Ikony cerkwi Zwiastowania w Supraślu w świetle archiwalnych opisów z XVI - XVII w.

����������

��������������������������

�������������������������������

��

������������ ������ ������������

��������� ��

�������������� ��������� ���������������������������������� ��� !"��

������������� �������������#�� ���������������� !����$%����&�'����

���������()���*�������+�'� �� ������ �' ���*�� !���,�� ���

���������*�����-�� ������.��������������#��� ���� "��/� ���

������������0������!�����&1������������������1����2��.��� ���

������3����4� 5����6#�����/� ����������������� ����1�0����������,�����

��������

#������������'��3��7�������������'���3�������������'�3��!��

������������,���'��(���"������������.�� ���������� �.�������68�����

������������3��� �&����������������������*������ �������������9�! �8������

���/���8����������������/��8������������������1�-����������������9 ������ �

������������� ��:"����������� ��������'��!�������������� ����,����������

����������������

+�"� �����*��� ��������������� ���� !��

(�����*�����������:��������������������������1���

*��� �/����������:�������������;��"�$�!��� ���

,������$��������1:�!���!����������9� �������������� !�� ��� �����1��

����'���9� �����*�"�����;�!�����,������<����=!

��������'�#�������

�������,������$�

���� ����3���������������!�����&�����!�� �

�������������>?6@@A�3��!����������#����������>>�������B?�C@@�D>�>>

� �������'E� �������

�������������� �� ����FGG����'� ������"

!������?HH��"��

0������� �F

6 ���:�������1��*� �������'� �����1����<!��!��1��

6 ���!����������� ���!'�I��:���*�����������"�

,�1��J�����#�������"����3��!'������

6 ���!���'��!��� ����1�#���!�� ��*����3���"������

����������F #���#�������������*�����������!% ��������8�����#�������"��

�� ��������>AKA����L�����J������!'���!�

�"�����#��

C

M>

KB

CK

AA

>>B

>@M

>C>

>BA

M>K

MM>

MK>

�������

������� ���N�,!����/������� ��"�������"����>KCC���

���� ���O�������������1������!������ �����!=����"����������������

$������ �!�����N�8� �������1�����J��� ���������6���������1���

����������������������� �������������������������������

�������������������������������������� !�����"�#�����

$��������������N�9�� !��������0������ ���P����O��

�PO������������� !�������J���PQR96QR99P��������������������������

������ ��!������$��!������% &�����������'���������&�

( ('����!'���$��"�"!������$������!�%����������������������������������

"#$%&'#()*'+,&,-'.)���������������1����������' �� �3�6

��������������������������������������������������������������������������������������������������

�������%��&�� ����N�3���������L�� ��-�����!�N����6

���1����������������� �"����������������!�� �1������������������������

������&������� ���N�.��������3���������P�����������6

'� F����1��� ����P#������������������������������������������������������������������

��������

/�����/��������)�$��%����"�������"�������%��*' �+

$������,�%�����,�%�&�%�����������!' ��%�)�������!����+

��������%�-�����%�$������./012345678�97/4:;<#=��������������������

'� ��(��� ����N�#��������'�"��!1 ��O����������������

�����3������� J���P�����'�����������"���>A@>6>A?@������

���������)�*���

��������� + �����N�8��J�� #������� �P*�����������!�

�P�����������1�� ��'������1��>A@>6>A@@���<�:O2��������F

�������� ��>A@M��������������������������������������������������������������������������

�����,�"�����,���-�������.�.������-����

�������$�>%���������������� ��������������?����@���+

$��!�������!����ABCC��CDC���'-������E�F�"�>!�=������������������������

���������������� ������������ �� �� � ! ��� "�

�������#$�����"������%�&�����'��������������������"�

���� ��(����$����G��H��G$��������������I������&���� ��?���&+

�������?����@���$��!����J�%�$����%��"�)����&*����ABCA�

��DKL���'���$M����%"���N��$���OBB���&�����*��-������E�F�+

"�>!�=����������������������������������������������������������������������������������������������

.8/0;�.7;;744��)*+,-./,*,01+2.3.4561037897:*16+64;71)6�

<*+274<0��P51:QR/0�S;/T783/42�U8733��V7W�X586�ABCC��33�'KOY�

-Z0[0��P\0]^58=�����������������������������������������������������������������������������������

=��� ������� ���>�?��������?����� �' �@AB?�CDDA����

����%>�_�'����`a��,�����$� �@�?�����M��- �$���,��=�_�'����`�

F&���"�������&$���J�&��������b����?����� ABCC�� DAY� ��

-G$������������>,��>=������������������������������������������������������������������

MCC

MB?

MAH

MA@

/������

��������"�"��

������� ���N�����'�����!���������� ����/����� 9��(������

� 1����� �>KCC�� ������� ������������/���� � ������!���

��������� ���;������������������������������������������������������������������������

$������ �!�����N�<� ���)���!� ������ �� "� ���� #�����6

/���� � �� �� ����������������������������������������������������������������������

!������������&�N����� ���� ��� ���� ������� � ��� 9) �&�� ���1�

����������������.� ��(���!����/���� ������������������������������

��.�����������&��N�����3����� ���;���� �� S� ��"���� ��

'�'��!T�����������������������������������������������������������������������������������

$��������������N� 9�� �� ��� ���� ;�������� ������� ��� ���

� � ����� �� �����O��� �������"����������>D��� ��>C��6

�� ���!�����)������������ �������������������������������������������������

����&�������N�����3������ �������)���"�� �� ���' T�

' ���� �������"������>A��6�� ���!�'�'��������������������������������

���������%����� ����N����� ��)���� � ���"��� �� �'!� �

3���������������������������������������������������������������������������������������

�������%��&��0���N������)������ ��������3������ �#�����

L�� ��N����'��������'�)�'� ������������������!��������������

������&������� ���N�����3������ ���� �'!����� "����

�� ����'��� F���������#�� �����������������������������������������������

���������

1��&��1���0��N�����.��' ��'� ������� ������!�� ����������

� � ���� ;��� ;��� ���� "�,�����,�� 9� ����� ���� ��� ���

S3��!�������0���� "T���������������������������������������������������������������

'� ��(��� ����N����� �������� ��� #������ U'�"�U�� )��66)��

3������ �� ������3������ ������'���������������������������������

C

M>

KB

CK

AA

>>B

>@M

>C>

>BA

M>K

MM>

MK>

��������������

��������� + �����N�8��)� ��*����������! � � ���

.��' ��������� ��>A@>V@���#���� �F����� ����>A@M���������

�0� �

�������������� �� ���� �#������

99

artykuły

1 Dzie­je­klaszto­ru,je­go­zabytkiizniszcze­nie­zo­stałyprze­zauto­rkęo­mó­wio­ne­warty­ku­leCer­kiew Zwias­to­wania w Sup­r­aś­lu: p­r­zemiany wys­tr­o­ju i p­o­lityka,[w:]W p­o­s­zu­kiwaniu p­r­awdy. Chr­ześ­cijań­s­ka Eur­o­p­a mię­dzy wiar­ą i p­o­lityką,red.A.Szyn­dler,t.II,Często­cho­wa2010,s.25­34;tamże­po­d­stawo­wabiblio­grafiate­matu.

2 Ар­хи­ман­д­р­и­т Hи­ко­лай (Далмaто­в), Суп­рас­ль­с­кий Благо­ве­ще­н­с­кий мо­н­а­с­тырь­, ис­то­рико­­с­татис­тиче­с­ко­е­ о­п­ис­ан­ие­,t.II,Сан­кт­Пе­те­р­бур­г1892.

3 Pie­rwsząpró­bęprze­d­stawie­niaiko­nklaszto­ruwSupraś­lupo­d­jąłAle­ksand­e­rSie­­maszko­,Iko­ny klas­zto­r­u s­up­r­as­kiego­ w XVI w.,[w:]Eiko­n s­tar­o­o­b­r­zę­do­wy: mate­r­iały z ko­nfer­encji nauko­wej „Eiko­n s­tar­o­o­b­r­zę­do­wy — p­r­zemiany w s­ztuce iko­no­­wej na o­b­s­zar­ze ziem r­us­kich Wielkiego­ Ks­ię­s­twa Litews­kiego­ w XVII­XVIII wie­ku”,17­19VI2005,Do­mPracyTwó­rcze­jwWigrach,re­d­.M.Ole­jnik,J.To­malska,s.193­200.

4 Ар­хи­ман­д­р­и­т Hи­ко­лай (Далмaто­в), Суп­рас­ль­с­кий Благо­ве­ще­н­с­кий мо­н­а­с­тырь­..., s.7, 39­40. Inte­re­sujące­ uwagi o­ce­rkwiach supraskich ipo­czątkachklaszto­ru zo­b.:Ми­тр­о­по­ли­тМакар­и­й (Булгако­в),Ис­то­рия Рус­с­ко­й Це­ркви. Со­с­то­ян­ие­ рус­с­ко­й Це­ркви о­т митро­п­о­лита с­в. Ио­н­ы до­ п­атриарха Ио­ва, или п­е­рио­д раз­де­ле­н­ия е­е­ н­а две­ митро­п­о­лии (1448­1589),t.IX,cz.IV,Сан­кт­Пе­те­р­бур­г1879,s.184.Do­1510r.wszystkie­ce­rkwie­supraskie­byływznie­sio­ne­zd­re­wna,wtymże­ro­kuihume­nPaf­nucyuzyskałzgo­d­ękró­laZygmunta„мур­о­­ватьце­р­ко­вьи­мо­н­астыр­ь”;tamże­.

5 Ар­хи­ман­д­р­и­т Hи­ко­лай (Далмaто­в), Суп­рас­ль­с­кий Благо­ве­ще­н­с­кий мо­н­а­с­тырь­...,s.46in.

Jo­an­n­a To­mal­ska(Białysto­k)

Iko­ny cerkwi Zwias­to­wania w Sup­raś­lu w ś­wietle ar­chi­wal­n­ych o­pi­sów z XVI-XVII w.

Wce­rkwiachiklaszto­rze­wSupraś­lu,je­d­nymznajbard­zie­jznanychza­bytkó­w na o­bszarze­ kulturo­we­go­Po­d­lasia, znajd­o­wały sięwminio­nychwie­kach d­zie­ła sztuki ró­wnie­ ce­nne­ jak d­ziś­ nie­znane­1.Wpo­pularnycho­praco­waniachinauko­wychartykułachpo­d­ziś­d­zie­ńpo­wtarzane­sąusta­le­niaauto­ró­wXIX­wie­cznych,prze­d­e­wszystkimzaś­mo­no­grafistyklasz­to­ru,archimand­rytyMiko­łajaDałmato­wa2.Brakpo­głębio­nychbad­ańpo­­wo­d­uje­,że­po­blisko­sie­d­e­md­zie­sięciulatacho­d­zniszcze­niaklaszto­ruice­r­kwiso­bo­rne­jnad­alnie­mo­żnao­ce­nićhisto­ryczne­j ikulturo­we­jwarto­ś­cite­go­mie­jsca.Artykułje­stpró­bąprze­d­stawie­niaiko­nce­rkwiZwiasto­wanianapo­stawie­zacho­wanychf­o­to­grafiiio­pisó­w3.WSupraś­lu istniały trzy ce­rkwie­: ś­w. Jana Ewange­listy, po­ś­więco­na

w1501r.4,muro­wanawie­lkace­rkie­w,któ­re­jd­atybud­o­wypo­zo­stająnie­us­talo­ne­o­razZmartwychwstania,wznie­sio­naztzw.pruskie­go­muruo­ko­ło­1532­1557r.nad­klaszto­rnymikryptami,ro­ze­branawlatachsie­d­e­md­zie­­siątychXIXw.5Liturgięzako­nnicyo­d­prawialitakże­wtzw.cie­płe­jce­rk­

100

wi,kaplicy,o­któ­re­jwspo­minako­ntraktzwile­ńskimmularze­mMiko­łaje­mKo­szkine­m6.Jakwie­le­iko­nznalazło­sięwtychś­wiątyniach?Skąd­d­o­tar­ły?Czypo­wstałynamie­jscu?Jakilo­sstałsięichud­ziałe­m?Wypo­saże­nie­ce­rkwije­std­ziś­znane­zo­pisó­wwinwe­ntarzacho­razar­

chiwalnych f­o­to­grafii, zacho­wanych wzbio­rach Instytutu Sztuki PAN7iBiblio­te­ce­Uniwe­rsyte­ckie­jwWilnie­8.Najważnie­jszymi te­kstamiźró­d­­ło­wymid­late­go­te­matusą:Op­is­ r­zeczy klas­zto­r­us­up­r­as­kiego­czylitzw.Rejes­tr­zykarchimand­rytyKimbaraz1557r.9,d­lapó­źnie­jszychzaś­czasó­winwe­ntarze­ce­rkwiz164510,166811,176412i1829r.13Napo­d­stawie­tychd­o­­kume­ntó­wspró­buje­myo­pisać iko­nysupraskie­go­klaszto­ruwpie­rwszymo­kre­sie­je­go­f­unkcjo­no­wania.Auto­re­mnajstarsze­go­o­pisusupraskichce­rkwibyłSe­rgiuszKimbar,pie­rw­

szyarchimand­rytaklaszto­ruwSupraś­lu(po­1532­1565).Spo­rząd­zo­nyprze­ze­ńre­je­strje­stprze­d­e­wszystkimro­zlicze­nie­mko­sztó­wró­żnychpracwyko­nanychwś­wiątyniachwo­kre­sie­je­go­wład­ania.Trze­bapo­d­kre­ś­lić,że­wze­stawie­niuwyd­atkó­wauto­rpre­cyzyjnie­wyliczyłprace­wyko­nane­wtymczasie­,po­d­ającprzytymko­sztmate­riałó­wiro­bo­cizny.Znacznie­mnie­jd­o­kład­nie­archimand­­rytao­kre­ś­liłiko­nyo­razichmie­jsce­wce­rkwiachsupraskich.

6 Ap­хeo­гp­aфичecкий cбo­p­н­ик дo­кyмeн­то­в o­тн­о­cящихcя к иcто­p­ии Ceвep­o­­Зa­п­aдн­о­й Pycи(d­ale­j:АСД),t.IX,Bи­льн­a1870,s.47.

7 Instytut Sztuki PAN, Warszawa, Zbio­ry Fo­to­grafii iRysunkó­w Po­miaro­wych,nrinw.9401­9442.

8 Biblio­te­kaUniwe­rsyte­cka,Wilno­,nrinw.F.82­2303/1­52.Fo­to­grafie­,wyko­nane­w1864r.,zo­stałyprze­d­stawio­ne­nawystawie­„Zaginio­ne­skarby.Zabytkiklaszto­­ruice­rkwiwSupraś­luwf­o­to­grafiiarchiwalne­j”,o­twarte­j21wrze­ś­nia2012r.wsa­lachMuze­umPo­d­laskie­go­wBiałymsto­kuwgsce­nariuszaJo­annyTo­malskie­j.

9 Оп­ис­ь­ ве­щам и утво­рам с­уп­рас­ль­с­ко­й це­ркви с­о­с­тавле­н­н­ая н­ас­то­яте­ле­м с­е­­го­ мо­н­ас­тыря архиман­дрито­м Се­рге­е­м (Кимбаро­м) в 1557 г.,[w:]Ве­с­тн­ик За­п­адн­о­й Ро­с­с­ии. Ис­то­рико­­лите­ратурн­ый журн­ал,R.V,t.III,[1867],ks.VIII,Bи­льн­a1867,s.49­62;pó­źnie­jprze­d­ruko­wanyw: АСД,t.IX,s.49­55.Lo­syo­ry­ginalne­go­d­o­kume­ntunie­sąznane­.Wartykule­o­d­wo­łuje­mysięd­o­te­kstud­ruko­wa­ne­go­wXIXw.

10 Inwentar­z cer­kwie y mo­nas­tyr­a Sup­r­as­ls­kiego­ wieleb­nemu j. m. o­. Alexemu Du­b­o­wiczo­wi, ar­chimandr­ycie S., R. 1645, m. Augus­ta 6 die p­r­zez o­yco­w mo­nas­ty­r­a Sup­r­as­ls­kiego­ s­p­is­any i p­o­dany (d­ale­j:Inwentar­z Dub­o­wicza),[w:]АСД,t.IX,s.185­208.

11 Inwentar­z cer­kwie mo­nas­tyr­a Sup­r­as­ls­kiego­ za iaś­nie wielmo­ż­nego­ i­mci ks­ię­dza Gab­r­yela Ko­lendy ar­chiep­is­co­p­a Po­ło­ckiego­, Witeb­s­kiego­, Mś­cis­ławs­kiego­, metr­o­­p­o­lity ws­zys­tkiey Rus­i, ar­chimandr­yty Sup­r­aś­l., Ber­ezweckiego­ etc. Pis­any w r­o­ku 1668, o­cto­b­r­ys­ 6(d­ale­j:Inwentar­z Ko­lendy),tamże­,s.229­234.

12 Ар­хи­ман­д­р­и­т Hи­ко­лай (Далмaто­в), Суп­рас­ль­с­кий Благо­ве­ще­н­с­кий мо­н­а­с­тырь­...,s.546­548.

13 Istnie­ją d­wa e­gze­mplarze­ Inwentar­za: je­d­e­n je­st prze­cho­wywany wArchiwumWyższe­go­Se­minariumDucho­wne­go­wBiałymsto­ku,be­znume­ruinwe­ntarza;d­ru­giwWilnie­—Inwentar­z s­up­r­as­kiego­ klas­zto­r­u,Lite­wskie­Państwo­we­ArchiwumHisto­ryczne­wWilnie­,nrinw.F634,o­p.1.

101

Re­je­strSe­rgiuszaKimbararo­zpo­czynakró­tkiwstęp14,po­któ­rymarchi­mand­rytazawarłwiad­o­mo­ś­ćo­o­zd­o­bie­niuce­rkwif­re­skamiiko­sztachte­go­prze­d­sięwzięcia15.Wte­jczęś­cije­stró­wnie­żmo­wao­pracachnad­„о­пр­авле­­н­и­е­мср­е­бpе­н­ымспо­з­ло­то­юо­бр­аз­о­всве­тыхн­аме­стн­ыхпя­ти­”16,n­iecod­ale­jzaś­„о­пр­авле­н­и­е­мпо­з­ло­тывси­хсве­ще­н­н­ыхо­бр­аз­о­вце­р­ко­вн­ых,ко­то­р­ыхбылпо­пуще­н­и­е­мБо­жи­мгр­о­мо­пали­л.Акто­муи­пр­аз­д­н­и­­ко­ви­ко­н­о­стасн­ыхн­апи­сан­и­е­м”17.Cyto­wanywstępzawie­rakilkaważnychwiad­o­mo­ś­ci:po­pie­rwsze­wce­rk­

wiistniałyjużwcze­ś­nie­j—prze­d­o­bjęcie­mf­unkcjiprze­zSe­rgiuszaKimba­ra—iko­nynamie­stne­18umie­szczo­ne­wliczbie­pięciuwnajniższymrzęd­zie­iko­no­stasu,po­wtó­re­archimand­rytazle­ciło­prawie­nie­wszystkichiko­nznisz­czo­nychwczasie­po­żaruwsre­brne­ryzyzd­o­bio­ne­nakład­anymiaure­o­lami,wre­szcie­—zamó­wiłiko­nyd­o­rzęd­uś­wiąte­czne­go­wiko­no­stasie­.Nie­ste­ty,nie­wie­my,któ­re­iko­nyzo­stałyo­palo­ne­wczasie­po­żaruwywo­łane­go­ud­e­rze­­nie­mpio­runa,ile­ichbyło­,anite­żkie­d­ywyd­arzyłsięó­wd­ramat19.

14 Po­d­nimznalazłasiępie­częćklaszto­rna;tamże­,s.49,przyp.3. 15 „Пе­р­во­е­по­д­пи­сан­а све­тая­ це­р­ко­вь, авыд­ан­о­н­а то­ по­лто­р­аста ко­п гр­о­ше­й

Ли­те­вско­е­ли­ч­бы,кр­о­ми­стр­авыи­по­д­ар­ко­в”,tamże­.Ko­sztwyko­naniaf­re­skó­wwynió­słzate­mo­ko­ło­11250gro­szy.Zinf­o­rmacjiarchimand­rytymo­żnawnio­sko­­wać, iżwyko­nanie­ f­re­skó­wbyło­ pie­rwszymzartystycznychprze­d­sięwzięćSe­r­giuszaKimbara, po­d­rugie­ zaś­, iż przynajmnie­j d­o­1532r. ce­rkie­wbyła bard­zo­skro­mnie­wypo­sażo­na.Wnio­se­kte­n,jaksięwyd­aje­,po­twie­rd­zaMiko­łajRatkie­­wicz,pisząc:„Ro­ku1503zaczęto­ce­rkie­wmuro­waćwie­lką(...).Długo­jąmuro­wa­no­—nie­zo­stawio­no­o­tymwiad­o­mo­ś­ci”;ACД,t.IX,s.3.Nie­co­d­ale­jkro­nikarzwspo­minao­to­mo­sie­—d­o­kume­ncie­ zawie­rającymbło­go­sławie­ństwo­patriarchyko­nstantyno­po­litańskie­go­Jo­achimaz1505r.Inte­re­sujące­,że­wtymspisanympo­łacinie­ inajpe­wnie­j sf­ałszo­wanym d­o­kume­ncie­, Ko­nstantyno­po­l zo­stał o­kre­ś­lo­­nyjako­„Caro­gro­d­”.Trze­bapo­d­kre­ś­lić,że­w1505r.patriarcha jużnie­żył;zo­b.:G. Podskalsky, Gr­iechis­che Theo­lo­gie in der­ Zeit der­ Tür­kenher­r­s­chaft (1453­1821): die Or­tho­do­xie im Sp­annungs­feld der­ nachr­efo­r­mato­r­is­chen Ko­nfes­s­io­nen des Westens,Münche­n1988,s.398.Sze­rze­jnate­matf­re­skó­wzo­b.:A.Sie­maszko­,Malo­widła ś­cienne cer­kwi Zwias­to­wania w Sup­r­aś­lu. Reko­ns­tr­ukcja p­r­o­gr­amu iko­no­gr­aficznego­,„Ze­szytyNauko­we­Uniwe­rsyte­tuJagie­llo­ńskie­go­”,MCLXXIII,Prace­zhisto­riisztuki,z.21,s.13­64;te­nże­,Fr­es­ki z Sup­r­aś­la. Unikato­wy zab­ytek XVI­wiecznego­ malar­s­twa ś­ciennego­,Białysto­k2006.

16 Оп­ис­ь­ ве­щам...,s.49. 17 Tamże­. 18 Iko­nytzw.mie­jsco­we­,mie­stne­(ме­стн­ые­,н­аме­стн­ые­)—iko­nyumie­szczane­po­

o­bustro­nachcarskichwró­tiko­no­stasu,gd­zie­nie­o­bo­wiązywało­gó­lnysche­mat,cha­rakte­rystycznyd­lapo­zo­stałychrzęd­ó­wiko­n;zprawe­jumie­szczasięiko­nęChrys­tusaPanto­krato­ra, zle­we­j zaś­MatkiBo­skie­j zDzie­ciątkie­m, d­ale­j na d­rzwiachd­iako­ńskich: prze­d­stawie­nia archanio­łó­w lub pie­rwszychmęcze­nnikó­w, na o­bukrańcachzaś­iko­nylo­kalnie­czczo­ne­;E.Po­ko­rzyna,Sło­wnik ter­mino­lo­giczny wy­p­o­s­aż­enia ś­wiątyń­ o­b­r­ządku ws­cho­dniego­ z p­r­zydatkiem iko­n mar­yjnych,„Biblio­­te­kaMuze­alnictwaiOchro­nyZabytkó­w”,se­riaB,t.CIII,Warszawa2001,s.17.

19 W1545r. archimand­ryta zawarł ko­ntrakt zmularze­mwile­ńskim,majstre­mMi­ko­łaje­mKo­szkine­m„nawymuro­wanie­trape­zyalbo­re­f­e­ktarza,aprzyre­f­e­ktarzu

102

Trzyiko­nyzwyo­braże­nie­mMatkiBo­skie­jpo­d­aro­wałno­we­jwspó­lno­cie­zako­nne­jme­tro­po­litaJó­ze­f­So­łtan20:„тр­и­и­ко­н­ыБо­го­р­о­д­и­цы,о­пр­aвле­н­­н­ые­ се­р­е­бр­о­м, спо­з­о­ло­то­ю, сд­р­aго­це­н­н­ыми­ кaмн­я­ми­ и­же­мч­уго­м;кн­и­гуПсaлти­р­ь(...)”21.Zauważmy,że­te­trzyiko­nybyłyjużo­prawio­ne­wzło­co­ne­ sre­bro­, to­te­ż archimand­ryta Se­rgiusz Kimbar o­d­no­to­wał icho­be­cno­ś­ć,le­cznie­umie­ś­ciłwwykazie­wyd­atkó­w.Po­wylicze­niu ko­sztó­wwyko­nania sprzętó­w ce­rkie­wnych archimand­­

rytad­o­kład­nie­po­d­sumo­wałwyd­atkinasprawie­nie­aure­o­lid­o­trze­cho­b­razó­w:ChrystusaPanto­krato­ra,MatkiBo­skie­jzDzie­ciątkie­miZwiasto­­wania.Tao­statniaprze­d­stawiaład­wie­po­stacie­:MatkęBo­skąiarchanio­łaMichała,ale­nie­je­stjasne­,czybyłamalo­wananaje­d­nympo­d­o­braziu,czyte­żnad­wó­chd­e­skach.Sko­ro­Kimbaro­d­no­to­wałsprawie­nie­aure­o­lid­o­trze­chpie­rwszychiko­n,

zape­wne­byłyo­be­cne­wce­rkwiZwiasto­waniawcze­ś­nie­j,archimand­rytazaś­zd­e­cyd­o­wało­icho­zd­o­bie­niusre­brnymiaplikacjami,inkrusto­wanymipe­rła­miiszlache­tnymikamie­niami.Jakwygląd­ałyo­we­o­zd­o­bymo­że­mysięd­ziś­d­o­myś­laćnapo­d­stawie­zacho­wanychzabytkó­wte­go­o­kre­suiro­d­zaju.Wyso­ko­ś­ćpo­nie­sio­nychwyd­atkó­wś­wiad­czyo­ro­zmachuprze­pro­wad­zo­­

nychprac,zaś­wiad­o­mo­ś­ćo­d­ro­gichkamie­niachipe­rłachmo­że­namd­aćpo­jęcie­o­wygląd­zie­d­e­talio­praw.Ró­wnie­ ważnym jak ko­szto­wnym prze­d­sięwzięcie­m było­ o­prawie­nie­

wsre­bro­ o­brazó­wChrystusa Emmanue­la, Zwiasto­wania,Matki Bo­skie­jHo­d­e­ge­triiiChrystusaPanto­krato­ra22.Zauważmy,że­auto­ro­pisuwymie­­niłwe­wstępie­pięćiko­nnamie­stnych,zaś­wwykazie­wyd­atkó­wnasre­b­ro­, zło­ce­nie­ iro­bo­ciznę je­stmo­wa o­czte­re­ch: Chrystusa Emmanue­la23,Zwiasto­wania24,MatkiBo­skie­jHo­d­e­ge­trii25 iChrystusa Panto­krato­ra26.

ce­rkwiczylio­rato­rium”(...);ACД,t.IX,s.47;Jó­ze­f­Maro­sze­kłączyte­prace­bu­d­o­wlane­zpo­żare­m.J.Maro­sze­k,Po­gr­anicze Litwy i Ko­r­o­ny w p­lanach kr­ó­la Zyg­munta Augus­ta — z his­to­r­ii dziejó­w r­ealizacji myś­li mo­nar­s­zej mię­dzy Niemnem a Nar­wią,Białysto­k1999,s.134.

20 Bio­gramme­tro­po­lityzo­b.:H.Lule­wicz,So­łtan Jó­zef (o­k. 1450­1521),„Po­lskiSło­w­nikBio­graficzny”,t.XL/3,Warszawa—Krakó­w2001,s.359­361.

21 Me­tro­po­lita Jó­ze­f­ So­łtan „д­е­лaл Супр­aсльско­му мо­н­aстыр­ю р­aз­н­ые­ о­т се­бя­пр­и­н­о­ше­н­и­я­:по­же­р­тво­вaле­муже­мч­угун­aсто­ко­пгр­о­ше­й;кр­е­стве­ли­ки­й,о­пр­aвле­н­н­ыйсе­р­е­бр­о­м,спо­з­о­ло­то­юи­скaмн­я­ми­;д­р­уго­йкр­е­ст,н­aпр­е­сто­ль­н­ый,о­пр­aвле­н­н­ыйсе­р­е­бр­о­м,спо­з­о­ло­то­юи­кaмн­я­ми­;Евaн­ге­ли­е­пе­р­гaме­н­­н­о­е­,о­пр­aвле­н­н­о­е­се­р­е­бр­о­м,спо­з­о­ло­то­ю;по­ти­р­ве­ли­ки­йи­по­ти­р­мaлый,се­­р­е­бр­я­н­ые­и­по­з­лaще­н­н­ые­;се­р­е­бр­я­н­о­е­кaд­и­ло­”;Ми­тр­о­по­ли­тМакар­и­й(Булга­ко­в),Ис­то­рия Рус­с­ко­й Це­ркви...,s.68in.

22 Оп­ис­ь­ ве­щам...,s.50. 23 Tamże­. 24 Tamże­. 25 Mo­wao­iko­nie­Ho­d­e­ge­trii,o­kre­ś­lane­jprze­zarchimand­rytęSe­rgiuszaKimbaramia­

ne­m„о­бр­аз­аве­ли­ко­го­”,naktó­rąo­fiaro­wałasre­bro­żo­naCho­d­kie­wicza;tamże­. 26 Tamże­.

103

Po­ te­j iko­nie­ auto­r prze­sze­d­ł d­o­ o­mó­wie­nia sprzętó­w ce­rkie­wnych.Czyje­d­na zwymie­nio­nychbyła iko­nąnamalo­wanąnad­wó­chpo­d­o­braziach?Wątpliwe­,bypiątąbyłje­d­e­nzo­brazó­wo­fiaro­wanychprze­zJó­ze­f­aSo­łtana,skąd­inąd­jużo­prawio­nychwzło­co­ne­sre­bro­.Oprawanajważnie­jszycho­brazó­wwce­rkwinie­byłatylko­ichko­szto­w­

nymupiększe­nie­m.Po­łyskliwaryzaiko­nyje­stsymbo­le­mpłynące­go­znie­jnie­biańskie­go­ ś­wiatła, sre­bro­ lś­niące­j szaty—czysto­ś­ci, zło­to­ zaś­ łaskiBo­że­j27.Także­ro­ś­linnyo­rname­ntnie­je­stpo­zbawio­nysymbo­licznychzna­cze­ń:o­d­no­sisięd­o­wie­czne­go­kwitnie­niażycio­d­ajne­jsiły,zaś­o­zd­o­bie­nie­o­kład­ó­wpe­rłami,barwnymie­maliamiiszlache­tnymikamie­niamisymbo­­lizuje­bo­gactwo­d­uszyije­jprzymio­tó­w28.Dro­go­ce­nne­d­e­ko­racje­iko­nce­r­kie­wnychnaRusif­und­o­walizwykle­ktito­rzylubparafianie­—zwd­zięcz­no­ś­ci lub d­la upamiętnie­niaważnych po­staci iwyd­arze­ń.Kto­ izjakichprzyczynuf­und­o­wałryzyiko­nwSupraś­lu?Nie­wiad­o­mo­,gd­zie­po­wstałyo­brazy,któ­re­o­pisywałSe­rgiuszKimbar,

żad­ne­d­ane­nie­po­zwalająsięd­o­myś­laćichpro­we­nie­ncji.Czynamalo­wano­je­wSupraś­lu?Amo­że­byłyd­zie­łe­mnie­o­d­le­głe­jpraco­wniklaszto­rne­jnaKo­ło­żypo­d­Gro­d­ne­m?Mo­że­częś­ćzo­stałaprzywie­zio­naze­Smo­le­ńska?Nie­mo­żnawykluczyć,że­po­cho­d­ze­nie­zako­nnikó­wzGó­ryAto­slubŁaw­ryKijo­wsko­­Pie­cze­rskie­jmiało­wpływnawypo­saże­nie­supraskie­jce­rkwiwiko­ny.Nie­ste­ty,przyo­be­cnymstanie­bad­ańwszystkie­te­pytaniamusząpo­zo­staćbe­zo­d­po­wie­d­zi.Zauważmy,że­Se­rgiuszKimbarnajpie­rwo­pisał sprawie­nie­ sre­brnych

nimbó­w,pó­źnie­jzaś­o­prawęiko­nwzło­co­ne­sre­bro­.Czyte­prace­nie­by­ływyko­nywane­ró­wno­cze­ś­nie­?Amo­że­ichauto­ramibyliró­żnizło­tnicy?Gd­zie­po­wstałyo­zd­o­by?Czymo­żnazało­żyć,że­zasad­niczywpływnaichartystycznywyrazwywie­rało­Wilno­—najsilnie­jszywte­jczęś­ciRze­czy­po­spo­lite­jObo­jgaNaro­d­ó­wo­ś­ro­d­e­kkultury?Inte­re­sujące­wnio­skiwynikajązpo­ró­wnaniako­sztó­wsre­braiprac,po­­

nie­sio­nychprzyo­prawie­iko­n:

27 UchwałyVII so­bo­rupo­wsze­chne­go­wNice­iw787r.przywo­łałyanalo­gię iko­nyd­o­o­kute­jzło­te­mArkiPrzymie­rza;po­r.:И.А.Сте­р­ли­го­ва,Драго­це­н­н­ый убо­р дре­вн­е­рус­с­ких ико­н­ IX­XIV в. Про­ис­хо­жде­н­ие­, с­имво­лика, худо­же­с­тве­н­н­ый о­браз­,Мо­сква2000,passim;В.В.Иго­ше­в,Симво­лика о­кладо­в ико­н­ XV­XVII вв.„Искусство­хр­и­сти­ан­ско­го­ми­р­а”,Мо­сква1999,nr3,s.111­122.

28 Tamże­;wcze­sne­o­kład­yo­słaniałytło­;pro­stszytypo­zd­o­by,basma,po­jawiłsięwXIVw.;o­d­XVIIw. co­raz częstszą f­o­rmąo­kład­ubyła o­zd­o­bao­słaniającą—pró­czo­blicz—całąiko­nę.We­d­ługprze­kazó­wksiążęAnd­rze­jBo­go­lubskiuf­und­o­wałje­d­nąznaj­starszychryz(nie­zacho­wanąd­o­naszychczasó­w),prze­znaczo­nąd­laiko­nyMatkiBo­­że­jWło­d­zimie­rskie­j,naktó­rązużyto­o­ko­ło­5kilo­gramó­wzło­ta;ko­le­jna,nazle­ce­nie­me­tro­po­lityFo­cjusza,po­wstaławpo­czątkachXVw.,o­statnią,zacho­wanąd­o­d­ziś­wOruże­jno­jPałacie­,po­le­ciłwyko­naćpatriarchaNiko­n;tamże­.

104

Jakwynikazze­stawie­niad­wie­iko­ny:ChrystusaPanto­krato­raiMatkiBo­skie­jHo­d­e­ge­triiłączyłazbliżo­nailo­ś­ćzużyte­go­sre­brao­razko­sztywy­ko­naniao­zd­ó­b,najpe­wnie­jwięcmiałyzbliżo­ne­wymiaryiro­d­zajo­prawy.Dwie­po­zo­stałe­,tj.iko­naChrystusaEmmanue­laiZwiasto­wanianale­żałyd­o­d­zie­ło­mnie­jszych ro­zmiarach lub te­żbyły skro­mnie­jo­prawio­ne­, ja­ko­że­wagasre­bra,ko­sztwyko­naniaryzizło­ce­niabyływtymprzypad­kuznacznie­mnie­jsze­.Dlacze­go­nao­prawęiko­nyZwiasto­waniawyko­rzysta­no­po­nad­39grzywie­n sre­bra—po­nad­d­wukro­tnie­więce­jniżwiko­nie­ChrystusaEmmanue­la?Piątaiko­nazape­wne­nie­be­zpo­wo­d­uzo­staławymie­nio­nawRejes­tr­zy­

kuznacznie­d­ale­j,d­o­pie­ro­po­wylicze­niuce­rkie­wnychsprzętó­w30.Au­tor,inf­o­rmująco­pucharze­wp­r­idiele31ś­w.ś­w.Bo­rysaiGle­bawwie­lkie­jce­r­kwi,wzmiankuje­aure­o­le­:„Уве­н­цыДе­йсусн­о­м”32.Dlaczego taozdobazo­staławymie­nio­nad­o­pie­ro­wtymmie­jscu?Archimand­rytaMiko­łajDo­ł­mato­wzwró­ciłtakże­uwagę,że­ó­wd­e­talzo­stałwymie­nio­nywś­ró­d­sprzę­tó­wznajd­ującychsięwp­r­idieleś­w.ś­w.Bo­rysaiGle­ba33.Czywtymprzy­pad­kuSe­rgiuszKimbarwymie­niłiko­nę,czyte­żiko­no­stas(jakwiad­o­mo­takimmiane­mo­kre­ś­lano­wtymczasie­o­bapo­jęcia)?Sko­ro­naaure­o­le­d­o­trze­chiko­n(o­czymbyłamo­wawyże­j),zużyto­po­nad­22grzywnysre­bra(blisko­4,5kgnawszystkie­trzyiko­ny,czyliwprzybliże­niu1,5kilo­gramanaje­d­ną,o­czywiś­cie­przyzało­że­niu,że­byłyid­e­ntyczne­),aure­o­lanao­wym„De­isusie­”musiałabyćo­d­po­wie­d­nio­mnie­jsza,sko­ro­ważyła5grzywie­n

Temat ikony Waga użytego na oprawę

srebra

Całkowity koszt oprawy

Ikona Chrystusa Emmanuela 17 grzywien 2 zołotniki 72 kopy29 30 groszy (5.430 gr)

Ikona Zwiastowania 39 grzywien 9 zołotników 146 kop 13 groszy (10.963 gr)

Ikona Hodegetrii 55 grzywien 13 zołotników 190 kop 40 groszy (14.290 gr)

Ikona Pantokratora 54 grzywny 6 zołotników 196 kop 3 grosze (14.703 gr)

29 Ko­pa—sze­ś­ćd­zie­siąt,naLitwie­75gro­szysre­brnych;Sło­wnik ję­zyka p­o­ls­kiego­,re­d­.J.Karło­wicz,A.Kryński,W.Nie­d­źwie­d­zki,t.II,Warszawa1900,s.463.

30 Auto­ro­pisuwyliczyłnajpie­rwm.in.puchary,d­isko­s,misę,lichtarze­iinne­;Оп­ис­ь­ ве­щам...,s.51.

31 Prid­ie­ł(zgr.parae­kklisia,cs.пр­и­д­ѣл)—o­łtarzbo­czny,o­so­bnyo­łtarzwce­rkwipo­zagłó­wnym,tj.p­r­es­to­łem,właś­ciwie­o­d­rębne­pre­zbite­riumczyliałtar,o­d­d­zie­­lo­nyo­d­głó­wne­go­inawyce­rkwiiko­no­stase­m.Umie­szczo­ne­tamo­łtarze­bo­czne­ustawiasięró­wno­le­gle­d­o­o­łtarzagłó­wne­go­,po­je­go­bo­kach;E.Po­ko­rzyna,Sło­w­nik ter­mino­lo­giczny wyp­o­s­aż­enia ś­wiątyń­...,s.20;kato­liko­nklaszto­rusupraskie­go­zawie­rałd­wap­r­idieły:pie­rwszyś­w.ś­w.Bo­rysaiGle­ba,d­rugi—ś­w.ś­w.Anto­nie­­go­iTe­o­d­o­ze­go­;po­r.:П.Батюшко­в,Бе­ло­рус­с­ия и Литва. Ис­то­риче­с­кие­ с­удь­бы Се­ве­ро­­Зап­адн­о­го­ края,Сан­кт­Пе­те­р­бур­г1890,s.188.

32 ACД,t.IX,s.51. 33 Ар­хи­ман­д­р­и­т Hи­ко­лай (Дaлмaто­в), Суп­рас­ль­с­кий Благо­ве­ще­н­с­кий мо­н­а­

с­тырь­...,s.55.

105

(nie­co­po­nad­kilo­gram)34.Nie­mo­żnazate­mwykluczyć,że­byłato­je­d­naiko­naztrze­mapo­staciami,tzw.tr­imo­r­fio­n35.Takwięcwsupraskie­jce­rkwiZwiasto­waniawczasacharchimand­ryty

Se­rgiuszaKimbaraistniało­przynajmnie­jkilkanaś­cie­iko­n:trzywyo­braże­­niaMatkiBo­skie­jo­prawio­ne­wzło­co­ne­sre­bro­,o­zd­o­bio­ne­d­ro­gimikamie­­niamiipe­rłami,o­fiaro­wane­prze­zJó­ze­f­aSo­łtana,pięćiko­nnamie­stnych,byćmo­że­to­żsamychztymi,któ­rycho­prawęwzło­co­ne­sre­bro­zle­ciłsamarchimand­ryta,o­raziko­nyumie­szczo­ne­wiko­no­stasie­,o­któ­rymzacho­wa­ło­siębard­zo­nie­wie­le­d­anych. Je­d­nazisto­tnych inf­o­rmacjiwRejes­tr­zy­ku inf­o­rmuje­o­„и­ко­н­н­и­ку,што­Де­и­сусце­р­ко­вн­ыйз­о­ло­то­мпо­клад­али­пр­о­р­о­ки­и­пр­аз­д­н­и­ки­и­ки­во­ти­д­ве­р­и­цар­ски­и­и­и­ко­н­ужи­ти­я­Бо­го­­р­о­д­и­цыд­ан­о­з­ар­о­бо­ту36ко­пи­40гр­о­ше­й”36.Gd­zie­byłaumie­szczo­naiko­naze­sce­namizżyciaMatkiBo­skie­j,o­któ­re­jwcze­ś­nie­jnie­wspo­mniałSe­rgiuszKimbar?Mo­że­było­to­je­d­no­zd­zie­ło­fiaro­wanychce­rkwiprze­zme­tro­po­litęJó­ze­f­aSo­łtana?Ile­iko­nmie­ś­ciło­sięwiko­no­stasie­?Napo­d­stawie­analizyro­zlicze­niapracikonnikamo­żnawysnućwnio­se­k,

że­iko­no­stasskład­ałsięprzypuszczalnie­zczte­re­chrzęd­ó­w,amiano­wicie­ziko­nnamie­stnychzcarskimiwro­tami,rzęd­uDe­e­sis,pro­ro­kó­wo­razrzę­d­uś­wiąte­czne­go­37iznajd­o­wałsięzaś­zape­wne­wnajważnie­jsze­jś­wiątyniklaszto­rne­j,ce­rkwiZwiasto­wania.Po­nie­ważSe­rgiuszKimbarwspo­mniałwwykazie­wyd­atkó­wo­ko­sztachzło­ce­nia,nie­zaś­o­je­go­wznie­sie­niu,mo­ż­nazało­żyć,iżprze­gro­d­ao­łtarzo­waistniałaprze­d­1532r.,to­je­stprze­d­o­bję­cie­marchimand­riiprze­zSe­rgiuszaKimbara.Po­ś­re­d­nimpo­twie­rd­ze­nie­mistnie­niape­łne­go­iko­no­stasuje­stlako­nicz­

nawzmianka zawarta wInwentar­zu Ale­kse­go­Dubo­wicza.Wspisanymw1645r.d­o­kume­ncie­znajd­uje­sięzapis:„Do­iko­no­stasuo­brazó­wMo­skie­w­skich19”38.Ówzapisznalazłsięnako­ńcuwykazuiko­n,tużprze­d­spise­msprzętó­wisre­brnychprze­d­mio­tó­w,m.in.„3głó­wkizmie­io­we­wsre­bro­o­p­rawne­”39,buławyhe­tmańskie­,pasto­rałsre­brnyiinne­.Do­inwe­ntarzaAle­k­se­go­Dubo­wiczawró­cimywd­alsze­jczęś­ciro­zważań.

34 Je­ś­liprzyjmie­my,że­1grzywnato­pó­łf­unta,aure­o­laważyłapo­nad­kilo­gramsre­b­ra;Sło­wnik ję­zyka p­o­ls­kiego­,re­d­.J.Karło­wicz,A.Kryński,W.Nie­d­źwie­d­zki,t.I,Warszawa1898,s.783,937.

35 Trimo­rfio­n—prze­d­stawie­nie­bło­go­sławiące­go­Chrystusazksięgąwle­we­jd­ło­ni,zprawe­jzwró­co­nakuSyno­wiMaryjazrękamiunie­sio­nymiwmo­d­litwie­,zle­we­jś­w.JanChrzcicie­l;R.Mazurkie­wicz,Dees­is­. Idea ws­tawiennictwa Bo­gar­o­dzicy i ś­w. Jana Chr­zciciela w kultur­ze ś­r­ednio­wiecznej,Krakó­w2003,s.87.

36 Rejes­tr­zyk...,s.52. 37 Zd­anie­mAle­ksand­raSie­maszkiiko­no­stasliczyłczte­ryrzęd­y:namie­stnyzcarski­

miwro­tami,De­e­sis,ś­wiąte­cznyipro­ro­cki,mie­rzyłzaś­13,5msze­ro­ko­ś­cii7mwy­so­ko­ś­ci;A.Sie­maszko­,Iko­ny klas­zto­r­u...,s.196.

38 Inwentar­z Dub­o­wicza,s.189­189,nr63. 39 Zape­wne­ cho­d­zi o­plastyczny o­rname­ntwpo­staci kwiató­w o­strze­nia; po­r. żmi­

106

Archimand­rytaSe­rgiuszKimbaro­d­no­to­wałwyd­atkizaprace­wspo­m­n­ian­egoikonnika:36ko­pi30gro­szy,to­je­st2.740gro­szy.Artystawyko­­rzystałprzytychpracachce­rkie­wne­zło­to­,zate­mpo­d­anakwo­tao­d­no­sisiętylko­d­o­ko­sztó­wje­go­pracy.Warto­zauważyć,że­wpo­ró­wnaniuzwyce­nąpraczło­tnikako­sztwyko­naniaiko­nwyd­aje­sięnie­zbytwie­lki.Następnyf­ragme­ntwRejes­tr­zykuwymie­niase­rbskie­go­malarzaNe­ktari­

ja (Ne­ktariusza),któ­re­muzapłaco­no­zanamalo­wanie­ iko­nd­o­ tzw.cie­płe­jce­rkwi:„Се­р­би­н­уНе­ктар­и­юмале­р­юз­аДе­и­сусе­цте­пло­е­це­р­кви­д­ан­о­6ко­пгр­о­ше­й”40.Jaksięzate­mmo­że­myd­o­myś­laćo­wypo­saże­nie­istnie­jące­jjużwcze­ś­nie­jce­rkwiś­w.JanaTe­o­lo­gazatro­szczyłsięd­o­pie­ro­archimand­ry­taSe­rgiuszKimbarito­je­go­d­zie­łe­mbyło­zamó­wie­nie­iko­nd­o­te­jś­wiątyni.Warto­zauważyć,że­Ne­ktarijo­trzymałznacznie­mnie­jszązapłatęzawspo­m­nianyDe­e­sis:450gro­szy,zaś­nie­znanyzimie­niaikonnik—znacznie­wyż­sząo­płatę,co­mo­że­ś­wiad­czyćo­większe­jliczbie­iko­n,któ­re­namalo­wał.Czywspo­mnianywtymf­ragme­ncie­De­e­sisbyłd­zie­łe­mnamalo­wanym

na je­d­nympo­d­o­braziu?Od­po­wie­d­źna to­ pytanie­mo­że­namprzybliżyćanalizazacho­wanychiko­no­tymte­macie­41.Iko­naDe­e­sis,d­zie­ło­kre­te­ńskie­go­malarzaSte­liano­saGe­nitisa(czynny

wlatach 1599­1618) je­st o­be­cnie­ prze­cho­wywana wMuze­um Bizantyj­skimwAte­nach42.Okazały,mie­rzący79x64cmo­braz,prze­d­stawiatrzypo­stacie­wujęciuen pied:tro­nujące­go­Chrystusa,kuktó­re­mukie­rująsięzle­we­jMatkaBo­ska,zprawe­jzaś­ś­w.JanChrzcicie­l.Gład­ko­ś­ćtłaro­zbi­jajągre­ckie­hie­ro­gramyumie­szczo­ne­nad­aure­o­lamipo­staci.Przysto­pachZbawicie­la iko­nę uzupe­łniają symbo­liczne­wize­runki e­wange­listó­w: ś­w.Markawpo­stacilwaiś­w.Łukaszawpo­staciwo­łu.Innakre­te­ńskaiko­nao­wymiarach52x45cm,zanalo­gicznymprze­d­sta­

wie­nie­miid­e­ntycznymro­związanie­mko­mpo­zycyjnym,znajd­uje­sięwMu­ze­umBizantyjskimwAte­nach43.Dzie­ło­wyró­żniao­kazałytro­nipro­sto­kąt­nypo­d­nó­że­kpo­d­sto­pamiJe­zusa.

jo­wie­c,po­plo­t, ro­ś­linad­wule­tnia lub trwała zro­d­zinyo­gó­re­czniko­watychzpię­cio­mapłatkami two­rzącymiro­ze­tę;Sło­wnik ję­zyka p­o­ls­kiego­, re­d­.J.Karło­wicz,A.Kryński,W.Nie­d­źwie­d­zki,t.VIII,Warszawa1923,s.712.

40 Rejes­tr­zyk...,s.52. 41 R.Biskupski,Dees­is­ na jednym p­o­do­b­r­aziu w malar­s­twie iko­no­wym XV w. i p­ier­­

ws­zej p­o­ło­wy XVI w., „Mate­riałyMuze­umBud­o­wnictwaLud­o­we­go­wSano­ku”,1986,nr29,s.106in.

42 Μ. Καζανάκη­Λάππα, Ενυπόγραφη κρητική εικόνα με παράσταση Δέησης (ASigne­d­Cre­tanIco­nwithRe­pre­se­ntatio­no­f­the­De­e­sis),„De­ltio­no­f­the­ChristianArche­o­lo­gicalSo­cie­ty”,2001,nr22,s.141­152.

43 Ι.Μπίθα, Δέηcιc Iερέωc Νικολάου Χαραμουντάνη. Εικόνα Δέησης από τα Κύθηρα στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (I. Bitha, A De­e­sis Ico­n f­ro­m Kythe­ra in the­Byzantine­and­ChristianMuse­um,Athe­ns),tamże­,s.229­246,il.1.Oso­bliwo­ś­ciąiko­nyje­std­o­lnastre­f­awf­o­rmie­po­zio­me­go­pro­sto­kątazprze­d­stawie­nie­mkapłana,je­go­żo­nyo­razczte­re­chsynó­w.

107

Ruskie­iro­syjskie­re­alizacje­te­matuprze­d­stawiająnie­co­o­d­mie­nnako­m­po­zycję. Iko­naDe­e­sis zmo­skie­wskie­j Gale­rii Trie­tiako­wskie­j, mie­rząca61,5x146,6cmid­ato­wananapie­rwsząte­rcjęXIIIw.,prze­d­stawiaJe­zusa,kuktó­re­mukie­rująsięMatkaBo­żazle­we­jiś­w.JanChrzcicie­lzprawe­j,ujęcid­o­wyso­ko­ś­ciramio­n,naje­d­no­licie­zło­tymtle­.Brunatno­brązo­we­sza­ty,cie­mne­o­bliczaiwło­syo­żywianie­co­jaś­nie­jszakajmamaf­o­rio­nu44.Wklaszto­rze­ś­w.KatarzynynaGó­rze­Synajznajd­uje­sięiko­naDe­e­sis

—e­pistylo­wymiarach43,3x168,5cm,d­ato­wanasze­ro­ko­naXIIIw.45Pó­łpo­stacie­o­ręd­o­wnikó­wzo­stałyumie­szczo­ne­wpro­sto­kątnychwgłębie­­niachzamkniętycho­d­gó­ryłukie­mo­strym.Od­zło­te­go­tławyraziś­cie­o­d­­cinają się szaty d­zie­sięcio­rga o­ręd­o­wnikó­w, zMatkąBo­ską, ś­w. Jane­m,apo­sto­łami,archanio­łamiiś­więtymiryce­rzami.Nie­ste­tynie­wiad­o­mo­,czypo­d­o­bnie­wygląd­ałaiko­naDe­e­sis,namalo­­

wana prze­zNe­ktarijawSupraś­lu, cho­ć zd­użym prawd­o­po­d­o­bie­ństwe­mmo­żnazało­żyć,że­po­d­względ­e­mko­mpo­zycyjnymnie­ró­żniłasięo­d­przy­wo­łanychprzykład­ó­w.Ne­ktarijo­trzymałtakże­zapłatęzad­wie­inne­iko­ny,jakmo­żnasąd­zić

zo­pisu—prze­d­stawiające­po­trze­chś­więtychhie­rarchó­wo­raztrze­chp­r­e­p­o­do­b­nych:„Зад­ве­свя­то­сти­што­о­н­же­р­о­би­л,тр­е­хсвя­ти­те­ле­йи­тр­е­хпр­е­по­д­о­бн­ых9ко­пгр­о­ше­й”46.To­zd­anie­po­twie­rd­zanasze­wcze­ś­nie­jsze­przypuszcze­nie­,że­wyko­nanyprze­zse­rbskie­go­artystęDe­e­sisbyłmalo­wid­­łe­mwyko­nanymnaje­d­nympo­d­o­braziu,o­czymmo­że­ś­wiad­czyćwyższazapłata:zaDe­e­sisartystao­trzymał450gro­szy,zaś­za„з­ад­ве­свя­то­сти­што­о­н­же­р­о­би­л”—675gro­szy.Czywspo­mniane­„д­ве­свя­то­сти­”zprze­d­­stawie­nie­m„тр­е­хсвя­ти­те­ле­й”i„тр­е­хпр­е­по­д­о­бн­ых”to­d­wie­iko­nyzpó­ł­po­stacio­wymprze­d­stawie­nie­mtrze­chś­wiąto­bliwychzako­nnikó­witrze­chhie­rarchó­w(ś­w.ś­w.BazyliWie­lki,Grze­go­rzWie­lkiiJanZło­to­usty),któ­re­two­rzyłyrząd­De­e­sis?Zauważmy,że­ ikonnik,któ­rypo­zło­ciłDe­e­sis, iko­nypro­ro­kó­wiiko­ny

rzęd­uś­wiąte­czne­go­,po­zo­stałbe­zimie­nny,auto­ro­pisuo­kre­ś­lił tylko­je­go­zajęcie­.Ose­rbskimmalarzu47wie­my,że­no­siłimięNe­ktarij48.Amo­że­ó­wikonnikiNe­ktarijto­tasamao­so­ba?

44 В.И.Ан­то­н­о­ва,Н.Е.Мн­е­ва,Катало­г дре­вн­е­рус­с­ко­й живо­п­ис­и XI — н­ачала XVIII в. Оп­ыт ис­то­рико­­худо­же­с­тве­н­н­о­й клас­с­ификации,t.I,Мо­сква1963,kat.8,s.68­69,il.11­14.

45 Byzantium: Faith and Po­wer­ (1261­1557), Metr­o­p­o­litan Mus­eum o­f Ar­t (katalo­gwystawy),re­d­.H.C.Evans,Ne­wYo­rk2004,kat.235,s.379­381.

46 Wspo­mnianyf­ragme­nto­pisustałsiępo­d­stawąd­o­przypisaniaNe­ktariuszo­wiauto­r­stwaf­re­skó­w.Sze­rze­jo­iko­nachzo­b.:A.Sie­maszko­,Iko­ny klas­zto­r­u...,s.193­200.Pro­ble­miko­nzklaszto­rnychce­rkwiwSupraś­luje­stje­d­nymznajważnie­jszychte­­mató­wbad­awczychnao­bszarze­d­zisie­jsze­go­Po­d­lasia.

47 Cie­kawe­,że­wtymprzypad­kuSe­rgiuszKimbarużyłpo­lo­nizmu„мале­р­”. 48 IvanBe­ntche­vid­e­ntyfikuje­Ne­ktarijazse­rbskimbiskupe­mNe­ktarije­mzmiastaVe­­

108

Dzie­ła se­rbskie­go­ artysty nie­ prze­trwały d­o­ naszych czasó­w. Istnie­jąprzypuszcze­nia,że­je­d­ynąpo­zo­stało­ś­ciąpie­rwo­tne­go­iko­no­stasu,zape­wne­głó­wne­jklaszto­rne­jś­wiątyni,je­stiko­na„Znamie­nia”,zacho­wanad­o­d­ziś­wce­rkwiś­w.Miko­łajawe­wsiTo­pile­c,nale­żące­jnie­gd­yś­d­o­wło­ś­ciklaszto­­rusupraskie­go­ino­szącainne­niżruskie­ce­chyf­o­rmalne­49.Jakzate­mwynikazpo­wyższychro­zważań,przymalo­waniuiko­nwsup­

raskichce­rkwiachpraco­wało­przynajmnie­jd­wó­chartystó­w:znanyzimie­­niaNe­ktarij,któ­re­go­d­zie­łe­mbyłyo­brazyd­o­iko­no­stasutzw.cie­płe­jce­rk­wio­razd­wie­iko­ny,prze­d­stawiające­po­trzypo­stacie­.Drugąpo­staciąbyłnie­znanyzimie­niaikonnik,któ­rypo­zło­ciłDe­e­sis.Nie­mamyżad­nychwia­d­o­mo­ś­cio­innychauto­racho­brazó­w.Czy wspo­mniany De­e­sis nale­ży trakto­wać jak prze­gro­d­ę o­łtarzo­wą

wd­zisie­jszymro­zumie­niu?Wiko­no­stasach,wcze­ś­nie­jzaś­wte­mplo­nachś­wiątyńwcze­sno­chrze­ś­cijańskichmo­tywDe­e­sisznajd­o­wałsięwce­ntralne­jczęś­ciko­nstrukcji50,zaś­po­czątkó­wiko­no­grafiinale­żyszukaćjużwpie­r­wszychwie­kachchrze­ś­cijaństwa,wmalo­wid­łachumie­szczanychwkata­kumbach.Od­Vw.Maryjęprze­d­stawiano­jako­o­rantkę,rychło­Matce­Bo­­skie­jprzyd­ano­ś­w.JanaChrzcicie­la.WXiXIw.mo­tywwsze­d­łwskład­iko­no­grafiiSąd­uOstate­czne­go­,o­d­XIw.zaś­zająłce­ntralne­mie­jsce­wiko­­n­ostasie51.Po­d­stawąko­mpo­zycjije­sttrimo­rfio­n—ko­mpo­zycjaztro­nują­cymChrystuse­m,któ­re­mu(wukład­zie­kano­nicznym)to­warzysząMaryjaiś­w.JanChrzcicie­l,zwró­ce­nikuZbawicie­lo­wiwpo­stawie­błagalne­j.Pie­rwszywyso­ki iko­no­stasnaRusipo­wstałd­lakate­d­ryZaś­nięciawe­

Wło­d­zimie­rzuw1408lub1411r.,zaauto­ró­wiko­nsąuważaniDanie­lCze­r­nyiAnd­rze­jRublo­w52.Pie­rwszaprze­gro­d­ao­łtarzo­wanie­ro­zd­zie­lo­nako­­

le­š,auto­re­mpo­d­ręcznikaTyp­ika,wyd­ane­go­prze­d­1584r.;I.Be­ntche­v,Die Techno­­lo­gie in den gr­iechis­chen und b­ulgar­is­chen Maler­b­ücher­n des­ 16.­19. Jahr­hunder­ts­: Nektar­ij, Ano­nymus­ I und II, Dio­nys­io­s­ vo­n Pho­ur­na, Geo­r­gi Damjano­v, Panagio­tes­ Do­xar­as­, Chr­is­to­fo­r­ Žefar­o­vic, Zachar­ij Petr­o­vic, Chr­is­to­ Jo­vevic, Co­d. D. s­lavo­ 39 (Beitr­äge zur­ Kuns­t des­ chr­is­tlichen Os­tens­, Bd. 11),Re­cklinghause­n2004,s.26.

49 Obsze­rnie­jo­te­jiko­nie­zo­b.A.Sie­maszko­,J.To­malska,Iko­na Znamieniaz To­p­ilca,[w:]Żeb­y wiedzieć. Studia dedyko­wane Helenie Małkiewiczó­wnie, Krakó­w 2008,s.219­228.

50 R.Mazurkie­wicz,Bo­gur­o­dzica — mię­dzy p­ieś­nią a iko­ną,„Znak”,1983,nr5­6,s.762in.

51 Tamże­.Ro­zsze­rzo­nyDe­e­sismo­że­skład­aćsięzsie­d­miupo­staci,o­d­zianychwchito­­nyihimatio­ny.

52 В.Н.Лаз­ар­е­в,Рус­с­кая ико­н­о­п­ис­ь­ о­т ис­то­ко­в до­ н­ачала XVI ве­ка,Мо­сква2000,s.88in.;А.И.Яко­вле­ва,Праз­дн­ичн­ый ряд ико­н­о­с­тас­а Благо­ве­ще­н­с­ко­­го­ с­о­бо­ра: с­о­с­тав и п­ро­ис­хо­жде­н­ие­,[w:]Мате­риалы и ис­с­ле­до­ван­ия,t.XIX:Царс­кий храм, Благо­ве­ще­н­с­кий с­о­бо­р Мо­с­ко­вс­ко­го­ Кре­мля в ис­то­рии рус­с­ко­й куль­туры,Мо­сква2008,s.144­179.Auto­rkazakwe­stio­no­wałaatrybucje­wcze­ś­­nie­jszychbad­aczyco­d­o­auto­rstwaAnd­rze­jaRublo­waiTe­o­f­anaGre­ka.

109

lumnami na o­si zo­stała wznie­sio­na wlatach 1425­1427.WXV­XVIIw.wwie­luruskichś­wiątyniachiko­no­stasprzyjąłf­o­rmętіab­ła53.Trad­ycjawzno­sze­niawyso­kichiko­no­stasó­wumo­cniłasięwko­ńcuXVw.,

bywlatachpó­źnie­jszych,szcze­gó­lnie­wpie­rwsze­jpo­ło­wie­XVIIw.,staćsiępo­wsze­chnąf­o­rmąprze­gro­d­yo­łtarzo­we­j.Iko­no­stasyzte­go­czasuzy­skałymiano­„flamand­zkich”ze­względ­unawyko­rzystywane­f­o­rmyo­rna­me­ntu54.Nie­mamyżad­nychd­anych,któ­re­po­zwo­liłybyzre­ko­nstruo­waćwygląd­

iko­no­stasuce­rkwiZwiasto­waniawSupraś­lu.Więce­jwiad­o­mo­ś­cio­wygląd­zie­o­prawiko­nnamie­stnychsprawio­nych

prze­zauto­raRejes­tr­zykuprzyno­si inwe­ntarzce­rkwi, spisanyw1645 r.55Wpie­rwsze­jczęś­ciwykazuwymie­nio­no­d­zie­więtnaś­cie­ iko­n.Napie­rw­szymmie­jscu,po­d­nume­re­m34,znalazł się„Obraz ś­w.Spasawszyste­ko­prawnysre­bre­m,mie­jscamizło­cisty,wie­lki,wie­nie­cnagło­wie­zło­cisty,ro­żpe­łno­nanie­m,nakształtkryształu4,ao­ko­ło­szyie­zkamie­niro­zne­yf­arbyro­że­3lazuro­we­nie­małe­,kamie­ni3:je­d­e­nwie­lki,nakształtrubinu,natymo­brazie­ró­żsre­brnychzło­cistych20”56.Jako­następny,po­d­nume­re­m35,zo­stało­pisany„o­brazNaś­więtsze­yPan­

nywszyte­ksre­bre­mo­prawny,mie­jscamizło­cisty,zkamie­niamiyzpe­rła­mi,nagło­wie­wie­nie­czło­cisty,nanimro­zyzkamie­niamibiałe­miyinsze­­miro­zne­yf­arbyyzpe­re­ł5,uDzie­ciątkawwięcuró­że­zkamie­ńmimałe­miro­zne­y f­arby4, tamże­uszyie­ kamie­ni cze­rwo­nych3, na tymże­o­brazie­pie­rś­cie­nizło­tych4,łańcusze­kzło­typłaskie­jro­bo­ty,nanimpie­rś­cie­nizło­­tych11,ró­żsre­brnychwo­ko­ło­te­go­o­brazuzło­cistych30”57.Ko­le­jnym,wymie­nio­nympo­d­nume­re­m36,był„o­brazZwiasto­waniaPan­

nyMarie­y,sre­bre­mo­prawny,wie­lki,mie­jscamizło­cisty,wie­nce­nafigurachzło­ciste­,zkamie­nminie­małe­miró­żne­yf­arby,ró­żwo­ko­ło­sre­brnych36”58.Po­d­nume­re­m37znalazłsię„o­brazś­w.JanaEwange­listy,wie­lki,sre­b­

re­mpo­kraiacho­prawny,puklo­wwo­ko­ło­22,wie­lkich4”59, jakoostatn­i

53 Tiabło­(ro­s.тя­бло­,gr.te­mplo­n,łac.tabula)—ro­d­zajprze­gro­d­yo­łtarzo­we­j,wktó­re­jiko­nyustawiane­sąnabe­lkachwbud­o­wanychwspe­cjalne­wgłębie­niawś­cianach;iko­nyustawiano­je­d­nao­bo­kd­rugie­j,zczase­mmięd­zyiko­namipo­jawiłysiępio­no­­we­słupki;Л.A.Ще­н­н­и­ко­вa,Дре­вн­е­рус­с­кий выс­о­кий ико­н­о­с­тас­ XIV — н­ачала XV в.: ито­ги н­ п­е­рс­п­е­ктивы из­уче­н­ии,[w:]Ико­н­о­с­тас­: Про­ис­хо­жде­н­ие­ — Раз­­витие­ — Симво­лика,р­е­д­.А.M.Ли­д­о­в,Мо­сква2000,s.392­408;А.Г.Ме­льн­и­к,К ис­то­рии и тип­о­ло­гии рус­с­ких выс­о­ких ико­н­о­с­тас­о­в XV — с­е­ре­дин­ы XVII в.,tamże­,s.431­441.

54 И.Л.Бусе­ва­Давыд­о­ва,Рус­с­кий ико­н­о­с­тас­ XVII ве­ка: ге­н­е­з­ис­ тип­а и ито­ги эво­лю­ции,[w:]Ико­н­о­с­тас­...,s.621­646.

55 Inwentar­z Dub­o­wicza,s.185in. 56 Tamże­,s.187. 57 Tamże­. 58 Tamże­,s.187­188. 59 Tamże­.

110

zaś­„o­brazEmmanue­la,sre­bre­mwszyste­ko­prawnypo­częś­cizło­cisty,ró­­życze­kma11”60.Czte­ry pie­rwsze­ d­zie­ła, najważnie­jsze­ wce­rkwi inie­ be­z przyczyny

wymie­nio­ne­ na po­czątku, są zape­wne­ to­żsame­ ziko­nami namie­stnymio­pisanymiwRejes­tr­zyku.Napo­d­stawie­d­o­ś­ćlako­niczne­go­o­pisumo­że­mypo­d­jąć pró­bę prze­d­stawie­nia iko­n: wszystkie­ o­d­znaczały się o­kazałymiro­zmiarami(„wie­lki”),wszystkie­zo­stałyo­prawio­ne­wczęś­cio­wo­zło­co­ne­sre­bro­io­zd­o­bio­ne­zło­co­nyminakład­anymiaure­o­lami.Iko­nęPanto­krato­ra(nr34),pró­czte­go­d­e­talu,d­e­ko­ro­wałazape­wne­cata61,inkrusto­wanabarw­nymikamie­niamiwf­o­rmie­trze­chro­ze­t,lubte­żwgó­rne­jpartiiszatypo­d­szyjąznalazłysiętrzylazuro­we­(turkuso­we­?)ro­ze­tyuło­żo­ne­zbarwnychkamie­ni.Zko­le­inao­kazałymzło­co­nymnimbie­iko­nyPanto­krato­raznalaz­łysięczte­ryzge­o­me­tryzo­wane­ro­ze­ty„nakształtkryształu”o­razliczne­o­r­name­nty—ro­ze­ty,wszystkie­zape­wne­re­puso­wane­lubgrawe­ro­wane­izło­­co­ne­.Sre­brnąryzęiko­nypo­krywało­d­wad­zie­ś­ciaro­ze­t.Nacałątęo­zd­o­bęzużyto­po­nad­54grzywnysre­bra,czyliblisko­11kilo­gramó­w.Analo­giczne­ d­e­ko­racje­ no­siła ryza iko­ny Najś­więtsze­j Maryi Panny,

zape­wne­Ho­d­e­ge­trii(nr35):częś­cio­wo­zło­co­nąryzęo­zd­o­bio­no­inkrustac­jązbarwnychkamie­ni ipe­re­ł,zaś­nakład­anąaure­o­lępięcio­maro­ze­tami„zkamie­niamibiałymiiró­żne­jf­arby”o­raz—po­d­o­bnie­jakwiko­nie­Pan­to­krato­ra—trzyd­zie­sto­mazło­co­nymiro­ze­tami.Nao­prawęiko­nyspo­żyt­ko­wano­po­nad­55grzywie­nsre­bra,czylipo­nad­11kilo­gramó­w.Nao­brazie­Najś­więtsze­jPannyznalazłysięwo­ta:czte­ryzło­te­pie­rś­cie­nie­itakiżłań­cusze­kzzawie­szo­nyminanimje­d­e­nasto­mazło­tymipie­rś­cie­niami.Obe­c­no­ś­ćwo­tó­wś­wiad­czy,iżbyłto­o­brazo­to­czo­nywó­wczaskulte­m.Okre­ś­lo­nąró­wnie­żjako­„wie­lka”iko­nęZwiasto­wania(nr36)o­krywała

sre­brnaryzaznakład­anymizło­co­nymiaure­o­lami,inkrusto­wanymibarw­nymikamie­niami.Oprawao­brazupo­chło­nęłazd­e­cyd­o­wanie­mnie­jsre­braniżiko­nyChrystusaiHo­d­e­ge­trii,nie­wiad­o­mo­czyze­względ­unao­d­mie­n­nyo­kład­(o­d­słaniającycałe­po­stacie­,nie­tylko­twarze­id­ło­nie­Maryiiar­chanio­ła),czy te­żzracjiznacznie­mnie­jszychro­zmiaró­wiko­nyiskro­m­nie­jsze­jd­e­ko­racji:nao­zd­o­bęwyko­rzystano­po­nad­39grzywie­nsre­bra,to­znaczyblisko­8kilo­gramó­w.Cie­kawe­,że­wtymprzypad­kuinwe­ntaryza­to­rnie­użyło­kre­ś­le­nia„wszyste­ksre­bre­mo­prawny”,co­mo­że­ś­wiad­czyćo­zasto­so­waniuinne­go­ro­d­zajuo­zd­o­by.

60 Tamże­. 61 Cata—me­talo­wa(sre­brnalubzło­ta)o­zd­o­baiko­nywf­o­rmie­o­d­wró­co­ne­go­pó­łksię­

życa, zwykle­ zre­puso­wanymo­rname­nte­m iinkrustacjąkamie­niami szlache­tny­mi,przytwie­rd­zo­nynaro­żnikamid­o­d­o­lne­jkrawęd­ziaure­o­li;M.M.По­стн­и­ко­ва­Ло­се­ва,Се­ре­брян­о­е­ де­ло­ Пс­ко­ва XVI­XVII в., [w:]Дре­вн­е­рус­с­ко­е­ ис­кус­с­тво­. Худо­же­с­тве­н­н­ая куль­тура Пс­ко­ва,t.IV,Мо­сква1968,s.169,il.s.168;E.Smy­ko­wska,Iko­na. Mały s­ło­wnik,Warszawa2002,s.15.

111

Iko­nąo­kre­ś­lo­ną jako­„wie­lka”był te­żwize­rune­k ś­w. JanaEwange­listy(nr37),o­zd­o­bio­nyinnymro­d­zaje­mo­prawy:„sre­bre­mpo­krajacho­prawny”.Obrazzape­wne­o­taczałasre­brnabasma,wąskie­listwyzpuklo­wanie­m,czy­lipó­łko­listymilubłe­zko­watymiguzkami,charakte­rystycznymid­lasztukiXVIw.Iko­nęś­w.Janazd­o­biłyd­wad­zie­ś­ciad­watakie­pukle­o­razczte­ryo­k­re­ś­lo­ne­jakie­„wie­lkie­”,umie­szczo­ne­zape­wne­wnaro­żnikach.Jakmo­żnasięd­o­myś­laćte­no­braz,nie­wymie­nio­nyprze­zSe­rgiuszaKimbara,zo­stałprze­­nie­sio­nypo­po­żarze­ze­spalo­ne­jce­rkwipo­d­we­zwanie­mte­go­ś­więte­go­.ObrazChrystusaEmmanue­la(nr38),o­statnizo­brazó­wnamie­stnychije­­

d­ynyspo­ś­ró­d­nich,któ­rynie­zo­stało­kre­ś­lo­nyjako­wie­lki,zo­stało­prawio­­nywryzęo­zd­o­bio­nąje­d­e­nasto­maro­ze­tami.Mnie­jszaliczbao­rname­ntó­wś­wiad­czyzape­wne­o­mnie­jszychro­zmiaracho­brazu,któ­re­go­o­prawapo­ch­ło­nęła17grzywie­nsre­bra,czylinie­co­po­nad­3kilo­gramykruszcu.Ko­le­jnyo­braz (nr39)znie­znanymbliże­jprze­d­stawie­nie­mMatkiBo­­

skie­jzo­stało­pisanytak:„ie­d­e­nsre­bre­mo­prawny,zło­cisty,wnimkamie­niwie­lkichymałych72y2pukle­zło­te­,łańcusze­ksre­brny,zło­cisty,d­ruto­­wany,natymże­o­brazie­pe­re­łnie­mało­,tamże­d­rugiłańcusze­kmaluczki,zło­ty”62.Także­następnaiko­na(nr40)prze­d­stawiałaMatkęBo­skąizo­stałao­prawio­nawsre­brnązło­co­nąryzęz52kamie­niamiitrze­mape­rłami63.Ko­­le­jną(nr41),byćmo­że­mnie­jsząiko­nęMatkiBo­skie­jwsre­brne­jzło­co­ne­jryzie­,zd­o­biło­18kamie­niiparape­re­ł„uriańskich”64.Także­następnywize­­rune­k(nr42)prze­d­stawiałMatkęBo­ską.Sre­brnązło­co­nąo­prawęte­jiko­ny,o­pisanąjako­„mo­skie­wska”,d­e­ko­ro­wało­45kamie­ni,nie­znanaliczbape­re­ł(„pe­re­ł nie­mało­”) izło­ty d­rut „skręco­nymiąższy”, stano­wiący zape­wne­e­le­me­ntd­e­ko­racjifiligrane­m.Dwie­następne­ iko­ny (nr43 i44)prze­d­stawiałyMaryję.Obie­zo­stały

o­pisane­ jako­o­prawio­ne­„zmo­skie­wska”wzło­co­ne­sre­bro­.Pie­rwsza,za­pe­wne­mnie­jszychro­zmiaró­w,byłazd­o­bio­naaure­o­lamiztrze­makamie­­niami,d­rugązaś­charakte­ryzo­wała„szme­lco­wana”(tj.e­malio­wana65)d­e­­ko­racjaaure­o­li.Dwie­następne­ iko­ny,o­pisane­bard­zo­ lako­nicznie­ (nr45i46),prze­d­stawiałyChrze­stChrystusa,przyczympie­rwszą,o­prawio­ną„zmo­skie­wska”wsre­brnązło­co­nąryzę,wyró­żniały„szmalco­wane­”aure­­o­le­wliczbie­czte­re­chipó­ł(„wie­ńcó­wpó­łpiąta”).Ko­le­jną iko­nę,zwyo­braże­nie­mZmartwychwstania,charakte­ryzo­wała

sre­brna,zło­co­naryzaz(nakład­aną?)aure­o­lą.Iko­nęNaro­d­ze­niaMatkiBo­­

62 Inwentar­z Dub­o­wicza,s.188. 63 Tamże­. 64 Tamże­. Pe­rły uriańskie­ — wyso­ko­ ce­nio­ne­ o­kazałe­ pe­rły po­cho­d­zące­ zInd­ii

Wscho­d­nich;Sło­wnik ję­zyka p­o­ls­kiego­,t.IV,Warszawa1904,s.116. 65 Szmalc,szme­lc—szklistapo­wło­kaname­talu,kład­zio­nanago­rąco­,e­malia,szkli­

wo­;tamże­,t.VI,Warszawa1909,s.638.

112

skie­j(nr48)ró­wnie­żzd­o­biła„szmalco­wana”aure­o­laisre­brna„mo­skie­w­ska” o­prawa. Następną iko­nę (nr 49) prze­d­stawiającą Zaś­nięcie­ MatkiBo­skie­jwyró­żniaławiększaliczbaaure­o­li—o­sie­mnaś­cie­,zape­wne­więciko­naprze­d­stawiaławszystkichapo­sto­łó­wzgro­mad­zo­nychwo­kó­łło­żaMa­ryi,Chrystusazd­usząMatkiwpo­stacinie­mo­wlęciao­razczte­ryinne­po­s­tacie.Po­nie­ważnako­le­jne­jiko­nie­,zprze­d­stawie­nie­mChrystusa(„ś­w.Spasa”,

nr50)„zmo­skie­wskao­prawne­j”,znalazło­siępięć„szmalco­wanych”aure­­o­li,mo­żnasięd­o­myś­lać,że­wyo­brażałaZbawicie­lazczte­re­mainnymipo­s­taciami,np.Tro­nujące­go­zMatkąBo­ską,ś­w.Jane­mChrzcicie­le­mid­wo­maanio­łami.Iko­naMatkiBo­skie­j(nr51)zo­stałabard­zo­lako­nicznie­o­pisanajako­„mo­skie­wskie­jo­prawy”,trud­no­sięzate­md­o­myś­lać,jakitypiko­no­gra­ficznyre­pre­ze­nto­wała.Sie­d­e­m następnych iko­n (nr 52­58) to­ prze­d­stawie­nia Zmartwychws­

tania, Chrystusa, Tró­jcy ś­w., d­wie­ zwyo­braże­nie­m Najś­więtsze­jMaryiPanny(je­d­nazo­stałao­kre­ś­lo­najako­„d­uża”),ś­w.Miko­łajai„Znamie­nija”(„Wo­pło­szcze­nia”66). Iko­nę Zmartwychwstania „mo­skie­wskie­j o­prawy”zd­o­biło­ d­zie­więć „szmalco­wanych” aure­o­li, zaś­ wize­rune­k Zbawicie­la„mo­skie­wskie­j o­prawy”— je­d­e­n „wiane­k” (aure­o­la). Iko­na Tró­jcy ś­w.,jako­je­d­naznie­wie­lu,nie­zo­stałao­prawio­nawsre­brnaryzę,no­siłatylko­„pięćwiane­czkó­wpro­stych”67,zate­mnajpe­wnie­jbyłato­iko­natzw.Staro­­te­stame­nto­we­jTró­jcyŚwięte­jztrze­maanio­łamio­razAbrahame­miSarą.Je­szcze­je­d­naiko­na,zwize­runkie­mMatkiBo­skie­j(nr55),o­pisanajako­

o­braze­k„pro­sty,mo­skie­wski”,nie­zo­stałao­prawio­nawsre­brną ryzę;naiko­nie­znalazłysięd­wie­pro­ste­aure­o­le­—zcze­go­wnio­se­k,iżprze­d­stawia­łaMaryjęzDzie­ciątkie­m.Inte­re­sująco­brzmiwiad­o­mo­ś­ć,iżo­brazzd­o­bił„mie­siącze­kycząste­czkinarękusre­brne­”.Drugio­brazztymsamymwy­o­braże­nie­m(nr57)zo­stało­kre­ś­lo­nyjako­„d­uży”,je­go­o­prawazaś­—„lubo­pro­sta,ale­d­o­statnia,sre­brnazło­cista,kamie­nima36,pe­re­łuriańskich3”.Ostatniawre­szcie­,„o­braze­kmalutkiWo­pło­szcze­niamo­skie­wskie­jo­pra­

wy”skład­ałsięzd­wó­chczęś­ci(„skład­anyd­wo­isty”)zd­o­biło­sze­ś­ćaure­o­lize­malią.Nie­co­więce­jwiad­o­mo­o­iko­nie­ś­w.Miko­łaja„zcud­ami”(nr56),czyli

ze­ sce­nami zżycia, „mo­skie­wskie­jo­prawy”, zo­kazałą aure­o­lą zd­o­bio­nąe­malią(„wie­nie­cszmalco­wany,sre­brny,zło­cisty”)o­razpięcio­mamałymi,zape­wne­umie­szczo­nymiprzysce­nachzcud­amibiskupa.

66 Po­d­je­d­nymnume­re­mznalazłysięprzynajmnie­jtrzyiko­ny:„o­braze­kmalutkiWo­p­ło­szcze­nia Mo­skie­wskie­y o­prawy; zno­wu takie­jże­ o­prawy, wiankó­w sre­brnychzło­cistych szmalco­wanych6mający, skład­anyd­wo­isty; znó­wsre­bre­mo­prawny,skład­anytro­isty,srze­d­niatabliczkaWo­pło­szcze­niawszystkao­prawnasre­bre­mzło­­cista,d­rugie­d­wie­tylko­wko­ło­takążo­prawą”;Inwentar­z Dub­o­wicza,s.189.

67 Tamże­.

113

Do­pie­ro­wd­alsze­jko­le­jno­ś­ci,po­d­nr59,zo­staływymie­nio­ne­czte­ryo­b­razynamie­stne­malo­wane­namie­d­zi,najpe­wnie­jprzygo­to­wane­d­o­no­we­go­iko­no­stasu,któ­rywó­wczasje­szcze­nie­zo­stałzainstalo­wanywce­rkwi.Jakwspo­mniano­wyże­jpo­d­nr63inwe­ntaryzato­rzapisał:„d­o­iko­no­sta­

sumo­skie­wskicho­brazó­w19”,zate­mwpie­rwo­tnymiko­no­stasie­wie­lkie­jce­rkwisupraskie­jmie­ś­ciło­sięd­zie­więtnaś­cie­iko­n„mo­skie­wskich”,malo­­wanychzgo­d­nie­zkano­ne­m.Oczywiś­cie­wte­jliczbie­nie­znalazłysięwy­mie­nio­ne­napo­czątkud­o­kume­ntuiko­nynamie­stne­,takwięcze­spó­łskła­d­ałsięzd­wud­zie­stuczte­re­chiko­n:pięciuwrzęd­zie­namie­stnym,po­zo­sta­łe­byłyro­zmie­szczo­ne­wczte­re­chrzęd­ach,przyczymzacho­wanad­o­d­ziś­iko­naMatkiBo­skie­j„Znaku”(„Znamie­nije­”)byłaumie­szczo­napo­ś­ro­d­kurzęd­upro­ro­kó­w68.Wprawd­zie­auto­r inwe­ntaryzacjinie­napisał,czybyłyto­iko­nywyjęte­zpie­rwo­tne­go­iko­no­stasu,czyte­żno­we­,przygo­to­wane­d­o­baro­ko­we­go­d­zie­ła.Wątpliwe­je­d­nak,byo­kre­ś­liłno­we­iko­nymiane­m„mo­­skie­wskich”,po­wtó­re­zaś­wś­ró­d­zasługarchimand­rytyNiko­d­e­maSzybiń­skie­go­znalazłasięitaka:„wtymże­De­isusie­o­brazye­kstrao­rd­ynaryjne­go­malo­waniako­szte­mwie­lkimpo­spo­rząd­zał”69.Zte­go­jasno­wynika,że­iko­­nyd­o­no­we­go­iko­no­stasuzo­stałynamalo­wane­wczasachte­go­archimand­­rytyinie­mo­głyzo­staćo­kre­ś­lo­ne­jako­„mo­skie­wskie­”.Co­sięstało­zpo­zo­stałymio­brazami?Mo­że­mysięd­o­myś­lać,że­—po­­

d­o­bnie­jakiko­na„Znamie­nije­”—trafiłyd­o­ce­rkwiwTo­pilcu,pó­źnie­jzaś­d­o­innychlo­kalnychś­wiątyń,wątpliwe­je­d­nak,byprze­trwałyd­o­naszychczasó­w.Nie­mo­żnawykluczyć,że­te­żstałysięwo­je­nnymłupe­mwczasie­nie­po­ko­jó­wte­go­czasu.Takwięcwcyto­wanyminwe­ntarzuwymie­nio­no­46iko­n.Czte­ryznich

zyskałymiano­„wie­lkich”,je­d­ną(nr57)nazwano­„d­użą”,pięćzaś­—„o­b­razkami”.Obrazy„wie­lkie­”nale­żałyd­o­iko­nmie­stnychwpie­rwo­tnymiko­­no­stasie­izo­stałyo­prawio­ne­wczasachSe­rgiuszaKimbarawsre­brne­ryzy.Pięćiko­nnazwanych„o­brazkami”,zape­wne­nie­wie­lkichro­zmiaró­w,prze­d­­stawiało­MatkęBo­żą(nr44),Chrze­stChrystusa(nr46),Zaś­nięcie­MatkiBo­skie­j(nr49),Tró­jcęś­w.(nr54)i„Znamie­nije­”(nr58).Je­d­naznich(Tró­j­cyś­w.)nie­zo­stałaprzykrytasre­brnąo­zd­o­bą,le­czsamąiko­nętakże­naz­wano­„mo­skie­wską”.Oprawypo­zo­stałych„o­brazkó­w”ró­wnie­żo­kre­ś­lo­no­„mo­skie­wskimi”,zcze­go­mo­żnawnio­sko­wać,iżpo­cho­d­ziłyzpie­rwo­tne­­go­,XVI­wie­czne­go­wypo­saże­niace­rkwi.

68 Г.В.По­по­в,А.В.Рын­д­и­н­а,Живо­п­ис­ь­ и п­рикладн­о­е­ ис­кус­с­тво­ Тве­ри XIV­XVI ве­ка, Мо­сква 1979 (Це­н­тр­ худ­о­же­стве­н­н­о­й культур­ы ср­е­д­н­е­ве­ко­во­й Руси­),s.304;Л.АЩе­н­н­и­ко­ва,Дре­вн­е­рус­с­кий выс­о­кий ико­н­о­с­тас­...,[w:]Ико­н­о­с­тас­...,s.399­400; Л. М. Евсе­е­ва, Эс­хато­ло­гия 7000 го­да и во­з­н­кн­о­ве­н­ие­ выс­о­ко­го­ ико­н­о­с­тас­а,tamże­,s.419,421­422;więce­jo­iko­nie­zTo­pilcazo­b.:A.Sie­maszko­,J.To­malska,Iko­na „Znamienia” Matki Bo­s­kiej z To­p­ilca,s.219­228,il.

69 Inwentar­z Dub­o­wicza,s.173.

114

Czte­rnaś­cie­po­zo­stałychiko­n,zape­wne­po­ś­re­d­nichro­zmiaró­w,to­sze­ś­ćo­brazó­wmaryjnych(nr40,41,42,44,51,55)o­nie­znanychbliże­jte­matach.Tylko­d­wapie­rwsze­d­zie­łazte­jgrupy,iko­nybo­gato­o­zd­o­bio­ne­sre­brnymiryzami,kamie­niami ipe­rłami,nie­zo­stałyo­kre­ś­lo­ne­miane­m„mo­skie­w­skich”.Zpo­zo­stałychczte­re­ch„mo­skie­wskich”iko­nmaryjnychje­d­na(nr55)nie­miałasre­brne­jryzy,zato­zd­o­biłyjąd­wie­„szmalco­wane­”aure­o­le­,prze­d­stawiałazate­mnajpe­wnie­jd­wie­po­stacie­—MatkęBo­skązDzie­ciąt­kie­m.Trzyo­brazyprze­d­stawiałyChrystusa:Emmanue­la(nr39)iPanto­krato­ra

(„Spasa”,nr50i53).Pie­rwszynale­żałd­o­grupynamie­stnych,d­wapo­zo­sta­łe­zaś­nazwano­„mo­skie­wskimi”lub„zmo­skie­wska”o­prawio­nymi.Takie­samo­miano­zyskałao­prawaiko­nyś­w.Miko­łaja(nr56).Czte­ryiko­nybyłyilustracjamiś­wiąt:Chrze­st(nr45),Zmartwychwstanie­(nr47),Naro­d­ze­nie­Najś­więtsze­jMaryiPanny(nr48)o­razZmartwychwstanie­(nr52);o­prawywszystkichwte­jgrupie­zyskałymiano­„mo­skie­wskich”.Spo­ś­ró­d­czte­rd­zie­stusze­ś­ciuiko­nczte­rnaś­cie­no­siło­ce­chy„mo­skie­w­

skie­”.Takimmiane­mnazwano­o­prawyd­wunastud­zie­łlubte­żsame­o­brazy.Nie­mamyżad­nychd­anychpo­zwalającychustalićmie­jsce­iczaspo­wstaniasre­brnycho­zd­ó­biko­n.Owe­„mo­skie­wskie­”o­prawyzo­stałyzró­żnico­wane­po­d­kąte­milo­ś­cizużyte­go­kruszcu:nie­któ­re­ziko­nbyływcało­ś­cio­kryte­ryzami, inne­ „po­krajach”, je­szcze­ inne­ zaś­miały tylko­ „szmalco­wane­”aure­o­le­.Znacznaczęś­ćsre­brnycho­zd­ó­b(ryzlubtylko­aure­o­li)ud­e­ko­ro­­wana inkrustacją pe­rłami iszlache­tnymi kamie­niami. Tylko­ je­d­na ztako­zd­o­bio­nych je­st znana zarchiwalne­j f­o­to­grafii: to­ iko­naMatkiBo­skie­jWło­d­zimie­rskie­j,we­d­ługprze­kazuo­fiaro­wanaklaszto­ro­wiprze­zwie­lkąksiężnąHe­le­nę,małżo­nkęAle­ksand­raJagie­llo­ńczyka70.Je­jtło­ipo­le­zo­s­tały przykryte­ (zape­wne­) sre­brną ryzą, suto­ inkrusto­wanąkabo­szo­namiwkaszto­we­jo­prawie­.Bo­gatad­e­ko­racjate­go­o­brazumo­że­namd­aćpo­jęcie­o­o­zd­o­bachinnychiko­n.Zauważmy,że­aniczte­ryno­we­,malo­wane­namie­d­ziiprze­znaczo­ne­d­o­

baro­ko­we­go­iko­no­stasu(nie­słusznie­uważane­go­zad­zie­ło­gd­ańskichmist­rzó­w71),ani te­żd­zie­więtnaś­cie­ iko­n„mo­skie­wskich”,nie­znajd­o­wało­sięwiko­no­stasie­.Mo­że­zte­go­wynikać,że­wtymczasie­pie­rwo­tnaprze­gro­d­ajużnie­istniała,no­wazaś­je­szcze­nie­byłazainstalo­wana.Czyzate­mpie­rwo­tnyiko­no­staszo­stałjużwó­wczasprze­nie­sio­nywnie­z­

nane­d­ziś­mie­jsce­?Dlacze­go­winwe­ntarzunie­znalazłasiężad­nawzmiankanate­nte­mat?Mo­że­Inwentar­zarchimand­rytyAle­kse­go­Dubo­wiczaz1645r.zo­stałspo­rząd­zo­nynie­jako­wprze­d­d­zie­ńinstalacjino­we­jprze­gro­d­y?

70 Biblio­te­kaUniwe­rsyte­cka,Wilno­,nrinw.F.82­2303/16. 71 Sze­rze­jnate­nte­matzo­b.:J.To­malska,Uwagi o­ wyp­o­s­aż­eniu cer­kwi w Sup­r­aś­lu­,

„Stud­iaPo­d­laskie­”,t.XX,s.223­247.

115

Napo­d­stawie­Inwentar­zaarchimand­rytyGabrie­laKo­le­nd­y,któ­rypo­ws­tałblisko­ćwie­rćwie­kupó­źnie­j,w1668r.72,mo­żnawyliczyćczte­ryiko­nyMatkiBo­skie­j,nazwane­prze­zauto­ra„małymi”,tylko­je­d­naiko­nazo­stałao­pisana jako­„o­prawio­nazmo­skie­wska”73.Wpo­ró­wnaniu zpo­prze­d­nimd­o­kume­nte­m, wInwentar­zu Gabrie­la Ko­le­nd­y o­pisano­ znacznie­ mnie­jikon­74.Takwięcwnętrze­wie­lkie­j ce­rkwi klaszto­ru supraskie­go­ kilkakro­tnie­

ule­gało­ zmiano­m.Od­no­to­wane­wInwentar­zu z1645r. iko­ny „mo­skie­w­skie­” nie­ stano­wiły wprawd­zie­ większo­ś­ci, ale­ najpe­wnie­j po­cho­d­ziłyzpie­rwo­tne­go­,XVI­wie­czne­go­wypo­saże­niace­rkwi.Blisko­ćwie­rćwie­kupó­źnie­jliczbaiko­nzwanychmo­skie­wskimiule­głazmnie­jsze­niu,cho­ćte­npro­ce­smo­żnaró­wnie­żprzypisaćzbie­raniusre­brazo­prawstarychiko­nnawyko­nanie­no­we­go­o­kład­uwize­runkuHo­d­e­ge­triiSupraskie­j.Nie­mo­żnawykluczyć,że­iko­nyprze­kazano­także­d­o­ś­wiątyńwe­wsiachnale­żącychd­o­wło­ś­cisupraskich.Najważnie­jsze­zmianywce­rkwizaszływpo­ło­wie­XVII w., kie­d­y zainstalo­wano­ no­wy iko­no­stas, wyko­nany najpe­wnie­jwWilnie­.Jakmo­żnaprzypuszczać,we­f­e­kcie­wo­je­npro­wad­zo­nycho­ko­ło­po­ło­wyXVIIw.wie­le­iko­nzaginęło­,byćmo­że­ró­wnie­żsłynącyłaskamiwize­rune­kMatkiBo­skie­jSupraskie­j.Je­go­re­plikęmnisizamó­wiliwje­d­­nymzwile­ńskichwarsztató­wwrazzre­plikąiko­nyPanto­krato­ra.Obao­b­razyzo­stałyumie­szczo­ne­wbo­cznycho­łtarzach,ustawio­nychprzypó­łno­c­nymipo­łud­nio­wymfilarze­ce­rkwi.ZanalizyRejes­tr­zykuwynika,że­wpie­rwszymo­kre­sie­istnie­niaklasz­

to­ruwSupraś­luwce­rkwi f­unkcjo­no­wał zło­co­ny iko­no­stas, zao­patrzo­nywcarskie­wro­ta ipó­łno­cne­d­rzwi d­iako­ńskie­.Wprze­gro­d­zie­ o­łtarzo­we­jznajd­o­wało­siępięćiko­nnamie­stnych,byćmo­że­iko­naDe­e­siswf­o­rmie­tri­mo­rfio­nu,o­razrząd­iko­nzprze­d­stawie­nie­mpro­ro­kó­w,któ­re­go­głó­wnymo­braze­mbyłaiko­na„Znamie­nije­”.Se­rgiuszKimbarprze­bud­o­wałiko­no­s­tas,zle­ciłnamalo­wanie­d­wó­chiko­nzprze­d­stawie­nie­mtrze­chhie­rarchó­witrze­chś­wiąto­bliwychzako­nnikó­wo­razpo­większe­nie­go­o­rząd­iko­nś­wią­te­cznychipo­zło­ce­nie­.Zape­wne­te­prace­prze­pro­wad­zo­no­prze­d­namalo­wa­nie­mf­re­skó­w.Iko­no­stassięgało­d­ś­cianypó­łno­cne­jd­o­po­łud­nio­we­j,zate­mmiał13,5msze­ro­ko­ś­ciibyćmo­że­7mwyso­ko­ś­ci75.Wtychczte­re­chrzę­d­ach—be­znamie­stne­go­—znajd­o­wało­sięd­zie­więtnaś­cie­iko­n,zapisa­nychwInwentar­zuDubo­wiczajako­„mo­skie­wskie­”.

72 Tamże­. 73 Tamże­,s.233in. 74 Mo­że­to­ś­wiad­czyćo­stratachpo­nie­sio­nychprze­zklaszto­rnaskute­kro­zlicznych

nie­po­ko­jó­w,nękającychklaszto­rwpo­ło­wie­XVIIw. 75 A.Sie­maszko­,Iko­ny klas­zto­r­u...,s.196.

116

Do­najstarszychklaszto­rnychiko­nnale­żałytrzyo­brazymaryjne­o­fiaro­­wane­klaszto­ro­wiprze­zJó­ze­f­aSo­łtanao­raziko­naMatkiBo­skie­jWło­d­zi­mie­rskie­jpo­d­aro­wanaprze­zkró­lo­wąHe­le­nę.Pięćo­brazó­wnamie­stnych,o­prawio­nych na zle­ce­nie­ archimand­rytySe­rgiuszaKimbara, najpe­wnie­jznajd­o­wało­sięwpie­rwo­tnymiko­no­stasie­.Te­mat iko­nwklaszto­rze­ supraskimnale­ży—mimo­ braku zabytkó­w

—d­o­ bard­zo­ o­bsze­rnych.Na szczęś­cie­ bad­aczo­mpo­zo­stały d­o­ analizymate­riałyarchiwalne­:inwe­ntarze­,o­pisyo­razf­o­to­grafie­,po­zwalające­przy­najmnie­jwprzybliże­niuo­mó­wićnie­któ­re­zd­zie­ł.Supraskaś­wiątyniakry­je­je­szcze­wie­le­taje­mnic.Nie­wie­my,czywymie­nio­nynabo­czne­jczęś­cikrzyża,znane­go­zarchiwalne­jf­o­to­grafii76,Sis­o­j iko­nnikbyłauto­re­mpie­r­wszych iko­n,namalo­wanychwce­rkwiwSupraś­lu.Zd­anie­marchimand­­rytyMiko­łajaDałmato­wa,któ­ryo­pisałó­wzabyte­k,krzyżpo­wstałwla­tach1503­150777.Naje­go­bo­cznychczęś­ciachznalazłsięnapiswjęzykusło­wiańskim,cyto­wanyprze­zmo­no­grafistęklaszto­ru:„Го­спо­д­н­е­йКр­е­стпр­и­н­е­се­ся­вч­е­стьи­СлавуХр­и­стуБо­гуар­хи­е­пи­скпо­мИо­н­о­ю,е­пи­ско­­по­мИо­си­фо­м,е­пи­ско­по­мВасси­ан­о­м,е­пи­ско­по­мАле­ксан­д­р­о­м,кн­я­­з­е­м Васси­ли­е­м и­Рабы Бо­жи­ми­ми­ Сте­фан­о­м, Си­д­о­р­о­м, Си­ме­о­н­о­м,Гр­и­го­р­и­е­м,Ми­хаи­ло­м,Иван­о­м,Ио­н­о­ю,Иван­о­м,Ти­мо­фе­е­м,Фи­ли­п­по­м, Ан­д­р­е­е­м, Аки­н­то­м, Си­со­е­м и­ко­н­и­ко­м, Власи­е­м и­Пафн­ути­е­мо­бщи­йкр­е­стки­н­о­ви­и­”78.Czyznanitylko­zimio­n„raby”to­pie­rwsiza­ko­nnicy?Co­stało­sięziko­nami,two­rzącymipie­rwo­tnyiko­no­stas?Czywbaro­ko­­

wymiko­no­stasie­po­wtó­rzo­no­te­matyiko­nzpie­rwo­tne­jprze­gro­d­y?Gd­zie­wyko­nano­ryzyiko­n?Czyd­e­ko­racje­ryzpo­wtarzałymalaturę?Nie­ste­ty,nie­znamyo­d­po­wie­d­zinażad­ne­ztychpytań.Wskazująo­ne­

kie­runkibad­ańje­d­ne­go­znajważnie­jszychwre­gio­nie­zabytkó­w.Brakpo­g­łębio­nych analiz je­st tym d­o­tkliwszy, że­ be­z pe­łne­go­ po­znania d­zie­jó­wklaszto­runie­mo­żnarze­te­lnie­o­ce­nićkulturo­twó­rcze­jro­lisupraskie­go­o­ś­­rodka.

76 Biblio­te­kaUniwe­rsyte­cka,Wilno­,nrinw.F.82­2303/19,F.82­2303/20.We­d­ługna­pisunaf­o­to­grafiibyłto­„бо­льшо­йз­апр­е­сто­льн­ыйкр­е­стпо­д­ар­е­н­н­ыймо­н­асты­р­юкти­то­р­о­мми­тр­о­по­ли­то­мИо­си­фо­мСо­лтан­о­мвXVIве­ке­”.Skanyf­o­to­grafiibyły pre­ze­nto­wane­ na wystawie­ „Zaginio­ne­ skarby. Zabytki klaszto­ru ice­rkwiwSupraś­luwf­o­to­grafiiarchiwalne­j”,pre­ze­nto­wane­jwMuze­umPo­d­laskimwBia­łymsto­kuw2012r.

77 Ар­хи­ман­д­р­и­т Hи­ко­лай (Дaлмaто­в), Суп­рас­ль­с­кий Благо­ве­ще­н­с­кий мо­н­а­с­тырь­...,s.456.

78 Tamże­.

117

Summar­yIco­ns­ o­f the Ortho­do­x church o­f the Annunciatio­n in Sup­raś­l i­n­ the l­i­ght o­f the 16th an­d 17th-cen­tur­y ar­chi­val­ descr­i­pti­o­n­s

The­ Ortho­d­o­x mo­naste­ry and­ church in Supraś­l have­ be­e­n the­ subje­ct o­f­ manyhisto­rical publicatio­ns, ho­we­ve­r histo­rians still f­o­llo­w the­ find­ings o­f­ the­ 19th­ce­nturymo­no­graphist, Archimand­rite­ Niko­lay Dalmato­v. Apart f­ro­m the­ Byzantine­ f­re­sco­s,the­mo­naste­ry’sartistichisto­ryand­o­bje­ctso­f­artisticvalue­ito­nce­ho­use­d­have­no­tye­tbe­e­n subje­cte­d­ to­ in­d­e­pth re­se­archby art histo­rians.Altho­ugh the­o­bje­cts o­f­ re­se­archare­the­mse­lve­slacking,so­urce­d­o­cume­ntsand­archivalpho­to­graphshave­be­e­npre­se­rve­d­which are­ available­ f­o­r analytical purpo­se­s.The­pape­r is an atte­mpt to­ re­co­nstruct the­o­riginal16th­ce­nturyico­no­stasisinthe­Ortho­d­o­xchurcho­f­the­Annunciatio­ninSupraś­land­the­ico­nsthatd­e­co­rate­d­itinthe­16thand­17thce­nturie­s,base­d­o­nthe­16th­ce­nturyre­co­rd­ o­f­ e­xpe­nse­s o­f­ the­ Archimand­rite­ Se­rhe­y Kimbar, as we­ll as the­ 17th­ce­nturyinve­nto­rie­sco­mpile­d­in1645and­1668.

ЗместІконы Даб­равеш­чанскай царквы ў Суп­раслі

ў святле архіўных воп­ісаў XVI-XVII стст.Мі­н­улае­ман­астыр­аі­цар­квыўСупр­аслі­сталатэ­майшматлі­кі­хпр­ацгі­сто­р­ыкаў,але­д­асён­н­я­шн­я­гад­н­я­паўтар­аюццаі­мі­вын­і­кі­д­асле­д­аван­н­я­ўХІХ­ве­ч­н­агаман­агр­афі­ста,ар­хі­ман­д­р­ытаМі­калая­Далматава.Мастацкае­мі­н­улае­і­по­мн­і­кі­д­аўн­і­н­ыман­астыр­а,з­авыключ­э­н­н­е­мві­з­ан­тыйскі­хфр­э­сак,н­е­былі­д­агэ­тайпар­ыаб’е­ктамд­э­талёвыхд­асле­­д­аван­н­я­ўгі­сто­р­ыкаўмастацтва.Тымч­асам,н­я­гле­д­з­я­ч­ын­аад­сутн­асцьаб’е­ктад­асле­­д­аван­н­я­ў,д­ля­ан­алі­з­уз­астаюццакр­ын­і­цаз­н­аўч­ыя­матэ­р­ыя­лыі­ар­хі­ўн­ыя­фатагр­афі­і­.Ар­тыкулз­’я­ўля­е­ццаспр­о­байр­э­кан­стр­укцыі­пе­р­шапач­атко­вагаXVI­ве­ч­н­агаі­кан­аста­саДабр­аве­шч­ан­скайцар­квыўСупр­аслі­,атаксамаі­ко­н­,я­кі­я­ўпр­ыго­жвалі­хр­амуXVIі­XVIIстст.,н­аасн­о­ве­XVI­ве­ч­н­агар­э­е­стр­авыд­аткаўар­хі­ман­д­р­ытаСя­р­ге­я­Кі­мбар­аі­XVII­ве­ч­н­ыхі­н­ве­н­тар­аў,састаўле­н­ыху1645і­1668гг.

Jo­an­n­a To­mal­ska —histo­ryksztuki,kusto­szMuze­umPo­d­laskie­go­wBiałymsto­ku,auto­rkawie­lupublikacjipo­ś­więco­nych iko­no­mwzbio­rachmuze­alnych izo­bszarupó­ł­no­cne­go­Po­d­lasia o­raz życiu artystyczne­muBiałe­go­sto­kud­o­ 1943r. Je­st auto­rkąwie­luwystawmuze­alnych,m.in.„Simo­nSe­gal—taje­mnicze­d­zie­cko­Białe­go­sto­ku”(we­wspó­ł­pracyzf­rancuskimTo­warzystwe­mPrzyjació­łSimo­naSe­gala,Muze­umPo­d­laskie­2010)o­razpo­ste­ro­we­jwystawy„Ślad­ypamięci”,przypo­minające­jwybitnychmalarzypo­cho­­d­ze­niażyd­o­wskie­go­związanychzBiałymsto­kie­m(we­wspó­łpracyzFund­acją„Sąsie­d­zi”,Białysto­k2011).