-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
TROKIMLEWETINGUNEWNPUCHEKOMELNDEUMANDUNGU
TRIPANTUELN:CHUMLENTIPUNIELUNGNEWNPUCHECHILEMAPUMEU
EPUWARANGKAMARIEPUTRIPANTU
TROKIMLEWETINGUNEWNPUCHE
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
KomelnDeumanDunguTripantuEln.Chumlentipunielungunewnpuchetiepuwarangkamarieputripantumeu.ADMKANGENKOMDUNGUTIADKNUELCHITROKIKERAKIDUAMEU.KmeadklenmongentipunielungnewnpuchemeuTfachi
troi chilka adknuy fentren dungu rupachi tripantumu i feypelen ti
trapmkanwedalkangentikekawnkaiktrankangenpupoliciameu,ielngentileymaripuraklapatakamarimeliLey18.314,ideumankaidalluntukungenpucheinienwedafelen,Katileyelnkomtilongkoleumu.Tikomtrokinienngnewntiingkapechefe(INDH)inarumeyiwedalkalentieldungun
Chile mapumeu ti troi ley ka ti adumkan dungu i elngen doy i
mupitulen ti komadmkan felenmu i kmenun ka i ki wngen ti kme ad
klenmu, ti pu ngunewn puchemeu, tai feypilenmu i kuniwtukuw kuleael
tai adumfalnunmu (ti kom eln dungu, ti puadknupelumu nien ranmeu
kom ngentumeu ti trokike mlen meu) kom klelu ti ktran kawnmu ka ti
trokikemlelu ti yafkanmu, kie kemu trokitulelu i nienun kme felen
fey
itripalentiinarumenmeukompuchemeu.Adknundunguwedafelenmu.Tilongkolelunieypepilkanikmeadknuaelfillkeadknundungutiwedafelenmu,iekuafieltinienngnewntielkleluamulechitrokikedungumeu,kiekmeadelkanmeutirftunfelenmukatikomadknunwedalkanmeu,tikomtrokikeadkununfelenmutainieamnorinarumenkmeadkulenmu
ti pu longkolelu tai weda femael i duamtuafiel ti eln dungu kie
pepilkanwldungunmeutaielumayafielikmeamulaeli
inarumen,kakiekmeadpepilkanmukayepuramnmunuwklelutiwiokoneltunmeutipuwedafelulemeu.kieadknundunguwedafemlumuadknueltiamulagentinrftukungenkatikomtrokintungenkuyfitumeutiyafkanmuka
ti amulgen ti elu mangen ti pu nielu, troki normkafe newen ka kume
felen, i nienunadumkanka katrtunpuwlnadknundungu,adumkaykie
trokikatrtunweda felen
tipulongkolelumu,feyamulikomwedakedalluntukuntipupoliciameuirumewedalkangenpucheinrftukungenkareelmeukaitrokitungenfentrenmukakimnuelchiyafkanmufeytichielklechiLeyAntiterrorista.DallunimulenwedalkanpuPoliciameuTi
inarumenmeumeli rupadungupewnmu rupachiepumari kechu konchipura
kuyenmu, kamari aylla konchimari kuyenmuepuwarangkamarikie
tripantumu, Santiauwariamu (epu feyelnmael ka epu elnmanuel) ti
longkolelumu, ti troki ingkanpechefe, deumay kie
troitrrmkanchillkafeymuwirintukuyichumngechiiwedafemntipupolicatrokitunmeutuchinieluidungupewnkmekechikaitrrwaeliwlamirakiduamkakakelutrokikepucheayluwedakedungufeytichifemnmu.Ti
llowntitroikachillkatikarafinerofeypiidewntitrokingnewnpu che,
feyiadknun rekekiekme felendeumanadmongenpu chemeu,kiewun kuyfitumu
karafinero amuliideumanpelotuwe video feytichibusmeu cheui
yenge
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
peymtipuchefeyadkleyrekekiefeleniwedafemngenuaelkaimuleamkmeadtuwntiputrokikemu.Fente
punmu, petu i ramtungenun ti pu ingkaipechefe ti troki ftra
adknufemlelu
chilemapumeuadknuykietroidungumeu,ayllakonchikayukyenmu,epuwarangkamariepumu,tipukdauklelutitrokiingkapechefemuikoaeltipolicaBusmeucheuipresulentipuche.Mlenchi:Epuwarangkamariepu
tripantumu, ti kekawniwedalka,eteumu
tipukarafineroamuleyifelenkomtfachimapumeu,wnelkaleniwedafemngentitrokikepulnentunielchipudomopchkechekapupuchukewechekechekaputrokikepuindgena.Ella
konn tripantumu troki Aysen mapumeu ti pu ingkapechefe (INDH)
inarumey i rumemlen weda femngen puche, tralkameu i pntulngen puche
i rume allflkangen kom ikalulmeu tipu che feytichiallflkawe
tralkameu,i
felenmuiallfenkaidallunmukimngeyitralkatungenikallmurumepulletu.Ka
femgechi rumel feypingey imlen katru tungen pu policiameu ti
felenmu i kekawn pumapuche feytichi femnmu, tipu ingkanpechefe,
(INDH)pengeli fentrenke
ingkapewndunguwnelklelutikomeldungunmufeymutipukekawewnelklelutitrafdunguwetrokimumleluTemuko
waria kati ftra adknuwe kekauwe feypifi ti pu karafinero tai pneael
i newenkmekechiifeypilentiftranornweleyiwedafemnuael.Weda femn
ktrankan pu policial ka femngechi dalluntukuel pikunmapu ple ti
trokinwariaFreirina, ti trokin mapu Atakama, ti ingkanpechefe,
eluwi kie dungu tai inaduaman, fey iinaduamnmu deumay i mlen rume
fentren tralkatun ti pntul chenmu, ka i mlen rumefentren wedake
allflkan kie ken chemeu kiewn miaulu ti dungu pewn
puchemu,femngechimu kimngey imleumangen rume fentren nentu klleufe
fitrun ka
itrofillwedakewdamchefetipupoliciamu.Femngechimutimleduamnwedalkalenfeyngeykutrankawnmuidalluntukuninntukangennewenmu
tipudomo, feytichi trawnmu tipuchillkatufewechekache ti
ingkapechefe
(INDH)llowidalluntaikoneltulenpupolicakomtimlewemurukamuwunelechifemnmu,tiayllatroikyenmuepuwarangkamariepu
tripantumuka femngechi timarimelikonchi
feychikyenmuklatrokinrftukuwerukamu,Santiauwariamu,klawechekechillkatufekakiewnenklelukekawiiwedafemteukiedomokarafineroitriltrangtungenrangipupresulechipuchemu.Troitrokiantumeuepumariklakonchiayllakyenmufeytichiklamarikayunruftukuwerukamu.Floridapoblacinmukiepchwechenielumarikechu
tripantu
kaepuwechenielumaripuratripantukekawiiwedafemngen,iwedafemngen,iwenuntuaelipolerakaitakumayowekaiwillownakmaelnikalzon,kaianknuaelkafeychikyenmu,welukangelunrftukumerukamumleluSanMiguelmariklalchakedomokutrankangeyitriltrangtuael.Troy
leymari purawarangka kla patakamarimeli el dungey i kekamangeael
tuchi nieluwedamlenkatileykmelenpulongkoleluchilemapumeu.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
Ti elngen tai fereniengeael kai in inarumengeael feytichi leymu
tai elmayafiel tinieluwedafelen feytichi ytuel (Casos
Bomba)Pitronello kapukie wnklen pu mapuchemu feytichieldungun
wedalkalen chilenapumeu feytiche komple tripankechi trawn ti troki
Aysenmapumeuwiofeypengeytintramkawnmuirumelfelenkietroydoyklen,feytaamulikiewedafelenfeytichiwnenklelumutirumeadklechikom
filladtunmukaikutranmu,kati
llumamulnmutaiwlnkieadkimnlegklelutiadklechikmefelenmumlelukuyfimeutitrokiingkapechefe
(INDH)elnieyfeytichitrokitulechiadknunfeytichieldungunmeufeyitrokitulenkietrafdungun.iinarumengendeukaminienmukmeelnfeytichiwedafemnmutaiallflkangenmutitroiwnelechifelendungukatifelenmufeytachieldungunmeuielknuntikekawnmuelkleytinormpelurumeliwedafemntinienngnewnpulechiantmu,kafeymuifemknungen,elelfeyiaduamngey
kie ngenklelu i kie plelngenuael tai feypinmu ti wnelelumu
kaadklelumutitrokikekiplulnienmutikompuchemu,feytichiyenpramnmutiyenielchiekunfelenmutikmeadkununi
inarumengenmu,elkleytitroki longkolelumu,ifentekunuaeliamuael kai
yeael kie troi adknun tai pengelam kie weda felen ti troki
puingkapechefemu.Kishungnewnpuindgena.Kiewnmongengenpuindgenaduamitaikmeadkunungeaelkomkmekefelenmuinieamekun
taikishungewnmukomngentumukakishumeu tipu trokikepuche
taimlenmuiinatukungael feytichi kom trokike ngnewnmu ka ti adknun
pu troki mlenmu
kieflkokonnmuikimngeamimlenkomkakerumemapuchemongen,koneltunmukomadfelentfachi
chilemapumeu feytichieldungunmuielngeaelkiewnklenkommongenmuel
kleluekunmeukakomelnngnewnmuingenuamplnentuwntikomfeypinmukommapumeuka
ti amuln ramtumeu i koneltuam ti elel kie kme adknun reke i elel
wnelechimupin.Fentepunrekeinaduamngenkietrokidungumapumeukafeytachitripantumeu.Kishuadknuwnkakimngenkomtroitroileymu.Tinienkishuadknuwnnampiwnmongenkomleymutiputrokiingkapechefemu(INDH),elknuy
tiadmongenelklelu tikompu indigenamu tainien
kishuadknunnampiwnmongenfeytichinienkishuadknuwntainieamngnewntaiadkunuamikomdungukafemngechii
trrman kom i wne duamtuniel ti felenmu i nieam kme felen kom ran
mongenmukomngentumu kom mapuche mengenmu feytichi adknunmu ti nien
kishu adknu wn komnacinmu adknunmupu indgena fey kimngeynien kishu
adknun tainieamngnewn
taiadkunuamikomdungukafemngechiitrrwankomiwnelduamtunieltifelenmuinieamkme
felenkom ranmongemukomngentumukakommapuchemongenmu
feytichiadknunmuwneelndungu ti troki koneltunmu ka tinienmlewe tipu
longkolelu timapumeu
feytichiduameutilongkoleluchilemeuniendefentaikimtuafieltiftraeldungunmeutikishungnewnpu
che indgena pengeli kie amuldungun ti puwnen klechi pu politicomu
ka feytichi ftralongkolelu elniey i kiewn kleael
feytichiwnekimngentunmu i admongen pu
indigenamuchumngechiikiewnkleaelkomngentumutikishungnewnmeu.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
i felenmu tielmandungu feyengnideuman tiwio inarumeuadkunuaelwli
fentrendungufeyengntaikmewlandoykleytrokikelelumutaimatukedeumangeamtikomekunmeukawlngeamkomkekishuadknuwntipuindigenameucheuillowngepeym.NieninarumtunPura
komchi aylla kyenmu, epuwarangkamari epu tripantumu ti nielu kom
adknun newen.Kimelikieweeldunguni kmeadkuleael ti inaramtunka
tikoneltunpu indgena tai
wioelngetuamtimlechi,trokitroi(Decreto)patakaepumarimelimu,tiftratrokiadknuwemeu,feypiluimlentiadknunmutipuwerkmanielu,tipuingkapechefe(INDH)trokituyimlenllown
kom felenmu ka pu nacin fentrenke mlechi adtunmu ka duamyeniey i
kmeelngetuaelkiefeytachifelenmuamulirumefentrenkewedaadtuwntipulongkoleluengukatipu
indgena. Feytachi feypilelu ti inarumtunmu ti adumkanmapumeu
katrokikemapumeu puindigenamu. Ti admkan Kom pu longkolelu (Estado)
reluwlay tieldungun i adknuael komkenacin i feypin tfachi
chilemapu, feytachi trokintumu eldunguy kom feytachi.Admkan
taikoneltungeamkompuadmkanmuramtunmukonklelufeyitichileymumariayllaklapatakamutiitrofillmongenmukatroikmeelnmutiadknunkawiokmeelnmutiwedalkangenitrofillmongenSEIA
taidoypuchwen tikomkmelkalen feytichiadtuwnmu.Feytichi
felenmutiepumaripurakomchikechukyenmukaepuwarangkamariepu
tripantumu tipu longkoleluingdlamkawnmu tainienkmemongen
tukulpangeykmeadkunudungeael
tiwlngenkieweadelkantiadknuninarumenmuwedalkangentiitrofillmongen.TinormkangentiSEIAmleykiekoneltuaelkie
inarumeumu ramtumeuadklelu feytichikom
felenkakenacinmapumeufeytichifelenmukaikoneltuafielkomwnenklechikominarumenramtunkomngentuyengniwchukalenmutiftraeldungunitukungenfentrenranmapumeukatrokikemapumeupuindgenamukarumelifelenmuichumaeltikompuchefeytomleyiramtungeael.Ftra
adniepelu duamyeniey i kme adknuael ti ramtunmungelay duamtun amuln
feytachitrokimu, i elngen kie pepilkan rumel tai trrmngeam feytachi
feypinmu. Rupachi epuwarangkamari epu tripantumu, epu dungu,wli i
duamyengen imatuke trrmngeael kieadmkam feytachi trrmkanmu, ti
adknungen ti kom adumkam feytichi kom troi challwanleymu ka i
femkgenmu feytichi adknunmu ti ftra adknuwe dungumu tai kme
adklenfeytichitroi,patakaepumarikaylu(bis)mlelutiftraeldungunmeu,feytichitrokikemapumeukielklelu
ti ftrawapimu, (IsladePascua)ka ti trokipchwapi
JuanFernandez.Tikoneltunfeytachiadknundungumuwliremuduamtuntinieluadknmudunguipepilkayamkomrumeladmkan
femngechi i kme yengeam ti ramtunmu.Feytachi adknuwnmu
wnenklechiadknun dungu ti challwan leymu, ti pu ingkapechefe
(INDH), feypi ftra trawnmu i nienngnewn kom nacin meu ka kom ti
kishu ngnewn puche ka ngnewn mlelu ti
ftraadknuwemuchilemapumeufeytichiinarantunimlen.Feytichinielu
trokidalluwemukominarumeneldungun feytachi tripantumeu
feypileyimlendalluntukuwn ti inaramtunmeuwnelklechikonel
tunmeukaadknunkom ranmongenmeutimapumeu ka trokike mapumeu pu
indigenamu, femngechi i ngenun kie wn
eldungunfeytachitrokikedungumeu.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
MapuFtraadmapukaitrofillmapumongen.Kommapunienngnewnkati
komngnewnpucheanmknuykiekmetroinormwnelklelu i ingkangeam tiwnen
klechi eldungun nielu ti puche indigena i
kiemongengenmapuengukaiadmapuengukakom
itrofillmongenengn.Titrurmkantfachichilemapumeufeytachidungumeunieyrumefentrenpepilfalnunmleytaiadmngetuaelfeytachimupinmutipuingkapechefe(INDH)rumelfeypiley,tinieluftraadelkandungukatrokieldungufemleyiamulaeltikpalechipuadkunufedungumuifeypilentipepilkaniwinowltuaelmapucheuikuyfimulepeynfemngechiiadmkanfeymutikakemapungnewnkatipungnewnpuche.Feytachitroimukatimapuiwirintukulenpukakechemufeytichitroiadknundungumleyikoneltuafiel,
ka kakelu adknunmu, feytachi ntun i elumayafiel iwiontuael
kmekechiindigenamapukomkllitunmeutituchinielu,ifeypilenmu,tipu
ingkapechefe(INDH)feypiikmeamulngeaeltitrrndunguikmekamamangeaeltingnewnkompucheduamtunieluipnealimapurefemklelumeuikoneltulentainieamfillkuyfikekdauimongeam.Ti
elknun troidungu inarumey feulawla feytachiweda felen tinienngnewn
komeu(agua),feypilelukom tingnewnmu tipu
indigenachemu,komelklechimapumongemu.Felenmu tidungu ftra pikummapu
ple ka femngechi ti kom ngnewn admapumeu, ti adelkan
dunguchilemapumeu aylay kima filu ti nien ngnewn, ti nienulu,
titulo de dominio, elklelu
komadtunmeutitroitrokikomeu,kimnunmeuchumngechiipneneienidominiopuindigena,tingnewn
kake mapu ka ti ngnewn puche elklelu kom ti pu chemeu, kom felenmu
ti pulofmapucheamuleyiwedalkalenimuntukangen tielklechiadknundungu
tiranmongenmurumefentrennotukantimlechiitrofillmapumongenkakeantidoyngewenun.NienngnewnchillkatunmuTiadknundungutipuchillkatufechilemapumeu,katilongkoleluiadknuntaielmanranmeutaikmeamulamtikomkmekeKimeltun,feypileyirumepchfelenielklentingnewn.Mlentitrokiadkleninewenklenillayentuntichillkatunmeukaiamulnunkmedunguikiewnkuleaeltiamundungutikimeltunmukafemngechitikmeamunkomngentumutipuche,elkuleykieadmkantroikuiutukuntiinaduamnmukomtipukoneltulechipulongkolelumu.Tikoneltunmleytitroileymu,epumariwarangkakechupatakaepumariaayllamuimanelkulentiwnelechiamundungumeu,taikmeelngtuamfeytachiwedafelen,tiftranorumpeludungu,kimeltunmumlefuyikelluaelidoykmeelngetuaeltingnewntikimeltunmu,weluamuleyifelentinormkanelnieytrokimlenllunkechitaiwlnuamkmeadwndungukamatukeiingkapengeamtipungnewntipuchillkatufemu,femngechielkleytiinarumeuipepilkangenika
trtungenrumewedakefelenmu,inienunmuamuln
tikompuwechekechillkatufemu, secundario koneltummangelu tiyepramuwn
trawnmu.Kangelu feypin kie
longkoleluiaynunikimuwaelinienngnewntichillkatunmeu.Feykimfaliinienunkatrtuntiwewnranmeu
ti pu chillkatutuwemu tai feypilan kom trrumkan inarumen chillka ti
pu
trokikeianduamfemeuelklelutiCmaradeDiputadokatieldungunfeulamutipunorumchefeFiscalia.Ti
pu ingkapechefe (INDH) deu feypifuy i felen kieke tfachi wedalkalen
tai trapmkanchillkamu, epu warangka mari kie tripantumu tai ngenun
adnielu tfachi kekawn nienmu
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
ngunewn chillkatunmu, koneltulay i konael ti kekauwemu chumngelu
i llowngenun
puchillkatufe,repchungeytinienngnewnpingeneluikoneltuaelkechanentungenpuchillkatufekomkepinmuwellelumaelikonaelwedakekimeltuwunmu,feytaklatroifeypintinormkannieywellinkanieywelulkankarumepachmupintinienmukishukawntatilongkolelu,estado,i
kamamael ti pu yepelu dungumu ka ti nienun newen tai ramtuael kai
katrtuael
tidalluwemeu,fenteknukeyiamulnkomkellukantaingnewnchillkatunmu.Feytachipinmuduamyengeytilongkoleluestadoiduamyeaelkominielchingengeninieaeltai
wlamti ngnewn ti kimeltunmu ka intukun kakelu i nieam newen tai
elklenmukelluferekekafemngechiduamtufalii inarumeaelkomtiwedake
llayentuwnpetutainientipuadknufedungutielknunrankomfelenmu,kishungelaytaikmeadknuaeltielndungutai
ngenuam tfachi kme amuln ka rume fentremayael ti pu kuyfike
kimeltunmu
taituwkleaeltinienranmongenpufamiliamu,deukamfelelutielnllayentuwnmukaiwedalkantingnewnchillkatunmeu.Komadknundungukanienkishungnewnpuche.KmeadelkangentielmawnTi
tripantumu trapmkan chillka epu warangka mari epumu feypiley i mlen
duan i
kmeelngeaelkieadelkanelntielmawnmu,kimngenmuirumeduamfalntainewengeamtikomadknundungu,taikoneltungenkiekmedoyelnmukomdungu,amulantikmetrrtripanka
i ngenuam wedake weewn ti amulngen wedake dungumu, ka i elngeael ti
ngnewnelklelutiftraadknuwemukafemngechikoneltuaelkomkakerumedungumu.Tfachimupinmu,tikmeelntielmawnmleyimatukelngeaeltilongkoleluikmewlaelkom
duamtun nieel, femngechi ti pumlenche i kiman iney i allktun ti
longkolelu petu iwlnun kie adknun, ka femngechi feytichimatukeln
dungumley kom pu longoklelumu
iduamael,kishumutipunielutrokiadknundungu.IngkapelukompucheWedalkalen
ti elklechi ngnewn kafemngechi kom weda felen ti koneltun
trrnkawedungumeu, inarumel ti pu ingkapechefemu(INDH) tai trram
chillkamu, epuwarangka mariepuwarangkamarikie kaepuwarangkamariepu
tripantumeuelkleyimlenduamtuninieam rume fentren trrumdunguka
trokikemlenche tai ingkapeamkomngentumeu tipunienngnewnkommongenmu
tfachimapumeu,elumangenkie ingkapewnkmeadtunngnewnmukompuchemu
taikmeadkleam,ikoneltuael ti
trrmkawedungumeukompuchemuka,rumeelklelu,tiputrokikeplnentuniel.TilongkoleluChilemapumeumleytaikumeelaeltiftraeldunguwechumngechimurumekompepilkanmu
ka ti deu elklelu ka i doy amulngeael, i deumangen kakelu i mlen
kietrrmkan kom adknun ti itrofill mlen dungumeu, kie ingkapelu
feytachi dungumu tingnewn puchemumley i yeael fentepun, tai
duamyenmu kiewerken troi fentren
elndungukomadklelutifillpepilkanmurumelkakmeelnmutainieammupintfachifelenmu.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
TroileypnentungenAmulechi regle tripantui admkangenpu
adkunufedungu chefemu (Parlamentario) epumarimeli konchi regle
kyenmuepuwarangka kayupatakaaylla tai feypilenimleael trokitun
tiplnentuwnmu.i kme llowngen fey afmafali kiekeltumu, tai elnienmu
kie admkam,norm wedungumeu, tuchi i koneltuam ti puche tuchi weda
femel ti plnentu wnmu,kogelumu, feytichi werken adumkan dungu i
amulel ti longkolelu feytichi pu topan lumullowngenmu tipukomchemu
fentamu,welu felenmu tiwedaadmfalnuchikakom felenmu tiplnentuwnmu
ka rf femnmu duamyeay kie doy kme newenpewn tai kme
wiodeumangetuankontiwedalkangenkafemnpuchemutitrokiadknufedungumlelu.Ti
we adknun pengeli amuln mlen ka ngenun fey duamfelay tai tromoltuam
ka ant.Feytiwe felenmu, trokitu ley ti yafkawn ti ngnewnmu tai piel
ti trrm kan taikoneltuafiel kme kechi ti kakerumelu, kie plelngen
ka eln mongenun plnentun, feytrrmkale i pin i femnmu i mlenmu rume
mupinmu kangelu ngnewnmu komadknunmu.Felenmu, ti pu ingkapechefe
(INDH) wldunguy ti adknun pu adknufe dungu pelumu, tatifelenmu
kieweda plnentunmu i trafdungunmangeael i felen ti ngunewn fey kuez
taikudau i adentun i mlen kom i mlemu pulnentuwn; ti ka nacin i
feypin kpalel
tilongkolelumutiadknundungumuiplnentungenuamelkleytrokinkedunguimlenekunkaeluman.kafeyengnmuduamyengeyrakinkuntukun;tinarmwedungurumeyafngelayfeytachi
eldungunmu feypingey,iwlgenngeni ka amuln iduamyeael amulniel
taiwlaeldungu kom puchemu ka i adknutuael ti weadkalen ktrankangen
re rakiduanmeu mapumongenmu,mulelutiplnentuwnmu.Tidoywnelechi
feyngenun ti leymu feyingenun kmeke rakitun chumngechi ti
elnmupindungu, koneltulelu ti komwne elelchi adknunmeu fey i
ammngen ti amun trof
adkunundongumeu.Trokimlewengnewnpuche.Tikmeadumkandeumanleytiftratrokiadkunumngnewnpuchepengelikieelundunguinewenpengeamtiadkunuwekomdungutingnenielumutingnewnpuche,kaelkleyinienduamtun
tai elknuam kom adelkan ley ti mlewe feytichi nielumu adumkan dungu
ifeypintukuael, amulael ka trapnkayael kom adkumun dungu kom pu
chemu, i
lluwangenchilemapumeinienunkietrruwntingnenielumutrurfelenmukakomadumkanmufeytachidungumu
ti ngnewn pu chemu. Inaduamn ti kimkantun trapnkael ka ti kom
fentrenkemutrmnmutiputrokikeadnielutitrofntramkanmufeydeutripay,kafemngechitideuklenkomwelu
kentumu ka adelkan tipu trokike adknufedungu tielnmupungnewn
chemu,tfachi adknufelu kiekemu niekeyengen kme kimeln ku ingkaipeu
ti
ngunewnmu,femngechimudeuklelutipuadknufedungupelumukakomelndungu.Feytachidnmutiwetrokitrrmkanmutiadknunielungentiamulnmutintramkamngenunnewendeumaylu,wnelelukakiewnklelutikoneltunmeutimlenmuadumkan.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
KomadelkanmapumeuikatrtungenkutrankangenTi longkolelu amuley i
elunklenun tai trapnkoyan kie troki adkunun komple ikatrtungen ti
katrenkangen kai matu amulugen ti kom nutrankawnmu ti nielu feypin
tikutrankawnmu.Komeluandungukakemapuwirintukuel inchi
taiChilemapumeu feychiepuwarangka ailla tripantumu. Feyengnmu
elkuley tai yeparamafiel kom ti adknu
dungutuelfeytachieldungunmeu.Feytichipuingkapechefe(INDH)feypifitilongkolelutaiyepuramafieltielkunuelchi
dungu kommapu ple tai tuel iwio newenmay afiel ti troki adumkan
dungufeytichinienngunewnpuchemu ka, feytichi admkanmui
feypingendeumayael kainieaelelkunun ti adknun kommapu dungumeu,
timlechi kutran kawnmuduamtunmu kon ti
pukmefelenkommapuple.TrokiwlpelunormuwnKmeelngen tikatrtuweludungu
taiamuan tikoneltun tinormuwnmupengelikiepchmatuelun tai mlean
rfkume kaiutukun ti pu ftra ngnewnmu. Kie katrtun ti
nienngnewnmuikonaeltinormuwnmupengelitikatrtunranmongenmukafemngechipilaykamongen
komkley weda adtunmu ti ngnewnmu tai allktungeam kie
kishulechinafdunguwemukishutumu,kmeelklelumu, trurklelumukom
felenmu.Feyengun
feypiengn,kakakelelumu,tifeypiniamulngeaeltikmechillkamukakomadknunmutaielumayafielikoneltuaelkainiealkomeluandungutitrafdunguwemukafemngechiinieaelingkapewntitrafdunguwemu
tuntenmuiayningnewniplnentugen.i feypinunmu
feytichikmeadknundituykomduamyenmuiamuaelkiewioadknunmu ti
trokiwepelumu cheuikme llowngpeyn ka ti fentepunmu i kme elngen pu
kelluachi chemu ka imleael
rumefentrenrantaikmeamuandungu,tielndunguwlaelkmeadllowntikompuchemudoynieluingkamfeytakmeamulay.EldunguntileyiadknuntikellunkomplepupchkecheTai
pu wlunmu epu mari epu tripantu i wio adknungetunmu ti ftra
eldungun nienngnewnpupchukechemu ti
longkoleluChilemapumungnieyielael trrmkan ti trokieldungewemuka
tiadknundungunmuduamyeal feytachikommapu
trofelndungumeu,komfeytichikoneltulelutiwionamnngetuaeltileyelklelupchkechemutaiwiotukutuaelkieadknunnormnmukomngentumuiingkapengeaeltiweketremklechipchkeche.Epu
konchipura kyenmuepuwarangkamariepu tripantumupengelngey kie adknun
leyiwio kme eltun ti ftra adkumkafe dungu tiweke tremkulechi
pchkeche ka
doywacheleluChilemapumu,elumongenmutimulechi,Sename,kaiwiodeumangetunepukellundunguikishungeael,tikellunkommapuikuiutunkungeaeltipupchkechekatipuwechekeche,katikellufdungukommapuinienkmeelundungutiyafkanpuwechekechemu.Feytachidungunmuti
pu ingkapechefe (INDH) tukulpay ti longkolelu i mlen i admyafiel ti
kme felenmu tingnewnpupchkewentrumu kapupchkedomomu kapwechekeche
kom
kiewnikmeelngeamkieadknmudunguikmefeleamkomtingnewnpchkeche,femngechiifeulamuifelenunkaikmeamulngenunkieadknudungunfemurumemleluChilemapumu.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
Leyepumariwarangkakechupataka(20.500)timlenkiewnkakoneltunkompuchefeytichikommapuelndungunmeu.Tinienngnewnkoneltunmeukomelndungunmeuniengeykietrokitunkmefelenkomtipuchemeu
Chile mapumeu, tai femknungen feytichi fentrenke adnielumu, ti
trapumkam
komitrofilleldungunmeu,kakakerumenmu.Feytichimarikayuepukyenmuepuwarangkamarikietripantumeuamulnentungey
ti leyepumariwarangkakechupataka feyimleaelkiewnkakoneltun puche
feytichi kom mapu eln dungumeu. Feychimungey ti longkolelu pumay
tielndunguideumayaelfentrenkeadknundunguchumngechinormngenkainarumengentaipiaelifeleaelkomkmekemupinmu.Taikimngeantilongkoleluikmeyeniefielfeytachileyrangieltutrokimlenmukainafulmeuamulngeytitroichillkafeytichiftratrokiadknuwemuelpelukomngentumutingunenielumukiewn
Chile mapumeu ka trokinke pu ngnenielu ka ti doy ftra longkolelu ti
kmeamupeynmumlelutrokimapumeu,feychimuklamarikiekonchimarikyenmutroiantinrfngentiadknunchillkafeyllowdungungelafuy.ELNNGNEWNINGENUAELPLNENTUWNNienngnewnpudomoKomtimongenmullummlenmukimfaliimlenwedakekatrtunelkulelutiplneutunmeukakieplelngenngnewnpudomo.Timarikyenmufeytachitripantumu,tilongkolelupengeliitrapmkan
inaduamun chillka i kme adelkanmu ti ftra troki adknufe dungumu
taiammngeankomngentumutiplnentungentipudomo(CEDAW).Titrawnpucheadkunuytilongkoleluimuleduamael
tiamulechikakerume
feypinmuinieneldungunkakomelmawndungupudomo,tingenunkmekerakinellakemutaikiewaelwentruengupudomotiwedakefelen
tai pumaniel pu domo tai koneltuael normwe dungumeu cheu tai
kutrankangen
imlenmukawekuntupufamiliamu,rumepchngeyikoneltulenadunkanmongendungunmeukakomngentumukatikommlenkechikdawmu,iwedakullingenkakomnienfelenmuwentruengudomokakomkakelumu.Mulechi
epu warangka mari epu tripantumu feytichi felen kom ngwn puchemu
pudomomukimngey i amulen dungu i ngenun wedalkan fey felenmu i
pengelun mlen kudau cheu
tilongkolelupetuduamyenieayimlaeladknundungutaingnewnmu.Feytaengnfeypileyielkantuael
ti ngnewn pu adknufe dungu femu kie kishu ngnewnmongen i
ngenunkutrankankainieaelkoneltunnormwedungumeu.Rume kme koneltun pu
domo feytichi mlechi adknun kudaumu rume pchngey
Chilemapumeu.Chumngechi ti ftrake trokikemuka femgechi ti
trofeldungunmu
(Parlamento)katrokimlenmufeypudomoikonklenkechumarieputroi52%imlentiwirintukunmeuikoneltungen
tieldungunmeukadullimu ditu leykie rakinmumariKla troika reglemuel
13,7%rumepchnamuley,epumarikayumuten26%taielklenkommapumlechikiewntaikelluwnninieankmefelenranmongenmu.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
Tipunieluwepmndunguamuleyidoyklenochikechifeychiayllamaritripantumeukafachiantmu,welupelufentrenkamapuleyimupitungeaelkiekmeamulentieldungunmeutikiewnmuwentruengudomofeytichinndungumutidullingenmu.Pepiamulayayidoykleaeltikoneltun
adknun dungumeu pu domo i ngenun kie rakin dungu felenmu tai
elumayafieladknuaelkietrurklentitundungumeu.Tikutrankannntunpupchkedomomukalchakedomomufeyngeyiflantuimlen,trokipufamiliamukawemukiewnklenmukakomngentumu.Mleywedalkantaielngeankieinarumeu
chumngechi i fentrengen i ngenun mu inarumeu kom elKnun mu kie
admkanwirimkonklelutikomngentumu.Trokiamlnllowpeluwedofemeltikutrankanmukiewnkleykomputrokikemulewemucheuikellungepeynpukutrankael(CAVIS)koneltulelutiftratrokinllowpeluadknundungu.Timlen
kelluwpeyn pu kutranka elmu ti pu, troki elwedungumlelu i
duamngepeyn
pukutrankanklelutiwedafemnmu(CAVID)kapucavasinarumefepolicia,femngechitaiamultukungentiadknunmeukmeelkulelucheutainienkoneltunSENAME,kieinaduamnfeytachitroki
mlewe ka kom kiewn deumuael ti troki adentun mu feytichi epu
warangka puratripantumueldunnguyinienfentren
inarumeuinieamfeytachikellunkafeychimukimngeyimlenamulwlnkomngentumufeytachitrrmkanmuirmepchngenifelenmufeytachikie
llownmuti longkolelutropmkalelukakmeelnielu,ti
inaduamnpengeliidumyengendoyfentrenkekellufepuchekakmekemlewerukatrokikekdaukawelukentuikudawaelkai
amulael kon pepilkan ti wldungun chillkamu chumngechi i weluken
komngentumu, kafemngechi ti kom elknunmu ti eldungun i allkungeam
ti kdautun. Felenmu ti SENAME
illowdungunmukakieinarumenramtunmupuingkapechefeipinmufeypitiwneneldunguniadknuniwiodeumatuafieltiwedakutrankanfeytarumekdaungeyfeytachikekawnmuiallkngeamkainiennewentielklechikelluwe.Ti
ingkanpechefe
(INDH)kintukuyimlenyepuramunntramkantaiwioelngetuanfeytikatrankamu
pu familamu ka ti pu indigena pu domomu tai punmu trofdunguwemu doy
klelutfachi trokiAraucaniamapumu.Feytichi ftratrokiadknufedungu
feymarikechuwedalkanfeytechikmeelunmu fey trapngey.Tfachi
trokieldunguwedlli tidalluwn chillka feytichiingkawnmu tai
tukungeael ti convenio pataka kayu mari ailla elnielu tai ekungeael
ti
puadknuntaikompucheduamnieluikompeyunrumelkuyfimufeytichiwedalkantiwedafemnyafkanmukoneltulutaipuchemu(troiartailla),tirakindungumufeyenguntairelfeleankomtingnewnpuchemukafeytichieldungunnormwemumleluChilemapumu.Welufeytichikomdeumanmukommapumongenmukietrokichekaipllfeyantenngelayipntlngeaelfeytifeypinmu
feytichi trafelunguwunmu kakemapumeu tipungnewnpu chemeu, ka
kefeymu
ticonveniopatakakayumariaillangelayiwelulkangeaelfemngechimuielaelifelentinormkanwedaelnmutikutrankanpudomomu.NgnewnkompucheamutripanchekakewlelkakemapuInarumenmu
kimngey ti pu amutripanchei doy kla pataka regle mari warangka
puche,nglluwkleytitrokirangieltuwariameu,Metropolitana,Tarapac,ValparasokaAntofagasta.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
amkelayreketipuchenielutripantureglemari(70%)puchenieyepumarikakayumaritripantu,komngenturedomongeykechumarikechu(55%)feytichiaynikpayaelChilerekdaumu,kakakerumerakiduammeu,ka
femngechi tiwedakeaukandungunmu,inienunmukme
felenkafeytichimapukutranmu.Feytachiplentuwndunguiwedalkanmutikompucheamutripancheniengunwedafelen
taimongenmu, llaientungeningunewnkomkdaumu,nienuntrrkmefelen
chillkatunmu tai pu pchke chemu ka fuwedakechemu, katrtun tai
konael tidlawentuwnmu ka komngentumu. Ka feytichi koneltun nien
rukamu, epu mari kie (21%)amutripache ngelaymlewe ruka (arrienda)
re femngechi tai nienmuwedalkan i
adknuamkomtieldungunchillkamu,elaelkyenmutirankachillkatroikdaukakakelumu.Ti
tukungen kie we kom trrumkan ka kie adknun dungu feytichi
amutripanche
puchemufeypingeykieduamtunrekeifelenmutfachifeulaadelkanmukatipuadentundungumutainienmufachiantuChilemapu.Tfachinormndungutiamutripapuchemupetuelklelu(D
leykiewarangkaayllamarimelitikiewarangkaayllapatakareglemarikechumu)trrmkaykomelundungu
i mleael kme felen kom kishungen mapumeu feychi rpan antumeu chew
taiadtukungen, mley tai doy kme elngeluael femngechi kalelu pinmu.
Feytiche kom
kmefelenmutingnewnchemu,feytachifelenmutiweadnkandungumelefuytaintramyeaelkakakelumu
ti pu amulechi dungu kom klelu feytichi pulnentuwnmu. Feytichi konn
titruruwemukafeytifillelundungunienngnewnpuadknufedungufemu.FeytichifelenmutrrumkankatikoneltuntinurmwemufeyngeyiinaduamgenkomtieldunguntrafdunguwemutchikmeelpelutiwemngenpukakeakunchetfachiChilemapumeutikiengenmu
ti felenmu feytichi ellkalen tai nien ti ftra troki adniepelu ka
niepelu
ingkamkomngentumufeytachifelenmukaiwlaelkomelundunguikonaelkakomtrrmkomtitrafdunguwemufeulamukamupinmutipuchewedafelelu.Tillaientunfeytichimlenamulnmukatiplentuwnifelenfeulamuelklaytiadmkanmufeyretfachitiduamyelkaadknungenuaelfeytichiftratrafdungunwemukiengenmufeytichitroiart.marikla,kayumarimeli,troiNepukakayumariregletileykakemapullowfeche.Kangelu
dungu i amulngen feypiley ti felen puche ti pu amutripan pu chemu
mlelu Chilemapumeu ka i niengunewn kom adknun dungumeu, ti kom
amutripan puche nielu
trokimlewerukanieyngnewntaiwlanipinweludullingenulu,feymleyiwirintukuwaelifaucheyu
ti ftra troki ingkanpechefe feypi tielngendungu inien trrmkan
taiadumkayaelkomngnewnmlemulukiekatrtunrefemngechitipunienngnewnadumkafemuwelukafemngechitinienkishuaduwntipulongkolelutaikmeelaelkaikatrutufieltingnewnfeyllumngelaykafemngechidlapchleyfeytichikakemapungnewnmuifeypilentaiyengeaeltikommupilkan
(.) ti elkulechi troki eldunguwe elknuy kom timupilkan kom feyngey
ka ikatrtungen i feleael ti leymu i feyngeael kom ngentumu i elu
mongeael ti ftra trokiadknwe kakemapumu ti nien ngnewn pu chemu ka
femngechi i duamyengeael
komadmongenmupuchemeu.Tfachidungunmuikoidlamuiwlngenpuche,rupachiepuwarangkamarieputripantutfachiChilemapu
kimi fentren felendunguikoidlamuiwlngekenpuche,doy rumalmu tai
rume
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
fentrenkekureyengenkakdaumu.Rumefeleyfeyengnmufentrenwedafeleninienuningkanranmongenmukallaitumeutipuwedafelelukatirumepchnkimngentainieningnewnikelluaten.
Feytichi trapnkam chillkamu kintuel ti troki adknuwemu, feytichi
epu warangkareglemu ka epu warangka marikiemu mlelu mongey pataka
mari kla kekawn
koneltulelutfachikoidlamuiwnlngenpuche,konklelutiepupatakaepumariktrankawnchemuklamaripura38%
inankelelutripantumukakayumarimeli64%pudomo.Feywiokimngey,welufellenmutiinarumenrakin,wioeltunyrakintiwedafelenmu.Feytachiamumeufeytachiadkununchillkapengeliepukmedungufeytichimlenpepilkantaipengeamtiwedafemnikoidlamuiwlngenpuche.Feytiwnelelufeypileyiwioelngetuntitrafntramkantrokitumufeytichikoidlamuwlngenpuchemuelelfeytachiepuwarangkapuratripantumuka
deuman kie pepilkan induamn tai nien fill pepilkan llown kom
ngentumufeytachiwedafemunmu.Feytiepumeurumenieludungunmleumongelufeytichiepuwarangkamari
epu tripantumu fey peley feytichi wnelechi trof dungunmeu ka ti wne
nrftukungenfeytichikoidlamuwlnpuchefeymuikoneltungentileyelkulelumelikyenmutiepuwarangkamarikietripantumu.Tai
inaduamnmu ti ngluwn puche wio kme eltuy feytichi ngenun llow dungu
tikishumongenmukakishueldungunmeufeytichikomtrokikepuchemufeytichirumepchulentikiewn
trokikemapumlenngenunkiekiewneldungunikintungetun.Wirinchillkaka
tiinaduamnkomelknundungutirakinmu,ngenunadknunkdaukangenunyafngen
feytichikimelnpukdawachipuchemeukomadmkanmutichilemapunielaypepilkankaamulnkommapumeuikimngeamkairakidualmelngeael,kangelaytrokimlewecheuikellungeamtiwedalkalelu.
Feytichi eldungun kekawemu feytichi ingkapechefe (INDH) inaduamu i
mlendaumtunimatukelngeaeltipukdaukulepucheimlleaelkimlufeytachiwedafelendungumeutaikmeadknuam
tipu trofdunguwemu tiamulechidungumucheuiwede
femtukuwaelkafemngechi i amulael kom nien ran mongen newen tai kme
pepilan ti kme ingkawn
kakellungeaeltiwedafelu.Kimfaliipepilfalnunfeytachiinakellunmukuyfiplnentuwmukafeulaimlenkmeamlenchile
mapu ka komngenumu feytachi mtrmn dungun kupalu kom trokike nien
ngunewnpuchemukatrokiiglesiamukudaukuleluputrokikengluwnpuchemuamutripanchemlelutfachi
mapumeu.Tfachi pu ingkanpechefe INDH rume pewtuley feytichi pu
amuldunwe
puchemu(Mediodecomunicacin)welumatupengelifelendungufeytichingluwnpuamutripapuchemukafemngechielikiemtrmntaikishuyeaelimupilkandungufeytichikmeeltunkomkmekemongenmukakomkoneltunmeu.NienngnewnkompuchenienulunampiwnFeytachimlentroidungupengeliichumlenpu
ftakechekawechekechenienulunampiwn.Tfachi wnen fey pinmu ti troi,
capitulu inaduamii nien koneltun ti dullichenmutu
nielunampiwn;amulgenkayengenamulkleyfeytachiadknunmeutiwedafelentinrftukunmeu,inarumongen
ti nien ngnewn dlawentumu ka kudaumu, ti nien matu elun ti
longkolelu ikamamayafiel tipucheGLBTTI
(Tipudomokwnkawentrukawnpuchegaywentrukawn
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
domoepurumechengen,transgenero,transsexualeintersexual)nienlunampiwn;feytachifelentinienngnewntipucheGendarmera;katielngenti
leyepumariwarangkapuramarimeli,inienkishueluwnwedamutipuwechekeche,katielklechichumngechiikmemleantitrokimlewerukanielutisename.Ni
a mngen ti nien ngnewn tai wlam tai dullichen fen ntram kangey
komngentumufeytichi inaduamn meu che rakin dungumui alklen ti
wedalkan koneltulelu rume
wedafemnmunntukunmukaikoneltunyenpuchedeuamuleluimlennrftukunnampiwnmu.Kafemngechiwelulkaleyifeleninienunkomeltunkaikimnunwedafemuyielmangemutainiamngnewnfeytichidullichenmuifeytilentiftraeldunguntaitroi.Art.Marikallumutroi
epu ta ti kom puche dalluntukuel feytichi weda femnmu tai nieam kme
felen
taiwedafemnmu,feypintukuelidlangunkachefengen(terrorista).Feytachiamulenkaelundungumeuelklelu
tfachidungumeunrftun felenmu.Ti troki
troidunguleyepumariwarangkakayupatakaklakmeeltuytileymaripuraepupatakamarikayutai
elnien rakin dungu wlu elklelu ti nrftunmeu ka nienunmu nampiwn,
doy elnmanfentreke pepilkan ti trafdungupelu (Juez) tai wlan ti
wedafemn kakefelenmu feytichi,
taimleanadmkantileymurmematukeelfalitielknuntileymaripuraepupatakamarikayufeyngenule
ti ley epumariwarangka kayupataka kla Ley 20.603 konlay ti elnmu ka
femngechirume adentu falitiley epu mari warangka kechu pataka pura
mari pura, Ley 20.588
feytichielungetunnampiwnkompuchefeychipurakyenmuepuwarangkamariepumuwlfuyfentrendullitun
doy epuwarangka regle pataka epu mari kie che nienulu nampiwn i
feypinGendarmeria.Komiwedafenenmutintrftukunmupetuwerumewedafeleyfeymuduamyenieykietrokirumel
adknun feytichi longkolemu Estado, tai dumkayafiel, feyngenmu i doy
pchn
tinrftkunpupresukiekemutaidoytremntimlenpupresu,deukamfeytichiepuwarangkamarikietripantumufeytamleumangeykayumaeputroi62%(kechumarikulawarangkakulapataka
pura mari kula 53.383 ntrftun puche internos/as feytichi kula mari
meli
warangkaadelkannrftuknpuche)feytichiepuwarangkamarieputripantumufeytachirakinnagiidoypchwenkieepumarikechumuel25%kechumarikiewarangkakayupatakakechumarikie51.651
nruftukun puche internos/as feytichimelimari kiewarangka
klamarimeli adelkannoruftukun puche) feytichi troki troi wedaltuy
ti weda femngen puche nrftu kulelu
kaptulngenkishufeychimurupanepuwarangkamarikiketripantumu,ao2011,rumekangeydoypatakakayumarimeliwarangkapurapatakamariepuantukamarikawarangkapatakareglemariklapuchewedakoneltungeydungumeu
feytachi troi rakineldungunmeu feytachipurakonchikyenmu
tiepuwarangkamariepu tripantumu, feytachidunguamuleyidoyweda
felen,deukamtinrftukuwepuchemuipntlkangenkishudeufeleyfuyifelendoypatakamelimarikiewarangkaepupatakakechumarimeliant.Feytachi
tremolenmongenmu, ti troidungu
feypileyimlenduamtunimleaelkieelnikme dlawentuwem: ti pura kyenmu
epu warangka mari epu tripantumu agosto de
2012kdaukefuymelimarikiedlawentuchefekaepumarikechu
inakellufedlawentuchefekompile
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
chilemapumeu,feyfeypingen,kiledlawentuchefemlenfeytichikiewarangkaepupatakakechumariayllachemeukakieinakellufedlawentuchefefeytichiepuwarangkakayumarikayuchemeunienulunampiwnfeytichinrftukuneldungunmeu.Kafeytichikudaumukatichillkatunmeu,reglepatakaayllapuchekoneltuytitrokikekimeluwechillkatumukakdaumu(CET),taifelen,kietroiklamariregletroi1,37%tikompucheelkuleyfeytichiadelkannrftukunmeu,
feytachirakindoyamuleyi
treknkiengenun,kie0,1%iditulenfeytichiepuwarangkamarikietripantumeu.Inarumengenichumlentipukdaupelu(Gendarmera)tilongkolelu(Estado)mleytaiekuafielkoningnewnkdaumu,inieaelkmemlewetaikmeamulamtaikomelelngelchikdaukom
kme adklenmu, ka i nieael ngnewn chillkatunmeu ka i amulael
kimrpuael ti
pikdaufewentrukapudomofeytachitrokimlenmukakomngentumu.Feytichinienkomelmandungutiwedafelenpuwechekeche,feytichitrokitroidungufeypileyiinaduamngeaeltitroileyepuwarangka,puramarimeliley20.084,feytichieldungunmeuinieaelkom
kmeke elun tai wio kontuam pu wechekeche wedafemlu tai rumel
felenual
kieadumkanreketainienuamnampiwn.Tiayllakyenmuepuwarangkamarieputripantumumariepu
warangka meli pataka kayu mari melipu wechekeche llowiengn eldungun
taiwedafemnmukamariwarangkareglemariayllaelelngeyitripayamkiekeantu.Kom
feytichi trokikemleweSENAME tiwechekecheimleam, ti trrn inaduamn
chillka
Informewenelekayukyenmuepuwarangkamarieputripantumufeytichitrokitrrwnftrainaduanpelu
ti mlewe (CISC) wldunguy tai mlen mlewe pu wedekeche i nienun
elumangentitrokilongkolelumudlawentuchefemu,koneltulelutaikmefeleam,kafemngechiinienun
kme admlewe ruka tai llowanwitran kontunpu familia, ka tai trawwan
engun
tirangielweingkanipechefewelltaiyeamkmekechitaikompipilkankdautipuwechekeche,kakomkakeluwedafelen.NienngnewnkomwnenkulechipuflakecheTipuwnkulechipuftrakecheelkleykietrokillayentunmufeytichingnewneldungunmeukom
pu chemeu. Kom feytichi plnentu wnmu ka wedafemngenmu, feyta weda
felen doyanuleay i felen feytichimlenmu tai pengulunmu kie doywnen
kleche pepilkan i
kishungneumunkaimongelenfeytichikomelndungumeu.KayukyenmutiepuwarangkamarieputripantumufeypengelngaeytikomelknunkomkmefchanChilemapumeu,ielnientaikimngeamtifchankaikoneltungeamkomwnenklechiftrakechekomngentufeypinmu,tfachieldungunnieyfentrenkmekefelendungupengelukieKmeadtuntaikintuamkomkmeke
llowdungunkafelladmkantfachiwedakefelenmutaiwedalkalenmu tfachi
trokipuche, taiwiokintufielmupuwnenklechipu ftakeche
tainienrumelngnewn,taimatukelfielmuti
longkoleluEstadotairangielwengeneal;kataiimitunmukomkmedungu
tainiemkme felen chengenkakme tremon fchan,mlelu
tikomntraneldungunmeu,tiBrasiliamapumeukatichillkatripaluSanJos.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
Welutifelenmu,feytachiantmukiemungeyielngentifeypinelkleluiwlngeanran,feytaduamfaliiyengeael,feytichielknunranfeyngeyiduamfaln,tiamuln,tilongkoleluEstado,nglafuy
i amuael re femngechi feytachi amulelun genmu, mley i ekuael ka i
wlael
kompepilkantingnewnkompuchemuwnenklechipuftakecheiduamyenienkafumngechiidemangeaeltrapumkomdungukakompepilkantrokikelemutaikme
llowankomduamtunkishuTemukoiyenparamaelkomkiewnklentingnewnmuingenuamplnentuwn.Feytikommlenwnenftakechemu,taifelenkompukonkelelutrokimlewemuwellnielukiekekoneltupengulnduamtu
fali tipu ingkapechefemu (INDH)kie
remumleduamn.irumepchnienkishuadklenfeyfeleyrekeinienunchumngechiniaelngnewnkakomfelentidungumeutaieluwanillayentungeaelfeytamu.Feytachitrruwndungumeutipuingkafechefe(INDH)deumayfeytichiepuwarangkamarieputripantumu,
kie inaduamneldungun ti ELEAM, i wnengen i felen tfachi mapumeu,
tifeypinmumulefuykmeelaelka
inarumeaelkomwedakedungukutrankan.Kawedakutrankomadtun;chelngenunkarumewedafelentainieammlewetrokimufentrentumuitrrfeypilentikomfelenkakenacinmapu,feytukungeyiadentungeamtimarimelimulewemurukamu,nienkanienunwewamran,
feytachi trokikemapumeuCoquimbo,Valparaiso,OHiggins,Maule,BoBo, Los
Ros yMetropolitana. kie kentu tfachi elnweflu feytachi elmanmu fey
rumemuleduamngeytipuingkapechefemu(INDH)feyngey:
Taipingenkaielumongenuntaieluwaamantmuinieamwitrankontuwnkiekemlewerukameu.
Ti fentrenke mlen kamapelu wentru ka domo, el klelu ti normwemu
i
mleaeltremonrumepchngeytaikmefeleamfentrekekakerumekamankatipepilfalnuchiwedakekutran.
Taingenunkmeadelmantipucheiniealfillkeweshakelukishumu,chumngechimu,taknkakomelweweshakelu,cheutaimlen.
imlenitrariniengenpuchereglemlewerukameuwitrankontuel,tfachiwedafelenreniey(mupinfelenkutranmeu).
NienngnewnEngkangechipucheFey tai amulefel elklechi dungu kom ti
kom eldungunmu ka kemapu ti feypilenmu ti nienngunewn kom puche
nielu engka, i kmngen feytachi puche amuley i
dungumaniengenrumel,taikishumeiwedafelenuntfachifelenmukaduamtunmutuchiengnkiewnkulelu,welu
ka feymu ti plnentunmu cheu tai elklen. Feytachi mupin dungumeu
mley
iyepuramngeaelfeytichifelenuchikimngenkatiplnentunpefallutieldungunwedakatrtulelufeytichi
amuln ngnewnmu kom ti puchemu nielu engka. Feytichi tukulpan
eldungun
nieluduamntuntipuchemunieluengkafeyfelekeyiduamtungenrekellunmu,feyrumelmlenmukiengenunkimgenmufeytachipuchetunielrekekishumuingnewnmukakierumepchnranadelkanmukakmefelenadknundungumeufeytichilongkolelumuEstado.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
Tiepuwarangkamariepu tripantumumlenmangey
rumeidungulkangenideumangeael kinormkanadknunkompuchedunguka
taideudeukleafel, tikom felenkakemapu
feytachieldngunmeutipuengkachemu,katiChilemaputaimitunmukomfelenmu,feytichiamulenpetutaikimngenunkompuchemu.Feytachi
felenmu, i amulniengenun ti kom adelkan dungu ka ti inarumen
chillkamu
kommapumeutinienengkafeywedafelengeyfeytaingenunmukmefentreneldunguntrapumkanchillkamuweelklelu
tidepulelemuipepilkangen tiadknundungu tipu
trokikemu.Tielnrakitrokikemupneltiwengenmufeyrumemupingeyfeytichiinarumeurakinkommapumeutipu
engkachemu (EMDISC) ti epuwarangkameli tripantumu, feypimunieypura
tripantuikuyfitulen, feulangeyiamulngeaelkaikmeadtungenun
tfachiwefelenmu tfachi trokikepuche.Tfachi kme eldungunmeu, epu
troi amun dungu nieumangey ditun tfachi epu warangkamariepu
tripantumu, kie feytaengniey trrmkan ti wio kimugetunmu
tiengkangelu kietrokiweshakekimfalnuchireke, ti
leyepumariwarangka,kayupatakaayllamuelkleutrokikedungu ti plnentun
pu chemu, elumangenun ielngeael tai mupilkayam, kmeelam,
kakoneltunuamyafkanmutiwedakefemnmutaikimuwfoluwnuamkietrokintumeukadilnentunnewenmu.KangelukmeamundunguelkleyfeytichikimngetuninienkishudungunkapepilkanChile
mapumeu (LSCH) chumngechi kme kimuwpeyn reke ti kom pu mlen pilu
tai Chilemapumeu.Feytachi leyepumariwarangkakayupatakaepuelklelukie
troirupan
leymu.Epumariwarangkamelipatakaepumariepumlenmangeytiinaduamnmu.NIENNGNEWNRANMONGENMU,KOMFELENMUKAMAPUMONGENMU(DESC).Nienngnewntremolenmu.Elkley
kie kme amln feytachi eldungunmu tai mleael kie adknun dungu
tfachitremolenmu kie adknun dungu ti longkolelu (Estado) ti penguln
feytichi kme trrmkankakemapu ti tremolen tai kme yepramngeael kom
ti eln kmelenmu
epuwarangkamarikieepuwarangkaepumarimeuelkleyayllaeldunguntrrmkanmukakechumaritroieldungutremolenamulniel
tikechuwnelmupinmu
trrklen,kmelnkoneltun,newenkimnkakomtrokiple,tipengelnadknunkommapuelkleykieadentunkekawntimulenngnewunmutitremolenmutikompuchemu,ifeypinmuimlenkimmunfeytichiamuntroikomplenmucheu
i kme llowngwpeyn i wedalkalen feytichi mlewe kutran rukameu, i
rume ngenunkmekimchipucheka inarumekimnlutaikme
llowkeaelfeytiwioppeynmukaimlenwedafelenfeytichikonpeyntromowemuinienmunkmetremoln.Tipu
ingkapechefe (INDH) inadumu ti trrmkanchillka ti leyadknufelu
tingnewnkanienkoneltun tipu kutran konluwewlamari kyenmu tfachi
tripantu ti kom elundungu
taidoyamulngeamtinieamdlawenkatim|lenlongkowedaktrantfachimapumeu.Ti
inatukungen, ti leykmeadknupelukonngnewnkaeluwn tainienkompuche
feytachikiewnmeukomadknunmu tuwklelukishu tai tremonmu
(Leyepumariwarangka,kechu
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
pataka pura mari meli) fey rume feyngey i amulen feytichi
adelkan ngnewnmu i nientremolen fey kimtukuy kom ti pu ktran i
chumngechimlen chengen i nien ngnewm
inieamkishuelmawntaiktranmu,inienkishumlenkarumekmekimelngenchillkamu.Hafemngechimu,
ti ley kme elkelay wedake pepilfalnuchi dungu. Tuchi weda felenmu
pucheepedlalelumu, feytichi nien ngnewn tai llownuam dlawentun, ka
elkey kie wirin taiadnkangeam feyti pu dlawentuche femu pepilfalnun
femngechi mlekey feytichi
elklechirakiduammeuwlunchillkamu.Chilemapumeu,tikandlawenpengengeykechumariregle57%tiwlnrantitremoluwnpuchefeytichi
kechu troi (Quintil), amuln doy pchinagn kala mari aylla 39%
feytichi kechu troi(Quintil), amulun rakin tai, inarumeu trklenun
feytichinien ngnewn ti tromoluwnmu. Tiftra nielu adknun feypi
kinemu ngenael kayu mari 60% ti kom dlowen pnegeael
Chilemeumleytaikomngentungeaelikmenmukaikmeinarumengenmu,kmeelngeaelkieleymu.Ti
kom wlpelu tfachimu ti dlawen ANAMED, ka i koneltuael kie leymu
tfachi mapumumtachidlawen tai:i)Kumenieamwirintukun
taikomngentymuka tikom felenmu tipchkieke wlnmu, kme ke dlawen ka
mapu elklelumu kom ti dlawenmu; ii) Wlael kmeelkleael ti mlewemu
dlawentuwemu ka ti pu kim dlawetnu fechenmu kim wllu
dlawen;iii)Amulaelkmeaddlawentun;ka;iv)ElumanuafielpuwedakekeykonlukakomiamualChilemapumeu,
doy epumari kula 23% kme rulpan tripantumongen ami ktranmu
imlenmukrtranlomg kom weshweshun ktran petu ti longkolelu
dlawentumeu i admkan dunguchumngechi llowafiel i datuafiel
weluduamn ktran kom puchemeu feyti mari rupanmu, imlen wedalkan tai
mlenmu rume fentren mlen kutun ti dlawentuwemu peel ti
puftakechemu; rumengenunelklenyeamktran; taikmepuam, tielnuelchi
kom felen tipuchememu nielu engkan weluduam ktran; ngenun wln
elkulelu ti pu wechekechemu nieluengkaweluduam ktran; rumepchnwln
kie kom adkintunmeu tai konan kom
itrofillfelenmutilongkolelumu(Estado)kudau,ruka,tremonkommongen;kayafngenunkimelntipukimlumu
mlelu feytichi troki dlawentuwemu ka kimeltunmu tai amulam pu chemu
nieluengka weluduam ktran. Ti ingkapechefe (INDH) yafltukuy tai
koneltuam kie ley titremulnmu longkokutranmu tai kamaael, kume
elaelwlael kom ngnewn kom
puchemuktranklutiweluduamlongkokutranmukarumufutranranmeu.Nienngnewnkomkmefelenmu.Tipu
ingkapechefe (INDH) inaduami tingnewnkatinien
itrofillmongepeynpuche, feytichikom felenmu ti ngnewn i nieam
kmelkalen mongen komngentumu, pefali ti trrmkandungu kom puchemu i
mleael kelluwn ka ti kom elmawndungu. Komngentumu
ikamamangeaelifchanmukaiengkangenmu.Tiftraeldungunfeypileytinienngnewnkakamamangenkompuche,kakmeadkumayikonaelkomfelenmuikmenieamfillweshakeluweneduamyepelkieltakun,inieamkoneltuniranmeu,tilongkolelu(Estado)iinaduamaeltignewnkatikmelkalenkomngentumutroiley,art.mariaaylla,troimaripuraart19,N18).Nikmeelngentinieamranfelentiepuwarangkapuratripantumuti(Leyepumariwarangaka,epu
pataka kechu mari kechu, ley 20.255) elkmuy kom kme eln amulklelu
kla troi
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
dungumeu:
i)Doyfentreamulngeaeltinienfentrenranfeytichidoykieplelnielchimu:
ii)doyamulngenkaiwioelungetun fentre rankmeelunmu taidoy
fentremlean tielungen
ranfentepunkaidlapchngeaeltielungenran,komkiewnikmefeleamti
inakannmukainieannglmunran;kaiii)ingewenuamtiwedafelentipudomomufeytichinglmunkompuchemu.
Ti kme eln deumay kie eldungun kie doy pch nglmun ran, koneltulelu
tiwefeypinmu, el klelu kla troi feypinmu: kie troi i kme amuan ka
kie troi kishungeam, ideumangen ti troike kelluwn fey kie kume amun
reke komngentumu i konael feytichinglmun rankompu chemu.Tikom
trowwnpukimlu feytichiOITkemuadknuy tikmeadklen ti kom eln dungu
feytichi kme eln nien ranmeu, rfelenmu ti deuman doy puchnglmwe kom
gentu kellewnmu.Welu ka feley, inaduamgey i ngenun
adumkanwenelechitrokimlenkoneltumu tinglmwe ramelklelu feytichi
troki decreto
leyNklawarangkakechupatakafeytichikiewarangkaayllapatakapuramaritripantumutaiyenufieltfachikomwe
felen ti kalluwnmu, kiewn wedamu ka kom eln ranmu komngentumu, tai
felen tiamulnikmelenpuche.Fey tai mlefel kmeke eldungun pudomomu,
ti wln kimelun ti ftra inarumefe dungu tingulmn ranmeu pengeli i
mlen wedafelen feytichi elungen ranmeu fey amuley i
felenmariepukyenmu feytichiepuwarangkamarikie tripantumu,
tinglmnranrangiklefuytifchanmuinientripantumufeykayu,marireglengefuyes6,17UFtipuwentrumukameli,epumarikayu,4,26UFpudomomu,Tielndunguamnlay
trokidlanelklelupuchemu feytichitroi i fentrengen i kishu elngen
tuchimu i mlen ti weda felen feytichi trapmkan ran
pukllipelchipuchemukafemngechirefelenfeytichitrapnkamnienfeleymten.Feleluchirekeleytieldungunkishumlelu
tinglmwemuamuleayi felen tikuyfi trokiweda felechireke,doynielu
ingkan,kom feytimu tipudomodoykley feamuleyi llownkellun feytichi
ranmlelulongkolelupuchemeu.Tieldungunkmetrrmkaytikomfelenfeytichielndungutinglmunranmukadeumaywetroieln,
kom fey tamu ti ftra.Trawwnpupnepelu feytachi eldungunnglumn
ranmeu.Femngechimu kme adknungey kom i mleael nien koneltun ti pu
kullepeel
feytichiinatungenkainaduamngenfeytichekomeleltielndungumeu.Welu,feytachiftratrownpuchenienrekieadknuntai
inaramtunmu;feytichifillinaduamntaitrrmkanchillkamu,elkleyfentremke
inarumen tai felen doy epu tri pantumu, tai koneltungenun ti pu
longkolelumu.Feytachi eldungunmu ti kimeln chillkatunmu nglunweren
ti ftra adniepelu nglwn
komchemumlelutiftraeldunguwemupukdaufemukaelngepeynkompuchenientaifelenmuirmeadknuaelkawelukentuiamulaelfeytichikomkmeelntiadmkantaiwlamkmeadmupin
kom pu chemu feytichi eln nglmun kom pu chemu, kme amulael ti felen
dungungnewnkaikmeniafieltimlenrantaikineltungeamtinglumrran(FEP)feytachimlenran
fey kie eldungunreke imlen ti adknufe puchemu feytachi felenmu;welu
rupanmelitripantuiamulen,petunielaykieinaduamnrumetaifelenmukatainienllown.Feytichikumeelundungumeunglwnranmeurekishuamuldungungeyka
troikme felen: tielungen ran yallmu penmu, elungen ran i koneltun
kdaumu pu chekeche ka ti
elklechiamutnfeytichimlennglwunranmeutipuFuerzaArmadakapuCarafinero.Tikmel
kalen
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
kakerume kmefen elklelu feytichi elklechi nglmwemufe wirintukule
kie admkan kmeeln dungumeu, deu i felen feytichi kom trrmkanmu ka
feyti kom felenmu mlelu
titrrwnmukatikmeinaduamnmutainien,kafeychimu,eldunguntrrmkaninaduamnrekishutikatrtunmeuielungenkmefelen,kafemngechiiwioelngeamfeytichikomkmekewlelchidungumeu.Nienngnewnkdawmukakomkdawmu
Ti troi el kley i mulen kme felen kdawmu, ti felen kom amulgenmu
ti ngunewnmukomngentumu ti kdaumu chumngechi i ngluwn, ti elmawn
komngentumu ka ti nienngnewniwi trayamikdaunuael.Ti troi
feypileykofemngechi ti felendungu tipu
chemukdaukelutipumlewekomcheirukamutilongkolemu(Estado).Feytachikmoeldungunkdaumu,amulechiepuwarangkamarikietripantumumleumangeymariayllaayllawarangka
reglepatakakayumarukayu19.766,Kdaumuallfluwndoy
tiepuwarangkamaritripantumufeyirangikomklentideumanpurukafemu(maripurakaayllamu18,9%
fill kdaumu (mari meli kapuramu 14,8% ka kakelu mlen kdaumeu (mari
kla kayu(13,6%) ka kayumu ka mlenmangey kie doy fentren amun antu i
kdaungenun
feytachiallfluwnkdaumu.Feleyifelenepuwarangkamaritripantumukdaungelay3.793.710,anttiallfluwnkdaumu,tiepuwarangkamarikiemufeytachirakindoyfentreamuy4.192.749,feyfeypingey,
kie mari, kechumu 10,5% ka femngechi, ti kutran kudaumu ti epu
warangka marikiemudoy fentreamuykiekayukechumu,6,5% feytaka
femngechiwioelngeykieamulnantumeukdaunnueltikduwmukutrantufeyngeykieepumariregle,reglemu27,7%.Tfachiadknunmutikiewnmupukudaufe,feytaamuleypchngen,feyiamulenrepchkefeytichifeyklenreketiepuwarangkamarimumleyfuykie
0,1%,pwnmutimarikiepura11,8%i fele felmudoy kuy fimu tipu kiewnpu
kudaufedoy amuyi fentrengen doymelipatakaklamariaylla
feytichiepuwarangkamarikaepuwarangkamarikiemucheu
taidoyamulentielklemufeytichirupanantmeukuyfimu(epuwarangkaayllakaepuwarangkamarimucheumlenmudoy
fentrenamunayllamarikechukiewnkdaufe.Ka femngechi
feytichiepuwarangkamarikaepuwarangkamarikiemudoy fentreamuy
tirakinpuchekonklelu tikiewnpukdaufemukieklaayllaun3,9% tai
felen33.794kudaufepuche.Amulechikiewnen kayu kyenmu feytichi epu
warangka mari epu tripantumu kla mari regle
trokiwlkdaufewedafemngeyikmeamulnumutikiewnpukdaufemutfachimapumeu,doykechukafeytachiinalechikyenmuepuwarangkamarikiemu.Feitichi
tripantu mu trrmkan chillka epu warangka mari epumu feypi i kmenmu
iadmkangeam komngentumu i mlen ti multirrut tai matukelngenmu ti pu
kdaufe
taielmawamkishukdawnmutuchikentupuchemurumefeytimlewetingenwlkudaufemukomfelelurekekanielukishufelenkiekentumu.Kiengendungumutitroimeufeypileytikompukdauferukameukdaukelutiftrakemelewelonkomeu
Estado. Ti epu warangka mari tripantumu, ti Chile mapumu kdau kuley
ti ftrake
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
mlewerangieltupuchemulongkolelumudoy235.794puche.Feyengunanmuwklelu,kakelurefemngechi
mlelu (186.757) puche anmuw klelu well refemngechi ka meli mari
ayllawarangkakulamariregleredllapchkemlelu)kafeytichimleluMunicipalidadmukdaukelufeytichi
epuwarangkamari kie tripantumudoyngey imlen kayumari reglewarangka
kayupataka aylla mari epuche (epumari kayu warangka regle pataka
meli mari meli pu
kudaufeanmuwkulelu,ayllawarangkakayupatakakechumari.Kudaufewirintukunielkaklamarikiewarangkaepupatakaayllamaripurapukudauferefemngechihonorarios).Feytichi
rangieltu adklenmu feytichi Municipalidad i adnien refemngechi ti
puche wirintuklelu ka re femngechi mlelu felelay i felen, welu
rupangey i kme adentuael
fentrenkedungumeutilongkolelumu,weluinienunkmefelentaingnewnmutuchitakdaufengelutikompuchemutfachileymu(anmuwklelukawirintukulelu)feyta.Kiekemu,eldungunngey.Chumngechi
ti longkolelu (Estado) taikmeadknunun
tianmuwnmlenrumeduamfali,remleyiniengeaelrefemngechitaikoneltuamfeytichiwedalkalen.NienngnewnkiekmeitrofillmongenmucheuingenunPodmn.TfachiChilemapuayleyiniealkomkmeadkdawnmongenwelufeymumleytaikintuaelkompepilkanKme
felen tainieam, adfelen, tai kme amulael kom timatukelngen ti
ekun,kme kamanien y i wleael kom kmefelen ti ngnewn puche mu tai
ngenun ichalintukuaelkomkmelenpuche.Tfachitripantumu,timatuelngenti
longkolelume(Estado)mleyiwlaelkomnienngnewnimleaelkiekme
itrofillmongeningenuaelfillpodmkanmlenmangeykomfelenmukiekmeadknmeufeytichiramtunmuchumngechitaikmeadknungeaelkietrokinewentaikmewlankmefelen
itrokomduamtunmu tfachimapumeu,chumngechimui felen
feytichirukaduamnyefeelmukachumngechitiftrakomkdaumu.Ti truwwn
dungn pewn kom puche mlenmongelu feytachi eldungunmeu
feyelrakiduamnmeudoyfentrenchemlelutikompuchemeukakomputrokikengluwnpuchemlelu
komple, feytichi elnngnewnme tainieammongen kie kme lifmlenmu
cheingenun wedake podmkan, feyti kme elklelu i wenuntungeael ti
matuelngen tai ti puadknufe dungu pu chemu ka ti kme elun i
koneltungeael feytichi longkolelumu
EstadoFeytichikomkmefelenchemngenmuiekungeaeltipungnewnchemu.Tingenuni
kmeelnka trrmkangen kom tiadknundungui fentepunmlen
tiadknuntrrmkanitrofillmongenmutfachimapumeu,mleyrekekiewedakatrtunfeytichiadknunmu
ti felenmu rume kinfalmu. Ka femngechi taiwlam kie kme amuln ti
ekunmu ti
nienngunewnmuinaduamnmutimatuelngenkakemapumeutingnewnpuche.Ka
femngechi, ti amuln ti ftra adknuwe ka ti kekauwe ti itrofill
mongenmu elkley kieduamtun nielu rume fentren inarumen dungu tfachi
mapumeu, fey elmayafi i
adnieaelfeyticheelndungukomtitrapnkanmuelklelufeytichitrokiadknuntai,tukuamfentrenranka
elumangenuael.Muleafelmu fillwedake fitifillmongenmu tai yallkenmu,
femngechimu
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
kiemu weda femkey kom pu mulen chemu nienulu kie adumkan tai
ingka pewan
ingnewnmuwellnentuamkmekullitu.Feytaifelenunmuiamulniengenunmukomngentumu,rume
pchley ti kme adumkan kamangen ti kom elknunmu fey i weda femafel
feytichillayentungenmufeytichinienngnewnpuchemu,feytadeufeypiumangeydoykuyfimu,feytichitrrmkanchillkamutripantumu,epuwarangkamarikiemurftaingenuniamulen.Kakii
rupamu, tikumenentuelchi inarumenentumangelu tipu
ingkapechefe(INDH) feytachiyafkawnmu feytichi itrofill mongen tai
duam pengeli feytachi yafkawn i mlen i rumemlenmuwedafelen
tingmewnpu chenmuamulel tinien koneltun, kapnen kom
timlelumapumeukafemngechitiwedafemnmuti
itrofillmongenmukakompuchemuinienmukomadumkanranmongenmu
feykieeldungungeyikieplelngenuaeltfachimapumeu, feymu
tilongkolelu,nieyeldungutfachidungumeutingnewnmupuchenmu,ayllamariregleyafkawnkewan
ti itrofill mongenmu kom Chile mapumeu, elklelu wnenkechi feytichi
trokimu,
komnewenkaminera,cheuikekawnrumelpuchefeytichinienngnewninieaelkmelifmongencheuingenunwedakepodmkan,tinienngnewntitromonmeukatinienngunewnkomeu,kakomkakelumufeypileyfeyengunmeu.Nienngnewnkiekmerukameu.Tinienngnewninieamkiekmeruka,kimnielmuchumngechingennienngnewnkompuwentru,
domo, wechekeche ka pchkeche tai nieam kie kme ruka mlen ka
kiekiewnklen kom kmelenmu cheu tai nieam llakonmongen ka kme felen,
mte
kmekimfolklelaytiftraeldungunmu,feytichileymukatinormkanmu.Feytichi
mlenmu, ti kom adknun feuladungunmeu, ruka mlen duamfalklelay kie
nienngunewn reke feymungey kangelu dungumeu kieweupeyn ran reke
feytichi kme elklentumkuley feytichimlen
fentrenramamulpeyumukakonklelu feyta, felenmutiadmkan
rukamongenpnelChilemapumeuelkuley feytichireranpinmeu
taiwlnmlenpuchemu,kishuinarumenmu ti rakin trokike rukakai tunte
falin ti rakitungenmu feytichiwlpeyn rukameutai elkleael tuchi
felelu kie ruka mongen newe falinulu komngentumu ti felenmu
taikomelngenmutiadmkafepuchemu.FeytaelkleyikmetrrmaelfeytichikmeelnChilemapumuelklelayifelentikmefelenkakemapumetikonkelelupratroi
leypintaikoneltungeaelkiekmeadfeypinmuimlewekmeruka,kmemleam,nieam
kmelennien,mteinienuamkullinran,koneltun,kimeln,nienkommongen,adklen,elkleniniamkmefelenikmeelkleaeltiruka.Elngen
tfachi ruka felen,wengenwla
tfachielnwirintukuleywnelkanmuiwlngenkellunkakepu chemu (subsidios)
tai nieam kme elmandungu ti ruka mlenmu tai chalintukumekengen
feytichi kom ngillapeym ruka felenmu ka femngechi amu dungey ran
timleweranmeu,kafemngechichumngechiikmeelngentikmefelenpchirumetikomweshakelumuka
ti elngen mley tai yenpramngeael ti pu kakefelen chemu koneltulelu
feytichiamundungumeu ti deumanmu. Welu kafeymu, feytachi felenmu ti
wio elngetun ti kiewnkakemapu tingnewn rammongenmu,kom
felenchemukakommapumongenmu (kakakelu
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
trnkamdungumeukakemapumeutipunienngnewnpuchemutai
elknuntikomkmefelenfeytachieldungunmeu),feytachitroifeypinmuart.5mlelutiftraelkunuwedungumutaimatuke
koneltufiel tai ye pramngeael kom ti eldungun kakemapumu feytichi
ngnewnpuchemu,tilongkoleluEstado)mleyiyepramafielkaiekuafielkamanafielkawlaelkomngnewnkmemlenrukameu.Fentepunmeu,feytachikiewnklentfachiamundungumeuiwiodeumangetuntirupaumanynmu,
ti kla mari komchi aylla kyenmu epu warangka mari epu tripantumu
mley
kiewarangkaepumarikiepatakakechumariepu121.052kudaudeukley,feymukaklaepu32%koneltuley
weke deuman rukamu ka kay mari pura 68% re wio keltun ruka,
kmeinaduamngenmutiamulentidunguideumangetuntitrokikemapumeu
inaduamfalitchidoymatuke amulelu feyngeyAraukaniamu kaValparaisope
tuimlenOhiggins kaBioBiopetupulaytikechumarimu50%iamulen.Feytachi
felenmu ti pu ingkanpechefe (INDH) feypiley i rume duamfalm i
niengeael
tikoneltunmeutipuchekkatripalelu,feymuieluamituamkishumuielnchumngechileaelirukakacheupuleimleaeltaiweruka,kafemngechi,duamfaliniengeaelfeytichitrrmkamelungeniduamtunikmeamuaelcheuingenunplnentuwn.FENTRENKEADUMKANWEDA
FEMNKAANMKULELU TI PUNGNEWN PU CHEMU
KIEWARANGKAAYLLAPATAKAREGLEMARIKAKIEWARANGKAAYLLAPATAKAMARIMU(19731990)Rulpangen
ti elngen kom weda fentrenke kutrankan kom adknun eluwkley i
amulngeaelkomngentumu ti longkolelumu Estado, ti kme adknun imleael
rftun ka kmelen ka taiwio kme elngetun. Feyengnmley ta i amultu
kungeam ka i kishuluwan re kishumu iamulael ti normn i feleaelmu
kie kme aym feypin reke i mlemu muyn dungukomngentumuidengen
feytachiwedkadlangncheukirufkme felenmurekeingenunmutuchingen i
felenuam. Kie kme poyenreke i niengeael i doymlewenuael ka i
kawiofemnuaelkaantumeu.Ti troki troimu elniel ti komwedke fentrenke
kutran kom admkan ti pu nien ngnewn puchemu feyntramkamangey ti
felendungu ti tripantumu feytichi elnngunewnimleamrufdungu
feytichikuyfirupandungumeu,ka femngechi feytichikommlenmeu tingnewm
tikme felen mu kom puwnmu ntram ka mangey kieke adknun dungu i wio
kmeelngetuamchumngechiimlenmukakishugenmukakomngentumu.Nienngnewnrfdungumukakuyfirupanmu.i
kme tukulpangen ti pu kutran kafeche mleumangelu feytichi rupan
tripantumu
iinaduamngentifeulamutitrrmkanchillkamutillowdungunngdlamkafekommapukimeluweeluwiiweluknuafieltidonguneldungufeMilitar,Dictaduramilitarfeytichieldungunmilitarmergimenmilitar,feytichichillkamu,curriculardesextoaoBasicokafeytichintramkanfetiniendungu
ti mlewe kom kuyfike rupauma dungu ka ti ngnewn puchemu, feyngey
kieke
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
felendunguiaywelnfeytichikomcheimiaupeynfeytichitrofntrankawntillumngentiwedake
dlangunchen kuyfimu, mlen trokike nampiwn i feypiam, ka i nien
dungu
tirupaumamukatirfdungumufeytichikomwedakefentrenkektrankanadumkantipungnwnpuchemu.Kiefentrenamundungumeukaimlenwedaadtuwn,tiChilemapueluwiielknuaelkieketrrmkan
mlelu ti elnmu i wio kme elngetuam kom ti kmeke adtuwm kom
elundungumeu.Kie feytayengn kiemu rume ti felenmu,i inallkngen
fetai felenuael, aynuluimleaeldlangmuwn tipu longkoleluEstado,
feytichiwedakektrankan tipunienngnewnchemu.Feytachipinmu, ti
igkapechefe (INDH) feypintukuy
feytichikomadelkandungudoyikmentaichaftuafieltiwedakefemnkatiwldunguntaiallflkafielpucheikmemongenkawedafeypin
ti pu ktran kau klelumu ti komngentumu feytichi wio kme adknungetun
kom
tiadknundungukomngentumutaiamulamkiekmetrokiadmongenimleaelekuwnkomtingnewnpuchemu.Komtfachidungumu,tilongkolelutaikoneltuleniekuaelkaiwlaelkomngnewnpuchemukamley
taikimaelikoneltunpuelklechipuche tikellunmu feytichiwedake
fentrenkutrankanmu ka adumkan pu ngnewn chemu feytichi rupauma weda
eldungunmeu, mley
taielngeaeltikmeamunielumangenuaelkaiwedaelngeaelkomadmkandungumeukomtipukdaupelu
kom mlen chemeu feyti amuln i kdaumu i dunguael ka i eluwael
kmekomngentumutiwiofemnmuipinnmukaitukulpanmeufelenmutikomlongkoleluEstadoinienelundungu.Nienngnewnkmefelenmui
nien felen tai inarumeael el kawedaelafiel ti wedake dlangmuwn
aukanmu ka ti wedafemn kom dlangmkan pu chemu kimngey i mlen kie
norn kan reke kom ti ngnewnkakemapumeu ius cogens, i elngen kom ti
adknun kakemapumeu, femngechimu elklelufeytachi wedake dlangmnmu,
rupachi tripantu mu rume, ka felechi elknun dungurume tingnewn
kishumu, pefalay ti elmondungu wedamlenmu; feypinngey, feytichi kom
pu
wedafemnmurefelenmu,pepilfalaytiwirintukulelukatirulpanyafkanmu.Ti
ftra kekauwe niemangey tfachi tripantu i neutuafiel ti troki
eldungunwirintu kulelu katukuael wedafelen kmekechi pingenunmu i
nampiwnmu ti pu kom klelu ti
fentrenkeelnktrankanmutipunienngnewnpuchemu.i felenunmu, ti amuln
tfachi rakiduam wltukungey kie troki welunmu, chumngechi
ikeykonaeltitrokimlewemuelkleluipeaeltfachiwedadungutipuingkapechefe(INDH),kme
adtufi ti admkan kom trapm elndungu feypiel ti trafdungumeuwlaymlen
feytichiadknuwemu ti rangi wirintukun, fey inatukuy kom mapuple ti
kme felen
kakemapungnewnpuchemu,taikomadklentikienmatuelndungutilongkolelumuEstadotikiewnkomadmkanmuelklelu.
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
Kie troki eln i nien kmelkan i konael ti kmefelenmu feula i
feleael, ti pinmeu ichalintukuael kie llowdungun mlechi rupan
antmeu kme kechi, feyengn wio duamyeytirakin welukentu kelluwn, re
feychi pu nielu chekawn ti kekauwemu, ka felenmu ti putrrklechi
inakellufe feytichi amuldungumu ti kmefelenmu (Policia de
investigacin, kellufedlawentunmukmeadtulelu)Tfachi
trrklechipuchemley taikmeelungeaelikdawamkai elungeael ran
iduamyeel tai kme amulam ant iwulan llown imleam tai kmekelluam kie
ka doy matu dungu ti kme felenmu, mley tai amulngeael tinarmupinmu
ielumangeael tiadknunngnewnpuchemuka ti futraadknuwe trokimuka
tikme
felenkompuchemuipengelaeldalluntukuninienunduamtuminieamelungenamulndungufirma,ti
ftra adniepelu, fey wlay eldungun i matukelngeam ti pengeln ka ti
kme adklelu
tikoneltunfeytichiadknundungumeukatiyepramngentikekawndungu.NienngunewniwiokmeelngetuamkaikullingeamKomngentumu
kiewn, ti eldungun i wio kme elngetun i amuln ti longkolelu
(Estado)kiewn mlelay komngentumu, feytachi feypinmu i wleael kmelen
ti adfelenmu ka kiewnmeu ti mlechi adknun dungu, ti ingkapechefe
(INDH), feypiwmangey tai ayfalfel
tikpalechikaantftraeldunguntingnewnkompuchemuniniealfentrennewentaikinewnamulaeltieldungun.Kiewnkomtiadknunkomngentumuiwiokmeelngetuaelelkleytichinielunewenmlenti
kekauwemu feymtrm kley tai amulael, ti kme felen dungu, fey felelu
ti kiekewedafemnmu, wefi ti mlen dungu tali wio deumangeael ti weda
femun mleumangelu
tikpatunmurekekaiafkonan.Timlenkekauwemukatikiewnmufeytichingnewniniemkullitun,ti
inarumendungufeytachidungumuwelulkaley,tipu
ingkapechefe(INDH)wiofeypitfachimlen trrmkanchillkamu timtrmn tikla
ftrakenielunewen taiwlamka taieluafiel ti pu weda femel ka i pu
rema i nien ngnewn i wio kme
elngetuaelkomngentumu,inakonklenkullitinreche.Kimelnchillkatuntinienngnewnmupuchemu.Kimelnchillkatunfeyngnewngeykompuchemu,mleyikimaelkompuchekaifaliltuaelinienngnewnka,tipukdaukelukomngentumukakakelupumlenche,tilongkolelu(Estado)ikimaelkomtimlentielndungumeuelklelurangielweekefeytichipungnewnmukaikmeamulamielelngeelchikamakdau,ekunkaiamutnidoy
fentrendeuman.Tfachiyenienkom feytachielndungu, tipu kiewn ka
kemapueluwmangey ti
kommapuadknundunguikimanchillkatuntingnewnpuchemukakieamuluneldunguntuchimuChilemapuiadfeypin.Felenmufeyengun,tikimelntipungnewnpuchenmutfachiChilemapumeupengelkleyiwelulen.Tikimelnchillkatunmlelutingnewnpuchemutikomkimelnpupchkechemeu.Feytachikomkmeamunkimelnfeygeydoywneamungen,chumngechikominatukungentroiadmwechillkatunchumngechikiekemlewetikmemlenmu.Komtfamu,tiamulendungu
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
deuklelaykatiwekmedmkanadmwechillkainarumeyimlenwedalkantikiewnklentipungnewnpuchemu
femngechi,duamfaliideumangeamkmeelun
feytichideuklechiadnwechillkatunmu,petuikuyenunikmellowngen,kafeymleyadkintunipepirupanunfeytichipuadelkandungunmeu
ka kie kme kiiwn ti faliltuwnmu tipu itrofillmlenmu, tiwiokimngetun
tingnewnkompu
indigenamukakompuchemunieluengkaktrankakelutrokikepuche
taiduamyenienkiedoykme llowngen taingewenuaelwedaadtun
feytichiwedalkanmu.iamulntikomkiewnkmefelentingnewnmu.Tieldungunmlelufeytaikmeelngeaeltikimelntingnewnpuchemeutikimelnchillkatuntipupchkechemukatirangi
amulelumu feytichi amun ti deumangen weke trrmkan adknuwe
chillkatun ka komadmkan inarumen tfachi amlenmu, ka femngechi duam
fali kom feytichi amulen dungu ideumangen doy fentrenke koneltunmeu
tai wlan doy felen dungu ti amulnmu ka
itrrmkayaeltiyepuramntingunewnkatikmeadkimelnkompumlenchemufeyenguntainienmu.TingnewnpuchetiwnemlechechillkatunmuFeytichimlen
kimeln chillkatun ti ftra chillkatuwemu kimfali imlen rume pchnke
komkmn feytichi longkolelumu (Estado) tai koneltuafiel ngnewn puche
feytichi
amulechikimeltunmeu,tiinaduamnkatiamuln.Tirfkishunienmlentaiwiokimngentiputrokikemlentikimeluwedeumayti
longkolelu(Estado) iwio ntuael i feypiael kom admkan tai adknuam
tfachi trrkimeln, tai
elklenkakelutrrmkankimeluwnmu.Wefkleyretinormnielmangenunkawedafemgentielknunnormnmlelutiadmkanmutikiekemlenkimwerukawelungelaykieadmkantai
yepraman ka matukelgeam ti kom amulen i kme wio kimngeam, feytichi
rftuninarumenmukatikelnpukimelchefemu,feytichiadknundunguinienfentrenkeranduamtunkatipuadmkanmutiamuntukunmutikmemlen.Ti
kom adknun inarumenmu i nentunmu ti pu ingkapechefe (INDH) ti pu
ftrake chillkatuwemukmekonklelukimfalikapefalikienorume feyengni
intukunmu taieldungunmukieke mlen dungu kie wnklelu ti nien ngnewn
pu chemu ka re kieke femngey relkemten tai admn komngentumu.
Feytichi amun chillkatunmu feytichi adumkan
kimnmu,ngnewnkaamulchillkatunmeutikoneltunrumepchngeykakakeludoymeufeytichifelenmurelkanmu,
feytaamulikieyafngenun ti fentreamun trokimlen tipu
ingkantipungnewnpuche,ifelenmutipukdaufeelkleluiamulaelkaidungupeafielkomtfachingnewn,kimunfaluwnuntfachieldungun.ikmeadkimelngenngnewnpuchemutikompukdaukelulingenlongkolelu(Estado).Feytichifeypinmutiadkimelnmukatipepilkani
llowkantipukomkdaufemu,tifelendungurumeyafngelay,tilongkolelu(Estado)pnekeydoykie1,5%tikomngentutielklechirancheutai
kme adkimelngeam feytichi nien ngnewn pu chemu, ka feytichi eln
ranmeu i kmewechulam kie melimu un 4% ti kom pu kdaufe wentru kaku
daufepu domo. Ka feytichiadkimelnmu ti pu mlenche ti ftra nielu
newen ti kekauwemu, tai nien kie admkan i
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
adkimelam wenchemten, i kme elngen kai trrnkangen, nieyengn kie
adkimeln
taikmenienuniwiontuaeltirumepchfelenfeytichiadelkangenftrachillkatuwemu.Tinielupepilkawnnewenkatiadniepelukmelen,feytichirupumadoymariamuntripantumutiayllamarimuideuamulnitrapmafieltikimelntingunewnpuchemu,elnieykieadkintunrangielklelufeytichingnewnchengenwelungelayidoyamluniadkimelnfeytichitrokidungumeutaielngeniamulaelkienorllakonkaadmkankomdungumeu.Llowkeyengunkierumepchnadkimelnfeytichiwallmlenmuiwedalkongenuaeltikutrankanmukafemngechikieketrokirakiduamcheelnieytaiamulnkimelnmuelngdlamnikatulentiwiokimngentingnewnkishuipukiewnklechipuchemu,feytachifelentainienunkmeadtunikmekonanfeytichiyengentiamulndungutinielufelen,titrapmkankmefelenkanormntipunielungnewnpuchemu.Tirfngenunkiefutraadknunkommaputingnewnpuchemukakieadmkankommaputikimelnmutingnewnpuchemuelumalafiiwlaeldoykakmekemlepeyunkimeluw.Kontitrurfelenchillkatunmeukaikinewaelkomnewenkiekdaumukmeelklelukannieltirupanantumeuikelluaniwechualkonieldungunmeukakemapumu,weludoyelkleyfelenmu,iduanguaeltipumlencheiwlnkiekmeadelkanekunkakamauntaingnewnmu.Amupeynwerkendungukomngentumukangunewnpuche.TfachitroidunguadmkaytirangieluwkleninienkishungentipuamuwewerkendunguelkleyChilemapumeukiekmeelni,ammnakmngeaeltifentrenkedungunmiaulutipumlenkompuchemu,wedalkaytifillduameukatiduamyelchikomfelenmukommlenpuchemunielu
adknun felen.Ka femngechi. Inaduami chumngechi kieke amupeyn werken
dungu iwepmn wedake dungu cheu i koneltulen trokike che kieplel
niel chumngechi ti puamutripanchewelltimlenpumapuche.Chungechi i
mlen ti amupeyn werken wirin dungu, ti Chile mapumu el kley epu
ftraketrapnkan amupeyn wirintukn werken dungu tai rangieluw klelu
feytichi ngenngelumufeitichi troki wirintukun amuldunguwe. Kie
peyengnngey feytichi troki Copesa, ConsorcioPeriodistico de Chile
S.A., kiewn klelu ti pu amulpeym werken dungu.Ti klangen,
timelingenli, puwn Antu, LaHora, newem kuw, Pulso, tichillka
tripalu Concepcinwaria ka tipengelluwe chillka, Revista Qu Pasa ka
femngechi, ti ngengen ti troki Dial elklelu
kayuamuldunguwemukakakelutrokikemlen.TieputrokiftraketrapmkamfeyngeytiMercurioS.A.P.
ngenklelu ti pu chillkamu. Ti Mercuriomu, ti inan wlpelu werken
dungu, Las UltimasNoticiaskatiepuwlndungu
lasegunda,kafemngechifeyngeyingeungentiepumarikechutrokike mlenmu
kom ti mapumeu ka ti epu amuldunguwe. Feytachi felenmu elngey
kafemngechi i lluwangen ti nielu newen ti kom elunmu i nrfngen ti
chillka la Nacin,chumngechi reke i elngen i dlapchkunungeael ti pu
amupeyn werken dungu wirinmuelklelutikomngillanmu.Ti amulpeyn
dunguwe, feytachi rupan ti pantumumleumongey kie ramgieluwn ti
kishuniemu femknuelwnen kefelenmu tai konnmu tingillangenmu tipu
trokikemlelu kake
-
ResumenejecutivomapudungnInformeAnualSituacindelosDerechosHumanosenChile2012
mapumu Espaola Prisa i nel troki mlen amuldunguwe Claxon S.A.
hoy fachiantu
IberoAmericana,RadioChilekakomfeyengntikishungenmleluepupatakamariepuamulnnewenka
timarikieamulelunguwe
(Imagina,Pudahuel,Concierto,ADN,Futuro,RadioActiva,Rock&Pop,RadioUno,FMDos,CoraznKamelimariwneelklelu).Ka
timulenamuldunguwekiewnklenmu, tai leyelklelu
(Epumariwarangka,melipatakakla mari kla) pengeli weda felen ti
normn dungumeu deukam wirikon klelu i amulnwerkendungukie
fentreamnelknunepumarikechunewenWatts.Fentemukakie
trokiwariakomngentukomwariaelumalafiiamulaelwerkendungukairulfayaelkimelnngillakandungumeu
ka femngechi,muleywedafelen ti amulngen tipunormnmu feypilelu ti
elklechidungumutiFMtaiamuldunguwemlelukiewn
lofmeuelklelufeytichitroiart.3Klati leymu.Feytichi troimu
feytichipepeym televisindigitalel kley ti,doyyn ti adumkan felenmu
tilongkolelu (Estado) tai tukun tfachimleyi amulngeael kiedoy ftra
komngentumu.Komwln dungumu, kme eln ti longkolelu (Estado) ti ka
femngechi i nieael konn ti
amundungumeuinntukungenfeytichielmanmukafemngechikiekmepnengenfeytichielnkomtipufelechiamupeynwerkendungu(ngillakandungu)komchemukalofmu.Fentepunmu,tfachitroidunguinarumeychumngechitiamuldunguwengillakaweiwlnkaiamuln
dungu kieke felen werken kimeln nielu lluwan ti pu ngnewn pu
chemu(amlunfentrenkimelundungu,tilfkonnCrceldeSanMiguel,amulndungunnewnpuche,kekawnpumapuchekaimlenamutripanpuche)Feytachumngechitiamuldunguweinienideumayaeltaipuntramtunmeuestereotipofeytachitrokipuchemu
llayklelumu,deumatunka wio kmeeltun wedafelen kom puchemu ka
feytichimu amulnien kie adtun pulnentunkishumeu.