osoo hin taane hubannoo ummataas daran ol-

guddisuufi.126

Bu’ura dikilaresiyona mirga dhala nama addunyaa fi waada mirga hariiroo fi siyaasa

addunyaatiin namni kamiyyuu mirga mana murtii bilisa, al-loogummaan hojjetuu fi wal

124 Madda lak. 64, seensa isaa ilaala.

125 Madda lak, 112

126 Madda lak. 116

55

qixxummaatti amanu argachuu qaba.127 Kanaaf namni kami iyyuu mirgi isaa kun abbooti seeraa

naamusa isaaniif itti gafatamummaa hin qabneen yoo sarbamu mirga isaa kana kabachifachuuf

gaffii dhiyessuu ni danda’a. Haata’uti garuu, mirga isaa kanatti fayyadamuuf dursee abbooti

seeraa irraa gama hundaanu naamusa eegamu beeku qaba.Kanaaf ammoo kodiin naamusa

abbaa seerummaa irratti tumamu hubannoo ummataa kana cimsuuf shoora ol’aanaa qaba

jedhamee amanama.

Egaa kaayyoo kana galmaan gahuuf koodiin naamusa abbooti seeraa tokko qulqulina armaan

olitti caqasame dabalatee haala nama beekumsaan giddu galeessa qabu tokkoof ifa ta’een

saxaxamuu qaba. Keessattu filannoon jechoota fi duraa duubani mata durewwanii gama kanaan

daran murteessoo dha.

2.6.2. Gahumsa Danbii Naamusa Abbaa Seerumma Madaalu.

Kodii naamusa abbaa seerummaa gahumsa qabu qabachuun qofti galma ga’insa itti

gaftamummaa naamusa abbaa seerummatiif qofaa isaa murtessa miti. Abbooti seeraa tumaa

koodii naamusaa darbanii argaman irrati ittigafatamummaa namusaa hordofsiisuuf malli

gahumsa qabu tokko dhahamuu qaba. Haaluma kanaan, abbootii seeraa dirqama naamusaa

isaanii hin bahin hafan irratti tarkanfii barbaachisaa fudhachuuf akka toluuf biyyoonni addunyaa

yaada tokko irratti walii galu; dabii naamusa abbaa seerummaa gahumsa qabu tumuu.

Xiyyefannaan biyyi tokko guddina naamusa abbaa seerummaaf qabdu kanneen mirkanessan

keessaa tokko dambii naamusaa abbaa seerummaa gahumsa qabu qabachuu dha. Sababiin

isaa, amaloota gaarii koodii naamusa abba seerummaa keessatti ol kawwannee abbootiin

seeraa darbanii yeroo mul’atan adeemsi ykn toftaan itti gafatamummaa abbootiin seeraa kodii

naamusaaf qabachuu qaban itti mirkanessinu hin jiru ykn gahumsa hin qabu tanaan abbooti

seeraa naamusa gaarii gonfatan horachuun hin danda’amu.

127 Fakkeenyaaf, waadaan mirga Hariiroo fi siyaasa addunyaa dhimma kana ilaalichisee yeroo eeru;

indetermination of a charge against him, or of his rights and obligations in a suti at law, every one shall be have afair and puplic hearing by a Competent independat and impartial tribunal stabtished

by law” jedha.

56

Koodiin naamusa abbaa seerummaa mataa isaatiin kan itti gafatamummaa seeraa hordofsiisu

miti.128 Akkuma armaan olitti ilaallee kaayyoon kodii naamusa abbaa seerummaa inni guddaan

hubannoo abbootin seeraa fi ummanni naamusa abbaa seerumma irratti qabu gabbisuuufi. Haa

ta’uyyuu malee, kodiin kun humna godhatee ittigafatamummaa naamusaa akka hordoofsiisuu

kan godhu dambii naamusaa abbaa seerummati. Kanas galmaan ga’uf dambii naamusa abbaa

seerummaa gahumsa qabu qabaachuun dirqama.

Egaa dambii naamusa abbaa seerummaa gahumsa qabu qabaachu fi dhabuu mirkanessuuf

biyyonni adda addaa safartuwwan adda addaa fayyadamu. Haa ta’uti garuu, madda dambii

naamusa abbaa seerummaa biyyoota baayyee kan ta’e dambiin naamusa abbaa seerummaa

waldaa ogeessota seeraa Amerikaa, fi waldaan ogeessota seeraa Yiroopi yeroo dambii

naamusaa abbaa seerummaa biyya Jorjiyaa irratti yaada laatan safartuwwan isaan lafa ka’an

kan biyyoota baayyee biratti fudhatama argate dha.

Gahumsa dambii naamusa abbaa seerummaa madaluuf waldaleen kun lachan bifa wal

fakkatuun safartuwwan armaan gadii adda duraan lafa ka’u yaalu.129 Safartuwwan kunis

casefama danbii namusicha irratti hunda’un adda adda. Kanneens:

1. Danbii naamusa abba seerummaaf

Dudhalee naamusaa koodii naamusaa kessatti ibsame hanga danda’ametti kan

hamate ta’uu qaba

Badii namusaa akka ulfatina isaanitti ulagaleen adda adda baasuun addabii badii

naamusaa madalawa ta’e gosoota badii naamusa kana irratti hunda’e qabaachuu

qaba.

2. Danbii adeemsa sirna qorannoo fi falmii badii naamusaaf

128 American bara assotiation, Model rules for judicial dicplinary enforcement, US, Ful. 1

129 Council of bars and law society of Europe, comments on the law of Grorgia on judicial displinary risponsiblity and displinary prosecution of judges of common court. Ful 2 fi madda lak. 112 Ful. 3

ilaala.

57

Adeemsa komiin badii namusaa itti dhiyaatu qaqabamaa fi bilisummaa abba

seerumma kan hin miine ta’uun saxaxamu

Adeemsa sirna qorannaa fi falmii badii namusaa gama hundaanu bilisummaa

abbaa seerummaa hin tuqne ta’ee argamuu

Adeemsi kenna murtii si’ataa ta’e gaggeessuuf gargaaru jiraachuu

Sirinni adabbii badii naamusaa madalaawaa ta’e jiraachuu kanneen jedhamani

dha.

Yaaduma kana deegarudhaan charteriin seeraa abbooti seeraa Yirooppi tokko yeroo eeru:

“The dereliction by judges of one of the duties expressly defined by the statute, may only

give rise to sanction, following the complaint and the clear investigation made, by a

tribunal or authority composed at least as to one half of elected judges, with in the

frame work of the proceeding of the charter involving the full hearing in which the

judges made against must be intitled to representation. The scale of sanction which may

be imposed is set out in the statute, and the imposition must be subject to the principle

of proportionality. The decision of the authority or tribunal pronouncing a sanction, as

envisaged here in is open to an appeal to a higher judicial authority.” 130 jechuun

dubbata.

Akkuma armaan olitti eerame koodiin namusaa mataa isaatiin ittigafatamummaa namusaa

hordofsiisu hin danda’u. Kanaaf danbiin namusaa tumamu qaba. Egaa danbiin namusaa

tumamu kun dudhalee namusaa koodii namusaa keessatti tumameef ittigafatamumma

naamusaa hordofsiisuuf adda duraan yaada kodii namusaa keessatti tumameef haguuggii

seeraa ga’a ta’e gochuu qaba. Yoo kun hin taane koodiin namusaa badii namusa rawatuuf

ittigafatamummaa hordofsiisu waan hin dandeenyeef namusa abba seerummaa dhugoomsuun

hin danda’amu.

130 …….. European charter on the statutes of judges, kewt. 5.1.

58

Bifuma wal fakkaatuun, danbiin namusaa gahumsa qabachuuf goosoota adabbii haala ulfatina

isaniitiin adda baasuun adabbii madalawaa ta’e gosa badii naamusaa kana irratti hunda’ee

saxaxuu qaba.

Namusa abbaa seerummaa haalaan dhugoomsuuf danbii sirni qorannoo fi falmii badii namusaa

gahumsa qabu qabachunis murteessa dha.Hunda dura, badii naamusa abbaa seeraa tokko

qorachuu jalqabuuf abbaa seeraa sana irratti komiin badii naamusaa dhiyaachuu qaba.

Kanaafuu dambiin naamussa abbaa seerummaa tokko hiri’inni badii naamusaa rawwatame

tokko bifa kamiin akka dhiyaatu, eenyu dhiyeessuuf mirga akka qabuu fi qaama kamitti akka

dhiyaachu dandayu kan ibsu ta’u qaba.

Bifa komiin itti dhiyaatu ilaalichsee biyyonni adda addaa bifa adda addaa fayyadamu. Kunis

haala uummata fi/ykn aadaa seeraa biyyichaa waliin kan wal qabatu ta’u danda’a. Fakkeenyaaf,

biyyoonni tokko tokko haala aadaa seeraa isanii fi ummata isanii irratti hunda’un adeemsa

cimaa kan hordofan yoo ta’u, kanneen biroo ammoo adeemsa salphaa fayyadamu.131 Adeemsa

cimaa jechuun komiin abbaa seeraa tokko irratti dhiyaatu barreeffamaan ta’ee nama komii

dhiyessuun kan malata’e jechuu dha. Kanaafs Amerikaan fakkeenya gaari taati. Biyyota

adeemsa salphaa hordofan keessatti komiin badii namusaa afaniin, bililaan, ykn karaa birootin

ta’u danda’a.

Haa ta’uti garuu, umamuma hojii abbaa seerummaa ta’ee murtiin abbaa seeraa tokkoon

kennamu bitaa fi mirga keessaa gartu tokko mufachisuun isaa hin oolu. Kanuma irraa kan ka’e,

namoonni dhugaa osoo hin qabatiin maaliif naa murta’u dhabe sababa jedhu qafaadhaan

abbootii seeraa irratti himannaa dhiyeessuu yaalu. Kanumaaf, jecha biyyonni bifa salphaa

komiin itti dhiyaatu deegaran akk ibsanitti bifa dhiyeffannaa komii kana kan hordofnu yoo ta’e

maqaa fi bilsummaa abbootii seeraaf of eegannoo gochuuf jedha dambii naamusa keessatti

kewwati icitii eegu fi /ykn sirni callalli duraa komii naamusaa cimaa jiraachu akka qabu gorsu. 132



59

Dhimma kanaan wal qabatee yaadinni ka’u qabu dhimma qaama komii naamusa fudhu ykn

dhaga’uti. Dambiin naamusa abbaa seerummaa tokko qaama komii namusaa dhaga’u

ummataan qaqabama ta’e fi of danda’e hundessuu qaba.

Gahumsa dambii naamusaa tokko mirkanessuuf safartuun caqasamu kan biraan adeemsi sirni

callalli komiin naamusa jiraachu isaati. Adeemsa kanatti fayyadamuun kan beekaman

mootummoota naannolee Amerikati. Kanaafu, waldaan ogessota abbooti seeraa Amerika akka

ibsu yaaletti komiin waan dhiyaate qofaaf qorannoon naamusaa geggeefamuu ykn himannaan

naamusaa dhiyaachuu hin qabu; komichi ykn odeefannoon dhufe badii naamusaan abbaa

seerichaa kan himachisu ta’u fi ta’u dhabuun isaa mirkana’u qaba.133 Kanaaf ammoo adeemsi

seeraa dursee dambii naamusaa keessatti ol ka’amutu irra jira. Sababiin isaas gama tokkoon

dhimmichumti kan dhimmaa naamusaan wal hin qabanne ta’u danda’a. Gama biraan ammo,

dhimma naamusaa ta’e dogongora garmalee xiqqaa fi kan homattuu hin galle ta’u danda’a.

Dhimmoota akkasii kana ilaalichisee sababuma komiin dhiyaateef gara qorannooti galuu hin

qabnu. Dhimma akkasii yoo callalli duraa malee qoranne fayyidaa isaa irra miidha isaatu caala.

Qorannoo komii naamusaa abbaa seerummaa gaggessuuf adeemsi gaariin saxaxamee

jiraachuun safartuu gahumsa dambii sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusa abbaa

seerummaa ittin madaalluu keessa kan caqasamu dha. Adeemsi kun ademsa komiwwan callalli

keessa taran gadii fageenyaan itti qulqula’ani dha. Abbaan seeraa iyyanaan badii naamusaa

irratti dhiyaate himannaa badii naamusaa irratti dhiyeessuun duratti dhugummaan iyyannichaa

ragaan qulqula’u qaba.Dhimma kana galmaan ga’ufs qaamni mataa isaa danda’e dambii

naamusaatiin hunda’u qaba. Akka dambii naamusa abbaa seerummaa ogeessota seeraa

Amerikaatin wixineefametti qaamni qorannoo iyyannaa badii naamusaa gaggeessuu fi qaamni

himannaa badii naamusa abbooti seeraa irratti murtii dabarsu qaama adda addaa fi kan mataa

isaa danda’e ta’u qaba. 134

Kana malees, adeemsa qorannoo keessatti dambiin qorannoo fi falmii hanqina naamusa abbaa

seerummaa tokko icitummaan akka jiraatuuf haala mijessuu qaba. Keessattuu sadarkaa



60

qorannoon komii naamusaa geggefamu irratti haalli dirqiin yoo jiraate irraa kan hafe

icitummaan eegamun daran barbaachisaa dha.135 Sababiin isaas, dhimmicha qabatamaa ta’u

isaa osoo hin mirkaneefatin abbaa seerichaafs ta’e qaama biraaf ifaa gochuun mana murtii

irrattis ta’e hojii kenna murtii irratti miidhaa guddaa geesisuu danda’a.

Akka muxxannoo biyyoota addunyaa baayyetti adeemsi kenna murtii si’ataa ta’e dambii

naamusaa keessatti haalan saxaxamuun isaas gahumsa dambii sirna qorannoo fi falmii badii

naamusaa tokko madaaluf safartuu fayyadu dha. Haaluma kanaan, adeemsi kenna murtii si’ataa

ta’e kun jiraachuu mirkanessuuf akka maddewwan ragummaa qaban tokko tokko ka’u yaalnitti

kanneen armaan gadii adda duraan guutamuu qabu. 136

Qaamni dhimma naamusaa irrati murtii dabarsu harki caalmaan isaa miseensota abbooti

seeraa irra dhufaniin bakka buufamu qabu. Haa ta’uyyuu malee, dhimmi kun biyyoota

sirna seeraa tokichaa hordofan keessatti hangas fudhatama hin qabu.

135 Fakkeenyaaf, waldaan ogeessoota seeraa Americha qabiyyee dambii naamusaa moodela ta’e yeroo

qophessan:

1. Proceedings

1) Before the filing and service of formal charges, all proceedings shall be confidential.

2) After the filing and service of formal charges, all proceedings shall be public except incapacity proceedings as provided in Rule 27. B.

2. Information

1) Before the filing and service of formal charges, all information relating to a complaint that has not been dismissed shall be held confidential by the commission and

disciplinary counsel and their staffs. Except that the commission may disclose information:

a) When the commission has determined that there is a need to notify another person to protect that person or to notify a government agency in oroder to

protect the public or the administration of justice. or

b) Upon walver in writing by the judge.

2) All information relating to a complaint that has been dismissed without formal charges

being filed shall be held confidential be the commission and disciplinary counsel and their staffs.

3) Disciplinary consel’s work prouct, commission deliberations and records of the commission’s deliberations shall not be disclosed. Jechuun eeraniiru.

136 United Nations, Basic Principles of the Independence of the Judiciary, 2000. Ful 94

61

Sadarkaan mirkaneefanna badii naamusaa haala ifa ta’een dambicha keessatti

hammatamuu qaba.

Mirgi abbaan seeraa badii namusaatiin himatame himata isarratti dhiyaate falmachuu

ykn dhagayamuu, ragaa isarratti dhiyaate ilaalu fi ragummaa isaani gaafachuuf haalli

tolu dambichaan mijeefamu qaba. Kana malees, mirga dafee murtii argachuu fi daanga

yerootti fayyadamuuf isa dandeesissu danbichi mijachuu qaba.

Dambiin sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusa abbaa seeraa tokko mirga ol-

iyyannoo abbooti seeraa eegu irra darbee galma ga’insa mirga kanaaf qaama ol-

iyyannoo dhagahu mijeessuu qaba.

2.7. Naamusa Abbaa Seerummaa Dhugoomsuu

Seeraa bareedaa naamusa abbaa seerummaa irratti qabachuun namusini abbaa seerumma

akka dhugoomuuf qofaa isaa wabii ta’u hin danda’u. Dambii fi koodii naamusa abbaa

seerummaa gara hojiitti jijjiruuf gama hundaanu tattaffiin godhamu murtessaa dha. Kanaaf

ammoo qamoleen adda addaa waliins ta’e dhuunfadhaan dirqama isanii ba’utu irraa eegama.

Kuns hirmannaa qaamolee mootumaas ta’e mit - mootummaa kan barbaadu dha.

Sadarkaa addunyaatti naamusa abbaa seerummaa sirna abbaa seerummaa keessatti

dhugoomsuun manneen murtii amantaa ummataa kan mo’atan akka ta’anifis ta’e

ol’aantummaa seeraa mirkaneessuuf biyyoonni adda addaa tooftaalee adda adda foyyadamu.

Kunis haala ummataa, casefame mootummaa fi manneen murti irratti kan hunda’u ta’uu

danda’a.

Ibsi dudhaalee naamusa abbaa seerumaa Bangaloor irratti laatamees hojii irra oolmaa dudhalee

kanneeni yeroo ibsu haaluma yaada armaan olii deegaruun:

62

“…..by reason of the nature of judicial office and governmental structure, effective measures

shall be adopted by national judiciaries to provide mechanisms to implement these

principles….”137 jechudhaan eera

Hata’uti garuu, naamusa abbaa seerummaa dhugoomsuuf tooftaleen biyyoota addunyaa

baayyee biratti hojii irra oolma argachaa jiru ilaalun garii ta’a.

2.7.1. Naamusa Abbaa Seerummaa fi Gumii Abbooti Seeraa

Gumiin abbooti seeraa cimnaan hojjetanii fi gahumsa qaban dhugoomsuun hojii abbaa

seerummaa si’a’ina qabu mirkanessuuf shoora ol’aanaa qabaata. Shoora isaa kana galmaan

gahuufs gumiin kun dirqama seeraan isaaf laatame rawwachuu qaba.Bu’uura yaada ogeesota

seeraa Amerikatiin qajeelfama bulchiinsa abbaa seerummaa irratti laatameen kanneen armaan

gadii dirqama ykn gahee hojii gumii abbooti seeraaf laatame keessaa muraasa.138

Hojmaata manneen murtii deegaruuf hojii qo’annoo fi qorannoo irratti hirmaachuu,

Hojmaata abbaa seerummaaf labsiilee fi dambiilee adda addaa wixnessuu

Abba seerummaa gahumsa qabu uumuuf bilisummaa fi ittigafatamummaa abbooti

seeraa hordofuu fi cimsuu.

Akka ibsa kanaatti, gumiin abbooti seeraa dirqama hojii qorannoo fi qo’annoo irratti

hirmaachutti dabalatee hojii abba seerummaa guddisuuf yeroo yerotti daataa fi ragaa

ragummaa qaban funaanuun galma ga’insa kaayyoo manneen murtiif tatafachuu qaba.

Fakkeenyaaf, dirqamini gumii abbooti seeraa mana murtii federala Americaa hojii abbaa

seerummaaf seerota adda addaa wixinessutti dabalatee estastiksii adda addaa yeroo yerotti

funaanu fi gabasuu akkasumas, sirna barnoota fi leenjii abbooti seeraaf qindessuu dha. 139

Gumiin abbooti seeraa bilisummaa fi ittigafatamummaa abbooti seeraa mirkanessuufs

gumaacha guddatu irraa eegama. Keessattuu, ittigafatamummaa abbootiin seeraa naamusa

137 Madda lakk. 64. Ful. 143

138 Madda lakk. 33

139 Madda lak. 130

63

abbaa seerummaaf qaabachu qaban ilaalichisee kan kodii naamusaa keessatti ol-ka’ame

dhugoomsuun sirna abba seerummaa cimaa ta’e fi abbooti seeraa naamusa isaanitiin fakkeenya

gaari ta’an horachuuf gumii abbooti seeraa irraatti gahee ol’aantu gatame. Kanas galmaan

gahuuf gumiin kun tooftaalee adda addaatti fayyadamuu akka danda’udha muxannoon jiru in

mirkanessa.

Hojii irra oolma qajeelfamoota naamusa abbaa seerumma irratti ogeessoonni seeraa Amerika

yeroo yaada itti laatan naamusa abbaa seerummaa dhugomsuuf gumiin abbootii seeraa

kanneen armaan gadii irratti xiyyeefannaa gochuu akka qabu gorsu. 140

A. Filannoo fi muudama abbooti seeraa naamusa isaani giddu galeessa godhate

gaggeessuu:- abbaan seeraa beekaman mootummaa Americaa Benjamin Kardozoo akka

dubatutti, haqi akka dhugoomuf fayyalummaa fi amalli abbooti seeraa wabii dha. Kunis

dabareedhaan adeemsa fi of eegannoo filannoo fi muudama abbooti seeraa irratti

godhamu irratti hunda’a.141 Quliqulina haqaa dhugomsuun amantaa ummataa daran ol

guddisuuf abbooti seeraa miira ittigafatamummaan hojjetanii fi naamusaa isaniin

fakkeenya ta’an filachuu fi muudun barbaachisaa dha. Kanaafuu, adeemsii filannoo fi

muudama abbooti seeraa gumii abbooti seeraatin raawwatu itti gafatamummaa

abbootin seeraa naamusa isaanif qaban kan mirkanessu ta’u qaba. Egaa gumiin abbooti

seeraa adeemsa naamusa abbooti seeraa itti calalee filatu fi muudu saxaxuun gahee

gama kanaan qabu rawwachuu qaba.

B. Dhimma naamusa abbaa seerummaa irratti abbooti seeraaf leenjii yeroo yerootti

laachuu: - gumiin abbooti seeraa ofii isaatiins ta’e qaamolee kaniin waliin ta’udhaan

yeroo yeroodhaan dhimma naamusa abbaa seerummaa irratti sagantaa leenjii, marii,

workshoopii fi konfiransii adda addaa qopheessuun hubannoo fi xiyyefannoo abbootiin

seeraa dudhaa naamusa isanif qaban cimisuu qaba. Keessatuu dhimma leenjii ilaalichsee

yeroo yerootti rakkolee qabataman mul’atan giddu galessa godhachuun manuwalii

leenjii qopheessuu qaba.

140 Madaa lak. 120. Ful 23

141 International bar association, (1997) Global law in practice Netherland Ful 53-54

64

C. Yeroo yerootti dhimma naamusa abbooti seeraa ilaalichisee madalli fi hordiffii adda

addaa gochuu:-Kanas tooftaalee armaan gadiitti fayyadamuun ta’u danda’a.

Ummata mari’achisuun amantaa ummannii manneen murtii irratti qaban yeroo

yeroon hordofudhaan lafa rakkoon naamusa jiru adda basanii tarkanfii

barbaachisaa ta’e fudhacuu,

Yeroo yerootti qulqulina galmee madaaluu,

Ittigafatamummaa ol-iyyannoon hordofsiisuutti fayyadamuuf galmee ol-

iyyannoo rakkoo naamusaa qabu hordofuu fi,

Maddallii rawwii hojii gaggessuu.

D. Komii namusaa mamiltoota fi ummata bira jiru dhagahuuf qaqabamoo ta’u.

E. Naamusa abbooti seeraa irraa eegamu ummanni badiin naamusaa yeroo rawwatamu

akka hin callisneefs ta’e mirga isaa akka beekuuf carraa argame hundatti fayyadamuun

ummata barsiisuu,

2.7.2. SUB-QUNAMTII FI GUMACHA INNI NAAMUSA ABBAA SEERUMMAA

DHUGOMSUUF QABU.

Gaheen sub-qunamtiin guddina qaamolee haqaaf qabu guddaa ta’u muxannoon addunyaa ni

mirkanessa.142 Kunis akkuma beekamu jireenyis ta’e fudhatamummaan qaama abbaa

seerummaa kan mirkana’u danda’u heera mootumatiin akka qaama mootummaa tokkotti

hunda’uu qofaan osoo hin taane, irra caalamaan amantaa ummataa yoo qabate dha. Amantaa

ummanni mana murtii irratti qabu ammoo mirkanessuuf ittigafatamummaan abbooti seeraa

keessattu itti gafatamummaan isaan naamusaa isaniif qaban mirkanessuun hundaa caalaa

barbaachisaa dha. Abbootiin seeraa kabaja fi hojii irraa oolmaa naamusa isaanitiif kutannoo

142 Fakkeenyaaf, dhimma kana ilaalichisee qorannoon naannolee mootumma Amerikaa 37 irratti

gaggeefame akka ibsutti gumaachi sub-qunamitiin gama kanaan qabu dhibbantaa 32 dha.

65

isaan qaban ummanni qixa sirrii ta’een hubachuu qaba. Kanaaf ammoo gumaachi sub-

qunamitiin qabu daran ol’aanaa dha.143 Maalummaa naamusa abbaa seerummaa fi hojii irra

olmaa isaa ilaalichisee xiyyeefannaan sub-qunamtiin qabu naamusa abbooti seeraa biyya tokko

keessatti dhugoomsuuf barbaachisaa dha jechuu dha. Kanaafuu, qaamoleen sub-qunnamtii

manneen murtii waliin walitti dhiyenyaan hojjechuutu irraa eegama.

Haata’uti garuu, dhimma hojii abbaa seerummaa ilaalichisee rawwiin sub-qunamtiin adda

addaa godhu of eegannoo guddaa barbaada. Sababiin isaa, qaamni sub-qunamtii adda addaa

gumaacha gaarii akkuma gumaachu danda’u haala maddalawaa ta’e fi qojeelfamoota adda

addaan kan hin hordofamne yoo ta’e amantaa ummanni hojii abbaa seerummaa irraa qabachuu

qabus miidhu danda’a. Kanaafuu, walitti dhufeenyi sub-qunamtii fi qaama abbaa seeummaa of

eegannoo barbachisa. Kanaafs qajeelfamnni adda addaa gumii abbooti seeratiins ta’e qaama

dhimmi isaa ilaalun saxaxamuutu irra jira. Fakkeenyaaf, dhimma kana ilaalichisee gumiin

abbootii sera Afrikaa Kibbaa fi Nambiyaa kodii naamusa isanii keessatti yeroo eeran,

“A magistrate shall not with out the permission of the commission permit the proceeding

in his/her court to be televised or broad caust or taped for that purpose, or photographs

be taken or television cameras or similar apparatus be used in his/her court proceedings,

during recess and immedetly perior to or after court sitting” 144 jechuun dubbata.

2.7.3. Waldaa Abbooti Seeraa fi Qaamolee Hawwasummaa

Bifuma wal fakkaatun waldaan abbooti seeraa fi qaamoleen hawwasummaa adda addaas

naamusa abbaa seerummaa dhugoomsuu keessatti shoora ol’aanaa qabu.145

Waldaan abbooti seeraa adda addaa sadarkaa addunyaatti hundeefamanii jiran kaayyoo isaan

galmaan ga’uf socho’an keessaa adda duraan fedhii abbooti seeraa bakka bu’uu, ol-aantummaa

seeraa mirkanessuu fi bilisummaa abbooti seeraa dhugoomsu dha.146 Haaluma kanaan,

waldaan akkasii galma ga’insa hojii isaanifi itti gafatamummaa naamusa isaani dhugoomsuuf

143 A. Wayne Mackay, (1995), Judicial Ethics: Exploring Misconduct and Accoontablity of Judges. Ful. 10



146 Fakkeenyaaf, kaayyoon waldaa abbooti seeraa Yiroopi fi waldaa abbooti seeraa addunyaa ilaalun ni danda’ama.

66

shoora gumaachan qabu jechuun ni danda’ama.sababiin isaa, ol-aantummaa seeraa kan

mirkana’u itti gafatamummaan abbooti seeraa yoo dhugoome qofa.

Qaamoleen hawwasummas kallatins ta’e al-kallatiin itti gafatamummaa naamusa abbooti

seeraa mirkaneessuuf shoori gumaachan ol’aanaa dha.147 Keessattu qaamoleen hawwasumma

dhimma mirga dhala namaa irratti hojjetan gama kanaan adda duraan caqasamu.

147

Madda lak. 135. Ful. 29

67

BOQONNAA SADII

Naamusaa Abbooti Seeraa Oromiyaa: Xiyyefannaa Fi Sadarkaa Yeroo Amma Inni

Irra Jiru Madaalu

Seensa

Sadarkaa naamusinni abbaa seerummaa naannoo Oromiyaa yeroo ammaa irra jiru boqonnaa kana

keessatti xinxalama. Akkuma boqonna lama keessatti ibsuuf yaalametti, sadarkaa naamusinni abbaa

seerummaa irra jiru ykn xiyyeefannaa gama kanaan godhame madaaluuf adda duraan jireenya fi

gahumsa koodii fi danbii naamusa abba seerummaa madaalun barbaachisaa dha. Akkasumas, dhimuma

kana sirritti hubachuuf hojiiwwan hojetamuu qabanii fi qaama hojiiwwan kanaaf abbumma fudhate wal

bira qabanii ilaalun gaari ta’a.

Haaluma kanaan, sadarkaa namusinni abbaa seerummaa naannoo Oromiyaa irra jiru hubachuuf

jireenya, gahumsaa fi hojiirra oolma koodii fi danbii naamusaa nannuchaa haala qabatamaan jiru waliin

wal bira qabneeni xinxalla. Kana malees, hojiirra oolmaa koodii fi danbii naamusaa kanaaf eenyu

ittigafatamumma qaba ykn qaama kamtu gahee isaa gumaachu qaba yaada jedhuu fi hojiiwwaan

qaamolee kanaan qabatamatti hojjetaman ykn hojjetamaa jiran maali yaadni jedhu boqonnuma kana

keessatti duraa duuban ilaalama.

3.1. Xiyyefannaa Gudina Koodii Naamusa Abbaa Seerummaa

Naannoo Oromiyaaf godhamee fi gahumsa isaa

Abbaan seerummaa angoo dha. Angoo kanaan ammoo abbaan seeraa qabeenyaa fi mirga ummataa

irrattis murtii dabarsuu danda’a. Maddi angoo kanaa ammoo ummata waan ta’eef, ummanni angoo

kana yoo laatu abbaan seeraa kun seera sirriitti hiikun mirga kiyyaa naa kabachisa amantaa jedhuuni.

Egaa kaayyoo kana galmaan ga’uuf amantaa guddaan abbootii seeraa irratti gatameera. Kanaafs abbooti

seeraa irra naamusa ol’aanatu eegama. Sabiin isaa, bakka abbootiin seeraa naamusa gaari qaban jiranitti

seerri sirritti ni hiikama, mirgi ummatas ni kabajama.

Naamusinni ogummaa abbaa seera irraa eegamu kun ammoo maal akka ta’e ykn maal ta’u akka qabu

ibsuuf biyyoonni adda addaa toftaalee garaa garaa yeroo fayyadaman mul’atu. Haata’uyyuu malee,

biyyoonni baayyeen naamusa abbaa seeraa tokko irraa eegamu bifa koodiin tumuun itti fayadamu.

68

Naamusa abbaa seerummaa bifa koodiitiin baasun kun ammoo fayyidaa adda addaa qabaachu danda’a.

Barreessaan tokko faayidaa koodii naamusa yoo eeru:

“A code of judicial conduct serves as a guide to judges about what is and is not acceptable

behavior. It also provides a standard against which to assess judicial behavior”148 jechuun

dubbata.

Akka ibsa kana irra hubachuun danda’amutti, koodiin naamusa abbaa seerummaa naamusa fudhatama

qabuu fi hin qabne addaan baasee ka’un abbaa seericha akka qajeelfamatti gargaara. Naamusini abbaa

seeraa tokko irraa eegamu maal akka ta’e ykn maal ta’u akka qabu bakka dursee hin jiretti namusaa

abbaa seeraa madaaluun hin danda’amu. Kallatti kanaan koodiin naamusa abbaa seerummaa abbaa

seeraa naamusawa fi naamusaawa hin taane adda baasun calaluf kan nama gargaaru dha jechuun ni

danda’ma. Kana malees, naamusa abbaa seeraa irraa eggamu maal akka ta’e ykn maal ta’u akka qabu

dursani baasuun ummanni abbooti seeraa irraa naamusa akkami akka eegamu hubachuun hojii abbooti

seeraa akka madaallii ummataaf karaa banu godha.

Egaa akkuma walii galatti, bakka koodiin naamusa hin jiretti naamusa abbooti seeraa mirkanessuun hin

danda’amu. Hata’uyyuu malee, naamusa abbaa seerumma abbooti seeraa dhugoomsuuf koodii

naamusa abbaa seerummaa qabaachuun qofti ga’a miti; koodiin naamusaa kun kaayyoo armaa olitti

caqasame galmaan ga’uuf kan ga’umsa qabu ta’u qaba. Koodiin naamusa abbaa seerumma ga’umsa

qabu jiraachuun ammoo sadarkaa xiyyeeffaanna gama kanaan godhamu qabu gaari ta’u mul’isa.

Egaa naamusa abbaa seerummaa abbooti seeraa akka naannoo keenyaattis dhugoomsuuf koodiin

naamusa abbaa seerummaa dirqamatti barbaachisaa dha. Koodii naamusa kana ammoo tumudhaaf

angoon seeraa kan laatame gumii abbooti seeraatiifi.149 Garuu, koodiin naamusa kun akka naannootti

hanga bara 2001ti seeraan kodifayidi ta’ee hojiirra oola hin turre. Haata’uyyuu malee, koodiin naamusaa

kun bakka hin turretti hundeeffama caassefama manneen murtii naannoo Oromiyaa irraa kaasee

danbiin naamusa abbootii seeraa yeroo yerootti faya’e itti gafatamummaa naamusa abbooti seeraa

hordofsiisaa tureera.150 Kun ammoo bakka koodiin naamusa abbooti seeraa hin jiretti badii naamusan

148 Canadian Judicial council, (1998), Ethical principles for Judges Ottawa, Ontario, Ful. 3 149 Labsii Gumii Bulchiinsa abbooti seeraa Oromiyaa foyyessee dhaabuf bahe. Magalata Oromiyaa. Labsii

kak. 142/2000. Kewt. 150 Fakkeenyaaf, danbii naamusa abbooti seeraa lak. 1/54 fi 1/95 caqasuun ni danda’ama.

69

abbootii seeraa waan adabuuf abbootii seeraa irratti miidhaa geessisa tureera.151 Abbootiin seeraa

naamusa isaan irra eegamu dursnii waan hin beekneef dhimmi tokko badii naamusaa ta’ee gumii

abbooti seeraa waan amansise qofaaf adabama turan. Kun ammoo, bilisummaa abbootii seeraa irratti

dhiibbaa qabaachuu irra darbee naamusa abbooti seeraa nannuchaa dhugoomsuuf gufuu ta’e tureera.

Sadarkaa xiyyeefannaan gama kanaan yeroo ammaa irra jiru yoo ilaalle, koodiin naamusa abbooti seeraa

bifa koodiitiin Ebla bara 2001ti gumii abbootii seeraa Oromiyaatiin bahee hojiirra ooleera. Ciminni fi gara

kuteenyi naamusa abbooti seeraa naannucha dhugoomsuf gama kanaan yeroo ammaa godhame kun

ammo akkuma biyyattuu fakkeenya gaarii ta’era. Sababiin isaa sadarkaa federalaa irrattis ta’e sadarkaa

nannoolee biratti bifa qindoomina qabuun koodii naamusaa abbaa seerummaa sadarkaa isaa eegate

baasuun abbooti seeraa biraan ga’udhaaf naannoon Oromiyaa kan hunda dursu dha. Koodiin naamusaa

kun jiraachuun ammoo bilisummaa abbootii seeraa mirkanessuu irraa darbee naamussinni abbooti

seeraa nannucha keessatti akka dhugoomuf shoora ol’aana gumaacha jira.

Naamusa abbaa seerummaa kana naannoo keenya keessatti dhugoomsudhaaf sadarkaa xiyyeefannaa

gama kanaan godhamee madaaluuf koodiin naamusa jiraachu isaa mirkanessuun qofti ga’a miti; koodiin

kun bifa barbaadameen galma yaadame ga’uuf gahumsa akka qabatuuf xiyefanna laatame xinxaluun ni

barbaachisaa.

Akkuma boqonnaa lama keessatti ilaaluuf yaaletti, gahumsi koodii naamusaa kan madaalamu qabu adda

duraan bifa kaayyoo yaadamee galmaan ga’u danda’un saxaxamu isaa mirkanessudhani.

Seensa koodii naamusa abbaa seerummaa abbootii seeraa Mootummaa naannoo Oromiyaa irraa

hubachuun akkuma danda’amutti kaayyoo inni guddaan koodii kana amala gaari fi badaa addaan

baasuun hubannoo abbootii seeraa cimsuu irra darbee naamusa abbaa seeraa tokko irraa eegamu

ummanni akka hubatu fi madaalu dandeesisuu dha.152 Egaa galma kana ga’uuf koodiin naamusaa tokko

adda duraan dudhaalee naamusa abbaa seerummaa sadarkaa addunyaatti fudhatama argatan haguugu

fi ibsa mataa isaan deegaru qaba.

Koodii naamusa abbaa seerummaa naannoo Oromiyaaf bahe yeroo ammaa hojii irraa jiruuf akka yaada

ka’umsaatti kan gargaare sandada naamusa abbaa seerummuu bangloori.153 Sanadni kun ammoo

151 Obbo Warquu Gabisaa, abbaa adeemsa garee inspeekshinii mana murtii walgala Oromiyaa, gaffii

afanii, Ebla 15/2002, Finfinnee 152 Koodii naamusa abbaa seerummaa abbooti seeraa, naannoo Oromiyaa, seensa isaa ilaala. 153 Madda lakk. 4

70

dudhaalee naamusa abbaa seerummaa bilisummaa, al-loogummaa, fayalummaa, ejjennoo cimaa, wal

qixummaa, jabinaan hojjechuu fi ga’umsa kanneen jedhaman of keessatti qaba. Haaluma kanaan, koodii

naamusa abbaa seerummaa kan naannoo keenyaa yoo madaallu dudhalee naamusa sadarkaa addunyaa

mara irratti fudhatama argatan kanaaf beekamti laatera. Kanaafuu, gama kanaan koodichi dudhaalee

naamusaa hundaaf uwwisa seeraa laatera jechuun ni danda’ama.

Kaayyoo guddaan koodii naamusa abbaa seerummaa, akkuma armaan olitti caqasame, abbootiin seeraa

hojii abbaa seerummaa isaanitiif dhaddacha irrattis ta’e dhaddachaan alaltti naamusa isaan irraa

eegamu dursani akka sirtritti hubataniif. Kana malees, abbootiin seeraa dhimma ummataa gurguddoo

ta’an irratti murtii waan laataniif ummanni naamusa tokkoon tokkoon abbooti seeraa irraa eegamu

beeku qaba. Kanaaf ammoo koodiin naamusa abbaa seerummaa shoora ol’aana gumaacha. Egaa koodiin

naamusa abbaa seerummaa kun yeroo saxaxamu galma ga’insa kaayyoo kanaa kan yaada keessa galfate

ta’uutu irra jira. Dudhaalee naamusa tokkoon tokkoon isaani irratti ibsa laachuun kaayyoo kana galmaan

ga’uuf gahee ol’aana qaba. Kun ammoo, abbootiin seeraas ta’an ummanni maalummaa dudhalee

naamusaa kanneen haalan akka hubataniif daran barbaachisa dha. Keessattu yeroo ammaa dudhaalee

naamusa abbaa seerummaa ibsa ga’aa ta’een deegaruun rakkoo koodii naamusa abbaa seerummaa

biyya baayyee kan ta’e rakkoo garaa garummaa dudhaalee kanneen gidduu jiru adda baasuuf faayida

ol’aanaa qaba.

Gama kanaa koodiin naamusa abbaa seerummaa mootummaa naannoo Oromiyaa dudhaalee naamusaa

jiraan irratti yaada qajeltoowwanii ka’u irraa kan hafe ibsa ga’a te’een hin deegarre. Madda koodii kanaa

kan ta’e sanada baangaloor yoo ilaallee, dudhaaleen naamusaa kun ibsa ga’aa ta’een deegaraamaniru.

Kanaafuu, maalummaa fi garagarummaa dudhaalee kanneen gidduu jiru salphaatti hubaachuun ni

danda’ama. Koodii naamusa abbaa seerummaa keenyaan wal qabatee adeemsi gama kanaan godhame

jalqabii gaariidha kan jedhamu yoo ta’e illee, kaayyoo koodicha keessatti ol ka’ame galmaan ga’uuf garu

dudhaalee naamusa kun ibsa ga’a ta’een deegaramu qaba.

3.2. Hojiirra Oolmaa Koodii Namusaa Abbaa Seerummaa

Nannoo Oromiyaa

Sadarkaa kooddiin naamusaa yeroo ammaa irra jiru madaluuf gahumsa koodichaa fi xiyyeefannaa

dhimma kanaaf laatame xinxaluun qofaa isaa gaha miti. Kooddii naamusaa abbootii seeraa gahumsa

qabu qabaachuun qofaa isaa sadarkaa dhimmi naamusa abbaa seerummaa yeroo ammaa irra jiru

mirkaneessuu hin danda’u. Hojiirra oolmaa dudhalee naamusa koddii naamusa abbaa seerummaa

71

keessatti tarreefamanis madaaluun dirqama. Kanaafuu, hojiirra oolmaa dudhalee naamusaa haala

qabatamaan jiru waliin tokko tokkoon xinxaluun barbaachisaa ta’a.

3.2.1. Bilisummaa Abbooti Seeraa

Abbootiin seeraa murtii haqa qabeessaa laachudhaan ol’aantummaa seeraa dhugoomsuudhaaf dhibbaa

kallattii adda addarraa isanitti dhufuu irraa bilisa ta’u qabu. Bilisummaa guutun murtii haqa qabeessa

laachun kun adeemsa haqa dhugoomsuuf godhamu keessattii shoora ol’aanaa waan qabuuf dudhaa

namusa abbooti seeraa hundarraa eegamu dha. Dudhaan namusaa bilisummaa abbooti seeraa jedhu

adda duraan sanadoota addunyaa keessattis ta’e koodii naamusa abbooti seeraa biyyoota hundaa

keessatti kan caqasamus sababuma kanaafi. Kanaafuu, murtiin abbooti seeraatin kennamu kamiyyuu

dhiibbaa fi giddu lixummaa qaama kamii irrayyuu bilisummaa guutu fi al-loogummaa ol’aanan ta’u

qaba.154 Haaluma kanaan, abbaan seeraa tokko hojii abbaa seerummaa amanamummaa fi al-

loogummaa guutudhaan seeraa fi raga dhiyaate qofa irratti hunda’ee ijoo dubbii qixaan qoratee dhiibba

kam iraayyuu bilisa ta’un murtii haqa qabeessa laachuuf dirqama naamusaa qaba.155 Kanaafuu,

bilisummaan abbaa seerummaa haal-duree ol’aantummaa seeraa fi wabii bu’ura adeemsa falmii

madaalawati.

Uwisa seeraa dudhaa namusa abbaa seerummaa biyya keenyaa yoo ilaallu danbiin naamusa abbooti

seeraa manneen murtii federaala kewwati 6(4) fi Dambiin naamusa abbaa seerummaa sabaa fi sab-

lammoota ummatoota kibbaa kewwati 5(4) dirqama abbootin seeraa bilisummaan hojii abbaa

seerummaa hojjechuuf qaban muli’isa.

Haaluma yaada armaan olii ibsuun, heerri fooyya’an Mootummaa Nannoo Oromiyaa bifuma heera

Federalaa deeggaruun, abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa isaanii bilisummaa guutudhaan

rawwatu; seeraan malee waan qiraan hin qajeelfamani jechuudhaan eera.156 Kanaafuu, abbootin seeraa

keenya yeroo hojii abbaa seerummaa isaanii hojjetan dhiibbaa qaama mootummaas ta’e dhiibbaa

manuma murtii keessaa kallattii adda addaan isaanitti dhufu irraa bilisa ta’un seera qofa irratti hunda’un

murtii haqa qabeessa laachu qabu.

154 S. shetreet (1976), Judges on Trial. Ful. 19 155 United nations, (2007), Commentary on Bangalor principles of Judicial Conduct office of drug and

crimes. Ful. 41 156 Heera Foyya’a Mootummaa Naannoo Oromiyaa, (1994), Magalata Oromiyaa labsii kewt. 46/2001

kewt. 63(3)

72

Haata’uti garuu, yaada armaan olii kana haala qabatama jiruun yeroo madaallu haalli yeroo ammaa

manneen murtii naannoo Oromiyaa keessa jiru abbootiin seeraa diqama naamusaa isaani kana

guutummaa guututti ba’aniru kana nama jechisiisu miti.157

Dhimma naamusa abbaa seerummaa kana ilaalchisee ilaalicha fi gara kutannoo abbootin seeraa baroota

darban keessaa diqama naamusa bilisummaa isaanii kana kabachiisuuf qaban yeroo madaallu haalli

amma jiru daran kan foyya’e dha. Dhimma kana irratti namoota gaaffii afanii deebisan 80 keessaa %98

yaaduma kana deegaru. Sababiin isaa, yeroo ammaa hubannoon bilisummaa abbaa seerummaas hanga

tokko qaama dhimmi isaa ilaalu hundaa biratti cimeera.158

Abbootiin seeraa nannoo Oromiyaa gama dirqama naamusaa isaanii kana ba’utiin baroottan darban

waliin yeroo madaalichifnu kan fooyyee gudda qabu haa ta’uyyuu malee, yeroo ammaas taanaan galma

barbaachisu ga’eera jechun hin danda’amu. Kanaafis akka sababa guddatti kan caqasamu abbotiin

seeraa dhiibbaa keessa jechuunis dhibbaa manuma murtii irraa hojaatoota sadarkaa adda addaa irra

jiranii fi manuma murtii keessatti maddewwan adda addaa irraa isaan qunama jiru irra bilisa ta’u dhabuu

dha.159 Keessattu abbootin seeraa pireezidaanti manneen murtiitin dhibamuun isaani kan adda duraan

caqasamu dha.160 Kunis manneen murtii adda addaa keessatti sadarkaa fi yeroo adda addatti kan

mul’atu ta’ee pireezidaantonni manneen murtii adda addaa ajaja fi dhiibbaa kallattii adda addaatiin

qaama seera rawwachiftuu mootummaa irraa isaan qunnamuun ofii isaanis dhiibamuu irra darbanii

abbooti seeraa isaan jala jiraniifi sababa ta’u. Dhimma kana ilaalchisee gaaffiin afaanii abbooti seeraa

waliin godhame dhibantaa harki 42 akka mul’isutti maddi dhiibbaa kanaa harki caalmaan isaa dhiibbaa

seera rawwachiftuu irraa tooftaalee adda addaan dhiyaatudha. Egaa pireezidantoonni manneen murtii

adda addaa dhiibbaa qaama rawwachiftuun isaan irraa ga’u kana bu’uura danbii naamusa abbaa

seerumatiin facifachuun dirqama isaani ba’u dhabuu irra darbanii abbootin seeraa kaan akka

157 Geetachoo Eda’a, Miseensa garee Inspeekshinii mana murtii walii gala Oromiyaa, gaaffii afaanii, Ebla

15/2002, Finfinne fi Madda lak. 4

158 Madda lak. 4 159 Dhimma kana ilaalchisee xinxalli gaaffii barreeffamaa fi gaaffii afaanii akka duraa duuba isaanitti

dhibbantaa harki 58 fi 62 yaaduma kana deeggaraa. 160 Gaaffiin afaanii, abbootii seeraa godinaalee adda addaa irra jiran waliin godhame. Keessaa dhibbantaa

harki 57 dhiibban gama pireezidantootaan raawwatu jiraachu mul’isa.

73

dhiibamaniif sababa ta’aniiru. Abbootiin seeraa kunis diraqama namusa isaanii kana ba’u osoo qabanii

ajaja fi rawwii pireezidantoota bu’ura godhachuun hojii abbaa seerummaa yeroo gaggessan mul’atu.161

Akkuma armaan olitti eerame, yeroo ammaa abbootin seeraa dhiibbaa qaama rawwachiftuu kallatiin

dhufuuf dhiibamuun isaanii baroota darban waliin yeroo madalamu yeroo amma rakkodha jedhamee

kan ka’u miti. Kanaafs akka sababatti kan caqasamu keessaa tokko dhibbaan qaama raawwachiftuu irraa

durii kalatidhaan abbooti seeraa qunamaa ture salphachuu dha. Haata’uti garuu, dhibbaan qaama

kanaan abbooti seeraa irra ga’a tures haa ta’u, gara kuteenyi abbootin seeraa dirqama naamusa isaani

kana ba’uuf qaban yeroo ammaa sadarkaa barbaadame irra ga’eera kan nama jechisiisu miti. Dhiibbaan

qaama raawwachiftuu mootummaa irraa abbooti seeraa qunamaa jiru bifa isaa jijjiree haala al-kallatiin

karaa pireezidaantoota manneen murtii abbootii seeraa qunama jira. Abbootin seeraas dhiibba kana jala

dhabachuun guutumma gutuutti dirqama naamusa isaani ba’aniiru jechuun hin danda’amu. Kanaafis

sababoota gurgudda dha kan jedhaman kanneen armaan gadiiti.162

Abbootin seeraa maalummaa fi daangaa bilisummaa abbaa seerummaa irratti hubannoo

ga’aa waan hin qabneef abbootin seeraa qajeelfama kanatti amanudhaan bu’uura

qajeelfama kanaan dhiibbaa isaanitti dhufuu dandamachuu hin danda’ani.

Innumaayyuu, yeroo tokko tokko abbootiin seeraa matumti isaanii maalummaa fi

daangaa qajeelfama kanaa hubannoo dhabuu irraa kan ka’e pireezidantonni manneen

murtii hojii bulchiinsaa seera qabeessa ta’e yeroo rawwatanuu komii bilisummaa abbaa

seerummaa bu’ura godhachuun yeroo komatan ni mul’atu.

Qajeelfama yaada bilisummaa abbaa seerummaa jedhu beekanii qixa qajeelfama

kanaan murtii haqa qabeessa keessattuu dhimma mootumma irraatti yeroo murteessan

gaaffiin qaama mootummaa irraa galmee kana ilaalichisee yeroo tokko tokko ni

dhiyaata. Manni murtichaa akka wajjiratti qaama gaaffii kana dhiyeesseef ol’iyyannoon

akka dhimma isaa gaafatu gochuurraa, abbaa seeraa dhimma sana murteessa saaxiluun

abbaa seerichaa gaafadhaa yaadni jedhu waan jiruuf abbaan seerichaa seera irratti

161 Dhimma kana irratti gaaffii afaanii abbooti seeraa 42 waliin godhame keessaa %43 yaaduma kan

mirkaneessaa 162

Sababoota Abbootiin seeraa dhiibbaa gama pireezidaantota isaanitiin itti dhufu ija jabinaan jala

dhaabachuu kan hin dandeenyef maal akka ta’e beekuuf gaaffii afaanii abbooti seeraa 80 waliin

gaggeefame keessa dhibbantaa harki 54 sababoota kana deegaru.

74

hundaa’e murtessu isaa yoo beekeyyuu sababa adda addaan sodaan waan itti

dhaga’amuf utuu kun hin ta’in dura akka fedhii isaanitti murtessu filata,

Abbootin seeraa pireezidantiin mana murtichaa seera rawwachiftuu mootummaa

wajjiin hariiro qaba jedhanii yaadu irrayyu pireezidantonni manneen murtii keesattuu

sadarkaa mana murtii godinaa fi mana murtii waliigalatti gumii abbootii seeraa keessatti

ol’aantummaa waan qabuuf fedhii isaa eegu yoo baanne karaa adda addaa miidhaa

geessisuu danda’a jedhanii waan yaadaniifi

Abbootin seeraa baayyeen ofitti amanamummadhaan of danda’anii murtii laachurraa

yaada hiryaa, pireezidantootaa fi odeefannoo ummata keessatti odeeffamu irratti

hunda’anii murtii laachuu filatu.

3.2.2. Al-loogummaa Abbaa Seerummaa

Haqa dhugoomsuun ol’aantummaa seeraa mirkanessuu keessatti al-loogummaan abbooti seeraa bakka

ol’aanaa qaba. Madaallii haqaa eeguuf manni murtii kan al-logummaan hojjetu ta’ee amantaa ummataa

kan mo’ate ta’uu qaba. Hojii mana murtii keessatti ammo gaheen abbooti seeraa ol’aanaa waan ta’eef

mana murtii loogii irraa bilisa ta’e abbooti seeraa al-loogummaan hojii abbaa seerummaa gaggeessan

ala yaadun hin danda’amu.163 Kanaafuu, mana murtii loogii irraa bilisa ta’ee ummata biratti fudhatama

qabu argamsiisuuf abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa isaanii gartummaa fi loogii bifa kaminu

ibsamu irraa bilisa ta’uun barbaachisaa dha.

Akkuma boqonnaa lama keessatti bal’inaan ilaaluuf yaaletti, dudhaan naamusa abbaa seerummaa kun

sanadoota addunyaa adda addaa keessatti dudhaa fudhatama argate dha. Biyya keessas Danbii

Naamusa Abbootii Seeraa Maneen Murtii Federalaa Kewt.14 fi Danbii Namusa Abbooti Seeraa Saba fi

Sab-lammoota Kibbaa Kewt. 13 akka fakkeenyatti ilaalun ni danda’ama. Bifuma wal fakkaatuun bu’uura

seeraa dudhaa naamusa kanaan walqabatee koodii naamusa abbaa seerummaa mootummaa naannoo

Oromiyaa keessatti ol ka’ame hubachuf koodii kana dudhaa 2ffaa isaa ilaalun ga’a dha.

163 Utrechet University, Independece and Impartiatity of Judes, Procecutors and Lawyers, A manual on

Human rights for Judges and layes. Ful. 119

75

Bu’uura danbiiwwan fi koodiwwan naamusaa biyya keessaa armaan olitti caqasamaniinis ta’e haala

koodiwwan naamusaa sadarkaa addunyaatti fudhatama argataniin dudhaan naamusa abbaa seerummaa

kun abbooti seeraa irratti dirqama adda adda gata.164

Bu’uura dudhaa naamusa kanaatiin abbootin seeraa dirqama dhaddacha irrattis ta’e dhaddachaan alatti

gochaa ykn dubbii afaanii al-loogummaa isaani shakkii keessa galchuu dandayu irraa of qusachuu,

dhimmichaa waliin nama hariiro qabu yoo ta’e dhaddacha irraa ka’uu, hojii dantaa abbaa seerummaa

wajjiin walitti bu’u irraa of eeguu fi hojii siyaasa al-loogummaa isaanii shakkii keessa galchu irra of

qusachuu kanneen jedhaman muraasa.

Al-loogummaan abbootin seeraa hojii abbaa seerummaa irratti mul’isan dubbii afanii ykn gochaa abbaan

seerichaa dhaddacha irrattis ta’e dhaddachaan alatti fayyadamu irraa kan hubatamu dha. Kanaafuu,

abbootin seeraa loogii rawwatan kana jechaan ykn rawwii rawwataniin mul’isuu danda’u.165 Keessattuu

abbootiin seeraa dhaddacha irratti jecha isaan fayyadmanii fi gochaan isaan rawwatan al-loogummaa

isaani muli’isuuf human guddaa qaba.

Dirqama naamusaa gama kanaan jiru haala qabatama manneen murtii nannoo oromiyaa yeroo

madaallu, al-loogummaa dhaddacha irratti abbootin seeraa dhagoomsuuf caraqiin isaan godhan

sadarkaa baroota darban waliin yeroo madaalamu garaa garummaa hangasii kan qabu ta’ee hin mul’atu.

Loogii abbootiin seeraa dhaddacha irratti mul’isan ilaalchiisee gaaffii barreefamaa 120 guutamani fi

gaaffii afaanii 80 abbooti seeraa fi abbootii alangaa waliin adeemsifame keessaa akka duraa duuba

isaanitti dhibbantaan harki 83 fi 61 akka mirkaneessutti abbootin seeraa dhaddacha irratti al-

loogummaa guutudhaan hin hojjetani. Abbootin seeraa al-loogummaa dhaddacha irratti qaban

gabbisuuf amaloota loogii mul’isan irraa of qusachuuf dirqama namusaa qabu. Kanaafuu, abbaan seeraa

dhaddacha irratti gocha al-loogummaa isaa shakkii keessa galchu irra of qusachuu qaba. Fakkeenyaaf,

abbooti dhimmaa arabsuu, rifaachiisuu, obsaan dhageefachuu dhabuu fi hifachuun loogii dhaddacha

irratti mul’atu keessaa kan caqasamani dha.

Gaaffiilee afanii dhimma kanaan walqabatee abbooti dhimmaa yeroo baayyee dhaddacha irratti argman

(Abbootii dhimmaa, abukaattota fi abbooti alangaa) waaliin taasifame 86 keessaa %79 akka eerutti,

abbootin seeraa dhaddacha irratti abbootii dhimmaa keessattuu himatamaa, himataa fi raga arabsuu,

ifachuu fi ragaa dhiyaatu nuffuun amala loogummaa yeroo mul’isan ni hubatamu. Kana malees,

164 Fakkeenyaaf, madda lak. 8 Ful. 57-78 165 J.A.G. Griffith, The poletics of judiciary. Max, 3ffaa, Fu. 199.

76

dawwannaan dhaddacha jaha166 irratti gaggeeffame irraa hubachuun akka danda’ametti abbootin

seeraa ragoota raguuf dhiyaatan haala sodaachisuun itti dhiyaachu fi abbooti dhimmaa arabsuun ni

mul’ata. Fakkeenyaaf, ragaa raguuf dhufe “ati loon citaa dheedudhaa?” jechuu, haadha warraa abbaa

warraa ishee irra adda bahuf ajaja mana murtii gaafachu dhufte “… kan jalatte itt heerumte manni

murtii maal akka sii godhu barbaadere?” fi kkf kanneen namudatan keessaa caqasuun ni danda’ama.

Kun ammo ragaan namaa yeroo baayyee mana murtii fulduratti dhiyaatu matuma isaanuu soda waan

qabuuf abbaan seeraa haala hin taanee fi sodachisaan yeroo itti dhiyaatu waan beeku osoo hin taane

dheekamsa abbaa seeraa qabanessuu danda’a jedhee waan yaadu waan raguuf ragaa ragummaa qabu

argamsiisun rakkisa ta’eera.

Abbaan seeraa tokko dhimma isaaf ifa hin taane tokko bifa gaaffiitiin gaafatee dhimmicha

qulqulleefachuu ni danda’a. Haa ta’utii garuu, falmii garee lama giddutti gaggeefamu tokko irratti bifa

mirga garee tokkoo dhiibuu danda’uun gahee abukkattoo, abbaa alangaa ykn abbaa dhimmaa tokkoo

bakka bu’ee falmii gaggeessuu hin danda’u.167 Kun kan ta’u yoo ta’e abbaan seeraa garee tokko

deegarudhaan falmii gaggeessuu waan ta’uuf loogii ifa ta’eef karra bana. Al-loogummaa abbootin seeraa

manneen murtii Oromiyaa dhaddacha irratti qabaachuu qaban kanneen dhabamsiisan keessas dhimmi

kun sababa adda dureen caqasamu dha.

Dhimma kanaaf dawwannaa dhaddachaa jaha gaggeefame irraa haalli dhadacha afur irratti falmiin itti

gaggeefama ture yaaduma kana deegara.168 Keessattu dhimma yakkaa irratti abbootiin seeraa gaaffii

qulqulessaa gaafachuu utuu qabanii bakka himatamaa bu’uun ragaa abbaa alangaa gaaffii yeroo gaaftan

yaada abbaan alangaa mirkaneesse gaaffii qaxamuraan yeroo fashaleessan mul’atu. Kana malees,

dhimma kanaan wal-qabatee gaaffiin afaanii abbootii dhimmaa fi abbooti alangaa waliin taasifame

keessaa harki 54 akka ibsutti abbootiin seeraa irratti himatamaa bakka bu’udhaan raga abbaa alangaa

yeroo cinqan mul’atu.

Kaayyoon dudhaale naamusa abbaa seerummaa abbooti seeraa inni guddaan ol’aantummaa seeraa

mirkanessuu irra darbee amantaa ummanni mana murtii irratti qabu dhugoomsuu dha. Kaayyoon

dudhaa naamusa al-loogummaa abbooti seeraas kana irraa kan adda ta’u miti. Abbootiin seeraa al-

166 Dawwanna dhaddachaa mana murtii ol’aanaa Shawaa Lixa, Harargee Bahaa, Jimma fi, mana murtii

aana Heexosaa (Arsii Asallaa), Haramaya fi Amboo irratti godhame. 167 Madda lakk. 1 Ful 61 168 Madda lak. 19

77

loogummaa isaani mirkaneessuu kan qaban dhaddacha qofaa irraatti osoo hin taane al-loogummaan kan

hojjetan ta’uun isaani dhaddachaan alattis mirkana’u qaba. Gara kuteenyi abbootii seeraa al-loogummaa

mirkaneessuuf qaban ummata birattis haaluma sanaan hubatamu qaba. Sababni isaa haqxi dhugaatti

rawwachuu qofa osoo hin taane dhugaan kun rawwachuun isaa haala ifa ta’een ummata biratti

beekamu waan qabufi. Kanaaf, abbootiin seeraa dhaddachaan alatti haalli gochaa fi dubbiin isaan

jireenya hawwasummaa keessatti rawwatan dhugaa kana kan calaqisiisu ta’u qaba. Kunis dirqama

naamusa isaanitti.169

Tattaffii abbootiin seeraa dudhaa kana dhaddachaan alatti kabajuuf qabaan haala qabatam manneen

murtii nannoo Oromiyaan dhimma kanaan walqabatee kan baroota darban waliins ta’e sadarkaa yeroo

ammaa irra jiru yeroo madaallu kan jajjabeeffamu dha. Dhimma kanaan walqabatee baroota darban

yeroo ilaallu, abbootin seera abbooti dhimmaa, abukkaatotaa fi abbooti alangaa waliin hariiro hin malle

yeroo umaa turan mul’atu.170 Haata’utii yeroo ammaa darbee darbee harcaatin tokko tokko yoo jiraate

illee, gama kanaan abbootin seeraa haala gaari irra jiru jedhuun ni danda’ama. Keessattu dhimmi kun

ilalcha ummataa irratti kan hunda’u waan ta’eef gaaffiin afaanii abbooti dhimmaa 40 waliin godhame

keessaa %75 haallii fi gochii abbootiin seeraa jireenya hawwasummaa keessatti qaban gaarii ta’u

mirkaneessu.

Dhimma al-loogummaa abbotii seeraa yeroo ammaa manneen murtii keessa jiru kanneen armaan olitti

ibsamaatti dabalatee sadarkaa dudhaan naamusaa kun irra jiru haalan hubachuuf akka nu tolutti graafii

armaan gadii ilaalun gaarii ta’a.171

169 Koodii naamusa abbaa Seerummaa Naannoo Oromiyaa, Dudhaa 4ffaa lakk. 42 fi madda lak. 8 170 Dhimma kana irratti gaaffii afaanii 128 fi gaaffii barreeffamaa 120 abbootii alangaa, abukaatoota fi

abbootii dhimma tokko tokko waliin gaggeefame keessaa akka duraa duuba isaanitti dhibantaa harki

72 fi 83 yaaduma kana deegaruu. 171 Ragaan daawwannaa dhadacha irra argamee fi odeefannoon gaaffiin afanii fi barreefama abbooti

alangaa, abukaatota fi abbooti dhimmaa waliin gaggeefamee argame graphichaan bakka bu’eera.

78

IBSA:- Al-loogummaan dhaddacha irratti adda duran abbooti dhimmaa haalan

kunuunsuu, angoo abbaa seerummaa dhaddacha irratti haalaan fayyadamuu, fi wal

falmitoota keessaa garee tokko osoo hin deegariin falmii gaggeessu kanneen jedhaman

of keessatti qabata.

Amantaa ummanni al-loogummaa abbootiin seeraa dhaddachan qaban ol’aanaa yoo ta’e

illee garaapficha irratti “amantaa ummanni al-loogummaa irratti qabu” kan jedhu al-

loogummaa abbootin seeraa dhadadacha irrattis ta’e dhaddachaan alaltti qaban kan

bakka bu’u waan ta’eef amantaa ummannii dudhaa kanaaf qabu hubameera. Sabani isaa

amantaan ummanni dudhaa naamusa kanaaf dhaddacha irratti qabu gadi aana dha.

3.2.3. Fayyaalummaa

Fayyalummaa qabachuni fi fayyaalessa ta’anii mul’achuun sochii jireenya abbaa seeraa hundaa keessatti

hojii abbaa seerummaa sirnaan raawwachuuf dhima bu’urati. Abbaan seeraa kami iyyuu sochii isa hunda

keessatti haalaa fi amala daba qabu akkasumas, gochaalee kana calqisiisan dhibamsiisu qaba.

%100

%90

%80

%70

%60

%50

%40

%30

%20

%10

%0

Al-loogummaa

Dhaddacha

irratti

Dhimma dantaan

Walitti bu’u ilaalu

Amantaa ummanni

al-loogummaa

abbooti seeraa

Al-loogummaa

Dhaddachaan

alatti mul’atu

79

Dudhaan naamusaa kun adda duraan haala jireenya hawwasumma abbooti seeraa irratti kan xiyyeefate

waan ta’eef, amantaa ummanni manneen murtii irratti qaban guddisufis ta’e dhabamsiisuf gumaacha

ol’aana qaba.172 Kanaafuu, abbootiin seeraa bu’uura dudhaa naamusa kanaatin jireenyi hawwasummaa

isaani keessatti fakkeenya gari ta’ani argamu qabu. Gochaa fi amaloota ummata keessatti kabaja hojii

abbaa seerummaa isaani gadi buusu fi al-loogumaa isaani shakki keessa galchu rawwachuu hin qabani.

Akkuma walii galatti, bu’uura ibsa naamusa abbaa seerummaa Bangaloor irratti laatameen abboottin

seeraa dudhaa namusaa isaanii kana kabajanii galmaan ga’uf adda duraan kanneen armaan gadii

rawwachuu qabuu.173

Maamiltoota yeroo baayyee gara mana murtii dhufan waliin hariiroo nama dhama

qabeessa ta’e tokkon shakkii uumu danda’u gochuu dhabuu,

Aangoo abbaa seerummaa faayidaa dhunfaaf ykn faayidaa nama sadaffaaf itti

fayyadamu dhabuu,

Mirga seeraan isaanif laatame, fakkeenyaaf, mirga bilisan yaada isaani ibsachuu, mirga

gurma’u fi mirga walitti qabamu kkf, yeroo fayyadaman haala hojjii abbaa seerummaa

isaani hin mineen raawwachuu.

Icitii manneen murtii fi hojii abbaa seerummaa eegu, fi

Raawwii maatiin isaanii gama hundaanu hojii abbaa seerummaa isaa irratti miidhaa

fiduu danda’an damaqanii qeequ fi hordufuu.

Dirqama abbootin seeraa dudhaa namusaa kana kabajuf qaban ilaalchisee bu’uura seerri biyya keenyaa

ka’ee yoo ilaalles dudhaa naamusaa kana ilaalchisee yaada sadarkaa addunyaatti fudhatama argatee

armaan olitti caqasame kana irra adda miti. Fakkeenyaaf, danbiin namusa abbaa seerummaa

mootummas federaala kewt.12,14,15 fi 23 ilaalun ni danda’ama.

Bu’uura seeraa dudhaa kana ilaalchisee koodii fi danbii naamusa abbaa seerummaa naannoo Oromiyaa

keessa jirus yoo xinxalle keessattu koodiin naamusa abbaa seerummaa naannoo Oromiyaa dudhaa

naamusaa kanaaf uwisa seeraa ga’a laatera. Koodii kana itti siqnee yoo ilaalle fayyaalummaa abbaa

seerummaa ilaalchisee qajeelfamoota sadarkaa addunyaatti dudhaa naamusaa kana keessatti

hammatamuu qaban tokko tokkoon tarreessuu yaaleera.

172 Madda lak. 8, 173 Madda lakk. 26 fuula 85-120

80

Egaa maalummaa, fayidaa, daangaa fi uwisa seera biyya keessaa dudhaa naamusaa kana ilaalchisee jiru

erga ilaallee, sadarkaa dudhaan naamusaa kun yeroo ammaa manneen murtii naannoo Oromiyaa

keessatti irra jiru haa illaallu.

Kabaja abbootin seeraa nannoo Oromiyaa baroota darban keessa dudhaa naamusaa isaani kanaaf

qaabachaa turan irraa yoo eegalle, abbootin seeraa gama hundaanu jireenyi isaan hawwasummaa

keessatti qabaacha turan amantaa ummanni manneen murtii irratti qaabachu qabu akka hubamuf

sababa guddaa ta’e tureera. Bu’uura gaaffii afaani, barreefamaa fi mare garee abbooti seeraa, abbootii

alangaa fi abukaattota waliin godhamen dhibbantaa harki 52 akka mirkaneessutti dudhaan naamusa kun

kabajamaa hin turre. Kanaafis kan akka sababatti caqasamu abbootin seeraa abukaattota fi abbooti

dhimmaa waliin hariiro hin malle uumu, aangoo abba seerummaa faaydaa dhuunfaaf seeraan ala

fayadamu174 fi iccitii hojii abbaa seerummaa fi mana murtii eegu dhabuu kanneen jedhaman adda

duraan caqasamu.

Haata’uti, hojiirra oolmaa fi kabaja abbootiin seeraa dudhaa naamusa isaani kanaaf yeroo ammaa qaban

yoo ilaalle, gutummaan guututti kabajamaa jira yoo jedhamuu baatees haala yeroo darban waliin yoo

madaalamu gaari dha.

Dhimma kanaan wal qabsiifnee sadarkaa fayyaalummaan abbaa seerummaa naannoo Oromiyaa yeroo

ammaa irraa jiru gabatee armaan gadiin bakka buufameera.175

Lakk Qajeelfama dudhaa naamusa kana keessatti adda

duraan caqasaman

Haala yeroo

darban keessa

ture (1999-2000)

Sadarkaa yeroo amma

irra jiru

(2001-2002)

1. Hariiroo hin malle maamiltoota waliin taasisuu %64

(ol’aana)

%24

(Daran gad-aanaa)

2. Aangoo abbaa seerummaa haalan itti fayyadamu

dhabuu

%59

(ol’aana)

%37

(gad-aanaa)

3. Hicitii hojii abbaa seerummaa eguu dhabu %60 %40

174 Fakkeenyaaf, abbootiin seeraa mana dhugaati, konkolaata keessatti fi bakka tajaajilli hawwasummaa

laatamu adda addaatti aangoo abbaa seerummaa isaaniti fayyadamuun kabaja adda addaa itti

argachaa turan. 175 Sarveyii abbooti seeraa abbooti alangaa fi ummata baayinaan 100 ta’an irraatti gaggeefame. Persentiin

lakkoofsaan gabaticha keessatti caqasame dhibbantaa namoota gulantaa sna filatan bakka bu’a.

81

(ol’aana) (gad-aanaa)

4. Rawwii maatiin isaani rawwatan hojii abbaa

seerummaa isaanif jecha hogganuu dhabu

%53

(ol’aana)

%52

(gad-aanaa)

5. Mirgoota seeraan isaanif laatame yeroo itti

fayyadaman hojii abbaa seerummaa waliin wal

simsiisu dhabu

%63

(ol’aana)

%39

(gad-aanaa)

IBSA:- %75 - %100 – Daran ol’aanaa

%50-%75 – ol’aanaa

%25-%25 – Gada aanaa

%0-%24 – Daran gad aanaa

3.2.4. Wal-qixummaa

Yaada rimeen namni kamiyyuu seera duratti walqixa jedhu sadarkaa addunyaatti fudhatama erga

argatee yeroo dheeraa lakkoofsiiseera. Kanaafis sanadonni, wali galteenwwanii fi waadaleen adda addaa

yeroo adda addaatti malateefamaan ragaa dha. Kanneen keessaas waadaan biyyoota adda addaa

giddutti dhimma sivilii fi siyaasa addunyaa irratti rawwate, labsiin addunyaa garaagarummaa sanyii

irraatti hunda’e dhabamsiisuuf bara 1965 bahee fi labsiin addunyaa garaagartummaa amantii fi saala

irratti hunda’ee godhamu dhorkuuf bara 1992 tumame kan adda duraan caqasamu dha.176 Egaa

bu’uuraa sanadoota kanaan namni kamiyyuu seera duratti wal qixa. Kanaaf jidduu isaanitti garaa

garummaan sanyiidhaan, saalaan, amantiin, dhalootan ykn sababoota kanneen biraa irratti hunda’ee

raawwatu jiraachu hin qabu.

Qaajeelfama bu’ura seeraa kana dhugoomsuuf qaamolee shoora qaban keessaas manneen murtii adda

duraan kan caqasamu dha. Abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa isaani keessatti qajeelfama seeraa

kana dhugoomsuuf dirqama naamusaa qabu.177

176 Madda lakk. 1 Ful. 121 177 Fakkeenyaaf, madda lakk. 8. Ful. 121

82

Dudhaa namusaa kanaan wal qabatee akka naannoo Oromiyaatti bu’uura seeraa jiru yoo ilaalle koodiin

namusaa abbaa seeummaa Ormiyaa abbaan seeraa dudhaa naamusaa kana kabajuuf haawwasa

keessatti garaagaruma sababoota adda addaa kan akka sanyii, amantaa, saala, umurii, bifa, ilaalcha

siyaasaa, human qabeenyaa fi sababoota kana fakkaatan kan biroo bu’ura godhachuun hojii abbaa

seerummaa gaggeessuu akka hin qabne eera.178 Abbaa seeraa hojii abbaa seerummaa isaa faallaa

dudhaa naamusaa kanaan rawwatu adabuufis danbiin naamusaa abbooti seeraa fi muudamtoota gumii

naannoo Oromiyaa badii naamusaa kana badii naamusa cimaa jechuun kewwata isaa 44 jalatti ol-ka’ee

jira.

Hojii irra oolmaa fi sadarkaan dudhaan naamusaa kun yeroo ammaa irra jiru yeroo ilaallu ammoo, saala,

sanyii, amantii fi sababoota kana fi kana fakkaatan irratti hunda’uun loogin uumama jiru hin jiru. 179


3.2.5.1. Gahumsa (Dandeetti) Abbaa Seerummaa

Dirqamni naamusa abbaa seerummaa kan biroon dirqama gahumsa ykn dandeetti gita hojii abbaa

seerummaa sanaaf barbaachisu qabaachu dha. Kun ammo barumsa seeraa, ogummaa fi qophii yeroo

dhaa yerootti gaafata. Dudhaan naamusa kun kan madaalamu adda duraan raawwii hojii abbaa

seerummaa abbaa seericha irratti.180 Kana jechuun, bu’uura dudhaa kanaatin abbaan seeraa

ulaagawwan kana guutee akka argamu kan irraa eegamu yemmuu ta’u isaanis rawwii hojii abbaa

seerummaa isaa keessatti kan mul’atan ta’uu qaba. Fakkeenyaaf, murtii sababa ga’aa ta’een deegarame

fi seera irratti hunda’e laachuu, barreessa murtii fi kkf irratti hunda’un madaalamu danda’an. Kanaaf

abbaan seeraa hojii abbaa seerummaa isaa gaggeessuf dirqama beekumsaa fi ogummaa gahaa ta’e

qabaachu qaba. Sanaaf ammo seerota yeroo yerootti tumamani fi bu’uura yaada seeraa yeroo yerootti

burqisiifaman waliin of madaqsuutu irraa eegma.

Kooddiin naamusa abbaa seerummaa mootummaa naannoo Oromiyaas dirqama naamusa abbaa

seerummaa kana ilaalchisee yaada bu’uura yeroo ka’u, abbootin seeraa hojii abaa seerummaa

hojjechuudhaaf gahumsa qaabachu akka qaban eera.181

178 Madda lakk 22 Dudhaa 5ffaa Ful. 9 179 Sarveryiin dhimma kana ilaalchisee abbooti seeraa abbootii alangaa, fi abbooti dhimmaa 100 ta’an

irratti gaggeefame keessaa dhibbantaa harki 89 yaada kana deegara. 180 Madda lak. 22 dudhaa naamusaa 6ffaa Ful. 10 ilaala. 181 Madda lakk. 33

83

Kanaafuu, abbootiin seeraa naannoo Oromiyaas bu’ura dudhaa naamusaa kanaan dirqama beekumsa,

dandeettii fi cimina dhuunfaa qixa hojiin abbaa seerummaa barbaadun gonfachuu qabu. kanaafs

dandeetti fi beekumsi isaani akka gabifataniif leenjii fi haallawwan waajjirri mana murtii isaaniif kennutti

fayyadamuuf ni dirqamu.

Dudhaa naamusaa kana kabajuu dhabuun badii naamusaa rawwatu adabuuf akka tolutti uuwisa seeraa

danbiin naamusa abbootii seeraa fi muudamtoota gumii dudhaa kanaaf laate beekuuf danbii kana

kewwata 7 fi 24 ilaalun ga’a dha.

Akka haala manneen murtii naannoo Oromiyaa keessa jiruun sadarkaa dudhaan naamusa kun yeroo

ammaa irra jiru yoo madaallu, gahumsi dandeetti abbooti seeraa naannoo Oromiyaa sadarkaa

barbaadame irra gaheerra jechuun yoo hin danda’amne illee, haala baroota darban (1999-2000) waliin

yeroo madaalamu sadarkaa “gaari dha” jedhamu irra jira.182 Haata’uti garuu, abbootin seeraa keenya

gahumsa, beekumsa fi ogummaa seeraa qixa hojiin abba seerummaa barbaadu gonfachuun yeroo

ammaa dirqama namusa isaani kana gutumma guututti ba’aniru jechuun hin danda’amu. Kanaafs akka

sababatti kan caqsaman:-

Sababa ulfaatina fi baayina galmee irraa kan ka’e seerota adda addaa dubbisuun

gahumsa isaani akka hin gabbifanneef hanqinni yeroo jira.

Beekumsa seeraa isaani gabbifachuuf kitaabota fi haalli odeeffannoo adda addaa itti

argachuun danda’amu qaqabamaa ta’uu dhabuu. Sababuma kana irraa kan ka’e

odeeffannoo adda addaa yeroo gabaaba keessatti argachuun fi kitaabota hamayyaa

argachuun haa turuti keessattu sadarkaa aanaa irratti seerota yeroo yerootti jijjiiraman

argachuu hin danda’amne.

3.2.5.2. Cimina Hojii Abbaa Seerummaa

182 Yaadni kun kan irra ga’ame gaaffii afanii abbooti seeraa manneen murtii oliyyannoo dhagahuuf

angoo qaban waliin taasifame irratti. Hata’uyyuu malee, sadarkaa ga’umsi abbooti seeraa yeroo amma

irra jiru sirritti beekuuf madalliin adda addaa fi galmeeleen adda adda bal’inaani fi gadi faggaeenyaan

qoratamu qabu. Qorannaa kanaan dhimma kana sirritti qulquleessuuf hanga yoonatti madalliin hojii

abbooti seeraa kan hin hojjetamne ta’u fi galmeele adda adda bal’inaan qoraatamu qaba.

84

Ciminni hojii abbaa seerummaa naamusa abbaan seeraa tokko akka kabajuf dirqamu keessaa isa tokko

ta’ee sadarkaa addunyaatti illee kan fudhatama argate dha. Fakkeenyaaf, sadarkaa addunyaa irratti

biyyoota baayyeen sanadni fudhatama argate sanada naamusa abbaa seerummaa Baangaloor yeroo

ta’u, sanada kana keessatti dirqama abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa isaani ciminaan hojjechuuf

qaban ilaalchisee sanadni kun yeroo eeru, hojii abbaa seerummaa haalan raawwachuuf abbootin seeraa

hojii idilee isaanis ta’e hojii bullchiinsa mana murtii cimina guutuun raawwachuuf ni dirqamu jechuun

dubbata.183

Koodiin naamusa abbaa seerummaa mootummaa naannoo Oromiyaas bifuma yaada waliigalaa sadarkaa

addunyaa irra jiru kanaan dirqama naamusaa kana abbooti seeraa irratti gata. Danbiin naamusa abbaa

seerummaa abbootii seeraa fi mudamtoota gumiis haala gadi faggeenya qabun dirqama naamusaa kana

badii naamusaa keessatti tumee jira.184

Dirqama naamusa abbaa seerummaa kana bu’uura koodii naamusa abbaa seerummaa mootummaa

Amerikaatiin bakka sadiitti qoodne ilaalu ni dandeenya.185 Isaanis: cimina hojii murtii, ciminaan hojii

bulchiinsaa hojjechuu fi dirqama gochi seeraan alaa yammuu raawwatu tarkaanfii barbaachisaa ta’e

fudhachuu fi gabaasuti.

Abbaan seeraa tokko hojii kenna murtii isaa irratti gama hundaanuu cimina ol aanaa agarsiisu qaba.

Ciminni abbaan seeraa gama kanaan qabaachu qabu raawwii hojii adda addaan madalamu danda’a.

Fakkeenyaaf, yeroo gabaaba keessatti murtii kennuu, yaada addaa murtii irratti abbooti seeraa kaniin

adda itti ba’an dafanii barreessuu, sa’atii hojii kabajuu, dhaddacha ifa ta’etti hojjechuu, kabaja fi sirna

dhaddachaa eegsiisuu, abbooti dhimmaa kabajuu, obsaan dhageeffachuu fi falmii wal falmitoota

xumursiisu kanneen jedhaman kan hammatu dha.186

Hojii irra oolmaa cimina abbaa seerummaa abbootin seeraa gama kanaan qaban haala qabatamaan

manneen murtii naannoo Oromiyaa keessa yeroo ammaa jiru akka armaan gadiitti haa ilaallu.

A) Murtii saffisa qabu laachu ilaalchisee:- Ciminni abbootiin seeraa naannoo Oromiyaa

murtii saffisa qabu laachuuf yeroo ammaa rawwachaa jiran haala qabatama kanaan

183 Madda lakk. 8 Ful. 130 184 Danbii Naamusa abbooti seeraa fi mudamtoota gumii naannoo Oromiyaa lak. 2/2001 kewt. 9, 11, 12,

25, 26, 27, 28, 35, 37, 38, fi 39 akka fakkeenyatti ilaalun ni danda’ama 185 American Bar Association, (2004), Model Code of Judicial Conduct, Ful. 13-20 186 Madda lak. 8 Ful. 129-142

85

dura ture waliin yeroo madaalamu daran gaari dha. Gama kanaan, yeroo dhiwoo asitti

baayina galmee bara baajataa tokko keessatti murtii argatan kan durii waliin yeroo

ilaallu garaagarummaa guddaa qaba.187 Kana malees, gaaffiin afaani fi gaaffiin

barreeffamaa abbooti seeraa, abbooti alangaa, abukkatoota fi abbootii dhimmaa waliin

walumatti 248 gaggeefame keessaa dhibbantaan harki 76 tattaffii abbootin seeraa

murtii safisa laachuuf rawwachaa jiran gaari ta’u isaa mirkaneessa. Haala qabataman

jirus yoo ilaalle, manneen murtii baayyeen baayina galmee hangas abbooti seeraa

cinqee murtiin yeroo dheeraaf akka lafarra harkifatu godhu hin jiru. Kanaafs gumachi

abbootiin seeraa murtii safisa qabu laachuuf godhan kan adda duraan caqasamu dha.

B) Sa’ati hojii kabajuu fi dhaddacha ifa ta’etti hojjechuu:- Bu’uura danbii naamusa abbaa

seerummaa fi mudaamtoota gumii lak. 02/2001 tiin abbaan seeraa tokko halli mijataan

utuu jiruu dhaddacha ifa ta’etti hojii abbaa seerummaa gaggeessuu dhabuuni fi

hayyama ykn sababa ga’a malee yeroo hojii kabajuu dhabuun badii naamusaati

jedhamani eeramaniiru.188 Bu’uura danbii kanaatiin dhaddacha ifa ta’e gaggeessuuf

haalli mijatan hanga jirutti abbaan seeraa dhaddacha ummataaf ifa ta’etti falmii

gaggeessuuf ni dirqama. Haata’uuyyuu malee, akka naannoo Oromiyaatti yeroo ammaa

manneen murtii baayyee keessatti rakkoon bakka ga’a ta’e argachuu dhabuun yoo

jiraate iyyuu, manneen mutii bakkeen ga’a ta’e jirutti abbootin seeraa, dhaddacha ifa

ta’e gaggeessuuf kaka’umsa yeroo agarsiisan hin mul’atani; adeemsi kunis manneen

murtii keessatti xiyyeefannaa hangasii hin arganne.189

Bifuma wal fakkaatun, bu’ura danbii armaan olitti eerameen sababa gaha ykn hayyama

utuu hin qabaatin abbootiin seeraa hojii irraa hafuu ykn dhabamuu hin danda’ani. Haa

ta’uti garu, qorannoo kana gaggeessuuf manneen murtii ani irra naanna’a ture keessatti

187 Fakkeenyaaf, baayna galmee murtii argatan ilaalichisee istastikisi mana murtii walii gala

Oromiyaatiin bayina galmee manneen murtii Oromiyaa keessaatti bara baran murtii argatan yoo

ilaalle kan bara 2000 galmee 456,935 keessaa galmeen 337,736 kan murtii dhumaa argate yoo ta’u

bayna galmee 561,034 bara 2001 keessa baname keessa galmeen 459,747 murtii dhuma argateera. 188 Madda lak. 37 kewt. 35 fi 38 189 Fakkeenyaaf, manneen murtii odeefannoo argachuuf irra nanna’aman keessaa mana murtii ol’aanaa

Shawaa Lixaa, Arsii Asalla, fi dhaddacha naannawaa mana murtii walii gala Oromiyaa kan Shawaa

Bahaa caqasuun ni danda’ama.

86

keessattu manneen murtii aanaa irratti yeroo baayee sa’an hojii yoo kabajamu hin

mul’atu. Gaaffin afaanii abbooti dhimmaa waliin gaggeeffame 48 (abbooti dhimmaa fi

abukkaatoota dhuunfaa) keessaa %65s yaaduma kana deegara.

C) Abbooti dhimmaa kabajuu fi obsaan dhaggeefachuun yaada fixachiisu:- Danbiin

naamusa abbooti seeraa fi muudamtoota gumii abbootiin seeraa hojii abbaa

seerummaa isaani yeroo rawwatan abbooti dhimmaa kabajuu fi obsaan dhageefachu

akka qaban kewwata isaa 12 fi 28 jalatti dirqama naamusa isaani ta’u eera. Haa ta’uti

garuu, haala qabatamaan manneen murtii keenya keessa dudhaa kanaan wal qabatee

jiru mata duree al-loogumma abbaa seerummaa jalatti waan ilaalameef asitti irra

deebi’un barbaachisaa mitii.

Dudhaa naamusa abbooti seeraa cimina abbooti seeraa isaan hojii irratti qabaniin wal qabatee yaadni

ka’u kan biraan hojii bulchiinsa manneen murtii hojjechuu fi gochi seeraan ala ta’e yemmu rawwatu

hordofuu fi gabaasuf dirqama isaan qabani dha. Kunis koodii naamusa abbaa seerummaa fi danbii koodii

kana hordofee bahe keessattis fudhatama argateera.190 Gama kanaan abbooti seeraa irratti rakkoon

naamusa kanaa hangas hin mul’atu.191

Dhuma irratti yaadni caqasamu qabu galma ga’insa dudhaa naamusa cimina hojii abbooti seeraaf

tattaffiin abbootin seera godhan qofaan ga’a ta’u dhabuu isaati. Abbootiin seeraa gahumsa ol’aanaa

qabaachuun ciminaan hojii abbaa seerummaa irratti bu’a qabeessa akka ta’aniif boqonnaa gahaa isaan

barbaachisa. Keessattuu abbootiin seeraa hojii isaani ciminaan kan hojjechuu danda’an boqonnaa

gahaan yoo laatameef qofa. Kanaaf jireenyi dhunfaa hawasummaa fi itti-gaafatamummaa abbaan

seericha qabu yaada keessa galee yeroo gahaaf boqonnaa irra turu qaba.

Dhimma kana ilaalchisee xiyyeeffannoo akka manneen murtii mootummaa naannoo Oromiyaatti

laatame xinxaluuf danbii dhimma kana irratti jiru ilaalun gaarii ta’a. Bu’ura danbii ittiin bulmaata abbaa

seeraa fi muudamaa mana murtii mootummaa naannoo Oromiyaa danbii lak. 1/2001tiin abbaan seeraa

190 Madda lakk 22, Dudhaa 6ffaa Ful. 11 fi madda lakk. 37 kewt. 39 ilaala. 191 Dhimma kana ilaalichisee gaaffii afanii pireezidantota manneen murtii 8 waliin godhame keessaa

dhibantaa harki 96 abbootin seeraa gama kanaan rakkoo akka hin qabne eeru.

87

sadarkaa kamiyyuu boqonnaa waggaa ji’a lama ni argata.192 Kun ammoo haala jiru waliin yeroo ilaalamu

ga’a dha. kana malees, danbii kana kewt. 39(1) jalatti haala tumameen boqonnaan waggaa kan qarshitti

hin jijiramne dha. kun ammoo, xiyyefana dirqamatti abbaan seera tokko boqochuu akka qabu yaadamee

godhame agarsiisa.

3.3. QABIYYEE FI GAHUMSA DANBII NAAMUSA ABBAA

SEERUMMAAFI DANBII SIRNA QORANNOO FI FALMII HANQINA

NAAMUSAA

Seensa

Sadarkaa naamusa abbaa seerummaa naannoo Oromiyaa yeroo ammaa irra jiru madaaluuf

xiyyeefannaa qabiyyee fi gahumsa danbii naamusaa irratti jiru xinxaluun dirqama. Sababiin isaa, akkuma

boqonnaa lama keessatti ibsuuf yaalametti, koodiin naamusa abbaa seerummaa kan mataa isaatiin

ittigaafatamummaa naamusaa hordofisisu miti. Xiyyeefannaan koodii naamusaa irratti godhamu qofaa

isaa naamusa abbaa seerummaa dhugomsuu hin danda’u. Sadarkaa naamussinni abbaa seerummaa irra

jirus qofaa isaa mulisuu hin danda’au. Koodii naamusaa kanatti human godhee badii naamusaaf

ittigaafatamummaa kan hordofsiisu danbii naamusaa abbaa seerummati. Kanaafuu, danbiin naamusaa

qabiyyee gaari fi ga’umsa qabu daran barbaachisaa dha. Danbii qabiyyee gaarii fi ga’umsa kana qabu

qabaachuu ykn dhabuu mirkanessuun ammoo sadarkaa naamusinni abbaa seerummaa irra jiru

maadaaluuf kan gargaaru dha. Haaluma kanaan, mata duree kana jalatti sadarkaa naamusinni abbaa

seerummaa yeroo ammaa irra jiru xinxaluuf qabiyee fi gahumsa danbii naamusa abbaa seerummaa

akkasumas danbii sirna qorannoo fi falmii haqina naamusaa haala kanaan dura ture waliin sadarkaa

yeroo ammaa irra jiru kan itti ilaallu ta’a.

192 Danbii ittiin bulmaata abbaa seeraa fi muudamtoota mana murtii mootummaa naannoo Oromiyaa

kewt. 38(1)

88

3.3.1. Caasefamma193 fi Qabiyyee: Yaada Walii Galaa.

Bara 1983 mootummaan sirna tokkichaa hordofaa ture erga kufee booda mootummaleen naannoo

heeraan hundeefamanii jiru. Mootumaalee naannoo hundefamman kanneen keessaas mootummaan

naannoo Oromiyaa isa tokko yoo ta’u, mootumaaleen naannoo hundi casefama mataa mataa isaani kan

qabani dha.

Mootummaan naannoo Oromiyaa caasa mootummaa akka naannooti hundeesse keessa tokko manneen

murtii ti. Manni murtii kuns akka naannootti yeroo jalqabaaf kan hundeessame labsii lak. 3/1985 yoo

ta’u labsiin kun labsii lak. 6/1988n foya’eera. Bu’ura keewwata 23(3) labsii kanaatiin gumiin bulchiinsa

naannoo Oromiyaa danbii naamusa abbaa seerummaa akka baasuuf angoon seeraan latameerafi.

Haata’uti garuu, gumiin bulchiinsa abbooti seeraa seeraan dhabbatee haa jiraatuyyuu malee hanga bara

1994ti danbiin naamusa abbaa seerummaa gumii kanaan bahee hojiirra oole hin turre. Kana jechuun

manneen murtii seeran hundeefamani hojii isaani haa jalqaban malee, waggoota dheeraaf (yeroo

waggaa kudhan ta’uuf) naamusa abbooti seeraa dhugomsuuf xiyyefannaan godhame tokko illee hin

ture; danbiins ta’e koodiin naamusaa waggoota kana keessa tumamees hin turre.

Bara 1994 keessa gumii bulchiinsa abbooti seeraa cimsuuf labsiin lak. 54/1994 kan bahe yoo ta’u, labsii

kanaans gumiin bulchiinsa abbooti seeraa Oromiyaa danbii naamusa abbaa seerummaa akka baasu fi

hojiirra oolma isaas akka hordofuuf angoon bu’ura kewwata 7(5) labsichaan laatameerafi. Bu’uruma

kanaan, gumiin kun danbii rawwannaa hojii fi naamusa abbooti seeraa Oromiyaa yeroo jalqabaaf labsii

lak. 1/9n baasee hojiirra akka oolu taasiseera. Boodas danbii kana danbii naamusa abbaa seerummaa

labsii lak. 1/95 fooyyesseera. Danbiin naamusaa kun naamusa abbaa seerummaa naanuchaa hanga

tokko fooyyessuuf shoora ol’aana fudhatee tureera. Danbiin naausa abbaa seerummaa kuns bara 2001

keessa labsi lak. 2/2001n foyya’ee tumamuun yeroo ammaa hojiirra jira.

Dhimma danbii sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusa abbaa seerummaa yeroo ilaallu ammoo, sirna

kana ilaalichisee danbiin mataa isaa danda’ee tumame yeroo dheeraaf hin ture. Danbii naamusaa labsii

lak. 1/94n tumamee hojiirra ture keessattis ta’e danbii naamusaa abbaa seerummaa labsii lak. 1/95 niin

tumamee yeroo dhiwoo keessa jijjirame keessatti yoo ilaalle, sirni qorannoo fi falmii badii naamusaa

mataa isaa danda’e osoo hin taane qaamuma danbii naamusa abbaa seerummaa keessa tokko ture.

193 Obbo Dasaa Bulchaa fi obbo Alaamayyoo Tagaanuu, (2000), Rawwannaa fi qabiyyee danbii naamusa

abbooti seeraa naannoo Oromiyaa, mana kitaaba Inistiitiyuutii Leenjii Ogeessota Qaamolee Haqaa fi

Qo’annoo Seeraa Oromiyaa, Ful.

89

Kanaafuu, sirna kanaaf baroota darban keessatti xiyyefannaan godhame kan danbii naamusa abbaa

seerummaaf yeroo yerootti godhamaa turee armaan duratti ibsame irra adda miti. Haaluma danbiin

naamusa abbaa seerumma jijjiramaa fi yeroo dhaa yerootti foya’aa tureen sirni qorannoo fi falmii

naamusaa madalawaa ta’es yeroodhaa gara yerootti foya’aa dhufeera. Haa ta’uyyu malee, sirni kun

danbii mataa isaa danda’e ta’ee tumamuun isaa seenaa nannichaa keessatti labsiin lak. 03/2002 isa

jalqabaatii. Yeroo ammaa jiru yoo ilaalle danbiin sirna qorannoo fi faalmii hanqina naamusa danbii badii

naamusaa irraa adda baafamee qophaati tumameera.

Egaa haala adeemsa armaan olii irraa hubachuun akkuma danda’amutti sadarkaan xiyyeefanna naamusa

abbaa seerummaa naannicha keessatti dhuguumsuuf godhamu yeroo dhaa yerootti kan foyya’a dhufe

dha. Keessattu danbii naamusa abbaa seerummaa, fi danbii sirna qorannoo fi falmii badii naamusaa

tumuu irra darbamee qabiyyee fi ga’umsa danbii kanaa yeroo dhaa yerootti foyyessa deemun

xiyyeefannaa gama kanaan yeroodhaa yerootti kan guddataa adeeme ta’u mirkaneessa.

Qabiyyee danbii naamusa abbaa seerummaa fi muudamtoota gumii labsii lakk. 2/2001n bahee yeroo

ammaa hojii irra jiru ammoo yeroo ilaalluu, danbiin kun kutaa afuritti kan qoodame ta’e keewwatoota

64 of keessa qaba.

Kutaa 1ffaa danbichaa tumalee walii galati. Daanga raawwii danbichaa ilaalichise kutaa kana keessatti

danbiin naamusaa kun abbooti seeraa fi mudamtoota gummii manneen murtii Oromiyaa, fakkeenyaaf,

Inspeektara, expartii, ofisera seeraa, gaggeessa dhimmaa abba adeemsa hojii, qaadi, abukaato ittisaa fi

kkf irratti akka ta’e ibsa.

Kutaan 2ffaa badiiwwan naamusaa kan ilaalatu dha. Kutaan kun boqonnaa sadiitti kan qoodame yemu

ta’u, boqonnaa 1ffaa (kewt. 4-23) wayee badiiwwan xixiqaa kan hasa’u dha. Boqonnaan 2ffaan (kewt. 24-

42) ammoo badiiwwan naamusaa salphaa ta’an tareessa. Boqonnaan dhumaa kutaa kanaa (kewt. 43-52)

boqonnaa 3ffaa yemmuu ta’u wa’ee badiiwwan naamusaa cimoo kan dubbatu dha.

Kutaan 3ffaa danbichaa (kewt. 56-60) dhimmoota adabbii naamusaa waliin wal qabatan kan ibsu ta’ee

gosoota fi kaayyoo adabbii badii naamusaa ibsa.

Kutaan 4ffaa fi inni dhumaa tumalee adda addaati (kewt. 61-64). Kutaan kun adda duraan

ittigaftamummaa pireezidantoota manneen murtii fi dhimmoota adda addaa kan of keessatti qabu dha.

90

Gama biraan qabiyyee danbii qorannoo fi falmii hanqina naamusaa yeroo ammaa labsii lakk. 3/2001n

bahee hojiirra jiru yoo laallu, danbichi kutaa lama of keessa qaba.

Kutaan jalqabaa danbichaa (kewt. 4-9) sirna qorannoo hanqina naamusaa irratti xiyyeefata. Haaluma

kanaan, danbichi kutaa kana keessatti adda duraan sirna komiin itti dhiyaatu, daanga yeroo iyyanni itti

dhiyaatu, fi adeemsa qorannoo hanqina naamusaa kan of keessaa qabu dha.

Kutaan 2ffaa danbichaa (kewt. 10-20) dhimma badii naamusaa qoratamee dhume irratti haala sirni falmii

itti gaggeefamu irratti kan xiyyeefatu dha.

3.3.2. Gahumsa Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa Lakk. 02/2001

Egaa danbiin naamusa abbaa seerummaa amma hojiirra jiru danbii naamusa abbaa seerummaa labsii

lak. 1/95 bakka bu’uun haala addatin kan tumame dha. Danbiin kun danbii isa dura ture kana irratti

foyya’insa adda addaa godheera.

Adda duraan danbiin lakk. 1/95 irratti dangaan raawwannaa isaa abbooti seeraa qofa irratti yeroo ta’u

danbiin harawwaan kun abbooti seeraa qofa irratti osoo hin taane muudamtoota gumii kanneen biro

illee ni dabalata.194 Haaluma kanaan, badiin naamusaa mudamtoota gumii kanneen biraa danbicha

keessatti hamatameera. Keessattu badiin naamusaa mudamtoota kanaa irra jireessan badii naamusaa

xixiqqaa jedhamanii danbicha keessatti eeramaniiru.

Gama biraan, foya’insi danbiin kun danbii naamusaa isa dura ture irratti godhe kan biraan danbii sirna

qorannoo fi falmii badii naamusaa danbii badii naamusa fi adabbii badii naamusaa irraa foxoqsuun

qofaati tumuu isaati. Kun ammoo dhimmi badii naamusaa fi adabbiin badii naamusa sirna falmii fi

qorannoo badii naamusaa irraa adda bahee mataa isaa akka danda’u taasiseera.

Haata’uyyuu malee, badiin naamusaa badiiwwan naamusaa salphaa fi cimoo jedhamanii danbiwwan

lachuu keessatti tumaman badiiwwan naamusaa abbooti seeraa qofa irratti kan xiyyeefatani dha.

Dhimma kana ilaalichisees danbiwwan lachuu keessatti garaa garummaan qabiyyee hin jiru.195 Dhimoota

adabbii ilaalichisees danbiiwwan lachuu bifa wal fakkaatu qabu.

194 Danbii naamusa abbooti seeraa kan foya’e bahe lak. 1/95 kewt. 4 fi danbii naamusa abbootii seeraa fi

muudamtoota gumii lak. 02/2001 kewt. 3 ilaala. 195 Danbii naamusa abbooti seeraa kan foyya’e bahe lakk. 1/95 kewt. 5-35 fi Danbii naamusaa abbootii

seeraa fi muudamtoota gumii lakk. 2/2001

91

Dhimmoota kana ilaalichisee sadarkaa xiyyefannoon gama kanaan yeroo amma godhama jiru madaaluf

foya’insa danbiin harawwan kun kan duranii irratti fide yoo ilaalle, irra jireessaan foya’insa caasefamati.

Kunis kan ibsamu danbii duranii irratti badii naamusaa mudamtoota gumii kanneen biraa dabaluu fi sirna

qorannoo fi falmii badii naamusa danbii naamusichaa irra adda baasuun danbichi kan mataa isaa

danda’e taasisudhaani.

Foyya’insa danbiin naamusaa yeroo ammaa hojiirra jiru kan duranii irratti fide haala kanaan yoo ilallu,

itti aansuun ammoo mee ga’umsa danbiin hojiirra jiru kun qabu haa madaallu.

Akkuma beekamu kaayyoo inni guddaan danbii naamusaa koodii naamusa abbaa seerummaatti humna

horudhaan ittigafatamummaa naamusaa hordofsiisu dha. Kunis abbootiin seeraa hojii abbaa

seerummaa isaani irratti haala koodii naamusa isaanii keessatti ta’en amala gaarii hojii isaani waliin wal

gitu akka horatan godha. Kanaafs koodiin naamusaa amaloota kana tokko tokkoon tarreeseera.

Abbootiin seeraa amaloota koodii keessatti lafa kawwaman madditti dhiisuun amala faallaa kan horatan

yoo ta’e, badii naamusaa rawwatan jechuu dha. Badiwwan naamusaa rawwataman kana irratti ammoo

hunda’un ittigafatamummaa naamusaa hordofsiisuun yoo barbaadame dursanii danbii naamusaa

keessatti gosoota badii naamusaa gadi faggeenyan tumuun barbaachisaa dha. Sababiin isaa, abbaan

seeraa tokko bifa amala koodii keessatti kawwame dhiisee bifa fallaa ta’en yoo socho’e rawwiin abbaa

seeraa kanaa danbii naamusaa keessatti badii naamusaa ta’un isaa kan hin ibsamne yoo ta’e

ittigafatamummaa naamusaa hordofsiisuu hin danda’u. Haala amaloota gaari koddii keessatti ibsameen

faallaa socho’uun qofaa isaa ittigafatamummaa naamusa hin hordofsiisu. Itti gafatamummaa naamusaa

akka hordofsiisuuf yoo barbaadame raawwiin abbaa seericha bifa ifa ta’een dursee danbii naamusa

keessatti badii naamusaa ta’ee tumamu qaba.

Qixa kanaan danbii naamusa abbaa seerummaa fi muudamtoota gumii mootummaa naannoo Oromiyaa

yoo ilaallee, dudhaalee koodii naamusaa keessatti ol kawwaman haala itti gaafatamummaa naamusaa

hordofsiisuun badii naamusaa jedhee bifa barbaadameen haguugera jechuun hin danda’amu. Kunis

danbiin naamusaa tokko amaloota koodii keessatti hamataman hunda hundatti haguugu qaba jechuu

osoo hin taane bifa dudhaalee naamusaa gurguddoo ta’an hamatuun saxaxamu qaba jechu dha. Egaa

danbii naamusaa kana bifa kanaan yeroo madaallu dudhaalee naamusaa gurguddaa, fakkeenyaaf,

dirqama abbaan seeraa tokko bilisummaa isaa kabachisuuf qabu cabsuun akka badii naamusatti

danbicha keessatti hin hamatamane. Bu’ura koodii naamusaatiin bilisummaan murtii abbaaa

seerummaa haal duree ol’aantummaa seeraa fi wabii bu’uuraa adeemsa falmii madalawati. Kanaafu

92

abbaan seeraa tokko bu’ura koodii kanaatiin dirqama dhiibbaa, hacucaa sodachisa, gidu lixummaa fi

sossobii qixa kamirrayyuu sababa kaminuu dhufu irraa bilisa ta’e murtii seera, ragaa fi sammuu isaa

irratti qofa hunda’e laachu qaba.196 Dirqama kana bahuu dhabuun ammoo itti gaafatamummaa

naamusaa hodofsiisudhaaf danbii naamusaa keessatti badii naamusaa jedhamee hamatamu qaba.

Dhimma kanaan wal qabsiisee danbii naamusa mootummaa federalaa yoo ilaalle kewwata isaa 20 jalatti

abbaan seeraa tokko hojii abbaa seerummaa isaa yeroo hojjetu kabaja adda fi dhiibbaa tokko malee

soda fi yaadoo irraa balisa ta’ee murtessu akka qabu eera. Kanaaf bakka kewwata akkasii danbii

naamusaa keessatti hin qabanetti dirqama abbootiin seeraa bilisummaa murtii isaani kabachisuuf qaban

dhugoomsuun hin dandeenyu.

Danbii naamusichaa dhimmoota koodii keessatti caqasaman haalan haguugu dhabuun isaa hojii irrattis

rakkoo uuma jira. Dhimmoonni amala gaarif fallaa ta’an ykn hoj-maatini badaan tokko tokko

muudamtoota gumiins ta’e abbooti seeraan yeroo rawwataman rakkoon kewwataa jalatti himani

dhiyaatu dhabamu darbee darbee ni mul’ata.197

Gama biraan, ammoo caasefama badii naamusaa danbicha keessa jiru yoo ilaallu badii naamusa badii

namusa xixiqoo, salphaa fi cimaa jechuun bakka sadiitti qooda. Haata’uyyuu malee, badiin naamusaa

tokko badii xixiqoo, salphaa ykn cimaa ta’uuf ulaagan ittiin adda baafame hin jiru. Kun ammoo

badiiwwan tokko tokko ija nama dhama qabeessa tokkootin badiin naamusaa cimaan tokko badii

naamusa salphaa ykn xixiqoo maalif hin taane ykn ammoo badiin xixiqoo ykn salphaa kan jedhame

maaliif badii cimaa hin taane yaada jedhu kaasa. Kanuma irraa kan ka’e badiin tokko xiqaa, salphaa ykn

cimma jedhamuuf ulaaga inni guutu qabu bakka hin beekamnetti adabbiin isaas haaluma sanaan kan

murta’u waan ta’eef abbooti seeraa badii naamusaa rawwatanii adabaman gidduutti murtii laatamu

haqa dhabsiisaa. Sababiin isaa, badii naamusaa xiqaa, salphaa ykn cimaa ta’u danda’uf ulaagaan addaan

itti baasan utuu jiraatee badiin danbichaan cimaa jedhame salphaa ykn kan salphaa jedhame badii

naamusaa cimaa ta’u waan danda’ufi.

Dhimma kanaan wal qabsiisanii haala qabatamaan jiru obbo Geetachoo Eda’a yeroo dubbatan:

“Qorannaa badii naamusaa rawwannee gumii irratti himata yeroo qopheessinu rakkoon kun nu

mudata. Yeroo tokko tokko badiin naamusaa rawate jedhame ija nama dhama qabeessa

tokkoon yeroo ilaalamu fi miidha inni uume waliin yeroo madalamu badiin namusaa salphaa ta’u

196 Madda lak.22 Dudhaa 1ffaa Ful. 2 197 Madda lak. 4 fi 10

93

qabu cimaa ta’e argita ykn ammoo kan cimaa ta’u malu danbicha keessatti badii naamusaa

salphaa jedhamee tumamee jira.198 jechuun eeru.

Hanqina ga’umsa danbii kanaa ilaalichisee yaadni ka’u kan biraan dhimma sadarkaa mirkaneefannaa

dhimoota ti. Akkuma beekamu dhimma falmii kamiinu keessatti sadarkaan mirkaneefannaa dhimmoota

seeraan tumamuun isaa himatamaan badii osoo hin rawwatin akka hin adabamamneefs ta’e

himatamaan badii rawwate adabbii jalaa akka hin miliqneef gargaara. Bifuma wal fakkatuun, danbii sirna

qoraannoo fi falmii hanqina naamusaa keessatti kewwanni yaada kana ibsu jiraachuun sadarkaa murtiin

ballefannaa itti laatamu haalan waan ifa godhuuf abbaan seeraa badii naamusa rawwate adabbii jalaa

akka hin miliqne gochuurra darbee, bilisummaa abbaa seerummaa mirkaneessuuf gumaacha qaba.

Gama kanaan, muuxannoo biyyoota biraas ilaalunn in danda’ama. Fakkeenyaaf mootummalee naannoo

Amerikaa keessaa danbii sirria qorannoo fi falmii hanqina naamusaa Verjiniyaa fi Eskanfordi yoo ilaalle,

sadarkaa mirkeneefana dhimmoota ilaalichisee danbii isanii keessatti haala isaanif mijatun tumanii jiru.

Kewwanni kun ammoo danbii sirna qorannoo fi falmii badii naamusaa keenya keessatti dhabamuun isaa

adeemsa nuti naamusa abbooti seeraa mirkaneessuuf adeema jiruuf gufuu dha.

Dhuma irratti adabbii naamusaa ilaalichisee gahumsa danbichaa haa illallu. Akkuma boqonnaa lama

keessatti ilaaluf yaalle danbiin naamusaa tokko gama adabbii badii naamusatiin gahumsa qabaachuuf

gosi adabbii badii rawwate waliin yeroo ilaalamu madalawaa ta’u qaba.199 Kun ammoo badiin naamusaa

rawwate yeroo biraa akka hin rawwanneef himatamaas ta’e namoota biraa kan barsiisu ta’a. kana ta’u

baannaan garuu naamusa abbaa seerumma dhugoomsuun hin danda’amu.

Gama kanaan danbicha yoo ilaalle gosoota badii naamusaa raawwatan irratti hunda’ee gosoonni adabbii

danbichaan saxaxaman jiru.200 Adabbiiwwan kunniin badii naamusaa waliin yeroo ilaalaman madalawaa

dha moo miti yaada jedhu yoo xinxalle, hangi fi gosi addabbii baayyina yeroo badiin sun irra

dedebi’amee rawwatee fi ulfaatina gochichaa irratti kan hunda’u dha. Haata’uyyuu malee, hanga

adabbii ulfaatina gochichaan murteessuuf rakkoon armaan olitti ulaagalee badii naamusa salphaa, xiqaa

fi cimmaa addaan itti baasnu dursee sira’uu qaba. Sabaiin isaa, badiin tokko cimaadha kanaaf adabbii

gudda isa barbaachisa ykn salphaa waan ta’eef adabbii xiqqaan ga’adha jechuuf adabbiin salphaa, cimaa

ykn xiqqoo jedhamu isa kam akka ta’e ulaagan adda baasu jiraachu qaba. Kanaafu, rakkoon dhabinsa

198 Madda lak. 10 199 Madda. 16 Ful. 58 200 Danbii naamusa abbooti seeraa kan foya’ee bahe labsii lakk. 1/95 kewt 42 ilaala

94

ulaagalee kana irra kan ka’e adabbiin danbichaan tumame madalawa dha moo miti kan jedhu

mirkaneessuun hin danda’amu.

3.3.3. Gahumsa Danbii Sirna Qorannoo fi Falmii Hanqina Namusaa

Abbaa Seerummaa Lakk. 03/2001

Koodii fi danbii badii naamusaa bareeda qabaachuun ammas qofaa isaa naamusa abbaa seerummaa

dhugoomsuu hin danda’u. Qixuma sanaan danbiin sirna qorannoo fi falmii badii naamusaa gahumsa

qabu ni barbaachisa. Badii naamusaa rawwate haalan qorachuufs ta’e falmii gaari gaggeessuun abbaa

seeraa badii naamusaa rawwate haala madaalawa ta’een adabuuf sirni qorannoo fi falmii gahumsa qabu

barbaachisaa dha. Bakka kun hin taanetti abbaan seeraa badii naamusa rawwate adabbii jalaa miliquu

ykn seeraan ala adabamuu waan danda’uuf naamusa abbaa seerummaa gotummaa guututti

dhugoomsuun hin danda’amu.

Haaluma kanaan, xiyyeefannoo yeroo ammaa gahumsa danbii sirna qorannoo fi falmii hanqina

naamusaaf godhamaa jiru yoo ilaalluu, danbii badii naamusa abbaa seerummaa yeroo amma hojiirra jiru

irraa adda bahee mataa isaa danda’uun qofaatti tumameera. Danbiin sirna qorannoo fi falmii hanqina

naamusaa qofaa isaatti adda bahee tumamuu qofa osoo hin taane, qabiyyee isaa irrattis foyya’insi adda

addaa godhameera. Fakkeenyaaf, sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusaa danbii naamusaa labsii

lakk. 1/95 keessa ture yoo ilaalle gumiin abbooti seeraa Oromiyaa himannaa badii naamusaa qorachuufs

ta’e murteessuuf mirga waan qabuuf angoo cimidii qaba ture.201

Danbii yeroo ammaa sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusaa ilaalichisee bahe kana yoo ilaallu

ammoo angoo dhima himata badii naamusaa qorachuu fi murteessuu adda baasee kutaa Ispeekshinii fi

gumii abbooti seeraaf adda addaa qoodeera.202 Kanumaan wal qabatee danbii naamusaa 1/95 keessatti

qajeelchi qo’annoo fi Inspeekshinii himanni badii naamusaa yoo isa qaqabu gara qorannatti osoo hin

seeniin dura gumii naannootti beeksiisuun hayyama argachuu qaba. Haalli kun danbii sirna qorannoo fi

falmii hanqina naamusaa yeroo ammaa hojiirra jiru keessatti hafee jira. Kun ammoo, qaamni dhimma

qorannoo hanqina naamusaa gaggeessu mataa isaa danda’ee qajeelfama mataa isaatiin kan gaggeefamu

ta’urra darbee dhimmaa kana abbummaan waan qabateef qorannaa badii naamusaa cimaa ta’e

gochuun naamusa abbaa seerumma dhugomsuuf shoora mataa isaa akka gumaachu tasifameera. Kana

malees, adeemsa komiin naamusaa itti dhiyaatu ilaalichsee danbii naamusaa duraa keessatti namni

201 Madda lak.53 kewt. 6 fi 10 202 Madda 37. Kewt. 42(1)

95

badiin naamusaa dalagamuu isaa arge, ykn dheegahe iyyannoo isaa ykn odeefannoo qabu barreefama

qofaan qaama komii dhagahuu danda’utti dhiyeessuu akka qabu eera.203 Adeemsi kun adeemsa komiin

hanqina naamusaa mootummaa federaala itti dhiyaatu waliin kan wal fakkatu dha.204 Adeemsi cimaan

akkasii kun ammoo hanqini badii naamusaa rawwate hundi akka qaama dhimma isaa ilaalu bira haala

salphaa ta’en hin geenyeef gufuu ta’a. Gama kanaan, ga’umsa danbii yeroo ammaa hojiirra jiru yoo

ilaalle, komiin badii naamusaa afaaniin ykn barreefaaman ykn bilbilaan ykn faaksiidhaan ykn

imeelidhaan garee Inspeekshiniitti dhiyessu ni danda’a.205 Adeemsi kun ammoo nama badii naamusaa

arga, dhagahe ykn odeefannoo qabu eruu isaa haala salphaa ta’en akka dhiyessuuf waan gargaaruuf

badiin naausaa rawwate osoo bira hin ga’amiin akka hin hafneef carraa isaa dhiphisa. Kun ammoo

qorannoon barbaachisaa ta’e godhamee tarkanfiin waan fudhatamuuf naamusa abbaa seerummaa

dhugomsuuf gumaacha ol’aana akka qabaatu godheera.

Kana malees, gahumsa danbii kanaa ol guddisuuf foya’insi adda addaa keessattuu bilisummaa abbaa

seerummaa dhugoomsuuf halleewwan gaggaariin danbii harawa kana keessatti akka hamataman

taasifamaniiru. Garuu dhimma qabanne kana waliin hariiroo kallattii waan hin qabaneef gadii fageenya

dhimma kanaa ilaalun barbaachisaa miti.

Hanqina dura ture haala armaan olitti ibsameen irra deebi’ame foyyeessuun gahumsi danbicha kan ol

guddate haa ta’uyyuu malee, danbichi hanqinaalee armaan gadiis qaba.

A. Kewwanni gareen Inspeekshinii qorannoo komii hanqina naamusaa gaggeessu icitii akka eeguuf

isa dirqisiisuu dhabamu; koomiin hanqina naamusaa irratti dhiiyatu kallatidhaan himannaan

irratti hin dhiyaatu. Qorannaan barbaachisaa ta’e erga irratti godhame booda dhugumatti badiin

naamusa rawwachuun isaa mirkana’u qaba. Hanga hojiin qorannaa kun xumuramee himannaan

badii naamusaa dhiyaatutti garuu adeemsi jiru haalli dirqisiisaan yoo jiraate malee icitiin

qabamu qaba.206 Sababiin isaa kewwanni akkasii jiratee qorannoon iciitiin kan hin gaggefamne fi

kan gadii lakkifamu yoo ta’e ragaa miliqisuuf kan karaa banu waan ta’uf qorannaan bu’a

qabeessa ta’e gaggeefamuun kaayyoo yaadame galmaan ga’u hin danda’u. kana malees, komiin

waan dhiyaate qofaaf odeefannoo isaa gdilkkisuun faayidaa isaarra miidhaa isaatu caala.

203Madda lak.53 kewt.4(1) 204 የፌደራል ዳኞች ስነ-ምግባር ደንብ ቁ. ------ አንቀጽ 6 205 Madda lakk. 37 kewt. 2 206 Madda lak.18 FUL.120

96

B. Komiin hanqina naamusaa dhiyaatu maal maal of keessatti hammachuu qabu danbii sirna

qorannoo fi falmii tokko keessatti ibsamu qaba. Komii bifa kamnuu dhiyaatu keessatti wantoota

hamatamuu qaban ilaalichiisee biyyoonni adda addaa adda duraan kanneen armaan gadii

caqasu. 207

Qabixilee fi halewwan hir’ina naamusaa agarsiisan

Odeffannoowwan garaa garaa dhimmicha madaaluuf gargaraan, fkf, Maqaa, guyyaa fi

teessoo

Maqaa fi teesso ragaa batootaa

Dokumantii, xalayaa, barreefamoota fi ragoota biraa dhimmicha qulquleessuuf gargaaran

kan biroo yoo jiraatan caqasamu qabu.

Sababiin dhimma kana seeraan dursanii ol ka’uun barbaachiseef baasii fi dhamaatii baayyee malee badii

naamusaa komatame qulquleessuf kan dandeessisu ta’urra darbee badiin naamusaa rawwatame

dhaabiinsa odeefannowwan kanneen irraa kan ka’e akka hin miliqineef gargaara. Kana malees,

keewwanni akkasii jiraachuun namni tokko akkuma salphaatii iyyannoo ykn eeruu dabaa nama yakkuuf

ykn maqaa xureessuuf dhiyeessu hanga tokko hanbisee bilisummaa abbaa seerummaa illee

dhugoomsuu keessatti shoora mataa isaa qaba. Haa ta’uyyuu malee, danbicha keessatti keewwanni kun

hin hamatamne.208


208 Fakkeenyaaf, gama kanaan danbii sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusa ummatoota sabaa fi sab-

lammoota kibbaa kewwata 24 yoo ilaalle iyyannii dhiyaatu dhugaa irratti kan hunda’e fi ragaan kan

deegarame ta’u eera. Bifuma wal fakkatuun danbii mootummaa federaala kewwata 6(1) jalatti namni

koomii hanqina naamusaa dhiyeessu tokko iyyannaa isaa ragaa waliin qabsiisee ykn bakka ragichi itti

argamu caqasee dhiyeessu akka qabu dubbata.

97

3.4. SADARKAA GALMA GA’IINSA KOODII FI DANBII NAAMUSA ABBA

SEERUMMAA ABBOOTI SEERAAF TATTAAFFIIN GODHAMU

YEROO AMMAA IRRA JIRU.

SEENSA

Seeraa bareeda qabaachuun qofaa isaa ga’a miti. Sababiin isaas seera tumame tokko galma yaadame

akka ga’uuf hojiirra oolmaa isaa mirkanessuuns ta’e hordofuun hundaa ol murtessaa dha. Haala hojiirra

oolmaa seerichaaf qaamni dhimmi isaa ilaallatu hundi caraqqii gochuun ammoo dhugumatti kaayyoo

seerichi tumameef galmaan gahuuf dhimma filannoo hin qabne dha.

Bifuma wal-fakkaatuun, dhimma amma qabanne waliin seensa danbii fi koodii naamusa abbaa

seerummaa abbooti seeraa yoo ilaalle, kaayyoo inni guddaan danbii fi koodii kanaa abbootii seeraa

naamusa isaanitiin fakkeenya ta’anii murtii haqa qabeessa laachuun naannicha keessatti ol’aantummaa

seeraa fi amantaa ummanni manneen murtii irratti qaabaachu qaban dhugomsuu dada’an argamsiisuu

dha. Kaayyoon kun ammo kan galma ga’u dhimma naamusa abbaa seerummaa irratti seera tumuu

qofaan miti. Hojiirraa oolmaa koodii fi danbii naamusaa abbaa seerummaa abbbootii seeraaf qaamni

dhimmi isaa ilaalu hundi tattaaffii barbaachisa gochuutu irraa eegama. Keessattuu gumiin abbooti

seeraa gama kanaan shoora ol’aana gumaachu qaba.

Eegaa haaluma kanaan, kutaa kana keessatti sadarkaa hojiirra oolmaa koodii fi danbii naamusa abbaa

seerummaa abbooti seeraaf tattaaffiiwan gumii abbooti seeraa manneen murtii naannoo Oromiyaa fi

qaamolee biraan rawwachuu qaban haala qabatama jiru waliin xinxalla. Kanumaaf, akka nuu toluuf

tattaaffiwwan ykn hojiiwwan rawwachuu qaban bakka lamatti qoodnee ilaalun gaarii ta’a. kanneens:-

A. Tattaaffiwwan ykn hojiwwan ittisaa

B. Tattaaffiwwan ykn hojiwwan adabbii.

A. Tattaaffiwwan Ykn Hojiwwan Ittisa.

Koodiis ta’e danbii naamusa abbaa seerummaa abbooti seeraa hojiirra oolchuuf tooftaafiwwan nutii

fayyadamuu qabnu keessaa hojiin ittisaa kan adda duraan caqasamu dha. Kunis adeemsa dhimma

seeraa tokko irratti dursanii hubannoo uumu fi rakkoon naamusaa akka hin umamneef of eegannoo

dursee godhamuu qabu kan agarsiisuu dha. Haaluma kanaan, badii naamusa abba seerummaa abbooti

98

seeraa hir’isuuf hojiwwan sadarkaa ittisaa irratti raawwachuu qaban keessaa filannoo abbooti seeraa

naamusa giddu galeessa godhate raawwachuu, leenjii laachuu fi dhimma naamusa abbooti seeraa irratti

hubannoo uummataa guddisuun adda duraan caqasamuu danda’u.

3.4.1. Filannoo fi Naamusa Abbooti Seera.

Mana murtii abbooti seeraa gahumsa fi fakkeenya naamusa gaarii qabaniin hogganamu argachuun

mirga dhala namaa keessaa tokko dha.209 Manneen murtii gahumsaa fi fudhatama qabu dhugoomsuuf

ammoo wantoota bu’ura ta’an keessaa abbootii seeraa gama hundaanu amanamummaan irratti gatamu

qabaachuun hundaa ol barbaachisaa dha.210 Kunis dabareedhaan adeemsa fi of eegannoo filannoo fi

muudama abbooti seeraa godhamu irratti hunda’a. Haalli filannoo fi muudama abbootii seeraa adda

duraan seera qabeessa fi iftooma kan qabu ta’u irraa darbee ulaagaleen filannoo naamusa fi dandeetti

isaani irratti kan xiyyeefate ta’uu qaba. Haaluma kanaan, naamusa abbootii seeraa dhugoomsuuf

dursamee hojii hojjetamu qabu keessa tokko abbaa seeraa tokko hojii abbaa seerummaaf muudun dura

sadarkaa filannoo abbooti seeraa irratti xiyyeefannoo guddaan gama hundaanuu naamusa kadhimamaa

kana irratti godhamu qaba. Xiyyeefannoon gama kanaan godhamu biyya biyyatti adda adda yoo ta’e

illee, adeemsa filannoo abbooti seeraa naamusa isaanii giddu galeessa godhate gaggeessuu fi

kaadhimamaa abbaa seeraa tokko hojii abbaa seerummaaf mudun dura leenjii ilaalichaa fi naamusa

irratti hunda’e laachuun tooftaalee biyyoota hedduu biratti fudhatama argate dha.211

Kanaafuu, kaadhimamaa abbaa seeraa tokko gara hojii abbaa seerummatti gashuun dura tooftaalee

kanneenitti fayyadamun abbooti seeraa naamusa gaarii gonfataniin hojii abbaa seerummaa gaggeessuuf

daran barbaachisaa dha. Gama biraan filannoo fi muudama abbooti seeraa irratti of eegannoo kana

gochuun abbooti seeraa naamusaa ga’a qaban dhugomsuuf xiyyeefannoo laatame kan agarsiisu dha.

Kanaafuu, qaamni abbooti seeraa filuuf angoo qabu tokko hojii abbaa seerummaaf nama tokko

kaadhimuun duratti adeemsa naamusa isaani giddu galeessa godhate hordofuu qaba.

209 United Nations, International Covenant On Civil and Poletical Right. Kewt. 14 210 Ministry Of Capacity Building, (2005), Comprehensive Justice System Reform Programme, Basiline

Study Report. Ful. 161 211 The World Bank Legal Review, The Quality ofl Judges, Ful. 317-329

99

Dhimma kanaan wal-qabatee haala qabatama biyya keenyaa yoo ilaalle, heerri mootummaa federaals

ta’e kan naannoo Oromiyaa abbooti seeraa filuuf qaamni angoo qabu gumii abbooti seeraa akka ta’e

dubbata. 212

Heera mootummaa naannoo Oromiyaa kana bu’uura godhachuun labsiin lak. 142 gumii bulchiinsa

abbooti seeraa irra deebi’e dhabuuf bahe ammoo kewwata isaa 28 jalatti abbooti seeraa yeroo filatanu

ulaagalee gumiin kun yaada keessa galfachuu qabu eera.213 Ulaagalee keewwata kana jalatti

tarreefaman itti siqnee yoo ilaallee labsichi namni tokko abbaa seerummaaf kaadhimamuun duratti

naamusa ol’aana qabaachuun isaa mirkana’u akka qabu ibsa. Kanaafs labsichi tooftaalee armaan olitti

eeraman lachaan fayyadama; namni filatamu sun naamusa ol’aana qabaachuun isaa kan mirkana’e

ta’urra darbee leenjii addaa ogummaa abbaa seerummaa irratti hunda’e kan fudhate ta’u qaba.

Egaa akka labsii kanaatti, namni abbaa seerummaadhaaf kaadhimamu dandeetti fi barumsa seeraa ga’a

ta’e qabaachuutti dabalatee gama hundaanuu naamusa isaatiin fakkeenya gaarii ta’utu iraa eegama.

Kun ammoo, yeroo filannoon abbooti seeraa gaggeefamu gumii abbooti seeraan hojiirra kan oolu dha.

Gama kanaan, sadarkaa fi xiyyeefannoo naamusa abbootii seeraa nannoo keenyaa hubachuuf haala

hojiirra oolmaa yaada bu’uura labsiin kun gama kanaan qabu yoo xinxallu dhimma kanaan wal qabatee

barmaatilee nannucha keessaa jiru ilaalun gaarii ta’a.

Haaluma kanaan, gumiin abbooti seeraa Oromiyaa naamusa abbooti seeraa nannichaa keessatti

dhugoomsuuf sadarkaa filannoo isaani irratti xiyyeefannaa inni godhe madaaluuf dhimma filannoo

abbooti seeraa naamusa isaani giddu-galeessa godhate gaggeessuu jedhu irraa haa jalqabnu.

212 Heera Mootummaa Federalawa Itoophiyaa,(1995), Negart Gazexaa Kewt. 81(4) Fi Heera Fooyya’a

Mootummaa Naannoo Oromiyaa, Magalata Oromiyaa. 1994. Kewt. 65(2) Ilaala. 213 Labsii Gumii Bulchiinsa Abbootii Seeraa Oromiyaa irra deebi’anii dhaabuuf baha. lak. 142/2000.

Kewt. 28 jalatti ulaagalee kana yeroo tarreessuu:

A. Heera mootummaaf kan amanamu, B. Barumsa seeraatiin kan leenji’e fi leenjii ogummaa abba seerumaa kan fudhate,

C. Naamusa fi dandeetti ol’aanaa qabaachuun isaa kan mirkanaaye ,

D. Afaan hojii nannichaa sirritti kan beeku, E. Miseensa dhaaba siyaasa kan hin taane,

F. Ogummaa abbaa seerummaan hojjechuuf fedhii kan qabu, G. Umriin isaa waggaa 25 gadii kan hin taane jechuun tumeera.

100

Bu’uura labsii gumii abbooti seeraa irra deebi’ee dhaabuuf bahee armaan olitti eerameen abbaan seeraa

tokko filatamuun dura naamusaa fi dandeetti inni qabu ol’aanaa ta’uun isaa mirkana’uu qaba.214

Kanaafuu, gumiin abbooti seeraa sadarkaa filannoo irratti naamusa abbaa seerummaa mirkaneessuuf

filannoo fi muudama bu’ura seeraa kana giddu galeessa godhate gaggeessutu irraa eegama. Hojiiwwan

ittisaa naamusa abbooti seeraa waliin walqabatee hojjetamu keessaas inni kun isa duraa fi hangafa dha.

Dhimma kanaan wal qabatee, adeemsa baroota darban keessa ture yoo ilaalle filannoon abbooti seeraa

naamusa isaanii irratti xiyyeeffate raawwachaa ture jechuudhaaf hin danda’amu. Labsii lak. 142 armaan

olitti caqasame dura labsiin ture lak. 6/1988 haaluma labsii foya’ee bahe kana deegaruun ulaaga

filannoo abbooti seeraa keessatti naamusa isaani dursanii mirkaneessuuf xiyyeefannaa yoo latee ture

illee kan hojiirra oola ture miti.215 Ulaagaleen filannoo abbooti seeraa kan daangefama ture adda duraan

naamusa isaani irratti osoo hin taane beekumsa seeraa fi dandeetti qofa irratti. Haaluma kanaan, gumiin

abbooti seeraas ulaagalee kaan madditti dhiisee ragaa barnoota qofa irratti hunda’un abbooti seeraa

filachaa tureera.216 Ulaagaleen abbaan seeraa tokko gita hojii abbaa seerummaaf dorgumu guutu qabu

adda duraan beekumsaa fi dandeetti seeraa qabaachu dha. Bifuma wal fakkaatuun, dhimma kanaan wal

qabatee gaaffiin barreefamaa abooti alangaa fi abbootii seeraatiin kan guutame keessa xiyyeefannaan

gama kanaan baroota darban laatamaa ture dhibbantaan harki 82.5 kan ta’an sadarkaa gadi aanaa irra

akka ture mirkanessa.

Filannnoo abbooti seeraa irratti naamusa isaani mirkanessuuf sadarkaa xiyyeefannoon gama kanaan

yeroo amma jiru ammoo yoo xinxallu kan jajjabefamu dha. Keessattu filannoo fi muudamni abbooti

seeraa bara 2000 keessa gaggeefame sadarkaa xiyyeefannaa naamusa abbooti seeraa gama kanaan

godhama jiruf abdiin kan irratti gatamu ta’ee argameera. Kunis filannoo abbooti seeraaf adeemsa

rawatamaa turan keessa adda duraan kan caqasamu xiyyeefannoo naamusa filamtoota kanaa adda

baasuuf adeemsa raawwatama ture dha. Bu’ura adeemsa kanaatiin kaadhimamtoota abbooti seeraa

hojii abbaa seerummaaf muuduun dura dhimma naamusa isaani sirritti qorannoon ga’a ta’e bakka

jireenya ykn dhaaloota isaani irraatti gaggeefamuuf yaalameera.217 Kana malees, ulaagalee dorgommii

dorgomaan tokko guutu qabu keessaa adda duraan kan xiyyeefatu dhimmaa naamusa isaani irratti. 214Madda lak.66 215 Obbo Mahammad Nure, abbaa adeemsa bulchiinsa human namaa mana murtii waliigala oromiyaa,

gaaffii afaani, Eble 15/2002, Finfinnee 216

Madda lak.68

217 Obbo Taddalee Nagishoo, pireezidantii mana murtii waliigala Oromiyaa, gaaffii afaanii, Onkololessa 6/2001,

Finfinnee fi madda lak. 67

101

Fakkeenyaaf, dorgomaan tokko abbaa seerummaaf kadhimamuun dura ulaagalee guutamu qaban

keessaa xalayaa amala isaa ibsu danda’u qaama amanamaa irraa dhiiyeessuu, wajjira biraa irraa hanqina

naamusaatiin kan hin adabamini fi sammuun isaa araada adda addaa irraa bilisa kan ta’e ta’u qaba.218

Kun ammoo sadarkaa filannoo abbooti seeraa irratti xiyyeefannoo naamusa isaani mirkaneessuuf yeroo

amma godhama jiru kan agarsiisu dha.

Bu’ura labsii armaan olitti eerameen gumiin abbootii seeraa abbaa seeraa muudamaaf dhiyeessuun dura

dhimma inni irratti xiyyeefachuu qabu inni lamaffaan leenjii hojiin duraa fudhachuu isaa mirkaneessuu

dha.219 Kaadhimamaan abbaa seeraa tokko abbaa seeraa ta’un dura leenjii hojiin duraa kana fudhachuu

qaba. Leenjiin hojiin dura ogummaa abbaa seerummaa kun ammoo adda duraan leenjii barumsa seeraa

irratti kan xiyyeefate osoo hin taane, ilaalicha, naamusa fi dandeetti hojii abbaa seerichaa kan qaru

dha.220 Kanaafuu, abbaan seeraa tokko leenjii ogummaa kanaan naamusinni fi ilaalichi isaa osoo hin

mirkana’in abbaa seerummaaf muudamu hin danda’u.

Akkuma armaan olitti eerame ulaagaan filannoo kun labsii lak. 142/2000 kanaan fudhatama kan argate

dha. Haaluma kanaan yeroo ammaa sirna foya’insa haqaatiin akka naannooti Inistiitiyutiin tokko

hundeefamee leenjii hojiin duraa dhimma naamusa fi ilaalicha isaanii irratti leenjii laacha jira.

Haata’uyyu malee, filannoo fi muudama abbooti seeraa erga labsiin kun hojiirra oole booda gaggeefame

yoo ilaallee, dorgomtoonni abbaa seerummaadhaan yeroo dhiwoo keessa muudaman leenjii abbaa

seerummaa kana osoo hin fudhatini dha. fakkeenyaaf, filannoo bara 2000 fi 2001 caqsuun ni danda’ama.

Adeemsi kun ammoo, yaada labsichaa waliin kan wal hin simne ta’urraa darbee gama kanaan abbaa

seeraa naamusinni isaa leenjii kanaan gabbate hojii abbaa seerummaa irratti akka hin bobaneef gufuu

ta’eera.

3.4.2. Abbooti Seeraa Hojiirra Jiraniif Hubannoo Naamusaa Uumu.

Naamusa abbooti seeraa daran dhugoomsuuf sadarkaa ittisaa irratti wanti raawwachuu qabu filannoo fi

muudama isaani irratti qofaa of eegannoo guchuu miti. Abbooti seeraaf dhimma naamusa isaanii waliin

wal qabatee yeroo yerootti toftaalee adda addaa fayyadamudhaan hubannoo uumun barbaachisa dha.

Yeroo yerooti abbooti seeraa hojiirra jiraaniif hubannoo naamusaa kana umuun ammoo gama kanaan

naamusa abbaa seerummaa dhugoomsuuf xiyyeefannaa godhamu kan agarsiisu dha. Kuns tooftaalee

218 Xalayaa bakka duwwaa gita hojii abbaa seerummaaf bara 2000keessa bahee wabiif maxanfame ilaala. 219 Madda lak.66 220………….Why Justice Reform In Ethiopia Ful.8-10

102

adda addaan kan raawwatamu yoo ta’u adda duraan leenjiin naamusaa, mare fi konfiransii adda addaa

dhimma naamusaa irratti gaggeessuu, sab-quunamtiitti fayyadamuun hubannoo uumu, fi koodii fi danbii

naamusaa abbooti seeraa hunda qaqabsiisun kan caqasamni dha. Adeemsi akkasii kun hubannoo

abbootin seeraa dhimma naamusaa irratti qaban cimsuun naamusa abbaa seerummaa dhugoomsuuf

shoora ol’aana qaba.

Gama kanaan sadarkaa nuti yeroo ammaa irra jiru yoo xinxallu gama leenjii hojiirra laachutiin dhimma

naamusaa qofa irratti osoo hin ta’in dhimuma hundaa irrattu dhabamuun isaa rakkoo yeroo dheeraa

ture. Kun ammoo keessattu dhimma naamusaan wal bira qabamee yoo ilaalame miidhaa gudda qaba.

Haata’uyyuu malee, yeroo dhiwo asitti sirni adeemsa foya’insi haqaa hojiirra oolu irraa kan ka’e

dhimmoota garaa garaa irratti leenjiin hojiirraa laatama jira. Kanneen keessaas leenjiin dhimmaa

naamusaa irratti laatamu isa tokko. Keessattu leenjiin dhimma kana irratti bara 2000 keessa haala bal’a

fi qindoomna qabuun laatame kan caqasamu dha.221 Yaada abbooti seeraa naannichaa irraa hubachuun

akka danda’amettis dhimma naamusa abbaa seerummaa irratti leenjiin laatama jiru walitti fufiinsa yoo

dhabe illee sadarkaa gaari irra jira. 222

Haata’uyyuu malee, hubannoo namusaa uumuuf leenjii hojiirraa laachuun qofaa isaa galma

barbaadamen nu ga’u hin dnada’u. Sababiin isaa dhimmi naamusa dhimma murteessa yoo ta’e illee

abbooti hunda leenjiin waliin ga’un hin danda’amu. Kanaafuu, tooftaalee biraa, fakkeenyaaf, mare fi

konfiransii adda adda gaggeessuu fi sabu-qunamtiitti fayyadamuun ni barbaachisa. Gama kanaan garuu

sadarkaa xiyyeefannaa laatame yo ilaallee gadi aana dha.223 Konfirensii fi mariin adda addaa dhimma

kanaan wal qabatee yeroo ammaa godhamaa jirus hin jiru jechuun ni danda’ama.

3.4.3. Dhimma Naamusa Abbaa Seerummaa Irratti Hubannoo

Ummataa Cimsuu Hojii qaama abbaa serummaa kanaan kallatiidhaan kan fayyadamus ta’e kan miidhamu ummata.

Midhaanis ta’e faayidaan qaama abbaa seerummaa kana irraa ummata qaqabu kun adda duraan rawwii

221 Obbo Tasfayee kabadaa, Abba adeemsa hojii kenna leejii fi tajajila gorsaa, gaaffii afaanii, Inistiitiyuutii

Leenjii Ogeessota Haqaa fi Qo’annoo Seeraa Oromiyaa 222 Gaaffii barreefama dhimma kana irratti abbooti seeran guutame keessaa dhibantaan harki 64 yaaduma

kana deegaraa.. 223 Fakkeenyaaf, dhimma kanaan wal qabate abbooti seeraa fi abbooti alangaa irratti sarveyii

gaggeefameen shoorii sub-qunamtiin (TVO) gama kanaan gummacha jiru harki 40 gadi aana ta’u

mirkaneessu.

103

abbootin seeraa hojii abbaa seerummaa isaanii irratti rawwatan waliin kan wal qabatu dha. Gaarummaa

fi badiin rawwii hojii abbooti seeraa kun ammoo dabareedhaan naamusa isaanii irratti hunda’a.

kanaafuu, naamussinni abbooti seeraa kunii fi fedhiin ummanni haqa irratti qabu hariiro kallatii qaba

jechuun ni danda’ama.

Egaa ummanni tajajila hojii abbaa seerummaa irraa argatu kana irratti sababa hanqina naamusa abbaa

seerummaa irraa kan ka’e haqxi yoo jala jalattu, hir’ina naamusaa abbaa seeraa sana qaama dhimmi isaa

ilaalutti hanqina naamusa kan iyyatee mirga isaa kabachifachuuf mirga qaba.224 Abbootiin seeraas gama

kanaan ittigafatamummaa ummataaf qaban kan sodaatan ummanni naamusa abbootin seeraa

qabaachu qabu yoo beeke qofa.

Ummanni maalummaa fi qabiyyee naamusa abbaa seeraa tokko irraa eegamu osoo hin beekni

ittigafatamummaa abbootin seeraa gama naamusaan ummataaf qaban dhugoomsuun hin danda’amau.

Maalummaa fi qabiyyee naamusa abbaa seerummaa irratti hubannoo ummataa cimisuun badii

naamusaa isarratti rawwatuuf ummanni akka hin califne gochuurraa darbee, abbootiin seeraa itti

gafatamummaa guddaan dirqama isaani akka bahan godha. Kun ammoo itti gaafatamummaa naamusa

abbaa seerummaa dhugoomsuuf shoora guddaa gumaacha. Sababiin isaa bakka ummanni maalummaa

fi qabiyyee naamusa abbaa seerummaa hin beeknetti naamusa abbaa seerummaa irratti ummanni akka

komii dhiyeessuuf eegun ykn naamusa abbaa seerumaa dhugoomsuuf yaalun galma yaadameen nu gahu

hin danda’u. kanaafu, ummanni maalummaa naamusa abbaa seerummaa irratti hubannoo akka

qabatuuf caraqiin godhamu sadarkaa xiyyeefannaan dhimma naamusaa irra jiru madaluuf kan gargaaru

dha.

Gama kanaan akka naannoo keenyatti yeroo ammaa naamusa abba seerummaa mirkaneessuuf

sadarkaa xiyyeefannaan kun irra jiru hubachuuf ummanni maalummaa fi qabiyyee naamusa abbaa

seerummaa hangam tokko beeka jedhanii madaalun barbaachisaa dha. Haaluma kanaan, dhimma kana

irratti gaaffii afaanii 40 abbooti dhimaa tokko tokko waliin taasifame keessaa dhibantaan harkii 73

hubannoo akka hin qabne ibsuu. Kanaafs kan sababa ta’e dhimma kana irratti qaamni dhimmi isaa ilaalu

hundi dirqama isaa waan hin banefi. Qaamolee kanneen keessaas adda duraan manneen murtii fi

224 Danbii Sirna Qorannoo Fi Falmii Hanqina Namusaa Hawwasa Manneen Murtii Oromiyaa lak.

03/2001 Kewt. 4. Ilaala.

104

qaamoleen hawwasummaa kan caqasamni dha. Shoora qaamoleen kun gama kanaan gumaacha jiran

graphii armaan gadii irra hubachuun ni danda’ama.225

B. Tattaaffiwwan Ykn Hojiwwan Adabbii

Naamusaa fi amala abbooti seeraa qajeelchuudhaaf koodii naamusa abbaa seerummaa

qabaachuun barbaachisaa dha. Kana malees, abbooti seeraa naamusa gaarii qaban

dhugoomsuuf sadarkaa filannoo abbooti seeratti callallii naamusaa gochuurra darbee leenjii

adda addaan amala isaani qarunis barbaachisaa akka ta’e kutaa darbe keessatti ilaallee jirra. Haa

ta’uyyuu malee, abbooti seeraa naamusa gaari gonfatan mirkaneesuuf tattafileen kun ga’a miti;

abbooti seera adeemsa kana hundaa keessatti osoo hin sira’in hafuun badii naamusaa rawwatan irratti

adabbiin badii naamusaa madalawaa ta’e fudhatamu qaba. Bakka kun hin taanetti naamusa abbooti

seeraa gutumma guututti mirkanessuun hin danda’amu.

225

Sarveyii abbooti seeraa, abbooti alangaa, abbooti dhimmaa fi abukaatota baayinaan 100 ta’an irratti

gaggeefame

100

90

80

60

50

45

40

35

30

25

20

15

10

5

0

GAS (M/M) Qaamolee miit

mootummaa mirga

dhala namaa

irratti hojjetani

Sub-

qunamtii

(TVO)

Waldaa

ogeessoota

seeraa

Hiikkoo: GAS-Gumii

Abbootii Seeraa

M/M- mana Murtii

105

Egaa badii naamusa abbooti seeraa irratti adabbii laachun dura badii naamusaa hojii abbaa seerummaa

irratti abbootin seeraa rawwatan bira gahuuf tooftaan dursee saxaxame tokko jiraachu qaba. Sababiin

isaa, bakka tooftaleen kun hin jirretti badii naamusa abbooti seeraa rawwataman bira gahu hin

dandeenyu. Kanaafuu, akka naannoo keenyatti badii naamusa abbooti seeraa irratti adabbiin madalawa

ta’e fudhatamaa jiraachuu fi dhabuu isaa madaalu keenyaan dura, toftaaleen badii naamusa ittiin adda

baafnu jiraachu fi gahumsa qabaachuu isaa haa xinxallu.

Akka muuxannoo biyyoota tokko tokko irraa hubachuun danda’amutti badii naamusa abbooti seeraa

adda basanii beekuf toftaalee gargaran keessaa adda duraan madalii raawwii hojii fi komii dhimma

naamusa abbooti seeraa irratti kallattii adda addaan dhiyaatu dhaga’uuf qaama qaqabama ta’e

hundeessu dha. 226

Madaalliin raawwii hojii abbaa seerummaa keessattuu naamusa isaani dhugoomsuu keessatti shoora

ol’aana qaba. Dhimma kanaan wal qabsiisee qorannoon bankii misooma giddu galeessa Amerikaa

tokkoon gaggeefame irraa hubachuun akka dnada’metti madalliin yeroo yeroodhaan hojii abbaa

seerummaa irratti gaggeefamu ittigaftamummaa isaani mirkanessuuf tooftaalee kaana waliin yeroo

madaalamu yoo xiqaate dhibbantaa harka 90 rawwii argachuu akka qabu mul’isaa.227 Kanaafuu,

madaallii raawwii hojii gaggeessuun badii naamusaa hojii irratti rawwatu bira gahuuf gumaacha ol’aana

qaba.

Gama kanaan, haala qabatama naannoo keenya yoo ilaallu dhimma madallii rawwii hojii fi naamusa

abbooti seeraa irratti danbii fi qajeelfamoota adda addaa baasudhaan rawwannaa isaas akka hordofuuf

itti gafatamummaan kan laatame gumii walii gala manneen murtii nannichaafi.228 Haa ta’uyyuu malee,

gama kanaan yeroo ammaa naamusa abbootin seeraa hojii irratti qaban madaalun badii naamusa adda

baasuuf hojiin hojjetame hin jiru. Kanaafs akka sababaatti kan caqasamu danbii fi qaajeltowwan dhimma

kanaan wal qabatee gumiidhaan tumame dhabamu isaati. Kun ammoo, naamusa abbooti seeraa

226 Judicial Independence and Impartiality, http://www.lawlink,nsw.gor.au// lawlink/sopermcourt/ 11sc.nsf/

pages/ scospeech,hamalit on 280699

227Inter-american Development Bank, (2003), Judicial Independecne and Accountablity survey Result,

Quito, Ecuador

228 Madda lak. 65 kewt. 8(5) fi 8(6)

106

dhugoomsuu irratti rakkoo uumu irra darbee badii naamusaa adda baasuun tarkanfii fi-ykn adabbii

barbaachisaa ta’e akka hin fudhatamneef gufuu ta’era.

Badii naamusaa beekuun adabbii barbaachisu fudhachuuf toftaan kan biraa nuti itti fayyadamuu qabnu

komii badii naamusaa keessummeessuf qaama qaqabamaa ta’e hundussun hojiirra oolchu dha.

Bu’uuruma kanaan sadarkaa mana murtii walii gala irrattis ta’e sadarkaa manneen murtii ol’aanaa irratti

iyyannoo fi komii naamusa akka keessuumessuuf gareen Inspeekshinii danbii lak. 142/2000n

hundeefameera. Sadarkaa lachuu irrattuu kutaan Inspeekshinii kun adda duraan iyyannoo fi komii

tajajila manneen murtii irratti dhiyaatu simachuu dha.229 Kana malees, gareen kun iyyannoo fi komii

tajajila manneen murtii fi naamusa abbooti seeraa simachuun qorannoo gaggeessuu irra darbee himata

ofiin kaasun dhimmichi irratti qorannoo gaggeessuuf angoo qaba.230 Kanaafuu, akka naannoo keenyatti

tattafii fi gomaacha garee kanaan godhamuun malee badii naamusa bira ga’uun adabbii badii naamusaa

laachuun waan hin danda’amneef naamusa abbooti seeraa dhugoomsuun rakkisaa ta’a.

Gama kanaan keessattu sadarkaa godinaa irratti gomaacha gareen kun gummaacha jiru yoo laallu, komii

badii naamusaas ta’e rakkoo hojii raawwannaa manneen murtii simachuuf qaamni qaqabamaa ta’e

seeraan malee qabataman hundeefamee hin jiru. Kanaaf, komii badii naamusaa simachuun naamusa

abbooti seeraa mirkanessuun rakkisaa ta’eera.

Egaa akkuma armaan olitti ilaaluf yalletti badii naamusa abbooti seeraa adda baasuun adabbii

madalawaa ta’e fudhachuun naamusa abbaa seerummaa nannuchaa keessatti dhugoomsuuf shoora

mataa isaa qaba. Badii naamusaa kana bira ga’un adabbii kana laachuuf ammoo adda duraan toftaaleen

nu fayyadamuu dandeenyu lachuu akka manneen murtii Oromiyaatti hojiirra oola hin jirani. Kun ammo

dabareedhaan gama kanaan naamusa abbooti seeraa bifa barbaadameen akka hin dhugoomneef karaa

baneera.

Haa ta’uyyuu malee, haala qabatama naannoo keenyaatiin yeroo adda addaatti adabbiin badii

naamusaa ni fudhatama. Kanaafs adabbiin badii naamusaa bara 2000 keessa fudhatame fakkeenya gaari

ta’u danda’a. Haa ta’uti garuu, bakka toftaan badii naamusaa ittiin adda baafnu hin jirretti badiin

naamusa bira ga’amee adabbiin kun akkamitti fudhatamu danda’e gaaffiin jedhuu fi adabbiin kun

229 Madda lak. 65 kewt. 15 fi 25 ilaala

230 Madda lak. 82

107

naamusa abbaa seerummaa nannucha keessatti dhugoomsuuf hangam tokko madaalawaa ture yaadni

jedhu ilaalamu qaba.

Badii naamusaa sakata’anii bira ga’udhaaf, akkuma armaan olitti ibsame, sakata’insi rawwii hojiis

hojjetame hin jiru. Komii naamusa dhaga’uufs seeraan malee qabatamaan qaamni qaqabama ta’e hin

hundoofne. Haa ta’uyyu malee, yeroo ammaa odeefannoon badii naamusa kan dhiyaatu bilibilaan garee

Inspeekshiinii mana murtii walii galatti ykn ammoo kutaa pireezidantii manneen murtii irratti.231 Maddi

odeefannoo kanaas adda duraan abbooti dhimmaa, abbaa alangaa fi poolisoota. Haaluma kanaan,

gareen Inspeekshiinii mana murtii walii galas ta’e gumiin abbooti seeraa godinaalee odeefannoo darbee

darbee haala kanaan isaan qaqabu irratti qorannaa gaggeessun tarkanfii fudhachaa jiru. Qaamni komii

ummataa dhagahuuf haala seeraan hundeefameen qabatamatti jiraachu dhabuun isaa garuu badiin

naamusaa rawwatamu baayyeen akka miliquuf sababa ta’eera. Akkasumas, sadarkaa godinaa irratti

qaamni abbumadhaan dhimma kana hordofu jiraachu dhabuun hubaati guddaa geessisaa jira.232

Haata’uti adeemsuma harcaati qabu kanaan badii naamusaa qoratamee mirkana’e tokko irratti adabbiin

fudhatamaa jiru hamam tokko kan barsiisu fi madalawadha jennee ammoo haa ilaallu. Kanaafs,

baayyinni himannaa badii naamusaa rawwatu irratti yeroodhaa yerootti dhiyaatu madaalun adabbiin

badii naamusaa irratti fudhatamu hangam madalan waa ta’ee barsiisaa jira yaada jedhu mirkaneessu

danda’a. baayyinni komii badii naamusaa salphachuun ykn hir’isaa dhufuun adabbiin fudhatamaa jiru

badiin naamusa akka hin rawwanneef gumaacha gochaa jira jechuu dha. kana jechuun garuu, adabbiin

badii naamusaa qofaa isaa kaayyoo kana galmaan ga’a jira jechuu miti.

Dhimma kanaan wal qabsiifnee gabaasa waggaa garee Inspeekshinii mana murtii walii gala Oromiyaa

yoo ilaalle, bara baajataa 2002 keessa komii naamusaa 119 dhiyaate keessa galmeen 35 badii naamusa

ta’un mirkana’ee tarkaanfiin fudhatameera. Gama kanaan gabaasa waggaa garee kana kan bara 2000 fi

2001 yoo ilaalle ammoo akka duraa duuba isaatti komii 162 fi 148 dhiyaate keessa galmee 54 fi 42

irratti badii naamusaati jedhamee tarkanfiin fudhatameera.233 Haaluma kanaan, komiin badii naamusaa

fi adabbiin badii naamusaa yeroodhaa yerootti dhiyaatu salphaachuun isaa adabbiin fudhatamaa jiru

madalawa fi kan barsiisa jiru ta’u mirkaneessa. Kana malees, sadarkaa godinaa irrattis ta’e mana murtii

waliigalaa irratti hordofiin darbee darbee gumii abbooti seeraan godhamu akka mul’isutti badiin 231 Madda lak. 4

232 Wabbii lak. 4 fi 10

233 Gabaasa waggaa garee Inspekshinii mana murtii walii gala Oromiyaan bara 2000 fi 2001 keessa

dhiyaate keessaa fudhatamee wabiif maxanfame ilaala.

108

naamusaa akka duriitti jabinaan rakkisaa ture amma hangas hin mul’atu.234 Dhimma kana irratti abbooti

alangaa fi abukaatota waliin gaafii afanii 46 gaggeefame keessaa dhibbantaan harki 84.7 yaaduma kan

deegara.

234 Madda lak. 4 fi 10

109

BOQONNAA AFUR

GUDUNFAA FI YAADA FURMAATA.

4.1. Xiyyeefannaa Gudina Koodii Naamusaa Abbaa Seerummaa Naannoo

Oromiyaaf Godhame fi Gahumsa Isaa.

Sirna abbaa seerummaa tokko keessaatti naamusa abbaa seerummaa dhugoomsuuf koodiin naamusaa

gahumsa qabu tokko barbaachisaa dha. Gahumsa barbaachisu kana irraa gahuuf ammoo koodii kana

yeroo yerootti muxannoo biyyoota kaan waliin wal simsiisun barbaachisaa ta’a.

Seerri dhimma yaakka irratti tumamuus ta’e kan dhimma hariiroo yakki yka badiin biraa osoo hin

rawwatiin dursee barsiisuu kaayyoo jedhu of keessaa qaba. Kaayyoon koodii naamusa abbootii seeraa

irratti tumamusa kan irraa adda miti. Biyyoota kaminu keessatti koodiin naamusa abbooti seeraa irratti

tumamu kaayyoo wal fakkatu qaba; dhimma naamusaa abbootii seeraa fi ummata hubachisuu. Kun

ammoo fayidaa lama qaba. Gama tokkoon, abbootiin seeraa rawwin ykn amalli naamusaawa fi

naamusawa hin taane adda baasanii beekudhaan qixa hubannoo kanaan akka socho’an godha. Gama

biraan ammoo naamusa abbooti seeraa irraa eegumu ummanni yoo hubatu qixa sanaan abbooti seeraa

namusa waa hin taaneen mirgi isaa yeroo dhibamu mirga isaa kana kabachifachuuf waan ka’uf itti

gafatamummaa abbooti seeraa daran dhugoomsuuf gumaacha gudda qaba. Egaa koodiin naamusa

abbooti seeraas kaayyoo kana galmaan ga’uf ga’umsa qabaachu qaba.

Naamusa abbooti seeraa mootummaa naannoo Oromiyaa dhugoomsuuf gudinaa fi ga’umsa koodii

naamusaaf xiyyeefannaa godhame yoo ilaalle, baroota darban keessa xiyyeefannaa kan argate hin turre.

Koodiin naamusa abbootii seeraa akka naannooti bifa koodiitiin qindoome kan tumame yeroo jalqabaaf

Ebla 2001 irraa eegaleti. Egaa bara kana dura abbootiin seeraa naamusa isaan irraa eegamu bifa seeraan

osoo hin tumamin badii naamusaa rawwataniif gaafatama turan.

Yeroo amma gama kanaan xiyyeefannaan jiru sadarkaa gaarii irra jira. Naamusinni abbooti seeraa irraa

eegamu bifa koodiitin tumamee hojiirra ooleera. Kun ammo abootiin seeraa amala hojii abbaa

seerummaa isaani irratti qabaachu qaban hanga tokko akka hubataniif gumaacheera. Haata’uti garuu,

kaayyoo koodichaa qixa barbaadameen galmaan ga’uuf ga’umsa barbaachisu qabaachu qaba. Keessattu

hubannoo ummanni koodicha irratti qabu godisuuf koodichi dudhalee naamusa ibsa barbaachisaan

110

deegaruu qaba. Kun bakka hin taanetti garuu hubannoo abbootin seeraas ta’e kan ummatani naamusa

abbooti seeraa irratti qabachuu qaban dhugoomsuun kaayyoo koodichaa galmaan ga’un hibn dada’amu.

Kanaafu, rakkoo kana furuuf koodichi haala dudhaalee hundaaf ibsa laatun irra debi’amee ilaalamu

qaba.

4.2. Hojiirra Oolmaa Koodii Naamusaa Abbaa Seerummaa Naannoo Oromiyaa

Seeraa bareeda qabaachuun qofaa isaa galma yaadameen nu ga’u hin danda’u; koodiin naamusa

abbooti seeraa ga’umsa qabu jiraachuun naamusa abbooti seeraa dhugoomsuuf qofaa isaa wabii ta’u

hin danda’u. Dudhaaleen naamusaa kun tokkon tokkoon abbooti seeraa irra kan calaqisuu fi hojiirratti

kan dhugoome ta’u qaba.

Gama kanaan, hojiirra oolmaa dudhalee naamusa koodii naamusaa abbooti seeraa naannoo Oromiyaa

yoo ilaallu sadarkaa gaari irra jira jechuun ni danda’ama. Keessatttu kabaja abbootiin seeraa naannichaa

dudhaa naamusa isaanii kanaaf qaban kan baroota darban waliin yeroo madaalamu jijjiramni guddaan

jiraachuu isaa qorannicha keessatti ibsameera. Haata’uyyuu malee, rakkoolee hojiirra oolmaa dudhaalee

naamusaa tokko tokko irratti qabataman mul’atu waliin wal qabatee qo’annicha keessatti eeramaniif

akka armaan gadiitti yaadni furmaata itti laatameera.

4.2.1. Bilisummaa Abbootii Seeraa

Abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa isaani dhiibbaa kallatti kam irrayyuu maddu irra bilisa ta’uun

bilisummaa guutuun hojii abba seerumma isaani rawwachuuf dirqama naamusaa qabu. Heerri

mootummaa Oromiyaas ta’e kan federaala akkasumas, danbileeni fi seeronni adda addaa heericha

hordofuun tumaman abbootin seeraa seeraan malee waan biraatiin qajeelfamu akka hin qabne eeru.

Haata’uyyuu malee, yeroo amma dhiibban yeroo durii kallatidhaan seeraa rawwichiiftuu irraa abbooti

seeraa cinqaa ture salphaateera. Qabatamatti dhibbaan yeroo amma jiru dhiibbaa manuma murtii irraa

pireezidaantootaan irra ga’u dha. Abbootin seeraas bu’ura dudhaa naamusaa isaanitiin dhiibbaa

pireezidantoota isaanii kana ofirraa facisuu utuu qabanii dhiibbaa hogantoota isaani kanaan murtii

murteessuuf yeroo qajeelfaman mul’atu. Kanaafs sababoonni adda addaa qo’annichan adda

baafamaniiru. Keessaatti pireezidantoonni manneen murtiis abbooti seeraati. Kanaafu dudhaa

naamusaa kana kabajuuf ni dirqamu. Haata’uyyuu malee, pireezidantoonni manneen murtii dhiibba

111

madda adda addaa irraa isaan qunnaamun ofiif dhiibamu irraa darbanii abbootiin seeraa kanneen biroo

akka dhibamaniif sababa ta’aniiru.

Kanaafs yaadni furmaata armaan gadii laatameera;

Pireezidantoota manneen murtii keessattu pireezidantota manneen murtii aanaa yeroo

baayyee dirqama dudhaa naamusaa bilsummaa ilaalichisee dhiibbaa gama seeraa

rawwachiftuu mootummaatiin isaanitti dhufu yeroo faccifatan hin mul’atan. Kun

ammoo naamusa ogummichaa kabajuuf ofitti amanamummaa dhabuu fi/ykn

hubbannoo ga’a dudhaa kanaa dhabuu irraa kan maddu dha. kanaafuu,

pireezidaantoota manneen murtii gama hundaanu ofitti amanamummaa qaban muudu

fi dhimma armaan olii kana irratti pireezidantootaaf keessattu pireezidantoota aanaatiif

leenjii addaa “dudhaa naamusaa bilsummaa abbooti seeraa fi hoggansa mana murtii”

mata duree jedhu irratti latamufi qaba. Dhimma pireezidantoota manneen murtii ofiitti

amanamummaa qaban argamsiisuu ilaalichsee pireezidantonni manneen murtii yeroo

amma hojiirra jiran keessattu sadarkaa aanaa irratti adeemsa duriin kan muudaman

waan ta’eef, gumii abbooti seeraan keessa debi’amee ilaalamu fi ulaagaleen

pireezidantumma seeraan jiru guutanii muudamun isaani mirkana’u qaba.

Seera rawwachiftuu fi seeraa tumtuu mootummatiif bu’aa kabajamni dudhaa naamusa

bulisummaa abbooti seeraa ol’aantummaa seeraa, bulchiinsa gaarii fi dimokraasii

guddisuuf qabu marii fi leenjiin qaamolee kana waliin rawwachuu qaba.

Abbootiin seeraa dhiibbaa pireezidantoota isaaniin akka dhibbaan godhu jedhamanii

sababoota qo’annicha keessatti caqasaman irratti leenjiin laatamu qaba. Keessattu

walitti dhufeenya pireezidantoonni fi abbootiin seeraa dhimma murtii fi hoggansa mana

murtii irratti qabaachu qaban irratti hubannoo ga’an abbooti seeraaf leenjiin laatamu

qaba.

4.2.2. Al-Loogummaa Abbaa Seerummaa

112

Madaalli haqaa eeguuf manni murtii akka wajjiraattis ta’e akka nama dhuunfaa tokkootti al-loogummaa

ol’aanaan hojjechuutu irraa eegama. Kun ammaa dhaddacha irrattis ta’e dhaddachaan alaltti dudhaa

naamusaa kabajamu qabu dha.

Gama kanaan, kabajama dudhaa naamusaa kana manneen murtii naannoo Oromiyaa keessatti yeroo

maadallu al-loogummaan abbootin seeraa dhaddachaan alatti yeroo ammaa qaban sadarkaa ol’aanaa

irra jira. Haata’uyyuu malee, dudhaan kun hojii abbaa seerummaa abbootiin seeraa dhaddacha irratti

raawwatan keessatti yeroo baayyee hin kabajamu. Kanneen keessaas adda duraan abbootiin seeraa wal

falmitoota fi ragalee yeroo arabsan, ifatan, salphiisanii fi kkf yeroo rawwatan mul’atu. Kana malees,

abbootiin seeraa wal falmitoota keessa yeroo tokko tokko keessattu dhimma yakka irratti garee tokko

bakka bu’anii yeroo falman ni hubatamu. Kun ammoo dudhaa kanaa waliin kan wal simu waan hin

taaneef dudhaan naamusaa kun nannicha keessatti qixa barbaadameen akka hin kabajamneef sababa

ta’era. Kanaafs yaadni furmaata armaan gaadii kun laatameera.

Dhimma abbootin seera dhaddacha irratti abbootii dhimmaa fi ragaa arabsuu, ifachuu,

rifachisuu fi kkf ilaalichisee abbootiin seeraa rawwiin akkasii badii naamusaa ta’u uttu

beekani kan rawwatani dha. kanaaf dhimma kana irratti leenjii laachuun bu’a qabeessa

miti. Kanaaf itti gafatamummaa abbootiin seeraa gama kanaan qaban akka kabajaniif

abbooti dhimma (ummata) mirga isaa akka beeku gochuun badiin akkasii yeroo irratti

rawwatu qaama dhimmi isaa ilaallatuutti eerru akka dhiyeessuuf jajjabeessu dha. kanaaf

ammoo qaama eeru kana dhaga’uf qaqabama ta’e hubndeessunis ni barbaachisa.

Dhimmi abbooti seeraan abbooti dhimmaa keessa garee tokko deegaruun keessattu

dhimma yakkaa irratti mul’ata. Kanaaf ammoo, abbootiin seeraa akka sababaatti kan

dhiyeessan himatamaan abbaa alangaan waliin waan falmuuf hanqina beekumsa seeraa

waan qabuuf haala madaalawa ta’e umuufi. Hata’uyyuu malee, falmii yakkaa

ilaalichisee mirgi himatamaa kun akka hin dhibamneef seerri waan saxaxe qaba.

Fakkeenyaaf, mirga abukkatoon mari’achuu, mirga yeroo ga’a fudhachuun ofirra ittisuuf

qophii gochuu fi kkf caqsuun ni danda’ama. Kanaafuu, hubbannoo abbootiin seeraa

garee tokko osoo hin deegarin mirga himatamaa seeraan ol ka’ame kana fayyadamuun

haala madalawaa itti umuun danda’amu leenjiin gabbisamu qaba. Keessattu leenjiin

113

dhimma “Hogansa dhaddachaa fi falmii madalawaa gaggeessu” jedhu irratti qopha’ee

laatamu qaba.


Abbootiin seeraa hojii abbaa seerummaa isaani qixa barbaadameen galmaan ga’uuf gahumsa hojiichaaf

barbaachisu qabachuu fi ga’umsa isaani kana ammoo ciminaan hojiirra oolchuuf ni dirqamu. Keessattu

gahumsi isaani hojii kenna murtii isaani keessatti kan calaqisu ta’u qaba. Kana malees, kabaja abbootin

seeraa dudhaalee naamusa isaan kanneen biraaf qaban dudhaa gahumsaa fi cimina abbaa seerummaa

jedhu keessatti kan hamatamu dha.

Sadarkaa kabajama dudhaa naamusaa “ga’umsa abbooti seeraa” jedhu akka naannoo keenyaatti

sadarkaa isaa madallee bira ga’uuf qorannaan mataa isaa danda’e irratti godhamuu qaba. Kanaafs dursa

halli tokko tokko mijachun murteessa dha. Fakkeenyaaf, ga’umsa abbooti seeraa madaaluuf madallin

raawwii hojii abbooti seeraa saxaxamee hojiirra oolu qaba.

4.3. Qabiyyee fi Gahumsa Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa fi Dnabii Sirna

Qorannoo fi Falmii Hanqina Naamusaa.

4.3.1. Qabiyyee fi Gahumsa Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa Lakk. 02/2001

Bara 1994 irraa eegalee qabiyyee fi ga’umsi danbii naamusa abbooti seeraa yeroodhaa yerootti foyya’aa

sadarkaa yeroo ammaa irra jiruurra ga’eera. Foyya’insi danbii kana irratti yeroodha yerootti godhamu

kun ammoo naamusa abbooti seeraa naannuchaa dhugoomsuuf gummacha guddaa gumaacheera.

Haaluma kanaan, danbiin naamusaa yeroo ammaa hojiirraa jiru ga’umsa barbaachisaa ta’e akka

qabatuuf tattaffiin guddaan tasfameera. Kunis sadarkaa xiyyefannaan gama kanaan yeroo ammaa irra

jiru gaari ta’u kan agarsiisu dha. Haata’uyyuu malee, ga’umsa danbii kanaa daran cimisudhaaf

hanqinaleen qo’annichaan adda baafamanii yaadni furmaata akka armaan gadiitti itti laatame yaada

keessa galfamee danbichi foyya’uu qaba.

1) Kaayyoo inni guddaa fi cimaan danbii naamusaa koodi naamusatti humna horee

naamusa abbooti seeraa dhugoomsuu dha. kanaaf ammoo, dudhaa naamusaa

gurguddoo koodi naamusa keessatti ol ka’aman hanga danda’metti bifa badiitti jijiree

tumuu qaba. Bakka kun hin taanetti dudhaan naamusa koodi keessa jiru tokko yoo

114

abbaa seeraa tokkoon hin kabajamne bu’ura seeraa itti gafatamummaa naamusa abba

seerichaa irratti hordofsiisu argachuu hin dandeenyu. Sababiin isaa, dudhaan tokko

koodi keessatti hamatmee danbii keessatti bifa badii naamusan kan hin tumamne yoo

ta’e itti gafatamummaa abbaa seerummaa hordofsiisu hin danda’u. Egaa danbiin

naamusaa yeroo ammaa hojiirra jiru darbee darbee hanqina kana waan qabuuf yoo

xiqaate dudhalee hangafoota ta’anii koodii keessatti ol ka’aman hunda bifa hamateen

irra debi’amee saxaxamu qaba.

2) Danbiin yeroo ammaa hojiirra jiru kun badiiwwan naamusaa badiiwwan naamusaa cima,

salphaa fi xixiqoo jechuun bakka sadiitti qooda. Hata’uyyuu malee, gosoota badiiwwan

kana ulaagan isaan ittiin adda bahan danbichaan hin tumamne. Kanaafuu, badiin tokko

badii naamusaa cimaa, salphaa ykn xixiqoo jedhamuuf keewwanni ulagalee kana ifatti

tumu danbicha keessatti hamatamu qaba. Ulaagaleen kun dhabamuun adabbiin

maddalawa ta’e fudhatamuu fi dhabuu isaa mirkaneessuufs gumaacha waan qabuuf

xiyyeefannaan addaa itti laatamu qaba.

4.3.2. Gahumsa Danbii Sirna Qorannoo Fi Falmii Hanqina Naamusaa Abbaa

Seerummaa Lakk. 03/2001

Xiyyefannaan baroota darban keessa danbii sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusaa abbaa

seerummaaf gama casefama, qabiyyee fi ga’umsa isaa foyyeessuuf godhame yoo ilaallee, xiyyeefanna

danbii naamusaaf gama kanaan laatame waliin kan wal fakkatu dha. sababiin isaa, sirni qorannoo fi

falmii hanqina naamusaa qaama danbii keessa isa tokko waan tureefi. Gama kanaan, xiyyeefannaan

yeroo amma jiru ga’umsa fi casefama danbii kanaa foyyessuuf gamaacha ol’aanaa gumaacheera.

Fakkeenyaaf, danbiin kun mataa isaa danda’e danbii naamusa abbooti seeraa irra adda ba’uun qophaati

akka tumamu ta’era. Kana malees, danbii sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusaa yeroo amma

hojiiraa jiru keessatti foyya’insu qabiyyee bayyeen tasifamaniiru. Kun ammoo, naamusinni abbooti

seeraa nannuchaa akka dhugoomuuf gumaacha mataa isaa gumaacheera. Haata’uti garuu, bifuma

danbii naamusaa ilaalcihisee armaan olitti eerameen danbii sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusaa

kunis hanqinaalee qo’annichaan adda baafame qaba.

115

Haaluma kanaan, hanqinalee kanneen furuun naamusa abbaa seerummaa dhugoomsuuf keewwatoonni

yaadota armaan gadii lachan qabaatan danbicha keessatti hamatamanii danbichi foy’uu qaba.

1) Keewwanni gareen Inspeekshinii qorannoo komii hanqina naamusaa gaggeessuu icitii

akka eeguuf isa dirqisiisu jiraachu qaba. Sababiin isaa keewwanni kun hin jiru taanan

keessatu odeefannoon garee kana qaqabe icitiin eegamu dhabuu waan danda’uf

miidhaa geessisuu danda’a.

2) Eeruun badii naamusaa irratti bifa kaminuu dhiyaatu adda duraan kanneen armaan

gadii of keessatti haamachuu qaba.

Qabixilee fi halewwan hir’ina naamusaa agarsiisan,

Odeeffannoowwan garaa garaa dhimmicha madaaluuf gargaaran, fkf, maqaa,

guyyaa fi teessoo,

Maqaa fi teessoo ragaa baatotaa,

Haluma kanaan, danbicha keessatti keewwanni yaada kana hammate tokko hammatamu qaba. Sababini

dhimmoota kana dursanii seeraan eerun barbaachiseef baasii fi dhamaatii baayyee malee badii

naamusaa komatamaa qulquleessuuf kan dandeessisu ta’urraa darbee badiin naamusaa rawwatame

dhabiinsa odeeffannoowwan kanneeni irra kan ka’e akka hin miliqineef gargaara. Kana malees,

bilisumma abbooti seeraa dhugoomsuuf gumaacha qaba.

4.4. Sadarkaa Galam Ga’insa Koodii Fi Danbii Naamusa Abbaa Seerummaa

Abbooti Seeraaf Tattaffiin Godhamu Yeroo Amma Irra Jiru.

Seeraa ga’umsa qabu qabaachuun qofaa isaa nannucha keessatti naamusa abootii seeraa dhugoomsuu

hin danda’u. Seerri tumame kun kaayyoo tumameef galmaa ga’uuf qixa barbaachisu hundaan qaama

dhimmi isaa ilaalun tooftaalee adda addaa fayyadamuun gara hojiitti jijjiramuu qaba. Hojiiwwan

kanneen ammoo, kan roga lama qabu dha; hojiiwwan badiiwwaan naamusa akka hin raawwaneef

hojjetamuu qabanii fi badiiwwan naamusaa yoo raawwataman lamata akka hin rawwatamneef

hojiiwwan hojetamani dha. Galma ga’insa hojiiwwan kanneeniif ammoo, qaamni adda duraan

ittigafatamuummaa fudhatu manneen murtiiti. Keessattu gama kanaan gumiin abbooti seeraa sadarkaa

116

sadarkaadhan jiran itti gafatamuummaa ol’aanaa qabu. Egaa gama kanaan gumaachi qaamni kun akka

naanoo Oromiyaatti gochaa jiru gaaridha kan jedhamu yoo ta’e illee, hojiwwan naamusa abbooti seeraa

dhugoomsuuf rawwatamu qaban hundi garuu rawwateera jechuun hin danda’amu. Kanaafu qaawwa

qo’annichaan qoratamee bira ga’aman duuchuun naamusa abbooti seeraa dhugoomsuuf kallattiwwan

furmaata akka armaan gadiitti dhiyaataniiru.

4.4.1. Hojiiwwan Ittisaa Ilaalichisee

4.4.1.1. Filannoo Fi Muudama Abbooti Seeraa

Naamusa abbooti seeraa dhugoomsuuf sadarkaa ittisaa irratti hojiiwwwan hojjetaman keessa adda

duraan kan caqasamu filannoo fi muudama abbooti seeraa naamusaa isaani giddu galeessa godhate

gaaggeessu dha. Adeemsi kun ammooo naamusa abbooti seeraa dhugoomsuun murtii haqa qabeessa

laachudhaan ol’aantummaa seeraa mirkaneessuu keessatti gahee guddaa qaba. Kanumaaf haala

mijeessuuf jecha labisiin gumii bulchiinsa abbooti seeraa dhaabuuf bahe kewwata isaa 28 jalaltti

ulaagalee yeroo abbooti seeraa filatu gumiin yaada keessa galfachuu qabu tumeera. Akka kewwata

labsichaa irraa hubachuun danda’amutti ulaagaleen filmaata kun naamusa abbooti seeraa irratti

xiyyeefata. Ulaagalee kanneen ammoo kan hoji irra oolchuu qabu gummii abbooti seeraati.

Hata’uyyuu malee, gama kanaan hojiin gumiin abbooti seeraa yeroo dhiwoo as raawwate kan

jajabeefamu yoo ta’ees rakkoolee gama kanaan mul’atan irratti yaadni furmaata armaan gadii

laatameera.

Sadarkaa filannaa kaadhimamtoota abbaa seeraa ilaalichisee naamusa isaani gadi

fageenyaan qorachuun filannaa akka naannootti bara 2000 keessa gaggeefame

fakkeenya gaaridha. Haata’uyyuu malee, filannoo bara kana booda raawwatan irratti

gadi fageenyi qorannaa dhimma kanaa hangas hin mul’anne. Kanaafuu, haallii qorannoo

dhimma naamusaa abbooti seeraa sadarkaa filannoo irratti godhamu cimee itti fufuu

qaba.

Labsii gumii bulchiinsa abbooti seeraa hundeessuuf bahe kewwata 28 jalatti ulaagalee

sadarkaa filannoo irratti gumiin xiyyeefannaan akka itti laatamuuf eerame keessa tokko

kadhimamaan barumsa leenjiiii seeraan kan leenji’e fi leenji ogummaa abbaa seerumma

kan fudhate ta’u mirkaneessu dha. Haata’uyyu malee, erga labisin kun hojiirra oole as

117

filannoo fi muudamaa abbooti seeraa raawwatan irratti yeroo raawwii argatu hin

mul’atu. Kun ammoo, abbootii seeraa leenjii abbaa seerummaan naamusinni fi ilaalichi

isaa hin qaramne hojii abbaa seerummatti bobaasuuf carra baneera. Kanaafuu, gumiin

abbootii seeraa adeemsa seeraa irra maqe kana raawwachuu irraa of qusachuu qaba.

4.4.1.2. Abbooti Seeraa Hojiirraa Jiraniif Hubannoo Naamusaa

Uumu,

Hubannoo abbootiin seeraa dhimma naamusaa irratti qaban gabiisuun naamusa isaani dhugoomsuu

keessatti shoora ol’aanaa qaba. Abbootin seeraa gama hundaan naamusini isaani yeroo yeroon kan

gabbatu yoo ta’e abbootiin seeraa qixa hubannoo yeroo yerootti argatan kan hojiirra akka oolchan isaan

godha. Akka muuxannoon biyyoota baayyee mul’isutti hubannoon abbooti seeraa kun ammoo

tooftaalee adda addaan gabbachuu danda’a. Fakkeenyaaf, leenjii, marii adda addaa fi sub-qunamtii

fayyadamun tooftaalee kanneen keessa kan caqasamu dha.

Akka naannoo keenyaatti hubannoo abbootin seeraa dhimma naamusaa irratti qaban cimisuuf kan

fayyadama jirru leenjii abbooti seeraa laachudhani. Haata’uyyu malee, toftaan kun qofaa isaa ga’a ta’uu

hin danda’u. Sababiin isaa, dhimmi naamusa abbaa seerummaa dhimma abbooti seeraa hunda ilaalatu

dha. abbooti seeraa hunda ammooleenjii qofaan qaqabuun hin danda’amu. Kanaafuu, tooftaalee adda

addaa armaan gadiitti fayyadamuun hubannoo abbooti seeraa hojiirra jiran cimisuun barbachisaa dha.

Gumiin abbooti seeraa fi Inistiityuutiin Leenjii Oggeessota Qamolee Haqaa fi Qo’annoo Seeraa

Oromiyaa waliin ta’un haala manneen murtii sadarikaa sadarkaan jiran irratti yeroo yeroon

waltajiin marii fi workshoopiin adda addaa itti mijatu qindeessu qabu.

Gumiin abbooti seeraa fi Inistiityuutiin kun waliin ta’un dhimma naamusa abbooti seeraa

ilaalichisee wajjiralee sub-qunamtii keessattu TVO waliin hojjechuu qaba. Fakkeenyaaf, wajjira

kanatti fayyadamuun marii adda addaa raawwachuu fi kkffayyadamuun ni danda’ama. Adeemsi

kun hubannoo ummanni dhimma kana irratti qabu gabbisuuf gumaacha ool’aanaa qaba.

118

4.4.1.3. Dhimma Naamusa Abbaa Seerummaa Irratti Hubannoo

Uumataa Cimsuu

Hubannoo uumanni naamusa abbooti seeraa irratti qabu osoo hin gabbiisin naamusa abbooti seeraa

dhugomusuun rakkisaa dha. Hojii abbooti seeraa irraa kallatiin kan fayyadamus ta’e kan miidhamu

ummata. Kanaafuu, abbooti seeraa irraa ittigafatamuummaa ol’aanatu eegama. Itti gafatamummaan

abbooti seeraa kun ammoo, kan dhugoomu yoo hirmannaan ummataa jiraate qofa. Kunis abbootin

seeraa bifa ittigafatamummaa hin qabneen yeroo hojjetan ummanni gochaa akkasii balalefachuu qaba.

Keessattu badii naamusaa isarra ga’uuf ummanni damaqee marmuu fi qaama dhimmi isaa ilaalutti

koomii isaa dhiyeessuu qaba. Kun ammoo abbootin seeraa itti gaafatamummaa naamusa isaani akka

ba’aniif isaan dirqisiisa. Haata’uyyuu malee, ummanni damaqiinsa akkasii agarsiisuuf dirqama naamusa

abbooti seeraa dursee haalan hubaachuu qaba. Bakka kun hin taanetti eeru badii naamusaa ummata

irraa eeguun badii naamusaa rawwate irratti tarkaanfii fudhachuun hin danda’amu. Kun hin ta’u taanan

ammoo naamusa abbooti seeraa dhugoomsuun kan danda’amu miti.

Haala kanaan, sadarkaa xiyyeefannaa gama kanaan qaama dhimmi isaa ilaalun akka naannootti

hojiiwwan hojetaman yoo ilaallee gadi aana dha. Hubbannoon uummanni dhimma naamusaa abbooti

seeraa irratti qabu gadi aanaa dha. kanuma, irraa kan ka’e keessattu sadarkaa aanaa irratti ummanni

abbooti seeraa kan inni hubatu akka tajajilaa hawwasa tokkootti osoo hin ta’in akka nama ofiisaatiin

mirga laachufs ta’e dhorkachuuf angoo qabuutti. Mirgaa fi dirqama abbooti seeraa beeku dhabuu irra

kan ka’e ummata bira sodaatu jira. Kanaafuu, qaaminni dhimmi isaa ilaalatu hundi keessattu gumiin

abbooti seeraa hubannoo ummanni naamusa abbooti seeraa irratti qabu gabbisuuf:

Qaamolee adda addaa fakkeenyaaf wajjira sab-qunamtii, qaamolee mit-mootummaa

mirga dhala naamaa irratti hojjetanii fi kkf waliin walitti siqee hubannoo ummataa

gabbisuu qaba.

Abbootin seeraa, gummiin abbooti seeraa fi duchaadhumatti hawwasinni mana murtii

sadarkaa sadarkaadhaan jiran abbooti dhimmaa guyyaa dhaa gara guyyaatti gara mana

murtii dhufan hundaa carra jirutti fayyadamuun hubbannoon ummataa gama kanaan

jiru akka gabbatuuf tumsa gochuu qaba.

4.4.2. Hojiiwwan Adabbii Ilaalichisee

119

Abbooti seeraa naamusa isaanitin sadarkaa ittisaa irratti sira’u hin dandeenye irratti hojiiwwan adabbii

raawwachuun tooftaalee naamusa abbooti seeraa dhugoomsan keessaa isaa tokkoo. Kunis abbooti

seeraa naamusa isaani laalichiisee hubbannoo ga’aa osoo qabanii badii naamusaa raawwatan irratti

adabbii madaalawa ta’e fudhachuu yaada jedhu of keessatti qabata. Kanaafuu adabbiin badii naamusaa

tokko irratti fudhatamu madalaawaa ta’udhaan kan barsiisu ta’u qaba. Kun ammoo, dabareedhaan

naamusni abbooti seeraa akka dhugoomuuf gumaacha ol’aanaa qaba.

Haata’uti garuu, badii naamusaa raawwatan irratti adabbii madaalawaa fudhachuuf badii naamusaa

abbooti seeraan raawwataman bira ga’uuf tooftaan ga’umsa qabu dursee mijachuu qaba. Sababiin isaa

bakka adeemsi akkasitti ga’umsa qabu hin jirretti badii naamusaa bira ga’uuf rakkisaa waan ta’uuf waaye

adabbii badii naamusa madalawwa ta’u fi ta’u dhabbu hasa’un hin danda’amu.

Gama kanaan xiyyeefannaa yeroo ammaa akka naannootti jiru, badiin naamusaa abbooti seeraan

raawwatamu darbee darbee kuta pireezidantootaa fi garee Inispeekshinii mana murti walii galttti ni

dhiyaata. Odeefannoon argame kuns akkuma haal isaatti erga calalamee booda adabbiin irratti

fudhatamaa jira. Haata’uyyuu malee, gumiin abbooti seeraas ta’e qaamni biraan dhimmi isaa ilaalu badii

naamusa raawwatan bira ga’uuf qabatamatti wanta inni raawwate hin jiru. Kun ammoo badiin

naamusaa hojiirraatti kallati garaa garaan rawwataman miliqee akka hafuuf karaa baneeraa. Keessattu

qaamni komii dhaga’uuf seeraan sadarkaa manneen murtii hundarrattu hundeefame ture qabatamaan

hin jiru. Kun ammoo abbootin dhimmaa komii isaani dhiyeefachuuf qaama qaqabaa argachuu irratti

rakkoo itti uume jira. Kanaafuu,

Gareen Inspeekshinii sadarkaa manneen murtii godinaa irratti badii naamusaa manneen

murtii godinaa fi aanaa irratti raawwatu akka qoratufs ta’e komii ummataa dhaga’uuf

qaqabama akka ta’uf seeraan hundeefamee jira. Hata’uyyuu malee, qabatamaan gareen

kun yeroo ammaa waan hin jirreef yeroo gababaa keessatti garee Inspeekshinii godinaa

qaama mataa isaa danda’e ta’ee hundeefamu qaba.

Gareen Inspeekshinii sadarkaa sadarkaan akka yaada furmata armaan olitti eeram

kanaatti hundeefamanii fi gumiin abbooti seeraa badii naamusaa galmee irratti

raawwatan keessattu galmee ol-iyyannoo qorachuun badii naamusaa bira ga’uuf

adeemsa mataa isaa saxaxuu qaba.

120

Tarree Namoota Gaaffii Afanii Deebisanii

I. Abbooti Seeraa

1. Aagaa Gobanaa, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 17/05/2002

2. Abbee Kadir, Mana Murtii Harargee Bahaa, 04/05/2002

3. Abdoo Adam, Mana Murtii Arsii Asallaa, 24/05/2002

4. Abdurhaman Usman, Mana Murtii Harargee Bahaa, 04/05/2002

5. Abiyot Waaqo, Mana Murtii Jimmaa, 09/05/2002

6. Amamu’el Badhaasa, Mana Murtii Jimmaa, 10/05/2002

7. Ashaa Abubakar, Mana Murtii Arsii Asallaa, 24/05/2002

8. Dagim Efreem, Mana Murtii Jimmaa, 10/05/2002

9. Dajanee Badhadhaa, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 17/05/2002

10. Efreem Hayiluu, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 17/05/2002

11. Fu’aad Mahammed, Mana Murtii Harargee Bahaa, 03/05/2002

12. Gammachuu --------------------------, Mana Murtii Arsii Asallaa, 25/05/2002

13. Geetaachoo Obsaa, Mana Murtii Arsii Asallaa, 23/05/2002

14. Geetaachoo Obsaa, Mana Murtii Arsii Asallaa, 23/05/2002

15. Getahun Aalmuu, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 17/05/2002

16. Jamaal Adam, Mana Murtii Harargee Bahaa, 04/05/2002

17. Kaffaaloo Aagaa, Mana Murtii Jimmaa, 10/05/2002

18. Lalisee Dassalenyi, Mana Murtii Adda Adaamaa, 14/05/2002

19. Mohammed Ibrahim, Mana Murtii Jimmaa, 09/05/2002

20. Musaa Emmayyuu, Mana Murtii Harargee Bahaa, 04/05/2002

21. Namoo Jogaa, Mana Murtii Arsii Asallaa, 23/05/2002

22. Rattaa Baaca, Mana Murtii Shawaa Bahaa, 17/05/2002

23. Rattaa Baaca, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 17/05/2002

24. Shuraa ---------------------------, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 15/05/2002

25. Sofiya Aliyii, Mana Murtii Harargee Bahaa, 04/05/2002

26. Taaffesse Kabbadaa, Mana Murtii Jimmaa, 09/05/2002

121

27. Takkalaa Dhugasaa, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 18/05/2002

28. Tasfayee Yaadasaa, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 17/05/2002

29. Tashomaa Alamuu, Mana Murtii Arsii Asallaa, 24/05/2002

30. Tashomee Wayyeessa, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 18/05/2002

31. Tiyyaa Fayisaa, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 18/05/2002

32. Umar Mohammed, Mana Murtii Arsii Asallaa, 24/05/2002

33. Usman --------------------------, Mana Murtii Arsii Asallaa, 24/05/2002

34. Warqinee Galataa, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 18/05/2002

35. Wasanee Sanbataa, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 17/05/2002

36. Xahaa Mi’essoo, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 15/05/2002

37. Xilahun Dirbaa, Mana Murtii Shawaa Lixaa, 17/05/2002

38. Yaaloo Baqqalaa, Mana Murtii Harargee Bahaa, 05/05/2002

39. Yaamii Gurmuu, Mana Murtii Harargee Bahaa, 03/05/2002

40. Zalalem Alamaayyoo, Mana Murtii Jimmaa, 10/05/2002

II. Abbooti Alangaa

1. Abba Raaji Abba Huseen, Qajeelcha Haqaa Jimmaa, 10/05/2002

2. Befikaadu, Qajeelcha Haqaa Shawaa Bahaa, 25/05/2002

3. Birhane ---------------------, Qajeelcha Haqaa Adda Adaamaa, 25/05/2002

4. Birihanu Korsaa, Qajeelcha Haqaa Harargee Bahaa, 03/05/2002

5. Dajanee Guddisaa, Qajeelcha Haqaa Nannowa Finfinnee, 30/05/2002

6. Dejene Kifle, Qajeelcha Haqaa Arsii Asallaa, 25/05/2002

7. Dirba Nugusee,, Qajeelcha Haqaa Arsii Asallaa, 25/05/2002

8. Fayyera Waqjiraa, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 18/05/2002

9. Fu’ad Sharif, Qajeelcha Haqaa Harargee Bahaa, 03/05/2002

10. Gabii ---------------------------, Qajeelcha Haqaa Arsii Asalla, 24/05/2002

11. Gamachis Asaffaa, Qajeelcha Haqaa Shawaa Bahaa, 26/05/2002

12. Gannaa Hamid, Qajeelcha Haqaa Arsii Asallaa, 25/05/2002

13. Geetu ------------------------------, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 17/05/2002

122

14. Geetu -----------------------, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 19/05/2002

15. Gezahenyi ------------------------, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 17/05/2002

16. Habtaamuu -----------------------, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 17/05/2002

17. Jamal ------------------------, Qajeelcha Haqaa Adda Adaamaa, 25/05/2002

18. Kalifaa Tola, Qajeelcha Haqaa Arsii Asallaa, 25/05/2002

19. Kamala Bakar, Qajeelcha Haqaa Jimmaa, 10/05/2002

20. Misganuu Gurmessa, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 25/05/2002

21. Mooti Qananii, Qajeelcha Haqaa Jimmaa, 09/05/2002

22. Musaa Emayyuu, Qajeelcha Haqaa Harargee Bahaa, 03/05/2002

23. Najaat Mohammed, Qajeelcha Haqaa Jimmaa, 10/05/2002

24. Nigusee Tuleera, Qajeelcha Haqaa Jimmaa, 09/05/2002

25. Qasim Nigusee, Qajeelcha Haqaa Shawaa Bahaa, 25/05/2002

26. Radiyaa Huseen , Qajeelcha Haqaa Arsii Asallaa, 25/05/2002

27. Rahim Korsaa, Qajeelcha Haqaa Arsii Asallaa, 24/05/2002

28. Satina Huseen, Qajeelcha Haqaa Arsii Asallaa, 25/05/2002

29. Shaafi Ahmad, Qajeelcha Haqaa Jimmaa, 09/05/2002

30. Taayyee Ababa, Qajeelcha Haqaa Shawaa Bahaa, 25/05/2002

31. Tafarii Firrisaa, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 17/05/2002

32. Tarfaa Lataa, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 17/05/2002

33. Tarfaa Lataa, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 17/05/2002

34. Tarfaa Wandee, Qajeelcha Haqaa Shawaa Lixaa, 17/05/2002

35. Thehay Kaasa, Qajeelcha Haqaa Shawaa Bahaa, 25/05/2002

36. Xahaar Hasan, Qajeelcha Haqaa Jimmaa, 09/05/2002

37. Xilahun Mangistu, Qajeelcha Haqaa Harargee Lixaa, 03/05/2002

III. Abukattota

1. Abbulle Shaafii

2. Dirbaa Guuta

3. Geetachoo Baqqalaa

123

4. Hassan Qaasim

5. Jabeessa Abdata

6. Lamma Jarsoo

7. Tesfayee Asfawu

8. Xilahuun Dirbaa

IV. Abbooti Dhimmaa

1. Abba Jobir Abba Seeqa

2. Abdataa Geetu

3. Abdii Hasan

4. Adulqaadir Ahimad

5. Ahimad Kurkuree

6. Ahimed Abdii

7. Ahimed Sayid

8. Alamayyoo Dersolinyi

9. Birbirsoo Gaddisoo

10. Caala Galagal

11. Caali Warqinee

12. Dachaasa Nagaasa

13. Dajanee Kiflee

14. Dirbaa Anbassa

15. Geetu Shura

16. Gezaheenyi Barraqaa

17. Guddataa Tolaa

18. Guutama Ifaa

19. Haji Sulxaan Maloo

20. Huseeen Umar

21. Huseen Aliyi

22. Huseen Shafii

124

23. Kaffaaloo Adnoo

24. Lammii Saboqaa

25. Mesfin Ababaa

26. Mohammed Ebba

27. Musaa Mohammed

28. Shiferraa Galgaloo

29. Shimad Sayid

30. Shuree Shukurii

31. Tarressa Guutu

32. Tasfaayee Kibroom

33. Tashoma Alamu

34. Tashooma Alamuu

35. Tashooma Nageesso

36. Tesfayee Caala

37. Tinsayee Geetachoo

38. Waldayohanis Saafanoo

39. Xahaa Aliyi

40. Zakariyaas Alamuu

V. Kanneen Biroo

1. Geetaachoo Eda’a, Miseensa Garee Inspeekshinii Mana Murtii Walii Gala

Oromiyaa, 15/08/2002

2. Mohammed Nure, Abbaa Adeemsa Buchiinsa Humna Namaa Mana Murtii Walii

Gala Oromiyaa, 15/08/2002

3. Warquu Gabbisaa, Abbaa Adeemsa Garee Inspeekshinii Mana Murtii Walgala

Oromiyaa, 15/08/2002

Gaaffii Afanii fi Maree Garee

125

1. Abbootin seeraa dhimmaa seeraa tokko bilisumma guutun seeraa fi seera qofa irratti

hunda’anii ni murteessuu? Dhibba gama hundaan isaanitti dhufu hangam faccifataa jiru

jettu?

2. Loogummaa abbootin seeraa faayidaa dhuunfaa ykn fayidaa nama 3ffaaf jecha murtii

lachuuf itti fayyadaman akkamitti ilaalitu?

3. Abbootin seeraa dhaddaachaan alatti hariiroo isaan falmitoota, abukaatoota, ragoota fi

abbooti alangaa waliin qaban akkamitti madaalttu?

4. Angoo abbaa seerummaa fayyadamuun rawwii abbootin seeraa dhaddachaan alatti

rawwatanoo?

5. Dhaddacha irratti jechaa fi gocha loogi uumu danda’an ykn fakkeessan abbootin seeraa

ni fayyadamu?

6. Haala jireenya hawwasummaa abbootin seeraa ogummaa abbaa seerumma waliin

akkamitti madaaltu? Ykn halli jireenya hawwassumma isanii murtii loogi irra bilisa ta’e fi

hagam kan mirkanessudha kan nama jechisiisu dha?

7. Murtii laachuuf gahumsa seeraa (dandeettii) abbooti seeraa akkamitti madaaltu? Fkf,

murtii gahumsa qabu laachu, galmee seeraa barreefama jiru fayyadamu fi kkf.

8. Kaka’umsaa fi tattaffii abbootin seeraa hojii abbaa seerummaaf qaban akkamitti

madaaltu? Fkf, qulqulina murtii, galmee yeroon gadi feegeenyaan qorachuu fi kkf

Kaka’umsa akka hin jiranneef ammoo watoonni sababa ta’an maali?

9. Naamussinni abbooti seeraa dhaddacha irrattis ta’e dhaddachaan alatti akkamiin

hordofaama jira?

10. Yeroo amma hir’inni naamusa abbooti seeraa bali’inaan isin mudatu maali?

11. Ciminaa fi rawwii irra oolma danbii namusa abbooti seeraa akkaitti madaltuu?

12. Abbootin seeraa angoo isaani akkamin itti fayyadama jiruu?

Kaayyoo Qoannichaa

126

Biyya sirna demokrasii gaggeessu kaminuu keessatti jireenyis ta’e fudhatamummaan qaama

abba seerummaa kan mirkana’uu dnada’u heera mootummaatiin akka qaama mootummaa

tokkotti hunda’uu qofaan osoo hin taane irra caalmaa amantaa ummaataa yoo qabaate dha.

Qaaminni abbaa seerummaa kun amantaa ummataa kana kan moo’ate yoo ta’e jireenya fi

fudhatamummaa isaa mirkaneesun ummannii tajajila qaama kanaan kennamutti fayyadamaa

ta’urra darbee murtii isaatis ni kabaja.

Haala adeemsa kanaan falla ta’een qaamni abbaa seerummaa amantaa ummataa hin qabu

tanaan, ummanni tajajila qaama kanaan kennamu irraa fayyadamaa ta’uu fi murtii qaama

kanaan laatamu kabajuu fi hojiirra oolchuun haa turu jireenyumti qaama abbaa seerummaa kun

kan shakkisiisu ta’a. Qaamni kun mirga, qabeenya akkasumas hundaa ol lubbuu dhala namaa

irratti murtii dabarsuf qaama angoo qabu waan ta’eef kaayyo isaa bifa yaadameen galmaan

ga’uuf amantaan ummataa gudda isa barbaachisa. Kanaafuu, itti gafatamummaan qaama kana

irratti gatame duran ol-aana waan ta’ef, galma ga’insa kaayyoo qaama kanaaf ummanni qaama

kana irra amantaa qabachun dirqama.

Amanta ummanni mana murtii irratti qabu ammoo mirkanessuuf itti gafatamummaa abbooti

seeraa keessttu itti gafatamummaa naamusa abbooti seera mirkaneessuun hundaa caala

barbaachisaa dha. Kana ta’uu baannaan bilisummaa abbooti seeraa mirkaneessuun qofaa isaa

bu’aa barbaachisu fiduu hin danda’uu.

Kanumaaf jecha, manneen murtii keessatti itti gaafatamummaa naamusa abbooti seeraa

mirkanessuuf yeroo ammaa xiyyeeffannaa dhimma kanaaf laatame tattaffiwwan abaroota

darban keessa rawwachaa turan waliin madaluun sadarkaa yeroo ammaa irra jiru xinxalun

barbaachisaa ta’e argameera.

Haaluma kanaan, manneen murtii keessatti itti gaafatamummaa naamusa abbooti seeraa

mirkanessuun hangam akka dandayame fi, hir’inaa fi rakkoolee gama kanaan mula’tu yeroo

yerootti xinxaluun rakkoolee fi hir’inoota kanneeniif yaada furmaata dhiyeessuun kaayyoo

qo’annichaati.

Kanaaf, oggeessonni seeraa gaaffii kana nuu guuttan kaayoo qo’annichaa armaan olitti eerame

hubattani xiyyeefannoo guddaa itti kennuun akka nu guuttan isin yaadachiisaa, gargaarsa nuu

gumachitanif dursinee isin galateeffanna.

127

Gita Hojii

A. Abbaa seeraa

B. Abbaa Alangaa

C. Abukaattoo Ittisaa

D. Leenjisaa

E. Abukaattota

Umurii:- _________________

Saala :- ___________________

Bakka Hojii:-

Naannoo ILQSO

Godina Dhunfaadhaan

Aanaa

1. Naamusa abbootii seeraa naannoo oromiyaa dhugoomsuuf tattaffiiwwan

baroota darban (1999-2000) godhamaa turan keessatti gaheen;

A. Gumii abbootii seeraa, fkf, dambii naamusaa hojii irra oolchuu, ummata

barsiisuu fi kkf.

Daran Ol’aana dha Ol’aana dha

Gadi Aanaa dha Daran Gadi aanaa dha.

B. Sab-quunamtii (STVO)



C. Waldaa abbootii seeraa (judge’s association)



D. Qaamolee mootummaa mirga dhala namaa irratti hojjetan



128

2. Naamusa abbootii seeraa naannoo oromiyaa dhugoomsuuf tattaffiiwwan yeroo

ammaa (2001-2002) godhamaa jiru keessatti gaheen;

A. Gumii abbootii seeraa, fkf, dambii naamusaa hojii irra oolchuu, ummata

barsiisuu fi kkf.



B. Sab-quunamtii (STVO)



C. Waldaa abbootii seeraa (judge’s assotction)



D. Mt-mootummaa mirga dhala namaa irratti hojjetan



3. Naamusa abbootii seeraa naannoo Oromiyaa dhugoomsuuf tattafiin yeroo amma

godhama jiru kanneen kanaan dura hojjetama turan waliin yeroo madalamu

shoorrii;

A. Leenjiin gahaa ta’e dhimma naamusa abbootii seeraa irratti gama

hundumaanu laatama jiru



B. Hojii irra oolmaan danbii fi koodiin naamusa abbooti seeraa


129


C. Yeroo yerootti madalliini fi hordoffiin naamusa abbooti seeraa irratti

godhamu;



D. Of eegannoon adeemsa fillannoo fi muudama abbootii seera irratti naamusa

abbaa seerummaaf godamu;



E. Worki shooppii fi konfiransiin adda addaa marii naamusa abbooti seeraa

irratti godhamu;



F. Hubannoon abbootiin seeraa dudhalee naamusa abbaa seerumaa irratti

qaban;



4. Dudhalee namusa abbootii seeraa armaan gadii akkamitti madaaltu?

A. Fayyalummaa abbootii seeraa


Gadi Aanaa dha Daran Gadi aanaa dha

B. Ciminaan Hojjechuu



130

C. Al-loogummaa abba seerummaa



5. Naamusa abbooti seera nannoo Oromiyaa dhugoomsuuf tattaffiiwwan

godhamaan keessatti waatoonni gufuu ta’an akka duraa duuba isaan miidhaa

gesiisa jiranniin 1ffaa, 2ffaa, 3ffaa kkf jechuun nu tarreessaa.

Haala filannoo fi muudama abbootii seeraa,

Abbootiin seeraa hubbannoo naamusaa isanii beeku dhabuu,

Gumiin abbootii seeraa gahee isaan irraa eegamu bahuu dhabuu,

Leenjiin naamusa abbootii seeraa irratti xiyyaffate yeroo yeroootti

jirachuu dhabuu,

Badii naamusaa rawwate irratti tarkanfiin madalawaa ta’e fudhatamu

dhabuu,

Waldaan abbootii seeraa dhabamuu ykn qixa bubaadameen hojjechuu

dhabuu (judge’s associction and Bar associction)

Naamusa abbooti seeraa irratti ummanni hubannoo barbaachisaa ta’e

dhabuu,

Kanneen biro yoo jiraate caqasaati dura duuba isaa kan armaan olii irraa itti fufaa.

_______________________________________

_______________________________________

_______________________________________

_______________________________________

_______________________________________

Daawwit Geetaachoo

Bitooteessa, 2002

131

ILQSO/Adaamaa

132

Kitaabootaa fi Barrefamoota Wabii

I. Kitaaboota

Vincent, Barry, Philosophy Text With Reading (Maxansa 2ffaa).

W. Friend Man, Legal Theory of Ethics.

G.W. Paton, Legal Jurisprudence.

-------------------------, Judicial Impartiality And Accountability.

Shimon Shetreet, Judicial Independence: The Contemporary Debate.

Nuno Garoup, Tom Gunsburg, Gvarding the Guardiansi Judicial Counsel

and Judicial Independence.

Robert Ho. Aronson And Donald T. Weckstein, Professional Risponsiblity In

Nutshell

American Bar Association, Model Code Of Judicial Conduct.

Jeffer M. Sharman, Judicial Ethis: Independence and Ililegrity

Shimon Shetreet. (1994). Justice In Israeli A Study of the Israel Judiciary.

Dordrecht/Boston/ London.

Ward Lawson. (1991). Draft Declaration on the Independence and

Impartiality of Judiciary. New York: Taylor and Francis.

-------------------------. The World Banck Legal Review. ( ). The Quality of

Judges.

Sandra E. oxner. (2003). The quality of Judges: law and Justice for

development. (Vol-1) the Hagve/London/New York: the World Bank.

Richard J. socott. (2000). Ethics to Control Judicial Corruption.

133

II. Baruulee Seeraa fi Maddewwan Gara Garaa

Makkashaa Abarraa fi Urgeessa Ganamoo, Naamusa Ogummaa Abbooti

Seeraa fi Abbooti Alangaa

American Bar Association, Standards Relating to Court Organization

Abdi Jibril, Legal Profession And Ethis

Tanti Taye, The Role of Judicial Adminstratisn Councel in Promoting Judicial

Independence and Accountablity

United Nations, Commentary On Bangalor Principles Of Judicial Conduct

Dasaa Bulchaa fi Alamayyoo Taganee, Qabiyyee Fi Rawwannaa Danbii

Naamusa Seeraa Oromiyaa

Utrechet Umiversity, Independence And Impartiality Of Judges, Procecutors,

And Lawyers

United Nations, Strengthening Basic Principles Of Judicial Conduct.

American Bara Association, Standards Relating To Judicial Conduct.

“Oxenr, Sandra E (2003). The Quality of Judges” The World Bank Legal

Review: Law and Justice for Development. VOL.1 Hugue/London/New York:

The World Bank.

III. Seeraa fi Labsilee Garaa Garaa

Koodii naamusa abba seerummaa mootummaa naannoo oromyaa,

Danbii naamusa abbooti seeraa fi muudamtoota gumii lak. 2/2001.

Danbii sirna qorannoo fi falmii hanqina naamusa hawwasa manneen murtii

lakk. 03/2001

Heera Mootummaa Federaala Dimokraatawaa Itoophiyaa. (1995). Nagaart

gaazexaa. Labsii lak. 1/95.

134

Heera Mootummaa Naannoo Ormiyaa. (1994). Magalata Oromiyaa. Labsii

Lak. 46/1994

Labsii Manneen Murtii Oromiyaa Foyyessee Dhaabuf Bahe. Magalata

Oromiyaa. Labsii Lak. 141/2000.

Labsii Gumii Bulchiinsa Abbooti Seeraa Oromiyaa Cimsuuf Fayy’ee Bahe.

Magalata Ormiyaa. Labsii Lakk. 54/1994

Labsii Gumii Bulchiinsa Abbooti Seeraa Oromiyaa Foyyessee Dhaabuf Bahe.

Magalata Oromiyaa. Labsii. Lak. 142/2000.

Dambii Naamusa Abooti Seeraa Kan Foyya’ee Bahe. Magalata Oromiyaa.

Labsii Lak. 1/1995.

የፌደራል ፍ/ቤቶች ዳኞች የሥነ-ምግባር ደንብ ቁ. 1

IV. Barreeffamoota Addunyaa

International convention on economics, social, and cultural rights.

The universal charter of judges by the international association of judges

(1999).

International convention on civil and political rights (1976).

International bar association minimum standards on judicial independence.

(1982).

Universal declaration on the independence of judiciary (1986).

Universal declaration of human rights (1948).

Basic principles of judicial independence (1985).

International justice system draft declaration (1985).

135

V. Madda Elektroonikaa

Rogell Preze Pardomo, Independence and Accountablkity htt://www.

wondbank. orgllega/ efopjudital/ jiconf-paper-pdf

Fancess Contain and Richand Mohr, Recounciling Independence an

accountability in judicial system http://www.Utrechtlawrateiw.org.

The New Guide Room to Judicial Independence, Http://Constitution

Project.org.

United Nations, Basic Principles on the Independence of Judicial Http://

Www.Unherr.Ch /Htm/ Menu /6/Hcomp 50.Htp.

Independence and Impartiality of Judges, Prosecutors and Lawyers.

The News Room Guide to Judicial Independence, Htt://Www/Constitution

Project.org

Code of Conduct for Judicial Independence and Accountability, http:/www.

uscourt. Gov/guide/vo12 ch 1, mtm#5

The United Nations Basic Principle on the Independence of Judiciary,

http//www. unhchr. Ch/ htm 1/menu/b/h/comp 50. Htp.

http://constitution/

136

Miltoowwan

!

InIStIItIyuutII LeenjII OgeeSSOta QaamOLee HaQaa fI QO ... Fi Sadarkaa Itti... · naamusa gaarii qabachuun fakkeenya gaarii ta’an argamsiisuf akkuma biyyaattu heera mootummaa dimokraatawa

Documents