İMAM QƏZZALİ TÖ VHİD RİSALƏSİ İMAM QƏZZALİ TÖVHİDİN ƏSASLARINDAN BƏHS EDƏRƏK ONUN ƏSAS SÜTUNLARININ NƏDƏN İBARƏT OLDUĞUNU RİSALƏSİNDƏ DİLƏ GƏTİRMƏKDƏDİR. HƏR BİRİNİZƏ FAYDALI OLMASI İSTƏYİ İLƏ… İSTANBUL 2012
MAM QZZAL T VH D R SALS
MAM QZZAL TVHDN SASLARINDAN BHS
EDRK ONUN SAS STUNLARININ NDN
BART OLDUUNU RSALSND DL
GTRMKDDR. HR BRNZ FAYDALI
OLMASI STY L
STANBUL 2012
1
NDKLR:
MAM QZZAL ....................................................... 2
N SZ YERN ....................................................... 2
MQDDM ........................................................... 5
KLMEY TVHDN MNASI ............................. 10
KLMEY TVHDN MEYVS ........................... 13
KLMEY TVHDN HAQQI ............................... 16
KLMEY TVHDN HAKMYYT ................... 18
QLBL NFS ARASINDAKI NC FRQ ............. 20
HDAYT NURUNUN NMUNS ........................... 22
KLMEY TVHDL GLN SADT ............... 25
HQQ SEVG ....................................................... 29
RAD NDR? ....................................................... 29
TVHD NURUNUN KS OLUNMASI ..................... 31
VLYANIN MQAMLARI. .................................... 34
QLBLR ONUN LNDDR ................................ 37
ALLAH TALAYA AD SFTLRN HQQT ... 37
ARFLR AILAN SRRLR ................................ 39
BBLOQRAFYA: ................................................... 42
2
mam Qzzali
slam alminin n byk alimlrindn olan Qzzali h. 450-ci ild (1058 m.) rann
Xorasan yaltinin Tus hrind andan olmudur. lk thsilin Tusda balam, ilk fiqhi
biliklrini burada mllimi hmd b. Muhammd r-Razqanidn almdr. Sonralar Crcana
v ordan da thsilini davam etdirmk n Niapura getmidir. Niapurda dvrn
alimlrindn mamul Haremeyn l-Cveynidn drs alaraq, buradak thsilini d
tamamladqdan sonra elm yolculuuna xan .Qzzali mhur vzir Nizamulmlkn yanna
gedrk, bir mddt onun yannda qaldqdan sonra Hicri 484-c ild (1091 miladi)
Badatdak Nizamiy Mdrssinin ba mdrrislik vzifsin tyin olunmudur.
Burada hm Slcuqilr dvltinin hakimlri v hm d mumi xalq ktllrindn
ehtiram grn Qzzali, geni hrtin v maddi imkanlarna baxmayaraq bu vziyytdn
drin bir rahatszlqla v mnvi narahatlqla yaranan dalalanmalarla drslrini trk edib,
tlblrl laqsini ksdi. ld etdiyi mlumatlar v dnyvi mqamlar z ruhunun, qlbinin
ehtiyaclarn qarlamaa kifayt etmdi.
znn ifad etdiyi kimi Badatdak bu drd il mllimlik hyatndan sonra am,
Qds, Mkk, Mdin v Tusda ken on bir illik bir inziva hyat var ki, el Qzzalini
Qzzali edn d sl bu illrdir. Hicri 499-cu ild (m. 1106) Nisapurda yenidn drs vermy
balad. Bu ikinci tdris dvr d uzun kmdi. Tus hrind evinin yanna bir mdrs v
bir tkk tikdirdi. Hicri 505-ci ild (M. 1111) vfat edn qdr hqiqt elmlrinin tlim v
tdrisi il mul olmaa ald. zndn sonra bir insan mrn smas mmkn olmayan
bir ox sri miras buraxd v srlr boyu mnvi iradn davam etdirib btn slam alminin
mhbbt v duasna nail oldu. Buna gr d "Hucctul slam" adna layiq grlmdr.
Ruhu ad olsun!...
N SZ YERN
Sevgili Oxucularmz!
Giri niyyti il qlm alnan v sizin diqqtiniz atdrlan bu yaz, trafl
fikirlilrk, uzun kild yazlmasna chd olunsa da buna nail olmaq mmkn olmamdr.
Hminin mvcud vaxt v imkanlarn, hm d mnvi halmzn bu kimi msllri (ilmi
ldun, tvhid v.b.) ifad etmy uyun olmamas bir sbb olaraq gstril bilr. Bununla
3
yana bu qdr mhm v shv baa dlmsi (ya da he baa dlmmsi) kimi
ehtimallara mruz qalan mhm mvzulara aid he bir ey yazmamaq biz gr doru
olmazd.
Qsa kild ifad etmk mmkn olarsa, zrind bir mddt fikirlm v qeydlr
alma ehtiyac duyduumuz bir mvzuda xsi qnatlrimizin bir qismini yen d sizinl
blmdn kein bilmdik. Blk bizim bacarmadmz siz bacarar, bizd oyanmayan
hqiqtlr sizd oyanar dey, linizdki kitabn mvzularn ruhuna dair bir ne mslni qsa
kild, bir ltif kimi siz tqdim edirik.
Xsusi mnada deyil, mumi mnas il "ledun elmi" hyatmzn hr shifsind v
hr bir sahsind hal, hrkt, dnc v buna bnzr btn insani hallarmz znd
birldirmkddir. Hava, iq v ya su kimi slind hr yer, hr ey sirayt etmi haldadr.
nki "almi hadtd hr ey "almi qeyb" il laqlidir v almi hadt, almi qeyb
trfindn (hr yer v hr eyd) tam kild hat olunmudur. nsann olduu sbblr
almind, bzi vsil v vasitlr il mxtlif elmlrdn bir drc ld ed bilr. Bu elmlr,
qulun tlbin v seimin gr frqli olar; amma ntic etibar il btn ld olunanlarn
"mrift" (Allah yann hadti il tanma), "hqiqt", "nur" v "hikmt" halna evrilib
insanda qlbi v ruhi bir "oyana" vsil olmas ancaq ikinci ynlil mmkn ola bilr. Bu
da aldan qlb bir krp atb btn mlumat v qeydlri ritmk, ffafladrmaq,
yandrmaq demkdir... Bellikl hikmt v mrift nemtin layiq olmaqdr. Mhz elmi batin,
elmi qeyb, elmi ldun klind ifad olunan hqiqti fikrimizc bu mnada fikirlmk daha
dzgn olacaqdr.
Elmi ldun deyiln bu gizli elmi, sirrli hqiqti alla qavraya bilmmk, slind
"ksb 1 v vhb 2 " mslsini drk etmm v ikisini bir-birindn tamamil ayrmaqla
laqdardr. Ksb qulun qazancdr; vhb is Allahn ehsandr. slind hr bir "ksb" eyni
zamanda "vhb"dir. Hr ey sbblr dairsindn baxlarkn "ksb", amma etiqad v qdrt
dairsindn baxlarkn "vhb"dir.
Hr ey biz sonsuz ikram v ehsan sahibi Ulu yaradan trfindn verilmidir. Ksbin
iind vhbi gr bilmmk, elmin, sbb ntic znciri iind qalaraq, ancaq mhdud rtlr
iind ld olunan bir mlumat v mdniyyt mcmusundan ibart olduu dncsini
oyandrar ki, bu da shvdir.
Bu anlay, insann mahiyytinin n qdr geni v zngin olduunu drk etmdn,
insan ancaq bir "all varlq" qbul etmkdn qaynaqlanar. Halbuki al qlbdn ayrlm bir
1 rbc ksb felindn gln ld olunan ilahi nemtl v ltflri ifad edir
2 rbc vahb felindn gln birbaa Allahn verdiyi,ltf olunan nemtlri bildirir
4
vziyytd z bana v zn aid olaraq dnmk d ayr-ayrlqda bir problemi ortaya
xardarar. Halbuki insan qlb, ruh, al, xyal, sirr v s. bu kimi v daha ox mnvi
xsusiyytlr olan hssas cvhr v hisslrdn ibart mrkkb bir mxluqdur. Buna gr
elmi ldun; Allah Tala trfindn ruha frln bir nurdur, qlb atlan xsusi bir elmdir,
sirr mant ediln ilahi bir mantdir dey bilrik. Elmi ldun n qula veriln czi iradnin
srf olunmas, myyn sbblr sarlmas, onu qbul etmy bir drc hazrln aparlmas
lazmdr; ancaq iin sli qulun ksbi deyil, Allah Talann seimi v ehsandr. nki o, hr
ks verilmz. Gndlik hyatmzdak i, faliyyt v dnclrimizi hmi adt etdiyimiz
bir sbb ntic znciri iind v maddi rtlrd qiymtlndirr, hadislr v kainata tk
gzl baxar; biz bilr, biz edr, biz ilyib, biz qazanarq kimi znnlrl ciddi bir xtaya
drik. Sadc istehsal etdiklrimizi nzr alb, bunun xaricind "elmi iman", "elmi tvhid",
"mrift", "mhbbt", "ilham", "frast" kimi mnvi elmlrin ola bilmsini he
fikirlmirik.
lk nvbd gndlik hyatmz v onda mahid olunan (cziyyat) Allahdan
ayrlaraq (haa!) adi sbblr isnad olunar. Bunun adi bir tzahr kimi elmi ancaq fiqh,
tfsir, klam, fizika, kimya, biyologiya kitablarnda yazlanlar misal gtr bilrsiniz.
Halbuki hqiqi elm, insan ruhunun yann hqiqtini bilmsinddir. Hqiqi elm yann
mlkn deyil, mlkutunu bilmkdir.
mam Qzzali (r.h.) risalsinin el ilk cmllrind slind elmi ldunnun (bir szl
iman, yaqin v tvhid elminin) ld olunma klin v zruri rtlrin bu szlri il diqqt
kir:
"Hmd seiln qullarnn qlblrini vlilik nuru il bzyn, onlarn nfslrini n
gzl ilahi kmyi il trbiy edn, irfan sahibi alimlr dirayt aarlar il tvhid qapsn
aan Allaha mxsusdur." Burada "seiln qullarnn qlblrini vlayt nuru il bzyn"
demkl; hm qlblrin ancaq iman, tqva v saleh ml sasna dayanan "vlayt nuru il"
bzncyini, hm qlbin vlayt nuru il bznmsinin ancaq Allah Talan tanmaa bal
olduunu bildirir.
Bundan baqa "dostlarnn qlblrini bzyn" ibarsind qlbin bznmsi, mnvi
gzllik, elm v hikmt il doldurulmasnn ancaq Allah Talaya aid olduu, bunun qulun
istyi il deyil, Allahn ltf v ehsan il olduunu ifad etmkddir.
Bu msld insann zrin dn vzif, bu ilahi ikram almaa qlbini hazrlamas,
bunun n lazmi tdbirlri grmsidir. Bunun n gzl yolu; qulun davaml bir tvaz,
tslimiyyt, fqt v tfkkr uru il nfsinin trbiysin almasdr. Qula dn, irad
gstrib, sbblr sarlb Allahn drgahna ynlrk dili, qlbi v hal il ona
5
yalvarmasdr. Bunun ardnca "...xsusi ilahi kmkl onlarn nfslrini trbiy edn" ifadsi
il, nfslrin trbiysinin ancaq Allah Talann kmyi il mmkn olduunu, hidayt,
mnvi tmizlik, trbiy v trqqinin tmlini bu ilahi dstyin sbb olduuna yer verilir.
"...rfanl alimlr dirayt aarlar il tvhid qapsnn almas" iki sas rt
balanmaqdadr. Birinci msl, "irfanl alim olmaq" (ancaq alim olmaq deyil); ikinci "dirayt
aarlarn" istifad etmkdir. "rfanl alim" olmaq, alla qlbi birldirmkl mmkndr.
Elm alla, irfan qlbl yrnilr. Elm bilmk, irfan tanmaqdr. Elm trif etmk, irfan birbaa
dadmaqdr. Elm drk etmyi, irfan is sevmyi tlb edr. slind ikisi d bir-birini
tamamlayar; nki ikisinin d qayna birdir; hdflri d eynidir. Bu kainatda hr ey,
Allahdan glr; Allaha gtrr. Tbii ki, onun dilini baa db arxasnca gednlr!
Dirayt ayrca bir sntdir. Dirayt frast istr. Frast iin slin baxmaq, hqiqtin
nfuz etmk, gizli olan eylri grmk, grdyn drk etmk, drk etdiyini qavramaq,
qavradn yaamaq v yaayaraq hqiqt varmaqdr. Bunun nticsi hqiqt heyran
qalmaq, Haqqn dadna atmaq, bu eq il yeni bir qlb sahib olaraq, kamil insan olmaqdr.
Vsslam3
MQDDM
Hmd Allah Talaya mxsusdur. Salt v slam Peymbrimiz Hz. Muhammd
(s.a.v.) onun hli beyti v shabnn zrin olsun!... slam alminin seilmi simalarndan
olan imam Qzzali, Peymbrimiz Muhammd Mustafadan (s.a.v.) rvayt olunan, "L ilh
illallah mnim qalamdr. Bu qalaya girn xs zabmdan xilas olar"4 malndak qdsi hdisi
bu kild izah olunur:
L ilh illallah, byk bir qala v tvhidin bayradr. Bu qalaya snanlar bdi
sadt v sonsuz nemti; bu qalaya girmyib bunun xaricind qalanlar bdi gnaha v zaba
layiq grlr.
gr bu klim [klimeyi tvhid] snin qlbini tamamil hat edn bir riv
olmasa, bu klmnin ruhu qlbinin iin yerlmz; tvhidin sltnti, nfsini, hva v
hvsdn qorumayb eytanlar qlbin girrs, demli qalann lnd qalmsan. Sadc
dilinl "l ilh illallah" demyin el d byk bir dyri yoxdur.
3 Yusif zkan ZBURUN
4 bu Nuaym, Hily, 3/224; Deylmi, Firdvsl xbar, nr.4458; l Camius Sair, nr. 6048; a.mlf., d-Durrul
Mnsur, 4/293
6
O halda bu klimdn n qdr faydalandn yax kild fikirl! gr tvhidin
mnasn drk edrk, ruhuna nfuz etmisns, "Allah onlarn qlblrin iman yazm v
onlar zndn bir ruhla (nurla) dstklmidir."5
Bu mzmunda olan ayti krimd z ksini tapan, mxluqatn seyyidi
Hz.Muhammd (s.a.v.) v yz iyirmi min yaxn peymbrin nsibi olan nemt nail
olman ifad edir. Bellikl dnya v axirt nemtini ld edr, hr iki cihanda sadt nail
olar, vlilr dftrin yazlar v "almi fazl"dan6 hesab olunarsan. Bel ki Allah Tala bu
msly diqqt krk, "Kim Allaha v peymbr itat edrs mhz onlar, Allahn
nemt verdiyi peymbrlr, siddiqlr, hidlr v salehlrl birlikddir. Onlar n gzl
dostdur. Bu byk nemt Allahdandr. Hr eyi lazm kild biln kimi Allah kifayt
edr." buyurulmudur7
gr tvhiddn alnan nsib bu klmni ancaq dil il demkdn ibartdirs; bu halda
bu aynin ifad etdiyi xslrdn olarsan:
"Bdvilr, 'man etdik' dedilr. De ki: Siz iman etmdiniz, ancaq slama girdik deyin.
man hl d qlblriniz yerlmdi. gr Allaha v rsuluna itat edirsinizs, Allah
grdynz gzl mllrdn he birinin svabn siz qsurlu vermz. Allah afurdur,
rhimdir."8
Bu ayd izah olunduu kimi, dil il "l ilh illallah" deyib bitirmk, mnafiqlrin
risi Abdullah b. bey b. Kab b. Slul v yz min mnafiqin grdy bir idir. Qurani
Krimd bu msly iar olunaraq, bel buyurulmudur:
"Ey Muhammd! Mnafiqlr snin yannda olarkn; bhsiz snin Allahn
rsulu olduuna hadt edrik. " deyrlr. Allah snin z peymbri olduunu, bununla
yana mnafiqlrin d yalan olduqlarn bilir. "9
5 Mcadil 58/22
6 Allah Talann xsusi ehsan v ikram il muaml edib hidayt atdrd kslr deyilir. Bunun ksi almi
adidir. Almi adi, Allah Talann dalti il mnasibt gstrib, xsusi kmyini kdiyi v nfslrin trk edib kfr iind buraxd xslrdir. Qsa kild almi fazl, cnntlik olan mminlr; almi adi is chnnmlik olan kafir v mnafiqlrdir. Bundan baqa bu iki ifad, onlarn siftlrini bildirmk n d istifad olunmudur. Kitabn nvbti shiflrind mvzu il laqdar olaraq geni izahlar mvcuddur
7 Nisa 4/69-70
8 Hucurat 49/14
9 Munafiqun 63/1
7
Mhz bu halda sn, dnyada v axirtd ziyana urayanlardan olarsan ki, bu hal aq
bir zrrdir. Bu hal iind almi adinin yni chnnmliklrin v Allahn dmnlrinin
siyahsna qeyd olunarsan. Bel ki Qurani Krimd, "bhsiz mnafiqlr chnnmin n alt
tbqsinddir. Onlara bir kmki d tapa bilmzsn"10 buyurulmudur. "L ilh illallah"
bir qaladr. Ancaq mnafiqlr ona qar iftira v yalan mancanan quraraq txribat
glllrini atblar, syan v nifaq kiclri il onu yxmaa niyytlniblr. Bu kimi xslrin
iin dmn girib tvhidin izlrini yox etmi, onun mllr ks olunan gzlliyini qaraltm,
bu gzlliyin qrarlaaca qlblrini tarimar edib, onlardan tvhid klmsinin mnasn alm
v onlar quru kild buraxmdr. Buna gr d hdisd, "Dorusu Allah sizin csdlriniz
deyil, sadc qlblriniz baxar" buyurulmudur.11
"L ilh illallah"n mnas aradan qalxm ancaq, bir ne hrf v sz yn
qalmdrsa bu, tvhid klmsinin qalasnn mnadan yoxsul bir kild ancaq dill
xatrlanmasdr. Nec ki dill "at" demk dili yandrmaz, "su" demk istiliyi aparmaz,
"rk" demk qarn doyurmaz, "qlnc" demkl vcud ksilmzs; eyni kild, ancaq dill
klimeyi tvhidi demk d insan pisliklrdn (Allahn rzas daxilind olmayan hallardan)
uzaqladrmaz. Xalq arasnda adt haln alam bir sz var: "Alov demkl he kimin dili
yanmayaca kimi; min df qzl, qzl demkl d he kim zngin olmaz."
Sz qabq, mna meyvdir. Sz sdfdirs, mna incidir. Mna olmasa qab
neynirsn? ncisi olmayan sdf ny yarar?! Klimeyi tvhidin szlri v mnas, bdn il
ruh kimidir. Ruhsuz bdn bir ey yaramad kimi, bu ifad d (klimeyi tvhidin) sli
olmadan he bir xeyri olmaz.
Almi fazl (cnntlik mminlr) klimeyi tvhidin hm klini, hm d slini alb,
kli il zahirini, sli il ilrini bzmidir. Bellikl dnya v axirt nemtlrini ld
etmilr. Qurani Krim onlarn haqq zr olduqlarna hadt edrk, zlrini bel tsdiq
etmidir:
"Allah, mlklr v dalti yerin yetirn elm sahiblri ondan baqa ilah
olmadna ahidlik etmidir. Ondan baqa ilah yoxdur. O zizdir, hakimdir."12
10
Nisa 4/145 11
Mslim, Birr, 33; bn Mac, Zhd, 9; hmd, Msnd, 2/285 12
Ali mran 3/18
8
Almi adl (kafir v mnafiqlr) is klimeyi tvhidin slini deyil, klini aldlar.
Mnafiqlr dillri il iman etdik dedilr, ancaq ilrini kfr kirlri il bzdilr. Buna gr
d qlblri qapqara v irklidir. Onlar zahird mslmanq deyrk, yax grsnrk,
(qnimt v can sal kimi) bir sra dnyvi mnftlrin nail oldular. Halbuki sabah
qdrti ilahidn bir klk sib, onlarn zif in sndrrk, onlar kfrlrinin qaranlnda
trk edckdir. Bel ki onlarn bu hal ayd bu kild tsvir olunmudur:
"Onlar trafn parlatmaq n alov qalayana bnzyrlr, Allah iqlarn
qaraldnca onlar qaranlqlar iind kor kimi buraxmdr. Kar, lal, kordurlar buna gr d
doru yola qayda bilmzlr. "13
Baqa bir ayti krimd, "Allah mnafiqlrin yalan olduqlarn bilir." 14
buyuraraq, onlarn yalan olduqlar aq kild ifad olunmudur. Hva v hvsin, qzla,
gm qulluq edib davam edrkn, "l ilh illallah" demyin n is ifad edrmi? Bu halda
sn,
"Ey inananlar! Etmdiyiniz bir ey haqqnda niy gr etdiyinizi iddia edirsiniz.
Etmdiyiniz eyi grdynz iddia etmyiniz Allah qatnda byk bir gnahdr."15 bu
kild mracit olunar v yalanlarn zn vurularsa, cavabn n olacaq?
Qurani Krimdki bu aydn rnk almaq lazmdr:
"(Ya Peymbr!) Nfsini zn tanr edn v Allahn bilrkdn (onu hl
yaratmamdan glckd kafir olacan bildiyi n) yoldan xartd, qulan v
qlbini mhrldiyi, gzn d prd kdiyi kimsni grdnm? Allahdan baqa kim onu
doru yola sala bilr?! Mgr dnb ibrt almrsnz?"16
Sn nfsinin pis arzularna tabe olmaqla, qzl v gm hr eyin zrind qiymt
verirsn. Hdisd ifad olunduu kimi; qzla, gm v gzl libaslara qiymt verib rbt
edn xs, hqiqtn hlak olmudur.17
13
Bqr 2/17-18 14
Mnafiqun 63/1 15
Saf 61/2-3 16
Casiy 45/23 17
Buxari, Riqaq, 10; Cihad, 70; bn Mac, Zhd, 8
9
Btn diqqtini ailsin v evin ynltmi, malna v ail-uana meyl etdiyin
halda tam kild "l ilh illallah" dey bilmzsn. nki mllrin tsdiq etmdiyi hr sz
rdd olunar. Dil deyil, hala baxlar; lisan hal18, lisan qaldan19 daha aqdr.
Hmi "l ilh illallah" deyrk gr qlbind tvhidin sli yaranbdrsa, Allahdan
baqasna snman, baqasndan qorxman v kmk istmyin ehtiyac yoxdur. Allah
Tala bel buyurur: "Sn l ilh illallah deyr v bizdn baqas il nsiyt qurarsan, n
biz snin n olarq, n d sn bizim n... Kim Allah ndrs, Allah da onun ndr.
Kim ona qar xuu duyarsa, Allah o xsi qoruyar. Qulum! N n mndn baqasna
snrsan! Halbuki hr eyin nizam mnim limddir. Mn mlkn hqiqi sahibiym v
mlkmd istdiyim kimi rftar ed bilrm. Bu almd ancaq mnim istdiyim olar v hr
ey ancaq mnim iradml hyata ker. O halda mndn baqasna snma! Mnim
rhmtimdn midini ksm! nki ancaq kafirlr mnim rhmtimdn midini ksr.
Czamdan ancaq qlbi mni arzulayanlar xilas ola bilr.
Allah Tala "Allahn rhmtindn midinizi ksmyin, dorusu kafirlrdn baqas
Allahn rhmtindn midini ksmz" 20 aysi il bu hqiqti tyin etmidir. "L ilh
illallah" klmsini ancaq dilinl deyr v bu szn qlbind he bir faydas olmursa, sn
mnafiqsn. gr klimeyi tvhidin mnas qlbind is mmin, ruhunda is aiq,
nfsinddirs hqiqti kf etmi bir xssn. Birinci drc iman avama, ikincisi havasa
(sekin qullara), ncs havas havasa (n seilmi qullara) aiddir. Birinci iman, ancaq
doru xbri tsdiq etmkl ld olunar. kincisi qlbin nurla alb bsirt sahibi olmas il
nail olunar. nc nv iman is, kf atb Haqq mahid etmyin meyvsidir.
Qlbin tsdiqi il mhdud, ancaq dill iman etdiyini bildirn bir xs olmaqdan
kin! nki, klimeyi tvhid qiyamt gn snin leyhind ahidlik edib, "Ey Allahm mn
bu xsl bu qdr mddt birlikd oldum, bir df d olsun mn hrmt etmdi, haqqm
dmdi!" deyck. Demk bu klim snin lehind v yaxud leyhind ahidlik edck.
Hqiqi bir mminsns lehind; kafir v yaxud mnafiqsns leyhind ahidlik edckdir.
Klimeyi tvhid, mminlr cnnt girn qdr onlarn lehind; kafirlr chnnm girn
18
Grnn hal, olduun kil 19
Danlan, iddia olunan hal, vziyyt 20
Yusuf 12/87
10
qdr onlarn leyhind ahidlik edr. Mhz, "nsanlarn bir qismi cnnt, bir qismi d
ln alovlarn olduu chnnm girr."21 ayti krimsi bu msly iar edr.
KLMEY TVHDN MNASI
Klimeyi tvhid, iki klmdn ibartdir. Birinci qismi "l ilh ilallah"dr. Mnas,
"he bir ilah yoxdur" demkdir. Bu drcsind qalmaq kfrdr. kinci qismi "illallahdr.
Mnas, "ilah olaraq ancaq Allah vardr" demkdir. Bunu demk imandr. Kafir v mnafiqlr
"l ilh" qismind qalb kfr ddlr. Halbuki onlara, "Qapda gzlmyin, iri glin
(haqqa atn) deyilmidi. Qurani Krimdki ay bu mnada baa dlmlidir:
"Ey iman ednlr! Allaha, peymbrin, ona endirdiyi kitaba v daha vvl
endirmi olduu kitablara inann. Kim Allah, mlklrini, kitablarn, peymbrlrini v
axirt gnn inkar edrs, bhsiz aq bir aznla dalmdr. "22
Hqiqi mminlr, sl mnzil (hqiqt) atm, yni "illallah" mnzilin varm
kslrdir. Onlarn vziyyti bu ay il ifad olunur:
"Peymbrlr v mminlr ona rbbindn endiriln inandlar. Hr biri Allaha,
mlklrin, kitablarna, peymbrlrin iman etdilr."23
"L ilh" deyrk chnnmliklrdn olanlarn ilki lntlnmi v qovulmu
eytandr. "llallah" deyrk iman baxasna girn v cnntlik sinfin daxil olan ilk xs is
Hz.Admdir. Buna gr d chnnm girnlrin siyahsnda ilk nvbd eytann,
cnntliklrin birincisi kimi is Hz.Admin (a.s.)-n ad yazlmdr.
ndi "l ilh" mnzilind durub, kfr dn eytana m, yoxsa "illallah" deyrk
iman drcsin atan Adm (a.s.) qoulduunu yax kild fikirl. N bad eytana tabe
olma! gr eytann yolundan getsn Admin yolundan azm olarsan, onunla olan ban
qopmu olar ki, o vaxt eytani siftlrl vsflnmi olarsan. Bu halda sn ayd ifad olunan
xslrdn olarsan:
21
ura 42/7 22
Nisa 4/136 23
Bqr 2/285
11
"(Allah) buyurdu: x get! (Sn qiyamt qdr mhlt verdim!) Onlardan hr
ks sn uysa, (bil ki) czanz Chnnmdir. z d tamam-kamal bir cza! Onlardan kimi
bacarrsansa, ssinl (vsvsnl) yerindn oynat, atl v piyadan onlara qar sfrbr et,
(onlar harama, ziyana svq etmkl) mallarna v vladlarna ortaq ol, onlara crbcr
(yalan) vdlr ver. eytan (ona uyanlara) yalnz yalan vd verr!"24 gr Allah Tala sn
dalti il mnasibt gstrsi olsa, sni almi adl (chnnmliklr) aid siyahnn vvlin
qeyd edib iblisin ordusuna daxil edr. Yox gr fazl v krmi il davranas olsa, sni almi
fazln (cnntliklrin) dftrin yazb Hz.Admin sfin aid edr.
"L ilh" lafz "illallah" klmsin bal olub, ikisi, bir-birindn ayrlmamas lazm
olan tk bir szdr. "L ilh" zhrdirs, "illallah" anti zhrdir. Anti zhri olmayan zhri
in xs nec hlak olarsa, eyni kild "l ilh" deyib "illallah" demyn xs d hlak
olar. bhsiz zhrdn sonra anti biotik in xs nfsini tmizlmidir. Nfsin sahib olan
xsl, nfsini hlak edn bir-birindn ox frqlidir. "L ilh"ni "illallah" hddin
atdrmadqca, sn klimeyi tvhid qalasnn xaricindki xarabalqlarn birind qalarsan. "L
ilh" qalann yars olduu n digr yars olmadan, qala tamamlanm olmaz. Bel ki
Allah Tala, "L ilh illallah mnim qalamdr" buyurmudur. O halda sn "l ilh"ni
"illallah"a baladnda, bu qala btn rkun v trflri il tamamlanm olar. Bel ki hr
qalann drd rknu vardr. Eyni kild "l ilh illallah" drd klim olub, hr bir klm
tvhid qalasnn bir rknudur. Maddi kil olaraq vziyyt bel olduu halda, mna yn il
d vziyyt beldir.
Tvhid qalasnn rkunlarn bu kild sralamaq mmkndr: Namaz, oruc, hcc,
zkat, (bir d qala kimi) klimeyi hadt. slam bu be sas tml zrind qurulmudur.
Qardam, bil ki, insanlq hrindki tvhid qalas qlbin qorunmasndadr. Bu hrin
sakinlrindn olan qulaq, gz, l v ayaq qlbin qulu v xidmtisi olub, istmslr d qlbin
mrlrin tabe olmaq mcburiyytinddirlr. Bli bu zvlr qlbin istklrini yerin yetirmk,
ona qar xmama imkanlarnda yaradlmdr. Qlbin mr etmsi il gz baxar, qulaq eidr,
l tutar, ayaq hrkt edr. gr qlb bu zvlr bu hrktlrin ziddini mr edrs, zvlr
yn d mri yerin ytirrlr. Qsacas bunlar qlb itat etmk mcburiyytinddir.
gr qlb mlknd zlm edilrs, mri altndak zvlri zlm, fsad, mxalift v
inad kimi pisliklrin grlmsind istifad olunar. Msln gz haram olan eylr
24
sra 17/63-64
12
baxmasn, qulaa pis szlr qulaq asmasna, l v ayaa haramlarla mul olma mr
edr ki, bellikl onlar hqiqti eid v gr bilmzlr. Bu aylr, insann bu haln ifad
etmkddir:
"Onlar lal, kar v kordurlar. Buna gr d doru yola ynlmzlr."25
"And olsun ki, chnnm n d bir ox cin v insan yaratdq. Onlarn qlblri
var, ama drk etmz; gzlri var grmzlr; qulaqlar vardr amma eitmzlr. Bunlar
heyvanlar kimidirlr; htta daha da aadrlar. Mhz qafil olanlar bunlardr."26
Qlb z mmlktind daltl hkm edrs, bu zvlri itat v ibadt etmk n
istifad edr. Yni, gz yaxya, halal olan eylr baxma; qulaa faydal eylri qulaq
asmaa, digr zvlr d xeyirli ilr grmsini mr edr ki, bunun nticsind brkt hasil
olar, qlbin meydan tmizlnr, saflaar. Qlbin bu halna Peymbr fndimiz (s.a.v) bel
iar edir.
"Bdnd bir para t var ki, o salam olduqda bdnin hr bir zv salam olar, o
xstlnrs bdnin btn zvlri xstlnr. Bu da qlbdir."27
Klimeyi tvhid qaps, qaps v gztisi olan salam bir qala olub, qapnn
haqqn vermdn iri girmk mmkn deyil. Yni "l"nin sirrindn kemdn "illa"nin
slin vara bilmzsn. Hqiqtn bir eyi yox etmk, ya da yaratmaq snin iin deyil. nki
mvcud olmayan bir ey onsuz da yoxdur. Eyni kild, var olann da sbuta ehtiyac yoxdur.
Varl olmayan bir ey, mvcud deyil; var olan is hr bir halda mvcuddur. "L ilh
illallah" drd klm, on iki hrf kimi grnmsin baxmayaraq, hqiqtd bir klm v drd
hrfdn ibartdir. Allah klmsi mtlq bir hqiqt olub, inkar v qadaan olunmas mmkn
deyil.
"L ilh" ifadsi d mtlq mnada bir qadaadr. nki bir eyin sbutu v vcudu
tsvvr olunmad halda qadaan oluna bilmz. Bel ki "l" hrfi, sbutu v vcudu
tsvvr oluna bilinn bir eyi qadaan etmk n istifad olunur. Yni bu, baqa ilahlarn
mvcud olmas mnasnda olmayb; misli v brabri, riki v ziddi olmayan Allahn
varln tkid v sbut etmk n istifad olunmudur. Bunun ksini iddia edn xs
25
Bqr 2/18 26
Araf 7/179 27
Buxari, man, 39; Mslim, Msaqat, 107; bn Mac, Fitn, 14; Darimi, Buyu, 1
13
mrikdir. "(Yni kims, Allahdan baqa ilah yoxdur dediyi halda, onun vahid tanr olduunu
ifad edib, sbut etmi olar. Klimeyi tvhidl, baqa ilahlar var amma onlar inkar edib
Allah qbul etmk ifad olunmur. Allah Talann yannda baqa ilahlar qbul etmk irkdir.
L ilh illallah "tk ilah var, o da Allahdr" demkdir. "28
KLMEY TVHDN MEYVS
"L ilh illallah", ilahi sirrlrin prdsini aar v qlbi, onu kirldib Haqqn
zrrlrini rtn tozlardan tmizlyr. Qlb arn tmizlyrk onu Cnab Haqqn tcllisin
mhzr v nzrin layiq bir yer verr. Bu minvalla Allah Tala, Davuda (a.s.), "Ey Davud!
Mn qlb evini tmizl ki orada olum. Gy v yer mni iin ala bilmdiyi halda mmin
qulumun tmiz qlbi mni iin ald."29 buyurmudur. Masivaya (Allahdan baqa eylr)
nzr salb kirlndiyin, elm v drc stnlyn etimad etdiyin v varlq almind Allahdan
baqasn grdyn mddtd "l ilh" qadaas snin ndr. N vaxt yan hr eyin
sahibi olan Allahn birliyin (tvhid) dlil olub, onlarda haqq grsn mhz o an "l"dn
qurtulub illaya atarsan. "Allah de, sonra onlar burax, daldqlar bataqlqda oynaya-
oynaya qalsnlar."30 Bu ayd ifad olunduu kimi sn n vaxt fani olan eylri xatrlama
trk edr, bdi olan Allahn zikri il mul olsan szn sl mnasnda Allah demi olarsan,
masivadan z evirrsn. "Allah" klmsini ml gldiyi "lif, lm v ha" hrflrindn hr
birinin xsusi bir mnas v iarsi vardr. lif Allahn z zat il qaim olduuna, varlnn
mxluqlardan he birin bal olmadna iardir. Lm, mlkiyyt ifad edir v Allah
Talann btn mxluqatn hqiqi sahibi olduunu gstrir. Ha hrfi is, hidayti tmsil edir;
gyd v yerd olan hr bir ey hidayt vern, yni onlara yol gstrnin, n edcyini
yrdnin Allah olduunu vurulayr. Bu mvzuda Qurani Krimd "Allah gylrin v yerin
nurudur (yni yerd v gyd n varsa, onlarn hr birin hyat vern, yol gstrn
Allahdr)" buyurulur. "31
Bunlar baqa kild d ifad etmk olar: lif, Cnab Haqqn nemtini hr trf
yayaraq yaratmas il ltf etdiyi; lm, xalqn Allahdan z evirdiyin; ha Allah dostlarnn
sevgi v mhbbt iind olduqlarna iardir. airlrdn biri bu hrflri bel ifad edir:
28
Trcmi 29
Bx. Shavi, l-Mqasidul Hasn, nr. 990 30
nam 6/91 31
Nur 24/35
14
lif, xalqa sevgi balamaq;
Lm, qnamaq eytan.
Ha, Onun sevgisi il comaq;
Va... Xbrdar etmk insan.
Bsirt gzn a! Dnyada hr ey "l ilh illallah" deyr. Sn d bu aynin
hkmn qulaq as:
"Yeddi gy, yer v onlarda olanlar (btn mxluqat) Allah tqdis edir. El bir ey
yoxdur ki, Allaha trif deyib Ona kr etmsin, lakin siz onlarn (dillrini bilmdiyiniz
n) tqdisini anlamazsnz. (Allah) hqiqtn, hlimdir, balayandr!"32
Bu da airin misrasnda belc dil gtirilmidir:
Hr eyd vardr aq bir ayt;
Onun birliyin edr dlalt.
Tvhid gninin ancaq snin zrin doduunu znn edirsn? Bu i snin bildiyin
kimi deyil, qular da onun n sflr olmu, ona dua v hmd etmkddirlr. Sizin digr
mxluqlara mqayisd daha stn, daha zmtli v fziltli olmanz mkllf olduunuza
grdir. Yoxsa bu lamtlr siz olan ehtiyaca gr verilmyib. Yaxlq v stnlk Allah
trfindn veriln bir nemt olub, Qurani Krimd bu nemt bel xatrladlmdr:
"Biz, Adm vladn rfli v hrmtli etdik, onlar suda v quruda (gmilr, heyvanlara
v baqa nqliyyat vasitlrin) mindirib sahib etdik, zlrin (crbcr nemtlrdn) tmiz
ruzi verdik v onlar yaratdmz mxluqatn oxundan xeyli stn etdik. (nsan ur, nitq
qabiliyyti, gzl surt, boy-buxun, ll yemk v s. bu kimi mziyytlrin gr hmi
Allaha kr edib yalnz Ona tapnmal, Rbbin he bir rik qomamaldr!)"33
Allah Tala sizi admiyyt (yoxluq) almindn, varlq sahsin gtirmi v siz
qulluq vzifnizi yerin gtirrk, Allahn vahid olduunu drk etmyinizi mr etmidir. Siz
vcudun verilmsi, hr hans ehtiyaca gr yaxud da ilahi siftlrin siz mhtac olmasna v
vahdaniyyt siftinin hadtiniz bal olmasna gr deyildir. Bel ki onun siftlri he bir
ahidin hadtin bal deyil v inkar edn xsin inad da gizli v qapal bir hala
evrilmz. Yarasalar bel gnin varln bilrlr. Ancaq gzlrindki qsura gr onu gr
bilmzlr. Gn doarkn yuvalarna yatmaa kilrlr. Onlara gr geclr d var.
32
sra 17/44 33
sra 17/70
15
Yarasalarn gn in gr bilmmsi gn iqlarndan qaynaqlanmr; onlarn gzlrinin
bu iqlar grm qabiliyytinin olmamasndan qaynaqlanr.
Allah Tala zli v bdidir. styirsiz hadt gtirin, yada inkar edin; yni istsz
d, istmsniz d bu beldir. gr hadt gtirsniz bu, onun zli siftinin bir tcllisi kimi
siz ikram olunan nsibinizdir. Yox gr inkar etsniz, bu he bir ey ifad etmz. nki zli
v bdi olan bir eyin varl, hdis olan (sonradan yaradlan) bir ey bal deyil. nki
hdis34 olan bir eyin mvcud olmas qdim35 olana baldr. Btn varlqlarn ona mhtac
olmas Qurani Krimd bel ifad olunmudur:
"Ey insanlar! Siz Allaha mhtacsnz. Allah is (he ny, o cmldn sizin
ibadtiniz) mhtac deyildir. O (hr cr) kr (trif) layiqdir! (Onun btn ilri
bynilndir!) gr ists, sizi yox edib (yeriniz) baqa bir mxluq gtirr.Bu, Allah n
tin deyildir!"36
gr sn fqirsns, Allahn hzuruna znginlr kimi; zlilsns hrmtli insanlar
kimi; zyifsns gcllr kimi glm! Allahn divanna acizliyini, fqirliyini etiraf edrk
glsn bil ki sbr edn fqirlr onun yannda olacaqlar. Zlil v qlbi qrq bir halda varm
olsan bhsiz o, qlbi qrq olanlarla birlikddir. Onun hzuruna onu zikr edrk getsn, o da
sninl birlikd olar. Ayti krimd ifad olunduu kimi,
"Mni xatrlayn ki, mn d sizi xatrlaym."37
buyurulmudur. Ona qar sevgin varsa, "Allah onlar sevr, onlar da Allah sevrlr."38
aysinin mjdsin nail olarsan. Ona yaxnlamaq n glsn,
"Kim mn bir qar yaxnlasa, mn d ona bir kula39 yaxnlaaram, kim mn
qaaraq gls, mn d ona qaaraq glrm. Qulum nafil ibadtlrl mn yaxnlaar,
mn d onu sevrm. Sevdiyim vaxt onun grn gz, eidn qula, tutan li v gedn
aya olaram. Qulum artq mniml grr, mniml eidr, mniml tutar, mniml hrkt
edr"40 qdsi hdisin mjdsin nail olarsan. Bu hdis d ona yaxn olan qullarn halna iar
edir:
"Allah qiyamt gn, Ey admolu, ac qaldm mni yedirtmdin, xst oldum
halm sorumadn deyr. Bundan sonra qul, Ey rbbim, sn almlrin rbbi olduun
halda mn sni nec yedir, nec iizdir bilrdim! dey soruar; Allah da, Mnim
34
Varl etibar il sonradan yaradlan 35
Varl etibar il vvlcdn var olan 36
Fatir 35/15-17 37
Bqr 2/152 38
Maid 5/54 39
Qdim zamanlarda suyun drinliyini lmk n istifad olunan l vahidi 40
Buxari, Riqaq, 38; bn Mac, Fitn, 16; Bavi, rhus Snn, 1/142; Tbrani, l-Mucmul Kbir, nr. 7880
16
qullarmdan biri xstlndi, sn onun haln v hvaln sorumadn. zzt v clalma and
olsun ki, onun haln v hvaln sorusaydn mni onun yannda tapardn deyr."41
KLMEY TVHDN HAQQI
Tvhidi srmayn evir! Lzumsuz eylrdn kin! sl znginliyi fqirlikd
(Allaha boyun ymkd), stnly is onun qarsnda zlil olmaqda axtar. Zikrullah42 ara
evir! lahi mhbbtl rtn; tqva, geyimin olsun! Yemk n azuqy, minik vasitsin
v min bir yer ehtiyacn varsa, yoxsulluu azuq, qlb qrqln minik, zikri mniyyt
evir! Mhbbtullah 43 yegan dost bil! Sfr xmann mqsdi v qaysi ona
yaxnlamaq olsun. gr Allahla etdiyin bu ticart qazancl olarsa, bil ki hr eyi qazanmsan;
zrr grdns demk olar ki, hr eyi itirmisn. Grdyn bu ticartd cann v maln alc,
yoxsa satc olduunu bir dn. gr alc olub cann ve maln ona vermkdn kinsn,
demli zrr grmsn. Ay bu kimi xslrin haln ifad edir:
"Mhz onlar, hidayti (haqq) qoyub, aznl sedilr, ticartlri d bhr vermdi. Ancaq
doru yolu tapa bilmmidilr."44
gr cann v maln Allah yolunda qoymusansa demli srfli ticart etmisn;
mhz o vaxt bu aynin mjdsin nail olarsan:
"bhsiz ki, Allah z yolunda dyb, ldrn v ldrln mminlrin
canlarn v mallarn vzi cnnt olmaqla satn almdr. Allah nfsin bunu etmyi
Tvrat, ncil v Quranda bir haqq olarak vd etdi. Verdiyi sz Allahdan daha ox tutan
kim var ki! l is grdynz ticart sevinin, bu byk bir qazancdr."45
Hans qrupa daxil olduunu drk detmk istsn bu ayni oxu:
"Mminlr Allah xatrland vaxt qlblri titryn, onun aylri oxunarkn imanlar
artan, rbblrin gvnn, namazlarn doru kild qlan, zlrin verdiyimiz rzidn
yerli yerind srf ednlrdir."46
41
Buxari, dbul Mfrd, nr. 517; Mslim, Birr, 43; bn Hibban, Shih, nr. 269 42
Allah xatrlama, zikr etmyi 43
Allaha olan sevgi 44
Bqr 2/16 45
Tvb 9/111 46
nfal 8/2-3
17
gr o xatrlanarkn qlbin titryr, zvlrin rprrs, "Onlarn bdnlri v qlblri
Allahn zikri il yumalar"47 aysinin mjdsin nail olarsan. Bu halda sn, nfsini Allah
yolunda vernlr qrupundansan. Yox gr sndn buna bnzr hallar hasil olmasa, "l ilh
illallah" sz da, divar kimi hr hans bir szdn frqlnmz, bil ki sn, hidayti v haqq
trk edib nfsinin keyfini alan qrupdansan. Bu ay sn leyhin oxunar:
"Allah anmaqda qlblri qatlaanlara ox heyif! Mhz bunlar aq akar bir aznlq
iinddirlr."48
Allahn aylrindn nsibi olmayann "l ilh illallah" demsi ona fayda vermz.
Bel ki qlbi mnadan uzaq olan, aylrdn nsibi olmayann bt v xaa sitayi edn
ksdn, dadan v yaxud qumdan he bir frqi yoxdur. Bu ay sni dndrmlidir:
"Sonra yen qlblriniz qatlad, da kimi htta daha da qat oldu. Bel ki dalar
arasnda iindn aylar axan, yarlb su xanlar var. Allah qorxusundan yuvarlananlar da
var. Allah etdiklrinizi lbtt bilir."49
Mslmann qlbi, ayd bildirildiyi kimi, da kimi qat olarsa kafirin qlbi nec
olar. Tvhid hli v onun zikri il mul olan bu halda olarsa, kafirlrin v qafillrin haln
artq sn zn fikirl. Qflt yuxusundan oyandn, srxoluq bataqlndan xilas olduun
vaxt, bu bildirdiyimi drk ed bilr, dediyimi bil bilr. bhsiz ki sn vvlc drk edib,
sonra atdrmaqla v ilk nvbd bilib, sonra bildirmkl mr olunmusan. O halda bilmdiyin
eyi iddia etm, baa dmdiyin eydn d danma. Kelimeyi tvhidi yax kild drk
etmdn, qlbind oturtmadan iddia etsn, slind onu demmi kimisn. Qurani Krimd
bildirildiyi kimi:
"Vay o namaz qlanlarn halna ki, onlar qldqlar namazdan qafildirlr" 50
buyurulmudur. El is Allah xatrlayarkn hr bir zvn qlbin kimi olmal; onun n
dandn vaxt hr trfin dilin olmal, onu hr trfinl diqqtl qulaq asacaq bir kild
eitmlisn ki, soyuq dmir kic vuran ilingr kimi bo-bouna yorulmayasan. airin
dediyi kimi:
lrm eqinl sni hr zikr ednd,
47
Zumr 39/23 48
Zumr 39/22 49
Bqr 2/74 50
Maun 107/4-5
18
Qfltinl drm boluq v hzn.
Qlbim vurar knlmn hr titryiind;
N kdr qalar, n lm, yanar atind.
KLMEY TVHDN HAKMYYT
"L ilh illallah" btn mna v hqiqti il sn hakim olduu vaxt qlbinin
irisind yegan hkmdar olar. Artq he bir cnbi qlb evin gir bilmz. z evind
nfsinin hkm kemz. Orada qalb, qalmama srbstliyin lindn alnar. Mlum olduu
kimi hkmdar bir hri l keirdiyi vaxt orann altn stn evirr, orann zizlrini zlil
edr. Eyni kild, qlbin btvlkl klimeyi tvhidin hkm altna girnd, snin d
siftlrin dyir; kibrin tvazuya, malla qrurlanma az olana qnat etmy, varln
yoxlua, bdi olma hvsin fani olmaa, btn pis xsusiyytlrin yaxla evrilr.
Zahiri stnlyn hqiqi stnly evrilr. irkin xsusiyytlr bnzyn aacn
kkndn ksilr, kfr v talt tikanlar zilr, tbih v tmsil qabqlar tmizlnr; ora iman
v tvhid toxumu tikilr. Orada Allah tnzih51 v tfrid fidanlar yetir. Bellikl snin gzl
xsusiyytlrin oxalar. Allah Talann bu aysi, mslni xlasli kild ifad edir.
"Tmiz (torpa mnbit) bir mmlktin bitkilri Rbbinin iznil (bol, vaxtnda)
xar. Pis (torpa qeyri-mnbit) bir mmlktin bitkilri is yalnz ox tinlikd (z d
az) yetir. Biz aylrimizi (nemtlrimiz) kr edn bir tayfa n bel mfssl izah
edirik."52
Hr sultann sltnti v hkmranl myyn qdr davam edr. Lakin "l ilh
illallah" buna aid deyil. Onun sltnti bdi kild davam edr. Hkm vvlki v
sonraklarn istyin baxlmadan- hr ksi brm, gylrd v yerd olanlarn hr birini
hat etmidir. Qurani Krimd buna misal olaraq:
"Gyd v yerd olan hr ks qul olaraq rahmn qaydar." buyurulmudur.53
Bunlardan bzisi eq v vql, itat etmi bir halda; bzisi is istmdn, mcburi
bir kild onun hzuruna glr. "Gyd v yerd olanlarn hr biri istr-istmz ancaq
Allaha scd edr. Klglri d uzanb, qsalaraq ona scd etmkddir."54 ayti krimsi bu
mvzuda deyiln eylri xsusi kild ifad edir.
Hr ksin ona tslim olduunu ifad edn digr ay beldir:
51
Nqsan siftlrdn uzaqladrmaq 52
Araf 7/58 53
Mrym 19/93 54
Rad 13/15
19
"(Ey Peymbrim!) Xatrla ki, bir zaman Rbbin Adm oullarnn bellrindn (glck)
nsillrini xardb onlarn zlrin (bir-birin) ahid tutaraq: Mn sizin Rbbiniz
deyilmmi? - sorumu, onlar da: Bli, Rbbimizsn! - dey cavab vermidilr. (Bel bir
ahidliyin sbbi) qiyamt gn: Biz bundan qafil idik"55
Ayni bu kild tfsir etmk mmkndr:
Almi fazl (hqiqi mminlr) rkdn, almi adi (kafirlr) is istmdn, "Bli, sn
bizim rbbimizsn" dedilr. Allah Tala, onlar Admin (a.s.) belindn xardqdan sonra iki
firqy ayrd. Almi fazl (cnntliklr) Admin (a.s) sanda, almi adi (chnnmliklr) is
solunda yerlr. Bunun nticsind Allah Tala hr iki qrupa da drk etm, eitm v
danma kimi qabiliyytlr verdi. Bundan sonra onlara xitab etdi v onlar zlrin ahid
tutdu. Onlarn hr biri Allahn vahid olmasn dil gtirdilr v "Bli, sn bizim rbbimizsn."
dedilr. Bu iki qrupun qbul etmlri arasnda ox inc bir frq var. Bel ki almi fazl
(cnntliklr) knll, drhal o anda; almi adl (chnnmliklr) is istmdn, naraz bir
halla, "Bli" dedilr. Onlardan bu kild vd alnmas, qiyamt gn, "Bizim bundan
xbrimiz yoxdur!" demmlri ndr. Bu firqlrin almi qdrtdn almi hikmt
kemsi il yana ilrind gizli kild olan "Allahn varl v birliyi" fikri z-zn ortaya
xmdr. Mminlr irilrindki bu ss qulaq asaraq tam bir inancla "bli" demkl
vdlrini tutmudular, kafir v mnafiqlr is doruluuna tam kild inana bilmdiklri bir
halda "bli" dediklri n verdiklri hd vfa gstr bilmdn, hdi pozmudular. Mhz
buna gr Allah Tala mminlri trif edrk,
"Onlar, Allahn hdini yerin yetirr v andlarn pozmazlar." 56 buyurmudur.
Allah, kafir v mnafiqlri qnayaraq bel buyurar, "Allaha sz verdikdn sonra szndn
dnnlr, Allahn birldirmsini mr etdiyini ayranlar v yer znd fitn xaranlar!
Mhz lnt v chnnm onlar ndr."57
Allaha qar veriln bu "bli" sz, qiyamt meydannda, mminlrin mant riayt
etmlri il lehlrind; kafirlrin is mant xyant etmlri leyhlrind ahidlik edr.
Bundan sonra hr ksin mllrinin yazlm olduu, hr ksin zrin hadt edn bir kitab
gndrilr. Bu hqiqt Qurani Krimd bel ifad olunur:
55
Araf 7/172 56
Rad 13/20 57
Rad 13/15
20
"Hr ksin mlini boynuna dolayar v qiyamt gn, onun n alan bir kitab
xararq. Kitabn oxu! Bu gn hesab grn olaraq snin nfsin sn kifayt edr
deyrik. 58
Allah Tala sni nfsin zrind ahid tutaraq, verdiyin sz unutduunu, zalm v
cahil olman sn xatrladar. Bellikl sn ikrardan inkara ddyn qbul edrsn.
QLBL NFS ARASINDAKI NC FRQ
"Allah bhsiz Allah yolunda dyrk ldrn v ldrln mminlrin
nfslrini v mallarn cnnt qarlq satn almdr."59 aysind "qlbin" yox, "nfsin"
satn alnmas nzr arpr. Bel ki qlb yaradlan he bir ey qul olmaz. Mvcud olan he
bir ey ona hakim ola bilmz. nki qlb Haqqdan baqas il nsiyyt qurmaz, Allahn
zikrindn baqa bir eyl ttmin olmaz. Qlb bu hal il alnb, satlmayan, Allahdan
baqasna boyun ymyn azad xs bnzyr. Nfs is bel deyildir. O, hvani hisslrl
ttmin olar. Zvq v lzztlr olan meylin gr onlarn siri olar. sirin d ticarti caizdir.
Bu ifad olunanlar rit qabndan daan bir ne damla, zahiri elmin bir ne
qaldr. Mlum olduu kimi szn ax vaxtna grdir. Sn saf olduun vaxt szn d
saflaar, sn bulandn vaxt o da bulanar. Nfs v qlb mslsin bel izah gtiril bilr:
Qlb xalqla deyil Haqqla; nfs is Haqqla deyil xalqla mul olduu n, qlb yerin nfs
satn alnmdr. Nfs pis lamtlr v yersiz xsusiyytlrl yaradld n xstlik mkan,
muxalift yurdudur. Qlb is gzl lamtlr v xsusiyytlr zr yaradldna gr itat
v ibadt blgsi mqamndadr. Mhz nfsin pis chtlrinin yaxya, qlbin vsflrin
evrilmsi n nfs satn alnmdr. Nfs ticart qfsin qoyulub tslim olunduu vaxt,
Allah Tala nfsi xeyr armaq vzifsi verdiyi bir mlyi ona gndrr. Mlk onu daima
xeyr dvt edib, pislikdn kindirr. Bu mnasibt aralarnda dostluq qurulana kimi davam
edr. Nfs hazr, boyun yn bir hala glrkn, mlk ondan btn pis lamtlri alar v onu
gzl siftlrl hat edr. Bellikl o, kfr qaranlndan iman aydnlna, btn pis
siftlrin zlmtindn yax chtlrin nuruna atar.
Nfs, kfr qaranl v onun vsflrindn xilas olub, mxalift v inadndan
kindiyi vaxt, ilahi mr boyun yr; Allah Tala da ondan raz olar. Nfs bu vqarl v raz
hal il Allahn qullar arasna girr v, "Ey nfsi mutmainn! Rbbini raz edck bir halda
58
sra 17/13-14 59
Tvb 9/111
21
v sn d rbbindn raz olduun halda ona dn. Qullarmn arasna v cnntim daxil
ol!"60
Aysinin mjdsin nail olar. Almi adi (kafir v mnafiqlr), qdrt almi haqqnda
nifaqa db, almi hikmti inkar etmsin gr, onlarn nfslri satn alnmaa layiq
grlmmidir. Allah Tala onlarn nfslrini mhafiz etmdn, onlar eytann vsvslri
il bal-bana buraxmdr. Bellikl eytan onlar daima rr, pisliy arar, pis ilrl
onlar aldadar; mayalarndak irkin eylr, hvt, syana, Allahn mrlrin qar xmaa
dvt edr. Bunlarn nticsind nfs sanki eytanlaar, pisliyi mr edib, yaxl qadaan
edn bir hala glr. Nfsin bu chti, "bhsiz nfs davaml olaraq pisliyi mr edr"61
aysind bildirilmidir. eytan bellikl o nfslrin n qvvtlisi, kmkisi v n yaxn dostu
olar. Bu hal Qurani Krimd, "Kim rahmnin zikrin qar kor olarsa, ona eytan dost
edrik."62 aysi il ifad olunmudur. Allah Tala, almi fazl (mminlri) z nfslrin ahid
tutub, onlara tvhid v tqvan ilham etdi. Eyni kild almi adli d (kafirlri) z nfslrin
ahid tutdu. Ancaq onlara gnah v aznl ilham etdi. "Nfs v onu killndirn, ona
syan v itati ilham edn and olsun."63 aysi buna rnkdir.
Demli Allah Talann fzl v krmi il mamil edib, hidayt verdiyi xslr
almi fazl; dalti il edib trk etdiyi, haqqdan uzaqladrd xslr almi adi deyilir.
Qorxu aqibtin pis yn getmsin gr deyil, daha ox ilnn gnahlardan qaynaqlanar.
60
Fcr 89/27-30 61
Yusif 12/53 62
Zuxruf 43/36 63
ms 91/7-8
22
HDAYT NURUNUN NMUNS
Hdisi riflrin birind bel buyurulur. "Allah Tala insanlar zlmt iind
qaranlqda yaradb, onlarn zrin nurundan spldi. O nura rast glnlr hidayt tapd,
rast glmynlr is zlaltd qald."64
bhsiz Allah Tala insanlar adil kild yaratdqdan sonra onlarn zrin fzilt
nurunu samdr, mhz bu nur dyn xslr cnntlik; toxunmadqlar is chnnmlik oldu.
Bu nur surt v yada ks olunan bir iq deyil, insanlarn qlblrin v ruhlarna yaylan
hidayt nurudur. Bu haqqda ayti krimd bel buyurulur:
"Allah gylrin v yerin nurudur. Onun mminlrin qlblrindki- nuru, iind
lampa olan bir lampaya bnzyr. O lampa iinddir; is sanki inci kimi
parldayan bir ulduzdur. O, n rq, n qrb aid olan mbark bir zeytun aacnn
yandan alovlanar. Alov dyms d hardasa yan onu nurlandracaq bir haldadr. O,
nur stn nurdur. Allah istdiyini nuruna atdrar. Allah insanlara misallar verr. O hr
eyi bilndir."65
raq, snin briyytin; lampa tvhid nurun, is qlbinin vzinddir. ran
briyyt bnzdilmsi qat v qapal olmasna grdir ki, qapal yer qaranlq olar.
Qaranlqdak raq daha az iq verr, aydnl daha ox zn gstrr. Tvhid nurunun,
lampann ina bnzdilmsi l v irini iqlandrdna grdir. Qlbin is y
bnzdilmsi, nin ffaf v ltif olmasndandr. ind iq olan fanus nec hr yeri
iqlandrrsa, eyni kild qlb d iindki tvhid nuru il digr zvlr iq paylayar,
nurlandrar.
Rsulullah fndimiz (s.a.v.) qlbd olan bir eyin digr zvlr sirayt etdiyini
ifad etmk n bel buyurmudur:
"Qlbind rahatlq olann digr zvlri d rahatlq iind olar."66
Yen nin inciy bnzr bir ulduza bnzdilmsi onun iq samana v
parldamasna; bu ulduzun inciy bnzr olmas cvhrinin saflna, parlaqlnn oxluuna
iardir. rq v qrb aid olunmayan zeytun aacndan bhs olunmas, onun stn
keyfiyytli saf yaa sahib olmas v yax yanmas ndr. Tvhid aac da bu kild rq
v qrb nisbt oluna bilmz. Yni o, btprstlik, yhudilik, xristiyanlq, Dhriyy,
64
Mslim, man, 18; Tirmizi, man, 18; hmd, Msnd, 2/176, 197; Hakim, Mstdrk, 1/30; bn bu Asim, Kitabus Sunn, nr. 243, 244
65 Nur 24/35
66 Bx. Hakim t-Tirmizi, Nvadirul Usul, 2/344; bn bu eyb, l-Musannf, 2/190, nr. 7; Syuti, Camius Sair,
nr. 7447
23
Mbbih, Qdriyy, Mtzil, Cbriyy kimi bir ox firqlr aid bir ey deyil, slam
dinin aid olub btn kainat hat edndir.
Zeytun aacnn rqd, qrbd olmamas tvhid aacnn smavi, rzi, ar, fr, lvi
yaxud sfli olmadn ifad edir. Tvhid nuru il nurlanan qlb; xalqdan ayrlb, byk bir
istkl Haqqa doru uar. Bu da onun xalqdan ayr, Haqq il brabr olduunu ifad edir.
Yen bu aacn [tvhid aacnn] rqd, yaxud qrbd olmamas, tvhid atan xsin,
dnyan, dnyvi eylri, axirt v onun nemtlrini istmyib ancaq Allahn camaln
arzulamas mnasna glir. Bunu bel baa dmk d olar:
Tvhid hli mmin, cnnti arzulamadan, chnnmdn qorxmaz. Qorxu ona qalib
glmdiyi n Allahn rhmtindn midini ksmz. mid ona stn glmdiyi n,
Allahn mkrindn (imtahanndan) min ola bilmz.
Yni o, qorxu il mid arasndadr. Bu baxmdan mminin qorxu v midi trzid
kildiyi vaxt, hr ikisinin d bir-birin brabr olmas akar olar. "Alov dyms d, hardasa
yan z nurlanacaq." aysi, bu yan safln v parlaqln; "nur stn nurdur" ifadsi
d yan nurunun ran nuruna, ran nurunun da nin nuruna lav olunduunu ifad
edir. bhsiz Allah Tala istdiyini nuruna ynldr. Tvhid (birlik) gni varlq
smasndan snin qlb topranda parlayan nfsi arzularn snr, bri qaranlqlarn alar.
Bu msly misal olaraq:
"O gn yer z, rbbinin nuru il nurlanar."67 buyurular. O gn Allahn muxlis qullarnn v
digr peymbrlrin zlrin tabe olan qruplarla birlikd "l ilh illallah" bayra altnda
hrkt etdiklrini grrsn. Allah rizas n de, snin onlar arasnda yerin, yaxud onlar
arasnda atlan bir addmn var m? lbtt d ki yoxdur! Sn onlara tabe olmaq n bir
addm da atmadn, z nfsini he hesaba kmdin. nki ibadtlrindn nfsani hzzlrin
qoxusu yaylar. Xlvtin kin v nifrt doludur. Zikrin nec qfltlr qarmdr. Hr bir
halndan dbsizlik yaar. Bilmirm bunun frqindsn ya yox, namaz qldn vaxt,
"Mn zm gy v yeri yaradan Allaha ynltdim." dediyin halda, ondan
baqasna ynlirsn. Bu halnla ona ynlmi olarsan? badt n deyil, adt olduu kimi
yemk v imkdn lini kdiyin vaxt, bu haln hqiqtn Allah ndr? lbtt yox!
Hdisi riflrd bu msly bel yanalar:
"El oruc tutan var ki, onun orucu ona aclq v susuzluqdan baqa bir ey
qazandrmaz. El geclr oyanb (qflt iind) namaz qlanlar var ki, onlarn namazndan
qazandqlar ancaq yuxusuzluq v yorunluqdur."68
67
Zumr 39/69 68
Buxari, Savm, 45; Mslim, Siym, 9; Tirmizi, Svm, 13; bn Mac, Siym, 24
24
Allaha and iirm ki, ancaq kil v sz kifayt deyil. Qurani Krimd, "Mnafiqlr
yanna gldiyi vaxt, Snin Allahn peymbri olduuna hadt gtirrik deyrlr. Allah
sni peymbri olduunu, hminin mnafiqlrin yalan olduunu bilir"69 aysi, bunu
ifad edir. Sz, aacn yarpadrsa, klimeyi tvhid aacn zdr. Gzl bir klm gzl bir
aac kimidir. Tsdiq bu aacn kk, ixlas gvdsi, mllr budaqlar, szlr yarpaqlardr.
Nec ki bir aacn n dyrsiz yeri yapraqlardsa, imann n aa drcsi d ancaq szl
olandr.
Ey qardam, bil ki, "l ilh illallah" aac xobxtlik aacdr. gr onu tsdiq
toprana ks, ixlas suyu il sulayb, yax mllrl qorusan, onun kklri lap drin qdr
enr, gvdsi salamlaar, yapraqlar yallaar v dad gzl meyvlr vermy balayar.
Qurani Krimd buna iar olunaraq bel buyurulur:
"Bax Allah xo bir sz (klimeyi tvhid) haqqnda nec bir misal verdi. O, kk
yerin drinliklrind yaxca yerln, budaqlar gy doru yksln, Rbbinin izni il
hmi meyv vern- xo bir aaca bnzyr."70
"Bu aacn meyvsi ndir?" dey, soruulsa sn dey bilrm ki; onun meyvsi
qlbin oyanmas, tvb, zhd, ifft, tvkkl, tslimiyyt, hr eyd Allah Talaya tvkkl
etmk, batini v ruhani btn gzl xsusiyytlrl cismani v zahiri btn ncib xisltlrdir.
Bu aac Allahn izni il hr zaman meyvsini vern, digr aaclar is alt ayda bir df meyv
verr. Bundan baqa bunun meyvsi ruhlar alminin, digrlrininki is cisimlr alminin
qidasdr. Biri mna v srar alminin, digri surt v klglr alminin qidasdr. Tvhid
aacn yalan v pislik torpana ksn, riya v nifaq suyu il sulasan, pis mllr v irkin
fellrl onu qorumaa alsan, hdi pozmaq v mant xyant etmkl bytmy
alsan; onun zrin vfaszlq suyu axar v o, pis sz v hzyan qar il alanar.
Bellikl o aacn meyvlri lazmsz kild tsirlnr, yarpaqlar tklr, gvdsi ryr,
kklri qopmaa balayar v bir gn kdr klyi onu darmadan edr. Buna Qurani
Krimd bel iar olunur; "Grdklri hr ii l alar, onu toz kimi yox edrik."71 Tvhid
aacnn klgsind dincln qalib, ondan uzaq qalan is xsranlq iinddir. Ona sarlan
bdi sadt atan, ona sarlmayan zaba dar olmudur. Onun budaqlarndan birin
syknn yksk drclr atan, onu buraxan n aa drclr yuvarlanmdr.
69
Mnafiqun 63/1-2 70
brahim 14/24-25 71
Furqan 25/23
25
KLMEY TVHDL GLN SADT
"L ilh illallah" stn, dyrli, baha, qiymtsiz bir szdr ki, ona sarlan nicat
tapm v zabdan qorunmu olar. Hdisi riflrin birind "nsanlar l ilh illallah
deyn qdr onlarla dymkl mr olundum. Bunu dediklri vaxt qanlarn mndn
qorumu olarlar" buyurulmudur.72
Burada bhs olunan qoruma dnya il laqdar olub, axirtdki zabdan qorunmaq
is daha mhmdr. Klimeyi tvhidin fziltini ifad edn bu hdislri d burada xatrlatmaq
yerind olar:
"Allah Tala buyurur ki: L ilh illallah mnim qalamdr. Bunu deyn qalaya
girmi olar. Bu qalaya girn xs d zabmdan xilas olar."73
"L ilh illallah deyn v bu inanc zr ln xs, cnnt girr."74
Bu szn son drcsi vahdaniyytin bilinmsi, smrsi is onun vahidliyinin hr
ey trfindn ifad olunmasdr. Mvcud olan eylr vcudun verilmsi v kainatn
yaradlmas buna grdir. gr vahdaniyytin mrifti v trifi ifad olunmasayd mvcudata
vcud verilmz, yoxluqdan varla xlmazd. Bu msld Qurani Krimd, "Mn insanlar
v cinlri, ancaq mn qulluq etmlri n yaratdm.75buyurulmudur. Yni Allah Tala
qullarn, znn tk olduunu bildirmk n yaratmdr. lvi, sufli almlr il onlarn
arasndak btn mvcudat da qullar n yaratmdr. Bunun n gy sn klg olar, yer
zrind gtrr, mlklr qoruyar, ay, gn v ulduzlar sni nurlandrar. Adi varlqlar da
snin istifadnddir. Qsacas hr ey snin n yaradlm, sn d onun n, yni onun
yegan olduunu idrak etmk n yaradlmsan. El is dey bilrik ki, btn mxluqat onun
yegan olduunu bilmk v ifad etmk n yaradlmdr. Bel ki qdsi hdislrin birind
bel buyurulur:
"Mn gizli bir xzin idim; bilinmk n mxluqat yaratdm."76
bh yoxdur ki, Allah Tala btn mxluqat qullar n, qullarn da z n
yaratmdr. Halbuki sn nemt verni yaddan xardb nemtl mul oldun, nemti vern
kr etmdin, onun sn niy gr verildiyini dnmdin. Allah unutduran hr nemt sxnt,
onu xatrlatmayan btn ehsanlar bladr. "Nemtin kr ndir?"sual il narahat olsan,
72
Buxari, man, 17; Mslim, man, 34-36; Tirmizi, man, 1; Nsai, Cihad, 1; bn Mac, Fitn, 1; hmd, Msnd, 1/11, 19; 2/314, 423
73 bu Nuaym, Hily, 3/224; Deylmi, Firdvsul xbar, nr. 4458; Syuti, l-Camius Sair, nr. 6048; a.mlf., d
Durrul-Mnsur, 4/293
74 hmd, Msnd, 5/236; bn Hibban, Shih, nr. 200; Tbrani, l-Kbir, 20/41
75 Zariyat 51/56
76 Bx. Shavr, l-Mqasidul Hasn, nr. 838; Aclum, Kful Xaf, 2/132; bn Arraq, Tnzihu ri, 1/148
26
cavabnda deyrik ki: kr, nemti verni, sn nemt verdiyi n, hamdu sna etmk v ona
ynlmkdir. Bunu bel d ifad ed bilrik:
kr onun nemtlri il Allaha itat etmk, onu yaddan xartmamaq v nemtlrd
nemt verni grmkdir. Nemtin kr nemti artrar, bsirti aar, brkt vsil olar.
Nemt nankorluq etmk is mhv olmaa, msibti, zaba yol aar. Buna gr d Qurani
Krimd,
"gr kr etsniz nemtimi artraram. Nankorluq etsz he bir bhsiz, zabm ox
tindir. "77 buyurulmudur.
Ey insanlar! Yax bilin ki, Allah Tala istdiyini edr, istdiyi kimi hkm edr,
sbbsiz verr, zamana bal olmadan qadaan edr, he bir sbb olmadan xobxt edr,
yaratmaa ehtiyac duymadan yaradar v yen kr ehtiyac olmad halda krl imtahana
kr. bhsiz Allah Tala, sbblrdn v qsurlardan uzaqdr. gr onun iradsi, bir
sbbin tsiri il olsayd, istmsin baqas qarm olard. gr onun iradsi bir hadisy
bal olaraq hyata kesydi, bir sbb bal olard. Halbuki onun iradsi btn bu hallardan
uzaqdr. O, sbb v qsurlar yaradandr. Nec ki ayd,
"O etdiyindn mkllf deyil; onlar is mkllf tutulacaqlar."78 buyurulmudur.
Varlq almind ancaq o, var. El is sn Allahdan baqasn axtarma! Ondan
baqasna ynlm! Ona vardnda hr ey atm, onu itirrkn hr eyi itirmi olarsan.
Kainatn zirvsin ykslsn, n stn yerlr xsan, hr iki almin xzinlrinin aarlar
snd olsa, hr iki dnyann da nemtlri sn verilmi olsa, gr sn bunlardan biri il
mul olub aldanarsan bil ki, Allah unutsan v ondan baqas il mul olarsan. Ancaq
dnya nemti istyr v onunla kifaytlnsn demk olar ki hlak olmusan. Bu mvzuda
Qurani Krimd bel buyurulur:
"Dnya hyatn v gzlliklrini istynlr, etdiklrinin vzi olaraq orda onlara
tam kild verrik. Onlar orada he bir narahatlq keirmzlr. Axirtd onlara alovdan
baqa he bir ey yoxdur. Grdklri mllr orada boa xmdr. mllri d zay
olmudur."79
Eyni kild ancaq axirt nemtini istyib, ona qnat etsn bil ki, sn he n
fikirlmirsn. nki, ancaq z evi il maraqlanb, yanndak qonusunu unudan da alszdr.
Rzi il mul olub onu vern zmtli Rzzaq unudan xs d buna bnzr. Ancaq dnya
nemtindn faydalansan axirt nemtini, axirt nemtindn istifad etsn, dnya nemtini
77
brahim 14/7 78
nbiya 21/23 79
Hud 11/15-16
27
itirrsn. Bu kild d hqiqi xobxtlik, dnyan v axirti hr ikisini davam etdirmkd v
ancaq Allahn rzasn istmkddir. ks tqdird onun mrindn xar, Allahn iradsinin
dairsin gir bilmz, onunla v onun n ola bilmzsn. Bu mvzuda air bel deyir:
Grdm ki eq krps uzanr bizim n;
"Kein" deyildi aiqlr, bu yol sizin n
Krpn kemk n yanlarna gednd,
Krp qopdu, yuvarlandm yerlr.
Dalalar hr trfdn brd mni;
Tknib sbrin, "k artq" xatib ssldi mni
Bu qrar belc qbul etsn, ya da qoca qadnlar kimi acizliyini etiraf edr, evin arxa
otanda oturub, bir kncd qalar v bu ilahi xitaba muxatab olarsan:
"Siz ilk nvbd, yerinizd qalmaa raz olmudunuz. El is geri qalanlarla birlikd
qaln."80
Dnyan ya da axirti arzulayan bir ox adam var. Ancaq Haqq axtaranlar ox azdr
v onlar hrmt olunmaa layiqdir. Mridin dyri muradna grdir, istyin dyri d
istniln eyin dyrin baldr. Xalqn dyri az olduu n onu arzulaman v
arzulayann da dyri o miqdarda azdr. Dyrli v mhm olan Haqq olduuna gr, lbtt
onu istmyin v istynin dyri d o nisbtt ox olar. Hkmdarn sarayna girrk,
sfrsind oturmaq istynl, onun zibilliyin atlan lei arzulayanla eyni deyil. Yen
hkmdarla, onun xsi otanda oturub, danmaq istynl, tinliklrdn xilas olmaq n
onun otanda grmk istyn kii eyni ola bilmz. Yaxn olanlarn bir-birin tsiri var.
Bzi tanlqlar insan yksltdiyi halda, bzilri d onu alaldar. Hkmdarla salonda
oturmaqla, xsi otanda oturmaq eyni drcd olmayb hr birinin frqli drclri var. Bu
hqiqt Qurani Krimd (mlklrin dili il) bel ifad olunur:
"Bizim qatmzda hr ksin myyn bir mqam var."81
Bzi qruplar dnyaya balandqlarna gr, bri qaranlqlar onlar brm v bsirtlrini
korladrmdr. Bellikl onlar lvi alm deyil, sufli (bsit) arzularn qarlayan alm
ynlib btn himmtlrini, zibilliy atlan le dyrind olan dnya zvqlrini qazanmaa
srf etmidir. Mhz bel insanlarn mllri zay olmu, mllri pu olmudur. Onlar, hr
zaman iki zab iinddir. Biri ld etdiklrin gr ayrlq alovu, digri is sonradan
dadacaqlar chnnm alovudur. Bu ay onlardan bhs edir:
80
Tvb 9/83 81
Saffat 37/164
28
"Axirtd onlara alovdan baqa he bir ey yoxdur. Grdklri mllr orada boa
xmdr. Onsuz da etdiklri batildir."82
Baz qvmlr d bu almdn ayrlmaq, bri qaranlqlardan xilas olmaq n chd
gstrrlr. Riyaztl mul olub nfslrini trbiy v tzkiy etdilr. Bellikl mnvi yolda
yola drk, dnya zintlrini trk etdilr.
Ancaq zrlrind olan tbit v briyyt aid olanlara gr, Haqqn iradsin, ltf
v ehsanna tamamil sahib ola bilmdilr. Ancaq chnnmdn xilsa oldular. Bir qrup insan
qorxunun stnly il ziyyt yeri olan chnnmdn xilas olan, digri midin qalib glmsi
il, ikram yeri olan cnnti qazanmdr. Bu firqlr gzl drclrin n stnn trk edib,
ondan daha aa olan il, n mkmml olan trk edib ondan daha aada olanla, n
dyrli olan trk edib, ondan daha dyrsiz eylrl mul olduqlar n ilridki
chnnm zab il czalandrlmasalar da, hr bir an hiss etdiklri ayrlq alovu il
czalandrlarlar. Bel ki dostlar qatnda ayrlq alovu, alovlu atdn daha iddtlidir.
Digr qrup da briyyt v tbit almindn ayrlb mna almin gedr. Onlarda
briyyt almin aid bir ey qalmam, lri kainat am, mvcudat kemi, xalqdan
uzaqlamdr. Qlblri Allaha bal olub, onlarn btn istk v arzular Haqqdr. Buna
bnzr insanlarn dili Haqqn dili olduu n, onlar danarkn sanki Allah Tala danar.
Onlar deyrlr ki:
Dnya v axirtl, cnnt v chnnml mul olmarq. Allah Tala bizdn raz
olduqdan sonra biz nec bunlarla mul olaq. O, hr ey qadirdir; ists chnnmd d
biz nemt verr, ikram edr. gr biz zab vermyi ists, (bundan Allaha snrq)
cnntd d zab verr. Biz onun cnntini arzuladmz, yaxud chnnmindn
qorxduumuz n ibadt etmk istsk, trdddl v tk trfli ibadt ednlrdn olarq. Bu
vziyytd olanlar Qurani Krimd ifad olunaraq haqqlarnda bel buyurulur:
"nsanlardan ellri var ki, Allaha trdddl ibadt edr. zn bir xeyir dys
qbul edr, bana bir bla gls trsin dnr. Bellikl dnyan da, axirti d itirrlr. Bu
is aq akar bir ziyandr."83 Buna gr d biz ondan baqasna ibadt etmirik. Mhz bu
qrupa daxil olan insanlar ancaq Allahn rzasn arzulayar. Bunun n Allah Tala onlara
dnya v axirt mlkn vermidir. Onlar fqirlik libas geyn mna sultanlardr.
82
Hud 11/16 83
Hcc 22/11
29
HQQ SEVG
Btn drdi yemk v imk olan xsin Allah sevdiyini iddia etmsi yalandr. Buna
bnzr cnnt nemtlrini fikirln, onlarla mul olan kii d sevgisind yalandr.
Hqiqtn qul olanlar ancaq Allah n qalxar, oturar, danar, hr eyi ondan alar v ancaq
ona baxarlar. Gzlrini Allah n haramdan kindirrlr. Bellikl onunla grr, onunla
eidr, onunla danar, onunla tutar v onunla hrkt edn bir hala glrlr. Bu hal qdsi
hdislrin birind bel ifad olunur:
"Mn bir qulumu sevdiyim vaxt onun qula, gz, li v aya olaram. Qulum mniml
eidr, mniml grr, mniml tutar, mniml hrkt edr..."84
Allah Tala, digr insanlara vd etdiyi bir ox nemti bu qullarna vvlcdn
vermidir. Baqalarna sirr olan onlara aqlamdr. Digrlri, bir knc sriln sccadlri
zrind olduu halda, onlar rqd, qrbd, r trafndadrlar. Bdnlri il olmasa da,
sirrlri il maddi almi ablar, Haqq Talan gzlri il olmasa da, sirrlri il grmlr.
Onlar Haqqn layiqli qullar v kainatn yaradl sbbidirlr. Xalq onlarn brkti
nticsind rzilndirilr, onlarn dualar il yaradlar. Onlar, ancaq Allaha qulluq edr, srf
onun birliyini tsdiq v elan edrlr. Bu layiqli insanlara v onlara tabe olanlara mjdlr
olsun!
Cnab Haqq, onlarn bu haln trif edrk peymbrin bel deyir:
"Rblrinin rzasn istyrk shr-axam ona yalvaranlar yanndan qovma! Onlarn
halndan sn mkllf deyilsn. Snin hesabndan da onlara bir vzif yoxdur. Diqqtli ol,
onlar narahat etsn zalmlardan olarsan."85
RAD NDR?
Mndn "rad ndir?" sorusan, cavabm bel olar:
-rad qlbi almlrin rbbi olan Allahn sevgisin, rzasna, istyin balamaq; mal
mlk trk edib, fani v hlak edn eylr hkm etmk; rahat olan trk etmk, mubah olan
eylrdn z evirmk; Allah arzulamaq v ona olan sevgi alovunda yanmaqdr. Bir
prvannin zn mum inda yandrdn grmrsnz? Bdbin bir prvan d zn
alova atb, yandrar v yanmas il bir hyat axtarar. O adi hal il, cann sevgilisinin
84
Buxari, Riqaq, 38; bn Mac, Fitn, 16; Bavi, rhus Sunn, 1/142 85
nam 6/52
30
qollarna atb, fda edr, sn is stn bir varlq kimi mkmml bir sevgili n nfsini
xrclmkl, varln ona rmaan etmkd trddd edrsn. Qiyamt qdr bu fani
dnyada yaayacan znn edrsn! O balaca prvan btn varln sevgilisinin alovunda
yanaraq yeni bir hyata doacan bildiyi halda, sn Allahdan gln, "Allah yolunda
ldrlnlri l sanmayn. Onlar diridirlr" 86 ssini eitmsin baxmayaraq, hl d
vurnuxursan. Bel insanlar iradlrind sadiq olmayan, yalanlardr. Onlarn hqiqi (mnvi)
lzztlrdn he bir nsibi yoxdur. bhsiz nfsini xrclmdikc v varln yox etmyn
kimi Allaha qovua bilmzsn. Nfs prdsini qaldrmadqca o, snin n, sn d Onun n
ola bilmzsn. Varln yox edrsn, Onunla bdi olarsan. Kim varln Ona fda edrs
Allah Tala onu zn dost edr, xlf edr. Nfsin hr eydn hqir; istyin hr eydn ziz
olduu n, dyrsiz v aa grln bir eyi, qiymtli v ziz bir ey dyimyn qdr
Haqqn mridi v tlbsi ola bilmzsn. O halda varln Ona tqdim et, nfsini onun yoluna
fda et. Bax, Rsuli krm il xsusi olaraq danmaq istynlr n buyurulur:
"...Onunla danmadan vvl sdq verin..."87
Mhz, Cnab Haqqa qovuman vzi, Ona cann hdiy vermkdir. Bunu etdiyin
vaxt, gr mridsns murad, talibsns mtlub, hbibsns mhbub olarsan. Mhz o vaxt sn
d, "Allah istmdik isty bilmzsiniz..."88 aysi ks olunar.
Ey insan Allahdan baqasna ynldiyin v tvkklt etdiyin mddtd davaml olaraq
"l ilh illallah" de ki, irkin xsusiyytlrin getsin, yax lamtlrin oxalsn. Snd iki cr
sift var, yax chtlr Allahn ehsan, pis siftlr is daltinin ksidir. Bu yax v pis
lamtlrin mxtlif killri var. Pis lamtlrin tmli yeddi eydn ibart olduuna gr,
bunlarn hr birinin arxasnda eytan var. Bu yeddi ey pis hiss, pis muliyyt, hva, nfs,
fasid nfs, dnyvi hallar v pis xasiyytli olmaqdr.
Gzl xsusiyytlrin tmli skkiz eydn ibartdir. Bunlarn hr birinin arxasnda
mlk var. Bunlar hiss, fhm, al, knl, qlb, ruh, sir v himmtdir. Bunlardan hr biri
baqasna rast glr. Bel ki, pis olan hiss yax olann, pis muliyyt fhmin, hva aln,
nfs fsad qlbin, bri hallar ruhun, pis xsusiyyt sirrin qarl olub, eytan da mlyin
qarldr. Ancaq gzl xsusiyytlrin skkizinci sradak himmtin qarl yoxdur. Gzl
xsusiyytlrin skkiz, pis xsusiyytlrin yeddiy qdr olmas cnnt v chnnm
86
Ali mran 3/169 87
Mcadil 58/12 88
nsan 76/30
31
qaplarna iardir. nki cnnt "ilahi ehsan", chnnm is "dalt evi"dir. Allah Tala,
"Chnnmin yeddi qaps var. "89 buyurmudur.
Gzl xsusiyytlr, sn bu dnyada veriln kiik cnntdir. Pis xsusiyytlr is,
sn bu dnyada veriln kiik bir chnnm kimidir. Bu kiik cnnt v chnnmin hr bir
qaps hqiqi cnnt v chnnm alar. Ayd ifad olunduu kimi,
"...Hr qap onlarn gircyi bir trf alar."90
TVHD NURUNUN KS OLUNMASI
Klimeyi tvhidin nuru gzl siftlrdn birinin zrin dosa, onun ksi olan pis
xsusiyytlrin klgsi gedr. Ms, tvhidin nuru sirr zrin ks olunsa, tbit d nurlanar.
Tvhid nuru ruhu nurlandrsa, briyyt d nurlanar. Onun nuru qlb doarsa, nfsin
klgsi gedr. Bel ki, gzl xsusiyytlr ltaft baxmndan ffaf bir cvhr kimi olub, ksi
olan eylri d nurlandrar. Qaranlq bir otaqdak raq iind olan lampann i raqdan
kerk nec btn ota nurlandrarsa, eyni kild gzl siftlr zrin doan tvhid nuru
da onun qarsndak pis xsusiyytlri nurlandrar.
Klimeyi tvhid lampa, gzl xsusiyytlr raq, pis xsusiyytlr zlmt bir otaq
kimidir. Lampa in zn, ran inn da ota nurlandrd kimi, klimeyi tvhid nuru
da gzl siftlrin tsiri il pis xsusiyytlr ataraq onlarn zlmtini aradan qaldrar. Buna
misal olaraq Qurani Krimd bel buyurulur:
"Onun nuru iind lampa olan bir raa bnzyr. O lampa iinddir. is
sanki inci kimi parldayan bir ulduzdur."91
Bunu izah edn baqa bir misal, in ks olunmas hadissidir. Qarlql olan
cisimlr bir-birlrindn aldqlar iqlar ks etdirr. Bel ki gn i bir divara ddy
vaxt, divar ald bu i qarsnda olan ey, hmin ya is baqa bir ey ks etdirr. Bu
ks olunma bir cism trfindn in udulmasna qdr davam edr. Bu hadis dnyada bu
kild olar. Qeyb almind is daha st bir sviyyd ks olunar. Yni bu dnyadak ks
olunma qeyb almindkin gr kiik v saddir. Kainatda ks olunma nec hyata kers,
89
Hicr 15/44 90
Hicr 15/44 91
Nur 24/35
32
kiik bir kainat misalnda olan insanda da bu hal eyni kild hyata ker. Klimeyi tvhid
nuru, gzl sift v ltiflrdn birini nurlandrdqdan sonra onun yanndak digr ltiflri d
iqlandrar. Ms: lk olaraq himmti nurlandrar, ondan sonra sirr, sirrdn ruha, ruhdan
qlb ks olaraq digr hisslri dolaar. nki bu hisslrdn hr biri digrinin qarsndadr.
vvl qeyd etdiyimiz kimi, in ks olunmas n cisimlrin qarlql kild durmas
lazmdr. Gn inn ksif bir cismin zrin drkn, in bu cisim trfindn udulmas
kimi, snd olan pis xsusiyytlr d bzn bu nurun ks olunmasna mane olar. Gyn ltif
olmas sbbi il, gn alar bu dnyaya ata bilr. gr gn inn vvlin bulud
kimi iq keirmyn bir ey kers, iq bu tbqdn ke bilmz. Gzl siftlr v mnvi
cvhrlr, lvi alm aid olan chtlrdir. Pis xsusiyytlr is sfli almi tkil edr. nsann
mnvi ynn tkil edn xsusiyytlrdn himmt, lvi almdki r hkmnddir. Digr
yeddi mnvi sift v cvhrlr is yeddi qat sma misalndadr. nsann pis xsusiyytlrini
tkil edn lamtlr is yeddi qat yer bnzyir.
lvi alm tamamil ltif olduu n in bir eydn baqa ey kemsin mane
olmaz. Buna gr d gzl xsusiyytlr lvi alm nisbt olunar. Sfli (maddi) alm is
olduqca ksif (qaln, qat) olduuna gr in bir cisimdn baqasna kemkd mane olar.
Pis xsusiyytlr d buna gr sfli alm bnzyr. Mnvi cvhrlrin hams nurdur; pis
xsusiyytlrin hr biri zlmtdir. Bu iki alm klgnin gni, gecnin gndz izldiyi kimi
bir-birini izlyr. Gndzdn gedn hr paran gec, gecdn ken hr paran da gndz
izlyr. Bellikl Allah Tala, "Gecni gndz, gndz gecy qatar."
Snin gecn, pis xsusiyytlrinin sn hakim olmasdr. Gndzn is gzl siftlrin
v mnvi cvhrlrinl yaadn gzl haldr. "L ilh" sz il kifaytlnib, "he bir ilah
yoxdur" deyrk qul irk qaranlqlarna drs, bu qaranlq onda olan gzl chtlrin
nurunu yoxa xardar. Bellikl gzl xsusiyytlr, pis xsusiyytlr evrilr.
Vahdniyyt gni frdilik brcndn illllah smalarnda parlayb, zlmtdn ibart
olan pis xsusiyytlri nurlandras olsa, zlmtlr o an snr; pis xsusiyytlrin ortadan
qalxar, yerin gzl xsusiyytlrin glr. Demk olar ki "l ilh"nin yurdu olan varln;
"illallah"nki is lav varlndr. "L ilh" zlmt olduu n snin zlmtind, "illallah"
nur olduu n snin nurlu yerinddir. "L ilh" ls "illallah"n isbat olunan xttin
bitirkn, sbutun nurlar inkarn qaranlqlar zrin ks olar. Bellikl ikisi birdn nur v
dlil olar. nkarn zlmti sbutun nuru il ortadan qalxar. Bel ki Qurani Krimd bel
buyurulur:
33
"Haqq batilin zrin gtirr v onu para-para edrik. Bellikl batil ortadan
qalxar."92
Mhz nfyin (inkarn) zlmti isbatn nuru il silinrkn pis xsusiyytlrin,
varln nurlanar v btn ynlri il gzl siftlr evrilr. Bellikl pis hiss yaxya,
muliyyt fhm, hva ala, nfs fsad qlb evrilr. Nfs qlb olar, bri hallar ruha, pis
xsusiyytlr sirr, eytan mly evrilr. Peymbr fndimizin,
"Mnim d eytanm var, ancaq o, mslman oldu."93 sz bunu ifad edir.
Qardam bil ki, din yolusunun n mrtb var. Bunlarn birincisi almi fna,
ikincisi almi czb, ncs is almi qabzdir. gr sn almi fnadasansa, "l ilh
illallah", almi czbdsns "Allah", almi kabzdsns "huv" zikrin davam et. Almi
fnada gzdiyin vaxt pis xsusiyytlrin sn qalib glr. Almi czb yolunu tqib etdiyin
mddtd gzl xsusiyytlrin sn qalib glr. Sni asl hala salan ey dli varln v pis
xsusiyytlrin olduu n almi fnada zikrin "l ilh illallah" olsun. Almi czbd is
zikrin "Allah" olsun. nki sni stn edn kamil varln v gzl xsusiyytlrindir.
"L ilh illallah"n lamti hr cr pis xsusiyytlri ortadan qaldrmas v yoxa
xartmasdr. "Allah" klmsinin lamti yax xsusiyytlri gclndirmsi v onu irkin
davranlardan kindirmsidir. Almi fnada olduun qdr, sn stn gln pis
xsusiyytlri ortadan qaldrmaa v yoxa xartmaa ehtiyac duyarsan. Almi czbd
olduun vaxt, tqviy 94 v tnzih 95 ehtiyacn olar. nki sn stn gln yax
xsusiyytlrindir.
Almi kabzada "huv" demlisn, nki bu alm atdn vaxt snd olan pis
xsusiyytlrin bulanql, gzl xsusiyytlrin nuru sni iqlandrmdr. Burada Cnab
Haqq vasitsiz olaraq sn tsrrf edr. Bundan sonra sn zn nisbtd yox kimi, Ona
nisbtd is var kimisn. Nfsin nisbtd fani, Ona nisbtd baqisn96. Sn bu almd zikrini
"huv" kimi et! Bel ki mvcud v baqi olan "huv"dir.
Bizim almi fna demyimiz saliklrin, mridlrin nfslrini orada fani olmalar v pis
xsusiyytlrin yox etdiklrin grdir. Almi czb olaraq adlandrmamzn sbbi is
mridin orda stn mlikin czbsin qaplmasndadr. Almi kabz is mridin Allaha tslim
92
nbiya 21/18 93
Mslim, Mnafiqun, 69-70; Tirmizi, Rada, 17; Nsai, Nisa, 4; hmd, Msnd, 1/285, 397, 401 94
Gclndirmk, qvvtlndirmk mnasnda 95
Allah nqsan siftlrdn uzaqladrmaq 96
bdi, zli
34
olduu v Haqq Talann onda vasitsiz tsrrf etdiyi mqam demkdir. Mhz bu
saydqlarmz mridin mrtb v mqamlardr.
VLYANIN MQAMLARI.
Dyrli qardam, bil ki, vliyann drd mqam var. Bunlar:
a- Xilafti Nbuvvt
b- Xilafti Risalt
c- Xilafti Ulul-Azm
d- Xilafti Ulul stifa
Birinci mqam alimlr, ikincisi vlilr, ncs evtada97, drdncs kutublara98
aiddir. Vlilr arasnda nbilrin, rsullarn, ulul azm v ulul-istifalarn mqamna kenlr d
var. Vlilr iki qrupa ayrlr:
1. Mslhti diniyyd tsrrf v vlayt sahibi olanlar.
2. Bilquvv99 vlayt haqq olmayb, vlaytin istifadsindn ortaya xan haqqa sahib
olanlar.
gr, "Vlayt haqq olmayan xs nec vli ola bilr?" soruulsa, bunun cavabnda
dyrik:
Onun Allah Talann btn ilrini zrin gtrdy mnasnda vli olmas
mmkndr. Bu vli hqiqi vlidir. O ancaq Haqq Tala il doyar, grr v danar. O
mhbubiyyt alminddir. Buna iar edrk, "...Mn sevdiyim qulumun qula v gz
olaram..." buyurulur.
Bel bir vlinin xalqa mrbbi100 olmas uyun deyil. nki o, Haqqa tslim olan v
ixtiyar lindn alnan, yni z istyi il hrkt ed bilmyn bir xsdir. xtiyar lindn
alnann baqalarna mrbbi olmas uyun olmaz. nki bir xsin baqalarna sznn tsir
etmsi n, ilk nvbd z nfsind tsir etmsi lazmdr. Bu vli Allah eqi il czb
97
Ricalullahdan bir qrupa veriln ad 98
Bir ox mslmann zn baland Allah vlilrindn dvrn n byk mridi 99
Birbaa, srbst kild 100
Trbiyi mnasnda
35
olunduu n baqas zrind tsir etmk iqtidarnda deyil. Dinimizd v ttbiqatda; bel
olduu n bu ancaq z nfsi zrind olan vlayti sabit olan xsin baqasna vlayti d
mtbrdir. Blu yana atmayan uan zn vlayti olmad n baqas zrin d
vlayti ola bilmz. Haqqa tslim olan bu mczub vli uaq kimidir. O, sevgililr sevgilisi
Allah Talann trbiysi altndadr v rbubiyytin ikram olan sd mr. Bel ki xbrlrin
birind Allah Talann bel buyurduu bildirilir, "Onlar uaq kimidir; onlar iradmizin
trbiysi altna aldq. Bizim rzimiz olan sdl bslnrlr." Digr qrupa daxil olan vliy
glinc onun xalqa mrbbi olmas uyundur. nki zn vlayt haqq tannan, blu
yana atan kii kimidir. z nfsi zrind vlayti olan xsin baqalar zrind d vlayti
olar. Dinimizd d bu beldir. Bel ki ritd caiz olan bir ey hqiqtd d caizdir. rit il
hqiqti bir-birindn ayrmaq kfr v zndqlqdr.101
Mhbubiyyt mqamnda olan mczub vli, ld gz bal hrkt edn xs
bnzyr ki o, ayaq ataca yeri v hara getdiyini bilmz. Yol qurtarb, istdiyi yer atanda
ona hardan keib gldiyi soruulsa, bu msld qlb fa verck bir ey bilmdiyini ifad
edr. Shrada gz bal hrkt edn xsin baqasna bldi olmas doru olmad kimi,
mczub vlinin d axirt sfrind baqalarna rhbrlik etmsi doru deyil. l gz bal
tanyan, onun yolunu, ordak dayanacaqlar, eni xlarn qar-qar biln xsin bldi ola
bilmsi nec daha dorudursa, mrift yolunu gz aq hrkt edn xsin d axirt gedn
yolda rhbrlik etmsi hikmtl daha dorudur. Qlblri kf edn "l ilh illallah", ruhlar
kf edn "Allah", sirrlrn kaifi "huva"dr. nki "l ilh illallah" qlblr, "Allah" ruhlara,
"huva" sirrlr qvvt v dayaqdr. Qlb, ruh v sirr bir qutuda saxlanan sdfdki inci
kimidir, yaxud evd qfs iind olan qua bnzyr. Qutu v ev qlb bnzyr. Sdf v
qfs ruha, inci il qu sirr bnzyr. Ev atmadqca qfs, qfs atmadqca qua ata
bilmdiyin kimi, qlb atmadqca ruha, ruha atmadqca sirr ata bilmzsn. El is sn ev
atdn vaxt qlblr almin, qfs atdn vaxt ruhlar, qua atdn vaxt is sirrlr
almin atm olarsan. O halda sn qlbinin qapsn "l ilh illallah" aar il, ruhunun
qapsn "Allah" aar il, sirrinin qapsn "huva" il a. Sirr quunun yaamas n "huva"
demy davam et. nki bu klm quun gcn artrar.
Qardam, bil ki, qlbin ev, ruhun qfs, sirrin qua bnzdilmsi mcazi mnadadr.
nki bir ox lvi hqiqtlrin tbihl idrak olunmaa ehtiyac var. Qlblr almindn
hrkt etmdn ruhlar almin, ruhlar almindn kemdn sirrlr almin varmaq mmkn
101
Dinsizlik, asilik
36
deyil. Sirrlr almi ruhlar almindn, ruhlar almi d qlblr almindn byk olub bunlar i-
i ken dairy bnzyr. n byk dair sirrlr almini, orta dair ruhlar almini, kiik
dair qlblr almini tkil edr. Qlblr alminin ruhlar almindn daha kiik olmas, onun
qeyb v hadt almlrin ruhlar almindn daha yaxn olmasndadr. Ruhlar alminin sirrlr
almindn daha kiik olmas is, onun almi baha (maddi varlqlar v bdnlr almi) daha
yaxn olmasna grdir. nki almi bah sxnt, zhmt v mqqt yeridir.
El is qeyb v hadt almlrin yaxn olan hr bir ey kiilmkl, sirrlr almin
yaxnlaan hr ey byyr. Allah n etiraf et qardam, bu smada bir ulduzun, bu dryada
bir damla suyun var m? lbtt yox! Bunun vzind azn nfsin v bri naniyytin var.
Snin zahirin lini cibin salarkn, grnmyck kild qapqaradr. Ey dostum, nfs
almindn qlb almin, briyyt almindn ruh, tbit almindn sirr almin x.
Bdninin qaranlqlarndan xilas ol! Mhz o vaxt gzlrin grmdiyini grr, qulaqlarn
eitmdiyini eidr v, "Etdiklrinin vzi olaraq, onlar n hazrlanan eylri he ks bil
bilmz."102 aysin tabe tutularlar.
Tbit, briyyt v nfs almlri, almi adl (kafirlr) n olduqca drin bir
uxurdur. Qlb, ruh v sirr almlri is almi fazl (mminlr) n qat-qat artan drclrdir.
Nfs almi asilrin, briyyt almi kafirlrin, tbit almi is mnafiqlrin drcsidir. Nec
ki ayti krimd bel buyurulur:
"bhsiz mnafiqlr chnnmin n alt qatndadr."103
Qlb almi Haqqa mrid olanlarn, ruh almi siddiqlrin, sirr almi is iradsindn asl
olmayan, Allaha ynln mridin meracdr. Sn bunu bel d ifad ed bilrsn:
Qlb almi yolun vvlind olanlarn, ruh almi yolun yarsn bir az kenlrin, sirr
almi is son nqty atanlarn meracdr. Digr ifad il qlb almi tvbkarlarn, ruh almi
Allah sevnlrin, sir almi ariflrin meracdr.
Qardam nfs, tbit v briyytin uxurundan xmayana qdr, lvi almlr
ata bilmz, Haqq Talaya qovua bilmzsn.
102
Scd 32/17 103
Nisa 4/145
37
QLBLR ONUN LNDDR
"Mminin qlbi rahmnn iki barma arasndadr. Onu istdiyi kimi kl
salar."104
Hdisind iar olunduu kimi Allah Tala mminin qlbini bzn qbzdn bst,
qorxudan mid, bqadan fnaya, shvdn mhv v ndn hzn evirr. Bzn d
bunlarn ksini edr. El is dey bilrik ki, qlb daima qorxu v mid, fna il bqa kimi
hallar arasndadr. Allah Tala bzn bu hallar qlbdn alar v onu zn doru hrkt
ednlrin vvlind gtirr. Bzn d onu geriy dndrib, aa bir drcy salar. Buna
bnzr xbrlrin birind bel buyurulur:
"Haqq Talann czblrindn biri, insanlarla cinlrin mlin brabr olmasdr."
ALLAH TALAYA AD SFTLRN HQQT
Qardam, bil ki, oxluq, mxtliflik v inkiaf, Allah Talann siftlrnn tclli
etdiyi yaradlanlar ndr. nki O, zat v siftlrind tkdir, he ks bnzmz. Onun
elmi btvdr v hr eyi hat edr. Eyni trzd qdrti d bir olub btn varlqlar hat
etmidir. Elm v qdrt birdir; bilinn v ilahi qdrtl yaradlan eylr oxdur. Buna bnzr
Allah Talann sn qar mnasibti d eyni olub, snin faliyytin (i, hrkt v hallarn)
oxdur. Allah Talaya aid olunan iki barmaq v iki l ifadlri mcazi bir tbih olaraq, iki
barmaq, Onun qulun qlbini bir haldan digr bir hala n qdr srtli kild evirmsin
iar edir. Yoxsa O, cisim, cvhr v araz olmaqdan mnzzhdir. gr Allah Tala, bitiik
(mrkkb) olsayd bir bildiriciy; kli olsayd bir kil vern ehtiyac olard ki O, bu
buna bnzr hallardan uzaqdr. Halbuki O birlmlri v killndirmyi yaradandr. Qurani
Krimd, "Onun bnzri (misli) he bir ey yoxdur. O, hr eyi eidn v grndir."105
buyurulmudur.
gr Allah Tala araz olsayd, tutaca bir ey ehtiyac olard ki, Onu bel bir eydn
tnzih edrik. O, he bir ey olmadan vvl d var idi. Yni, mkan, insan, cin, sma, yer, r,
fr, mlk, flk, gn, ay, madd, da, torpaq, su, aac, fza, iq, klg, n, arxa, sa, sol,
st, aa, bitkilr v cansz eylr olmad halda O var idi. Allah Tala zamana bal
olmad n vvl nec idis, indi d eldir v glckd d el olacaq.
104
Tirmizi, Qdr,7; Nsai, Snni Kubra, nr. 7738; bn Mac, Mqddim, 13; hmd, Msnd, 4/182; Hakim, l-Mstdrk, 1/525
105 ura 42/11
38
Onun yaxnl v uzaql he bir yaxnlama v uzaqlama olmadan da olar. Onun
fellri hr hans bir alt v orqana bal deyil. O, bir yerd durmadan, yerini dyidirmdn
zmtli v uzaqdr. O, vaxt iind dyimkdn v yox olmaqdan uzaqdr. O, bir vcuda,
yer v kl girmkdn d uzaqdr. Allahdan baqa ilah yoxdur, O bykdr. Vhm, hiss v
xyaldan uzaqdr. Onun kli, surti, bnzri, kmkisi, mslhtisi, vziri v yol gstrni
yoxdur. O bnzrsiz v sonsuzdur. Trflr onu hat etmz. Hallar onu dyidirmz. Zat
baqalarna bnzmz. Siftlri baqa siftlrdn ayrdr. Zat xyal edil bilmz, xyal
olunaraq he bir ey bnzdil bilmz; siftlri sonradan yaradlan varlqlarn siftlrindn
uzaqdr. zlidir v sonradan yaradlanlara bnzmir. gr Allah Tala haqqnda nencidir
dey bhs edsi olsaq deyrik ki O, he bir ey olmadan vvl d var idi. Onun kmiyyti
haqqnda sorusan O, he bir hal v kmiyyt olmad halda da var idi deyrik. Ona zaman
v mkan da aid oluna bilmz, nki O zamandan, mkandan qsacas hr eydn vvl d var
idi. Allah Tala fzl v krmi il hr eyi yoxluq sirrindn varlq sahsin xarandr.
"O vvldir, axirdir, zahirdir, batindir."106 aysi il ifad olunduu kimi O vvldir,
nki Ondan vvl he bir ey yoxdur. Axirdir, nki Ondan sonra he bir ey varln
davam etdirmyck, zahirdir nki he bir ey Onu gizly bilmz. Batindir, nki he bir
ey Onun mahiyytini bil bilmz. Vahiddir, nki Onun misli v brabri yoxdur.
Ey qardam, almi fnaya vardn v Haqqn tsrrfn malik olduun vaxt,
lindki dyrsiz dalarn, hr drd dva olan bir cism; dmirin tmiz gm evrilr.
Orada, Haqq Talann tnzih v tvhid nurlar il; irk, kfr, bh, Cnab Haqq mxluqata
bnzr kild vhm etmk kimi qaranlqlarn nurlanar. Bellikl nfsinin bulanqlndan
xilas olmu, ziddiytlrindn tmizlnmi olarsan. Mhz o vaxt Allah Tala sni saliklr
zmrsin daxil edr v dnyada yegan arzusu Allah rzas olanlarn mkanlarnda qlbinin
rza, tslimiyyt, tfviz, itminan (hzur) v sakin (rahatlq) kimi hallar tapmas n
gzdirr. Bu hal Qurani Krimd bel ifad olunur:
"Onlar iman etmi v qlblri Allahn zikri il hzur tapmdr. Bunu yax bilin ki,
qlblr ancaq Allahn zikri il mutmain olar (hzur tapar)."107
Qardam, ruhlar almin atdn vaxt Allah Talaya aid zli siftlrin lamtlri
btn lamtlri il sn gstrilr. Mhz o vaxt,
106
Hdid 57/3 107
Rad 13/28
39
"Ona ruhumdan frdm."108
aysinin hikmti aydn olar. Bu ayd ruhun Allaha aid
olunmas, mxluqata veriln dyri byan etmk ndr. Bu dyr yaradanla, yaradlann
ox inc bir xttl ayrlacaq qdr bir-birin yaxnlamasna sbb olmudur. Ancaq sonda
zli olan Allah Tala, sonradan olanlardan uzaqdr. zli bir ey sonradan yaradlm bir
eyl, eyni xttd birl bilmz.
Snin Allaha aid olman, Onun bir paras olman mnasnda deyil, snin digr
mxluqlara nzrn frqli kild, rfli bir mvqey sahib olman mnasna glr. Ona
olan yaxnln ifad edr. Onun sn olan xsusi ehsan v ikramn ifad edr. nki Allah
Tala hr nv bnztmdn (bir varlqla birlmkdn, btvlmkdn, onlarla bir ba
qurmaqdan) stn v uzaqdr.
Allah Tala paralardan ibart olan bir btv olmad n paralana bilmz. Onun
cinsi olmadna gr nv d yoxdur. Onu tanmaq n, "Ndn yarand?", "Haradan kil
ald?", "Hara aiddir?", "N qdr yaayar?", "Harda olar?" ya da ki, "Nyin zrinddir?"
kimi suallar soruula bilmz. O, btn bunlarn ifad etdiyi mnalardan stn v uzaqdr.
ARFLR AILAN SRRLR
Sirrlr almin atdn vaxt qeybi sirrlr sn gstrilr v o almd snin n
sirrlrin mhrm dairsin girmyin icaz verilr. Qdsi hdisd, "Vlilrim gy qbbmin
altndadr. Onlar mndn baqas bil bilmz."109 buyurular. Bu ifadni bel d baa dmk
mmkndr: Sirrlr almind Allahla qul arasnda el bir sirr var ki, onu n bir mlk n d
bir peymbr bilr. Orada qdrti ilahi trfindn gzlrin grmdiyi, qulaqlarn eitmdiyi
hdiyylr verilr.
"Etdiklrin qarlq olaraq, onlar n hazrlanan mjdni he ks bilmz."110
aysi buna rnkdir.
Aiqlr n hazrlanan bu mjd, zn mxsus bir kild Allahn zatnn
grlmsidir. Bunun nticsind qlblrd mnvi bir qulaq, allarda xsusi bir gz
108
Hicr 15/29 109
Abdurrahman Cami, Nfahat, s. 45 110
Scd 32/17
40
yaradlar. Bellikl qulaqsz eidilr, gzsz grlr. Orada eidiln v grnn hr ey
qeybidir v mhz o vaxt qeybi hallar aq-akar olar. Hdisd ken:
"Qlbim rbbimi grd."111 v ayd ken, "Rbbini grmrsn mi?"112 ifadlri
buna iar edir. gr sn aiqsns yuxarda saydmz btn bu hallardan sonra, zndn
gedn halda qbzeyi ilahiy drsn. Allah Tala sni tvhid v mriftin n stn
drclrin, sirr v himmtin n st mnzillrin atdrar. Bu mqamlarda sz he bir mna
ifad etmz, sirrlrin dyn alar. Artq buradan sonra ala v ifady yol yoxdur. Bu
mqamda sn heyrt dr v bu etiraflar edrsn:
"Ya rbb! Mn sni hamdu sna etmkdn acizm. Sn zn nec hmd etmisns,
el o kild stnsn! Acizlik yolu istisna, mriftin gedn btn yollar hat edn Allah
tnzih edirm. Snin zatn tam kli il bilmk mmkn deyil!"
Cnab Haqq vhdaniyyt v frdaniyyt siftlrinin hqiqtinin qullar trfindn
bilinmsinin mmkn olmadn bildirrk, z,
"Allah zndn baqa ilah olmadna ahidlik etmidir, Ondan baqa ilah
yoxdur."113
buyurmudur. Klimeyi tvhid hm balanc, hm d sondur. Hr ey onunla
balayar v onunla bitr."L ilh illallah" szlrin n gzlidir. "Bax, Allah gzl sz
(klimeyi tvhid) nec misal verdi. O, kk yerin drinliklrind sabit, budaqlar smaya
doru yksln gzl bir aaca bnzyr."114
Qurani Krimd, "Ona ancaq gzl szlr ykslr."115 buyurulmas klimeyi tvhidin gzl
bir sz olduuna iar edir.
"Ey inananlar, Allahdan qorxun v doru sz deyin."116 buyurulmas onun doru bir sz
olduuna lamtdir.
"O gn, rahmnin danmasna izin verdiyi v dorunu (klimeyi tvhidi)
deynlrdn baqas dana bilmz."117 aysi, klimeyi tvhidin tk hqiqt olduunu ifad
edir.
111
Bx. hmd, Msnd, 1/285; Syuti, l-Camius-Sair, nr. 4377 (bir az frqli rvaytl) 112
Furqan 25/45 113
Ali mran 3/18 114
brahim 14/24 115
Fatr 35/10 116
hzab 33/70
41
"Hqiqi dua ancaq onadr." 118 aysi onun hqiqi dua olduunu akar edr.
"Onlara tqva klmsin saslanmalar bildirildi." 119 aysi onun tqva sz olduunu
bildirir.
"De ki: Ey kitab hli, bizd v sizd eyni olan bir sz deyin. Ancaq Allaha ibadt
edk, Ona he bir eyi rik qomayaq, Allahdan baqa ilah qbul etmyk."120 aysi,
klimeyi tvhidin dinlr arasnda ortaq bir sz olduunu ifad edir.
"Onlardan birin lm glrkn, 'Rbbim mni yenidn dnyaya gndr. Blk saleh ml
ildrm, deyr"121 aysi, onun saleh ml olduunu ifad edr.
"Klimeyi tvhid sadiq qalaraq, rahmndn sz (hd) alanlardan baqas fat ed
bilmyckdir."122 ayti klimesi tvhidin hd n zruri olduuna iar edr. Eyni kild,
"Kim bir xeyirl glrs, ona gtirdiyinin on misli var."123 aysindki "xeyirdn" mqsd
klimeyi tvhiddir. Yen baqa bir ayti krimd,
"Yaxln qarl ancaq yaxlq deyilmi."124 aysind d klimeyi tvhid iar
var. Bli klmeyi tvhid salam bir qaladr v ancaq bu qalaya girnlr Allahn zabndan
xilas olar. Allah Tala hr birimizi bu qalaya girnlrdn etsin! Fzl v krmi il bizlr
sirrlrin qaplarn asn. (Amin)
117
Nb 78/38 118
Rad 13/14 119
Fth 48/26 120
Ali mran 3/64 121
Muminun 23/99-100 122
Mrym 19/87 123
nam 6/160 124
Rahmn 55/60
42
BBLOQRAFYA:
Abdurrahman Cami, Abdurrahman b. hmd, Nfhatul ns, c. 1-2, Beyrut, 2003
Acluni, smayl b. Muhammd, Kful Xaf v Muzilul lbas, c. 1-2, Beyrut, 1997
Bavi, Frra, r