Indie. Przewodnik ilustrowany

O KSIÑ˚CE

NNaazzeewwnniiccttwwoo

Językoznawcy nie są zgodni co

do nowych zasad polskiej trans-

krypcji hindi, wprowadzonych

w latach 90. XX w. Wprawdzie

lepiej oddają one brzmienie

hinduskich nazw, kłócą się jed-

nak z zasadami polskiej orto-

grafii. W rezultacie spotykamy

się z odmiennymi hasłami w en-

cyklopediach i słownikach ort.

(np. Gudźarat, Gudżarat; Ra-

dźasthan, Radżasthan; dźi-

nizm, dżinizm). Co więcej, na-

wet encyklopedyści nie są kon-

sekwentni, zachowując np. na

pierwszym miejscu pisownię

Kaszmir, Maharasztra czy Pen-

dżab (wg nowych zasad – Ka-

śmir, Maharaśtra, Pańdźab).

Redaktorzy niniejszego prze-

wodnika w odniesieniu do nazw

geograficznych, świeckich obiek-

tów i nazwisk historycznych

zdecydowali się zastosować

transkrypcję tradycyjną, po-

legającą na spolonizowaniu

nazw angielskich (międzynaro-

dowych). Wyjątkiem są niektóre

stany (np. Himaćal Pradeś, daw-

niej Himaczal Pradesz), któ-

rych nowy zapis zdążył się już

utrwalić w literaturze. Dodatko-

wo przy każdej nazwie w tekście

umieszczono jej angielski od-

powiednik, figurujący na mapie.

Jako że angielski jest drugim ję-

zykiem urzędowym Indii, więk-

szość obiektów na mapach

i planach miast pozostawiono

w oryginale (polskie objaśnienia

w tekście).

Ogólne zasady transkrypcji

– zob. Informacje praktyczne,

Język.

Przewodnik powstał z połączenia zainteresowań i entuzjazmu dwóch najbardziej zna-

nych na świecie dostawców informacji: wydawnictwa Insight Guides, którego publika-

cje od 1970 r. są wzorcem ilustrowanych przewodników, oraz Discovery Channel,

najlepszego na świecie producenta telewizyjnych filmów dokumentalnych.

◆ Wydawcy Insight Guides dostarczają praktycznych rad oraz ogólnych informacji o hi-

storii, kulturze i ludziach wybranych miejsc. Discovery Channel i jego strona internetowa

www.discovery.com pomagają milionom telewidzów podróżować po świecie w zaciszu wła-

snego domu i zachęcają ich do podróżowania naprawdę.

◆ Część zatytułowana WWaaddeemmeekkuumm, oznaczona żółtym paskiem u góry strony, to zestaw

zawierających mnóstwo informacji esejów i ciekawostek na temat historii i kultury, napi-

sanych przez ekspertów poszczególnych dziedzin.

◆ Część główna, ZZwwiieeddzzaanniiee, oznaczona niebieskim paskiem, zawiera wyczerpujący prze-

gląd wszystkich atrakcji wartych obejrzenia. Najciekawsze miejsca opatrzono odsyłacza-

mi do map zamieszczonych w tekście.

◆ Część pod tytułem IInnffoorrmmaaccjjee pprraakkttyycczznnee, z pomarańczowym paskiem, to poręczny in-

formator, w którym można znaleźć wiadomości dotyczące poruszania się po okolicy, ho-

teli, restauracji czy aktywnego wypoczynku i rekreacji.

WWssppóółłpprraaccoowwnniiccyy

Nowe wydanie przewodnika zostało zaktualizowane przez Marię Lord, redaktorkę wydaw-

nictwa Insight Guides i pisarkę. Spod jej pióra wyszły rozdziały dotyczące Adiwasi i funda-

mentalizmu hinduskiego, współczesnych Indii, tańca i muzyki. Dodała również kilka nowych

rozdziałów na temat stanów i regionów: Ladakh, Lakszadwip, Uttaranćal, Dżharkhand

i Czattisgarh, a także dokonała dokładnego przeglądu Informacji praktycznych.

Obecne, siódme już wydanie przewod-

nika opiera się na poprzedniej wersji,

przygotowanej przez brytyjską dziennikar-

kę Jane Hutchings oraz Jana McGirka,

który zajął się rozdziałami o polityce, przy-

rodzie, ochronie środowiska i architektu-

rze sakralnej. Pomocą służyła im Farah

Singha, badaczka, tłumaczka, producent-

ka i mieszkanka Delhi, która napisała o No-

wym Delhi i Andhra Pradeś; pracowała

również nad innymi sekcjami.

Savitri Choudhury, korespondentka

Australian Broadcasting Corporation, zak-

tualizowała rozdział o Asamie – jej rodzin-

nym stanie. Dziennikarka Lea Terhune,

mieszkająca od dawna w Nowym Delhi,

napisała część poświęconą Dżammu

i Kaszmirowi.

Krytyk sztuki i wykładowca Juliet Rey-

nolds, która całe dorosłe życie spędziła

w Indiach, przygotowała rozdział dotyczący

sztuki indyjskiej. Gillian Wright, autorka

sekcji poświęconej Uttar Pradeś, jest tłu-

maczką i producentką filmów dokumen-

talnych, znającą każdy zakątek między

Nowym Delhi a Lakhnau.

Wśród pozostałych autorów przewodni-

ka znaleźli się: geograf dr Kamala Se-

shan, który pisał o geografii i klimacie,

prof. Harbans Mukhia oraz analitycy Prem Shankar Jha i Ajay Singh, odpowiadający

za część o historii Indii.

Rozdział dotyczący społeczeństwa przygotował Radhika Chopra we współpracy z Ja-

nem McGirkiem, a rozdział o religii – prof. V.S. Naravané. Royina Rewal zajęła się święta-

mi i kuchnią. Anil Dharker i Jan McGirk napisali rozdział o kinie, a sam Dharker również

o Maharasztrze. Laila Tyabji przybliża szczegóły dotyczące indyjskiego rękodzieła, a Bill

Aitken – podróży koleją.

Samuel Israel, jeden z najbardziej doświadczonych wydawców książek w Indiach, oraz

Bikram Rewal, dyrektor naczelny Dass Media, napisali tekst o Bombaju; Rewal jest rów-

nież autorem części dotyczącej Madrasu. Meenakshi Ganguly, dziennikarka tygodnika

„Time”, wróciła do swego rodzinnego miasta, żeby zredagować rozdział na temat Kalkuty

i Bengalu Zachodniego. Sardar Khushwant Singh, komentator polityczny pracujący dla

wielu agencji, napisał o Pendżabie i Harijanie, a Aman Nath i Francis Wacziarg – o Radża-

sthanie.

Francuski pisarz Michel Vatin jest autorem rozdziałów poświęconych wschodnim i pół-

nocno-wschodnim stanom indyjskim oraz eseju o herbacie. Madhja Pradeś zostało opisa-

ne przez działacza ruchu na rzecz ochrony przyrody, M.M. Bucha. Rozdział dotyczący Goa

przygotowała Usha Albuquerque. Gudżaratem zajęła się Jaya Jaitly, a Keralą – Pepita Noble.

Vikram Sundarji, bramin tamilski, napisał fragmenty na temat Tamilnadu.

WW wweerrssjjii ppoollsskkiieejj zzaaddbbaannoo oo wwpprroowwaaddzzeenniiee ppoolloonniikkóóww ii iinnffoorrmmaaccjjii ppoottrrzzeebbnnyycchhppoollsskkiieemmuu ttuurryyÊÊcciiee..

Opisy najbardziej interesujàcych

obiektów w cz´Êci ZZwwiieeddzzaanniiee

opatrzono odsy∏aczami

do kolorowych map (np. 1),

a ikonka w górnym rogu strony

informuje, gdzie szukaç mapy.

O K S I Ñ ˚ C E ◆ 3

Granica paƒstwa

Granica stanu

Granica parkunarodowego/rezerwatu

Lotniskomi´dzynarodowe/krajowe

Stacja metra

Dworzec/przystanekautobusowy

Parking

Informacja turystyczna

Poczta

KoÊció∏/ruiny

Klasztor

Meczet

Synagoga

Zamek/ruiny

Stanowisko archeologiczne

Jaskinia

Pomnik

Interesujàce miejsce

MMaappkkii –– ssłłoowwnniicczzeekk

CCaavvee – jaskinia

HHiillllss – wzgórza

LLaakkee – jezioro

MMoouunnttaaiinnss,, RRaannggee – góry

NNaattiioonnaall PPaarrkk,, NN..PP..

– park narodowy

PPaassss – przełęcz

PPllaatteeaauu – płaskowyż

RReesseerrvvee,, WWiillddlliiffee SSaannccttuuaarryy

– rezerwat przyrody

VVaalllleeyy – dolina

TTaaddżż MMaahhaall –– wwiiddookk zznnaadd JJaammuunnyy

Legenda

SPIS TREÂCI

Magia Indii ................................. 1155

Krajobraz i klimat...................... 1199

Kalendarium .............................. 2244

Poczàtki dziejów Indii ............... 2277

Su∏tanaty i okres póêniejszy..... 3344

Pod panowaniem brytyjskim.... 4433

Niezale˝ne Indie........................ 5577

Wspó∏czesne Indie .................... 6677

LudnoÊç...................................... 7777

Religie Indii ................................ 8855

Âwi´ta....................................... 110055

Film........................................... 111111

Taniec i muzyka ........................ 111166

Sztuka ...................................... 112233

Rzemios∏o................................. 113311

Kuchnia indyjska..................... 113377

Flora i fauna ............................ 114433

Kolej ......................................... 114499

Indie 116600

Delhi 116644

Uttar Pradeś 117766

Pendżab, Harijana

i Himaćal Pradeś 118866

Dżammu i Kaszmir 119977

Radżasthan 220044

Kalkuta (Kolkata) 222222

Wschód 223322

Orisa 225588

Andamany i Nikobary 226622

Bombaj (Mumbai) 227700

Maharasztra 227788

Gudżarat

i Madhja Pradeś 228844

Goa 229988

Madras (Chennai) 331100

Tamilnadu i Kerala 331166

Lakszadwip 332288

Karnataka

i Andhra Pradeś 333322

Przednia wyklejka:

Indie

Tylna wyklejka:

Delhi

tlej

H a r ya n a

H imach

Pun jab

P rade

Ganganagar

OkaraKasur

Ambala

DeD

New Delhi

Chandig

Mathura

Ku

Ha

Karnallpur

Bikaner Aligar

Ludhiana

Jullundur

tan

abadAmritsar

Meerut

Lahore

Delhia r

Wprowadzenie

Historia

Wademekum

Mapy

S P I S T R E Â C I ◆ 5

Podstawowe

informacje 334488

Planowanie podró˝y 335511

Rady praktyczne 335544

Komunikacja 335577

Noclegi 336644

Gdzie zjeÊç 339955

Zakupy 440033

Przyroda 440066

J´zyk 440077

♦ Szczegó∏owy spis treÊci

Informacji praktycznych

ssttrr.. 334477

Orisa ......................................... 225577

Andamany i Nikobary ............. 226622

ZZaacchhóódd ..................................... 226677

Bombaj..................................... 226699

Maharasztra ............................ 227766

Gud˝arat .................................. 228822

Madhja PradeÊ ........................ 228899

Czattisgarh............................... 229944

Goa ........................................... 229977

PPoo∏∏uuddnniiee ................................... 330077

Madras ..................................... 330099

Tamilnadu................................ 331144

Kerala....................................... 332222

Lakszadwip .............................. 332288

Karnataka ................................ 333311

Andhra PradeÊ......................... 333399

Indeks.......................................... 441122

Wprowadzenie......................... 115599

PPóó∏∏nnoocc ...................................... 116633

Delhi ......................................... 116677

Uttar PradeÊ ............................ 117744

Uttarançal .................................. 118822

Pend˝ab i Harijana ................. 118844

Himaçal PradeÊ....................... 119900

D˝ammu i Kaszmir ................. 119966

Ladakh ..................................... 119988

Rad˝asthan.............................. 220033

WWsscchhóódd .................................... 221199

Kalkuta..................................... 222211

Bengal Zachodni ....................... 223300

Sikkim ...................................... 223388

Pó∏nocny Wschód.................... 224411

Bihar ......................................... 225500

D˝harkhand ............................. 225544

BibliotekaTowarzystwaAzjatyckiego,Bombaj

Ochrona Êrodowiska ................. 7733

Adiwasi ....................................... 8833

Symbolika budowli...................... 9922

Fundamentalizm religijny....... 110011

Doroczne Êwi´ta...................... 110099

Herbata .................................... 224499

Pierwsza dziesiàtka .................. 1166

Informacjepraktyczne

Okiem znawcy

Zbli˝enia

Zwiedzanie

MAGIA INDIINies∏ychana ró˝norodnoÊç ludzi, kultur i krajobrazów Indii

od dawna urzeka podró˝nych.

W P R O W A D Z E N I E ◆ 1 5

Od niepami´tnych czasów Indie serdecznie przyjmowa∏y przyby-szów i cierpliwie wprowadza∏y ich w swój Êwiat, a jednoczeÊnienie zamyka∏y si´ na poglàdy, idea∏y i obyczaje przedstawicieli od-

miennych kultur. Z takà samà otwartoÊcià i goÊcinnoÊcià spotyka si´wspó∏czesny turysta, niemal od pierwszego wejrzenia zauroczony ró˝-norodnoÊcià tradycji i religii. Indie sà ojczyznà hinduistów, muzu∏ma-nów, chrzeÊcijan, sikhów, d˝inistów, buddystów i ˝ydów, kolebkà ró˝-nych ideologii, poczàwszy od komunistów wspierajàcych ch∏opskie ruchywyzwoleƒcze po nacjonalistów hinduskich.

Bogactwo krajobrazu jest tu ogromne – od najwy˝szych na Êwiecie∏aƒcuchów górskich po tropikalne wybrze˝a. Indie to fascynujàca mo-zaika ludów i miejsc, kraj, który u zwiedzajàcych wywo∏uje niejedno-krotnie skrajne odczucia, nikogo jednak nie pozostawia oboj´tnym.

Istniejà dowody Êwiadczàce o wielkich w´drówkach ludów przez terenyAzji Po∏udniowej w najdawniejszych dziejach Indii. Niektóre plemiona zaj-mowa∏y miejsce rdzennej ludnoÊci, inne integrowa∏y si´ z nià. Masy ludno-Êci nap∏ywajàce z Azji Zachodniej i Ârodkowej pokonywa∏y wysoko po-∏o˝one prze∏´cze na pó∏nocnym zachodzie, przynoszàc zalà˝ki wiaryhinduistycznej, które zakie∏kowa∏y na indyjskim gruncie, a nast´pnie roz-win´∏y si´ w filozoficznie subtelny i wysoce z∏o˝ony system religijny.

Dopiero w ostatnich latach obserwuje si´ ponowny wzrost znaczeniahinduizmu poza subkontynentem indyjskim. Na jego bazie wyrós∏ bud-dyzm, który jest jednà z g∏ównych religii Êwiata, ale Indie przyciàgn´∏ytak˝e islam, chrzeÊcijaƒstwo, zoroastryzm oraz, na niewielkà, lecz bar-dzo istotnà skal´ – judaizm.

Ró˝norodne grupy etniczne, z których wi´kszoÊç zachowa∏a do dziÊswà to˝samoÊç, przynios∏y do Indii odmiennie religie, sztuk ,́ architek-tur ,́ j´zyki, zwyczaje, literatur ,́ style muzyki i taƒca, struktur´ admini-stracyjnà, technologi´ i medycyn .́

Zrozumienie, w jaki sposób w tak ogromnym tyglu kulturowym mo˝-liwe jest pogodzenie tylu przeciwieƒstw, bywa zadaniem nie∏atwym za-równo dla turysty, jak i dla polityków indyjskich, nie brakuje jednak en-tuzjastów gotowych si´ z nim zmierzyç. Ka˝dy patrzy na Indie inaczej.Angielski dziennikarz James Cameron, jeden z najwi´kszych wielbicielitego kraju, trafnie odda∏ jego atmosfer´: „Lubi´ wieczory w Indiach, t´magicznà chwil ,́ gdy s∏oƒce powoli zachodzi na kraƒcu Êwiata, cichniegwar, a ulicami p∏ynie rzeka 10 tysi´cy rowerów, na których urz´dnicys∏u˝by cywilnej wracajà do domu, rozmyÊlajàc o bogu Krysznie i kosz-tach utrzymania”. �

POPRZEDNIE STRONY: targ wielb∏àdów, Puszkar, Rad˝asthan; ghaty – schodki

prowadzàce do Gangesu, Waranasi; Êwiàtynia Dilwara, Mount Abu;

zasady obowiàzujàce w restauracji w Bombaju (Mumbai)

PO LEWEJ: mieszkaniec Rad˝asthanu uprzejmie wita turystów

1 6 � Z B L I ˚ E N I A

PIERWSZA DZIESIÑTKA

√ MADURAJ

Âwiàtynia bogini Minakszi,jedno z najÊwi´tszych miejscw Tamilnadu, przykuwa uwag´ strzelistà wie˝à (gopuram) z rzeêbami.

• PPóó∏∏nnooccnnee kkrraaƒƒccee:: trasa prowadzi w wysokie Himalaje. Rozpoczyna si´ w Manali, nast´pnie biegnie przez jedne z najwy˝szych prze∏´czy Êwiata(po drodze niesamowite widoki) a˝ do nagichszczytów i buddyjskich klasztorów Ladakhu. • ZZ∏∏oottyy TTrróójjkkààtt:: wycieczka rozpoczyna si´ w stolicyIndii, Delhi. Jest to jedna z najpopularniejszych traswiodàca przez Agr´ i Tad˝ Mahal do miastaD˝ajpur i imponujàcego fortu Amber.• RRóówwnniinnaa GGaannggeessuu:: z Delhi obszar zalewowyGangesu rozciàga si´ a˝ do Kalkuty. Po drodzefascynujàce miasta Lakhnau i Waranasi orazwa˝ne buddyjskie oÊrodki w stanie Bihar. • WWsscchhóódd:: trasa rozpoczyna si´ w pe∏nej ˝yciaKalkucie, mieÊcie, w którym przenikajà si´ wp∏ywywielu kultur, nast´pnie mo˝na wybieraç: pierwszywariant wiedzie na po∏udnie do Orisy – bajkowegomiasta Êwiàtyƒ, drugi na pó∏noc do górskiej miejscowoÊci Dard˝iling i ma∏o zbadanych rejonów pó∏nocno-wschodnich.• RRaadd˝̋aasstthhaann:: jeden z najbarwniejszychi najcz´Êciej odwiedzanych regionów Indii,z licznymi pa∏acami, fortami i Êwiàtyniami.Najwa˝niejsze spoÊród miejsc, które nale˝y zwiedziç: Udajpur, Mount Abu, D˝odhpur i D˝ajsalmer. • IInnddiiee ÂÂrrooddkkoowwee:: trasa rozpoczyna si´od zwiedzania Êwiàtyƒ w Khad˝urahoi prowadzi do najciekawszych w kraju rezerwatów dzikiej przyrody w Kanha, Bandhawgarhu oraz Indrawati. • ZZaacchhóódd:: Bombaj – t´tniàce gwaremcentrum filmowe i handlowe.W pobli˝u, w Ad˝ancie i Elurze,uwag´ przyciàgajà bajkoweÊwiàtynie wykute w skale.• DDeekkaann:: do jego atrakcjinale˝à ruiny w Hampi orazpe∏ne kontrastów miastaBangalur i Majsur. • ÂÂwwiiààttyynniiee ttaammiillsskkiiee:: trasaprowadzi z Madrasu (Sennaj),ostoi tamilskiej kultury,na po∏udnie do Êwiàtyƒw Mahabalipuramie,Tand˝awurze i Maduraju. • WWyybbrrzzee˝̋ee MMaallaabbaarrsskkiiee::wycieczka po przepi´knejKerali, obejmujàcaTriwandrum i pla˝eoraz sp∏yw do portuw Koczinie.

π D˚AJSALMER Opustosza∏a cytadela z fortem z ˝ó∏toz∏otego piaskowca i wspania∏ymi domami kupieckimi (haveli) to najstarsza stolica Rad˝putany.

π TAD˚ MAHAL

Symbol Indii – monumentalnemauzoleum z bia∏ego marmuru urzeka idealnà symetrià i finezjà detali.

Z B L I ˚ E N I A � 1 7

√ ¸ODZIÑ PO WODACHKERALI

Âródlàdowe wody regionuKerala mienià si´ barwamib∏´kitu i szmaragdu.Na brzegach rosnà niezliczone palmy kokosowe.

® LADAKH

Himalajskie ksi´stwo buddyjskie na Wy˝ynie Tybetaƒskiej, otoczone surowymi nagimi szczytami.Imponujàce klasztory buddyjskie (gompa) Ladakhu skrywajà niezliczone skarby sztuki.

√ AD˚ANTA

Pochodzàce z II w. p.n.e.,wykute w skale Êwiàtyniew Ad˝ancie zdobià olÊniewajàce freski zaliczane do najwi´kszychdzie∏ sztuki buddyjskiej.

√ DARD˚ILING

Z tej górskiej miejscowoÊciotoczonej plantacjami herbatymo˝na podziwiaç niezwyk∏ewidoki na wschodnie Himalaje. Niezapomnianychwra˝eƒ dostarcza podró˝ turystycznà kolejkà himalajskà (Toy Train) wpisanà na list´ UNESCO.

π KHAD˚URAHO

Misternie wykute w skaleÊwiàtynie w Khad˝urahow stanie Madhja PradeÊ to wyraz afirmacji ˝ycia. Pochodzà z X w. Sà efektempo∏àczenia niezwyk∏ej wyobraêni, religijnego oddania i zmys∏owoÊci.

® HAMPI

Pozosta∏oÊci stolicykrólestwa Wid˝ajanagaruw Hampi dzia∏ajà nawyobraêni´. ÂwiàtyniaVittala zosta∏a wpisanana list´ UNESCO.

√ WARANASI

NajÊwi´tsze miejsce nadnajÊwi´tszà rzekà Indii i jedno z najstarszych miastÊwiata. Schodki wiodàcedo Gangesu (ghaty) i uliczkiWaranasi to miejsca, gdziemo˝na zaobserwowaç najwa˝niejsze momentyludzkiego ˝ycia – narodziny,Êluby, akty g∏´bokiego oddania religijnego, Êmierç.

P oni˝ej charakterystycznego wybrzuszenialàd Indii „zwija si´” niczym tràba s∏onia, by„piç” wod´ z Oceanu Indyjskiego, Zatoki

Bengalskiej i Morza Arabskiego. Nic dziwnego,˝e Indie odczuwajà tak wielki g∏ód wody. Najwi´k-sze pustynie Êwiata – Arabska, Sahara i tereny pó∏-nocnego Meksyku le˝à na tej samej szerokoÊcigeograficznej. Ale obszar Indii si´ga o wiele dalej,poza pustyni´ Thar, a wi´ksza wysokoÊç geogra-ficzna sprawia, ˝e wyst´pujà tu lasy deszczowe, ∏à-ki o alpejskim charakterze i lodowce.

Pory roku Monsun nadciàgajàcy z po∏udniowego zachoduwieje w ca∏ym kraju od po∏owy czerwca do koƒ-ca wrzeÊnia, przynoszàc du˝à wilgotnoÊç i obfiteopady deszczu. Gdy ust´puje w paêdzierniku, gle-ba osusza si ,́ a poziom wilgotnoÊci spada. Wy-brze˝a po∏udniowo-wschodnie do stycznia nawie-dzane sà przez ulewy i cyklony.

W listopadzie, gdy s∏oƒce grzeje s∏abiej, na rów-ninie pó∏nocnej rozpoczyna si´ pora ch∏odna.Do lutego w Himalajach i rejonach podgórskich(gdzie mo˝na jeêdziç na nartach) temperatura jestniska (poni˝ej 5°C), na równinach umiarkowa-na (15–20°C), na po∏udniu natomiast, poza ch∏od-niejszymi obszarami wy˝ynnymi, przekracza 20°C.

Indyjskie lato, które trwa od marca do maja,jest goràce i suche. Na pó∏nocy bardzo silne wia-try wzbijajà tumany kurzu, a najwy˝sza tempera-tura w dzieƒ wynosi Êrednio 40°C. Na po∏udniuIndii jest parno i goràco, ale temperatura zwy-kle jest znoÊna (27–29°C).

W Êlad za monsunemZ nadejÊciem czerwca intensywny upa∏ panujàcyna równinie pó∏nocnej przegania górne warstwypowietrza na pó∏noc od Himalajów i Êciàga mon-sun na obszar ca∏ego kraju. Monsun nawiedzanajpierw wybrze˝e po∏udniowo-zachodnie, na-st´pnie rozchodzi si´ w kierunku wschodnim i pó∏-nocnym, a gdy dotrze do delty Gangesu, przecho-

dzi przez szerokie doliny rzeczne ograniczone Hi-malajami i ich obficie zalesionym przedgórzem.

Poros∏e bujnà roÊlinnoÊcià lasy deszczowe po-krywajà wzgórza wybrze˝a po∏udniowo-zachod-niego w Kerali, gdzie nizinne laguny os∏oni´te sà palmami kokosowymi niczym baldachimem.Wybrze˝e rozciàga si´ na pó∏noc do ujÊcia rzekna równinach Goa, gdzie delikatne fale Morza

Arabskiego muskajà rozleg∏e s∏oneczne pla˝e. Po-zosta∏a cz´Êç wybrze˝a, w wi´kszoÊci skalista,przechodzi w niski czerwonawy p∏askowy˝ rów-noleg∏y do wybrze˝a, a nast´pnie w bardziej stro-me, ciemne, zalesione stoki Ghatów Zachodnich.Dalej na pó∏noc, w Kathijawarze, wybrze˝e jestzasolone, a na bagnistych nizinach spotyka si´zwykle mnóstwo flamingów.

W g∏´bi làdu spore po∏acie pokryte polami ba-we∏nianymi i s∏onecznikowymi przeplatajà si´ zeskalistà pustynià. Od Rann (zasolonych terenówbagiennych) w Kutch na zachodzie, do rzeki Lu-ni, ciàgnie si´ Wielka Pustynia, a dalej na pó∏noc,pomi´dzy D˝ajsalmerem a D˝odhpurem, Ma∏aPustynia. Jest to busz ze skalistymi wzgórzami,na których gdzieniegdzie dumnie wznoszà si´ for-ty w∏adców rad˝puckich. W tym rejonie mo˝na

W P R O W A D Z E N I E ◆ 1 9

PO LEWEJ: krajobraz uprawny, Uttar PradeÊ

PO PRAWEJ: wody Kerali w po∏udniowo-zachodnich

Indiach

KRAJOBRAZ I KLIMATNiewiele krajów ma tak zró˝nicowany krajobraz

jak nawadniane dzi´ki monsunom i palone s∏oƒcem Indie.

zobaczyç wa∏´sajàce si´ stada owiec i kóz orazwielb∏àdy dêwigajàce bawe∏n´ i marmur.

Pustyni´ od równiny Gangesu i utworzonej przezlaw´ wy˝yny Dekan oddzielajà p∏askowy˝e Mal-wa, Bundelkhand i Rewa, o nierówno ukszta∏to-wanej powierzchni. Skaliste, surowe i pokryte cien-kà warstwà gleby tereny wy˝ynne sà nawadnianeprzez rzeki Czambal, Ken i Betwa. Wàwozy wy-rzeêbione przez rzeki tworzà dzikie obszary o nie-zwyk∏ych formacjach skalnych i ubogiej roÊlinnoÊci,a pola gorczycy i pszenicy mozaik´ zieleni i z∏ota.

Na zachodzie równina gwa∏townie przechodziw powulkaniczny p∏askowy˝, tworzàc góry Win-

dhja. Pasmo gór Satpura oddziela rzek´ Narbad ,́p∏ynàcà przez wàski parów i rzek´ Tapi, toczàcàwody przez szerokà dolin .́ Na po∏udnie od Tapiwznoszà si´ wzgórza – w Ad˝ancie i Elurze w ichska∏ach wykuto groty i ozdobiono je malowid∏ami.

Dawne miasto portowe Surat, u ujÊcia Tapi,s∏yn´∏o niegdyÊ ze z∏otego i srebrnego brokatu(zari). To tutaj w 1608 r. dotar∏ pierwszy statekbrytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, za-k∏adajàcej w nast´pnych latach liczne faktorie,czyli oÊrodki handlowe.

Do 15 czerwca dà˝àcy na wschód monsun do-ciera do wy˝yny Czhota Nagpur w D˝harkhan-dzie, gdzie sp∏ywajà wody rzeki Damodar. Jest torozleg∏a wy˝yna ze wzgórzami w kszta∏cie sto˝-ka lub kopu∏y, które wyglàdajà jak gigantycznebaƒki mydlane.

W ciàgu trzech d∏ugich monsunowych miesi´-cy brunatne lasy z drzewami mas∏owymi, bam-busowymi i tekowymi stajà si´ zielone, a Adiwasi(zbiorcza nazwa rdzennej ludnoÊci Indii obejmu-jàca ok. 256 spo∏ecznoÊci, ˝yjàcych w trudno do-st´pnych rejonach – zalesionych i górzystych)zbierajà szelak – wydzielin´ pewnego gatunku leÊ-nego owada.

D˝amszedpur to miasto, gdzie wyrabia si´ stal,znane z kopalni w´gla i rud ˝elaza. Wy˝yn´ ota-czajà od wschodu wzgórza Rad˝mahal schodzà-ce stromo na równin´ Gangesu, gdzie rzeka ostroskr´ca w kierunku morza.

DekanSzczyty stromych wzgórz pokrytego czarnà lawàDekanu wieƒczy zbudowany przez Marathów ∏aƒ-cuch fortec nie do zdobycia. Nawodniony p∏asko-wy˝ Karnataka, który przecinajà rzeki Kryszna,Godawari i Kaweri p∏ynàce na wschód, porasta-jà g´ste lasy sanda∏owe, tekowe i kostràczynowe– w ich naturalnym Êrodowisku ˝yjà na wolnoÊ-ci s∏onie. Dalej na wschód p∏askowy˝ Telenga-na pokrywa jedynie cienka warstwa czerwonawejgleby, urozmaicona gdzieniegdzie niewielkimiwzniesieniami.

Na po∏udniowy wschód od p∏askowy˝u, od-dzielony od Kerali B∏´kitnymi Górami i skryty-mi w chmurach wzgórzami Palani, rozciàga si´w kierunku wschodnim p∏askowy˝ Kojambatur.Zaczynajàca tu bieg Kaweri p∏ynie na wschód

2 0 ◆ W P R O W A D Z E N I E

do równin Tamilnadu. ˚yzna delta rzeki dzi´kiuprawom ry˝u jest prawdziwà skarbnicà tego sta-nu, zapewniajàc dobrobyt, którego wyrazem jestpe∏na przepychu architektura Êwiàtynna takichmiast jak Tand˝awur.

Zmierzajàc na wschódKamieniste wschodnie wybrze˝e Indii, z rozleg∏y-mi ods∏oni´tymi obszarami, gdzie miejscami ro-snà aloesy i palmy, a brzegi zajmujà aluwialnetrz´sawiska, przechodzà ku pó∏nocy w ˝yzne nizi-ny, z deltowymi ujÊciami rzek Kryszna, Goda-wari i Mahanadi. Tam, gdzie dotar∏ letni monsun,g´ste lasy ust´pujà plantacjom trzciny cukroweji tytoniu.

Przesuwajàc si´ nad Zatokà Bengalskà, po∏u-dniowo-zachodni monsun uzupe∏nia zapasy wo-dy, a nast´pnie dà˝y dalej w kierunku zachodnim,wzd∏u˝ równiny Gangesu, i na wschód, prze∏o-mem Brahmaputry.

Na wschodzie p∏askowy˝ Szilong przecina doli-n´ Brahmaputry obszarami Garo, Khasi i D˝ain-tia, prowadzàc przez ∏aƒcuch górski mi´dzy sta-nem Asam a Birmà. Rzeka p∏ynie zakolami przezdolin´ w ogromnym skalistym korycie. Krajobrazurozmaicajà niewielkie wioski, pola ry˝owe i her-baciane; rosnà tu tak˝e drzewa morwowe, na któ-rych hoduje si´ jedwabniki, a plantacje ananasówprzynoszà obfite plony.

Delta namorzynowaBrahmaputra dop∏ywa do delty Gangesu, gdzieznajduje si´ port Kalkuta. Lasy namorzynowe(zwane inaczej mangrowymi), poprzecinane od-nogami rozrastajàcej si´ delty, dajà schronieniemi´dzy innymi tygrysowi bengalskiemu. W g∏´bilàdu wyci´to d˝ungl ,́ aby uprawiaç j´czmieƒ i ro-Êliny stràczkowe.

Podà˝ajàc w Êlad za monsunem w kierunku za-chodnim, dociera si´ do równiny w Êrodkowymbiegu Gangesu. Suma rocznych opadów deszczuwynosi tutaj 80 cm (w Delhi 140). Na pó∏noc odrówniny wnoszà si´ Himalaje, przez które dop∏y-wy Gangesu p∏ynà lasami kostràczynowymi, two-rzàc ostre zakola, a brzegi poroÊni´te sà trzcinà.W Terai, tak jak w rejonie Duars w Bengalu, sàd˝ungle pe∏ne drzew tamaryndu i kostràczyny, za-pewniajàce wspania∏e schronienie tygrysom.

Zmierzajàc na zachód, mo˝na zauwa˝yç jak,nawadniane pszeniczne pola Pend˝abu przecho-

dzà w suche ziemie Harijany. Tutaj, u wylotu do-liny Gangesu, le˝y Delhi. Na pó∏noc ∏aƒcuchygór Sziwalik i ˝wirowe doliny prowadzà coraz wy-˝ej i wy˝ej, a˝ do malowniczo oÊnie˝onych szczy-tów Himalajów.

Dolina Tisty we wschodnich Himalajach roz-ciàga si´ naprzeciwko delty Gangesu. W górnejcz´Êci delty le˝y Sikkim. W okolicy spotyka si´dziko rosnàce orchidee i rododendrony, a w g´-stych lasach ˝yjà pi˝mowce i nosoro˝ce. Dolinyprzypominajà niezwyk∏à malowniczà mozaik´ z∏o-˝onà z pól ry˝owych, a na tarasowych zboczachroÊnie kukurydza i proso. �

K R A J O B R A Z I K L I M A T ◆ 2 1

PO LEWEJ: ˝niwa w okolicy Tiruchirappalli w Tamilnadu

PO PRAWEJ: B∏´kitne Góry (Nilgiri), zachodni Tamilnadu

Ârodkowe Himalaje, Himaçal PradeÊ, to ulubione

miejsce amatorów trekkingu i ∏owienia ryb. Z∏ocàce

si´ w s∏oƒcu, pokryte Êniegiem ∏aƒcuchy Dholadhar

oddzielajà rzeki Bjas i Rawi. Tereny w górnym biegu

Bjas zajmujà sady jab∏oniowe i dolina Kulu. Nad rzekà

Satled˝ tarasowe zbocza, na których uprawia si´

ziemniaki i ry˝, otacza d˝ungla pe∏na drzew cedrowych.

Tradycyjne trasy w´drówek pasterzy z plemienia

Bhotiów wiod∏y z doliny Kulu na wy˝ynne pastwiska

Ladakhu. W najni˝ej po∏o˝onych dolinach pogórza

Himalajów, Terai, latem jest parno i goràco, a w lipcu

wyst´pujà obfite opady deszczu. Koczowniczy tryb

˝ycia Bhotiów z czasem zastàpi∏a osiad∏a gospodarka

pasterska na skraju lasu i rolnictwo w dolinach.

TRASY W¢DRÓWEK NOMADÓW