Top Banner
207

Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

May 23, 2020

Download

Documents

dariahiddleston
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Page 1: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ
Page 2: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

MALCOLMGLADWELL

ĐIỂMBÙNGPHÁTTHETIPPINGPOINT

BảnquyềntiếngViệt©2009,2012CôngtySáchAlpha

NguyễnVănTân,NguyễnTrangdịch

NguyễnTranghiệuđính

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

NHÀXUẤTBẢNLAOĐỘNG–XÃHỘI

Page 3: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

LờigiớithiệuĐốivớisảnphẩmgiàyHush-Puppies-loạigiàydamềmkiểuMỹcổđiểncólớpđếkếpnhẹ,ĐiểmBùngPhátmớixuấthiệnđâuđógiữathờiđiểmcuốinăm1994vàđầunăm1995.Trướcthờiđiểmđó,nhãnhiệunàygầnnhưđãchết.Consốbánragiảmxuốngcòn30.000đôimộtnămvàchỉđượctiêuthụchủyếuởcácđạilývùngsâuvùngxavàcáccửahiệugiađìnhởnhữngthịtrấnnhỏ.Wolverine-côngtylàmnênnhãnhiệuHush-Puppiesđãnghĩtớiviệcloạibỏsảnphẩmtừnggiúphọnổitiếng.Nhưngkỳtíchđãxảyra.Tạimộtbuổitrìnhdiễnthờitrang,haithànhviêntrongBanquảntrịcủaHushPuppies,OwenBaxtervàGeoffreyLewis,tìnhcờgặpmộtnhàtạomẫuđếntừNewYork.NhàtạomẫunàychohọbiếtsảnphẩmHushPuppiestheokiểucổđiểnbấtngờtrởthànhmốttạicáccâulạcbộvàquánrượutrongkhuthươngmạiManhattan.Baxternhớlại:“ChúngtôiđượcbiếtrằngsảnphẩmcủacôngtyđượcbàybánởrấtnhiềucửahàngbánlẻtạiVillagevàởSoho.MọingườitìmđếncáccửahàngMa&Pa-nhữnggianhàngnhỏvẫncònbàybángiàyHushPuppieskiểucổđiển-đểmuabằngđược”.CảBaxtervàLewisđềubấtngờ.Trongsuynghĩcủacảhaingườichưabaogiờcóviệcnhữngđôigiàyrõràngquálỗimốtlạicóthểlàmnêncuộchồisinh.“ChúngtôicònnghenóicảIsaacMizrahicũngđangđinhữngđôigiàycủachúngtôi”,Lewisphấnchấn,“Dùthựctìnhmànói,lúcbấygiờ,tôicũngkhôngbiếtIsaacMizrahilàai!”.

Mùathunăm1995,mọichuyệnbắtđầuxảyrarấtnhanh.ĐầutiênlànhàthiếtkếJohnBartlettlêntiếng.NhàthiếtkếnàymuốnđưagiàyHushPuppiesvàobộsưutậpmùaxuâncủamình.Rồisauđó,AnnaSui-mộtnhàtạomẫucótiếngcủaManhattan-cũngnóichắcnịchrằng,côrấtmuốnnhữngsảnphẩmmangnhãnhiệuHushPuppiesxuấthiệntrongbuổitrìnhdiễncủamình.TạiLosAngeles,nhàthiếtkếJoelFitzgeraldđặtbiểutượngcủanhãnhiệuHushPuppies-chúchócongiốngBassetmìnhdài-lênmáigianhàngHollywoodcủaôngvàbỏhẳnmộtgiantriểnlãmnghệthuậtkếbênđểchuyểnthànhmộthiệugiàyHushPuppies.Tronglúcôngđanglúihúisơnsửavàlắpđặtcáckệbàyhàng,ngôisaođiệnảnhPee-weeHermanbướcvàohỏimuahẳnhaiđôi.“Đóhoàntoànlàdolờitruyềnkhẩu”,Fitzgeraldquảquyết.

Năm1995,sốgiàyHushPuppieskiểucổđiểnbánđượclà430.000đôi.Doanhsốtănglên4lầntrongnămtiếptheovàthêmmộtlầnnữaHushPuppieslạichiếmchỗtrêngiágiàycủacácthiếunữMỹ.Năm1996,HushPuppiesgiànhđượcgiảithưởngchophụtrangxuấtsắcnhấttrongbuổitrao

Page 4: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

giảicủaHộiđồngcácnhàthiếtkếthờitrangtạiLihnconCenter.VịchủtịchhãngbướclênsânkhấucùngvớicácđạigiaCalvinKleinvàDonnaKarannhậngiảithưởngchothànhtựunày-nhưchínhbảnthânônglàngườiđầutiênphảithừanhận,côngtycủamìnhgầnnhưkhônglàmgìđểđạtđượcđiềuđó.HushPuppiesđãvùngdậythầntìnhvớitácnhânlànhữngcônhóc,cậunhócởEastVillagevàởSoho.

Vậyđiềugìđãxảyra?Dùcólàai,nhữngđứatrẻđầutiênnàykhônghềcóchủđịnhquảngbáchogiàyHushPuppies.Chúngđinhữngđôigiàynàychỉđơngiảnvìngoàichúngrachẳngcóaiđinữa.Sởthíchtrẻconđólantớihainhàthiếtkếthờitrang,vàhọđãdùngnhữngđôigiàynàytạobướcđàchomụctiêukhác-Thờitrangcaocấp.Nhữngđôigiàylàmộtcúchạmtìnhcờ.KhôngcóaicốgắngbiếnHushPuppiestrởthànhtràolưu.Song,vìmộtlýdonàođó,đâychínhxáclànhữnggìđãxảyra.Nhữngđôigiàynàyđãvượtquamộtđiểmnàođóvàrồibùngphát.Làmthếnàonhữngđôigiàytrịgiá30đôlavốnchỉđồnghànhvớidânHippivànhữngnhàthiếtkếthờitranglạihiệnhữukhắpnơichỉtrongvòngcóhainăm?

1.

Cáchđâykhônglâu,đãtừngcóthờiđiểmtạicáckhuvựclâncậnquanhNewYorknhưBrownsvillevàĐôngNewYork,cácconphốthườngtrởnênuámkhibóngchiềuchạngvạng.Lúcđó,dọcvỉahèhaibên,dânlaođộngkhôngcònaiđilại,lũtrẻconkhôngdámđạpxetrênđường,cáccụgiàcũngvắngbóngtrênnhữngbậclênxuốnghayghếđáởtrongcôngviên.Nhữngphivụbuônbánmatuý,nhữngvụthanhtoánbăngđảngdiễnranhannhảnkhắpmọingócngáchcủaBrooklynkhiếnhầuhếtdânchúngvìsựantoàncủamìnhđềuởhếttrongnhàkhimànđêmbuôngxuống.BộphậncảnhsátlàmviệcởBrownsvilletrongkhoảngnhữngnăm1980vàđầunhữngnăm1990thừanhậnrằng,vàothờiđiểmđó,khitrờivừatắtnắnglàmáybộđàmcủahọliêntụcréolênnhữngđoạntraođổibáocáogiữacáccảnhsáttuầntravớinhânviêntrựctổngđàivềđủloạibạolựcxãhội,tộiphạmnguyhiểmvốnđãquáquenthuộc.Năm1992,ởthànhphốNewYorkxảyra2154vụgiếtngườivà626.182vụphạmtộinghiêmtrọng,gánhnặngtộiphạmtậptrungnhiềunhấtởcáckhuvựcnhưBrownsvillevàĐôngNewYork.Nhưngrồikỳtíchđãxảyra.Tạimộtđiểmcựckỳquantrọngnhưngbíhiểmnàođó,tỷlệphạmtộibắtđầugiảm.Xuhướngnàybùngphát.Trongvòng5năm,sốvụgiếtngườigiảmtừ64,3%xuống7,70%,tổngsốvụphạmtộigiảmgầnmộtnửaxuốngcòn355.893vụ.ỞBrownsvillevàphíaĐôngNewYork,cácvỉahèlạiđôngđúcngườiđidạo,lũtrẻdongduổiđạpxetrênđường,còncáccụgiàlạihànhuyêntrênnhữngbậcthềm.“Đãcólúcchẳngcógìlạkhita

Page 5: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nghethấycảchụctiếngsúngliênthanhnhưthểđangđứngtrongmộtkhurừngrậm”,thanhtraEdwardMessadrichỉhuylựclượngcảnhsátkhuvựcBrownsvilletâmsự,“Cònbâygiờtôikhônghềnghethấymộttiếngsúngnàonữa”.

CảnhsátthànhphốNewYorkchắcchắnsẽnóivớibạnrằng,nhữngthayđổitíchcựcđólàdochínhsáchcủathànhphốđượccảithiệnđángkể.Nhữngnhàtộiphạmhọcthìquychosựthuyêngiảmcủacáchoạtđộngbuônbánmatuývàtìnhtrạnggiàđicủadânsố.Trongkhiđó,cácnhàkinhtếhọclạikhẳngđịnhrằng,chínhnhữngcảicáchtừngbướccủanềnkinhtếthànhphốtrongsuốtthậpniên1990đãtácđộngđếnviệcthuê,tuyểnnhữngngườicónguycơtrởthànhtộiphạm.Cảbaluậnđiểmtrênlànhữnglờigiảithíchphổbiếnđốivớisựtănggiảmcácvấnđềxãhội.NhưngrốtcuộclạichẳngcóluậnđiểmnàothuyếtphụchơnsựgiảithíchtừnhữngcôcậunhócđãlàmsốnglạisảnphẩmHushPuppiesởEastVillage.Nhữngthayđổitrongcáchoạtđộngbuônbánmatuý,dânsố,kinhtếlànhữngxuhướngmangtínhlâudài,xảyratrênkhắpnướcMỹ.ChúngkhônggiảithíchđượclýdotạisaotộiphạmởthànhphốNewYorklạigiảmnhanhvàmạnhhơnbấtkỳnơinàokháctrênlãnhthổnướcMỹvàtạisaonólạichỉdiễnratrongkhoảngthờigianngắnđếnvậy.Nhữngcảicáchmàcảnhsátnhắcđếnđúnglàrấtquantrọng.Song,vẫncònmộtkhehởkhóhiểugiữaphạmvicủanhữngthayđổitrongchínhsáchvàquymôtácđộngởnhữngkhuvựcnhưBrownsvillevàĐôngNewYork.Nóichocùng,tộiphạmởthànhphốNewYorkkhônggiảmtừtừvìnguyênnhânđiềukiệnsốngcủangườidânđượccảithiệntừngbước.Nógiảmrấtmạnh.Làmsaosựthayđổicủamộtnhómchỉsốkinhtếvàxãhộilạicóthểkhiếntỷlệtộiphạmgiếtngườigiảmxuống2/3chỉtrongnămnăm?

2.

ĐiểmBùngPhátlàcuốnsáchtómlượcmộtquanđiểm,vàquanđiểmđórấtđơngiản.Theođó,cáchtốtnhấtđểhiểusựxuấthiệncủanhữngtràolưuthờitrangmới,sựtănggiảmcủalànsóngtộiphạm,haysựbiếnđổitừnhữngđầusáchkhôngtêntuổithànhtácphẩmbánchạynhất,sựgiatăngcủatìnhtrạnghútthuốcláởtrẻvịthànhniên,hiệntượngtruyềnkhẩu,haybấtkỳthayđổibíẩnnàođánhdấubướcchuyểntrongcuộcsốngcủachúngtalàcoichúngnhưcácđạidịch.Ýtưởng,sảnphẩm,thôngđiệpvàhànhvipháttánmạnhmẽđúngnhưcácvirustruyềnbệnh.

SựbứtphácủaHushPuppiesvàtỷlệtộiphạmgiảmởNewYorklànhữngvídụrấtđiểnhìnhvềđạidịchkhihoạtđộng.Mặcdùcóvẻnhưcảhaikhông

Page 6: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

cónhiềuđiểmchungnhưngtrênthựctế,chúnglạicócùngmộthìnhmẫungầm,rấtcơbản.Trướchết,cảhaiđềulànhữngvídụrấttrựcquanvềcáchànhvicótínhlâylan.Rõràng,khôngcómộtcánhânhaytổchứcnàoquảngcáovànóivớimọingườirằngnhữngđôigiàyHushPuppiestruyềnthốngtrôngrấtấntượngvàkhuyênhọnêndùngchúng.Lũtrẻchỉđơnthuầnđinhữngđôigiàyđótớicáccâulạcbộ,quáncàphêhaydungdăngkhắpphốphườngNewYorknhưngviệclàmđólạichongườikhácthấycảmnhậnthờitrangcủacácem.CácemchínhlàtácnhântruyềnnhiễmthứvirusHushPuppies.

TạiNewYork,sựgiảmxuốngcủacácvụtộiphạmchắcchắncũngdiễnratheocùngphươngthứcnhưvậy.Nguyênnhâncủahiệntượngnàykhôngphảilàdomộttỷlệrấtlớnnhữngkẻcónguycơtrởthànhkẻgiếtngườitrongtươnglaiđộtnhiênlộdiệntrongnăm1993vàcamkếtsẽkhôngthamdựvàobấtcứhànhviphạmphápnào.Nguyênnhâncũngkhôngphảilàdolựclượngcảnhsátđãthànhcôngmộtcáchthầnkỳkhicanthiệpvàohầuhếtsốcáctìnhhuốngcónhiềukhảnăngdẫnđếnchếtngười.Điềuthậtsựdiễnralàcómộtsốítngườitrongmộtsốtìnhhuốngcósựcanthiệp,tácđộngtừphíacảnhsáthaycáclựclượngxãhộimớinổibắtđầucónhữnghànhvikhácthường.Nhữnghànhvinàytrongchừngmựcnàođólạitruyềnảnhhưởngtớinhómtộiphạmtiềmẩntrongnhữnghoàncảnhtươngtự.Vàrồi,phầnlớnngườidânNewYorkbị“lâynhiễm”loạivirus“bàitrừtộiphạm”chỉtrongmộtthờigianngắn.

Nétđặctrưngnổibậtthứhailàtrongcảhaitrườnghợp,nhữngthayđổirấtnhỏcóthểcóảnhhưởngrấtlớn.TấtcảcácnguyênnhâncóthểgiảithíchcholýdotạisaotỷlệtộiphạmởNewYorkgiảmxuốngđềulànhữngthayđổibênlề,nhữngthayđổitịnhtiến.Hoạtđộngbuônbánmatuýchùngxuống,tuổidânsốtănglên,lựclượnganninhlàmviệchiệuquảhơn.Nhữngảnhhưởngthậttolớn.HushPuppiescũngcónhữngảnhhưởngngangtầm!VậycótấtcảbaonhiêuđứatrẻbắtđầuđigiàyHushPuppiesởkhuthươngmạiManhattan?20?50?hay100-consốtốiđa?Nhưnghànhvicóvẻnhưchỉlàýthíchcánhâncủacácemđãchâmngòichomộttràolưuthờitrangtrênkhắpthếgiới.

Nhưngrốtcuộc,cảhaixuhướngtrênđềudiễnrarấtnhanhvàgấpgáp.Nókhôngpháttriểnổnđịnh,đềuđềutừngbướcmột.SẽkháchquanhơnnếuchúngtanhìnvàobiểuđồtỷlệtộiphạmcủathànhphốNewYorktừgiữanhữngnăm1960đếncuốinhữngnăm1990.Đồthịhiệnranhưmộtđườngvòngcunglớn.Năm1965,trongthànhphốxảyra200.000vụphạmpháp,vàtừthờiđiểmđótrởđi,consốnàybắtđầutăngchóngmặt.Tronghainăm

Page 7: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tiếptheo,consốnàytănglêngấpđôivàtiếptụcchođếnkhilênđến600.000vụgiữathậpniên1970.Consốnàyđượcduytrìổnđịnhliêntiếptronghaithậpkỷtiếptheo,trướckhitụtgiảmmạnhvàonăm1992.Tộiphạmkhôngtựbiếnmất,cũngnhưgiảmtừtừ.Nóleothangđếnmộtđiểmnhấtđịnhrồichữnglại.

Bađặctínhđượcnóiđếnởtrên(thứnhất-tínhlâylan;thứhai-thựctếnhữngđộngtháinhỏcóthểgâyranhữngảnhhưởngrấtlớnvàthứba-thayđổikhôngxảyratừngbướcmộtmàbùngphátởmộtđiểmquantrọngnàođó)cũngchínhlàbaquytắcmôtảphươngthứclâylancủabệnhsởitrongkhắplớphọchayphươngthứctấncôngcủadịchcảmcúmmỗikhimùađôngđến.Trongbađặctínhtrên,đặctínhthứba-ýkiếnchorằngđạidịchcóthểtănghoặcgiảmởmộtđiểmquantrọngnàođó-cóýnghĩaquantrọngnhấtbởinóbaoquátcảhaiđặctínhcònlạivàchophépchúngtahiểuđúngnhấtlýdotạisaonhữngcảitổtântiếnnhấtlạidiễnratheocáchđãdiễnra.ĐiểmBùngPhátlàtêngọiđượcđặtchođiểmquantrọngtrongdiễntiếncủađạidịch,tạiđiểmđótấtcảmọithứđềucóthểthayđổingaylậptức.

3.

Thếgiớinằmtrongvòngcươngtỏacủađạidịchrấtkhácsovớithếgiớimàchúngtachorằngmìnhđangsốngtrongđó.Hãysuynghĩtrongchốclátkháiniệmvềtínhlâylan.Nếutôinhắcđếncụmtừnàytrướcmặtbạn,bạnsẽliêntưởngngayđếncảmlạnh,cúmhaycóthểlàthứgìđórấtnguyhiểmnhưHIVhayEbola.Trongđầutakhiđóhiệnramộtýniệmsinhhọcrấtcụthểvềýnghĩacủatừtínhlâylan.Nhưngnếuđólàmộtđạidịchtộiphạm,haythờitrangthìchắcchắnsẽphảicónhữngyếutốcókhảnănglâylannhưvirus.Đơncửmộtvídụđơngiảnnhưtrườnghợpbạnngápthôi.Bạnsẽthấyngáplàmộtđộngtáccósứcmạnhđángngạcnhiên.Bởivì,ngaykhitađọctừ“ngáp”ởhaicâutrướcvàhaitừ“cáingáp”ởcâunày,đasốchúngtacóthểsẽngáptrongvòngmộtvàiphútnữa.Thậmchíkhitôiviếtđếnđoạnnàytôicũngngáphailần.Nếubạnđangđọcnhữngdòngnàyởnơicôngcộngư?Bạnmởmiệngngáp.Vàcónhiềukhảnăngđasốnhữngngườinhìnthấybạnngápcũngngáptheo,rồikhinhìnthấynhữngngườinàyngáp,sẽcónhiềungườikháccũngngáp.Cứthế,hànhđộngnàydiễnratrongmộtvòngngápngàycàngđượcnớirộng.

Tínhlâytruyềncủangáplớnđếnmứckhótin.Tôicóthểkhiếnchomộtsốtrongcácbạnngápkhichỉđơngiảnviếtratừ“ngáp”đó.Trongkhiđó,nhữngngườingáptheokhithấybạnngápbịlâybởicảnhbạnngáp-đâylàhìnhthứclâylanthứhai.Thậmchí,họcóthểngápkhichỉcầnnghethấy

Page 8: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tiếngbạnngápbởivìngápcũngcóthểlâytruyềnquathínhgiác.Nếubạnbậtmộtcuộnbăngghiâmtiếngngápchongườimùnghe,họsẽngáptheo.Cuốicùng,nếubạnngápkhiđangđọcđoạnnày,liệutrongđầubạncóýnghĩ-dùvôthứcvàchớpnhoáng-rằngcóthểbạnđangmệthaykhông?Tôiđoánrằngmộtsốtrongcácbạnđãnghĩvậyvànhưthếngápcũngcóthểlâylantrênphươngdiệncảmxúcnữa.Chỉviếtratừnàythôi,tôiđãcóthểgợiramộtcảmgiáckháctrongýthứccủabạn.Vậyviruscảmcúmcóthểlàmđượcđiềuđókhông?Haynóicáchkhác,tínhlâylanlàmộtđặcđiểmkhôngthểnắmbắtđượccủatấtcảmọithứvàchúngtaphảinắmnằmlòngđiềunàykhimuốnnhậndạngvàchẩnđoánđạidịch.

Quytắcthứhaicủađạidịch-nhữngthayđổinhỏ,bằngcáchnàođó,cóthểgâyranhữngtácđộngrấtlớn-cũnglàmộtkháiniệmkhácấptiến.Làconngười,chúngtađãvàđangbịxãhộihóasâusắckhinhẩmtínhsơmốiquanhệgiữagiữanguyênnhânvàhệquả.Chúngtanhậnrarằng,nếumuốntruyềntảimộtcảmxúcmạnh,muốnthuyếtphụcaiđótinrằngtayêuthươnghọ,lờinóicầnđượcthểhiệnbằnggiọngnồngnhiệt,sayđắmvàchânthành.Cònnếumuốnthôngbáotinxấuchoaiđó,chúngtahạgiọngvàthậntrọngvớitừngữnóira.Chúngtađượcdạytưduyrằngnhữngđiềuđisâuvàobêntrongmỗimộtthỏahiệp,mốiquanhệhayhệthốngnàocũngphảitrựctiếpliênquanvớinhữngphầnthểhiệnrabênngoàicảvềcườngđộvàphạmvi.Hãyxemxétcâuđốsaunhưmộtvídụ.Tôiđưaramộttờgiấykhổlớnvàyêucầubạngấpnếptờgiấyđólại,rồitừphầnđãgấp,bạnlạigấptiếp.Cứthếchođếnkhibạngấpđược50lần.Bạnchorằngtờgiấysaukhigấpsẽcaobaonhiêu?Đểtrảlờichocâuhỏiđó,phầnlớnmọingườiđềuhìnhdungchồnggấpđótrongđầuvàướcchừngđộcaocủachồnggiấysẽbằngchiềudàycủaquyểndanhbạđiệnthoại.Ngườinàomạnhdạnhơnsẽchorằngnócaongangmộtchiếctủlạnh.Còncâutrảlờichínhxáclà:chiềucaocủachồnggiấygấpđóxấpxỉbằngkhoảngcáchtừtráiđấtđếnmặttrời.Cònnếubạnmuốngấplạimộtlượtnữathìnóvẫnbằngkhoảngcáchngượclạitừmặttrờiđếntráiđấtmàthôi.Câuđốnàyđồngthờicũnglàmộtthídụvềcấpsốnhântrongtoánhọc.Đạidịchcũnglàmộtvídụvềcấpsốnhân:khimộtvirustấncôngvàoxãhội,nónhânlêngấphai,vàgấphaitiếpchođếnkhi(nóimộtcáchhìnhảnh)nótrởthànhmộtphiếngiấylớnchạmđượctớimặttrờisauchỉsau50lầngấp.Làconngười,chúngtacũngcónhữnglúcgặpkhókhănvớikiểucấpsốnhânnày,bởivìkếtquảcuốicùng-hệquả-dườngnhưlạikhôngtươngứngvớinguyênnhân.Đểđánhgiáđượcđúngsứcmạnhcủađạidịch,chúngtaphảibỏquakỳvọngvềtínhtươngứng.Chúngtacầnchuẩnbịchokhảnăng:đôikhi,nhữngthayđổitolớntheosaunhữngsựviệcnhỏ,vàđôikhi,nhữngthayđổinàycóthểxảyrarấtnhanh.

Page 9: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

KhảnăngxảyracủanhữngthayđổiđộtngộtlàtâmđiểmcủaĐiểmBùngPhátvàcólẽcũnglàkhíacạnhkhóchấpnhậnnhất.Cụmtừnàyđượcsửdụngphổbiếnlầnđầuvàonăm1970môtảviệcdidờitớicácvùngngoạiôcủangườiMỹdatrắngsinhsốngởnhữngthànhphốcổcủaĐôngBắcMỹ.KhisốngườiMỹgốcPhiởmộtvùnglâncậnnàođóđạttớimộtmứcnhấtđịnh-20%chẳnghạn-cácnhàxãhộihọcnhậnthấycộngđồngđósẽ“bùngphát”:HầuhếtnhữngngườiMỹdatrắngsótlạidờiđigầnnhưngaylậptức.ĐiểmBùngPhátlàđiểmtớihạn,làngưỡngvàlàđiểmchặn.CómộtĐiểmBùngPhátchotộiphạmbạolựcởNewYorkhồiđầunhữngnăm1990,chosựhồisinhcủasảnphẩmHushPuppiescũngnhưchắcchắncónhữngĐiểmBùngPhátchosựrađờicủabấtkỳtiếnbộcôngnghệnào.Năm1984,Sharptungrathịtrườngloạimáyfaxgiárẻđầutiênvàbánđượckhoảng80.000chiếcngaytrongnămđó.Banămtiếptheo,cácdoanhnghiệpvẫnđềuđặnvàtừtừmuamáyfax.Đến1987,sốngườicómáyfaxlớnđếnmứccóthểhiểulàtấtcảmọingườiđềumuốncóthiếtbịnày.1987chínhlàĐiểmBùngPhátcủasảnphẩmnàyvớimộttriệuchiếcđượcbánra.Đếnnăm1989,haitriệumáyfaxđãđivàosửdụng.Điệnthoạidiđộngcũngxâmnhậptheophươngthứctươngtự.Trongsuốtthậpniên1990,loạisảnphẩmnàycàngtrởnênnhỏhơn,rẻhơn.Chấtlượngdịchvụcũngđượcnângcấptốthơn.Đếnnăm1998khicôngnghệnàyđạttớiĐiểmBùngPhát,gầnnhưngaylậptứctấtcảmọingườiđềusởhữumộtchiếcđiệnthoạidiđộng.

TấtcảcácđạidịchđềucóĐiểmBùngPhát.JonathanCrime,nhàxãhộihọccủaĐạihọcIllinois,đãxemxétảnhhưởngtừmộtsốhìnhmẫuquantrọngtrongcộngđồngnhưngườicóviệclàm,nhàquảnlý,giáoviên-nhữngngườiđượcCụcđiềutraMỹCensusBureauđánhgiálàcó“địavịcao”-tớicuộcsốngcủanhữngthanhthiếuniênsốngtrongcùngkhuvực.Ônghầunhưkhôngpháthiệnđượcsựkhácbiệtđángkểnàovềtỷlệmangthaihaytỷlệbỏhọcgiữa40%và5%nhữngngườilaođộngcóvịthếtrongcùngkhuvực.Tuynhiên,khisốngườicóviệclàmgiảmxuốngdưới5%,cácvấnđềbắtđầubùngnổ.Chẳnghạnnhưđốivớihọcsinhdađen,khitỷlệngườicóviệclàmgiảm2,2%(từ5,6%xuống3,4%)khiếntỷlệbỏhọctănggấpđôi.TạicùngĐiểmBùngPhátđó,tỷlệnữgiớituổivịthànhniêncóthaicũngtănglêngầngấpđôi-trướcđótỷlệnàychưabaogiờcaonhưvậy.Bằngtrựcgiác,chúngtagiảđịnhrằngmọiliênđớiđịalývàcácvấnđềxãhộiđềugiảmđềuvàổnđịnh.Nhưngđôikhichúnglạikhôngthểgiảmđềuđặn.TạiĐiểmBùngPhát,cùngmộtlúc,nhàtrườngmấtkhảnăngkiểmsoáthọcsinhvàcácmốiràngbuộcgiađìnhtrởnênlỏnglẻo.

Tôicònnhớkhicònlàmộtcậunhóc,tôiđãchứngkiếnchúchónhỏcủatôilầnđầutiênnhìnthấytuyếttrắngtoát.Quáđỗivuimừngvàhoanhỉ,nóvẫy

Page 10: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đuôirốirít,híthàđánhhơilớptuyếttrắngmềmmạikỳlạvàrênrỉtheocáchcủariêngnó.Thờitiếtbuổisángkhituyếtbắtđầurơikhônglạnhhơntốihômtrướclàbao.Tốihômtrước,nhiệtđộlàhơn1OCvàlúcnàynhiệtđộchưađến0OC.Haynóicáchkhác,gầnnhưmọithứvẫnvẹnnguyênnhưngthậtngạcnhiên,tấtcảđãthayđổi.Mưabiếnthànhmộtthứgìđóhoàntoànkhác.Nólàtuyết.Tậntrongsâuthẳm,chúngtađềulànhữngngườitheochủnghĩatiệmtiến,kỳvọngcủachúngtađượclậpratheotừnggiaiđoạn.CònthếgiớiĐiểmBùngPhátlạilànơinhữngđiềukhôngthểđoántrướclạitrởthànhcóthể,nơinhữngthayđổicơbảnxảyrakhôngchỉđơnthuầnlàdomaymắn.Tráingượcvớitấtcảdựđoáncủachúngta-thếgiớiđórấtchắcchắn.

Tronghànhtrìnhnghiêncứuquanđiểmcấptiếnnày,tôivàbạnsẽghéquaBaltimoređểtìmhiểuđạidịchgiangmaihoànhhànhởđó.TôicũngsẽgiớithiệubamẫungườirấtthúvịmàtôigọilàNhàThôngThái,NgườiKếtNốivàNgườiBánHàng-nhữngngườicóvaitròchủchốttrongcácđạidịchtruyềnkhẩucókhảnăngxoayvầncảkhẩuvị,xuhướngvàthờitrangcủatấtcảchúngta.TôisẽđưabạntớihaichươngtrìnhthiếunhithànhcônglàSesameStreetvàBlue’sClues,vàdẫnbạnbướcvàothếgiớihấpdẫncủamộtngườiđànông-ngườiđãgópphầngiúphãngthuâmColumbianhậnranênxâydựngthôngđiệpnhưthếnàođểđạtđượctácđộngtốiđalênkhángiả.BạncũngsẽcùngtôiđếnthămmộtcôngtycôngnghệcaoởDelawerevàthảoluậnvềnhữngĐiểmBùngPhátchiphốicuộcsốngnhóm,haytớihệthốnggiaothôngngầmcủaNewYorkđểhiểuđượcsựlâylancủađạidịchtộiphạmđãbịxoásổnhưthếnào.Mụcđíchđikèmsautấtcảnhữngminhchứngvừanêuđềulàđểtrảlờichohaicâuhỏiđơngiảnxoayquanhvấnđềmàtấtcảchúngtađềumuốnthựchiệnđượctrêncươngvịnhàgiáodục,phụhuynh,ngườilàmmarketing,doanhnhânvànhàlàmluật.Haicâuhỏiđólà:Tạisaochỉcómộtsốýtưởng,mộtsốhànhvihaymộtsốsảnphẩmcóthểkhởiphátđạidịchcònmộtsốkhácthìkhông?Vàchúngtacóthểlàmgìđểcóthểtựmìnhkhởiphátvàkiểmsoátcácđạidịchvìmụcđíchriêng?

Page 11: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

1.BaquyluậtcủađạidịchGiữathậpniên1990,cảthànhphốBaltimorebịtấncôngbởisựlâylancủacănbệnhgiangmai.Từnăm1995đến1996,sốtrẻsinhramắcbệnhnàytăng500%.Đườngmôtảtỷlệbệnhgiangmainếubiểudiễntrênbiểuđồlàđườngthẳngtrongnhiềunăm,khiđếnmốcnăm1995,tỷlệnhiễmbệnhtănglênđãkhiếnđườngnàybẻngoặtthànhmộtgócvuông.

Vậyđiềugìđãđẩyvấnnạngiangmailêncaođếnthế?TheoCDC(Trungtâmkiểmsoátbệnhdịch),nguyênnhâncủavấnnạnnàychínhlàcrackcocaine.Ngườitachorằngchínhcrackcocainelànguyênnhândẫnđếnsựtăngđộtbiếncủahànhvitìnhdụckhôngantoàn,từđódẫnđếnsựlâylancácvirusnhưHIVhaygiangmai.Nódẫndụngàycàngnhiềungườitớimuamatuýởnhữngkhuphốnghèo,dođólàmtăngnguycơhọsẽmangmầmbệnhtruyềnnhiễmvềnơicưtrúvàlâynhiễmchonhữngngườixungquanh.Điềunàysẽlàmthayđổimôhìnhliênđớixãhộigiữahọvớimọingườixungquanh.Cũngtheotrungtâmnày,crackcocainelàmộtcúhuýchđángkểmàvấnnạngiangmaicầnđểbiếnthànhmộtđạidịchnguyhiểm.

GiáosưJohnZenilmancủatrườngĐạihọcJohnsHopkinsởBaltimore-mộtchuyêngiavềcácbệnhlâytruyềnquađườngtìnhdục,lạiđưaracáchgiảithíchkhác.Theoông,nguyênnhânlàdosựxuốngcấpcủadịchvụchămsócytếởnhữngkhuvựcnghèonhấtcủathànhphố.GiáosưZenilmanphảnánh:“Nhữngnăm1990-1991,cóđến36.000lượtbệnhnhânđếnkhámtạicáctrungtâmkhámchữabệnhlâyquađườngtìnhdụctrongthànhphố.Nhưngsauđó,docónhữngvấnđềvềngânsáchnênchínhquyềnthànhphốquyếtđịnhcắtgiảmlầnlượtcáccơsởtrên.Sốnhânviênytếgiảmtừ17xuống10.Sốbácsĩbanđầulàbagiảmxuốngvềcơbảnlàkhôngcònngườinào.Sốbệnhnhânđếnkhámchữabệnhchỉcòn21.000người.Chínhsáchcắtgiảmnàycũngđượcápdụngvớicáclĩnhvựckhác.Cónhiềuchínhsáchthườngđượctiếnhànhtrướcđónhưchínhsáchnângcấpmáytínhbịchấmdứt.Đólàmộtviễncảnhtồitệnhấtvềbộmáyquanliêu,khônghoạtđộngđượccủathànhphố.Chẳngbaolâunữacảthuốcthangcũngsẽcạnkiệt”.

Haynóicáchkhác,khicó36.000lượtbệnhnhânđếnkhámởcáctrungtâmkhámchữabệnhlâyquađườngtìnhdục(STD)ởkhuvựctệnạncủaBaltimoretrongmộtnăm,dịchgiangmaiđượcgiữởtrạngtháicânbằng.TheogiáosưZenilman,ởmộtđiểmnàođó,giữatỷlệ36.000lượtbệnhnhânvà21.000lượtbệnhnhânmộtnăm,cănbệnhxãhộinàyđãbùngphát.Nóbắtđầuvượtrakhỏicáckhutệnạn,lêntừngkhuphố,từngconđườngcao

Page 12: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tốcnốinhữngkhuvựcnàyvớicáckhuvựccònlại.Vậylà,độtnhiênnhữngngườicóthểbịlâynhiễmtrongmộttuầntrướckhiđượcchữatrịlúcnàylạitruyềnbệnhchongườikháctrongthờigianhai,bahoặcbốntuầntrướckhiđượccứuchữa.Chínhsựquáchậmtrễtrongđiềutrịnhưthếđãbiếngiangmaithànhmộtvấnnạntrầmtrọnghơnhẳnnhữngnămtrướcđó.

QuanđiểmthứbalàcủabácsĩJohnPotterat-mộttrongnhữngnhàdịchtễhọchàngđầutrongnước.ÔngchorằngthủphạmlànhữngthayđổivậtchấttrongnhữngnămgầnđóđãảnhhưởnglênphầnphíaĐôngvàphíaTây-haikhuvựclạchậuvàtrìtrệởvùnglâncậncủaBaltimore-vàcũnglàtâmđiểmcủavấnnạngiangmai.Ôngchỉtríchchínhquyềnthànhphốđãtiếnhànhcôngkhai,rộngrãidựánxoábỏnhữngkhuchungcưcũnáttậptrungởphíaĐôngvàTâyBaltimore.HaitrongsốnhữngkhuvựcphábỏcôngkhailàLexingtonTerraceởphíaTâyvàLafayetteCourtsởphíaĐông-lànhữngdựáncóquymôlớnvìđâylànơitrúngụcủahàngtrămgiađìnhnhưngcũnglànơitậptrungchứachấptộiphạmvàcáccănbệnhtruyềnnhiễm.Ngaykhimọingườibắtđầudidờikhỏihaikhuvựcnày,nhữngtệnạnđócũnggiảmhẳn.

“Điềunàythậtđángchúý”,bácsĩPotteratthốtlêntronglầnghéthămđầutiêntớiĐôngvàTâyBaltimore.“50%cácdãynhàđãbịphongtoả,nhưngcómộtđiểmmàtạiđóbướcđinàypháhỏngtoànbộdựán.Nhữnggìđangdiễnrachỉlàmộtkiểuđụckhoét.Nótiếptaychonhữngkẻkhốncùng.Đãnhiềunămnay,bệnhgiangmaichỉgiớihạnởnhữngkhuvựcđặcbiệtcủaBaltimore,trongcácmạnglướikiểmsoátgắtgaohoạtđộngtìnhdụcxãhội.Nhưngphươngándidờinhàlạiđưanhữngngườinhiễmbệnhtớikhuvựckhác,mangtheocảcănbệnhgiangmaivàlốisống,hànhvicủahọ”.

Điềuđángnóitrongcảbacáchgiảithíchnóitrênlàtấtcảđềukhôngtriệtđể.PhíatrungtâmCDCchorằngcrackcocainechínhlàvấnđề.Nhưngnăm1995khôngphảilàthờiđiểmxuấthiệnlầnđầucủacrackcocaineởBaltimore.Crackcocainedunhậpvàothànhphốnàytừtrướcđórấtlâu.Theotrungtâmnày,giữathậpniên1990,mứcđộnghiêmtrọngcủavấnnạncrackcocaineđãtănglên,vàthayđổinàycũngđủđểkhởiphátdịchgiangmai.Tươngtự,giáosưZenilmancũngkhôngđúngkhinóirằngcáctrungtâmSTDbịđóngcửa,chúngchỉbịthuhẹpquymô,từ17xuốngcòn10cơsở.CũngkhônghẳnnhưbácsĩPotteratchorằngcảthànhphốbịđụckhoét.Theoông,tấtcảlàdoviệcpháhuỷnhữngkhunhàtạmbợcủadựánnhàở,dâncưdidờinhàkhỏinhữngkhuvựctệnạncủathànhphốvàkhiếnbệnhgiangmailâylanồạt.Nhưngtrênthựctế,chỉcầnnhữngthayđổinhỏnhất,toànbộtrạngtháicânbằngcủađạidịchcóthểbịđảolộn.

Page 13: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Chitiếtthứhai,vàcólẽthúvịhơnvềcảbacáchgiảithíchtrênlàtấtcảđềumôtảnhữnghìnhthứcbùngphátkhácnhaucủađạidịch.TrungtâmCDCđềcậpđếnbốicảnhtổngthểcủadịchbệnh-tạisaosựxuấthiệnvàpháttriểncủamộtloạimatúycóthểbiếnđổimôitrườngcủathànhphốđếnmứcđẩydịchbệnhvàotrạngtháibùngphát.Zenilmanlạinóivềchínhbảnthâncănbệnh.Khimàcáccơsởkhámchữabệnhbịcắtgiảm,giangmailạiđượctáipháttriểnthêmlầnnữa.Lúcnày,nóđãtrởthànhmộtcănbệnhtruyềnnhiễmmãntính,thànhmộtcănbệnhgâyđauđớnđeođẳnghàngtuầnliền.Vềphầnmình,bácsĩPotteratlạitậptrungvàonhữngngườimắcbệnh.Theoông,giangmaiđượctruyềnđitừmộtmẫungườinhấtđịnhởBaltimore-nhữngngườinghèokhó,dùngmatuývàcóhànhvitìnhdụcriênglẻ.Nếumẫungườinàyđộtngộtbịdidờitừkhuvựccưtrúquenthuộcsangnhữngkhuvựcmàtrướcđókhôngcóvấnnạngiangmaithìcănbệnhsẽcócơhộilâylanbùngphát.

Haynóicáchkhác,đạidịchkhôngchỉbùngpháttheomộthướngduynhất.Đạidịchđượctruyềnđibởinhữngngườitruyềntácnhânlâynhiễm,bởichínhtácnhânlâynhiễmđóvàbởicảmôitrườngmàtrongđótácnhânlâynhiễmhoạtđộng.Khimộtđạidịchbùngphát,nóvượtrakhỏitrạngtháicânbằngvàbùngphátbởicómộtđiềugìđóđãxảyra,mộtthayđổinàođóđãxuấthiệnởmột,haihaycảbaphạmvinóitrên.Tôitạmgọibatácnhânbiếnđổiđólà:Quytắcthiểusố;YếutốkếtdínhvàSứcmạnhcủahoàncảnh.

1.

KhinóirằngmộtnhómtrẻemsinhsốngởEastVillagekhởiphátđạidịchHushPuppieshaysựphânbốdâncưcủamộtsốdựánnhàởlàmkhởiphátdịchgiangmai,điềuchúngtathựcsựmuốnnóiđếnởđâylàtrongmộthệthốnghaymộtquytrìnhnàođó,mộtsốngườisẽcóvaitròquantrọnghơnhẳnnhữngngườikhác.Xéttrêntổngthểcủavấnđề,cáchnghĩtrênkhôngphảilàmộtkháiniệmđặcbiệttiếnbộ.CácnhàkinhtếhọcvẫnthườngnóivềQuytắc80/20.Đólàmộtlýthuyếtchorằngphầnlớn80%côngviệcsẽđượcthựchiệnchỉbởi20%sốngườithamgia.Trongđasốcáccộngđồngxãhội,20%sốtộiphạmthựchiện80%cácvụviphạmphápluật.20%ngườiđiềukhiểnxemôtôgâyra80%cácvụtainạnliênquan.20%ngườiuốngbiauốnghết80%lượngbiacủacảthếgiới.Khimộtđạidịchbùngphát,tỷlệbấtcânxứngnàythậmchícòntrởnênmấtcânbằngđếntộtbậc:chỉmộtsốrấtítcáthểtrongxãhộisẽđảmtráchphầnlớncôngviệc.

ĐơncửnhưbácsĩPotteratcólầnđãtiếnhànhphântíchdịchlậuởColoradoSprings,Coloradobằngcáchtheodõitấtcảsốbệnhnhântớikhámởcác

Page 14: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trungtâmkhámchữabệnhcôngcộngtrongthờigianhơnsáutháng,bácsĩPotteratđãpháthiệnthấycókhoảngmộtnửasốbệnhnhânsốngởbốnkhulâncận(bốnkhunàychỉchiếm6%diệntíchtoànthànhphố).Cóđếnmộtnửasốbệnhnhânsốngởkhuvựcchiếm6%diệntíchđóthườngtụtậpởcùngsáuquánbar.Sauđó,Potterattiếnhànhphỏngvấn768ngườinằmtrongphânnhómrấtnhỏđóvàpháthiện600ngườitrongsốhọkhônglâybệnhlậusangaikháchoặcnếucó,chỉlâychoduynhấtmộtngười.Nhómbệnhnhânnàyđượcônggọilànhómkhônglâytruyền.Cònnhómkhiếnđạidịchpháttriển-nhữngngườitruyềnbệnhsanghai,ba,bốn,nămhoặcsáungườikhác-là168ngườicònlại.Nóicáchkhác,trongtoànbộColoradoSpringsvớidânsốkhoảng100.000người,dịchbệnhlậubùngphátchỉvìhoạtđộngcủa168conngườimangbệnhđangsinhsốngởbốnkhudâncưnhỏvàthườngluitớisáuquánbargiốngnhau.

Vậyaisẽthuộcnhóm168ngườiđó?Họkhônggiốngbạnhaytôi.Họlànhữngngườimàcuộcsốngthuộcvềbóngđêm,quanhệtìnhdụcvớinhiềungườihơnmứcbìnhthườngrấtnhiều.Họlànhữngngườicócuộcsốngvàhànhvikhôngnằmtrongquyphạmxãhộithôngthường.Giữathậpniên1990,khắpcáchồbơivàcácsântrượtbăngởHastSt,Louis,bangMissourixuấthiệnmộtngườiđànôngđượcmệnhdanhlàParnellMcGee“ĐạiCa”.McGeelàmộtngườicaolớn-caokhoảng1m90,hấpdẫnvàlàmộttàinăngtrongnghệthuậttrượtbăng-kẻhúthồncáccôgáitrẻvớiánhhàoquangtrênsânbăng.Hắnđặcbiệtthíchtántỉnhnhữngcôgáiđộtuổi13,14.Hắnmuatặnghọđồtrangsứcđắttiền,mờihọvivutrênchiếcCadillacsangtrọng,sauđólàmatuýliềucaovàquanhệxácthịt.Trongkhoảngthờigiantừ1995đến1997,trướckhibịbắnchết,hắnđãquanhệvớiítnhất100côgáivàlẽtấtnhiên,hắnđãtruyềnlạichotốithiểu30ngườitrongsốhọcănbệnhchếtngườiHIV.

Cũngtrongkhoảngthờigianhainămđó,cáchđấy150dặmvềphíaBuffalo,NewYorkcòncómộtvídụkhácvềloại“đạica”bấtlươngnày.HắntalàmviệcởnhữngkhuphốbầnhàntrongtrungtâmJamestown.TênhắnlàNushawnWilliams,ngoàirahắncònđượcbiếtđếnvớinhữngcáitênkhácnhaunhư“Cáogià”,“Đồtể”...Hắnlừagạtrấtnhiềucôgái,đứngtênbốnđếnnămcănhộkhácnhauquanhthànhphố.NghềnuôisốnghắnlàbuônlậumatúyngượctừBronxvề.(Nhưmộtnhàdịchtễhọcvốnkhônglạlẫmvớinhữngtrườnghợptươngtựđãnóithẳngtuộtvớitôi:“Gãđóquảlàthiêntài.Nếucóthểtrốnđivớitấtcảnhữnggìgãđólàm,tôisẽkhôngthèmlàmviệcthêmmộtngàynàonữa”).GiốngnhưĐạiCa,Williamscũngrấthấpdẫn.Hắnthườngmuatặngcáccôbạngáihoahồng,đểmặchọnghịchngợmbộtócdàicủamình,ănchơitráctángthâuđêmvớicầnsavàrượumạnhdohắn

Page 15: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

chủtrìtạicáccănhộriêng.“Tôilêngiườngvớianhtabahaybốnlầngìđómộtđêm”.Mộtcôbồcũcủahắnkểlại“ChỉcótôivàWilliams,chúngtôitiệctùngthườngxuyên…KhiCáogiàđãxongthìlạiđếnlượtcácchiếnhữucủaanhta.Cứkẻnàyra,kẻkialạivào”.Hiệntại,WilliamsđãbịtốngvàotùnhưnghắnvẫnđượcbiếtđếnnhưkẻgieorắcvirusHIVchoítnhất16phụnữ.CòntrườnghợpnổitiếngnhấtlạiđượcRandyShiltstốnnhiềugiấymựcđềcậpđếntrongcuốnsáchAndtheBandPlayedOnvềbệnhnhânđộcnhấtvônhịcủacănbệnhAIDS.ĐólàcôtiếpviênhàngkhôngtrênchuyếnbayPháp-Canada,GaetanDugas.Cônàythừanhậnđãquanhệtìnhdụcvới2.500bạntìnhtrênkhắpBắcMỹvàcũnglàngườiliênquanđếnítnhất40camắcAIDSgầnđâynhấtởCaliforniavàNewYork.Tấtcảhọđềuthuộcvàonhómnhữngngườikhiếnđạidịchbùngphát.

Cácloạiđạidịchxãhộicũngdiễnratheocùngcáchthứctrên.Chúngcũngbịđiềukhiểnbởinỗlựccủamộtnhómngườiđặcbiệt.Trongtrườnghợpnày,họkhôngkhácbiệtvớinhữngngườikhácbởibảnnăngtìnhdụcmàbởitínhxãhội,nghịlực,khảnănghiểubiếtvàảnhhưởngcủahọđốivớisốđôngxãhội.CòntrongtrườnghợpcủaHushPuppies,bíẩnlớnnhấtchínhlàbằngcáchnàonhữngđôigiàyHushPuppiesdướichânsốítdânHippi-thiểusốngườivớiphụctrangphácáchtạikhuvựccưdânnghèocủaManhattanlạiđượcbàybándọccáckhuphốthươngmạilớntrênkhắpnướcMỹ.MốiliênhệgiữaEastVillagevàkhuvựcmiềntrungnướcMỹlàgì?TheoQuyluậtthiểusố,câutrảlờilà:mộttrongsốnhữngcánhânđặcbiệtnàynhậnrađiềukhácbiệtcủaxuhướngvàrồibằngnhữngquanhệxãhội,bằngnộilực,nhiệthuyếtcủamình,họđãtuyêntruyềnrộngrãivềHushPuppiesnhưGaetanDugas,NushawnWilliams-nhữngnhântốtrunggiancóthểlàmlâylanrộngrãicănbệnhthếkỷHIV.

2.

TạiBaltimore,khisốtrungtâmkhámchữabệnhliêntụcbịcắtgiảm,môitrườnglâynhiễmcủabệnhgiangmaitrênkhudâncưnghèocũngthayđổitheo.Trướcđây,giangmaichỉlàmộtcănbệnhtruyềnnhiễmcấptính,dođó,khimắcphải,ngườitacóthểđượcchữakhỏinhanhchóngtrướckhikịplâysangngườikhác.Tuynhiên,chínhchínhsáchcắtgiảmđóđãbiếngiangmaitrởthànhmộtcănbệnhmãntính.Bệnhnhânmangtrongmìnhcănbệnhnàyđổbệnhchongườikháctrongkhoảngthờigiankéodàihơnlênbốnđếnnămlầnsovớibìnhthường.Đạidịchbùngphátlàdonỗlựcđặcbiệtcủasốítngườimangbệnh.Nhưngđôikhinócònbùngphátkhicómộtđiềugìđótìnhcờbiếnđổichínhcáctácnhâncủađạidịch.

Page 16: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Tronglĩnhvựcsiêuvikhuẩnhọc,đâycũnglàmộtquyluậtrấtnổitiếng.Cácđợtcúmlâylantronggiaiđoạnđầucủadịchkhithờitiếtchuyểnsangđôngrấtkhácsovớiquátrìnhlâylantronggiaiđoạncuốicủadịch.Dịchcúmnổitiếngnhấtxảyranăm1918.Nhữngdấuhiệuđầutiênđượcpháthiệnvàomùaxuânmặcdùkhiđó,nóchẳngđángkểgì.Thếnhưngsuốtmùahè,viruslạibiếnđổirấtlạvàsáuthángsau,nóđãcướpđimạngsốngcủa20đến40triệungườitrênkhắpthếgiới.Mặcdùcáchthứclâylancủaviruskhôngthayđổinhưngchínhbảnthânvirusđộtnhiênlạitrởnênnguyhiểmgấpbội.

NhànghiêncứubệnhAIDSngườiHàLan,JaapGoudsmit,lậpluậnrằnghìnhthứcbiếnđổikỳlạnàycũngxảyratươngtựnhưvirusHIV.CôngtrìnhnghiêncứucủabácsĩGoudsmittậptrungvàobệnhviêmphổiPneumocytisCairiniihaycòngọilàPCP.Trongcơthểchúngtaluôncóvirusbịnhiễmngaytừkhimớisinhhoặcnhiễmngaylậptứcsaukhisinh.Phầnlớnnhữngvirusnàyvôhại.HệthốngmiễndịchtrongcơthểluôndễdàngchếngựđượcchúngtrừnhữngloạivirusnhưHIV.Khixâmnhậpvàocơthể,nhữngvirusnàysẽpháhuỷhệthốngmiễndịch,khiếnhệthốngtrởnênkhôngthểkiểmsoátđượcvàgâyranhữngcatửvongdobệnhphổi.PCPlàbệnhthườnggặpphảiởcácbệnhnhânAIDS.Trênthựctế,PCPđượccoinhưmộtdấuhiệugầnnhưchắcchắnvềsựhiệndiệncủavirusnày.BácsĩGoudsmitcấtcônglậtlạicáctàiliệuyhọc,tìmkiếmcáctrườnghợpmắcPCP.Vànhữnggìtìmđượcsẽkhiếntaphảiớnlạnh.NgaykhiChiếntranhthếgiớilầnthứhaichấmdứt,mộtđợtdịchPCPbắtnguồntừthànhphốcảngBalticcủaDanzig,rồilanrộngkhắptrungtâmchâuÂu.Đạidịchnàyđãcướpđisinhmạngcủahàngngàntrẻnhỏ.

BácsĩGoudsmitđãtiếnhànhphântíchmộttrongnhữngthịtrấnchịuảnhhưởngnặngnềnhấtcủađạidịch,khumỏHeerlencủatỉnhLumburg,HàLan.TrongthịtrấnnàycómộtbệnhviệntậphuấndànhchonhữngbàmẹsắpsinhmangtênKweekschoolvoorVroed-Vrouwen.Đâylàbệnhviệnduynhấtởthịtrấnchomãitớinhữngnăm1950khimộttrạilínhThuỵĐiểncũđượcsửdụnglàmtrungtâmbảotrợđặcbiệtchotrẻsơsinhthiếucânvàđẻthiếutháng.Trongkhoảngthờigiantừtháng6năm1955tớitháng7năm1958có89đứatrẻtrongtrạibảotrợnàymắcPCPvà24cađãtửvong.BácsĩGoudsmitchorằngsựviệcnàylàmộtdạngtiềnđạidịchHIV.Vìlýdonàođó,virusnàyđãxâmnhậpvàobệnhviện,rồilâytừđứatrẻnàysangđứatrẻkháckhisửdụngcùngmộtbơmkimtiêmđểtruyềnmáuvàtiêmthuốckhángsinh-việcnàydiễnrakháphổbiếnvàothờibấygiờ.Ôngviếtnhưsau:

Khảnănglớnnhấtlàcóítnhấtmộtngườilớn-cóthểlàmộtngườithợmỏ

Page 17: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nàođótừPhầnLan,CzechoslovakiahayÝđãmangvirusđótớiLimburg.NgườinàychếtvìAIDSnhưngrấtcóthểanhtađãtruyềnvirusgâybệnhchovợvàconmình.Ngườivợ(hoặcngườibạngái)bịnhiễmđócólẽđãsinhnởtrongtrạibảotrợ.ĐứatrẻsinhracũngbịnhiễmvirusHIVdùbềngoàivẫnkhỏemạnh.Cácốngkimtiêmkhôngđượctiệttrùngvànhữngvếtthươnghởlàmlâylanvirustừđứatrẻnàysangđứatrẻbìnhthườngkhác.

Mộtđiềukỳlạnhưngcóthậttrongtoànbộcâuchuyệnnàylàkhôngphảitấtcảnhữngđứatrẻmắcbệnhđềuchết.Consốtửvongchỉchiếmmộtphầnba.Sốtrẻcònsốngsótđãlàmđượcđiềuđếnngàynayvẫngầnnhưkhôngtưởng.CácemđánhbạivirusHIV,loạibỏnórakhỏicơthểvàtiếptụcsốngkhỏemạnh.Nóicáchkhác,trạngtháidiễntiếncủađạidịchHIVtrongthậpniên1950rấtkhácsovớitrạngtháidiễntiếncủacănbệnhAIDShiệnnay.KhiđóHIVcólâylantrêndiệnrộngnhưngcònyếunênphầnlớnnhữngngườimắcphải,kểcảtrẻnhỏđềucóthểđẩylùibệnhvàsốngsótđược.Đầunhữngnăm1980,đạidịchHIVbùngphátnhưngtómlạikhôngchỉnhữngthayđổitolớnvàsâusắcxuấthiệntronghànhvitìnhdụccủacộngđồngngườiđồngtính.Việclâylannhanhchóngcònnằmởchínhnhữngthayđổinộitạicủacănbệnhnày.Chodùlànguyênnhânnàođichăngnữa,virusHIVđãtrởnênnguyhiểmhơngấpbội.Mộtkhibịlâynhiễm,bạnsẽmangbệnhsuốtđời.Viruskýsinhmãitrongcơthểbạn.

ÝkiếnvềtầmquantrọngcủaYếutốkếtdínhtrongĐiểmBùngPhátcũngđưaranhữngdẫngiảitolớntrongcáchthứcchúngtaxemxétcácđạidịchxãhội.Chúngtathườngmấtrấtnhiềuthờigianđểsuytínhxemlàmsaođểcácthôngđiệpchúngtanóiradễlâylanhơn-làmsaođểtiếpcậncàngnhiềungườicàngtốtbằngýtưởngvàsảnphẩmcủachúngta.Nhữngđiểmkhónhấttronggiaotiếpthườnglàvấnđềtìmracáchđểđảmbảomộtthôngđiệpsẽkhôngđitừtainàysangtaikiacủangườinghe.Kếtdínhcónghĩalàmọithôngđiệpsẽgâyrađượctácđộng,bạnkhôngthểloạinórakhỏisuynghĩ,nódínhvàotrínhớcủabạn.Vídụ,khisảnphẩmthuốcláđầulọcWinstontungrathịtrườnghồiđầunăm1954,côngtytrưnglênkhẩuhiệuWinstontastesgoodlikeacigaretteshould(Winston-hươngvịđíchthựccủathuốclá).Lúcđó,cáchchơichữngượcvàcóphầnkhiêukhíchgiữatừ“like”và“as”đãgâyraphảnứngrấtlớntrongcôngchúng(Nếudùngđúngngữphápthìphảilà“as”chứkhôngphải“like”.Khôngnhữngtạorađiệpâm,likecòncónghĩalàyêuthích).Nólàtừđượcngườidânnóirấtnhiều.Tươngtự,sảnphẩmđầudâygiàybịtsắtcủaWendynổitiếngvớicâunóiWhere'sthebeef?-(ChơichữBeef.Beefthườngcónghĩalàconbònhưngnócũngcónghĩalàlờiphànnàn.HómhỉnhởcâuhỏiConbòởđâu?vàCònphànnànchỗnàođượcnữa?)Trongcuốnhồikýviếtvềsựnghiệpkinh

Page 18: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

doanhthuốclá,RichardkểrằngnhữngnhânviênMarketingtạiR,J.Reynords-địađiểmbánsảnphẩmWinston-rấtthíchcâuslogancủaWendyvàđãchoramộtcâuslogannhằmphảnđốinhữnglờibàihátlặpâmcóphầnđiệuđàtrênđàivàtruyềnhình;bắtchướccóphầnchâmbiếmcúphápcủahọnhưmộtcáchnóithôngtụcchứkhônghẳnlàvênhngữpháp.Mộtvàithángsaukhiramắt,nhờvàosứchútcủacâuslogan,sảnphẩmWinstonđãthắnglớn.VượtquacảParliament,KentvàL&M,WinstongiànhvịtríthứnhìsauViceroytrênthịtrườngthuốcláMỹ.Mộtvàinămsau,Winstontrởthànhnhãnhiệucósảnphẩmbánchạynhấttrongnước.Ngàynay,nếuvôtìnhbuộtmiệngvớibấtkìmộtngườiMỹnàocâu“Winstontastesgood”,họsẽbổsungchobạnngayvếsau“Likecigaretteshould”.Đâylàmộtlốiquảngcáokếtdínhrấtquantrọngvàtínhkếtdínhlạilàmộttrongnhữngyếutốcơbảngâybùngphát.Nếuquanđiểmcủatôikhôngđángtin,tạisaobạnlạithayđổihànhvicủamình:muahàngcủatôihayxemphimcủatôi?

Yếutốkếtdínhchorằngcórấtnhiềuphươngphápcụthểđểmộtthôngđiệpcótínhlâylantrởnênđángnhớ;vànhữngthayđổitươngđốiđơngiảntronghìnhthứctrìnhbày,cáchtổchứcthôngtincóthểtạonênnhữngkhácbiệtlớntrongmứcđộtácđộngcủathôngđiệpđó.

3.

MỗikhicóngườidânnàoởBaltimoretìmđếncáctrungtâmytếcôngcộngđểđiềutrịgiangmaihaylậu,giáosưJohnZenilmanđềulưulạiđịachỉcủahọvàomáytínhsaochotrênbảnđồthànhphố,nhữngtrườnghợpnàysẽxuấthiệnnhưcácchấmsaonhỏmàuđen.Nóhơigiốngtấmbảnđồvẫnđượccácsởcảnhsáttreotrêntường,cóghimđánhdấunhữngkhuvựcxuấthiệnhànhviphạmtội.TrêntấmbảnđồcủagiáosưZenilman,nhữngkhuvựclâncậncủaphíaĐôngvàTâyBaltimoređềucóxuhướngdàyđặccácchấmsaomàuđen.Từhaiđiểmnóngtrên,cáctrườnghợplanrộngdọctheohaigiaolộtrungtâmlàranhgiớichiađôichúng.Vàomùahèkhitìnhhìnhcácbệnhlâylanquađườngtìnhdụcởmứcđỉnhđiểm,nhữngchùmsaođentrảidọctheogiaolộdẫnrakhỏiĐôngvàTâyBaltimoredồnlạithànhchùmkínđặc.Cănbệnhđanghoànhhành.Khithờitiếtchuyểnsangđông,ngườidânởhaikhuvựctrênởtrongnhànhiềuhơn,tránhxakhỏinhữngquánbar,nhữngcâulạcbộ,haycácgócphốtốităm-nơidiễnracáccuộctraođổi,muabándâm.Vànhờvậy,nhữngchấmđentrongcáckhuvựccũngbiếnmấtdần.

ẢnhhưởngcủamùalênsốtrườnghợplâynhiễmbệnhđếnmứcthậtkhóhìnhdungđượcrằngchỉcầnmộtmùađôngdàivàkhắcnghiệtởBaltimorecũngđủđểlàmchậmvàgiảmđángkể-ítnhấtlàtrongmùađó-sựphát

Page 19: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

triểncủacănbệnhgiangmai.

NhưđượcbiểudiễntrongbảnđồcủagiáosưZenilman,cácđạidịchđềubịảnhhưởngmạnhmẽbởiyếutốhoàncảnh.Đólànhữngtìnhhuống,điềukiệnhaymôitrườngcụthểtrongđóđạidịchdiễnra.Đâylàđiềuhiểnnhiên.Dầuvậy,điềuhấpdẫnởđâylàquyluậtnàysẽđượcmởrộngtớichừngnào.Khôngchỉcónhữngyếutốbìnhthườngnhưthờitiếtmớiảnhhưởnglênhànhvimàngaycảnhữngyếutốnhỏnhất,mơhồnhấtvàkhôngngờtớinhấtcũngcóthểtácđộnglêncáchthứcchúngtahànhđộng.Chẳnghạnnhư,mộttrongnhữngvụviệcnổitiếngnhấttronglịchsửNewYorklàcáichếtdobịđâmcủamộtphụnữtrẻtênlàKittyGenovesenăm1964.Genovesebịmộtkẻquákhíchđuổitheovàhànhhungbalầntrênphốtrướckhibịhắnđâmchết.Trongsuốtnửatiếngđồnghồdiễnrasựviệc,38ngườihàngxómcủacôđứngxemtừcửasổnhàhọ.Tuynhiên,trongsuốtthờiđiểmđó,khôngmộtaitrongsố38nhânchứnggọiđiệncầucứucảnhsát.Vụviệcnàyđãgâyravòngluẩnquẩnđổthừatráchnhiệmlẫnnhauvàsauđótrởthànhhìnhảnhtượngtrưngcholốisốnglạnhlùng,vịkỷđặctrưngcủalớpngườithànhthị.Rosemhal,ngườisaunàylàbiêntậpcủathờibáoNewYorkTimesviếttrongcuốnsáchkểvềsựkiệnnàynhưsau:

Khôngaicóthểlýgiảiđượctạisaotrongcả38người,khônghềcómộtainhấcđiệnthoạigọicảnhsátkhichứngkiếncảnhcôgáibịtấncôngvìchínhhọkhirơivàotrườnghợpđócũngkhôngnóiđượcnguyêndo.Tuynhiên,cóthểgiảđịnhrằngsựthờơcủahọlàmộttrongsốvôvànnhữngthayđổicủamộtđôthịlớn.Nógầnnhưlàvấnđềsinhtồntâmlý.Nếumộtaiđóbịbaovâyvàdồnépbởihàngtriệungườikhác,đểbảovệmìnhkhỏinhữngđụngđộliênmiên,cáchduynhấtlàcốgắngphớtlờhếtthảymọiviệc.TháiđộdửngdưngđốivớingườihàngxómvànhữngrắcrốicủangườiđólàmộtphảnxạcóđiềukiệntrongcuộcsốngởNewYorkhaybấtkìthànhphốlớnnàokhác.

Đâylàkiểucắtnghĩadựatrênmôitrườngrấtcóýnghĩavềtrựcgiácvớitấtcảchúngta.Cuộcsốngtáchbiệttrongcácthànhphốlớnkhiếnconngườitatrởnênđộcácvàvôcảm.Tuynhiên,toànbộcâuchuyệnvềcôgáixấusốGenovesehóaralạiphứctạphơnvàcũngđánglưutâmhơn.HainhàtâmlýhọccủathànhphốNewYork,BibbLatane,ĐạihọcColumbiavàJohnDarley,ĐạihọcNewYork,sausựkiệntrênđãthựchiệnmộtloạtnhữngnghiêncứunhằmcốgắngtìmrachântướngcủahiệntượngđượchọgánchocáitên“Lốisốngbàngquan”.Họsắpxếpmộthoặchaidạngtrườnghợpkhẩncấpvàonhữngtìnhhuốngkhácnhauđểxemnhữngngườinàosẽđếnvàgiúpđỡ.Thậtngạcnhiên,kếtquảhọtìmralàchỉvớimộtyếutốchúngta

Page 20: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

cũngcóthểdựđoánđượchànhvitrợgiúp.Yếutốđólàsốlượngnhânchứngcómặttạihiệntrườngxảyrasựviệc.

Chẳnghạn,trongmộtthínghiệm,LatanevàDarleyđểmộtsinhviênmắcbệnhthầnkinhởmộtmìnhtrêntầngcòntrống.Khicómộtngườikhácchuyểnđếnởphòngbêncạnh,85%thờigianngườinàyphảichạysangđểgiúpđỡanhsinhviênkia.Nhưngkhicácchủthểnàytinrằngcóbốnngườinữacũngnghethấycơnđộngkinhcủaanhsinhviên,anhtasẽchỉchạyđếngiúp37%thờigian.Trongmộtthínghiệmkhác,khimộtngườitrôngthấykhóibốcratừmộtôcửa,nếuđangởđómộtmình,khảnănganhtabáođộnglà75%.Cònkhiởtrongmộtnhóm,khảnănganhtabáođộngvềtainạnchỉlà38%.Điềuđócónghĩalàkhinằmtrongmộtnhóm,tráchnhiệmhànhđộngsẽbịphântán.Nhữngngườinàychorằngđãcóaiđógọiđiệnbáohoặcgiảđịnhvìkhôngcóaihànhđộngnênchắcnhữngdấuhiệuhiểnnhiên-nhưtiếngđộngkinhphátratừcănphòngbêncạnhhaykhóibốcratừôcửa-khôngthựcsựlàvấnđềcầnchúý.TheocácnhàtâmlýxãhộinhưLatanevàDarley,khiđótrongtrườnghợpcủaKittyGenovese,vấnđềkhôngphảilàởchỗkhôngaigọiđiệnchocảnhsátdùcóđến38ngườinghethấytiếngthétcủacôgái;mànằmởthựctếkhôngaigọibởivìcả38ngườicùngnghethấy.Thậttrớtrêu!Nếubịtấncôngtrênmộtconphốvắngchỉcómộtnhânchứngduynhất,cólẽGenoveseđãcóthểsống.

Haynóicáchkhác,chìakhóakhiếnmọingườithayđổihànhvi(chẳnghạnnhư,quantâmnhiềuhơntớingườihàngxómbấthạnh)đôikhilạinằmởnhữngchitiếtnhỏnhấttronghoàncảnhtứcthì.QuytắcSứcmạnhcủahoàncảnhchorằngconngườinhạycảmvớimôitrườnghơnlàhọcảmnhận.

4.

BaquyluậtcủaĐiểmBùngPhát-Quytắcthiểusố,YếutốkếtdínhvàSứcmạnhcủahoàncảnh-đưaramộtphươngthứcnhậnthứcđúngđắnvềđạidịch.ChúnglàkimchỉnamdẫnchúngtađitớiĐiểmBùngPhát.Cuốnsáchsẽbámsátcácquyluậtnàyvàápdụngchúngvàonhữngtìnhhuốngnangiảicũngnhưcácđạidịchxuấthiệnởthếgiớiquanhta.BaquyluậtcủaĐiểmBùngPhátsẽhỗtrợchúngtanhưthếnàotrongviệchiểurõ,chẳnghạnnhưvấnnạnhútthuốccủatrẻvịthànhniên,hiệntượngtruyềnkhẩu,tộiphạmhaysựxuấthiệncủamộtcuốnsáchbánchạy?Câutrảlờisẽkhiếnbạnbấtngờ.

Page 21: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ
Page 22: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

2.QuyluậtthiểusốNgườikếtnối,nhàthôngthái,ngườibánhàng

Vàobuổichiềungày18tháng4năm1775,mộtcậubélàmviệctrongtrạinuôingựachothuêởBostonnghetrộmđượccuộcnóichuyệngiữamộtsĩquanquânđộiAnhvớimộtngườikhác,điềugìđóvềviệc“tốngkhứmọithứxuốngđịangụcvàongàymai”.CậubédũngcảmchạyđếnBoston’NorthEnd,đemtintứcđótớinhàngườithợbạctênlàPaulRevere.Reverelắngnghemộtcáchnghiêmtúcvìđâykhôngphảilàtinđồnđầutiêntrongngày.Trướcđó,ôngcũngđượcnghevềsốlượngbấtthườngcácsĩquanngườiAnhtậphọptạikhucầucảnglớnLongWharfởBoston,nhỏtovềchuyệnđó.NgườitađãnhìnthấycáclínhthuỷAnhchộnrộnlượntrêncácconthuyềnneodướilàhaichiếnhạmHMSSomersetvàHMSBoynetrongcảngBoston.Cũngtrongbuổisánghômđó,trênbếncảngngườitacònchứngkiếnrấtnhiềuthuỷthủAnhdườngnhưđangtấttảhoànthiệnnốtnhữngviệccònlạichocôngđoạncuốivìmộtmụcđíchnàođó.Khichiềuđến,ReverevàngườibạnthânJosephWarrencàngthêmchắcchắnrằngquânđộiAnhđangrụcrịchchuẩnbịchomộtnướccờlớn,nhưngườitađãđồnđạitừrấtlâutrướcđó,hòngvàotiếpcậnthịtrấnLexingtonphíađôngbắcBostonđểbắtgiữhainhàlãnhđạothuộcđịalàJohnHancookvàSamuelAdamsrồitiếptụcđánhvàothịtrấnConcord,nhằmchiếmgiữcáckhosúngốngvàđạndượcdoquânđộithuộcđịacấtgiữ.

Nhữnggìxảyratiếptheođãtrởthànhmộthuyềnthoạilịchsử,mộtcâuchuyệnđượctruyềnlạicholớplớpthếhệhọcsinhMỹ.10giờđêmhômđó,WarrenvàReveregặpnhau.HaiôngquyếtđịnhcảnhbáotấtcảmọingườiquanhBostonvềviệcquânAnhđangchuẩnbịhànhđộng;đểquânđộiBostoncóthểkịpthờiứngphó.ReveređượcđưanhanhquakhucầucảngBostonlênmộtchiếcphàởCharlestown.Từđây,Reveređingựavàbắtđầuchuyến“Dạhành”tớiLexington.Tronghaigiờđồnghồ,ôngđãvượtquađược13dặmđường.TrênmỗithịtrấndọctheohànhtrìnhquaCharlestown,Medford,BắcCambridge,Metonomy,ônggõcửatừngnhà,truyềnđạtlạisựviệc,rồithôngbáochonhữngnhàlãnhđạođịaphươngbiếtquânđộiAnhsắpđếnvàyêucầuhọnóichonhữngngườikhác.Chuôngnhàthờđượcgiónglên.Tiếngtrốngcũngbắtđầuvangdội.DonhữngtintứcReveremangđếnđãlàmxuấthiệnnhữngngườiđưatinkhácnêntintứclantruyềnnhưmộtloạiviruschotớikhicòibáođộngkêuvangtrêntoànkhuvực.TintứcxuấthiệnởLincolnMassachusettslúc1giờsáng,đếnSudburylúc3giờ,đếnAndovercách40dặmvềphíađôngbắcBostonlúc5giờvà9giờsáng

Page 23: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

hômđóđãtruyềntớiAshbytậntítphíabắcxaxôigiápvớiWorcester.Cuốicùng,khiquânAnhbắtđầutấncôngvàoLexingtonsángngày16,sựxâmnhậpcủahọvàokhungoạivithịtrấnđãgặpphảisựkhángcựquyếtliệtvàrấtcótổchức-mộtđiềunằmngoàidựliệu.CùngngàyhômđótạiConcord,quânđộithuộcđịađãgâytổnthấtvàbứcluihoàntoànquânAnh.BướcngoặtnàyđãbắtđầucuộcchiếnđượcbiếtđếnlàCuộcCáchMạngMỹ.

HànhtrìnhcủangườithợbạcPaulReverecólẽlàminhchứngnổitiếngnhấtvềđạidịchtruyềnkhẩutronglịchsử.Mộtmẩutinđặcbiệtvượtmộtquãngđườngdàitrongmộtthờigianngắn,đãđánhđộngtoànbộmộtvùngđứnglênchiếnđấuchốnglạikẻthù.Lẽdĩnhiênkhôngphảitấtcảmọi“dịchtruyềnkhẩu”đềubắtnguồntừnhữngtintứcgiậtgân.Tuyvậy,hoàntoàncóthểnóirằngtruyềnkhẩu-ngaycảtrongkỷnguyêncủathôngtinđạichúngvànhữngchiếndịchquảngcáotiêutốnhàngtriệutriệuđôla-vẫnlàdạngthứcgiaotiếpquantrọngbậcnhấtcủaloàingười.Hãynhớlạitrongchốclátvềmộtnhàhàngđắtđỏbạnvừađặtchânvào,mộtbộđồđắtnhấtbạnđãmuavàbộphimgầnđâynhấtmàbạnvừaxem.Cóbaonhiêulầntrongnhữngtrườnghợptrênquyếtđịnhcủabạnvềnơitiêutiềnchịuảnhhưởngrấtlớntừlờigiớithiệucủabạnbè?Córấtnhiềunhàquảntrịtronglĩnhvựcquảngcáochorằngchínhvìnhữngnỗlựcmarketingđangcómặtkhắpnơitrongthờiđạingàynay,nênsứchútcủadịchtruyềnkhẩuđãtrởthànhhìnhthứcthuyếtphụcduynhấtmàhầuhếtchúngtađềuhưởngứng.

Nhưngtrênhếtthảy,nhữnglờitruyềnkhẩuvẫnlàmộtẩnsố.Ngàynốingày,conngườitruyềnchonhaumọiloạitintứcnhưnghiếmcótrườnghợpnàolàmnhennhúmlênmộtdịchtruyềnkhẩu.Tôirấtthíchmộtnhàhànggầnnhàvàđãgiớithiệunóchobạnbèđược6thángrồi.Vậymànóvẫnvắngkhách.Sựủnghộcủatôirõràngvẫnchưađủlàmkhởiphátdịchtruyềnkhẩu,dùrằngcónhữngnhàhànglâncận(đốivớitôithìkhôngtốtbằngnhàhàngđó)cũngmởravàtrongvòngvàituầnđãcórấtđôngkhách.Câuhỏiởđâylàtạisaomộtsốýtưởng,xuhướngvàthôngđiệp“thănghoa”cònsốkhácthìkhông?

VềtrườnghợpchuyếndạhànhcủaPaulRevere,câutrảlờichokỳtíchnàycóvẻrõràng.ReveremangđếnmộtthôngtincấpbáchrằngquânAnhđangtiếnđến.Nhưngkhisuyxétkỹcànghơnvềsựkiệnbuổitốihômđó,cáchgiảithíchtrênlạikhôngthỏađáng.CùngthờiđiểmkhiReverebắtđầucuộchànhtrìnhcủamìnhtớiphíaĐôngvàBắcBoston,mộtngườiđồngchí-ngườithợthuộcdatênlàWilliamDawescũngkhởihànhvớicùngmộtmụcđíchcấpbáchlàlênđườngtớiLexington,thịtrấnphíaTâycủaBoston.Ngườiđồngchínàycũngmangtheothôngđiệptươngtự,băngquanhiềuthị

Page 24: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trấn,vượtquahàngdặmđườngnhưReveređãthựchiện.NhưngcuộchànhtrìnhcủaDaweskhôngthiếtlậpđượclướiphòngthủởkhuvựcngoạiviđó.Chỉhuyquânđộiđịaphươngcũngkhôngđượcbáođộng.ThựctếlàrấtítnamgiớitrongmộtthịtrấntrọngyếumàDawesđiqua-thịtrấnWaltham-thamgiachiếnđấutrongngàyxảyrachiếnsự.Mộtsốnhàsửhọcsaunàygiảđịnh,cộngđồngdâncưởđóchắcchắnlàmộtcộngđồng“thânAnh”.Sựthậtkhôngphảinhưvậy.KhingườidânWalthamnhậnraquânAnhđếnthìđãquámuộn.NếuthựcsựtintứcđóvậnhànhtheomộtdạngdịchtruyềnkhẩuthìcólẽDawescũngđãnổitiếngnhưRevererồi.NhưngDaweskhôngnổitiếng!VậytạisaoReverethànhcôngcònDawesthìkhông?

Câutrảlờichonhững“thănghoa”củamọiđạidịchxãhộiphụthuộcrấtnhiềuvàosựthamgiacủanhữngngườisởhữu,nhữnghìnhmẫuhiếmhoivàđặcbiệtcủacácưuáixãhội.LýdothôngtintừphíaRevere“bùngphát”còntừphíaDawesthìkhônglàdosựkhácbiệtgiữahaicánhânnày.ĐâychínhlàQuyluậtthiểusốmàtôiđãnóisơquatrongchươngtrước.Tuynhiên,ởđâytôichỉđơncửvídụvềnhữngnhómngười-chungchạbừabãi,cóchủtâmlạmdụngtìnhdục-đóngvaitròhếtsứcquantrọngtrongcácđạidịchcủanhữngcănbệnhlâylanquađườngtìnhdục.NộidungcủacảchươngđềcậpđếnnhữngngườiliênđớitrựctiếptớicácđạidịchxãhộivàyếutốnàokhiếnchonhữngngườinhưReverelạikhácbiệtvớinhữngngườinhưDawes.Nhữngconngườinàyđanghiệnhữuxungquanhchúngta.Nhưngchúngtathườngmắcphảisailầmkhiđánhgiávaitròquantrọngcủahọtrongcuộcsống.TôigọihọlàNgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHàng.

1.

Trongnhữngnămcuốicủathậpkỷ1960,nhàtâmlýhọcStanleyMilgramđãtiếnhànhmộtthửnghiệmnhằmtìmrađápánchosựviệcđượcgọilàvấnđềTráiđấttròn.Vấnđềđặtralà:Conngườiđượcgắnkếtnhưthếnào?Cóphảitấtcảchúngtađềuthuộcvềnhữngthếgiớitáchbiệt,vậnhànhđồngthờinhưngvẫnđộclậpvớinhaudođónhữngmốiliênkếtgiữahaingườibấtkì,ởbấtcứđâutrongthếgiớinàyđềuítỏivàxavời?Hayhếtthảychúngtađanggắnkếtchặtchẽlẫnnhautrongmộtmạnglướirộnglớnvàănkhớp?HaytrongcáchthứcmàMilgramđặtvấnđềvềcùngmộtcâuhỏiđãkhaimởtoànbộchươngnày;cụthểlàlàmthếnàomộtýtưởng,mộtxuhướnghaymộtmẩutinnhư“QuânAnhsẽtiếnđánh”lạilanrộngtrongdânchúng?

MụcđíchcủatiếnsĩMilgramlàkiểmchứngnghivấnnàybằngnhữngláthưdâychuyền.Ôngtậphợptêntuổicủa160ngườitừngsốngởOmaha,

Page 25: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Nebraskarồigửichomỗingườimộtgóibưuphẩm.TrongbưuphẩmđólàtênvàđịachỉcủamộtnhânviênmôigiớichứngkhoánlàmviệcởBostonnhưngsốngtạiSharon,Massachusetts.Mỗingườilạiđượchướngdẫnviếttênvàđịachỉcủamìnhlênbưuphẩmvàlạitiếptụcgửichúngchomộtngườibạnhaymộtngườiquenmàhọchorằngkhinhậnđượcbưuphẩm,nhữngngườiđóđangởgầnngườimôigiớichứngkhoánkiahơn.GiảsửbạnđangsốngởOmaha,bạncómộtngườianhhọởgầnBoston,bạncóthểgửibưuphẩmđóchongườiấyvớilýdorằng:Dùbảnthânanhtakhôngbiếtnhânviênmôigiớikianhưngrấtcókhảnănganhtacóthểliênlạcđượcvớingườimôigiớichứngkhoánđóquahai,bahaybốnbướcnữa.ÝtưởngcủaMilgramlà:khigóibưuphẩmđếntayngườinhânviênmôigiớichứngkhoánkia,ôngsẽcăncứvàodanhsáchnhữngngườiđãchuyểnnótớiđíchcuốicùngvàđánhgiámứcđộliênkếtcủangườiđượcchọnngẫunhiêntừmộtkhuvựccủađấtnướcvớimộtngườiởkhuvựckhác.Milgrampháthiệnrarằnghầuhếtmọiláthưđềuđếntayngườimôigiớichứngkhoánkiasaunămhoặcsáubước.Cuộcthửnghiệmnàyđồngthờilàkhởinguồncủakháiniệm“Sáumứcđộphâncấp”.

Hiệnnay,cụmtừtrênđãtrởnênquenthuộcđếnmứcđộbấtngờtrongnhữngkhámphácủaMilgramđãmấtđi.Phầnlớnmọingườithườngkhôngcóquanhệbạnbèrộngrãivàkhôngcónhiềukiểubạn.Vậynên,trongmộtnghiêncứunổitiếng,khimộtnhómcácchuyêngiatâmlýyêucầunhữngngườiđangsinhsốngtạiDyckmanthuộcdựánnhàchungcưphíaBắcManhattankểtênngườibạnthânnhấtsốngcùngtrongphạmvidựán,cóđến88%sốngườiđượckểđangsốngcùngmộtkhunhàvàmộtnửasốngcùngtầngvớihọ.Nhìnchung,conngườithườngchọnbạncùnglứatuổivàcùngđẳngcấp.Tuynhiên,khingườitasốnggầngũinhau,tuổitácvàđịavịsẽtrởnênkhôngquantrọngnữa.Sựgầngũiápđảoyếutốtươngđồng.MộtnghiêncứukhácđượcthựchiệnvớisinhviêntạiĐạihọcUtahchothấykhihỏimộtsinhviêntạisaoanhtalạithânthiệnvớimộtngườikhác,anhtasẽtrảlờirằngđólàdohọcóchungquanđiểm.Tuynhiêntrênthựctế,nếuhỏicặnkẽcảhaingườivềquanđiểmcủahọ,tasẽnhậnrađiềuhọthậtsựchiasẻchínhlànhữnghànhđộnggiốngnhau.Chúngtakếtbạnvớinhữngngườichúngtalàmviệccùngcũnggiốngnhưchúngtalàmbạnvớinhữngngườicónéttươngđồngvớimình.Nóicáchkhác,chúngtakhôngtìmkiếmbạnbè.Chúngtachỉkếtgiaovớinhữngngườicùngcóchungmộttiểukhônggianvậtlýmàchúngtađanghoạtđộngtrongđó.Nhưmộtđiềuluật,dânchúngởOmahakhôngbaogiờchịulàmbạnvớinhữngngườisinhsốngởkhuSharon,Massachusetts,cáchxahọnửachiềudàiđấtnước.“Khitôihỏianhbạnthânthôngminhcủamìnhxemthửanhnghĩcuộcthửnghiệmsẽdiễntiếnquabaonhiêubướctrunggian.Anhấyđãướctínhsốngườitrung

Page 26: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

giancầnthiếtlà100hoặchơntronghànhtrìnhtrungchuyểntừNedbraskatớiSharon”.Milgramghilại:“Rấtnhiềungườicũngđoánchừngtrongkhoảngđóvàtấtcảđềungạcnhiênkhibiếtsốbướctrunggiantrungbìnhchỉcầnnămlàđủ.Dođó,trongmộtchừngmựcnàođó,thựctếđãkhôngnhấtquánvớitrựcgiác”.VậylàmthếnàogóibưuphẩmđóđếnđượcSharonchỉquanămbướctrunggiannhưthế?

Câutrảlờilà:trongSáumứcđộphâncấp,cácmứcđộkhôngđồngđềunhau.Vídụ,khiMilgramphântíchthửnghiệmcủamình,ôngpháthiệnrarấtnhiềuchuỗiliênlạcxuấtpháttừOmahatớiSharonđềuphỏngtheokhuôntạokhôngđốixứng.Trong24láthưngườimôigiớichứngkhoánnhậnđượctheođịachỉnhà,có16láthưđượcgửiđếntừcùngmộtngười-ngườikinhdoanhquầnáomàMilgramgọilàJacobs.Cũngvới24láthưngườinhânviênnàynhậnđượctạivănphònglàmviệc,phầnlớnđượcgửitừhaingườiđànôngkhácđượcMilgramgọilàBrownvàJones.Nhưvậy,mộtnửasốthưđếnđượctayngườinhậncuốicùngđềuđượcgửiđitừbangườiđànôngnóitrên.Thửxemxétkỹsựviệc.HàngchụcngườiđượcchọnlựangẫunhiêntrongthànhphốrộnglớntạiMidwestern,Mỹđểgửicácláthưriêngrẽvớinhau.Cóngườigửichobạnbèđạihọc.Mộtsốkhácgửichohọhàng.Sốkháclạigửinhữngláthưđóchođồngnghiệpcũ.Mọingườiđềucócáchthứcriêng.Tuynhiên,đếncuốicùng,khitấtcảcácchuỗiliênlạcriêngbiệtvàđặcthùđóhoànthành,cóđếnmộtnửasốláthưđócóbàntaythamgiacủaJacobs,JonesvàBrown.KháiniệmSáumứcđộphâncấpkhôngcónghĩalàtấtcảmọingườiđềuliênlạcvớinhữngngườikhácchỉtrongsáubướctrungchuyểnmàcónghĩalàchỉcómộtsốítngườiđượcliênhệvớinhữngngườikháctrongmộtvàicôngđoạn,vàsốcònlạitrongchúngtalạiđượcliênkếtvớithếgiớithôngquathiểusốnhữngngườiđặcbiệtnày.

Cómộtphươngphápđơngiảnđểkhảosáttỉmỉýtưởngtrênnhưsau:giảsửnhưbạnlậpmộtdanhsách40ngườimàbạncoilàbạn(khôngbaogồmgiađìnhvàđồngnghiệp).Vớimỗitrườnghợp,bạnhãysuyxétlạimọichuyệnvềtrướcchođếnkhixácđịnhđượccánhânphảichịutráchnhiệmhoàntoàntrướccácđộngtháicủamộtloạtnhữngliênkếtdẫndắtđếnmốiquanhệbạnbèkia.XéttrườnghợpBruce,mộtngườibạncũcủatôichẳnghạn.Tôigặpanhhồicấp1dođótôithuộcvàobênhìnhthànhliênkết.Điềunàythậtdễdàng.TôibiếtNigelvìởtrườngđạihọccậutaởcùngTom-tôiquenNigelhồinămthứnhấtđạihọckhiđượcTommờichơibónggiaohữu.Dovậy,TomlàngườichịutráchnhiệmvềNigel.Khiđãthiếtlậpxongmọimốiliênhệ,bạnsẽthấymộtđiềulạlàcómộtsốcáitênlặpđilặplại.TôicóngườibạntênAmy.TôiquenvớiAmykhicôbạnKatiecủaAmydẫncôtớinhàhàngnơitôiđangdùngbữatối.TôicũngđãbiếtrõKatievìcôlàbạnthân

Page 27: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhấtcủacôbạntôi-Larissa.CòntôibiếtLarissakhiđượcMikeA.-bạncủacảtôivàLarissa-nhờtìmgiúpcôấy.TôibiếtMikeA.làdoMikeA.hayđếntrườngvớimộtngườibạnkháccủatôilàMikeH.,MikeH.thườnglàmviệctrongbancánsựvớibạntôilàJacob.NếukhôngcóJacob,tôisẽkhôngquenAmy.Tươngtựnhưthế,tôiđãgặpcôbạnSarahS.tạibữatiệcsinhnhậtcủatôimộtnămtrướcđây.SarahtớicùngmộtnhànhàvăntênDavid-ngườiđếndựtheolờimờicủacônhânviêncộngsựTina.TinalạilàngườitôiquenbiếtthôngquabạntôilàLeslie.TôibiếtLeslievìchịgáicủaLeslielàNinalàbạncủatôi-ngườitôibiếtquangườibạncùngphòngMaura.MaurađếnởchungvớitôibởiMauralàmviệccùngmộtnhàvănkháctênlàSarahL.-côbạnthờiđạihọccủabạntôi,Jacob.Vànhưvậy,nếukhôngcóJacobs,tôisẽkhôngquenSarahS.Thựctếlàkhitôiràlạitoànbộdanhsách40ngườibạnthì30ngườitrongsốđó,dùbằngcáchnàyhaycáchkhác,đềudẫnngượcvềanhbạnJacob.Vòngquanhệxãhộicủatôitrênthựctếkhôngphảilàmộtvòngtròn.NólàmộthìnhKimtựtháp.TrênđỉnhKimtựtháplàmộtcánhânđơnlẻ-anhbạnJacob-ngườichịutráchnhiệmtrướcđạiđasốnhữngmốiquanhệtạoraảnhhưởngtrongcuộcsốngcủabảnthântôi.Khôngnhữngkhôngđitheođườngtròn,vòngxãhộiđócònkhôngphảicủariêngcánhântôinữa.NóthuộcvềJacob.NógiốngnhưmộtcâulạcbộmàJacobmờitôithamgiacùng.Nhữngconngườikếtnốichúngtavớithếgiới,bắccầunốiliềnOmahavàSharon,dẫndắtchúngtathamgiavàovòngtrònxãhội-nhữngngườichúngtađặtniềmtinsâusắchơnmứcchúngtanhậnra-đượcgọichunglàNgườiKếtNối,nhữngngườicókhảnăngđặcbiệtlàđemthếgiớilạigầnnhau.

2.

YếutốnàotạonênNgườiKếtNối?Tiêuchíđầutiên,rõràngnhấtlànhữngNgườiKếtNốiquenbiếtrấtrộngrãi.Họlàmẫungườibiết“tấtcả”mọingười.Tấtcảchúngtađềubiếtnhữngngườigiốngnhưvậy.Nhưngtôikhôngchorằngchúngtađãdànhnhiềuthờigianđểnghĩđếntầmquantrọngcủanhữngngườinày.Thậmchítôicũngkhôngchắcliệuhầuhếtchúngtacóthựcsựtinrằngnhữngmẫungườibiếttấtcảmọingườithựcsựbiếthếtthảymọingười.Nhưngthựcđúnglàhọlàmđượcnhưvậy.Cómộtcáchkháđơngiảnđểchỉrađiềunày.Dướiđâylàmộtbảnliệtkê250tênhọđượcchọnngẫunhiênhoàntoàntừcuốndanhbạđiệnthoạiManhattan.Tradọctheodanhsáchvàđánhdấumỗikhibạnthấymộtcáihọnàolàhọcủamộtngườibạnbiết(Địnhnghĩachotừ“biết”ởđâyrấtrộng.Vínhưkhingồicạnhmộtngườitrêntàu,bạnsẽbiếttêncủahọkhihọnóichobạnvàđồngthờihọcũngbiếttêncủabạn).Trườnghợpcónhiềuhơnmộtcáitênvẫnđượctính.Haynóicáchkhác,nếucáitênlàJohnsonvàbạnbiết3ngườicóhọnhưvậy,

Page 28: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

bạnhãyđánhbadấu.Mụcđíchcủaýtưởngnàylàsốđiểmđượcđánhdấutrongtrắcnghiệmtrêncóthểchỉrađạithểmứcđộgiaotiếpxãhộicủabạn.Đâycũnglàcáchđơngiảnđểbạnướclượngđượcmìnhcóbaonhiêubạnbèvàngườiquen.

Algzi,Alvarez,Alpern,Ametrano,Andrews,Aran,Arnstein,Ashford,Bailey,Bailout,Bamberger,Baptists,Barr,Barrows,Baskerville,Bassiri,Bell,Bokese,Brandao,Bravo,Brooke,Brightman,Billy,Blau,Bohen,Bohn,Borsuk,Brendle,Butler,Calle,Cantwell,Carrell,Chinlund,Cirker,Cohen,Collas,Couch,Callegher,Calcaterra,Cook,Carey,Cassell,Chen,Chung,Clarke,Cohn,Carton,Crowley,Curbelo,Dellamanna,Diaz,Dirar,Duncan,Dagostino,Delakas,Dillon,Donaghey,Daly,Dawson,Edery,Ellis,Elloitt,Eastman,Lascon,Famous,Fermin,Fialco,Finkilestein,Farber,Falkin,Feinman,Friedman,Gardner,Gelpi,Glascock,Grandfield,Greenbaum,Greenwood,Gruber,Garil,Goff,Gladwell,Greenup,Gannon,Ganshaw,Garcia,Gennis,Gerard,Gerick,Gilbert,Glassman,Glazer,Gomendio,Gonzalez,Greenstein,Guglielmo,Gurman,Haberkorrn,Hoskins,Hussein,Hamm,Hardwick,Harrell,HauptmanHawkins,Henderson,Hayman,Hibara,Hehmann,Herbst,Hedges,Hogan,Hoffman,Horowitz,Hsu,Huber,Ikir,Jaroschy,Johann,Jacobs,Jara,Johnson,Kassel,Keegan,Kuroda,Kavanau,Keller,Kevill,Kiew,Kimbrough,Kline,Kossoff,Kotzitzky,Kahn,Kiesler,Kosser,Korte,Leibowitz,Lin,Liu,Lowrance,Lundh,Laux,Leifer,Leung.Levine,Leiw,Lockwood,I.ogrono,Lohnes,Lowet,Laber,Leonardi,Marten,McLean,Michaels,Miranda,Moy,Marin,Muir,Murphy,Maradon,Matos,Mendoza,Muraki,Neck,Needham,Noboa,Null,O’Flynn,O'Neill,Orlowski,Perkins,Pieper,Pierre,Pons,Pruska,Paulino,Popper,Potter,Purpura,Palma,Perez,Portocarrero,Punwasi,Rader,Rankin,Kay,Reyes,Richardson,Ritter,Roos,Rose,Rosenfeld,Roth,Rutherford,Rustin,Ramos,Regan,Reisman,Renkert,Roberts,Rowan,Rene,Rosario,Rothbart,Saperstein,Schoenbrod,Schwed,Sears,Statosky,Sutphen,Sheehy,Silverton,Silverman,SilverStein,Sklar,Slotkin,Speros,Stollman,Sadowski,Schles,Shapiro,Sigdel,Snow,Spencer,Steinkol,Stewart,Stires,Stopnik,Stonehill,Tayss,Tilney,Temple,Torfield,Townsend,Trimpin,Turchin,Villa,Vasillov,Voda,Waring,Weber,Weinstein,Wang,Wegimont,Weed,Weishaus.

Trắcnghiệmnàyđượctiếnhànhtrênítnhấtlàkhoảnghơnchụcnhómngười.NhómđầutiênlàtoànbộsinhviênnămđầutronglớphọcVănminhNhânloạitạitrườngđạihọccủathànhphốManhattan.Tấtcảsinhviêntronglớpđềuởvàođộtuổi19-20.RấtnhiềungườitrongsốhọmớidicưsangMỹvàđềuthuộcnhómgiađìnhcóthunhậptrungbìnhhoặcthấp.Điểmsố

Page 29: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trungbìnhcủalớpđólà20,96.Điềunàycónghĩalàtrungbìnhmộtngườitronglớpbiết21ngườicóhọnhưtrongdanhsáchliệtkêtrên.TôicũngđãđưabảntrắcnghiệmnàychomộtnhómnhữngnhàgiáodụcsinhlývàcácviệnsĩtạimộthộithảoởPrinceton,NewJersey.Nhómngườinàyđềuthuộcđộtuổi40đến50vàphầnlớnlàngườidatrắng,cóhọcvấncao;nhiềungườitrongsốhọcóhọchàmgiáosưvàrấtgiàucó.Sốđiểmtrungbìnhcủahọlà39.Tiếptheođó,tôigửibảntrắcnghiệmtớimộtnhómmẫuchọnrakhángẫunhiêntừnhữngngườibạnvàngườiquencủatôi.Phầnđôngtrongnhómnàylàkýgiảvàchuyênviênđãởvàokhoảnggầnhoặcngoài30tuổi.Trungbìnhđiểmsốcủahọlà41.Cảbakếtquảtrênđềukhôngmấybấtngờ.Sinhviênkhôngcóđượcvòngtrònquenbiếtrộngnhưcủanhóm40tuổi.Điềunàychứngtỏrằnggiữađộtuổi20và40,sốngườitaquenbiếtđạikháisẽtănglêngấpđôi.Nhữngngườicóchuyênmônvớithunhậpcaohơnsẽquenbiếtrộngrãihơnsốngườimớinhậpcư,cómứcthunhậpthấp.Tấtcảcácnhómđềucómộtsựsắpxếptheothứtựtừcaođiểmnhấtđếnthấpđiểmnhất.Tôichorằngđiềunàycũnghoàntoàndễhiểu.Chắcchắn,nhữngngườikinhdoanhbấtđộngsảnsẽquenbiếtrộngrãihơnnhữngtayhackermáytính.Dùvậy,tâmđiểmgâykinhngạclàởmứcđộrộngrãicủaquymôsắpxếp.Trongnhómsinhviênđạihọc,sốđiểmthấpnhấtlà2vàcaonhấtlà95.Trongnhómmẫuchọnngẫunhiên,sốđiểmcậndướilà9vàcậntrênlà118.NgaycảởnhómchuyêngiathamdựhộithảoởPrinceton-nhómngườicómứctươngđồngcaotrongđộtuổi,trìnhđộhọcvấnvàthunhập-trongđógầnnhưtấtcảđềulàmcùngnghềvớinhau,phạmvithứtựcũngrấtrộng.Sốđiểmthấpnhấtlà16vàcaonhấtlà108.Nhưtôicónói,tôiđãđưabàitrắcnghiệmnàychokhoảng400người.Trongsốđócókhoảng25ngườicóđiểmdưới20,támngườicóđiểmtrên90,bốnngườicóđiểmtrên100.Mộtđiểmkhiếntôingạcnhiênnữalàtấtcảcácnhómxãhộiđượcnghiêncứu,nhómnàocũngcóngườiđạtđiểmcao.Tínhtrungbình,điểmsốcủanhómsinhviênđạihọcthấphơnsovớinhữngnhómngườitrưởngthành.Nhưngngaytrongchínhnhómđó,vòngtrònxãhộicủamộtsốngườicóquymôlớngấpbốnđếnnămlầnvòngtrònxãhộicủanhữngngườikhác.Nóimộtcáchhìnhảnhthìrảiráctrênmọinẻođườngcủacuộcsống,cómộtsốngườisởhữuđượcmộtkhảnăngthậtsựphithườngtrongkếtgiaobạnbèvàtạodựngquanhệ.HọlàchínhNgườiKếtNối.

NgườicósốđiểmcaonhấttrongđiềutracủatôilàRogerHorchow-mộtdoanhnhânthànhđạtđếntừDallas.HorchowlàngườisánglậpHorchowCollection-mộtcôngtycungcấphànghóatheođơnđặthàngquathưchuyểnphátnhanh.ÔngcòngặtháiđượcnhữngthànhcôngrấtlớntrênsânkhấukịchnghệBroadway,đứngrahậuthuẫnchonhữngvởdiễnđểđờinhưLesMiserables(Nhữngkẻkhốncùng)vàPhantomoftheOpera(Bóngma

Page 30: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trongnhàhát)haypháthànhtácphẩmâmnhạcđạtgiảithưởngcủaGershwinCrazyforyou(Hóađiênvìem).TôiđượcgiớithiệuvớiHorchowquacôcongáicủaôngvốnlàmộtngườibạncủatôi.VàtôiđãtớigặpHorchowtạinhànghỉcủaôngtạiManhattan-mộtcănhộgiảndịnằmtrênđạilộsố5.Horchowlàmộtngườithanhnhã,điềmđạm,nóinăngchậmrãivớiâmgiọngnhẹkéodàiđặctrưngcủamiềnTexas.Ôngthuộcmẫungườicónétduyêndánghómhỉnh,cựckỳcuốnhút.NếungồicạnhRogerHorchowtrênmộtchuyếnbayvượtĐạiTâyDương,bạnsẽngheôngbắtđầutròchuyệnngaykhimáybaybắtđầuchuyểnbánhtrênđườngbăng.Bạnsẽcườivuivẻsuốtchotớikhitínhiệudâyantoànđượctắthẳn.Khimáybayhạcánhxuốngcũnglàlúcbạntựhỏithờigianđãbaybiếnđiđằngnào.LúctôiđưachoôngdanhsáchcáchọđượcchọntừdanhbạcủaManhattan,ôngđọclướtqua,miệngvừalẩmnhẩm,tayvừaràràbútchìtrêntranggiấy.Ôngchấmđược98chấm.Tôiphânvânkhôngbiếtcónênchoôngthêmthờigianlà10phútnữađểnhớlạihaykhôngvìcóthểôngsẽđánhthêmđượcnhiềuhơn.

LýdogìđãkhiếnHorchowxuấtsắcđếnvậy?Khigặpôngtôilậptứcbịthuyếtphụcngayrằngquenbiếtnhiềungườicũnglàmộtdạngkỹnăng,làđiềucóthểđượcsắpđặtđểthựchiệnmộtcáchcôngphu,nócóthểđượchoànthiện,vàrằngđóchínhlànhữngkỹnănglàmtrungtâmchothựctếlàtabiếttấtcảmọingười.TôitiếptụchỏiHorchowvềviệctấtcảcácmốiquanhệnàyđãhỗtrợôngnhưthếnàotrongcôngviệckinhdoanhvìtôichorằnghaiviệcnàycóliênquanđếnnhau.Tuynhiên,câuhỏiđódườngnhưkhiếnôngbốirối.Khôngphảivìnhữngmốiquanhệđókhônggiúpgìông.Chỉlàbảnthânôngkhôngcoinhữngngườixungquanhliênđớiđếnchiếnlượckinhdoanhcủamình.Ôngchỉnghĩđếnnhữngmốiquanhệđónhưmộtviệcmàôngđãlàm.Đóchínhlàconngườiông.Ôngcóbiệttàitựnhiên,thuộcvềbảnnăngkhitạodựngnhữngquanhệxãhội.VàHorchowkhônghềtựphụvềđiềunày.Ôngkhôngphảilàmộttrongnhữngtuýpngườixãhộitháiquá,luônluônsốtsắng,nhữngngườimàvớihọquátrìnhlàmquenvàkếtthânlàhiểnnhiênvàluônvìtưlợi.Ôngcònhơncảmộtquansátviêncôngtâm,thấuhiểuhànhviconngườivớimongmuốnlưulạichútgìđócủabảnthânvớithếgiớibênngoài.Đơngiảnhơn,ôngyêuquýconngườimộtcáchchânthànhvàmãnhliệt.Ôngkiếmtìmnhữnghìnhmẫuquanhệthânquenvànhữngmốigiaothiệpqualạitrongđómọingườiphơibàyhếtnétlôicuốncủabảnthân.KhigặpHorchow,ôngcókểtôinghelàmthếnàoônggiànhđượcquyềnhồisinhnhạcphẩmGirlCrazycủaGershinthànhCrazyforyou.Toànbộcâuchuyệnkéodài20phút.Nóđơngiảnnhưmộtsựchiasẻ.Cònnếucóvẻnhưmọisựđãđượctínhtoánsẵnthìcólẽnóđãkhôngdiễnra.Ôngkểlạicâuchuyệnvớigiọngđiệuhoànhãvàcóchúttựgiễucợt.Như

Page 31: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

cảmnhậncủatôi,ôngđangchủtâmbộclộphẩmgiátrongtínhcáchcủamình.Nhưngkhixétởkhíacạnhlàbứctranhmôtảnhữnggìôngsuynghĩ-vànhữngyếutốkhiếnmộtaiđótrởthànhNgườiKếtNối-tôitinrằngcâuchuyệnhoàntoàncóthật:

TôicómộtngườibạntênlàMickeySchaenensốngởNewYork.Ôngấynóivớitôi:“TôibiếtanhyêuthíchGershwin.TôitừnggặpbạngáicũcủaGeorgeGershwintênlàEmilyPaley.CôấycònlàemgáicủaLenore-vợcủaIraGershwin.EmilyPaleysốngởVillagevàcôấyđãmờichúngtatớiăntối”.Vàthếlà,tôiđãgặpEmilyPaley,Hômđó,tôicònđượcchiêmngưỡngbứcchândungdoGershwinvẽPaley.ChồngcủaEmilylàLouPaleychínhlàngườiviếtlờichoIraGershwinvàGeorgeGershwinhồiđầukhiIraGershwincònlấybútdanhlàArthurFrancis.Đólàmộtđầumốiliênhệ.

TôicũngđãtừngdùngbữatốivớimộtthanhniênlàLeopoldGodowsky,contraicủabàFrancesGershwin-chịgáicủaGeorgeGershwin.BàkếthônvớisoạngiảGodowsky.ContraicủaArthurGershwincũngcómặthômđó.TênanhtalàMarkGershwin.Rồihọnóivớitôi:“Ồ,tạisaonêntraochoôngquyềnhồisinhGirlCrazychứ?Ônglàai?Chúngtôichưabaogiờthấybóngôngởnhàhátnàocả”.Vàthếlàđếnlượttôibắtđầukểvềsựtrùnghợpngẫunhiêncủamình.“ĐólàcôEmilycủacáccậu.Tôicóghéthămnhàcủabàấy.Bứctranhvẽbàấychoàngkhănmàuđỏ,cáccậuđãnhìnthấynórồi,đúngkhông?”.Tôikểratấtcảcácmốiliênhệnhỏnhặt.Sauđó,chúngtôicùngtớiHollywoodvàghévàonhàbàGershwin.Tôilêntiếng:“Rấthânhạnhđượcgặpbà.Tôicóbiếtemgáicủabàvàtôicũngrấtyêuthíchcáctácphẩmcủaôngnhà”.RồitôiđềcậpđếnôngbạnởLosAngelescủamình.HồitôicònởNeimanMarcus,cómộtphụnữlàMildredKnopfđãviếtmộtcuốnsáchdạynấuăn.ChồngcủangườiphụnữđólàEdwinKnopf,mộtnhàsảnxuấtphim,làngườiđưaAudreyHepburnlênđỉnhcaosựnghiệp.Edwinlạicómộtngườianhlàmbênxuấtbản.DođóchúngtôicùnggiớithiệucuốnsáchđótạiDallas.Mildredtrởthànhmộtngườibạntốtcủatôi.ChúngtôirấtyêuquýbàchonênmỗikhiởLosAngeles,tôiđềugọichobà.Tôivẫnluônduytrìquanhệvớimọingườinhưthế.VàthậtthúvịkhihóaraEdwinKnopflạilàbạnchíthâncủaGeorgeGershwin.HaivợchồngKnopftreorấtnhiềutranhcủaGershwintrongnhà.EdwintừngởcùngGershwinkhiGershwinđangviếtbảnnhạcRhapsodyinBlueởAsheville,bắcCarolina.Hiệntại,ôngKnopfđãquađờinhưngvợông-bàMildredvẫncònsống.Bàđã98tuổi.Dođó,khitớithămLeeGershwin,tôicónhắctớiviệcmìnhvừaghéthămbàMildredKnopf.BàLeeGershwinhàohứngnói:“Ôngbiếtbàcụư?Ồ,màtạisaochúngtalạichưatừnggặpnhautrướcđâynhỉ?”.Vàbà

Page 32: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đãtraochochúngtôibảnquyềnngaylậptức.

Trongcuộcnóichuyệncủachúngtôi,Horchowcònkểthêmnhiềuđiềunữa,ôngmơmàngxâuchuỗilạinhữngđượcmấtsaucuốicủamộtđờingười.Vàodịpsinhnhậtlầnthứ70củamình,ôngđãcốcôngtìmlạimộtngườibạntừthủacònhọctiểuhọctênlàBobbyHunsicker,ngườiôngđãkhônggặplạitrong60nămqua.ÔnggửithưchotấtcảnhữngngườicótênlàBobbyHunsickermàôngtìmđượcđểhỏixemphảichănghọlàôngBobbyHunsickertừngsốngở450IPerthLane,Cincinnati.

Đâykhôngphảilàmộthànhvixãhộibìnhthường.Horchowtìmkiếmngườiđúngtheocáchngườichơitemsưutậptem.Ôngvẫnnhớcậubạnthủacònđểchỏmcủamình,địachỉcủangườibạnthânthiếtấy,vàtêncủangườiđànôngmàcôbạnđạihọccủaông“thầmthươngtrộmnhớ”trongnhữngnămđầutiênđiduhọc.NhữngchitiếtnàyrấtcóýnghĩavớiHorchow.Ônglưutrongmáytínhcủamìnhmộtbảngkêtêntuổivàđịachỉcủa1.600ngườivàmỗiđầumụcđềucónhữngghichúghilạihoàncảnhôngđãgặpgỡhọ.Khichúngtôiđangnóichuyện,ôngliềnđưaramộtquyểnsổnhậtkýbỏtúimàuđỏ.“Nếutôicógặpanh,rồiyêuquýanhvàanhtìnhcờnóirangàysinhcủamình,tôisẽghilạivàocuốnsổnày.Đếnsinhnhậtcủamình,anhsẽnhậnđượcthiệpchúcmừngcủaRogerHorchow.Nhìnnày,thứhailàsinhnhậtcủaGingerVroomvàlễkỷniệmcướiđầutiêncủanhàWhittenburg.RồithứSáulàsinhnhậtcủaAlanSchwartz,thứBảylàsinhnhậtngườilàmvườncủachúngtôi”.

TôitinrằnggầnnhưtấtcảchúngtađềuxalạvớihìnhthứcgâydựngquanhệnhưkiểucủaHorchow.Chúngtacóvòngtrònbèbạnquanhmình,nhữngngườichúngtahếtlòng,hếtsức.Vớinhữngngườithânquen,chúngtagắnbókeosơnnhưmáuthịt.Lýdochúngtakhôngbaogiờgửithiệpmừngsinhnhậttớinhữngngườimàtakhôngdànhnhiềumốiquantâmlàvìchúngtakhôngmuốncảmthấyphảicónghĩavụăntốivớihọ,cùngđixemmộtbộphimhaythămhỏikhihọđauốm.Đốivớiphầnlớnchúngta,mụcđíchtạolậpquanhệlàđểđánhgiáxemliệurằngchúngtacómuốnngườiđótrởthànhbạncủamìnhhaykhông;chúngtacảmthấymìnhkhôngđủthờigianhaysứclựcđểduytrìmốiquanhệcóýnghĩavớitấtcảmọingười.Horchowhoàntoànkhônggiốngthế.Nhữngngườimàôngghitrongnhậtkýhaylưugiữthôngtintrongmáytínhchỉlànhữngngườibiết-nhữngngườiôngcóthểchỉtìnhcờgặpduynhấtmộtlầntrongnămhayvàinămmớigặpđượcmộtlần.Ôngkhôngchốibỏtráchnhiệmmànhữngmốiquanhệđóyêucầu.Ôngthựcsựlàmchủcáimàcácnhàxãhộihọcgọilà“ràngbuộcmỏngmanh”-mộtliênkếtxãhộithânthiệnnhưngkhôngdiễnrathườngxuyên.

Page 33: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Khôngnhữngthế,Horchowcònrấthàilòngvới“nhữngràngbuộcmỏngmanh”củamình.Saukhigặpôngrồi,tôicảmthấymìnhcóchútnảnlòng.Tôimuốnbiếtvềôngnhiềuhơnnữanhưngtôikhôngbiếtliệumìnhcócơhộinàokhông.Tựtrongthâmtâm,tôikhôngnghĩrằngôngcócùngcảmgiácđóvớimình.Tôichorằngônglàkiểungườiluônnhìnnhậnragiátrịvàsựthúvịtừnhữngcuộcgặpgỡtìnhcờ.

TạisaoHorchowlạiquákhácbiệtvớiđạiđasốchúngtađếnvậy?Bảnthânôngcũngkhôngrõtạisao.Theoông,nógiốngnhưlàtaphảilàmmộtđiềugìđóvớimộtđứatrẻcôđộckhiôngbốluônphảivắngnhà.Tuynhiênlýluậncủaôngkhôngthựcsựgiảithíchđượcgì.CólẽsẽđúnghơnkhicoixungcủaNgườiKếtNốiđơnthuầnlàmộtxungmangmộtđặcđiểmtínhcáchgópphầnphânbiệtmộtcánhânnhấtđịnhvớinhữngcánhânkhác.

3

NhữngNgườiKếtNốiđóngvaitròquantrọngkhôngchỉđơnthuầnlàvìhọquenbiếtnhiềungười.Tầmquantrọngcủahọcònnằmởvịtrícủanhữngmẫungườimàhọquenbiết.CólẽcáchtốtnhấtđểhiểuđượcquanđiểmtrênlàthôngquamộttròchơitrongnhàphổbiếnSixDegreeofKevinBacon(SáubướccủaKevinBacon).Đíchnhắmtớiẩnsautròchơilàngườichơitìmcáchnốibấtkỳnamhoặcnữdiễnviênnào,quanhữngbộphimmàhọđãthamgia,vớidiễnviênKevinBaconchỉtrongvòngsáubước.Vídụnhư,O.J.SimpsonđóngphimNakedGun(Họngsúngvôtình)cùngvớiPriscillaPresley,PriscillaPresleylạilàbạndiễncủaGilbertGottfriedtrongFortForeland.CònGilbertGottfriedlạithamgiaBeverelyHillsCopII(CảnhsátvùngđồiBeverly2)vớiPaulReiser,ngườixuấthiệntrongDinner(TiệcĐêm)vớiKevinBacon.Vậylà,tấtcảcó4bước.Tươngtựnhưtrên,MaryPickfordlàdiễnviênđóngScreenSnapshotscùngClarkGable-namdiễnviênnàylạixuấthiệntrongCombatAmericacùngvớiTonyRomano,ngườimà35nămsauthamgiacùngBacontrongphimStartingOver.Nhưvậy,hướngliênkếtnàycó3bước.Gầnđây,mộtnhàkhoahọcmáytínhtạiĐạihọcVirginiatênlàBrettTjadenđãtínhtoánvàtìmrasốBacontrungbìnhkhiliênkếtcácnamvànữdiễnviêntrongkhoảngmộtphầntưtriệudiễnviênthamgiacácbộphimtruyềnhìnhhaychủyếulàcácphimđiệnảnh,consốnàyvàokhoảng2,8312bước.Nóicáchkhác,tấtcảnhữngaitừngđóngphimđềucóthểđượcliênhệvớiBaconvớisốbướctrungbìnhchưavượtquába.ĐiềunàycóvẻấntượngnhưngngoạitrừviệcTjaden,sauđó,đãlậtlạivàthựchiệnmộtphéptínhphứctạphơn,vàtìmđượcmứckếtnốitrungbìnhchobấtcứdiễnviênnàođãtừngthamgiadiễnxuấttạikinhđôđiệnảnhHollywood.Vídụnhư,đểliênhệbấtkỳdiễnviênnàoở

Page 34: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

HollywoodvớiRobertDeNiro,ShirleyTemplehayAdamSandler,chúngtasẽcầntrảiquatrungbìnhlàbaonhiêubước?Tjadennhậnthấykhilậpdanhsáchtấtcảcácdiễnviêndựatheothứtựtínhkếtnối,Baconchỉxếpvịtrí669.VớiMartinSheenthìngượclại,namdiễnviênnàyliênhệvớinhữngngườikháctrungbìnhtrong2,6381bước.ChỉsốnàygiúpSheenvượtquaBacon650bậc.ElliotGouldcòncóthểđượcliênhệthậmchícònnhanhhơnvớichỉsốlà2,63601.Tốp15ngườiđứngđầugồmnhữngcánhânnhưRobertMitchum,GeneHackman,DonaldSutherland,ShelleyWintersvàBurgessMeredith.Vậyailàdiễnviêncóchỉsốkếtnốicaonhấtcủamọithờiđại?CâutrảlờilàRodSteiger.

TạisaovịtrícủaKevinBaconlạiquácáchbiệtvớinhữngnamdiễnviêntrênnhưvậy?NguyênnhânchínhlàdotuổiđờicủaBacontrẻhơnnhiềusovớiđasốnhữngdiễnviênnàynêntấtyếusốphimanhđóngcũngsẽíthơn.Tuynhiênlýdonàychỉcóthểgiảithíchchomộtsốđiểmnàođócủakhoảngcáchbiệt.Vìcónhiềungườicũngthamgiađóngrấtnhiềubộphimnhưngvẫnkhôngđượckếtnốirộngrãi.VídụnhưJohnWayne,trong60nămsựnghiệp,diễnviênnàyđãxuấthiệntrong179bộphim(đâylàmộtconsốđángnể)nhưngđượcđứngởvịtrí116vớisốbướctrungbìnhlà2,7173.Vấnđềlàởchỗ:hơnmộtnửanhữngbộphimWaynethamgiađềulànhữngtácphẩmvềmiềnviễnTây.Điềunàycónghĩalàôngđãđóngnhữngbộphimcùngthểloạivớicùngmộtêkípdiễnviênlặpđilặplại.

Thếnhưng,chúngtahãycùngxemxéttrườnghợpcủaSteiger.ÔngđãtạoranhữngbộphimkinhđiểnnhưtácphẩmđoạtgiảiOscarOntheWaterfronthaynhữngbộphimrùngrợnnhưCarPool.SteigercũnggiànhđượcmộtgiảiOscarchovaidiễntrongbộphimIntheheartofnightvàgiúpnhữngbộphimđiệnảnhloạihaichuyểnthểsangvideo.ÔngđãtừngthủvaiMussolini,Napoléon,PotiusPilatevàAlCapone,thamgia38vởkịch,12phimhàivàđiệnảnhvềtộiphạm,11phimkinhdị,támphimhànhđộng,bảyphimvềvùngviễnTây,sáuphimvềchiếntranh,bốnphimtàiliệu,baphimnhựathuộcthểloạikinhdị,haiphimkhoahọcviễntưởng,mộtphimâmnhạcvànhiềuthểloạiphimkhácnữa.SởdĩRodSteigerlàdiễnviênkếtnốirộngrãinhấttronglịchsửlàbởivìôngđãnỗlựchoạtđộng,dichuyểnngượcxuôigiữarấtnhiềucáclĩnhvực,cácnềntiểuvănhóa,cácvịtríthíchhợpvàcấpđộkhácnhaumànghiệpdiễnđưađẩyđến.

ĐâylàđặcđiểmcủaNgườiKếtNối.HọlànhữngRodSteigercủacuộcsốngthườngngày.Họlàngườimàtấtcảchúngtađềucóthểtiếpcậnchỉsauvàibướctrunggianbởivì,họđãchinhphụcthànhcôngnhữngthếgiới,nhữngtiểuvănhóavànhữngvịtríthíchhợpkhácnhau.Trongtrườnghợpcủatài

Page 35: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tửSteiger,hiểnnhiênmứcđộliênkếtrộngrãicủaônglànhờôngrấtđanăngvàcócảchútmaymắn.CòntrongtrườnghợpcủaNgườiKếtNối,khảnăngthâmnhậpsâurộngvàorấtnhiềulĩnhvựckhácnhaulàmộtđặcđiểmmangtínhbảnchấttrongtínhcáchcủahọ.Nólàsựkếthợpgiữađammêkhámphá,tựtin,khảnăngxãhộivànghịlựcbảnthân.

Trướcđây,cólầntôiđãđượcgặpmộtNgườiKếtNốibậcthầytạiChicago.ĐólàLoisWeisberg.WeiberglàUỷviênỦybancácvấnđềvănhóacủachínhquyềnthànhphốChicago.Nhưngđâychỉlàcôngviệcgầnđâynhấttrongchuỗikinhnghiệmvàcôngviệcphithườngcủabà.Vídụnhưvàođầunhữngnăm1950,WeisberggiữvaitròquảnlýmộtđoànkịchởChicago.Năm1956,bàquyếtđịnhtổchứcmộtfestivalkỷniệmmộttrămnămngàysinhcủaGeorgeBernardShawvàsauđó,bắtđầubắtđầuchorađờimộttờbáovinhdanhShaw.Tờbáonàyvềsautrởthànhmộttờbáohoạtđộngngầm,rahàngtuầnvớitêngọiThePaper.Tốithứsáuhàngtuần,mọingườitừkhắpnơitrongthànhphốtậptrungtạiđóđểhọpbiêntập.WilliamFriedkin,đạodiễncủahaivởTheFrenchConnectionvàTheExorcistlàngườicómặtthườngxuyênởđó,cũngnhưluậtsưElmerGertz(mộttrongnhữngluậtsưcủahãngluậtNathanLeopold)vàmộtsốbiêntậpviêncủatạpchíPlayboyhồiđó.NhữngngườikhácnhưArtFarmer,TheloniusMonk,JohnColtranevàLennyBrucecũngghéđếnmỗikhihọđếnthànhphốnày.(BrucetừngđãcóthờigianchungsốngngắnngủivớiWeisberg.“Mẹtôiđãbịkíchđộngvềđiềuđó,đặcbiệtlàmộthômkhibàgọicửavàanhtakhoácđộcmộtchiếckhăntắmrangoàimởcửachobà”,Weisbergtâmsự“Chúngtôicómộtcửasổtrêncổngvòmvàonhà.Brucelạikhôngcóchìakhóanêncửasổđóluônđểmởchoanhravào.Ngôinhàcórấtnhiềuphòngvàcũngđồngthờicórấtnhiềungườinhưngtôikhônghềbiếtđếnsựcómặtcủahọởđó.TôikhôngbaogiờchịuđượcnhữngchuyệncợtnhảcủaBruce.Tôicũngkhôngthậtsựthíchhànhđộngcủaanhnữa.TôikhôngthểnàoưađượcnhữngtừngữmàBrucesửdụng”).SaukhigáclạiThePaper,Loisnhậnmộtcôngviệclàđạidiệnquanhệcôngchúngchomộttrungtâmphụchồichấnthương.SauđấybàlạilàmviệcchomộthãngluậtvìlợiíchcộngđồnggọitắtlàBPI.VàtrongthờigianlàmviệctạiBPIbàbắtđầubịámảnhbởithựctrạngđổnátvàbịsaonhãngcủacáccôngviêntrongthànhphốChicago.Dođó,bàtậphợpnhữngngườiyêuthiênnhiên,nhữngnhàsửhọc,nhữngnhàhoạtđộngxãhộithànhphốvàcảcácbà,cácchịnộitrợlạivớinhauvàlậpnênmộtnhómvậnđộnghànhlanglà“Nhữngngườibạncủacôngviên”.Tiếpđến,bàlạiđượcbáođộngvềtuyếnđườngsắtđịaphươngchạydọcbờnamcủahồMichigan-từkhúcquanhphíanamtớiChicago-đangsắpbịdỡbỏ.Vàthếlà,bàlạitiếptụctậphợpthànhnhómnhữngngườihoàiniệmtuyếnđường,nhữngnhàmôitrườngvànhữngcôngdânthànhphốđểlậpra

Page 36: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhóm“Phảnđốikếhoạchbờnam”vàđãbảovệđượctuyếnđườngsắtđó.TiếptụcbàlạitrởthànhgiámđốcđiềuhànhcủaHộiđồngluậtsưthànhphốChicago,mộttổchứcluậttiếnbộ.Sauđó,bàthamgiavàochiếndịchđạibiểuquốchộiđịaphương.Trướckhirờibỏchínhtrường,bàcònđảmtráchvịtrítổchứccácsựkiệnđặcbiệtchovịthịtrưởngdađenđầutiêncủaChicagolàHaroldWashington.Rờibỏcôngviệctrongchínhphủ,bàmởmộtgianhàngnhỏtạichợtrời.Cuốicùng,bàlạiralàmviệcchothịtrưởngRichardDaleychođếntậnbâygiờvớitưcáchlàUỷviênvềcácvấnđềvănhóacủaChicago.

Nếuchúngtalượcquatranglịchsửnàyvàđểýtínhtoán,consốnhữnglĩnhvựcmàLoisWeisbergthamgiađãlêntới8baogồm:cácdiễnviên,nhàvăn,bácsĩ,luậtsư,nhữngngườiyêuthíchcôngviên,nhữngchínhtrịgia,nhữngngườihoàiniệmmộtdảiđườngsắt,dânbuônchợtrời.Khitôikhẩnkhoảnyêucầubàtựliệtkêmộtdanhsách,bàđãthêmvàohaitiểuvănhóanữalàkiếntrúcsư,vànhữngngườikinhdoanhhiếukhách-nhữngngườibàđanglàmviệccùngtrongcôngviệchiệntại.Tuynhiên,Weisbergđangquákhiêmtốn,vìnếumộtkhixemxéttỉmỉhơncuộcsốngcủabà,tachắcchắncóthểchianhỏnhữngtiểuvănhóabàthamgiathành15haythậmchí20.Dầuvậy,nhữngnhómtiểuvănhóaấykhôngphảilànhữngthếgiớitáchbiệt.VậynênđặcđiểmchínhởnhữngNgườiKếtNốilàkhidấnthânmìnhvàonhiềunhữngthếgiớikhácnhauđếnvậy,họlạitạorahiệuứngliênkếtnhữngthếgiớiđólạivớinhau.

Mộtlần,vàogiữanhữngnăm1950,Weisberg,vớimộtýthíchbấtchợtđãbắtchuyếntàutớiNewYorkđểthamdựvàoHộinghịcáctiểuthuyếtgiakhoahọcviễntưởng.Tạiđây,bàđãgặpmộtcâyviếttrẻtênlàAthurC.Clarke.ClarkeđãrấtấntượngvớiWeisberg,dovậy,sauđó,khiđếnChicago,anhtađãgọichobà.Bàkểlại:“Cậuấyđanggọitừbốtđiệnthoạicôngcộng.CậuấyhỏitôixemnêngặpaitạiChicagonày.TôiliềnbảoClarkehãyquanhàtôi”.Vớiâmđiệutrầm,hơibẳnvàkhànkhàndonicotinetừthuốclábàdùngtrongnămmươinămqua,bàdừnglạinửachừngcâunói,tựthưởngchomìnhmộthơingắn.Ngaycảkhikhônghútthuốc,bàcũngngừnglạicứnhưthểđangluyệntậpchonhữnglúchútthuốc.“TôigọichoBobHughes.BobHugheslàmộttrongnhữngngườiđãthamgiaviếtbàichotôingàytrước”.Bàngừnglạirồitiếplời:“Tôinói:AnhcóbiếtởChicagonàycóaihứngthútiếpchuyệnvớiAuthurClarkekhông?Anhtađáp:Ồcóchứ,IssacAsimovđangđâyđấy.VàcảanhchàngRobert,Rorbert-RobertHeinleinnữa.Sauđấy,tấtcảbọnhọđềutớingồitrongphònglàmviệccủatôi”.Nóiđếnđâybàlạingừnglờitrongchốclát.“Rồihọlạigọichotôivànói:Lois...Tôikhôngthểnhớđượcnhữngtừhọdùng.Họcónóimột

Page 37: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

điềugìđóvềtôi,hìnhnhưlàvềchuyệnlàmthếnàomàtôilạitrởthànhmộtmẫungườiquytụđượcnhữngngườikháclạivớinhau”.

ĐâylàmộtvàikhíacạnhtrongcâuchuyệnvềnguyênmẫuLoisWeisberg.Trướctiên,bàhướngđếnmọingười,hướngđếnmộtsốngườibênngoàicuộcsống,bênngoàithếgiớicủariêngmình.Cólúc,bàđãthamgiaquảnlýđoànkịch.CònAthurClarkelàmộtnhàvănviếttruyệnkhoahọcviễntưởng.Vàởmứcđộquantrọngtươngđương,Clarkesẽhưởngứngtheobà.Rấtnhiềungườitrongchúngtacũnghướngđếnnhữngngườikhácbiệt,tớinhữngngườinổitiếnghơnhaythànhcônghơntanhưngnhữngcửchỉđókhôngphảiluônluônđượchưởngứng,đáplại.Dovậy,mớicóchuyệnkhiAthurClarkeđếnChicagovàmongmuốnđượckếtnốivàlàmquenvớinhữngngườikhác,WeisbergđãdẫntớiIssacAsimov.BàcóbiệnminhrằngthậtmaymắnkhiIssacAsimovđangởChicago.Tuynhiên,nếuđókhôngphảilàAsimovthìchắcchắncũngsẽcómộtngườikhácrồi.

MộttrongnhữngấntượngmàmọingườicònnhớmãivềbuổihọpmặtvănnghệsĩcủaWeisbergvàomộttốithứsáutrongnăm1950làtấtcảhọđềudễdànghoànhậpvớinhau,khôngphânbiệtsắctộc.VấnđềđượcnóitớikhôngphảilànếukhôngcóbuổihọpmặtđóthìnhữngngườidađenkhônghòanhậpđượcvớingườidatrắngởmiềnBắcnướcMỹnày.Trướcđó,dùrấthiếmhoi,nhưngđiềunàyvẫnxảyra.VấnđềởđâylàngườidađenhòanhậpđượcvớingườidatrắngởChicagotrongnhữngnăm1950khôngphảidongẫunhiên;nóxảyrađượclàdomộtnhómngườinhấtđịnhtácđộngđến.ĐâycũnglàđiềuAsimovvàClarkechủýnóitớikhihọcôngbốrằngWeisbergcóđượckhảnăngnày-chodùcólàgìchăngnữa-thìkhảnăngđóđãgắnkếtmọingườilạivớinhau.

“Bàấykhôngbaogiờlênmặt”,WendyWillrich(từnglàmviệcchoWeisberg)nói:“Cólần,tôiđicùngWeisbergtớimộtstudioảnhchuyênnghiệp.Khimọingườiviếtthưđến,bàđềuđọchết.Chínhngườichủstudiođãngỏlờimờivàbàđãnhậnlời.Anhtachỉlàmộtngườithợchụpảnhcưới.Bàquyếtđịnhkiểmchứngđiềunày.Tôinghĩtrongđầu:Ôichúaơi,chúngtaphảimấttận45phútđểtớicáiảnhviệnđósao?Cònphảiđibằngmáybaynữa.ĐâylàvịcốvấncácvấnđềvănhóacủathànhphốChicagomàchúngtađangnóitớihaysao?NhưngWeisberglạichorằngngườichủstudioấyhếtsứcthúvị”.Thậtsựlàanhtathúvịư?Aibiếtđượcđiềuđó?NhưngđiểmchínhyếulàLoisnhìnnhậnanhchàngđóthúvị,bởivì,theoquanđiểmcủabà,bàthấyaicũngthúvị.Mộtngườibạncủabàcónóivớitôi“Weisbergthìluônnói–‘Ồ,tôiđãgặpđượcmộtngườivôcùngtuyệtvời.Bạncũngsẽthíchcôấyngayđấy’.Weisbergnhiệttìnhvớingườinàycũng

Page 38: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

hệtnhưvớingườiđầutiênbàgặp,vàbạnnhậnthấyđượcgì-Bàấyluônluônđúng”.CònđâylànhữnggìHelenDoria-mộtngườibạnkháccủaWeisbergnói:“Loisnhìnthấytrongbạnnhữngđiềumàchínhbạnkhôngthấyởbảnthânmình”,-cũnglàcáchnóikhácvềcùngmộtvấnđề:đólàbằngnhữngthóiquenkỳlạbẩmsinhcủamình,Loisvànhữngngườinhưbàđềucóbảnnăngcóthểhiểuvàthiệncảmvớinhữngngườihọgặp.KhiWeisbergquansátthếgiớixungquanhhaykhiHorchowngồicạnhbạntrênmáybay,họkhôngnhìnnhậncùngmộtthếgiớinhưchúngtanhìnnhận.Họnhìnvàotiềmnăngcủamọingười,trongkhihầuhếtchúngtalạibậnrộnchọnlựaailàngườimàmìnhcóhứngthúbắtchuyệnvàchốibỏnhữngngườimìnhthấykhôngthuậnmắt,nhữngngườiravẻthôngtuệmọichuyện,haynhữngngườimàmìnhkhônggặpsuốt65nămtrời.NhưngLoisvàHorchowlạiyêuquýtấtcảnhữngngườinhưthế.

4.

CómộtvídụrấtcógiátrịvềcáchthứcmàNgườiKếtNốithểhiệnvaitròcủamìnhtrongmộtcôngtrìnhnghiêncứucủanhàxãhộihọcMarkGranovetter.Trongnghiêncứuchínhthứcnăm1974Gettingajob(Tìmviệc),GranovettertiếnhànhnghiêncứuhàngtrămcôngnhânkỹthuậtvàchuyênviêntừngoạiôBoston,Newton,phỏngvấnhọvềmộtsốchitiếttrongkinhnghiệmtìmviệccủahọ.Ôngnhậnthấy56%nhữngngườiđượcphỏngvấntìmđượcviệclàmlàthôngquaquenbiếtcánhân.18,8%khácthôngquanhữngphươngtiệntruyềnthốngnhưquaquảngcáo,cácchươngtrìnhsănđầungườivàkhoảngchừng20%làứngtuyểntrựctiếp.Điềunàykhôngcógìđángngạcnhiên;bởivìcáchtốtnhấtđểbướcchânquacánhcửatuyểndụngvẫnlàthôngquaquanhệcánhân.NhưngđángnóihơncảlàGranovetterpháthiệnphầnlớnnhữngmốiquanhệnàyđềulà“liênhệyếuớt”.Trongsốnhữngngườitậndụngcácmốiquanhệđểtìmviệc,có16,7%coimốiquanhệcủahọlà“thườngxuyên”nhưhọvẫnlàmkhimốigiaotiếpđólàmộtngườibạntốt.55,6%xemxétmứcđộnhữngmốiquanhệcủahọlà“thỉnhthoảng”.Cònlại28%nhìnnhậnquanhệcủahọlà“hiếmkhi”.Thậtramọingườikhôngtìmđượcviệclàmthôngquabạnbèmàdựavàocácmốiquanhệquenbiếtcủamình.

Vậytạisaolạinhưthế?Granovetterlậpluậnrằngnguyênnhânlàvìkhibắttayvàotìmkiếmcôngviệcmớihaytươngtựnhưvậy,khitìmkiếmnhữngthôngtinmớihaynhữngýtưởngmớithìnhững“liênhệyếuớt”lạiluônquantrọnghơnnhững“liênhệvữngchắc”.Haynóicáchkhác,bạnbècủabạncùngchiếmlĩnhchungmộtthếgiớicóbạnhiệndiện.Họcóthểlàmcùngbạnhaysốnggầnbạn,đilễcùngmộtnhàthờ,họccùngchungmột

Page 39: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trường,cùngthamgiavàocácbuổitiệctùng.Nhưvậy,khiđócóbaonhiêuđiềuhọbiếtbạnlạikhôngbiếtđây?Cònnhữngmốiquenbiếtsơgiao,trênmộtkhíacạnhkhác,theolẽtựnhiênthườngởnhữngthếgiớikhácbiệthẳnvớibạn.Họhoàntoàncóthểbiếtđượcnhữngđiềumàbạnchưabiết.Đểthấuhiểunghịchlýhiểnnhiênnày,Granovetterđãđặtramộtcụmtừđángngạcnhiênlà:Sứcmạnhcủanhữngmốiliênhệyếuớt.Nhữngmốiquenbiếtxãgiao,nóingắngọn,đạidiệnchomộtnguồnsứcmạnhxãhộivàkhicócàngnhiềunhữngmốiquanhệsơgiaonày,thếlựccủabạnlạicàngmạnh.NhữngNgườiKếtNốinhưLoisWeisbergvàRogerHorchow-bậcthầycủanhững“liênhệyếuớt”-luôncóquyềnuyđặcbiệt.Chúngtađặtniềmtinởhọrằnghọsẽchochúngtatiếpcậnvớinhữngcơhộivànhữngthếgiớimàchúngtavẫnlàkẻngoạiđạo.

Nguyêntắcnày,hiểnnhiên,khôngchỉdừnglạiởphạmviviệclàm.Nóđúngvớicảnhàhàng,phimảnh,xuhướngthờitranghaybấtcứgìkháccóthểpháttriểnbởilờinóitruyềnmiệng.KhôngchỉriênggìtrườnghợpmộtcánhâncàngcóquanhệmậtthiếtvớinhữngNgườiKếtNốithìcàngmạnhmẽ,cànggiàucóhaycàngcónhiềucơhội,nócònlàtrườnghợpkhimộtýtưởnghaymộtsảnphẩmtiếpcậngầnhơnvớinhữngNgườiKếtNối,thìýtưởng,sảnphẩmđócũngcóđượcmãnhlựctrộihơn,nhiềucơhộihơn.PhảichăngđâycũnglàmộttrongnhữngnguyênnhângiảithíchchohiệntượngHushPuppiesđộtnhiêntrởthànhmộttràolưuthờitranglớn?DọctheoconđườngtừEastVillagetớikhuvựcmiềntrungnướcMỹ,mộthaymộtloạtnhữngNgườiKếtNốiđãđộtnhiênưathíchnhữngđôigiàynày,vànhờvàocácmốiquanhệxãhộirộnglớn,danhsáchdàinhững“liênhệyếuớt”,vaitròcủahọtrongnhiềuthếgiớiđanxenphứctạpvàtiểunhómvănhóa,chắchẳncókhảnănghọđãđểmắttớinhữngđôigiàynàyvàphântánđitheohàngtrămnghìnngảngaylậptức-đâylàđiềukhiếnchúngthậtsựđạikhởiphát.HushPuppies,trongmộtchừngmựcnàođó,đãcóđượcmaymắnấy.VàcólẽmộttrongnhữnglýdotạisaocórấtnhiềucácxuhướngthờitrangkháckhôngbùngphátthànhcôngthànhmộtxuthếchủđạotrongxãhộiMỹchỉđơngiảnlàdobịvậnđenbámdaidẳng,nênkhôngbaogiờgặpđượcsựủnghộcủaNgườiKếtNốisuốttừđầuđếncuối.

Sally,congáicủaRogerHorchow,cókểchotôinghecâuchuyệnmộtlầncôđưachamìnhtớimộtnhàhàngNhậtBảnmớimởmàbạncôlàbếptrưởngởđó.Ôngđãrấtthíchmónănởđóvàkhivềđếnnhàôngliềnbậtmáytínhlên,chọnratênnhữngngườiquenbiếtsốnggầnnhàhàngrồigửifaxthôngbáochohọbiếtvềnhàhàngrấttuyệtvờimàôngvừakhámphávàkhuyênhọnênthửtớiđó.Điềunày,nóitómlại,chínhlàtoànbộnhữnggìđượcgọilàDịchtruyềnkhẩu.Đókhôngchỉlàtôikểvớianhvềmộtnhàhàngmớimở

Page 40: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

cóđồăntuyệtngon,anhcũngnóilạivớimộtngườibạncủamìnhvàngườibạnđólạitiếpnốimàkểchomộtngườibạnkhácnữa.Quátrìnhtruyềnkhẩubắtđầukhiởmộtgiaiđoạnnàođótrongxâuchuỗi,ngườinàytruyềntaisangmộtngườikhácgiốngnhưRogerHorchowđãlàm.

5.

Vàsauđâylàlờigiảithíchchonguyệnnhântạisaochuyến“dạhành”củaPaulReverelàmkhởiphátmộtDịchTruyềnkhẩutrongkhiWilliamDaweslạikhôngthựchiệnđược.PaulReverechínhlàRorgerHorchowhayLoisWeisbergtrongthờiđạicủaông.ÔnglàmộtNgườiKếtNối,điểnhìnhchomộtconngườithíchgiaoduvàcótínhxãhộimạnhmẽ.Khimấtđi,lễtangôngcó“cảmộtđoànquânngười”đưatiễn,nhưtừngữcủamộttờbáolúcbấygiờcómôtả.Ôngtừnglàmộtngườiđánhcávàmộtngườithợsăn,mộtkẻchơibàibạcvàmộtkẻmêcakịch,mộtkháchquenluitớiquánrượuvàmộtdoanhnhânthànhđạt.ÔngluônnăngnổtronghộiTamĐiểmđịaphương(Mộthộichủtrươngcóbađiểmchínhyếugiốngnhau)vàcònlàthànhviêncủarấtnhiềucáccâulạcbộxãhộikhác.Ngoàiraôngcònlàmộtconngườihànhđộng,mộtngườiđượcban-nhưDavidHackettFishercóthuậtlạitrongcuốnsáchđắcývànổitiếngPaulRevere’sRide(ChuyếndạhànhcủaPaulRevere)-chomột“tàinăngphithườngđểlàtrungtâmcủamọisựkiện”.Fisherviếtnhưsau:

KhiBostonnhậpkhẩuđợtđènđườngđầutiênvàonăm1774,PaulReveređượcmờilàmviệctronguỷbanđảmtráchkhâulắpđặt.RồikhicáctrungtâmbuônbánhànghóaởBostoncầnphảicóquyđịnhriêng,ônglạiđượcchỉđịnhlàmthưkýsoạnthảo.SauCáchmạng,trongthờiđiểmlantrànnhiềuđạidịch,ôngđượcchọnvàovịtríchỉhuycácvấnđềsứckhỏecủaBoston,rồilàmnhânviênđiềutra,khámnghiệmtửthitạiSuffolkCounty.Khimộttrậnhỏahoạnlớnthiêurụitoànbộnhàcửalàmbằnggỗtạimộtthịtrấncổkínhnọ,ôngđãgópcôngsánglậpnênCôngtybảohiểmHỏahoạnbangMassachusetts.Têncủaôngđượctrangtrọngđặtlêntrêncùngtronghiếnchươngthànhlậpcôngty.Khiđóinghèotrởthànhvấnđềnhứcnhối,cơhồđangtănglêndướichếđộcộnghòamới,ônglạikêugọimộthộinghịtrưngcầuvàbiểuquyếtthànhlậpraQuỹTừThiệnHỗtrợngườilaođộngMassachusettsvàchínhôngđượcbầulàmchủtịchđầutiêncủaQuỹ.LúccộngđồngBostonbịkhuấyđảolênvìmộtkẻgiếtngườicuồngloạnkỳquáinhấtthuộcthếhệcủamình,ônglạiđượcchọnlàmngườiđứngđầutronghộithẩmđoànxétxửtênsátnhân.

GiảsửReverecũngđượcđưachomộtdanhsáchcủa250têngiađình(họ)

Page 41: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đượcchọnrangẫunhiêntừcuộcđiềutradânsốBostonnăm1775,sẽchẳngcógìlàbấtngờnếuôngcóthểđánhdấuđượctớihơn100trongsốđó.

SausựkiệnBostonTeaParty(TiệctràBoston)năm1773,khisựgiậndữcủadânchúngthuộcquốcMỹchốnglạinhữngkẻcaitrịngườiAnhđãlêntớiđỉnhđiểm,hàngchụccácuỷbanvàhộiđồngcủadânchúngthuộcquốcđanggiậndữnàyđãxuấthiệnrộngtrênkhắpNewEngland.Tuynhiênhọkhôngcótổchứcchínhthứcvàcũngchưathiếtlậpđượccơchếkếtnối,hỗtrợnhautronghoạtđộng.VàPaulReveređãnhanhchóngnổilênnhưmộtnhântốliênkếttấtcảnhữngthànhtốcáchmạnghãycònrờirạcđó.ÔngđềuđặnhànhtrìnhxuôixuốngPhiladelphiahayNewYorkhoặcngượclênNewHampshire,mangtheonhữngthôngcáotừnhómnàysangnhómkhác.NgayởtạiquêhươngBostoncủamình,Paulcũngcóvaitròrấtquantrọng.Trongthờiđiểmcáchmạngấy,cóđếnbảytổchứccáchmạngởBostonvớikhoảng255ngườithamgia.Phầnlớnhọ-khoảngtrên80%chỉđitheomộttổchức.Khôngmộtailàthànhviêncủacảbảynhómnóitrên.Duynhấtcóhaingườicùnglàthànhviêncủa5tổchức:PaulReverelàmộttronghaingườiđó.

VàcũngkhôngcógìlàbấtngờkhisaunàyquânAnhbắtđầutriểnkhaichiếndịchbímậtnăm1774nhằmxoásổvàpháhuỷcáckhotrữvũkhívàđạndượccủanhữngtổchứccáchmạngcònnontrẻ,thìReverelạitrởthànhmộtkiểungânhàngkhôngchínhthứcchocáclựclượngkhángchiến.Ôngbiếtmặthếtmọingười.Mộtconngườithíchhợpnhấtđểtìmtớinếubạnlàcậunhỏnơichuồngngựachiềuhôm18tháng4năm1775ấykhiđãlénngheđượchaisĩquanAnhđangnóichuyệnvớinhauvềkếhoạch“santhànhbìnhđịamọithứvàongàymai”.ChúngtacũngkhôngbấtngờgìkhiReveređãlênđườngtớiLexingtonđêmhômđóvàôngchắchẳnhiểurõlàmthếnàođểloanbáotintứcxanhấtvàrộngrãinhấtcóthể.Khithấybấtcứaitrênmọinẻođường,mộtcáchrấttựnhiênvàhầunhưkhôngđừngđược,ôngdừnglạivàthôngbáovớihọ.Khitiếpcậnđượcmộtthịtrấn,ôngcũngbiếtđíchxácphảigõcửanhànào,ailàchỉhuylựclượngquânsự,ailànhânvậtcốtcántrongđịaphươngđó.Ôngđãbiếttấtcảhọtừtrước.Cònhọcũngđãbiếtvàrấttôntrọngông.

CònvớiWilliamDawes?FishernhậnthấymộtthựctếkhôngthểgiảithíchlàDawescũngvượtquacả17dặmđườngtớiLeixingtonnhưnglạikhôngnóichobấtcứaisuốtdọcđườngđi.DawesrõràngkhôngcóđượcbấtcứmộtưuđãixãhộinàogiốngnhưReverebởivìhầunhưôngchẳngcóchúttiếngtămgìđểđượcmọingườinhớđếntrongđêmbôntẩuđó.Fisherghilại“DọctheosuốthànhtrìnhngượclênphíaBắccủaRevere,cácnhàchứctráchđịaphương,chỉhuycáclựclượngquânsựđãliêntụcbanbốtìnhtrạng

Page 42: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

báođộng.CòntrênhànhtrìnhvềphíanamcủaWilliamsDawes,điềunàykhôngdiễnrachođếnmãivềsau.Ítnhấtcómộtthịtrấnđãkhôngđượcđánhđộng.DaweschẳngthểcảnhbáođượccholãnhđạođịaphươnghaycácsĩquancủaquânđộicácthịtrấnRoxbury,Brookline,WatertownhayWaltham.“Tạisaolạinhưvậy?NguyênnhânlàbởivìRoxbury,Brookline,WatertownvàWalthamkhôngphảilàBoston.VàvìDawestrênhếtvẫnlàmộtngườibìnhthườngvớimộtvòngtrònquanhệxãhộibìnhthường.Nghĩalàgiốngnhưhầuhếtchúngta,mộtkhiđãxarờivùngđấtquenthuộc,chắcchắnDawescũngkhôngbiếtgõcửaởchốnnào.ChỉduynhấtcómộtnhómítngườitrênhànhtrìnhcủaDawesnhậnđượctintức.ĐólàmộtsốnôngdâncủavùngđồngWaltham.Nhưngchỉđánhđộngmộtvàingườinôngdânnàysẽkhôngđủđểpháttánđiđiềucấpbáo.ĐạiDịchTruyềnkhẩuhiểnnhiênlàcôngtrìnhcủaNgườiKếtNối.CònWilliamDawesdẫusaocũngchỉlàmộtngườibìnhthường.

6.

Tuynhiên,sẽthậtthiếusótkhinghĩrằngNgườiKếtNốichỉlànhữngchủthểcủađạidịchxãhội.RogerHorchowđãgửiđirấtnhiềubảnfaxgiớithiệuvềnhàhàngmớimởcủabạncongáimình.Nhưngbảnthânôngkhôngtựtìmranhàhàngđó.Ôngbiếtđếnnólàdongườikhácpháthiệnvàgiớithiệuchoông.TrongmộtsốghinhậnvềsựbùngphátcủasảnphẩmHushPuppies,nhữngđôigiàyđượcpháthiệnbởiNgườiKếtNối-nhữngngườiquảngbárộngrãivàlàmhồisinhgiàyHushPuppies.NhưngaiđãnóichoNgườiKếtNốinghevềHushPuppies?RấtcókhảnăngNgườiKếtNốibiếtđượcnhữngthôngtinmớinàyquamộtquátrìnhhoàntoànngẫunhiên,mànguyênnhânlàdohọbiếtrấtnhiềungườichonênhọcóthểtiếpcậnđượcnhữngđiềumớibấtkìnơinàohọxuấthiện.Nếuquansátcácđạidịchxãhộikỹcànghơn,tasẽthấyrằngkhicónhữngngườichúngtadựavàođểđượckếtnốivớinhữngngườikhácthìcũngsẽcónhữngngườichúngtadựavàođểđượckếtnốivớinhữngthôngtinmớimẻ.Luôncónhữngchuyêngiavềconngườivàcũngluôncónhữngchuyêngiavềthôngtin.

Dĩnhiên,đôikhihaikiểuchuyêngialạilàmộtvàtươngtựnhau.ChẳnghạnnhưmộtphầnsứcmạnhđặcbiệtcủaPaulReverelàdoôngkhôngchỉđơnthuầnlàmộtmắtxíchtrongmạnglướiliênkết;ôngcũngkhôngđơnthuầnlàmộtnhânvậtcócuốnsổdanhthiếptonhất,dàynhấttạithuộcthịBoston.ÔngcòntíchcựctựthuthậpthôngtinvềquânAnh.Mùathunăm1774,ônglậpramộtnhómbímậtvànhómnàythườngxuyêngặpmặttạiquánrượuGreenDragon(RồngXanh)vớimụcđíchchủyếulàgiámsátnhấtcử,nhấtđộngcủaquânđộiAnh.Vàotháng12nămđó,nhómcủaôngbiếtđượcrằng

Page 43: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

quânAnhcóýđịnhđánhchiếmmộtkhođạndượcđangtrưngdụngcủaquânđộithuộcquốcgầncửangõdẫnvàocảngPortsmouth,cách50dặmvềphíabắcBoston.Buổisánglạnhgiángày13tháng12,ReveremộtmìnhbăngqualớptuyếtdàyđingượclênphíabắcđểcảnhbáochoquânđộiđịaphươngkếhoạchcủaquânAnh.Ôngcócôngpháthiệnratintứctìnhbáoquantrọngvàcũngchínhônglàngườiđưatintứcđóđi.PaulReverelàmộtNgườiKếtNốinhưngđồngthờiôngcònlànhântốthứnhìtrongbađiểnhìnhnhữngcánhânthaotúngđạidịchtruyềnkhẩu-ônglàmộtMaven-mộtNhàThôngThái.

XuấtpháttừtiếngĐứccổ,Mavencónghĩalàngườitíchlũythôngtin,kiếnthức.Trongnhữngnămgầnđây,cácnhàkinhtếhọcbỏrarấtnhiềuthờigiannghiêncứuvềthuyếtNhàThôngTháivớilýdorấtdễhiểulànếuthịtrườngphụthuộcvàothôngtinthìnhữngngườinắmgiữtốiđathôngtinchắcchắnlànhữngngườiquantrọngbậcnhất.Lấyvídụnhưđôikhi,khimộtsiêuthịmuốntăngdoanhsốbáncủamộtmặthàngtồnđọng,ngườitasẽgắntrướccửamộttờthôngbáokhuyếnmạicónộidungđạiloạinhư:“Giảmgiáhàngngày”.Nhưngtrênthựctế,giácảvẫngiữnguyênkhôngđổi.Chỉlàmặthàngđósẽđượchỗtrợđểtrởnênnổibậthơn.Khilàmvậy,cácsiêuthịnhậnthấylượngbánranhỏgiọtcủamộtmặthàngchắcchắnsẽtăngđộtbiến.Điềunàycũngxảyravớinhữngmặthàngtrênthựctếđãđượcbàybán.

Trongsuynghĩcủachúngta,đâylàmộtmảngthôngtinxáotrộntiềmẩn.Toànbộcơsởđằngsauviệcbánhànghaysaunhữngbiểugiáđặcbiệtcủacácsiêuthịlàchúngta,nhữngkháchhàng,luônrấtquantâmđếngiácảcủahànghóa,vàthườngcónhữngphảnứngphùhợpvớitháiđộquantâmđó:chúngtamuanhiềuhơnkhigiáthấpvàmuaítđikhigiátăngcaohơn.Tuynhiên,nếuchúngtamuaphảinhữngmặthàngkhôngđượcgiảmgiáthànhthìkhiđóđâulàđiềusẽchấmdứthànhđộnglừadốicủacácsiêuthịvớichướckhuyếnmạivônghĩa“giảmgiáhàngngày”?Câutrảlờilàmặcdùhầuhếtchúngtakhôngmấyđểtâmđếngiácảnhưngtấtcảnhữngngườibánhàngđềubiếtvẫncósốítngườilàmđiềunày.Trongtrườnghợppháthiệnthấycóđiềugìgiandối-mộtchươngtrìnhkhuyếnmãikhôngthựcsựlàkhuyếnmãi,họsẽcóngayhànhđộngđốivớisựviệcnày.Nếumộtcửahiệucốcôngtrưngranhữngchướcthuhútngườimuaquáthườngxuyên,thìchínhthiểusốngườinóitrênsẽbóctrầnsựthật,phảnánhlạivớicấpquảnlýrồinóilạivớibạnbèvàngườithântránhxacửahiệuđó.Đâychínhlànhữngngườigìngiữsựtrungthựctrênthịtrường.Trongkhoảngmườinămtrởlạiđây,từkhinhómngườinàylầnđầutiênđượcxácđịnh,nhữngnhàkinhtếhọcđãphảimấtrấtnhiềuthờigianmớihiểuđượchọ.Họhiệndiệntrongtừnggócnhỏcủacuộcsốngvàtrongtấtcảmọinhómkinhtếxãhội.Một

Page 44: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

địnhdanhchohọlà“Chuyênviênkhảogiá”.Ngoàiracònmộtcáitênkhác,phổbiếnhơnlà“NhàThôngTháitrênthịtrường”.

LindaPrice,giảngviênchuyênngànhMarketingtạiĐạihọcNebraskavàlàmộtnhânvậttiênphongkháctrongnghiêncứuvềcácNhàThôngTháiđãthựchiệnnhữngcuốnbăngghilạicuộcphỏngvấngiữabàvớihọ.MộtngườiănmặcrấtchảichuốttrongsốnhữngNhàThôngTháinàyđãhàohứngkểlạiviệcanhtamuasắmnhưthếnào.Sauđâylàđoạnbăngghilạichitiết:

Vìvẫntheodõisátsaonhữngtrangtintàichínhnêntôibắtđầutậpđánhgiáxuhướng.Mộtvídụđiểnhìnhlàởmặthàngcàphê.Mườinămtrướcđây,khiloạicàphênghiềnxuấthiệnlầnđầutiêntôiđãtheodõitìnhhìnhsươnggiátạiBraxinvàảnhhưởngcủanótớigiáthànhdàihạncủacàphê.Vàthếlà,tôiquyếtđịnhmìnhsẽđầucơcàphê.

Nóiđếnđókhuônmặtngườiđànôngtỏaramộtnụcườimãnnguyện.

Cuốicùng,tôiđãtíchtrữđượccólẽkhoảng35đến40hộpcàphê.Tôimuanhữnghộpnàyvớigiáthànhrất“trờiơi”chỉ2,79và2,89đôla,cònhiệnnaymỗimộthộpbapoundnhưvậycógiákhoảng6đô.Tôiđãthắnglớnkhilàmvậy.

Bạnthấyđượcmứcđộámảnhđốivớitrườnghợpcủangườiđànôngnàyrồichứ?Anhtacóthểnhớđượcgiáthành,tínhtớitừngxu,củanhữnghộpcàphêđãmuatừmườinămtrướcđó.

Mặcdùvậy,điềutốiquantrọngvềNhàThôngTháilàbảnthânhọkhôngphảilànhữngngườithuthậpthôngtinbịđộng.Họcũngkhôngbịámảnhvềviệclàmthếnàođểcóđượcmộtthươngvụcólợinhấtvớimỗihộpcàphê.Yếutốkhiếnhọtrởnênkhácbiệtlàmỗikhipháthiệnracáchthứcthuđượclợinhuận,họđềumuốnchiasẻvớingườikhác.Pricegiảnggiải:“Nhàthôngtháilàngườinắmbắtđượcthôngtinvềrấtnhiềumặthàng,giácảhaynhữngđịađiểmkhácnhau.Anhtathíchkhởixướngnhữngcuộctranhluậnvớikháchhàngvàphảnhồilạicácyêucầu.NhữngNhàThôngTháimongmuốntrởthànhnhữngngườigiúpđỡtạicáckhuvựcmuabán.Họphânphátphiếumuahànggiảmgiá,đưabạnđimuasắmhaymuasắmthaybạn…Sốphiếumuahànggiảmgiáhọphânphátđượcnhiềugấp4lầnnhữngngườikhác.Đâylànhânvậtkếtnốimọingườitớinhữngđịađiểmmuasắmvàcónhữnghiểubiếtrấtrõvềnhữngđịađiểmtrên.Họbiếtnhàvệsinhnằmởđâutrongcảdãycửahàngbánlẻ.Đólànhữngdạnghiểubiếtriêngcủahọ”.Những

Page 45: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

conngườinàycònvượtquacảcácchuyêngia.Mộtchuyêngia,nhưlờiPrice,“sẽnóiđếnxehơivìthíchxehơichứkhôngnóithíchxehơibởivìanhtayêuquýbạnvàmuốngiúpbạnthựchiệnđượcquyếtđịnhsắmmộtchiếcxe.NhưngnhữngNhàThôngTháitrongthịtrườngsẽlàmđiềuđó.Họnhiệttìnhhơnhẳn”.

TiếnsĩPricechorằngchắcchắnhơnmộtnửadânsốMỹcóbiếtmộtNhàThôngTháihaymộtngườinàođógiốngvớinhữngmôtảvềNhàThôngThái.VàtrênthựctếchínhbảnthântiếnsĩPricecũngxâydựngquanđiểmnàydựatrênmộtcánhânbàđãgặptrongthờigianhọccaohọc.MộtngườiđànôngcósứcinđậmtrongkýứckhiếnchocátínhcủaôngtrởthànhnềntảngchotoànbộlĩnhvựcnghiêncứutrongMarketinghiệntại.

Pricekểlại:“ĐólàkhitôiđanglàmluậnánthạcsĩtạiĐạihọcTexas.Hồiấy,tôikhôngnhậnra,nhưngquảthật,tôiđãgặpđượcmộtNhàThôngTháihoànhảo.AnhlàngườiDoThái,vàlúcđólạivàođúngdịplễTạơn,tôiđangtìmmuamộtítthịtgiămbôngvàtôiđãhỏianhta.Anhtabảotôi:‘Ôi,côbiếttôilàdânDoTháisao,nhưngthôi,đâylàcửahàngbánthứcănngoncótiếngmàcônêntớivàđâylàmứcgiácônêntrả’”.KhinhớlạiđếnđóPricebậtcười.“Anhnêntìmđếnanhta.TênanhtalàMarkAlpert”.

7.

MarkAlpertlàngườiđànôngngoài50tuổi,mảnhdẻnhưngđầysứcsống.Ôngcómáitócđen,chiếcmũithẳngvàđôimắtnhỏnhưngsángvẻthôngminh.MarkAlpertnóinhanh,gãygọnvớiquyềnuytuyệtđối.Ônglàmẫungườikhôngnóirằngngàyhômquanóngnựcmàsẽsẽnói:“hômqua,chúngtaphảihứngchịucáinóngcaođến38độ”.Khiđilêncầuthang,ôngkhôngđimàchạyngượclênnhưmộtcậubécon.Markđemđếncảmgiácôngluônhứngthúvàtòmòvềtấtcảmọithứ.Thậmchídùđangởtầmtuổiđónhưngnếubạnđưachoôngmộtbộthínghiệmhóahọc,ôngsẽhàohứngngồibệtxuốngngayvàmảimêphatrộnnhữnghợpchấtmớilạ.

AlpertsinhtrưởngtạiMidwest,chaônglàngườiquảnlýcửahiệubánhànggiảmgiáđầutiêntạiphíabắcMinnesota.ÔngnhậnhọchàmtiếnsĩtạiĐạihọcNamCaliforniavàhiệnđanggiảngdạytạiPhânviệnQuảnlýkinhdoanhthuộcĐạihọcTexas.Tuynhiên,khônghềcómốiliênhệnàogiữavịtríhiệntạilàmộtnhàkinhtếhọcvớiyếutốThôngTháitrongconngườiông.Dùcólàthợsửaốngnước,Alpertvẫnrấtkỹlưỡng,thấuđáovàhiểubiếtvềtấtcảmọiphươngdiệncủathịtrường.

Page 46: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Chúngtôihẹnăntrưatạimộtnhàhànghúttầmmắt,phíatrướclàhồnướcmênhmôngtạiAustin.Tôiđếntrướcvàtựchọnchomìnhmộtbàn.Alpertđếnsau.Vừađến,ôngliềnthuyếtphụctôichuyểnquabànkhác.Theoông,vịtríđótốthơnnhiều.Đúnglàtốthơnthật.Tôihỏiôngvềviệcôngđãmuatấtcảnhữnggìôngmuanhưthếnàovàôngbắtđầunói.Ônggiảithíchtạisaomìnhlạidùngcáptruyềnhìnhthayvìdùngăngtenchảo.Sauđấy,ôngđưaranhữngthôngtinvẫncònbímậtđốivớicôngchúng,nhữnggiớithiệuvềbộphimmớicủaLeonardMaltin.ÔngcòngiớithiệumộtngườimàtôicóthểtìmđếntạikháchsạnParkCentral-mộtngườirấtnhiệttình,cóthểtintưởnghoàntoàn.(TênanhtalàMalcolm,giákháchsạnlà99đôla.Còngiácôngbốlà189đôla!)Alpertgiảithíchgiácôngbốlàgì.(Đâylàmứcgiáđềnghị,chitiết,banđầuchophòngkháchsạn).Ôngchỉngayvàomáyghiâmcủatôivàbảo:“Tôinghĩbăngtrongmáyghiâmcủaanhđãhếtrồiđấy”.Nóivềxehơi,ôngphântíchtạisaotôikhôngnênmuahiệuAudi.(“HãngxenàylàcủaĐứcnênsẽrấtphiềnphứctrongmuabánvàsửdụng.Lúcđầu,họcamkếtbảohànhtoànphầnnhưngsauđó,họkhônglàmđượcnhưvậy.Mạnglướichămsóckháchhàngnhỏhẹpnênviệctiếpcậndịchvụhậumãicủahọgặprấtnhiềukhókhăn.TôithíchláimộtchiếcAudinhưngtôivẫnkhôngmuốnsắmriêngchomìnhmộtchiếc”.ÔngcòngợiýtôinênsửdụngxecủahãngMercuryMystique,vìxecủahãngnàygiốnghệtnhưnhữngchiếcmuitrầnkiểuChâuÂu.“Họkhôngbánchạylắmnênanhcóthểdễdàngcóđượcmộtchiếcưngý.Anhcứtớithẳngbộphậnphụcvụkháchhàng.Nênnhớlàtớivàongày25trongtháng.Anhbiếtđiềunàymà…”).RồiAlpertláisangcâuchuyệntưởngchừngnhưkhôngthểdàihơn,đôikhihàihướcvềquátrìnhhàngthángtrờiôngbỏrađểmuamộtchiếctivimới.Nếutôihoặcbạncótừngtrảiquakinhnghiệmtươngtự-gửitrảtivilạinhiềulần,vàsămsoitỉmỉtừngchitiếtđiệntửnhỏnhất,từngvếttembảohành-tôichắcchúngtasẽcảmthấykhôngkhácgìđịangục.NhưngAlperthìnhnhưlạithấyđiềuđóthậtthúvị.NhữngNhàThôngThái,theolờicủatiếnsĩPrice,làmẫuđộcgiảtrungthànhcủatạpchíConsumerReports(tạpchíNgườitiêudùng).Alpertcólầncũngđãgửibàiđínhchínhđếntạpchínày.“CólầnhọviếtrằngphiênbảnAudi4000làdựatrênnguyênmẫucủaVolkswagenDasher.Đólàvàocuốinhữngnăm1970.Nhưng,trênthựctế,chiếcAudi4000tohơn.Tôiviếtmộtláthưđínhchínhvềchitiếtnày.RồitiếpđếnlạilànhữngthôngtinsailệchvềphiênbảnAudi5000.TạpchíConsumerReports(tạpchíNgườitiêudùng)dùngđãxếpphiênbảnnàyvàodanhmụcmẫuhàngkhôngnênmuavìvấnđềgiatốcđộtngộtcủanó.Nhưngkhitìmhiểuvấnđềtrongtàiliệuchuyênmôn,tôitinchắcđólàsựđặtđiều…Dođó,tôilạiviếtchohọ.Tôiviết:Cácanhnênxemlạivấnđềnàyđi.Kèmtheolànhữngthôngtinchohọthamkhảo.Tuynhiên,tôichẳngthấyhọphảnhồi.Điềunàylàmtôithậtsựbấtmãn.Họvốnsẽlàmnhưvậy

Page 47: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

mà”.Ônglắcđầungaongán.AlpertthựcsựlàhiệnthâncủamộtNhàThôngThái.

Cũngcầnphảinóirằng,Alpertkhôngphảilà“Kẻbiếttuốt”đángghétnhưngườitavẫnlầmtưởng.Chẳngcógìkhókhănđểnhậnbiếtđượcônglàngườinhưthếnào.Thậmchíngaycảbảnthânôngcũngnhậnrađiềuđó.Ôngkểlại:“Lúcđó,tôiđứngcạnhmộtcậunhóctạisiêuthị.Cậutaphảitrìnhthẻcăncướcđểmuathuốclá.Tôitựhốithúcbảnthânnóivớicậutarằngtôiđãbịchẩnđoánmắcbịungthưphổi.Trongmộtchừngmựcnàođó,mongmuốngiúpđỡngườikháchaymongmuốngâyảnhhưởnglênngườikhác-dùcólàgìđinữa-cũngcóthểđưatađiquáxa.Khiđó,tacóthểtrởthànhkẻnhúngmũivàoviệcngườikhác.Vàvìthế,tôicốgắngtrởthànhmộtNhàThôngTháithụđộng...Taluônphảinhớrằngquyếtđịnhlàcủahọ.Vàcuộcsốngcũnglàcủahọ”.Điềucứugiúpcậubéchínhlàbạnkhôngbaogiờcónhữngđịnhkiếnnặngnềvềviệccậutađangcốchứngtỏ.Cóđiềugìđólàtựnhiên,mangtínhphảnthântrongcấpđộliênđớicủaAlperttạicácđịađiểmmuasắm.ĐókhôngphảilàmộthànhđộngmàlàmộtcáigìđórấtgiốngvớibảnnăngcủaHorchowvàWeiberg.Cólúc,Alpertlạichuyểnđềtàisangmộtcâuchuyệnphứctạp-vềkinhnghiệmtậndụngtốiđanhữngphiếumuahànggiảmgiáđểthuêđĩaVCDcácphimnổitiếng.Rồiđộtnhiên,ôngngừnghẳnlạinhưthểđãnhậnramìnhđangnóiđếnđiềugì.“Xemnày,anhcóthểtiếtkiệmđượchẳnmộtđôlacơđấy.Chỉtrongmộtnămthôi,tôiđãtiếtkiệmđượcsốtiềnđủđểmuamộtchairượuđấy”.Alpertnhiệttìnhđếnmứcgầnnhưvôlý.Bảnthânôngcũngkhônggiảithíchđượcrõ.Ôngchỉchorằng:“MộtNhàThôngTháilàngườimongmuốngiảiquyếtnhữngvấnđềcủangườikhác,thườngthườnglàbằngcáchgiảiquyếtnhữngvấnđềcủachínhmình”.Điềunàyhoàntoànđúng.Dùvậy,tôivẫnchorằngđiềungượclạicũngvẫnđúng:NhàThôngTháilàngườigiảiquyếtcácvấnđềcủabảnthân-nhữngnhucầucảmgiácriêng-bằngcáchgiảiquyếtnhữngvấnđềcủangườikhác.Saubuổinóichuyện,cóđiềugìđóởAlpertđãngựtrịtrongkiếnthứcmuasắmtivi,muaxehaythuêphòngkháchsạntạiNewYorkcủatôi,nhờvàonhữnghiểubiếtôngđãtruyềnđạtlại.

LeighMacAllister,mộtđồngnghiệpcủaôngtạiĐạihọcTexasnóivớitôi:“MarkAlpertlàngườiđànônghàophónglýtưởng.Anhấyđãchotôivaytới15nghìnđôkhitôimớichânướtchânráođếnAustin.Anhấycòngiúptôithỏathuậnmuamộtcănnhàvìanhrấtamhiểuthịtrườngbấtđộngsản.Khitôicầnsắmsửathêmmáyrửabátvàlòsưởi,anhấygiúptôimuachúng.Tôimuốnmuamộtchiếcxe,vàchiếcxeđóphảilàchiếcVolvobởivìtôimuốncómộtchiếcgiốngMark.Vậylàsauđấy,MarkchỉchotôimộtdịchvụtrựctuyếnvớiđầyđủbiểugiáchocácđờixeVolvotrongphạmvibang

Page 48: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Texasvàanhđãđimuacùngtôi.Ngoàira,Markcòngiúptôikhitôigặpnhữngvướngmắcliênquanđếnkếhoạchnghỉhưu.Anhấyđơngiảnhóamọithứ.CôngviệcluôntrôichảytrongtầmtayMark.ĐólàMarkAlpert.ĐólàmộtNhàThôngTháitrênthịtrường.ChúabanphướclànhchoMark.AnhấychínhlàtácnhânkhiếnchocảhệthốngcủanướcMỹnàytrởnênhoànhảo”.

8.

VậyđiềugìkhiếnchonhữngngườinhưMarkAlpertcóvaitròđặcbiệtquantrọngtrongquátrìnhkhởiphátđạidịch?Rõrànglàbởivìhọbiếtnhữngđiềuchúngtakhôngbiết.Họđọcnhiềutạpchíhơn,nhiềubáohơnphầnlớnchúngtavàcólẽhọcũnglànhữngngườiduynhấtđọcthưquảngcáo.MarkAlpertlàmộtngườirấtamhiểunhữngthiếtbịđiệntử.Nếucómộtdòngtivihaymáyquayphimcónhữngđộtphácảitiếnnào,vàanhlàmộtngườibạncủaMark,anhcóthểđánhcượcrằngmìnhsẽlàngườingheđượctoànbộvềnónhanhchóng.NhữngNhàThôngTháilàngườicóhiểubiếtvànhữngkỹnăngxãhộicóthểkíchphátđạidịchtruyềnkhẩu.YếutốkhiếnNhàThôngTháitrởnênkhácbiệtkhôngphảilàvìhọbiếtnhiềuđếnđâumàlàcáchthứchọtruyềnphátnóđinhưthếnào.ViệcđộngcơgiúpđỡcủacácNhàThôngTháikhônggìngoàiviệchọthíchgiúpđỡhóaralạilàphươngpháphếtsứchiệuquảtrongthaotácthuhútsựquantâmcủangườikhác.

ĐâychắcchắncũnglàmộtphầntrongcáchgiảithíchcholýdotạisaothôngđiệpdoPaulReveretruyềnđilạicóđượcsứcmạnhlớnđếnnhưvậy.NhữngthôngtinvềquânAnhkhôngphảiđượcgửiđibằngmáyfaxhaybằngthưđiệntử.Tintứcđócũngkhôngphảiđượcphátsóngtrêncácbảntinbuổitối,bịvâybủabởinhữngchươngtrìnhquảngcáo.Tintứcđượctruyềnđibởimộtngườiđànông,mộtngườitìnhnguyệnđãbăngđitrongđêmgiárétmàkhôngvìmộtđộngcơcánhânnàongoàinỗilolắngchosựannguy,chotựdocủađồngbàomình.Cũngtươngtựnhưvậy,nhữngđôigiàyHushPuppiesđãthuhúttrựctiếpđượcsựquantâmcủanhữngNgườiKếtNốibởivìchúngkhôngphảilàmộtphầncủabấtcứxuhướngthờitrangthươngmại.CólẽmộtNhàThôngTháithờitrangnàođấyđãđếnEastVillageđểtìmkiếmýtưởngmớivàchợtpháthiệnrakhảnăngcóthểđembánnhữngđôigiàythậtsựấntượngnàytrongmộtcửahàngbánđồđồngbộduynhất,vớimộtmứcgiáchấpnhậnđược,rồianhtanóilạivớibạnbè,nhữngngườimuaHushPupieschochínhmìnhbởicóđiềugìđótrongýkiếnchuyêngia,riêngtưnhưngkhôngthiênvịcủamộtNhàThôngTháiđãkhiếntấtcảchúngtađứngcảdậyvàlắngnghe.VàtạisaocuốncẩmnangnhàhàngZagatlạiphổbiếnđếnvậy?Mộtphầnlàbởivìđólàcuốncẩmnangtiệnlợigiớithiệuvề

Page 49: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tấtcảnhữngnhàhàngtrongmộtthànhphố.Tuynhiênsứccuốnhútthậtsựlạixuấtpháttừmộtthựctếlànhữngmụctrongcuốncẩmnangđềulàbàiđónggópcủanhữngngườitìnhnguyện-nhữngthựckháchmongmuốnchiasẻkhámphácủamìnhvớimọingười.Vàtrongmộtchừngmựcnàođó,điềunàyđãmangđếnmộtgợiýcósứcthuyếtphụchơnhẳnnhữngýkiếncủamộtchuyêngialàmcôngviệcthốngkêdanhsáchnhàhàng.

KhiđangmêmảicâuchuyệnvớiAlpert,tôitìnhcờđềcậpđếnviệcmìnhsắpphảiđếnLosAngelestrongmộtvàituần.Alpertcướplờitôi,nóiliềnmạchkhôngchútdodự:“Cómộtnơi,tôirấtthíchởvùngWestwood.ĐólàkháchsạnCenturyWilshire,mộtkháchsạnkiểuChâuÂutrọngóigiáphòngvàbữasáng.Phòngởđórấtđẹp.Cóbểtắmnướcnóng,bãiđậuxetầnghầm.Lầncuốicùngtôiởđólànămhaysáunămtrước,giáphòngdaođộngtrongkhoảng70đôvàphòngcaocấpnhấtlà110đô.Sẽcóphầntrămchothờigianthuêtừmộttuầntrởlên.Họcóđến800phòng”.Hiểnnhiên,vìAlpertlàmộtNhàThôngTháicủacôngchúngnêntôitheolờiôngđếnnghỉtạikháchsạnCenturyWilshirekhitớiLosAngeles.Mọiviệcđúngnhưlờiôngnói,thậmchícònhơnthế.Mộtvàituầnsau,khivềđếnnhàrồi,tôiđãhànhđộngtheocáchkháchẳnvớitínhcáchthườngngàycủamìnhlàgiớithiệuvềCenturyWilshire.Vàchỉtrongvònghaithángsauđó,tôicũngbắtđầutựhỏikhôngbiếttrongsốnhữngngườiđượctôigiớithiệu,cóbaonhiêungườiđãgiớithiệukháchsạnchongườikhácnữa.Vàcũngnhưtôi,đãcóbaonhiêungườiđượcMarkAlpertgiớithiệuvềkháchsạnđó,vàrồitôinhậnrarằngmìnhcũngđãbướcchânvàomộtdịchtruyềnkhẩunhỏdoMarkAlperttạora.Tuynhiên,cólẽAlpertkhôngquenbiếtrộngrãinhưnhữngNgườiKếtNốinhưRogerHorchow,vìthếôngcũngkhônghẳncóđượcsứcmạnhtruyềnđạttrờiphú.NhưngnếuRogerHorchownóichuyệnvớibạntrênmộtchuyếnbayđêmtớiLosAngeles,cóthểôngsẽkhôngchobạnđượclờikhuyênnênnghỉởđâu.Trongkhiđó,MarkAlpertluônsẵnsàng.VànếuHorchowcóchobạnmộtlờikhuyên,bạncóthểtheolờicủaônghoặckhông.Bạnđónnhậnhảoýcủaôngcũnggiốngnhưđónnhậnlờigợiýtừnhữngbạnbèkháccủamình.NhưngnếungườiđưaralờikhuyênđólàMarkAlpert,bạnsẽnhấtđịnhlàmtheo.MộtNgườiKếtNốicóthểkhuyên10ngườibạnnênnghỉởđâuởLosAlgelesvàcóthểmộtnửatrongsốđósẽnghetheo.CònvớimộtNhàThôngThái,anhtacóthểchỉnóivớinămngườibạnvềkháchsạntạiLosAngelesnhưnglạikhiếncholờigiớithiệuấntượngđếnmứctấtcảnămngườiđềutìmđếnkháchsạnđó.Trênđâylànhữngđặctínhkhácbiệttrongcôngviệc,hànhđộngvìnhữngđộngcơkhácnhau.Nhưngtrênhết,cảNgườiKếtNốivàNhàThôngTháiđềucóđượcsứcmạnhcóthểkhởiphátnhữngđạidịchtruyềnkhẩu.

Page 50: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

9.

NhàThôngTháikhôngphảilàngườithươngthuyết.VớiAlpert,độngcơcủaônglànhằmphổbiếnvàtrợgiúp.Ôngkhôngphảilàmẫungườimuốndắttaychỉviệcmộtai.Trênthựctế,khichúngtôiđangtròchuyện,córấtnhiềuthờiđiểmmấuchốtkhiAlpertdườngnhưđangkhảosáttôivềthôngtin,khámpháxemtôibiếtnhữnggìvàsauđóôngcóthểcậpnhậtchúngvàokhothôngtincủamình.LàmộtNhàThôngTháicũngtứclàmộtgiáoviên,nhưngthậmchícũngcóthểlàmộtngườihọctrò.NhàThôngTháilàngườimôigiớithôngtin,chiasẻvàlàmlợitừnhữnghiểubiếtcủamình.Đểkíchphátmộtđạidịchxãhội,nhấtthiếtphảicónhữngngườiđượcthuyếtphụcđểhànhđộng.Vídụnhư,córấtnhiềuthanhthiếuniênđãmuagiàyHushPuppieslànhữngngườitừtrướcđóchưatừngbịhúthồnbởinhữngđôigiàynhưthế.Cũngtươngtựnhưvậy,sauthờiđiểmPaulReveretruyềnđithànhcôngtintức,tấtnhiên,toànbộnhữngngườiđànôngtronglựclượngvũtrangđịaphươngđãtậphợplạivàbànkếsáchđốiphóvớiquânđộiAnhtrongbuổisángngàyhômsau.Nhưngchắcchắnđókhôngphảilàmộtquátrìnhtựđộng.Mộtsốngườihếtsứchănghái.Sốkháclạicóthểlạinghingờliệucókhônngoankhôngkhiphảiđốiphóvớimộtđộiquânchuyênnghiệp,đượcđàotạobàibảnchỉbằnglựclượngvũtrangđịaphương.CònnhữngngườikhôngquenbiếtPaulReveretrênphươngdiệncánhâncólẽcũngđãnghingờvềtínhchínhxáccủathôngtinmàPaulđưađến.Vàviệccuốicùngtấtcảmọingườiđềuđứngchungtrongmộthàngngũlàđiềumàchúngtađơnthuầntinrằngđólàvìhọcóchungmộtmốiđedoạ.Nhưngáplựctừnhữngngườiđồngtranglứakhôngphảilúcnàocũnglàmộtquátrìnhtựđộnghaytựgiácđốivớiconngười.Điềunàycónghĩalàdùthườngxuyênhaykhôngthườngxuyênthìrốtcuộcmộtngườicũngphảigánhvácchungmộtáplựcluônkiềmtỏabảnthân.Vậynêntrongmộtđạidịchxãhội,NhàThôngTháitrởthànhnhữngngânhàngdữliệu.Họcungcấpthôngtin,cònnhữngNgườiKếtNốilàchấtkếtdínhxãhội:họpháttánnhữngthôngtinđó.Nhưngngoàira,còncóthêmmộtnhómngườiđiểnhìnhnữa-đólànhữngNgườiBánHàng.Họsởhữunhữngkỹnăngthuyếtphụckhichúngtavẫnhồnghinhữnggìngheđược.Họcũnglàthànhtốcơbảntrongquátrìnhkhởiphátđạidịchtruyềnkhẩutươngtựnhưhainhómnóitrên.VậyaiđóngvaitròlànhữngNgườiBánHàng?Điềugìkhiếnhọhoànthànhxuấtsắccôngviệccủamìnhđếnvậy?

TomGaulàmộtnhàhoạchđịnhtàichínhởTorrance,California,gầnkềphíanamLosAngeles.CôngtyKaveshandGaucủaGaulàdoanhnghiệplớnnhấttronglĩnhvựctàichínhtạimiềnnamCalifornia,vàcũnglàmộttrongnhữngdoanhnghiệphoạchđịnhtàichínhhàngđầucủacảnước.Mỗi

Page 51: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

năm,Gaukiếmđượchàngtriệuđôla.TiếnsĩDonaldMoine,mộtnhàtâmlýhọchànhvi,ngườiđãnghiêncứurấtsâuvềđềtàithuyếtphục,khuyêntôinêntìmtớiTomGauvìGaulàngườirất“cósứcmêhoặc”.Quảkhôngsai,Tomlàngườicungcấpcácdịchvụhoạchđịnhtàichínhnhưngônghoàntoàncóthểbánđượcbấtcứthứgìôngmuốn.VànếumuốnhiểuđượcmẫucánhâncókhảnăngthuyếtphụcthìcólẽGaulàmộtđịachỉđángtincậyđểbắtđầu.

Gauđangởvàođộtuổi40,kháưanhìndùkhônghềđẹptraichútnào.Ngườiôngtầmthước,hơigầyvớimáitócđenmỏngbờmxờm.Ôngđểrâuvàởconngườiông,cóchútgìđócủasựranhmãnh.Đemthêmchoôngmộtconngựavàmộtcáimũvànhcứngnữachắcôngcóthểhóathânthànhmộtchàngcaobồiđầycátính.TrôngônggiốnghệttàitửSamElliot.Khichúngtôigặpnhau,ôngbắttaytôi.Vàsaunày,tôimớiđượcôngtiếtlộ,thườngthườngmỗikhigặpai,ônghayômngườiđó-cònnếulàphụnữthìđósẽlàmộtnụhôntônthờ.Ôngcókiểutínhcáchcởimở,tựnhiênrấtriêng-đúngnhưnhữnggìtamongđợiởmộtngườibánhàngxuấtchúng.

“Tôiyêuquýkháchhàngcủamình.Tôilănlộn,xoayxởngượcxuôivìkháchhàngcủamình”,Gaunói:“Tôicoikháchhànglàngườinhàcủamình.Tôinóivớihọ:tôicóhaigiađình:mộtbênlàvợvàcontôi;vàmộtbênlàcácbạn”.Ôngnóinhanhnhưnggiọngcủaônglênxuốngtrầmbổng.Khinóichuyện,Gauvẫnluônlêngiọngvàxuốnggiọngnhưthế.Thithoảngkhiđưaranhậnxétngẫuhứng,ôngthậmchícònkéodàigiọngrathêmnhưthểđólàđoạnchúthíchđặttrongngoặcđơn.Ôngcũngnóirấtnhiềucâuvănvẻ,hoamỹ.“Tôiyêuthíchcôngviệc,tôirấtyêuthíchcôngviệccủamình.Tôilàmộtkẻnghiệnlàmviệc.Lịchtrìnhcủatôilàđếnchỗlàmlúcsáuhoặcbảygiờsángvàchỉtrởvềnhàlúcchíngiờtối.Tôikiếmđượcrấtnhiềutiềnvàcònlàmộtdoanhnhânhàngđầutrongnướcnữa.Nhưngtôikhôngnóiđiềuđóvớikháchhàngcủamình.Tôicómặtởđâykhôngphảivìnhữngđiềuđó.Tôiởđâylàđểgiúpđỡmọingười.Tôimongmuốnđượcgiúpđỡmọingười.Tôiđâucầnphảilàmviệcthêmnữa.Tiềnbạcđâucólàgìvớitôi.Vậytạisaotôilạilàmviệcởđây15tiếngđồnghồmỗingày?Bởivìtôithíchđượcgiúpđỡmọingười.Tôiyêuquýmọingười.Đógọilàmốiquanhệ”.

MụctiêucủaGaulàcungcấpchokháchhàngchấtlượngdịchvụvàchuyênmônmàhọsẽrấtkhócóđượcởdoanhnghiệpkhác.ĐốidiệnvănphòngcủaGaulàmộtcôngtyluậtđãđượcsápnhậpvàoKaveshandGau.Côngtynàychuyêngiảiquyếtcácvấnđềthừakế,bảohiểmnhânthọvàtấtcảnhữngvấnđềpháplýkháccóliênquanđếnhoạchđịnhtàichính.Gaucótrongtaynhữngchuyênviênbảohiểmđểgiảiquyếtcácnhucầuvềbảohiểm,những

Page 52: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhàmôigiớichứngkhoánđểđảmtráchcôngviệcđầutưvànhữngchuyênviênphụtráchhưutríchonhữngkháchhàngcaotuổi.LờilẽcủaGauduylívànhấtquán.CùngvớiGau,Moineđãviếtmộtcuốnsáchmàôngtạmgọilàcuốncẩmnangcủamộtnhàhoạchđịnhtàichính.LậpluậnMoineđưaralàyếutốphânbiệtgiữamộtngườibánhàngsiêuviệtvớimộtngườibánhàngtrungbìnhphụthuộcvàosốlượngvàtínhhiệuquảcủanhữngcâutrảlờihọđưarachophảnứngcủacáckháchhàngtiềmnăng.ÔngngồixuốngcạnhGaurồimởmáyghiâmtoànbộcáccâutrảlờicủaGauvàghichéplạivàomộtquyểnsổ.MoinecùngvớiGautínhtoánrằngcókhoảnghaimươicâuhỏihaynhữngcâunóimàmộtngườihoạchđịnhcầnđượctrangbị.Vídụnhưkhimộtkháchhàngnói:“Tôicóthểtựmìnhgiảiquyếtmọiviệc”làmộttrườnghợp,vàvớicâunóinày,quyểncẩmnangđưaradanhsách50đápántấtcả.Đơncửnhư:“Vậyanhkhôngtínhđếnlúcsảychânlỡbướcmàsẽkhôngcóaibêncạnhgiúpđỡkhông?”,hay:“Tôitinlàanhquảnlítiềnbạcrấttốt.Tuyvậyanhcóbiếtrằnghầuhếtnhữngngườivợphảisốngdựavàochồngkhông.Nếucógìxảyđếnvớianhliệumộtmìnhvợanhcóthểgánhvácđượcmọithứchứ?”

Tôicóthểhìnhdungramộtngườinàođómuacuốncẩmnangnàyrồighinhớlầnlượttừngcáchứngphó.Rồicũngchínhngườinày,quathờigiankhiđãđủhiểucuốnsáchđó,anhtasẽbắtđầuxétđoánmộtcáchrấtduylíxemloạicâutrảlờinàolàcóhiệuquảnhấtvớimẫungườinào.Nếubạncóghilạinhữnglờihồiđápcủaanhtavớikháchhàng,anhtacũngứngxửgiốngnhưGauvậy.ĐólàdoanhtađangsửdụngtoànbộlờinóicủaGau.Theonhưnhữngphươngthứctiêuchuẩnmàdựavàođóđểtaướclượngtínhchấtthuyếtphụctừtínhlogicvàtínhchínhxáctrongnhữngluậncứcủangườithuyếtphục-nênđiềunàykhiếnchomọingườisửdụngcuốncẩmnangmộtcáchhiệuquảhệtnhưGau.Nhưngcóthậtsựlàđúngnhưvậy?ĐiềuthúvịvềGaulàsựthâmnhậpsâurộngtớinhữngviệcmàôngdườngcókhảnăngthuyếtphụctheomộtphươngthứchơiđingượclạivớinộidunglờinói.Ôngdườngnhưcónhữngđặcđiểmkhôngthểlígiải,làmộtcáigìđóhếtsứcmạnhmẽ,lantỏavàkhôngthểcưỡnglạiđược,nhữngthứcònhơncảlờinóicủaôngkhiếnaigặpGauđềumuốnđồngýngayvớiông.Đólànộilực.Đólàbầunhiệthuyết.Đólàsứcquyếnrũ.Làsựquýmến.Làtấtcảvàcònnhiềuhơnthếnữa.Lúctôihỏiôngliệurằngôngcóđanghạnhphúc,vàôngđãgầnnhưbậtdậykhỏighếngồi.

“Rấthạnhphúc.Tôichắcchắnlàmộtngườilạcquannhấtmàanhtừngtưởngtượngrađấy.Anhcứdẫnchứngramộtngườilạcquanbậcnhấtmàanhbiếtrồiđặtvàongưỡngmãnhlựctrămphầntrămđi,đólàtôiđấy.Bởivìanhbiếtsứcmạnhthậtsựcủanhữngýnghĩtíchcựcsẽvượtquađượcrấtrất

Page 53: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhiềukhókhăn.Cũngcórấtnhiềungười,nhữngngườiluôntiêucực.Aiđósẽnói,“Anhkhônglàmđượcviệcđóđâu”.Vàtôi,tôisẽnói:ýanhlàtôikhôngthểlàmđượcviệcgì?ChúngtôichuyểnnhàđếnAshlandOregon,khoảngnămnămtrước.Chúngtôitìmđượcmộtngôinhàthậtsựưngý.Ngôinhàcũngđãquamộtvàilầnmuabánrồinênrấtđắt.Rồitôinóivớivợ:“Embiếtkhông,anhsẽtớithỏathuậnmộtmứcgiáthấphơnnhiềulầnđấy”.Vợtôibảo:“Khôngđờinàohọchịuvậyđâu”.Tôinói:“Cóthểlàkhông.Nhưngchúngtacómấtgìđâunào?Điềutồitệnhấtlàhọnóikhôngvớimìnhthôichứgì.Anhđâucóđịnhbàytròvớihọ.Anhchỉmuốnchohọthấymộtchútthànhýlàtạisaoanhđanglàmviệcnày.Anhsẽlàmsángtỏnhữnggìmìnhđềxuấtthôi”.Vàanhbiếtđiềugìxảyrakhông?Họđãchấpnhậnđềnghịcủatôi.KhiGaukểlạichotôicâuchuyệnnày,tôikhôngkhókhăngìtưởngtượnglạicảnhôngđangởAshlandxoayxởthuyếtphụcngườibánnhượnglạingôinhàđẹpđẽđóvớimộtgiárẻđếnkhótin.“Chúalònglành”,Gaunói:“Nếuanhkhôngthửanhsẽkhôngbaogiờthànhcông”.

10.

Câuhỏivềnhữngyếutốkhiếnchomộtcánhânhaymộtđiềugìđócósứcthuyếtphụckhôngthựcsựrõràngnhưtavẫnnhầmtưởng.Chúngtalĩnhhộiđượcnhữngyếutốnàykhichúngtathấychúng.Nhưngnhữngyếutốđólàgìthìkhôngphảilúcnàocũngrõràng.Hãyxemxéthaivídụđềuđượctríchdẫnratừnhữngtàiliệunghiêncứutâmlýhọcsauđây:Vídụthứnhấtlàmộtthínghiệmđượctiếnhànhtrongsuốtthờiđiểmdiễnrachiếndịchvậnđộngbầucửtổngthốngnăm1984giữahaiứngcửviênRonaldReaganvàWalterMondale.Trongtámngàytrướcngàybầucử,mộtnhómnhữngnhàtâmlýhọcdẫnđầulàtiếnsĩBrianMullencủađạihọcSyracuseđãghihìnhlạibachươngtrìnhtintứcbuổitốiphátsóngtrêntoànquốc,vàcũnggiốngnhưhiệntại,đượcđọcbởiPeterJenningscủađàiABC,TomBrokawcủađàiNBCvàDanRathercủađàiCBS.Mullenkiểmtralạitoànbộnhữngđoạnbăngghihìnhvàtríchdẫnranhữngđoạnluậnđàmvềmỗiứngcửviên,chođếnkhiôngcóđược37phânđoạnriêngbiệtvớimỗiđoạncóđộdàikhoảnghaiphútrưỡi.Nhữngphânđoạnnàysauđóđượccắtbỏtiếngvàchiếuchomộtnhómngườiđượclựachọnngẫunhiên.Nhữngngườinàyđượcyêucầuchođiểmnhữngbiểuhiệncảmxúctrênkhuônmặtcủatừngphátthanhviêntrongmỗiphânđoạn.Vàđặcbiệthơnnhữngconngườinàykhônghềbiếthọđangthamgiavàothínghiệmgì,haynhữngphátthanhviênđangnóiđếnchủđềgì.Họchỉđơnthuầnđượcyêucầuchođiểmsựbộclộnhữngnộidungcảmxúccủacácphátthanhviêntheokhungđiểm21,vớisốđiểmthấpnhấtlà“rấttiêucực”vàsốđiểmcaonhấttrongkhunglà“rấttíchcực”.

Page 54: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Kếtquảthuđượcvượtngoàimongđợi.DanRatherghiđượcsốđiểmlà10,46-điềunàyđồngnghĩavớimộtcáchbiểuđạttrunghoàtheođúngnghĩa-khianhtađưatinvềứngcửviênMondale,vàghiđược10,37điểmkhinóivềứngcửviênReagan.KhuônmặtcủaDankhinóiđếnĐảngCộnghoàcũngtươngtựnhưkhinóivềĐảngDânchủ.KếtquảcũngtươngđươngvớiphátthanhviênTomBrokawcủađàiNBCkhiTomghiđược11,21điểmkhinóivềMondalevà11,50điểmkhinóivềReagan.CònlạitrườnghợpcủaPeterJennings-gươngmặtcủađàiABCthìlạikhácbiệthẳn.TrongtrườnghợpnóivềứngcửviênMondale,sốđiểmghiđượclà13,38.TuynhiênkhiphátthanhviênnàynóiđếnReagan,khuônmặtanhtagiãnratươitỉnhvàsốđiểmlêntới17,44.Mullenvàđồngsựcủamìnhcốgắngtìmracáchgiảithíchthỏađángchotrườnghợpnày.PhảichăngJenningsđãthểhiệntốthơnhaiđồngnghiệpcủamình?Câutrảlờidườngnhưkhôngphảinhưvậy.Nhữngđốitượngthamgiavàothínghiệmcũngđượcchoxemlạinhữngđoạnbăngđốichiếutrongđóbangườiphátthanhviênđưatintrựctiếpvềnhữngchủđềkhôngchỉlàtinvuimàcảviệctangtóc(nhưlàđámtangcủaIndiraGandhi;mộttấmgươngtrongchiếnđấuvớicănbệnhhiểmnghèobẩmsinh),thìJenningskhôngghiđiểmcaohơnhaiđồngnghiệpởnhữngchủđềvuivẻhaysốđiểmsẽhạđiểmxuốngkhiđưatinvềnhữngchủđềbithương.TrênthựctếthìvẫncótrườnghợpJenningslàngườicóđượcsốđiểmthấpnhất.DođókhôngthểlàtrườnghợpJenningsđơngiảnlàngườicónhữngnétbiểulộtươitắntrênkhuônmặtmọithờiđiểm.Thêmvàođónhữnglýgiảichotrườnghợpngượclạidườngnhưcũngđúng.Vớinhữngphânđoạnnóivềtinvuiđượctríchdẫnvàovìmụcđíchsosánh,Jenningschỉghiđược14,13điểm,vàvềthựcchấtthìthấphơncảRathervàBrokaw.VàkếtluậncóthểduynhấtkhidựavàothínghiệmchínhlàJenningsđãtrưngdiệnchomìnhmộtmặcýdễnhậnbiếtvàcóthiệncảmtrongnhữngbiểulộcủakhuônmặtđốivớitổngthốngđắccửReagan.

Tiếptheolàđiểmmấuchốtkhiếnchonghiêncứutrởnênthúvị.Mullenvàđồngnghiệpcủaôngsauđấyđãkêugọimọingườiởcácthànhphốtrêntoànquốc,nhữngngườivẫnthườngxuyêntheodõimạngtintứcbuổitốinóitrênvàkiểmtraxemhọđãbỏphiếuchoai.Trongtấtcảcáctrườnghợp,sốnhữngngườitheodõibảntincủađàiABC,dànhphiếubầuchoReagannhiềuhơnhẳnsovớinhữngngườitheodõikênhCBShoặcNBC.ĐiểnhìnhnhưtạiCleveland,75%khángiảcủađàiBBCbỏphiếuchoĐảngCộnghòa,vượthơnsovới61,9%củađàiCBSvàNBC.TạiWilliamstown,bangMassachusetts,khángiảcủađàiABCbỏphiếuchoứngcửviênReaganchiếm71,4%ápđảoconsố50%từhaikênhcònlại.CònởEriebangPennsylvania,cũngchỉcómộtchútkhácbiệtgiữatỷlệ73,7và50%.DườngnhưnétbiểulộcóchútthiênvịvớiứngcửviênReagantrênkhuônmặtPeter

Page 55: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

JenningsđãcóảnhhưởngtớihànhvilựachọncủakhángiảkênhABC.

Nhưbạncóthểtưởngtượngra,kênhtintứcABCphảnứnglạinghiêncứunàyrấtgaygắt.(“Theotôihiểu,tôilànhàkhoahọcxãhộiduynhấtcóbiệthiệutrờiơikhibịanhchàngPeterJenningskiagọilà‘kẻquàngxiên’”,tiếnsĩMullenthanthở).Thậtkhómàtinđược!Nhưngcũngnhờvậy,tôinghĩrằng,hầuhếtchúngtachắcchắnđềugiảđịnhrằngnguyênnhânbùngpháttheohướngngượclạilàdonhữngngườiủnghộReaganđềuxuấtpháttừkênhABC,từsựthiênvịcủaJenningschứkhôngphảitừcáchthứcnàokhácxungquanh.TuynhiêntiếnsĩMullenbiệnluậnmộtcáchrõràngvàthuyếtphụcrằngđókhôngphảilàsự“uyểnngônvikỷ”.Thửxemxétmộtvídụvớinhữngcấpđộrõrànghơnvềcâuchuyệnbầucử,kênhABCsẽxuấthiệntrongcôngchúngnhưmộtmạngthôngtinthùđịchnhấtvớiôngReagan,khiđódễdàngcóthểtưởngtượngraviệccácnhânvậtcốtcáncủaĐảngCộnghòaxalánhABCvàtìmđếnnhữngmạngkênhthôngtinkìnhđịchvớiABC.Đểtrảlờichocâuhỏi:liệunhữngkếtquảthuđượccóphảilàmaymắnngẫunhiênhaykhông,bốnnămsauđó,trongchiếndịchtranhcửtổngthốnggiữahaiứngcửviênMichaelDukakisvàGeorgeBushCha,tiếnsĩMullenđãthựchiệnlạithínghiệmcủamình.Kếtquảkhôngkhácgìtrướcđây.Tiếnsĩnói:“AnhchàngJenningsđótươicườikhinóivềứngcửviêncủaĐảngCộnghoàhơnkhinhắcđếnđạibiểucủaĐảngDânchủ.Vàthêmmộtlầnnữavớicuộcđiềutratiếnhànhquađiệnthoại,khángiảtheodõikênhABCđaphầncóxuhướngbỏphiếuchoBushChanhiềuhơn”.

Tiếptheolàmộtvídụkhácvềsựtinhtếcủaviệcthuyếtphục.Mộtnhómgồmrấtnhiềusinhviênđượctuyểnlàmviệcchomộtdựánnghiêncứuthịtrườngcủamộtcôngtysảnxuấttainghecôngnghệcao.Mỗingườitrongsốhọđượctraochomộtbộtainghevớilờigiảithích:côngtymuốnkiểmtraxemnhữngsảnphẩmđóhoạtđộngtốtđếnmứcnàokhingườingheđangcửđộngbaogồmnhúnnhảylênxuống,nóichuyệnhaycửđộngđầu.Đầutiên,tấtcảnhữngsinhviênnàyđượcchonghecácbàihátcủaLindaRonstadtvànhómEagles,rồisauđólàmộtbàixãluậntrênđàitranhcãivềvấnđềtănghọcphítrongtrườngcủahọtừmức587đôlanhưhiệnnaylên750đôla.Mộtphầnbasốsinhviênđượcyêucầugậtgùlênxuốngkhinghebàixãluậnđãđượcthuâmđó.Mộtphầnbakhácsẽphảixoayđầuliêntụctừbênnàyquabênkia.Vàsốcònlạilànhómđốichứng.Họkhôngphảithựchiệncửđộnggì,chỉviệcgiữimđầu.Khithínghiệmkếtthúc,tấtcảsinhviênđượcphátmộtbảncâuhỏiđiềutrangắngọn,trongđócónhữngcâuhỏivềchấtlượngbàihátvàtácđộngcủanhữngvậnđộngđikèm.Cuốicùnglàcâuhỏimànhữngngườithựchiệnthínghiệmthựcsựmuốncócâutrảlờinhất:“Theobạn,mứchọcphínhưthếnàosẽlàhợplýchotừngnămđốivớisinh

Page 56: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

viênđangtheohọc”?

Nhữngcâutrảlờichocâuhỏitrêncũngkhótinnhưnhữnglờigiảithíchvềảnhhưởngcủacácphátthanhviênđốivớiviệcbỏphiếu.Nhữngsinhviênchỉgiữimđầu,khôngnhúcnhíchgìlạidửngdưngvớibàixãluậnđó.Sốtiềnhọcphímàhọchorằnghợplýlà582đôla,tươngđươngvớisốhọcphíhiệntại.Cònnhữngsinhviênlàmđộngtácđungđưađầuquahaibênkhinghebàixãluận-thậmchívẫnnghĩhọđơnthuầnchỉđangkiểmnghiệmchấtlượngcủataiphone-lạiphảnđốimạnhmẽđềxuấttănghọcphí.Họmongmuốnhọcphísẽgiảmxuốngtrungbìnhvàokhoảng467đôlamỗinăm.Trongkhiđó,nhómsinhviênđượcyêucầugậtgùlênxuốnglạithấybàixãluậnrấtthuyếtphục.Họmuốnhọcphítănglên,trungbìnhlà646đôla.Hànhđộngđơngiảngậtgùgậtgùlênxuống,bềngoàicóvẻnhưhoàntoànvìmộtlýdokhác(thỏamãnhoặctánthưởngâmnhạc,lờivăn)-đãcókhảnăngkhiếnhọđềxuấtmộtchínhsáchrúttiềntừchínhtúicủahọ.Trongmộtchừngmựcnàođó,cửđộnggậtgùnhưvậycuốicùnglạicóảnhhưởngnhiềuhơngiốngnhưnhữnglúcJenningstươicườikhiđưatinvềcuộcbầucửnăm1984.

TôichorằngtronghainghiêncứutrênchứađựngnhữngđầumốirấtquantrọngvềnhữngyếutốkhiếnmộtsốcánhânnhưTomGau,haybấtkỳmộtNgườiBánHàngnàocóảnhhưởngsâusắctrongcuộcsốngcủachúngta.Đầutiên,dườngnhưnhữngđiềunhỏnhặtvẫncóthểtạonênsựkhácbiệtđángkểchẳngkémgìnhữngđiềutolớn.Trongnghiêncứuvềsảnphẩmtainghe,bàixãluậnkhônghềcótácđộnglênnhữngngườigiữkhôngcửđộngđầucủamình.Nókhônghềcóchútsứcthuyếtphụcđặcbiệtnào.Nhưngngaykhingườinghebắtđầuđungđưa,gậtgù,nólạitrởlênrấtthuyếtphục.TrongtrườnghợpcủaphátthanhviênJennings,tiếnsĩMullenlậpluậnrằng,nhữngdấuhiệuthểhiệnthiệnývớimộtchínhtrịgiahayvớimộtngườikhácnàokháccủamộtngườinàođóthườngkhônggâyratácđộngnào.Tuynhiên,trongcáchthứcđặcbiệtvàvôtìnhkhingườitatheodõibảntin,mộtthiênkiếnnhỏcũngcóthểđộtnhiênbùngphát.Tiếnsĩgiảithích:“Khitheodõitintức,ngườitakhôngbaogiờchủýbóctáchsựthiênvị,haycảmthấyphảiphảnbáclạicáchbiểuđạtcủangườiđưatin.Nókhônggiốngnhưcáchaiđónói:Đâylàmộtứngcửviêntốt,xứngđángvớiphiếubầucủabạn.Nókhôngphảilàmộtthôngđiệpbằnglờirõràngmàchúngtatựđộngbỏxuốngchânvàđáphăngđi.Thiênkiếnđóngấmngầmhơnnhiều,vàchắcchắncũngsẽsâusắchơnvàcũngkiêncốhơnnhiềunhằmtránhsựbiệnbáccủachínhchúngta”.

Đầumốithứhaitừnhữngnghiêncứunàylànhữnghànhđộngkỳthịkhông

Page 57: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

phátrabằnglờivẫnquantrọngngangbằnghaythậmchícònhơncảnhữngámkỷchínhtừmiệngnóira.Hoàncảnhxungquanhviệcchúngtaphátngônnhưthếnàolạicóthểcóýnghĩahơnchínhnhữngđiềumàchúngtanói.Trênthựctế,Jenningsđãkhôngxenvàobảntincủamìnhtấtcảnhữnglờibìnhluận,catụngứngcửviênReagan.Nhưtôitừngnhắcđến,kênhABCđãđượcnhậnxétlàkênhphátthanhthùđịchnhấtđốivớiReagan.Mộttrongsốkếtluậncủahaithànhviêntrongnhómtácgiảthựchiệnnghiêncứuvềsảnphẩmtainghe,GaryWelltừĐạihọcAlbertavàRichardPettytừĐạihọcMissouri,là:“Quảngcáotruyềnhìnhđạtđượchiệuquảtốiđanếucáchìnhảnhtrựcquantạoranhữngcửđộngđầulênxuống,lặpđilặplạinhưmộtquảbóngnẩyởkhángiả”.Cáccửđộngvậtlíđơngiảnvànhữngsáchđoáncóthểcótácđộngtươngứnglênviệcchúngtanghĩvàcảmthấynhưthếnào”.

Đầumốithứbavàcólẽlàđầumốiquantrọngnhấttronghainghiêncứulàsựthuyếtphụclạithườngđạtđượchiệuquảtheonhữngphươngthứcchúngtakhôngcoitrọng.Nụcườihayhànhđộnggậtgùtánthưởnglànhữngthôngđiệpkhôngchỉđượccảmnhậntrongtiềmthức,màcònđượccảmnhậntrựctiếpvàtrựcdiện.Chúngvôcùngtinhtế.Nếutahỏinhữngsinhviênlàmđộngtácgậtgù:tạisaohọlạimuốnhọcphítănglênbấtngờnhưthếtrongkhichínhnócóthểvượtrangoàikhảnăngtàichínhcủahọ,khôngmộtaithừanhậnlýdolàbởivìhọđanglàmđộngtácgậtgùkhinghebàixãluậnđó.Họchắcchắnsẽnóirằnglýdolàbởivìhọthấybàixãluậnđóđặcbiệtsúctíchhoặcthôngtuệ.Vìvậy,họbàytỏtháiđộủnghộchonhữnggiảithíchrõràngvàtuânthủlogic.Tươngtự,cáckhángiảcủađàiABC,nhữngngườiđãbỏphiếuchoReagansẽkhôngbaogiờ,dùcảvạnnămsaunữa,nóirằnghọbỏphiếunhưthếlàbởivìanhphátthanhviênPeterJenningsđãtươicườimỗikhiđềcậpđếnvịứngcửviênnày.Thayvàođó,họsẽnóirằngđólàvìhọhàilòngvớichínhsáchcủaReaganhoặclàdohọthấyvịtổngthốngtươnglainàyđanglàmmộtcôngviệctốt.Vàvớihọ,cólẽsẽchẳngbaogiờxảyrachuyệnhọbịthuyếtphụcđưaraquyếtđịnhbởimộtnguyênnhânngẫuhứngvàcóvẻchẳngcóýnghĩagìnhưmộtnụcườihaymộtđộngtácgậtđầucủamộtngườiđưatintrêntruyềnhình.VànếumuốnhiểuđượcđiềugìđãkhiếnchomộtngườinhưTomGaulạicósứcthuyếtphụcđếnvậy,chúngtaphảixemxétkỹcànghơnnữakhôngchỉtàidụngngônthầntìnhđãquáhiểnnhiêncủaông.Chúngtacầnđểđểýđếnnhữngyếutốkhônghiệndiện,nhữngyếutốẩngiấuvàcảnhữnghànhđộngkhônglời.

11.

Cónhữngchuyệngìxảyrakhihaingườiđangnóichuỵệnvớinhau?Đâylàmộtcâuhỏihếtsứccơbảnbởivìnóliênquanđếnmôitrườngcơbảntrong

Page 58: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đómọilờilẽthuyếtphụcxảyra.Chúngtabiếtrằng,câuchuyệnconngườinóiluôncósựqualại.Họlắngnghe.Họngắtlờivàchenngangvào,rồicònlàmđộngtáctayphụhọa.TrongtrườnghợpcuộcgặpgỡcủatôivớiTomGau,chúngtôingồitrongmộtvănphòngvớidiệntíchkhákhiêmtốn.Chiếcghếtôingồiđượcđặttrướcbànlàmviệccủaông.Tôingồibắtchéochân,vớimộttậpgiấyvàmộtcâybúttrênvạtáophủtrênđùi.Trênngườitôilàchiếcáosơmixanhlam,quầnvảiđenvàngoàicùnglàchiếcáovétmàuđen.TomGaungồisaubànlàmviệctrênchiếcghếcóphầntựalưngcao.Ôngmặcquầnmàulamnhạt,chiếcáosơmitrắnglàkỹvàđeomộtchiếccàvạtđỏ.Cóđôilúcôngnhoàingườiratrước,chốnghaikhuỷutaylênmặtbàntrướcmặt.Lúckhác,ônglạingảngườirasaughếvàhuataytrongkhôngkhí.Ởkhoảngtrốngtrênmặtbàngiữahaichúngtôi,tôiđặtmáyghiâmlênđó.Cólẽbạnsẽnhìnthấyhìnhảnhnàynếutôichobạnxemlạiđoạnghihìnhcuộcgặpgỡgiữatôivàông.Tuynhiêngiảsửbạncóđoạnbăngđó,bạntuahìnhchậmlạichotớikhicóthểnhìnrõđượcnhữngtươngtácgiữahaingườitheotừngphânđoạnnhỏhìnhảnhtrêngiây.Lúcđó,bạncóthểsẽthấymộtđiềuhơikháclạ.Bạnnhậnra,haichúngtôiđanghôứngchonhautheomộtcáchchỉcóthểđượcmiêutảnhưmộtvũđiệutỉmỉ,trauchuốtvàchínhxác.

Nhânvậtđitiênphongtrongphươngphápphântíchđượcgọitêntheobảnchấtlà“sựhàihòanhịpnhàngvimôtrongvănhoá”,lànhàkhoahọchànhviWilliamCondon.Trongcôngtrìnhnghiêncứuvàonhữngnăm1960,ôngđãnỗlựcgiảimãmộtđoạnphimdàibốngiâyrưỡitrongđómộtphụnữnóivớichồngconkhibữaăntốivừakếtthúc:“Cảhaibốconnênthấyrằngnhàtanênđiănnhàhàngmỗingày.Đãhàngthángtrời,chúngtakhôngcóđượcbữatốinhưthế”.Ôngchianhỏđoạnphimthànhnhữngphânảnhriêngbiệt,mỗiphânảnhchỉkéodàikhoảnghaiphầnbagiây.Rồisauđó,ôngxemđi,xemlạinhưmôtảdướiđây:

Đểnghiêncứukỹtổchứcvàchuỗivậnhànhcủahànhvinày,cáchtiếpcậnnhấtđịnhphảitựnhiênhoặctheokiểu“nhậpgiatuỳtục”.Anhchỉngồixem,xem,rồilạixemcảnghìntiếngđồnghồchotớikhisườntrậttựtrongtàiliệunghiêncứuhiệnra.Nógiốngnhưcôngviệcchạmtrổ…Nghiêncứutiếptụchémởthêmnhữngtrậttựkhác.Khitôixemđixemlạiđoạnphim,tôiđãđánhgiásailầmvềkhônggiandiễnrahoạtđộnggiaotiếpgiữahaicánhân.Ởmộtmứcđộnàođó,khônggiannàylàmộtkiểumẫu.Bạngửithôngđiệp,vàngườinàođósẽhồiđáplại.Thôngđiệptruyềntừchỗnàysangchỗkhác,tớimọinơi.Nhưngcóđiềugìđóhơikhangkhácvềđiềunày.

TiếnsĩCondonmấtmộtnămrưỡinghiêncứucuốnbăngđó.Cuốicùng,ông

Page 59: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đãtìmrađiềuluôncảmnhậnđượctừtrướcđólà:“Ngườivợlắcđầungaykhicánhtayngườichồngđưalên”.Từđó,ôngnghiêncứuthêmnhữngcửđộngvimô,nhữngmẫuphimcắtkhácđượcchiếuđichiếulạichotớikhiôngnhậnrarằng:cùngvớinóivàlắngnghe,cảbathànhviêntronggiađìnhngồiquanhbànănđềuthamgiavàomộtquátrìnhmàônggọilà“sựđồngđiệutươngtác”.Hànhđộnggiaotiếpcủahọ,nhữngđoạnnóichuyệncủahọcómộthìnhkếvậtlýnhịpnhàng,hàihòa.Mỗingườitrongkhoảngthờigian2/3khunggiây,hoặcnhiềuhơnhaiđếnbalầnsẽnhúnvai,hấtcằm,nhíumàyhayvungkhoáttay,rồiduytrìnhữngcửđộngđó,dừnglại,chuyểnhướngvàquayvòngbắtđầulại.Điềuquantrọngnhấtlànhữngcửđộngtrênkhớpchínhxácvớithờiđiểmphátngôncủamỗingười-đặctả,nhấnmạnhvàtỉmỉhóatrongquátrìnhphátâm-dovậyngườinóitrongảnhhưởngđặcthùcũngcuốntheomộtvũđiệuvớinhữngcâunóicủachínhmình.Cùngthờiđiểmđó,nhữngngườikhácngồixungquanhcũngđangđắmtheovũkhúc,cửđộngmặt,bờvai,tayvàcảcơthểtheocùngnhịpđiệu.Tấtcảmọingườikhiđangnhúnnhảytheomộtbàihátcũngcócửđộngtươngtự.Chínhthờigianngừngnghỉvàkhaipháttrongcácviđộngtáccủamỗingười-trạngtháiđộngvàtĩnhcủacơthểvàkhuônmặt-đãtrởnênhoànhảotrongsựhàihòa.

Nghiêncứusaucũnghélộrằng,khôngchỉcócửchỉmàcảnhịpđiệucủacuộcnóichuyệncũngđượclàmchohàihòavớinhau.Khihaingườinóichuyện,âmthanhlờinóivàcảcườngđộđềuhướngvàosựcânbằng.Tốcđộlờinói-tứcsốlờinóiđượcbậtramỗigiây-đềucânbằng.Tươngthíchvớikhíacạnhmớiđượcbiếttớinhưsựtiềmtànglàkhoảngthờigianrơivàogiữathờiđiểmmộtngườinóingừngnóivàngườikhácbắtđầu.Haingườicóthểthamgiavàocuộcnóichuyệnvớirấtnhiềuhìnhtháiđốithoạikhácnhaunhưngđasốđềubắtđầungaylậptứctừnhữngnềntảngthôngthường.Tấtcảchúngtaluônlàmnhưvậy.Đứatrẻsơsinhbéxíu,dùmớimộthayhaingàytuổi,vẫncónhữngcửđộngđầu,khuỷutay,bảvai,hôngvàchânkhớpvớinhữnghìnhtháilờinóicủangườilớn.Sựđồngđiệuđóthậmchícònđượctìmthấytrongcảnhữngtươngtácgiữangườivớikhỉmìnhngười.Đólàmộtphầncủaquátrìnhmàchúngtađãnắmbắtđượcsơbộ.

KhiTomGauvàtôingồiđốidiệnnhautrongvănphòngcủaông,chúngtôihầunhưngaylậptứcnhậpvàomộtsựhoàhợpvậtlýtrongsuốtcuộcnóichuyện.Cảhaichúngtôicùngđangkhiêuvũ.Dùthậmchítrướcđó,Gaucốdùnglờilẽthuyếtphụctôivàônggiaokèovớitôibằngmọicửđộngvàlờinói.Vậyđiềugìkhiếnchovachạmngônngữcủatôivớiônglạikhácbiệt,vàphứctạphơnhẳnnhữngvachạmgiaotiếphàngngàycủatôi?ĐókhôngphảivìGauđangcốcôngcầnmẫnhoàhợpbảnthânmìnhvớitôi.Mộtvài

Page 60: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

cuốnsáchtrênviếtrằngnhữngngườilàmcôngviệcthuyếtphụcnêncốgắnglấymẫuchungvềdángđiệuhayphongcáchtròchuyệntừkháchhàngcủamìnhđểhìnhthànhcácmốiquanhệ.Nhưnglýthuyếtđóđượcchứngminhlàvônghĩa.Nóchỉkhiếnngườikháckhóchịuhơnmàthôi.Mộtcáchthứcrõrànglàgiảdối.

Điềuchúngtađangnóiđếnchínhlàmộthìnhthứcphảnứngsiêutầm,mộtkhảnăngsinhlýhọccơsởmàbảnthânchúngtahầunhưkhôngnhậnthứcđược.Vàdườngnhưtrongtấtcảnhữngtìnhcảnhkhókhănđặctrưngcủaconngười,cómộtsốngườilạichiếmđượcnhiềuưuthếtronghìnhthứcphảnánhnàyhơnhẳnnhữngngườikhác.Ýnghĩacủaviệccóđượcmộtcátínhmạnhmẽhaycósứcthuyếtphụcchínhlàtacókhảnănglôicuốnngườikhácvàonhịpđiệucủariêngmìnhvàluậnramệnhngữcủasựtươngtác.Trongmộtsốnghiêncứu,nhữngsinhviêncómứcđộđồngđiệucaovớigiáoviêncủamìnhsẽvuivẻhơn,nhiệttình,hứngkhởivàcũngdễdãihơn.NhữnggìtôicảmnhậnđượctừGaulàchínhtôiđãbịôngcuốnhút.Dĩnhiên,đókhôngphảilàsứccuốnhútgiớitínhmàlàsựcuốnhútbaotrùmvìcuộcnóichuyệngiữahaichúngtôiđượckiểmsoátbởimệnhngữcủaôngchứkhôngphảicủatôi.Tôicảmthấymìnhđangtrởnênđồngnhấtvớiông.JosephCappella,giảngviêngiảngdạytạitrườnggiaotiếpAnnenbergcủaĐạihọcPennsylvania,nói:“Nhữngnhạccôngtàihoavàcảnhữngdiễngiảxuấtsắcđềubiếtđiềunày.Họbiếtkhinàođámđôngđanghướngđếnmình,thựcsựđồngnhấtvớimìnhtrongnhiềuđộngtácvàrồigậtđầu,rồiyênlặng,tậptrung”.Thậtkhóchấpnhậnquanđiểmnàybởivìbảnthântôikhôngmuốnbịcuốnvàodòngxoáyđó.Tôitựphòngvệlạinó.Tuynhiên,bảnchấtcủaNgườiBánHànglànhưvậy,ởmộtmứcđộnàođó,khônggìcóthểkìmhãmđượchọ.TiếnsĩMoinelạinóivềGau“TomGaucóthểxâydựngđượcmứcđộtintưởngvànhữngmốiquanhệtốtchỉtrongnămhaymườiphúttrongkhiđasốchúngtaphảitốncảnửatiếngđồnghồđểthựchiện”.

Ngoàiracònmộtkhíacạnhkhácnữa,cụthểhơntrongluậnđiểmnày.Khihaingườitròchuyện,họkhôngchỉrơivàotrạngtháihàihòatựnhiênvàpháttiết,họcònhoàhợptrongcáigọilàtàibắtchướctựvậnđộng.Nếutachomọingườixemnhữngbứcảnhchụpmộtkhuônmặttươicườihaymộtkhuônmặtcaucó,họcũngsẽmỉmcườilạihaycũngcaucólạimặcdầucólẽđóchỉlànhữngthayđổirấtnhẹcủacơmặtchỉcóthểghilạibằngnhữngthiếtbịcảmbiếnđiệntử.Nếutôicóvôtìnhđậpbúavàongóntaycáicủamìnhthìtấtcảnhữngngườinhìnthấyđềubiểulộsựđauđớn:họsẽbắtchướctrạngtháicảmxúccủatôi.Cảmgiácnàychínhlàsựthôngcảm.Chúngtabắtchướccảmgiáccủangườikhácnhưmộtcáchbiểulộsựủnghộvàquantâmvàthậmchícơbảnhơn-nhưlàmộtcáchgiaotiếpvớingười

Page 61: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

khác.

Trongcuốnsáchnổibật,đượcviếtnăm1994cótênEmotionalContagion(Sựlâynhiễmcảmxúc),hainhàtâmlýhọcElaineHatfield,JohnCacioppovànhàsửhọcRichardRapsonđãđithêmmộtbướcnữa.Theohọ,bắtchướccũnglàmộttrongnhữngphươngtiệnmàdựavàođóchúngtagâyảnhhưởnglênngườikhácbằngcảmxúccủamình.Nóicáchkhác,nếutôicómỉmcười,khibạntrôngthấy,bạncũngsẽcườiđáplại-dodùđóchỉlàmộtnụcườivôcùngnhẹ,diễnrakhôngquávàitíchtắc.Hànhđộngđókhôngchỉchothấybạnđangbắtchướchayđồngcảmvớitôimànócònthểhiệnmộtphươngthứcsansẻhạnhphúctừtôisangbạn.Cảmxúccũnglâytruyền,nhưngtheocáchthứchoàntoànthuộcvềtrựcgiác.Tâmhồncủatấtcảchúngtabịlôicuốnbởimộtngườicótâmtrạngtốtđangởquanhta.Nếunghiềnngẫmkỹ,chúngtasẽthấy,ởmộtmứcđộnàođó,kháiniệmtrênkhácơbản.Chúngtachỉđơnthuầnchorằng,nétbiểuđạttrênkhuônmặtcũngđồngthờilàsựphảnánhcủamộttrạngtháinộitâm.Khithấyhạnhphúc,tôisẽcười,cònkhibuồnnản,tôisẽcaucó.Cảmxúc,dođó,đitừtrongrangoài.Cònsựlâytruyềncảmxúccơbảnchorằng,điềungượclạicũngđúng.Nếutôicóthểlàmbạncườithìđồngthờitôicũngcóthểlàmchobạnhạnhphúc.Nếutôikhiếnbạncaucó,tôicũngkhiếnbạnbuồnbực.Cảmxúc,khixéttrêntrườngnghĩanày,lạiđitừngoàivàotrong.

Mộtkhinghiêncứucảmgiáctheodòngtừngoàivàotrong,chúngtahoàntoàncóthểhiểuđượclàmthếnàomộtsốngườicóthểcóđượcảnhhưởngtolớnlênngườikhác.Nóiđúnghơn,mộtsốngườitrongchúngtarấtgiỏibiểuđạttâmtưvàtìnhcảm.Điềuđónóilênrằngnhữngngườinàylâytruyềncảmxúcxavàrộnghơnhẳnnhữngngườicònlại.Cácchuyêngiatâmlýhọcgọihọlà“Nhữngngườitruyềngửi”.Họcócátínhrấtđặcbiệt.Cơchếsinhlýhọcởhọcũngrấtkhácbiệt.Vídụ,cácnhàkhoahọcnghiêncứukhuônmặtcôngbốrằngcónhữngsựkhácbiệtrấtlớnvềcơmặt,vềhìnhdángvàvềcảsựlantỏacơgiữangườivớingười.“Tìnhhuốngnàykhônggiốngnhưtrongyhọc”,Cacioppogiảithích:“Cóngườitruyềnđạthếtsứcdiễncảmnênchắcchắncũngsẽcónhữngngườingheđặcbiệtnhạycảm.Sựlâytruyềncảmxúckhôngphảilàmộtcănbệnh.Nógầntươngtựnhưmộtkỹnăng”.

HowardFriedman,nhàtâmlýhọctạiĐạihọcCaliforniaởRiverside,đãtiếnhànhmộtnghiêncứumàônggọilàAffectiveCommunicationTest(BàiKiểmTraSựGiaoTiếpGâyCảmXúc)đểđánhgiákhảnănglâylancủacảmxúc.Bàikiểmtranàylàmộtđiềutradocánhânôngtựthựchiệnvới13câuhỏiliênquantớinhữngvấnđềnhư:Liệubạncóimlặngkhinghemộtđoạnnhạc

Page 62: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

khiêuvũtuyệtvờikhông?Bạncườitođếnmứcnào?Bạncóchạmvàobạnbèkhinóichuyệnvớihọkhông?Bạncósứchútđếnđâutrongnhữngcáiliếcnhìnđầyquyếnrũ?Hayliệubạncóthíchtrởthànhtrungtâmcủasựchúýhaykhông?Sốđiểmcaonhấtcóthểđạtđượctrongbàitrắcnghiệmnàylà117điểm,vàsốđiểmtrungbình,theoFriedman,ởvàokhoảng71điểm.

Vậysốđiểmcaocóýnghĩanhưthếnào?Đểtrảlờichocâuhỏinày,Friedmanđãtiếnhànhmộtthínghiệmhếtsứcấntượng.Ôngchọnrakhoảngvàichụcngườighiđượcđiểmsốrấtcaotrongtrắcnghiệmcủamình-trên90điểm-vàvàichụcngườikhácvớiđiểmsốrấtthấp-dưới60điểm-rồiđềnghịhọđiềnvàomộtbảngcâuhỏiđiềutrađểđánhgiáxemhọcảmthấynhưthếnào“ngaytạithờiđiểmhiệntại”.Ôngtậptrungnhữngngườicósốđiểmcaovàocáccănphòngriêngrẽ,rồighéptừngngườivớihaingườicóđiểmsốthấp.Họđượcyêucầungồivớinhautronghaiphút.Họcóthểnhìnnhaunhưngkhôngđượcnói.Sauđấykhikếtthúcmỗilượt,họlạiđượcyêucầuđiềnvàomộtbảngcâuhỏiđiềutrachitiếtvềcảmxúchiệntạicủamình.TiếnsĩFriedmanpháthiệnrarằngchỉtrongvònghaiphútvớikhôngmộtlờinàođượcthốtra,nhữngngườicóđiểmsốthấpcuốicùngđãlâytâmtrạngcủangườiđiểmsốcao.Nếunhữngngườicósứchútvớisốđôngtrởnênchánnản,thấtvọng,cònnhữngngườikhôkhan,bìnhthườnglạiđanghoanhỉthìcuốicùng,sauhaiphútnhữngngườikhôkhan,bìnhthườngcũngsẽcócảmgiácchánnản,suynhược.Song,điềungượclạikhôngxảyra.Chỉduynhấtnhữngaicósứcbiểucảmrộngrãimớicóthểlâytruyềnchongườikháccảmxúccủahọ.

PhảichăngđâycũngchínhlàđiềuTomGauđãlàmđượcvớitôi?Yếutốthuhúttôinhiềunhấttronglầngặpgỡôngchínhlàgiọngnóicủaông.Gaucóchấtgiọngcủamộtcasĩopera.Cólúc,ôngnóinăngrấtnghiêmtúc(Ôngrấtthíchnói:“Xinlỗi,Gìcơạ”?)Cólúc,ônglạikéodàigiọng,biếngnhácvàdễdãi.Cónhữngkhi,ônglạiphảngphấtnụcườikhinói,khiếnchotừngữôngthốtranhưngânlênvớitiếngcười.Trongmỗitrạngtháibiểuđạtnhưthế,gươngmặtôngsẽsánglêntuỳứng,rồicửđộngthoảimáivàkhéoléotừtrạngtháinàysangtrạngtháikhác.Khônghềcósựmơhồ,nhậpnhằngtrongnétbiểuhiện.Mọithứnhưđãđượcvẽlênkhuônmặtông.Tấtnhiên,tôikhôngnhìnthấygươngmặtcủamìnhnhưngtôiđoánnósẽphảnchiếugươngmặtcủaGau.Lúcnày,sẽrấtthúvịnếutaxemxétngượclạithínghiệmvớicửđộnggậtgùvànhữngchiếctainghe.Đólàvídụvềviệcconngườibịthuyếtphụctheochiềutừngoàivàotrong,từmộtcửchỉbênngoàiđãảnhhưởngtớimộtquyếtđịnhnộitại.LiệutôicógậtđầukhôngkhiGaugậtđầu?VàtôicólắcđầukhôngkhiGaulắcđầu?Mãivềsau,tôimớigọilạivàđềnghịônglàmthửbàitrắcnghiệmvềsứchútsốđôngcủaHoward

Page 63: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Friedman.Khihaichúngtôilướtquabảngcâuhỏi,từngcâu,từngcâumột,ôngbắtđầumỉmcườiýnhị.Ởcâuhỏithứ11“Tôirấtdởmônkịchcâmvànhữngtròkhácnhưtròđốchữ”Gaucườiphálên.“Tôirấtkhánhữngmônđóđấy!Tôitoànthắngtrongtròchơiđốchữthôi”.Chưaphảilàconsốtuyệtđối117nhưngôngđãghiđược116điểm.

12.

Vàonhữnggiờkhắcđầutiênngày17tháng4năm1775,nhữngngườiđànôngsốngởLexingtonbangMassachusetts,bắtđầutậphợptạitrungtâmthịtrấn.Tấtcảtừ16đến60tuổiđềumangtheovũkhítựtạonhưsúngnòngdài,kiếmvàcảsúngngắn.Ngaykhitiếngchuôngbuổisánghômđóvanglên,lựclượngcủahọtănglênđángkểbởitừngtốp,từngtốpnhómvũtrangđếntừnhữngthịtrấnxungquanh.TừDedhamcó4tốp.TạiLynn,tấtcảđànôngđềutìmđếnLexington.Ởnhữngvùngxahơnvềhướngtâydùkhôngđượcthôngbáotrước,nhưngbuổisánghômđó,ngườidâncũngrấtkhẩntrươngđếnthamgiavàotrậnđánhtạiLexingtonvàhọđãbỏcảcàycuốctrênđồng.Ởnhiềuthịtrấn,gầnnhưtoànbộđànôngđềuđượctậphợpchotrậnđánh.Mọingườikhôngcóquânphục,đồngphụcnênhọmặcquầnáothườngngày,nhữngchiếcáokhoácdàychốnglạicáigiábuốtcủabuổisángsớmvànhữngchiếcmũvànhrộng.

KhidânchúngthuộcđịađangđổdồnvềLexingtonthìquânđộichínhquycủaAnhcũngđangtậptrungđộihìnhtiếnvềnơiđây.Đếnchậptối,nhữngngườilínhtiênphongcóthểnhìnthấyxungquanhhọtrongánhchiềumờtỏrấtnhiềuquânlínhđượcvũtranglaoquanhữngcánhđồngliềnkề-quânđộiAnhđangvộivãtiếnnhanhhơntớiLexington.Khitiếngầnsáttrungtâmthịtrấn,quânAnhđãnghethấytiếngtrốngđánhdồnxaxadộiđến.Cuốicùng,khihaibêngiápmặt:chưađến100quândâncủalựclượngbảovệđịaphươngđốiđầuvớihàngtrămlínhAnh.Trongtrậnđánhđầutiênđó,quânAnhbắtđượcchỉhuycaonhấtcủathuộcquốc,vàhạbảyngườibênlựclượngchốngđối.Tuynhiênđómớichỉlàmộttrongrấtnhiềutrậnđịacủangàyhômđó.KhitiếptụchànhquânđếnConcordvớihivọngtìmđượcnhữngkhosúngvàđạndượcmàtheothôngtintìnhbáolàcócấtgiữởđó,thêmmộtlầnnữa,quânAnhlạiđụngđộvớiquântựvệđịaphương.NhưnglầnnàyquânAnhđãbịđánhbại.ĐólàthờikhắcđầutiêncủaCuộcCáchMạngMỹ,mộttrậnchiếnmàtrướckhikếtthúcnóđãđượcdựđoánlàđẫmmáuvàhuyđộngđồngloạttoànthểmộtquốcgiađangbịlệthuộc.Khicácnhàlãnhđạothuộcquốctuyênbốđộclậpvàonămtiếptheo,sựkiệnnàytrởthànhchiếnthắngchotoànbộmộtquốcgia.Nhưngđókhôngphảilàđiểmkhởiđầu.Điểmkhởiđầuthựcsựlàmộtbuổisángmùaxuânlạnhgiá,một

Page 64: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đạidịchtruyềnkhẩuđượcpháttánđitừmộtcậubéchănngựatớikhắpmọivùngcủaxứNewEngland,thôngquasốítnhữngcánhânđặcbiệt:mộtsốlàNgườiBánHàngvàmộtnhânvậthộitụkhảnăngthiênbẩmđặcbiệtcủacảmộtNhàThôngTháivàmộtNgườiKếtNối.

Page 65: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

3.YếutốkếtdínhSesamestreet,Blue’scluesvànhữngvirusgiáodục

Cuốithậpkỷ1960,nhàsảnxuấtchươngtrìnhtruyềnhình,JoanGanzCooney,đãkhởiphátmộtđạidịchmới.MụctiêuJoanhướngtớilànhữngđứatrẻtừbađếnnămtuổi.Tácnhânlâynhiễmlàtruyềnhìnhvàthứvirusbàmuốnpháttánlàhọctập.Chươngtrìnhcóthờilượngchẵnmộtgiờđồnghồvàđượcphátliêntụcnămngàymộttuần,vớihivọngnếuchừngđóthờigianđủsứclâytruyềnthìchươngtrìnhsẽtrởthànhmộtĐiểmBùngPhátmớitronggiáodục:đemđếnchonhữngemcóhoàncảnhkhókhănmộtbàihọcvỡlòngtrướckhibướcvàobậctiểuhọc,pháttánđicácgiátrịtiềnhọcđườngtừnhữngngườitheodõichươngtrìnhtớinhữngngườikhôngtheodõi,lantruyềnảnhhưởngsangcácemnhỏ,cácbậcphụhuynhvàsẽkéodàiđếnđộtạorađượctácđộngtốtngaycảkhicácemngừngxemchươngtrình.Cooneycólẽđãkhôngsửdụngcáckháiniệmhaymôtảnhữngmụctiêucủamìnhchínhxáctheocáchthứcnóitrên.Nhưngvềbảnchất,nhữnggìCooneymuốnthựchiệnvẫnlàtạoramộtđạidịchhọctậpđốiphólạiđạidịchnghèođóivàthấthọcđanghoànhhoànhlúcđó.BàđặttênchoýtưởngnàylàSesameStreet.

Dùsaođichăngnữa,đâycũnglàmộtýtưởngrấttáobạo.Truyềnhìnhlàphươngtiệntiếpcậnsốđônghiệuquả,rấtnhanhchóngvàkhôngtốnkém,vừamangtínhgiảitrílạivừagâyđượcấntượngmạnh.Thếnhưng,truyềnhìnhvẫnkhôngphảilàmộtsânchơimangtínhgiáodụcchuyênbiệt.GerandLesser,chuyêngiatâmlýtạiĐạihọcHarvard,ngườicùngthamgiavớiCooneyxâydựngSesameStreetchobiếtlầnđầutiênnhậnđượclờiđềnghịmờithamgiavàodựánhồicuốinhữngnăm1960,ôngđãrấthoàinghi.Ôngkểlại:“Tôirấtchútrọngđếnsựhàihòagiữaphươngphápdạydỗvànhữnghiểubiếtvềtâmlýbọntrẻ.Nếucốcôngtìmrađượcưuđiểmcủabọntrẻ,bạnsẽgiúpchúngpháthuyđượcnhữngưuđiểmđó.Nếucốcônghiểuchođượcnhữngđiềucònchưahoànthiệnởchúng,bạnsẽgiúpchúngtránhđượcnhữngkhuyếtđiểmđó.Rồibạnsẽthửvàdạydỗbọntrẻtheonhữnghiểubiếtsơlượcvềchúng…Truyềnhìnhkhôngcóđượctiềmnăngvàsứcmạnhđểthựchiệnđượcđiềuđó”.Đểđạtđượchiệuquả,quátrìnhdạydỗphảimangtínhtươngtác.Nóphảikhuyếnkhíchtừngcánhânđứatrẻthamgiahoạtđộng;phảivậndụngđếntấtcảcácgiácquan;vàphảicókhảnăngphảnhồicáchànhvicủađứatrẻ.Thếnhưngtivilạichỉlàmộtcáihộpbiếtnói,khônghơnkhôngkém.Cáccuộcthínghiệmthườngchothấynhữngemkhiđượcyêucầuđọcmộtđoạnvănrồisauđấyđượckiểmtralạithườngđạt

Page 66: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

điểmcaohơnnhữngemtheodõichủđềtươngtựtrêntruyềnhình.Đốivớicácchuyêngiagiáodục,truyềnhìnhđượcđánhgiálàcó“mứcthamgiathấp”.Truyềnhìnhgiốngnhưmộtđợtcúmcóthểlâylanrấtnhanhtrongkhắpcộngđồngnhưnglạichỉgâyrasổmũinhẹvàbiếnmấtnhanhchóngsaumộtngày.

Tuyvậy,CooneyvàLessercùngngườicộngsựthứbalàLloydMorrisettthuộcquỹbảotrợMarkeltạiNewYorkvẫnquyếtđịnhbắttayvàothựchiện.Họlêndanhsáchmộtsốchươngtrìnhmangtínhsángtạohàngđầutrongthờigianđó.Họhọchỏi,vậndụngnhữngkỹthuậtquảngcáotrêntruyềnhìnhđểdạycácemnhỏlàmquenvớicácconsố.HọsửdụngnhữngcảnhphimsinhđộngtrongchươngtrìnhphimhoạthìnhmỗisángthứBảyđểdạycácemnhữngbàihọcvềbảngchữcái.Nhữngnhânvậtnổitiếngcũngđượcmờithamgiahát,múavàsắmvaitrongcáctiểuphẩmhàingắnvớimụcđíchđemđếnnhữngbàihọcvềtìnhđoànkếthayvềchínhcảmxúccủacácem.Khôngchỉdừngởđó,SesameStreethướngđếnnhữngmụctiêucaohơnvàcũngnỗlựchơnhẳnbấtcứmộtchươngtrìnhthiếunhinàokhác.Điềutuyệtvờilàchươngtrìnhrấtthànhcôngvàhiệuquả.Gầnnhưởbấtkỳgiaiđoạnnào,giátrịgiáodụccủamộtchươngtrìnhtruyềnhìnhluônphảiđượckiểmtratrước-vàtronglịchsửtruyềnhình,chưamộtchươngtrìnhnàolạiphảitrảiquanhữngkiểmtrakỹlưỡngvềtínhhọcthuậtcaonhưSesameStreet-cuốicùng,chươngtrìnhcũngđượcchứngminhlàcókhảnăngnângcaokỹnănghọcvàđọccủacáckhángiảnhỏtuổi.Chỉcórấtítnhàgiáodụcvàtâmlýhọctrẻemvẫnkhôngtinnổirằngchươngtrìnhđãtruyềnđithànhcôngthôngđiệpcótínhlâylantớikhắpcácgiađìnhcóconemthườngxuyêntheodõichươngtrình.NhữngngườikhaisinhraSesameStreetđãlàmđượcmộtđiềuphithường.VàcâuchuyệnvềquátrìnhthựchiệnSesameStreetchínhlàmộtminhhọahoànhảochoquyluậtthứhaitrongĐiểmBùngPhát-Yếutốkếtdính.Cooneyvàcộngsựcủabàđãpháthiệnrarằngchỉbằngnhữngđiềuchỉnhnhỏnhưngcóýnghĩaquyếtđịnhtrongcáchthứctrìnhbàyýtưởngtrướcnhữngtrẻchưađếntuổiđihọc,họcóthểkhắcphụcđượcđiểmyếucủatruyềnhìnhkhiđóngvaitròlàcôngcụdạyhọcvàthựchiệnđượcnhữngđiềumàchínhhọcũngphảicôngnhậnlàđángnhớ.SesameStreetthànhcôngvìđãtìmđượccáchkhiếntruyềnhìnhtrởnêncósứckếtdínhhơn.

1.

TheoQuyluậtthiểusốmàtôiđãđềcậpđếntrongchươngtrước,mộtyếutốcóvaitròtốiquantrọngtrongcácđạidịchchínhlàđặcđiểm,tínhcáchcủangườiđưatin.Mộtđôigiày,mộtlờicảnhbáo,mộtsựlâynhiễmhaymộtbộ

Page 67: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

phimcóthểcósứclâylancaorồibùngphátchỉđơngiảnvìđãđượckếthợpvớimộtkiểucánhânđặcbiệtnàođó.Nhưngtrongtấtcảcácvídụtrênđây,tôiđặtragiảđịnhrằngtựbảnthânthôngđiệpđãlàmộtthứgìđócókhảnăngbùngphát.PaulReverekhởiphátmộtđạidịchtruyềnkhẩubằngthôngtin“QuânAnhđangđến”.Nhưngnếuthayvìthôngtinnày,chuyếnđiđêmđócủaPaulchỉlàđểthôngbáocửahàngcủaôngđangbángiảmgiácahợpkimthiếc,thìngaycảông,mộtngườivôcùngtàinăngvàkhéoléo,cũngkhôngthểlàmkinhđộngtoànbộvùngMassachusetts.

Tươngtựnhưthế,RogerHorchowgửifaxchotấtcảbạnbècủamìnhgiớithiệuvềnhàhàngôngđượccongáiđưađến,thựchiệnbướcđầutiêncủaquátrìnhtạophátmộtdịchtruyềnkhẩu.Thếnhưng,rõràng,đểmộtdịchtruyềnkhẩucóthểbùngphátthìnhàhàngđónhấtđịnhphảilàmộtnhàhàngthựcsựtuyệtvời.Nóphảilànhàhàngđểlạiấntượngtốtchocácthựckháchđếndùngbữa.Trongcácđạidịch,vaitròcủangườitruyềnphátlàkhôngthểphủnhận:họlàyếutốkhiếnthôngđiệplantỏa.Nhưngnộidungcủathôngđiệpcũngquantrọngkhôngkém.Vàmộtđặctínhcụthểtạonênthànhcôngcủathôngđiệpchínhlàđặctính“kếtdính”.Liệuthôngđiệp-nhưđồăn,bộphim,haysảnphẩm-cóđángnhớkhông?Vànếucó,liệunócóđángnhớđếnđộtạorađượcnhữngthayđổithôithúcmộtaiđóphảihànhđộnghaykhông?

Kếtdínhởđâycóvẻnhưlàsựdễhiểuvàrõràng.Khimuốnchắcchắnnhữngđiềumìnhnóirasẽđượcnhớđến,hầuhếtchúngtasẽnhấnmạnhlờinóicủamình.Tasẽnóitovàlặpđilặplạinhiềulầnnhữngđiềuphảinói.Đâycũnglàđiềumànhữngngườilàmmarketingcholàđúng.Trongngànhquảngcáo,cómộtcâucáchngônnhưthếnày:mộtchươngtrìnhquảngcáophảiđượcxemítnhấtsáulầntrướckhingườitacóthểnhớđếnnó.VàcâucáchngônnàyđãtrởthànhbàihọcnằmlòngđốivớiCoca-ColahayNike,nhữngnhàsảnxuấtcóngânsáchhàngtrămtriệuđôlađểchichomarketingvàđủnănglựctàichínhđểtungthôngđiệpcủamìnhdồndậptrêntấtcảcácdạngphươngtiệntruyềnthông.Tuynhiên,phươngphápnàykhôngphảilúcnàocũnghữudụngvớitấtcả;chẳnghạnnhưmộtnhómngườicốcôngkhuấyđộngmộtđạidịchvănhóavớisốngânsáchítỏivàtoànbộthờilượngphátsóngtrêntruyềnhìnhchỉgóigọntrongmộtgiờđồnghồlàmộtkếhoạchkhôngkhảthi.Vậycóhaykhôngnhữngcáchthứcvớiquymônhỏhơn,tiếnhànhkhônkhéohơn,dễdànghơnđểkhiếnmộtđiềugìđótrởnêncósứckếtdính?

Hãycùngxemxétlĩnhvựcmarketingtrựctiếp.Giảsửcómộtcôngtyđặtquảngcáotrênmộttạpchíhoặcgửithưtrựctiếpcóđínhkèmphiếudự

Page 68: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thưởngđếnkháchhàngđểngườiđọcgửilạiýkiếnphảnhồitrênphiếuđiềutravềsảnphẩm.Tiếpcậnkháchhàngthôngquathôngđiệpkhôngphảilàphầnkhókhăntrongmarketingtrựctiếp.Cáikhóchínhlàkhiếnkháchhàngdừnglại,đọcquảngcáo,nhớvàsauđó,hànhđộngtheothôngđiệpquảngcáo.Đểtìmrađượcloạihìnhquảngcáocóhiệuquảtốtnhất,nhữngnhàlàmmarketingtrựctiếpđãthựchiệnnhữngkiểmtratrênphạmvirộng.Vớicùngmộtnộidungquảngcáo,họxâydựngnhiềuphiênbảnkhácnhaurồichochạyđồngloạtởcácthànhphốkhácnhauvàtiếnhànhsosánhtỷlệphảnhồicủamỗiphiênbản.Cácnhàlàmquảngcáotruyềnthốngthườngđịnhtrướcýtưởngvềcácyếutốgiúpvậnhànhquảngcáo:tínhhàihước,thiếtkếđồhọahấpdẫn,vàsựxuấthiệncủamộtngườinổitiếng.Trongkhiđó,nhữngngườilàmmarketingtrựctiếprấtítquyếtđịnhtrướcnhưvậy,bởisốlượngphiếudựthưởngđượcgửivềhaysốngườigọiđếnsố800phảnhồithôngtinvềquảngcáotruyềnhìnhmanglạichohọmộtphươngthứcđánhgiákháchquanvàchínhxácvềtínhhiệuquảcủaquảngcáo.Trongthếgiớiquảngcáo,nhữngngườilàmmarketingtrựctiếplànhữngmônsinhthựcthụcủathuyếtkếtdínhvànhiềukinhnghiệmđángchúýcủahọkhitiếpcậnkháchhàngđếntừchínhnhữngthànhquảnghiêncứucủahọ.

Chẳnghạnnhưvàonhữngnăm1970,nhàmarketingtrựctiếpđãđivàohuyềnthoại,LesterWunderman,đãđấutrậncuốicùngvớiMcCannEricksoncủahãngMadisonAvenueđểgiànhđượcsựtínnhiệmcủahãngthuColumbiaRecordClub.Cũngnhưbâygiờ,vàothờiđiểmđó,Columbialàmộttrongnhữnghãngnhậnđặthàngquathưlớnnhấttrênthếgiới,vàWundermanđãphụtráchcôngviệcquảngcáochoColumbiaRecordkểtừkhihãngnàythànhlậpvàonhữngnăm1950.Tuyvậy,ColumbiađãquyếtđịnhthuêMcCannđểchorađờimộtloạtcácquảngcáotruyềnhình,hỗtrợchoquảngcáomarketingtrựctiếpquabáochícủaWunderman.Đókhôngphảilànhữngchươngtrìnhquảngcáolúcnửađêmvớiconsố800miễnphímàlànhữngtiêuđiểmtruyềnhìnhchuẩnmực,đượcthiếtkếchỉnhằmnângcaonhậnthứccủakháchhàngvớinhữngdịchvụcủahãng.Dovậy,cóthểhiểuđượcWundermanđãthấtvọngnhưthếnào.ÔngđãchèoláivậnmệnhcủaColumbiaRecordtrongkhoảng20nămvàôngkhôngthíchviệcchiasẻdùchỉlàmộtphầnnhỏcôngviệccủamìnhchođốithủcạnhtranh.Wundermancũngkhôngbịthuyếtphụcbởiýkiến:chiếnlượcquảngcáocủaMcCannthựcsựđemđếnmộtlợiíchnàochoColumbiaRecord.Đểgiảiquyếtvấnđề,ôngđãđềnghịtiếnhànhmộtbàikiểmtrađánhgiá.Theoông,Columbianênthựchiệnmộtquảngcáokhác,bổsungđầyđủchochươngtrìnhquảngcáotrêntạpchíđịaphươngTVGuideandParadedohãngôngthựchiệnở26thịtrườngtruyềnthôngtrênkhắpnướcMỹ.McCannsẽđượcphépphátcácchươngtrìnhquảngcáo“nhậnthức”trêntruyềnhìnhở13thị

Page 69: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trường.13thịtrườngcònlạisẽdoWundermanđảmnhận.ChươngtrìnhquảngcáocủabênkhiếnlượngphảnhồivềquảngcáotrêntạpchíTVGuideandParadetănglênnhiềunhất,bênđósẽchiếnthắng.PhíaColumbiaRecordđãchấpthuậnvàmộtthángsauhọthốngkêkếtquảthuđược.PhảnhồithuđượctrongcácthịtrườngcủaWundermantănglên80%,ápđảoconsốkhiêmtốn19,5%củaMcCann.Wundermanđãgiànhthắnglợituyệtđối.

ChìakhóachosựthànhcôngcủaWundermanđượcbiếtđếnvớicáitên“sănlùngkhobáu”.TrêntấtcảcácquảngcáocủatạpchíTVGuideandParade,ôngđềnghịgiámđốcphụtráchmỹthuậtđặtmộthìnhhộpmàuvàngnhỏtrêngócphiếudựthưởng.Sauđó,ôngchoviếtmộtloạtcácquảngcáotruyềnhìnhtiếtlộthôngtinvề“BímậtvềchiếcHộpVàng”.Từnhữngchươngtrìnhquảngcáonày,khángiảbiếtrằngnếutìmthấyhộpvàngtrongtạpchí,hãyviếtlênđótêncủabấtkỳđĩahátnàocủahãngColumbiavàsauđóhọsẽđượctặngmiễnphíđĩahátđó.NhưlýthuyếtWundermanđưara,chiếchộpvànglàmộtdạngkíchphát.NóđưaralýdokhiếnkhángiảphảiđểmắtđếncáctrangquảngcáotrênTVGuideandParade.Nócũngtạorasợidâyliênkếtgiữathôngđiệpmàkhángiảnhìnthấytrêntruyềnhìnhvớithôngđiệpmàhọđọcđượctrênbáo.Chiếchộpvàng“khiếnngườiđọc/ngườixemtrởthànhmộtphầncủahệthốngquảngcáotươngtác.Ngườixemkhôngchỉđơnthuầnlàkhángiảmàcònlàngườitrựctiếpthamgia.Xemquảngcáolúcnàygiốngnhưkhichơimộttròchơi...Tínhhiệuquảcủatoànbộchiếndịchthậtquábấtngờ.Năm1977,khôngmộtquảngcáonàotrongkếhoạchquảngcáotạpchítrêndiệnrộngđemlạilợinhuậnchohãng.Nhưngbướcsangnăm1978,vớisựhỗtrợcủachươngtrìnhquảngcáoChiếcHộpVàngtrêntruyềnhình,tấtcảcácchươngtrìnhquảngcáotrêntạpchícứlầnlượtgặtháiđượclợinhuận-đâyquảlàmộtbướcngoặtchưatừngcó.

Điềuthúvịvềcâuchuyệnnàylàởchỗ,theonhữngdựđoánthôngthường,McCannlẽraphảilàngườigiànhchiếnthắng.Chiếchộpvàngcóvẻnhưchỉlàmộtýtưởngxoàngxĩnh,hếtsứctầmthường.ChínhhãngColumbiaRecordcũngđãhoàinghivềđiềunàyđếnđộWundermanphảitốnhàngnămtrờithuyếtphụchọchoôngđượclàmthử.Cònkhiđó,McCannlàmộttrongnhữngđứaconcưngcủaMadisonAvenue-mộtdoanhnghiệpnổidanhnhờtínhsángtạo,sựtinhtế,vànhạybén.Khôngnhữngthế,thờigianMcCannhoạtđộngtronglĩnhvựctruyềnthônglâuhơnWundermannhữngbốnlần.McCannđãmuađượcnhiềuthờilượngphátsóngvàogiờcaođiểm,còncácchươngtrìnhquảngcáocủaWundermanlạichỉđượcphátvàigiờvàobuổisángsớm.Trongchươngcuốicùng,tôisẽtrìnhbàykỹhơnvềcácđạidịchvàmộtphầnvềchứcnăngtruyềnthôngđiệpđếnmộtlượngngườirấtlớncủachúng.Vàkhixéttheotiêuchuẩnđó,McCannluônlàngườiđứngđầu.

Page 70: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

TấtcảnhữnggìMcCannthựchiệnđềuđúngđắnnhưnglạikhôngcóđiểmchạmnhẹcuốicùng,cáihộpvàng,yếutốmanglạitínhkếtdínhchothôngđiệpcủahọ.

Nếuxemxétkỹcácýtưởnghaythôngđiệpcủađạidịch,tasẽthấynhữngyếutốkhiếncácýtưởng,thôngđiệpđócóthểkếtdínhhóaralạicũngnhỏbévàdườngnhưbìnhthườngnhưchiếchộpvàngcủaWundermanvậy.Chẳnghạn,chúngtahãycùngxemxétnhữngthínghiệmvềtrạngtháisợhãidonhàtâmlýxãhộihọc,HowardLevanthan,tiếnhànhvàonhữngnăm1960.LevanthanmuốnbiếtliệuôngcóthểthuyếtphụcđượcmộtnhómsinhviênnămcuốicủaĐạihọcYaleđitiêmphònguốnvánhaykhông.Ôngđãchianhómsinhviênnàyrathànhnhiềunhómnhỏvàđưachomỗisinhviênmộtcuốnsáchnhỏbảytrang,giảithíchvềmứcđộnguyhiểmcủacănbệnh,tầmquantrọngcủaviệctiêmphòngvàthôngtinxácthựclànhàtrườngđangcóchươngtrìnhtiêmphònguốnvánmiễnphíchotấtcảnhữngsinhviênquantâmtạitrungtâmytếcủakýtúcxá.Cuốnsáchnhỏnàyđượcphátradướimộtsốphiênbảnkhácnhau.Mộtsốsinhviênnhậnđượcphầnphiênbản“gâysợhãicao”trongđómôtảuốnvánbằngnhữngthuậtngữgâyấntượngsâusắc,inkèmtheocảnhữngbứcảnhmàuchụpmộtđứatrẻđanglêncơncogiật,haychụpnhữngbệnhnhânbịbệnhuốnvánvớiốngthôngtiểu,nhữngthươngtổnphảiphẫuthuậtmổphếquản,rồicảốngthôngmũiđểthởoxysuyhôhấp.Còntrongphiênbản“ítgâysợhãi”,ngônngữdùngđểmiêutảnguycơcủacănbệnhuốnvánđượcgiảmnhẹvàkhônghềcóảnhđikèm.Levanthalmuốntìmhiểuxemnhữngcuốnsáchgiớithiệukhácnhaunhưthếsẽcótácđộngnhưthếnàolêntháiđộcủasinhviênvềcănbệnhuốnvánvàkhảnănghọchịuđitiêmphòng.

Ởmộtmứcđộnàođó,tahoàntoàncóthểđoánđượckếtquảcuộcthửnghiệm.Vềsau,khinhậnđượcphiếucâuhỏiđiềutra,dườngnhưtấtcảsốsinhviênđóđềuýthứcrấtrõvềnhữngnguyhiểmdocănbệnhuốnvángâyra.Tuynhiên,nhữngsinhviênđượcphátquyểnsáchphiênbản“gâysợhãicao”tintưởngvàotầmquantrọngcủaviệctiêmphònghơnvàkhảnăngcamkếtsẽtiêmphòngcũngcaohơn.Tuynhiên,tấtcảnhữngkhácbiệtnàybiếnmấtkhiLethavannhìnvàosốlượngsinhviênthựcsựđãđitiêmphòng.Mộtthángsaucuộcthínghiệm,gầnnhưkhôngmộtsinhviênnào-chỉvẻnvẹncó3%-đếntrungtâmytế.Vìmộtlýdonàođó,cácsinhviênđãquêntấtcảnhữngđiềuhọbiếtvềcănbệnhuốnván,nhữngbàihọcmàhọhọcđượcđãkhôngbiếnthànhhànhđộng.Haynóicáchkhác,thínghiệmnàyđãkhôngtạorađượcsựkếtdính.Vậy,nguyênnhânlàdođâu?

NếukhôngbiếtgìvềYếuTốKếtDính,cólẽchúngtasẽkếtluậnrằngcó

Page 71: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

điềugìđókhôngổntrongnhữngcuốnsáchmàcácsinhviênnhậnđược.Cóthểchúngtasẽphânvânliệunỗlựcgâysợhãitrongsinhviêncóphảilàphươngpháphợplýhaykhông;liệucótồntạiđịnhkiếnnàođóvềcănbệnhuốnváncảntrởcácsinhviênthừanhậntìnhtrạngnguyhiểmcủamìnhhaykhông;hoặccólẽchínhbảnthâncôngtácchămsócytếlàđiềukhiếncácsinhviênphảidèchừng.Dùcórơivàobấtkỳtrườnghợpnào,consố3%phảnhồiđãchothấyđểđạtđượcmụctiêuđềra,vẫncòncảmộtchặngđườngdàiphíatrước.Thếnhưng,lýthuyếtvềYếuTốKếtDínhlạigợiramộtvấnđềhoàntoànkhác.Theolýthuyếtnày,vấnđềởđâycólẽkhôngliênquanchútnàođếnýđồtổngthểcủathôngđiệp,vàtấtcảnhữnggìchiếndịchnàycầnchỉlàmộtchiếchộpvàngnhỏ.Chínhvìvậy,khiLevathanthựchiệnlạicuộcthínghiệm,chỉmộtthayđổinhỏcũngđãđủđểđẩytỷlệtiêmvắc-xinlênđến28%.Thayđổinhỏấychỉđơngiảnlàởtấmbảnđồkhukýtúcđượcthêmvào,cóđánhdấukhoanhtrònvịtrícủatrungtâmytếvàthờigiantiêmphòngđượcghirõ.

Nghiêncứunàychorahaikếtquảrấtthúvị.Thứnhấtlà:trong28%sinhviênđitiêmphòng,sốsinhviênnằmtrongnhóm“gâysợhãicao”vànhóm“ítgâysợhãihơn”lànhưnhau.Tấtcảnhữngđiểmlấnlướtđầythuyếtphụcđượcthêmvàotrongcuốnsáchphiênbản“gâysợhãicao”cũngđềukhônggâyrađượcbấtkỳmộttácđộngnào.Khôngcầnxemnhữngbứcảnhkinhkhủngkia,cácsinhviêncũngbiếtuốnváncóthểgâyranhữngnguyhiểmgìvàcầnphảilàmgìđểbảovệmình.Điềuthúvịthứhaichínhlàởchỗ:vìlàcácsinhviênnămcuối,chắcchắnhọphảibiếttrungtâmytếcủatrườngnằmởđâuvàchắcchắnđãtừngđếnđóvàilần.Vậynênđiềuđángnghingờlàliệucóbấtkỳaitrongsốhọthựcsựphảidùngđếnbảnđồcủacuốnsách?Haynóicáchkhác,thứmàchiếndịchnàycầnđểkíchphátkhôngphảilàsựthêmvàocủanhữngthôngtinmớibổsung,màlàsựthayđổitinhtếnhưngquantrọngtrongcáchtrìnhbày.Cácsinhviêncầnbiếtcáchlàmthếnàođểhoàhợpmọithứvềbệnhuốnvánvớicuộcsốngcủamình.Việcđưathêmvàotấmbảnđồvàbảngthờigiantiêmphòngđãbiếncuốnsáchtừmộtbàihọctrừutượngvềcácnguycơbệnhtật-mộtbàihọckhôngkhácbiệtsovớivôsốnhữngbàihọcmàthườngngàyhọvẫnnhậnđượctrongsuốtđờisinhviêncủamình-thànhmộtlờikhuyênsứckhỏeriêngtưvàthựctế.Vàkhitrởnênriêngtưvàthựctế,lờikhuyênđósẽtrởthànhđiềuđángnhớ.

TrongthínghiệmvềmứcđộsợhãicủaLevanthanvàcôngviệccủaWudermanởhãngColumbiaRecords,córấtnhiềungụýcóthểtrảlờichocâuhỏi-làmthếnàođểkíchphátvàkhiếncácđạidịchxãhộibùngnổ.Trongxãhộihiệnnay,chúngtađãbịlấnátquánhiềubởinhữngngườiluônđòihỏiđượcquantâm,chúý.Chỉtrongthậpkỷvừaqua,thờilượngdành

Page 72: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

choquảngcáotínhtrungbìnhtrênmộtgiờphátsóngđãtăngtừsáuphútlênchínphútvàconsốnàytiếptụctăngthêmmỗinăm.HãngMediaDynamicscótrụsởtạiNewYorkdựđoánrằngtrungbìnhhiệnnay,mỗingày,mộtngườiMỹphảixem254quảngcáokhácnhautrêntruyềnhình,tănggần25%sovớithờiđiểmgiữanhữngnăm1970.VớihàngtriệuwebsitetrênInternet,cáchệthốngdâycápmỗingàytảikhoảng50kênhchươngtrìnhvàchỉcầnlướtquadãytạpchícủabấtkỳhiệusáchnào,tasẽnhậnthấyrằngmỗituần,mỗitháng,cóhàngnghìntạpchíralò,trànngậpquảngcáovàthôngtin.Trongngànhcôngnghiệpquảngcáo,sự“bộithực”thôngtinnhưthếđượcgọilàvấnnạn“mớbòngbong”vàvấnnạnnàyđãkhiếnviệctạosứckếtdínhchothôngđiệpcàngngàycàngtrởnênkhókhănhơn.Năm1992,đểgiànhđượcquyềntàitrợchoOlympic,hãngCoca-Colađãphảibỏra33triệuđôla,thếnhưngdùđâylàmộtcúhuýchquảngcáorấtlớn,chỉcó12%khángiảxemtruyềnhìnhnhậnraCoca-ColalàđồuốngcógachínhthứccủaOlympiccòn5%lạiđinhninhrằngPepsimớilànhàtàitrợchínhthức.Theokếtquảcủacuộcnghiêncứudomộtcôngtyđiềutraquảngcáothựchiện,bấtcứkhinàobốnquảngcáokhácnhau,mỗiquảngcáocóđộdài15giâyxuấthiệntrongkhoảngthờigianhaiphútrưỡiphátchươngtrìnhquảngcáo,tínhhiệuquảcủanhữngchươngtrìnhquảngcáođósẽgầnnhưvềkhông.Chúngtachỉđơnthuầnkhôngnhớđượcphầnlớnnhữnggìchúngtađượcchobiết,đọchayxemđược.Thờiđạithôngtinđãlàmnảysinhvấnđềtínhkếtdính.NhưnghaivídụvềLevanthalvàWundermanđãchochúngtathấycóthểcónhữngcáchrấtđơngiảnđểtăngcườngđộkếtdínhvàđưatínhkếtdínhvàothôngđiệp.Thựctếnàyrõràngrấtquantrọngvớinhữngngườilàmmarketing,giáoviênvàquảnlý.Tuythế,cólẽvẫnchưacómộtđốitượngnàominhhọachotiềmnăngtạokếtdínhtheokiểunàyhiệuquảnhưchươngtrìnhgiáodụcthiếunhitrêntruyềnhình,màcụthểởđâylànhữngngườitạorachươngtrìnhSesameStreetvàsauđólàchươngtrìnhăntheo,Blue’sClues.

2.

SeseamStreetnổitiếnghơncảlànhờvàonhữngthiêntàisángtạomànóđãquytụđược,đólànhữngngườinhưJimHenson,Jeo,RaposovàFrankOz,nhữngngười,bằngtrựcgiácnhạybén,luônthấuhiểuđượccầnphảilàmgìđểhiểuđượccácemnhỏ.HọlàcácđápántruyềnhìnhtrướcnhữngBeatrixPotter,L.FrankBaumhayDr.Seuss.NhưngsẽthậtsailầmkhichorằngSesameStreetlàdựánđượcthainghéntừmộtýtưởngchớpnhoáng.Yếutốkhiếnchochươngtrìnhtrởnênđộcđáo,trênthựctếchínhlàphạmvimàtạiđóchươngtrìnhtrởthànhnửađốilậphoàntoànvớinó-tứcphạmvimàtạiđó,sảnphẩmcuốicùngđượctạoratỉmỉvàchauchuốt.SesameStreetđược

Page 73: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

xâydựngdựatrênquanđiểmđơnnhấtvàcótínhđộtphá:Nếucóthểgiữđượcsựchúýcủacácemnhỏ,chúngtasẽcóthểgiáodụcđượcchúng.

Quanđiểmtrêncóvẻrõràngnhưngthựcsựlạikhônghẳnvậy.Ngàynay,rấtnhiềunhàphêbìnhtruyềnhìnhlạichorằngđiềunguyhiểmởtruyềnhìnhchínhlàởchỗnódễgâynghiện,rằngtrẻemvàngaycảngườilớncũngxemtruyềnhìnhmảimênhưbịhúthồn.Theođó,chínhnhữngđặcđiểmcơbảncủatruyềnhình-nhưbạolực,ánhsángrựcrỡ,âmthanhtovàvuinhộn,chuyểncảnhnhanhchóng,phóngto,thunhỏthuậntiện,hànhđộngđượccườngđiệuhóavàtấtcảnhữngđiềukhácmàchúngtacóthểliêntưởngtớitừmộtchươngtrìnhquảngcáotrêntruyềnhình-đãthuhútsựchúýcủachúngta.Haynóicáchkhác,đểtheodõitiếpcácchươngtrình,chúngtakhôngnhấtthiếtphảihiểunhữnggìmìnhđangxemhaynắmđượcnhữnggìmìnhnhìnthấy.Đâychínhlàđiềunhiềungườiámchỉđếnkhichorằngtruyềnhìnhrấtthụđộng.Chúngtatheodõikhiđượckíchthíchbởitấtcảnhữngâmthanhđadạng,sốngđộngtrênmànảnh.Vàchúngtaquayđihaychuyểnsangkênhkháckhiđãchánvàmệtmỏi.

Tuynhiên,nhữngnhànghiêncứutruyềnhìnhtiênphongcủathậpniên1960và1970,thếkỷXX-đặcbiệtlàDanielAndersoncủatrườngđạihọcMassachusetts-bắtđầukhámphárarằngnhữngembésắpbướcvàođộtuổiđếntrườngkhôngxemtruyềnhìnhtheocáchthứcnhưthế.“Mọingườithườngchorằngcácemthườngngồixuống,nhìnchằmchằmvàomànhìnhvàchìmvàothếgiớiriêngcủamình”,ElizabethLorch,chuyêngiatâmlýhọccủaĐạihọcAmherst,chobiết,“Nhưngđếnkhibắtđầunghiêncứukỹnhữnggìcácemlàm,chúngtôimớipháthiệnthấycácemthườngxemnhátgừngtrongchốcláthơn.Cácemcửđộngnhiềuchứkhôngchỉngồivàxemchằmchằm.Cácemcóthểtậptrungchúývàohaihoạtđộnghoàntoànkhácnhau.Vàđiềunàykhôngxảyrangẫunhiên.Cónhữngảnhhưởngcóthểdựđoánđượcđộnglựckhiếncácemquaylưnglạimànhìnhvànhữngđộnglựcnàykhôngphảilànhữngđiềubìnhthường,khôngchỉđơnthuầnlàánhsánghaytiếngđộngmạnh.Chẳnghạnnhưcólần,LorchđãbiêntậplạimộtvởkịchtrongchươngtrìnhSesameStreetsaochonhữngcảnhchínhởmộtsốđoạnkhôngđitheologiccủavởkịch.Nếucácemchỉđểýđếnánhsángvàtiếngđộng,cácemsẽkhôngpháthiệnrasựkhácbiệtnào.Cuốichươngtrìnhvẫnlànhữngbàihát,cácnhânvậtrốiMuppet,gammàusáng,hànhđộngvàtấtcảnhữngyếutốkhiếnSesameStreettrởnêntuyệtvời.Thếnhưng,chươngtrìnhdoLorchsửalạithựcsựđãtạonênsựkhácbiệt.Cácemnhỏngừngxem.Khikhônghiểunhữnggìmìnhđangxem,cácemkhôngxemtiếpnữa.

Page 74: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Trongmộtlầnthửnghiệmkhác,LorchvàDanAndersonchohainhómtrẻnămtuổixemmộtchươngtrìnhSesameStreet.Tuynhiên,nhữngemthuộcnhómhaisẽđượcxemtrongmộtcănphòngcórấtnhiềumónđồchơihấpdẫn.Đúngnhưdựđoán,nhữngemxemchươngtrìnhtrongcănphòngkhôngcóđồchơisẽtheodõichươngtrìnhtrongsuốtgần90%thờigian,trongkhinhữngemởcănphòngchứađầyđồchơichỉdànhchưađến50%thờigianđểxemchươngtrình.Trẻemrấtdễbịphântánbởiđồchơi.NhưngkhiLorchvàDanAndersontiếnhànhkiểmtrahainhómđểxemcácemnhớvàhiểuchươngtrìnhnhưthếnào,sốđiểmđánhgiáhainhómhoàntoànbằngnhau.Kếtquảnàyđãkhiếnhainhànghiêncứusửngsốt.Họnhậnrarằngbọntrẻthànhthạotrongcáchthứctheodõichươngtrìnhhơnnhữnggìmàngườitavẫntưởngtượng.“Chúngtôiđãđiđếnkếtluậnrằngnhữngembénămtuổitrongnhómxemphimcóđồchơixemchươngtrìnhmộtcáchđầychiếnthuật,phânphốisựchúýcủamìnhgiữaviệcchơiđồchơivàchươngtrìnhtruyềnhìnhđểthuđượcnhữngphầnmàcácemcholàchứanhiềuthôngtinnhấtcủachươngtrình.Chiếnthuậtnàyhiệuquảđếnđộtấtcảnhữnggìchúngthuđượclàsựchúýtăngthêm”.

Nếukếthợphainghiêncứunàylạivớinhau-nghiêncứuđồchơivànghiêncứubiêntậplại-tacóthểđidếnmộtkếtluậncấptiếnvềcácemnhỏvàtruyềnhình.Cácemsẽkhôngxemkhibịthúcgiục,khuyếnkhíchvàquayđikhithấynhàmchán.Cácemchỉxemkhihiểuvàquayđikhithấyrốirắm.Nếubạnlàngườikinhdoanhcácchươngtrìnhgiáodục,vớibạn,đâysẽlàsựkhácbiệtcóýnghĩatốiquantrọng.Điềunàycónghĩalànếumuốnbiếtliệucácemcóhọcđược-vàhọcđượcnhữnggì-từmộtchươngtrìnhtruyềnhìnhnàođóhaykhông,tấtcảnhữnggìtaphảilàmlàchúýđếnnhữnggìcácemđangtheodõi.Cònnếumuốnbiếtđượcnhữngđiềucácemkhônghọcđược,chúngtaphảichúýđếnnhữngđiềumàcácembỏqua.Nhữngemsắpbướcvàođộtuổiđếntrườngtinhvitronghànhvixemđếnmứctacóthểxácđịnhđượctínhkếtdínhcủacácchươngtrìnhthiếunhichỉđơnthuầnquaquátrìnhquansátcácem.

NgườiđứngđầunhữngnghiêncứuchochươngtrìnhSesameStreetthờikỳđầulàchuyêngiatâmlýđếntừOregon,EdPalmer,vớichuyênmônlàsửdụngtruyềnhìnhlàmcôngcụdạyhọc.KhixưởngtruyềnhìnhChildren’sTelevisionWorkshop(XưởngTruyềnHìnhThiếuNhi)đượcthànhlậpcuốinhữngnăm1960,Palmerlàthànhviênnghiễmnhiêncủaxưởng.Ôngnói,vớinụcườirạngrỡ:“Tôilàngườicóchuyênmônduynhấthọcóthểtìmđượcđểtiếnhànhnghiêncứucácchươngtrìnhthiếunhi”.PalmerđượcgiaophótráchnhiệmtìmhiểuxemnhữngchươngtrìnhgiáodụccôngphuvốnđượccácchuyêngiatưvấnuyênbácthiếtkếriêngchoSesameStreetcó

Page 75: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thựcsựtiếpcậnđượcnhữngkhángiảnhỏtuổicủachươngtrìnhhaykhông.Đâylàmộtnhiệmvụrấtquantrọng.Trênthựctế,cónhiềungườithamgiatrongSesameStreetđãkhẳngđịnhrằng,nếukhôngcóEdPalmer,chươngtrìnhkhôngbaogiờcóthểkéodàiđượchếtkỳphátsóngđầutiên.

CáchtânmàPalmerđặtrađượcgọibằngcáitên“Yếutốphântán”.ThườngPalmersẽchochạymộtchươngtrìnhSesameStreettrênmànhìnhtivi,sauđóchochạymộtchươngtrìnhmáychiếungaybêncạnh,cácslidechạyraliêntụckhoảngbảyphútmột.Palmerchobiết:“Chúngtôitrìnhchiếunhữngchuỗislideđượcbiếntấukhácnhấttheogiớihạntưởngtượngcủamình.Cácslidenàythườnglàcảnhmộtnhânvậtđangđạpxexuốngphố,buôngcảhaitay;bứctranhtòanhàcaotầng,chiếclátrôitrêntừnggợnnước;chiếccầuvồngrựcrỡ;bứcảnhchụpquakínhhiểnvi,mộtbứchọacủaEscher.Tấtcảnhưtrongmộtthiêntiểuthuyết,vàđóchínhlàýtưởng”.Sauđấy,cứhaiemnhỏmộtsẽđượcđưavàomộtcănphòngvàđượcyêucầuxemchươngtrình.Palmervàcáctrợlýcủaôngthườngnhẹnhàngngồibêncạnh,vớibútvàgiấytrêntay,họimlặngghilạinhữnglúccácemxemSesameStreetvàkhicácemkhôngcònthíchthú,nhìnsangcácslideđangchạy.Mỗikhislidethayđổi,Palmervàcáctrợlýlạighinhữngghichúmớiđểvàocuốimỗichươngtrình,họcóđượcmộttàiliệuhoànchỉnh,ghilạitừnggiâymộtnhữngphầnthuhútthànhcôngsựchúýcủacủacácemvànhữngphầnkhông.YếuTốPhânTánthựcchấtchínhlàmộtcôngcụtạosứckếtdính.

“Chúngtôidùngđếnnhữnggiấyvẽbảngbiểucỡlớn,khổ60x90cmvàtrìnhbàymộtsốbảnglênđó”,Palmermôtảthêmvềcôngviệc.“Cầnnhớrằng,chúngtôicócácđiểmdữliệucủatừngbảygiâyrưỡimột,vànhưvậy,sốđiểmdữliệucủamỗichươngtrìnhlênđến400điểm.ChúngtôithườngnốitấtcảcácđiểmnàybằngđườngmàuđỏvìthếbảngsốliệutrôngchẳngkhácgìbáocáothịtrườngchứngkhoánPhốWall.Đườngbiểudiễncóthểtụtthẳngxuốnghoặcdốcxuốngtừtừ,vàchúngtôithườngphảithốtlên:Ôiđiềugìđangxảyrathếnày!Cũngcónhữnglúc,đườngđồthịvụtlênđỉnhcaonhấtcủabiểuđồ,vànhữnglúcnhưvậy,chúngtôilạithốtlên:Tuyệtthật!Đoạnnàythựcsựgiànhđượcsựchúýcủabọntrẻ.TấtcảcácđiểmPhânTánđềuđượcchúngtôitínhtheođơnvịphầntrăm.Đôikhi,cónhữngđiểmchúngtôitínhđượclêntớiconsố100%.Mứcđộchúýtrungbìnhchohầuhếtcácchươngtrìnhnằmtrongkhoảngtừ85đến90%.Vớinhữngchỉsốnhưthế,cácnhàsảnxuấthoàntoàncóthểănmừng.Nhưngnếumứcđộchúýchỉdừnglạitrongkhoảng50%,họsẽcầnxemlạikhâuthiếtkếchươngtrình”.

Palmercũngđãtiếnhànhkiểmtranhữngchươngtrìnhthiếunhikhác,chẳng

Page 76: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

hạnnhưbộphimhoạthìnhTomandJerry(TomvàJerry),hayCaptainKangaroo(Thuyềntrưởngchuộttúi),vàsosánhnhữngphầnthuhútđượcsựchúýcủacácchươngtrìnhnàyvớinhữngphầnthuhútđượcsựchúýcủaSesameStreet.Tấtcảkếtquảđềuđượcchuyểntớicácnhàsảnxuấtvàbiênkịchcủachươngtrình,nhờđóhọcóthểđiềuchỉnhnộidungchươngtrìnhchophùhợp.Chẳnghạnnhư,mộttrongnhữngcáchnghĩsailầmphổbiếnvềcácchươngtrìnhthiếunhilàchorằngcácemrấtthíchxemđộngvật.Palmerchobiết:“Cácnhàsảnxuấtthườngđưavàochươngtrìnhmộtconmèo,conquáivậtănkiến,haymộtconráicá,cholênhìnhvàđểđểchúngnhảymúavòngquanh.Theohọ,nhữnghìnhảnhđórấtthúvị.NhưngthuyếtYếuTốPhânTánlạichorằngcáchlàmnhưthếlàmộtquảbom,cóthểphátnổbấtcứlúcnào”.NhiềunỗlựcrấtlớnđãđượcđầutưvàoquátrìnhxâydựngnhânvậtchínhcủaSesameStreet,NgườibạnđếntừBảngchữcái,mộtngườichuyênbàyracáctròđốchữ.NhưngPalmerđãchứngminhđượcrằngcácemnhỏrấtghétngườibạnnày.Anhtathườngbịtảnglờvàkhôngđượcchúý.YếuTốPhânTáncũngchothấy,tấtcảcácđoạntrongkhungchươngtrìnhSesameStreetkhôngnênkéodàiquábốnphút,vàthườngthờigianhợplýnhấtchomộtphâncảnhsẽlàbaphút.Palmerbuộccácnhàsảnxuấtđơngiảnhóacácđoạnđốithoạivàbỏmộtsốkỹxảolấytừcácchươngtrìnhdànhchongườilớn.Ôngnhớlại:“Thậtngạcnhiên,chúngtôiđãpháthiệnrarằngcáckhángiảsắpbướcvàođộtuổiđếntrườngkhôngthíchcóvaingườilớnthamgiavàomộtcuộccãivã,gâygổ.Cácemcũngkhôngthíchkhicóhaihaybangườicùnglúcnóichuyện.Trongkhiđó,bảnnăngtựnhiêncủacácnhàsảnxuấtlạimáchbảorằngđểđẩycảnhlêncaotrào,họphảitạoracácxungđột.Mọingườichorằngđâychínhlàmộtcáchđểnóichobạnbiếtcảnhphimđórấtthúvị.Nhưngtrênthựctế,khixemđếnnhữngcảnhnhưthế,cácemthườngquayđi.Thayvìchúýđếnnhữngđiềuhấpdẫnđangdiễnra,cácemlạichúýđếnnhữngđiềurắcrối,khóhiểu.Vàthếlàcácemmấtsựquantâm,thíchthúđốivớichươngtrình”.

“Saukỳphátsóngthứbahaythứtưgìđó,tôidámkhẳngđịnhrằngchúngtôirấthiếmcónhữngphâncảnhmàmứcđộchúýkhôngvượtnổi85%.Chúngtôigầnnhưkhôngbaogiờgặpphảitrườnghợpmứcđộchúýchỉnằmtrongkhoảngtừ50đến60%,vànếucónhưvậy,chúngtôisẽsửađổilạichươngtrình.ChắchẳnbạncóbiếtcácthuậtngữcủaDarwinvềsựtồntạicủanhữngloàithíchnghitốtnhất?Ởđây,chúngtôicũngcómộtcơchếđểxácđịnhchươngtrìnhphùhợpnhấtvàquyếtđịnhđâusẽlàchươngtrìnhtiếptụcđượcphátsóng.

Dùvậy,điềuquantrọngnhấtmàPalmerđãpháthiệnrakhitiếnhànhYếuTốPhânTánlạixuấthiệnngaytừthờiđiểmbắtđầu,trướckhiSesameStreet

Page 77: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

chínhthứcđượcpháttrêntruyềnhình.Palmerhồitưởnglại:“Đólàmùahènăm1969,chỉcònmộtthángrưỡinữalàđếnngàyphátsóng.Chúngtôiquyếtđịnhcùngnhaubắttaychomộtbướcđộtphámới.Cùngnhaulàmnênnămchươngtrìnhhoànhảo-mỗichươngtrìnhcóthờilượngmộtgiờ-trướckhichínhthứcphátsóngvàchúngtôisẽđánhgiálạinhữnggìmìnhđãlàmđược”.Đểkiểmtra,PalmerđãmangcácchươngtrìnhđếnPhiladenphia,trongsuốttuầnthứbacủathángBảy,ôngchochiếuchươngtrìnhphụcvụcácnhómtrẻởđộtuổisắpđihọccủa60giađìnhkhácnhautrênkhắpthànhphố.Đóquảlàmộtgiaiđoạnkhókhăn.Philadenphiađangởgiữađợtnónggắt,vàđiềunàysẽkhiếncáckhángiảxemchươngtrìnhtrởnênbồnchồnvàrấtthụđộng.Cũngtrongtuầnđó,contàuApollo11hạcánhxuốngmặttrăng,vàcóthểhiểuđượclàmộtsốemthíchsựkiệnlịchsửnàyhơnchươngtrìnhSesameStreet.TồitệnhấttrongtấtcảlànhữngkếtluậtrútrađượctừYếuTốPhânTáncủaPalmer.“Nhữnggìtìmđượcgầnnhưđánhgụcchúngtôi”,Lesserthổlộ.

Vấnđềnằmởchỗlúcđầu,khihìnhthànhýtưởngvềchươngtrình,ngườitađãquyếtđịnhtấtcảcácyếutốtưởngtượngcủachươngtrìnhphảiđượctáchriêngkhỏicácyếutốthực.Điềunàyđượcthựchiệndướisựkhăngkhăngcủanhiềuchuyêngiatâmlýhọctrẻem,nhữngngườichorằngsựkếthợpnhữnghìnhảnhtưởngtượngvớinhữnghìnhảnhthựcsẽkhiếnchocácemhiểusainhiềuđiều.Dođó,cácnhânvậtrốiMuppetsẽchỉđivớicácnhânvậtrốiMuppetkhác,cònnhữngcảnhđượcdựngthànhphimtrongSesameStreetsẽchỉcósựthamgiacủanhữngdiễnviênthật.TheokếtquảmàPalmerthuđượcởPhiladenphia,ngaykhichươngtrìnhchuyểnsangnhữngcảnhquaykhuphố,cácemlậptứckhôngcònhứngthú.“MọingườithườngcoiphốSesamelàchấtkeodính”,Lesserchobiết,“Chínhvìthế,chúngtôithườngxuyêntrởđitrởlạivớicáccảnhquayconphốnày.Nócóthểkéotoànbộchươngtrìnhvậnhànhnhấtquán.Thếnhưng,trênconphốấy,chỉcócảnhngườilớnđanglàmviệchoặcnóichuyệnvớinhau.Vàcácemkhônghềquantâmđếnđiềuđó.Mứcđộchúýchúngtôithuđượcthấpngoàisứctưởngtượng.Cácemnhỏdườngnhưđangquaylưnglạivớichươngtrình.MứcđộnàychỉtăngtrởlạikhicácchúrốiMuppetxuấthiệnvàchúngtôisẽkhôngđủkhảnăngtàichínhnếumứcđộchúývẫnthấpnhưthế”.LessergọinhữngkếtquảmàPalmerthuđượclà“bướcngoặttronglịchsửcủaSesameStreet.Chúngtôibiếtrằngnếucứduytrìcáccảnhquaykhuphốtheocáchđó,chươngtrìnhsẽchết.Tấtcảmọithứdiễnrahếtsứcnhanhchóng,gấprút.Chúngtôichiếuthửvàomùahèvàđếnmùathu,chươngtrìnhđãphảilênsóng.Chúngtôibuộcphảitìmrađượcchìakhóagiảiquyếttìnhthế”.

Lesserđãquyếtđịnhkhônglàmtheoýkiếncủacáccốvấnkhoahọc.

Page 78: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

“Chúngtôiquyếtđịnhviếtthưchotấtcảcácnhàtâmlýhọcpháttriểnkhácvànóivớihọnhưsau:Chúngtôirấthiểucácngàinghĩthếnàovềviệckếthợpnhữnghìnhảnhtưởngtượngvànhữnghìnhảnhthựctế.Nhưngnếuchúngtôikhônglàmthế,chúngtôisẽchếtchìm”.Chínhvìthế,cácnhàsảnxuấtđãlàmlạivàthayđổitấtcảcáccảnhquayliênquanđếnconphố.Hensonvàđồngnghiệpcủaôngđãtạoranhữngnhânvậtrốicóthểđilại,tròchuyệnvàsốngcùngcácnhânvậtthậttrênconphố.Palmerkể:“ĐólàkhiBigBird,Oscar“Khótính”vàSnuffleupagusrađời”.Nhưvậy,yếutốhiệnnayvẫnđượcchúngtacoilàđặctrưngcủaSesameStreet-sựkếthợpkhéoléovàtàitìnhnhữngconrốiđángyêuvớinhữngngườilớnđứngđắn-đãrađờitừchínhmongmuốncháybỏng:chươngtrìnhkếtdính.

Tuynhiên,dùđãxéttấtcảcácưuđiểm,YếuTốPhânTánvẫnlàmộtcôngcụtươngđốithô.Nóchochúngtabiếtmộtđứatrẻcóthểhiểuđượcnhữnggìđangdiễnratrênmànhìnhvàdođó,chúngchúýtớinhữngđiềuđó.Nhưngnólạikhôngchochúngtabiếtđứatrẻđóhiểuđiềugìhay,chínhxáchơn,nókhôngchotabiếtliệuđứatrẻđócóchúýtớinhữngđiềucầnchúýhaykhông.

ChúngtahãycùngxemxéthaiphâncảnhdướiđâytrongSesameStreet,cảhaiphâncảnhnàyđềuđượcgọilànhữngbàitậptrựcquankếthợp-đượcthiếtkếđểdạychocácemnhỏbiếtrằngđọcchínhlàkếthợpcácâmriêngrẽvớinhau.Nhưtrongmộtcảnh,HUG,mộtcôrối,đilạigầntừHUGởchínhgiữamànhình.CôrốiđứngđằngsauchữHrồiphátâmrõràngtừnàyrồilạichuyểnsangchữU,đọcrõràngvàcuốicùnglàchữG.Côngviệcđượccôrốithựchiệnlại,từtráirồiquaphải,phátâmtừngchữcáiriêngrẽtrướckhigộpâmlạiđểnói:HUG.Khicôrốilàmvậy,anhchàngrốiquỷHenrycũngbướcravàlặplạitừđó.PhâncảnhkếtthúckhianhchàngrốiquỷHenryômchầmlấycôrốivuitínhbénhỏ.

Trongmộtphâncảnhkháccótênlà“Oscarghéptừ”,OscarkhótínhcùngvớirốiMậpÚchơimộttròchơicótênlà“Nhữngtừngữcóthểchiatách”,trongtròchơinày,cácchữcáisẽđượcghéplạirồisauđótáchra.OscarbắtđầubằngcáchgọirachữC,từnàyxuấthiệnbấtngờphíagócdướibêntráimànhình.ChữCmàOscarnóivớiMậpÚđượcphátâmlà“cuh”.Vàrồichữ“at”bấtngờxuấthiệnphíagócdướibênphảimànhìnhvàrốiMậpÚsẽđọclên“at”.Cảhaicứđọcđiđọclại-Oscarđọc“cuh”vàrốiMậpÚlà“at”-mỗilầnmộtnhanhhơnchotớikhiâmđọccủacảhaiphatrộnvàonhautạothành“cat”.Khihaiâmghépvàonhau,cácchữcáitrênmànhìnhcũngxíchlạigầnnhauđểtạothànhtừ“cat”.Haichúrốinhắclạitừ“cat”thêmvàilầnvàsauđấychữ“cat”biếnmất.Chươngtrìnhđượclặplạivớitừ“bat”.

Page 79: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Cảhaiphâncảnhđềumangtínhgiảitríthúvịvàđãhúthồnlũtrẻ.TrênnguyêntắccủaYếuTốPhânTán,nhữngphânđoạnnàyđãghiđiểmmộtcáchngoạnmục.Nhưngliệuchúngcóthựcsựdạychocácembiếtnhữngnguyêntắccơbảncủatậpđọc?Đâylàmộtcâuhỏicònkhótrảlờihơnrấtnhiều.Vàđểtrảlời,Giữanhữngnăm1970,cácnhàsảnxuấtcủaSesameStreetđãmờimộtnhómcácnhànghiêncứucủatrườngĐạihọcHarvarddochuyêngiatâmlýBarbaraFlagg-mộtchuyêngiatronglĩnhvựcthuchụpcửđộngcủamắt-đứngđầu.Nhữngnghiêncứuvềcửđộngcủamắtđượctiếnhànhdựatrênýkiếnchorằngmắtngườichỉcókhảnăngtậptrungvàomộtkhuvựcrấtnhỏtrongmộtđiểmthờigiannhấtđịnh-haycònđượcgọilàgiớihạngiácquan.Khiđọc,lúcnàochúngtacũngchỉcókhảnăngtậptrungvàomộttừtrungtâmvàbốntừbênphíatrái,15từbênphíaphảicủatừtrungtâmđó.Chúngtanhảytừđoạnvănnàysangđoạnvănkhác,chúngtangừnglại-haydánmắtvàocácđoạntrongkhoảngthờigianđủđểhiểuđượctừngchữ.Lýdochúngtacóthểtậptrungvàomộtđoạnvănnàođólàvìhầuhếtnhữngcảmbiếntrongmắtchúngta-cơquanthụcảmcóvaitròphântíchnhữnggìtanhìnthấy-đượctậphợplạitrongmộtkhuvựcrấtnhỏchínhgiữavõngmạchaycòngọilàfovea.Đólàlýdotạisaomắtchúngtachuyểnđộngkhiđọc:chúngtakhôngthểthuđượcnhiềuthôngtinvềhìnhdạng,màusắchaycấutrúccủatừngữnếukhôngtậptrungfoveacủachúngtathẳngvàođó.Vídụ,bạnhãythửđọclạiđoạnnàybằngcáchbắtđầuđọcngaytừđoạngiữacủatrangsách.Đólàđiềukhôngthểthựchiệnđược.

Nếucóthểghilạiđượccửđộngfoveacủamộtaiđóvàxemchúngđangtậptrungvàođâu,chúngtacóthểchỉrahếtsứcchínhxácthứchúngđangnhìnvàovàdạngthôngtinmàchúngthựcsựthụcảmđược.Khôngcógìlàngạcnhiênkhinhữngngườilàmquảngcáotrêntruyềnhìnhlạibịámảnhvớiviệctheodõiánhmắtnhìn.Nếulàmquảngcáochomộthãngbiavớimộtcôngườimẫuvôcùngxinhđẹp,điềuhếtsứcquantrọnglàbạncầnbiếtnhữngngườiđànôngcóđộtuổitrungbìnhlà22trongnhómkhángiảmụctiêuchỉdánmắtvàocôngườimẫuhaycuốicùngcónhìnsanglonbiaquảngcáo.Năm1975,SesameStreettrởthànhđềtàinghiêncứucủacácchuyêngiacủatrườngĐạihọcHarvardcũngvìchínhlýdonhưthế.Khixemcácphâncảnh“Oscarghéptừ”hay“HUG”,liệucácemnhỏcótheodõivàhọctừhaychỉđơnthuầnngồixemcáccôrối,chúrốiMuppet?

Thínghiệmđượctiếnhànhvới21emtrongđộtuổitừbốnđếnnăm,nhữngemnàyđượcbốmẹđưađếntrườngHavardSchoolofEducationtrongsuốtmộttuầnliền.Trongcuộcthínghiệm,cácemngồinốitiếptừngemmộttrênmộtdãyghếcắttóckiểucổcóđệmđầuvàcáchmànhìnhtivimàu17inchkhoảng4,5mét.Mộtmànhìnhtheodõicửđộngmắtbằngtiahồngngoại

Page 80: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Gulf&Westernđượcđặtkínđáoởphíabêntrái,mànhìnhnàyđượcthiếtkếtỉmỉđểquansátcácchuyểnđộngfoveacủatừngem.Theokếtquảthuđược,“Hug”đãthànhcôngvangdội.76%sốlượtchúýnhắmvàocácchữcái.Kếtquảcònkhảquanhơnnữakhicó83%sốemtheodõicácchữtheotrậttựtừtráiquaphải-haynóicáchkhác,cácemđãbắtchướctheođúngquytrìnhhọcđọcthậtsự.Trongkhiđó,tròchơi“Oscarghéptừ”lạilàmộtthấtbạithảmhại.Chỉcóđược35%lượtchúýhướngvàocácconchữ.Vàchínhxác100%cácemkhôngđọccácconchữtheođúngtrậttựtừtráiquaphải.Vậyvấnđềởđâylàgì?Thứnhất,khôngnênđểcácchữcáixuấthiệnởgócdướimànhìnhbởivìtheonhưtấtcảcácnghiêncứucửđộngmắtchothấy,khinhìnlênmànhìnhtivi,mọingườicókhuynhhướngtậptrungnhìnvàochínhgiữamànhình.Mặcdùđâychỉlàvấnđềthứcấpkhisosánhvớithựctếđơngiản:cácemkhôngtheodõicácchữvìcònmảixemOscar.Cũngnhưnhữngngườiđànôngtrongnhómkhángiảmụctiêuchỉtheodõicôngườimẫuchứkhôngchúýđếnlonbia.“Tôivẫncònnhớtrò‘Oscarghéptừ’”,Flaggnói,“Oscarquảthựcrấtnhanhnhẹn,náonhiệt.Chúrốiấyđãthựcsựkhiếnkhungnềntrởnênhoạtnáo,còntừngữthìkhônggầngũivớichúmộtchútnào.Chúcửđộngmồmvàtayliêntục.TayOscarcòncầmmộtsốvật.Vànhữngđiềunàyrấtdễgâyphântán.CácemnhỏkhôngtậptrungvàochữcáitấtcảchỉlàvìOscarvôcùngthúvị”.Oscarcósứckếtdínhcònbàihọcđọcchữlạikhôngcóđượcđiềuđó.

3.

BàihọcđúckếttừSesameStreetlà:Nếuhếtsứcđểtâmđếncấutrúcvàđịnhdạngcủavậtliệu,chúngtacóthểtăngcườngsứckếtdínhcủavậtliệuđólênrấtlớn.NhưngliệuchúngtacóthểxâydựngmộtchươngtrìnhthậmchícònkếtdínhhơncảSesameStreethaykhông?ĐâycũngchínhlàcâuhỏimàbanhàsảnxuấtchươngtrìnhtruyềnhìnhrấttrẻcủamạnglướiNickelodeonNetworkởManhattanđặtrachochínhmìnhvàogiữanhữngnăm1990.Câuhỏinàyquảthựcrấthợplý.ChươngtrìnhSesameStreet,dùsaocũngđãlàsảnphẩmcủanhữngnăm1960,vàtrongbathậpkỷtiếpsauđó,thếgiớiđãcónhữngbướctiếnrấtlớntrongviệcnắmbắttâmlývàsuynghĩcủatrẻnhỏ.ToddKessler,mộttrongnhữngnhàsảnxuấtcủaNickelodeon,trướcđóđãtừngthamgiavàoSesameStreet,nhưnglạirờichươngtrìnhtrongnỗithấtvọng.Kesslerkhôngthíchkiểuđịnhdạng“tạpchí”vớicácbướcrấtnhanhcủachươngtrình.Ôngphântrần:“TôirấtyêuSesameStreet.Nhưngtôiluôntinrằnggiớihạntậptrungcủacácemkhôngngắn,vàcácemcóthểdễdàngngồiyêntheodõitrongcảnửatiếngđồnghồ”.Ôngcũngnhậnthấycácchươngtrìnhthiếunhitruyềnthốngthườngquáìvàthụđộng,vìởđốitượngkhángiảnày,khôngphảitấtcảcácemđềutiếpthuđượcngônngữnóicho

Page 81: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nênhìnhthứckểtruyệntrựcquanđóngvaitròrấtquantrọng.Chươngtrìnhphảilàmộtmôitrườngtrựcquan,vàđểchươngtrìnhthấmđượcvàocácem,vàcóhiệuquả,chúngtacầnphảitậndụngmôitrườngtrựcquanđó.Cóquánhiềuchươngtrìnhthiếunhimàtừđầuđếncuốichươngtrìnhchỉtoànlàcácđoạnnóichuyện.Cáckhángiảnhỏtuổiđãphảirấtkhókhănvàvấtvảmớicóthểbắtkịpđượccácchươngtrìnhđó”.MộtđồngnghiệpcủaKesslerlàAngelaSantomerođãlớnlêncùngvớiSesameStreetcũngcónhữngmốinghingạitươngtự.Santomerochobiết:“ChúngtôimuốnhọchỏitừSesameStreetvàpháttriểnchươngtrìnhlênmộttầmmới.Truyềnhìnhlàmộtphươngtiệngiáodụcrấttuyệtvời,nhưngchođếnnay,mọingườivẫnchưakhámpháđượchếttiềmnăngcủanó.Chúngtamớichỉkhaithácnótheocáchhọchỏidậpkhuôn.Tôitintưởngchúngtacóthểthayđổiđượcđiềuđó”.

VàgiảiphápcủahọlàmộtchươngtrìnhmớicótênlàBlue’sClues.Thờilượngcủachươngtrìnhchỉchiếmnửatiếngđồnghồchứkhôngphảilàmộttiếngnhưtrước.Chươngtrìnhcũngkhôngcóhẳnmộtdàndiễnviênmàchỉcóduynhấtmộtdiễnviênthật-namdiễnviênSteve-mộtthanhniêncókhuônmặttươisáng,khoảng20tuổimặcquầnkakivàáophôngcủamộtcầuthủbóngbầudục,làmngườidẫnchươngtrình.Thayvìcốđịnh,tạpchíthườngxuyênđượcthayđổi,cácchươngtrìnhcủaBlue’sClueschỉtuântheomộttuyếntruyệnduynhất-nhữngcuộcphiêulưumạohiểmcủacôchóhoạthìnhBlue.Chươngtrìnhđemlạixúccảmnhẹnhàng,theohaihướng,giốngvớiphiênbảnvideocủamộtcuốntruyệntranhhơnlàmộtchươngtrìnhtruyềnhình.Bướcdiễnkhoanthả,cẩntrọng.Câuchữphátrađượcngắtnghỉbằngnhữngkhoảngngừngkhálâu.Chươngtrìnhcũngkhôngcócácyếutốhàihước,đốchữhaythôngminh,tàigiỏinhưtrongSesameStreet.Mộttrongnhữngnhânvậthoạthìnhcủachươngtrình,mộtchiếchộpthư,đượcgọibằngcáitênMailbox.Hainhânvậtthườngxuyênxuấthiệnkhác-mộtchiếcxẻngnhỏvàmộtchiếcxôđượcgọilàShovelvàPail.CònBlue,ngôisaocủachươngtrìnhcócáitênBluebởilẽcôcóbộlôngmàuxanh.Nếulàngườilớn,chúngtasẽthậtkhóđểcóthểngồitheodõichươngtrìnhmàkhôngthắcmắcrằngtạisaochươngtrìnhnàylạicóthểlàmộtbướctiếncủaSesameStreet.Nhưngđiềuđóđãxảyra.Trongnhữngthángđầutiênramắtcôngchúngvàonăm1996,Blue’sCluesđãđánhbạiSesameStreettrêncácchỉsốđánhgiá.TrongbàikiểmtraYếuTốPhânTán,Blue’sCluesđãghiđiểmcaohơnđốithủvềchỉsốthuhútsựchúýcủakhángiảnhỏtuổi.JenningsBryant-nhànghiêncứugiáodụctạiĐạihọcAlabama,đãtiếnhànhmộtnghiêncứutrên120emnhỏrồisosánhkếtquảkiểmtracủanhữngkhángiảthườngxuyêntheodõiBlue’sCluesvớinhữngkhángiảnhỏtuổicủacácchươngtrìnhgiáodụckhácquamộtloạtcácbàikiểmtranhận

Page 82: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thức.

Bryantchobiết:“Sausáutháng,chúngtôibắtđầuthuđượcnhữngkếtquảcóđộchênhrấtlớn.Dựavàohầuhếtnhữngphươngphápđánhgiávềkhảnăngtưduylinhhoạtvàgiảiquyếtvấnđề,chúngtôiđãcóđượcnhữngkếtquảthốngkêrấtkhácnhau.Nếubàikiểmtracó60câu,nhữngkhángiảxemBlue’sCluessẽtrảlờiđượcchínhxác50câu,cònkếtquảtrảlờichínhxáccủanhómkiasẽlà35câu”.Blue’sCluescólẽlàmộttrongnhữngchươngtrìnhtruyềnhìnhcósứckếtdínhlớnnhấttừngđượcthựchiện.

LàmthếnàomộtchươngtrìnhkémhấpdẫnvềhìnhảnhnhưvậylạikếtdínhhơncảkẻvangbóngmộtthờiSesameStreet?CâutrảlờiởđâylàSesameStreetcórấtnhiềunhượcđiểmtuykhónhậnthấynhưnglạikhônghềnhỏ.Vídụ,chúngtahãycùngxemxétvấnđềdosuynghĩthủcựuvềtínhtrítuệcủachươngtrìnhgâyra.NgaytừđầuSesameStreetđãđượcđịnhhướnglàđểthuhútcảtrẻemvàngườilớn.Ýtưởngởđâylà:mộttrongnhữngtrởngạilớnmàcácemnhỏphảiđốimặt-đặcbiệtlànhữngemxuấtthântrongnhữnggiađìnhcóthunhậpthấp-làchamẹcủacácemkhôngkhuyếnkhíchhaythamgiavàoviệcdạydỗconemmình.NhữngngườikhaisinhraSesameStreetđãmongmuốntạoramộtchươngtrìnhmàcácbàmẹsẽcùngngồitheodõivớicácemnhỏ.Vàđólàlýdotạisaochươngtrìnhđược“lênkhuôn”vớirấtnhiềunhữngyếutố“ngườilớn”,cáctròchơichữxuấthiệnliêntụcvàvănhóadângianhiệnđạinhưtrongNhàhátMonsterpiecehaytròbắtchướcmộtcáchhàihướccủaSamuelBeckettCùngchờElmo.(ChủnhiệmbanbiêntậpcủachươngtrìnhlàLouBergertiếtlộrằnglýdoôngxinvàolàmSesameStreetlàdoxemvởcakịchKermitngắnkhiđangtheodõichươngtrìnhcùngcontrainăm1979.“Đólàmộtcâuchuyệncổtíchhiệnđại.Mọingườiđangtìmkiếmnàngcôngchúabấthạnh.KermitchạyđếnchỗcôcôngchúaMuppetnàyvànói”-khinóiđếnđây,BergerlàmmộtđộngtácrấtgiốngKermit-“‘Nàngơi,chotahỏi,nàngcóphảilàcôcôngchúabấthạnhhaykhông?’Vàcôgáitrảlời:“Cáinàytrônggiốngcáigì?Mộtchiếcváyư?”Tôivẫnnhớlúcđótôiđãnghĩrằng:“Tuyệtthật!Mìnhnhấtđịnhphảilàmviệcởđó”).

Nhưngvấnđềởđâylànhữngemchỉsắpbướcvàođộtuổiđihọcsẽkhônghiểuđượcnhữngcâuchuyệncườitheokiểunàyvàsựxuấthiệncủayếutốhàihước-nhưphépchơichữphứctạpởtừ“distress”(bấthạnh),cũngcóthểlàmộtyếutốgâyphântán.VàđãcómộtvídụrấtthuyếtphụcminhhọachođiềunàytronghoạtcảnhcủaSesameStreetcótênlà“Roy”đượcpháttrongdịpgiángsinhnăm1997.HoạtcảnhbắtđầuvớicảnhnhânvậtBigBirdchạytớichỗngườiđưathư-ngườitrướcđóchưatừngxuấthiệnởphốSesame.

Page 83: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

NgườiđưathưtraochoBigBirdmộtgóibưuphẩmvàBigBirdngaylậptứccảmthấyrấtkhóhiểu.Nóhỏi:“Nếuđâylàlầnđầutiênbáctớiđây,thìlàmsaobácbiếtđượccháulàBigBird?”

NGƯỜIĐƯATHƯ:À,cháucũngphảithừanhậnđiềuđóchẳngcógìkhólắmđâu(LàmđộngtácvềphíaBigBird)

BB:Vậycơạ?(Nhìnlạimình).Ôi,cháuhiểurồi.GóibưuphẩmgửichoBigBirdmàcháulạilàmộtconchimrấttolớn.Thỉnhthoảng,cháulạiquênmấtđiềuđó.Cháuđúngnhưcáitêncủacháu.BigBirdlàmộtconchimto.

BigBirdcảmthấyrấtbuồn.Nónhậnthấyaicũngcómộtcáitên-nhưOscar,haySnuffy-thếmànóchỉcómỗicáitênmôtảhìnhdáng.BigBirdquaysanghỏitêncủabácđưathư.BácđưathưtrảlờitênbáclàImogene.

BB:Ôi,cáitênđẹpquá.(Nhìnvàomáyquayphim,mơmàng).Ướcgìmìnhcũngcómộtcáitênđíchthựcnhưvậythaychocáitênchỉmiêutảhìnhdángcủamình-đặttênkiểuthếcứnhưthểmìnhchỉlàmộtquảtáo,mộtcáighếhaymộtđồvậtnàođóấy”.

VàBigBirdbắtđầuđitìmchomìnhmộtcáitênmới.VớisựgiúpđỡcủaSnuffy,nóđithỉnhcầukhắpphốSesameđểxinnhữngtêngợiýnhư-Zackledackle,Butch,Bill,Omar,Larry,Sammy,Ebenezer,Jim,Napoleon,Lancelot,Rocky-trướckhiưngývớiquyếtđịnhlà“Roy”.Nhưngrồisauđấy,khimọingườibắtđầugọinóbằngcáitênmới,BigBirdmớinhậnrarằngnókhôngthíchcáitênđómộtchútnào.“Hìnhnhưcócáigìkhôngổnvớicáitênấy”,nónói:“Mìnhcholàmìnhđãlàmmộtviệcrấtngớngẩn”.BigBirdkếtluận:“DùBigBirdkhôngphảilàmộtcáitênphổbiếnnhưngđólàtêncủamìnhvàmìnhthíchcáicáchbạnbègọimìnhnhưthế”.

Ítnhấtkhixéttrênbềnổi,đâylàmộthoạtcảnhxuấtsắc.Nộidunghoạtcảnhvừamangtínhtháchthức,vừamangtínhkháiniệmnhưngvẫnrấtthuhút,ấntượng.Giảthuyếtnàyxửlýcảmxúctrựctiếp,và,khônggiốngnhưcácchươngtrìnhthiếunhikhác,nócònchocácemnhỏbiếtrằngnếucóđôikhitakhôngvuivẻ,thìcũnglàchuyệnbìnhthườngthôi.Vàquantrọnghơncả,hoạtcảnhnàythựcsựrấtvuinhộn.

Nhưvậy,cóvẻhoạtcảnhnàysẽđượckhángiảyêuthích?

Thếnhưnglạikhôngđúngnhưvậy.ChươngtrìnhRoyđãđượccácnhânviênnghiêncứucủaSesameStreetkiểmchứngvàkếtquảthậtđángthấtvọng.PhâncảnhđầutiêncósựxuấthiệncủahainhânvậtSnuffyvàBig

Page 84: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Birddiễnrarấttốt.Đúngnhưmongđợi,khángiảđãhếtsứctòmò.Nhưngsauđấy,mọiviệccóchiềuhướngxấuđi.Trongphâncảnhthứhaiquaykhuphố,mứcđộchúýgiảmxuốngcòn80%.Đếnphâncảnhthứbacòn78%,cảnhthứtưlà40%rồi50%vàcuốicùngcòn20%.Saukhitheodõixongchươngtrình,cáckhángiảnhỏrấtmônglungvớinhữnggìvừaxem.“Chúngtôiđãđưaranhữngcâuhỏirấtcụthểvàmongmuốnnhậnđượcnhữngcâutrảlờirõràng”.RosemaryTruglio,trưởngbộphậnnghiêncứucủaSesameStreetkể:“Chươngtrìnhnóivềchuyệngì?60%trảlờiđúng.BigBirdmuốnlàmgì?53%trảlờiđúng.TênmớicủaBigBirdlàgì?20%trảlờiđúng.Cuốicùng,BigBirdcảmthấythếnào?50%trảlờiđúng”.Quasosánh,mộtchươngtrìnhkhácđượcđộingũnghiêncứucủaSesameStreetkiểmtracùnglúcvớiRoyđãđạtconsốhơn90%trảlờiđúngtrongphầnkiểmtrahậutrường.ChỉđơngiảnlàRoyđãkhônggâyđượcbấtkỳmộtấntượngnào.Nóhoàntoànkhôngcósứckếtdính.

TạisaoRoylạithấtbại?Vềcơbản,vấnđềnằmởchínhnộidungcủachươngtrình-câuchuyệnhàivềviệcBigBirdkhôngmuốnbịcoilàmộtconchimtolớn.Đâylàlốichơichữmàmộtđứatrẻchưađếntuổiđihọchoàntoànkhôngthểhiểuđược.Nhữngđứatrẻthườngđưaracácgiảđịnhvềcâuchữvàngữnghĩakhihọctừ,mộttrongnhữngđặcđiểmquantrọngcủaquyluậtnàyđượcchuyêngiatâmlý,EllenMarkman,gọilànguyêntắcloạitrừlẫnnhau.Hiểuđơngiản,điềunàycónghĩalàcácemnhỏgặpkhókhănkhitinrằngbấtkỳsựvật,sựviệcnàocũngcóthểcóhaiýnghĩakhácnhau.TheoMarkman,giảđịnhtựnhiêncủacácemlàkhimộtvậthaymộtngườinàođóđượcgắnchomộtcáitênthứhaithìcáitênthứhainàynhấtđịnhphảiliênquantớimộtđặctínhhaymộtthuộctínhthứhainàođócủachủthể.Chúngtacóthểthấygiảđịnhnàysẽgiúpíchnhưthếnàođốivớimộtđứatrẻđangphảiđốimặtvớinhiệmvụđặcbiệt-gắnkếttừvớivạnvậtxungquanh.Mộtđứatrẻhọctừ“convoi”sẽbiếtvớimộtsựchắcchắntuyệtđốirằngconvoilàmộtconvậtkhácvớiconchó.Mỗitừmớisẽkhiếnchohiểubiếtcủacácemvềthếgiớitrởnênchínhxáchơn.Ngượclại,nếukhôngcósựloạitrừlẫnnhau,đứatrẻsẽnghĩrằngconvoicóthểchỉlàtêngọikháccủaconchóthìlúcđómỗitừmớihọcđượcsẽlạilàmchothếgiớiphứctạphơn.Ngoàira,nguyêntắcnàycũnggiúpcácemtưduyrõrànghơn.Markmanviết:“Giảsửmộtđứatrẻđãbiết“quảtáo”và“màuđỏ”nghethấymộtngườinàođóđềcậpđếnmộtquảtáo“tròn”.Bằngnguyêntắcloạitrừ,đứatrẻđócóthểloạitrừvậtthể(quảtáo)vàmàusắcvậtthể(màuđỏ)theonghĩacủatừ“tròn”vàsẽcốgắngphântíchchủthểvớimộtđặcđiểmkhácnàođóđểgọiđúngtên”.

Tuynhiên,điềuđócũngcónghĩalàcácemsẽgặpkhókhănvớinhữngvật

Page 85: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thểcóđếnhaicáitênhaynhữngvậtthểthườngthayđổitêngọi.Vídụ,mộtđứatrẻsẽgặpkhókhănvớilốisuynghĩ“oak”vừalàcâysồivừalàđồvậtlàmbằnggỗsồi;khiđóđứatrẻhoàntoàncóthểgiảđịnhrằngtrongtrườnghợpnày“tree”(cây)sẽlàmộttừđểchỉtậphợpcáccâysồi.

VìthếviệcBigBirdkhôngmuốnbịgọilàBigBirdnữamàthayvàođólàRoy,chắcchắnsẽkhiếnđứatrẻngơngácvàbốirối.Làmsaomàmộtngườiđãcómộtcáitênrồilạiquyếtđịnhđổisangmộtcáitênkhácđược?BigBirdphànnànrằngcáitênBigBirdchỉđơnthuầnlàmộtcáitênmôtảnólàloàivậtgì,vàdovậynómuốncómộtcáitêncụthể.BigBirdkhôngmuốnlàmột“cáicây”chungchungmàphảiđượcgọirõlà“câysồi”.Nhưngnhữngđứatrẻmớiba,bốntuổikhônghiểuđượcmộtcáicâycũngcóthểlàmộtcâysồirồi.Ởmứcđộhiểuđượcnhữnggìđangdiễnra,cácemcóthểsẽcholàBigBirdđangcốgắngthayđổiđểbiếnthànhmộtcáigìđókhácđi-nhưthànhmộtloàiđộngvậtkhác,haythànhmộttậphợploàiđộngvậtkhác.Vàlàmsaochúchimđócóthểthựchiệnđượcđiềuđó?

Bêncạnhvấnđềtrên,còncómộtvấnđềsâusắchơn.SesameStreetlàmộtchươngtrìnhcóbốcụctheokiểutạpchí.Mộtchươngtrìnhđiểnhìnhgồmítnhất40phâncảnhkhácnhauvàkhôngmộtphâncảnhnàođượckéodàiquá3phút-vớicáccảnhvềkhuphốcùngcácdiễnviên,cácnhânvậtrốiMuppet,nhânvậthoạthìnhvànhữngđoạnphimngắnđượcquayngoàistudio.Vớinhữnghoạtcảnhgiốngnhư“Roy”,cuốinhữngnăm1990,lầnđầutiên,cácnhàbiênkịchđãthửnốimộtsốhoạtcảnhlạivớinhautheocùngmộtchủđềchung,thốngnhất.Tuynhiên,trongsuốtlịchsửchươngtrình,cácphâncảnhđềuhoàntoànđộclậpvớinhau;cònphầnlớnnhữngchươngtrìnhSesamemớilạiđượcxâydựngdựatrênsựkếthợpnhữngcảnhkhuphốsángsủavớinhữngđoạnhoạthìnhvànhữngcảnhphimtrongtưliệucủachươngtrình.

NhữngngườisángtạorachươngtrìnhcólýdođểmongmuốnkiếntạoSesameStreettheocáchnày.Theohọ,nhữngemnhỏsắpbướcvàođộtuổiđếntrườngkhôngcógiớihạnnhớđểxửlýbấtcứviệcgìkhácngoàinhữngphâncảnhngắngọnvàđượctậptrungsítsao.“Khinghiêncứunhữngphầncácemtheodõi,chúngtôipháthiệnrarằngcácemthườngxemchươngtrìnhLaughing-In”,LloydMorrisett,mộttrongnhữngngườisánglậpchươngtrình,chobiết,“ĐiềunàyđãảnhhưởngrấtlớnđếnSesameStreetcủanhữngngàyđầumớiphátsóng.Cácanhhềnóinhữngcâuphatròngộnghĩnh.Vàdườngnhưcácemrấtthíchđiềuđó”.NhữngngườikhaisinhraSesameStreetthậmchícònấntượnghơnnữatrướcsứcmạnhcủaquảngcáotruyềnhình.Nhữngnăm1960làthờikỳvàngsoncủaĐạilộMadison,và

Page 86: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

vàothờiđiểmđódườngnhưngườitathựcsựnghĩrằngnếumộtchươngtrìnhquảngcáotruyềnhìnhcóđộdài60giâycóthểgiúpbánđượcloạibộtngũcốcănsángchomộtđứatrẻbốntuổithìnócũngcóthể“bán”chođứatrẻđóbảngchữcái.MộtphầnsứchútcủaJimHensonvàcácchúrốiMuppetđốivớinhữngngườikhaisinhraSesameStreetlàvìvàothờiđiểmnhữngnăm1960,Hensonđangđiềuhànhmộthãngquảngcáocựckỳthànhcông.PhầnlớnnhữngchúrốiMuppetnổitiếngnhấtđãrađờiđểphụcvụchocácchiếndịchquảngcáonày:BigBirdthựcchấtlàbiếnthểcủaconrồngbảychânđượcHensonnghĩrađểquảngcáochohãngLaChoy;CookieMonsterlàngườiđànôngbánhàngvỉahètrongquảngcáocủahãngFrito-Lay;cònGroverlànhânvậtđượcsửdụngtrongnhữngthướcphimquảngcáokhuyếnmạicủaIBM.

“Theotôi,đặcđiểmđịnhdạngquantrọngnhấtcủamộtquảngcáotruyềnhìnhlàtấtcảcácyếutốcủachươngtrìnhđềuphảihướngđếnmộtđiều”,SamGibbon,mộttrongnhữngnhàsảnxuấtđầutiêncủachươngtrìnhchobiết,“Đólàbánýtưởng.ÝkiếnchiacôngđoạnsảnxuấtSesameStreetthànhnhữngđơnvịnhỏsaochocácnhàsảnxuấtcóthểchútâmvàomộtmụctiêugiáodụcduynhấtnhưmụctiêudạymộtchữcáiphụthuộcrấtnhiềuvàokỹthuậtquảngcáođó”.

Nhưngliệulýthuyếtquảngcáonàycóđúngvớigiáodục?TheoDanielAnderson,nghiêncứumớimẻnàychothấycácemnhỏkhôngthựcsựthíchcácchươngtrìnhquảngcáonhưchúngtavẫnlầmtưởng,vìcácchươngtrìnhquảngcáo“khôngcótruyệnkểmàcáccâuchuyệnkểlạirấtgâyấntượngvàquantrọngvớicácem”.Banđầu,chươngtrìnhSesameStreetcũngkhôngđitheolốikểchuyện;theođúngýtưởng,chươngtrìnhlàmộttậphợpnhữngvởhàikịchngắn,khôngliênquanđếnnhau.“SesameStreetthủabanđầukhôngchỉchịutácđộngcủanhữngquảngcáokiểunàymàcònchịutácđộngcủabốicảnhlýthuyếtthờikỳđó,bốicảnhnàydựatrênquanđiểmcủaPiaget,mộtchuyêngiatâmlýtrẻemtiếngtăm.Theochuyêngianày,mộtđứatrẻchưađếntuổiđếntrườngsẽkhôngthểtheokịpmộtcâuchuyệndài”.Tuynhiên,ngaytừcuốinhữngnăm1960,ýkiếnnàyđãbịbácbỏ.Ởcácđộtuổiba,bốnhaynăm,cácemcóthểkhôngcókhảnăngtheokịpnhữngcốttruyệnhaytìnhtiếtphụphứctạp.Nhưngcácchuyêngiatâmlýhọchiệnnaytinrằnghìnhthứckểchuyệnhoàntoànlấycácemlàtrungtâm.JeromeBrunner,mộtchuyêngiatâmlýhọccủađạihọcNewYorknhậnđịnh“Đólàcáchduynhấtbọntrẻsắpxếpthếgiớivàkinhnghiệmcủachínhmình.Vìkhôngthểđưaracácýkiếntổchứcsựvật,sựviệctheonguyênnhân,hệquảhaycácmốiquanhệchonêncácemthườngchuyểnmọithứvàocáccâuchuyện,vàkhicốgắngnhậnthứccuộcsốngxungquanh,cácemsẽsửdụng

Page 87: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhữngcâuchuyệnvềkinhnghiệmcủamìnhlàmcơsởchonhữngtưduysâusắchơn.Nếukhôngnắmbắtđượcmộtđiềugìđótrongcốttruyện,cácemsẽkhôngnhớkỹ,vàdườngnhưrấtkhónghiềnngẫmkỹhơnvềcâuchuyệnđó”.

Đầunhữngnăm1980,Brunerthamgiavàomộtdựánrấtthúvị-cótênlà“Truyệnkểbêngiườngngủ”-dựánnàycóvaitròhếtsứcquantrọngtrongviệcthayđổiquanđiểmcủacácchuyêngianghiêncứulứatuổinhiđồng.DựántậptrungvàoEmily,mộtbégáihaituổi,ởNewHaven.Chamẹcôbéđềulàgiảngviênđạihọc,vàhọbắtđầupháthiệnthấycongáimình,trướckhiđingủ,rấthaynóichuyệnmộtmình.Vôcùngtòmò,cứvàingàymộttuần,trongsuốt15thángliền,haivợchồnglạiđặtmáyghiâmnhỏdướigiườngcủacôbé,ghilạinhữngcâuchuyệnhọnóivớicongáikhidỗdànhemđingủvànhữngcâuchuyệnEmilytựnóivớiriêngmìnhtrướckhingủthiếpđi.Tấtcả122bảnghiâmsauđóđãđượcmộtnhómcácnhàngônngữvàtâmlýhọc,đứngđầulàKatherineNelsoncủađạihọcHarvard,tiếnhànhphântích.NhómnghiêncứunàyđãpháthiệnrarằngnhữngđoạnnóichuyệnmộtmìnhcủaEmilycòntinhvihơncảnhữnglờicôbénóivớichamẹ.Vàtrênthựctế,nhữngđoạnnóichuyệnđóquảthậttinhvihơnrấtnhiều.CaroldFeldman,mộtthànhviêncủanhómnghiêncứu,saukhithảoluậnvềcáccuốnbăngghiâmlờiEmilyđãviếtlạinhưsau:

Nhìnchung,nhữnglờiEmilytựnóivớimìnhphongphúvàphứctạphơn[nhữnglờicôbénóivớingườilớn]nhiềuđếnđộnókhiếnchotấtcảchúngtôi,nhữngchuyêngianghiêncứusựpháttriểnngônngữ,phảibắtđầuphânvânrằngbứctranhvềquátrìnhtiếpnhậnngônngữtrongvănhọchiệnnayliệucócònphảnánhđúngkiếnthứcngônngữthậtsựcủacácemhaykhông.Cứmỗikhiđèntắtvàchamẹbướcrakhỏiphòng,côbéEmilylạiđểlộtàinăngsắcsảobậcthầyvềnhữngdạngthứcngônngữmàchúngtakhôngbaogiờngờđượccóthểxuấthiệntrongngônngữ[thườngngày]củaem.

NhữnggìFeldmanđangmuốnnóiđếnởđâylàvốntừ,ngữpháp-vàquantrọngnhấtlàcấutứtrongcácđoạnđộcthoạicủaEmily.Emilyđangsángtạoracáccâuchuyệnđểgiảithíchvàsắpxếplạinhữngsựviệcđãxảyravớimình.Đôikhi,cácnhàngônngữhọcgọicáccâuchuyệnkiểunàylà“nhữngchuyệnthuậttheotrìnhtựthờigian”.Emilysángtạoracâuchuyệnnhằmmụcđíchtổnghợpcácsựkiện,hànhđộngvàcảmnhậnriêngvàotrongcùngmộtkếtcấuthốngnhất-đâylàquátrìnhcóvaitròhếtsứcquantrọngtrongsựpháttriểntưduycủatrẻ.DướiđâylàcâuchuyệnEmilytựkểchomìnhkhicôbégầnđượcbatuổi,tôixintríchdẫnđầyđủcâuchuyệnnàyđểlàmnổibậthơnnữamứcđộphứctạpvàtinhvitrongngônngữcácemtựnóivới

Page 88: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

chínhmình:

Ngàymaikhicảnhàthứcdậy,trướctiênmìnhsẽcùngbavàmẹănsáng,ănsángnhưmọingày,rồisauđócảnhàsẽcùngchơi.Vàngaykhibađikhỏi,Carlsẽsangnhàmình,vàbọnmìnhcùngchơithêmmộtlúcnữa.Sauđấy,CarlvàEmilysẽcùnglênxevớibahoặcvớimẹ.Bọnmìnhsẽtớitrườngmẫugiáo(thìthầm).Khiđếntrườngrồi,cảbađềubướcxuốngxevàđivào.BasẽhônEmilyvàCarl.Banóitạmbiệt,chúngmìnhcũngchàotạmbiệtba.Bađilàm,cònchúngmìnhsẽchơicùngcácbạntrongtrườngmẫugiáo.Chắclàvuilắmđây?Bởivìđôikhi,Emilyvẫnđiđếntrườngmẫugiáovìhômđólàngàyphảiđihọc.Cũngcókhi,mìnhởcùngTantasuốtcảtuần.Vàthỉnhthoảng,Emilychỉchơivớibavàmẹ.Nhưngthường,àthỉnhthoảng,Emily,ừm,sẽđiđếnlớpmẫugiáo.Emilythườngđimẫugiáovàobuổisáng.Buổisáng,chasẽđivào,vànhưthườngngày,cảnhàsẽănsáng,rồicảnhàsẽ...sauđấy,cảnhàsẽ...chơi.Vàkhichuôngcửareo,Carlbướcvào,vàrồiCarl,vàrồibọnmìnhsẽcùngchơi,rồisauđó…

TrênđâylàmôtảvềnhữngviệcEmilysẽlàmvàongàythứSáu.NhưngđókhôngphảilàmộtngàythứSáucụthểnàomàlàngàythứSáulýtưởng,ngàythứSáugiảđịnhmàtấtcảnhữngđiềuEmilymongngóngxảyrasẽxảyra.NhưBrunervàJoanLucariellođãbìnhluận,đâylà:

mộthànhđộngkiếntạothếgiớirấtấntượng…côbévậndụngcảcáchnhấngiọng,rồikéodàiâmởnhữngtừquantrọng,cốtyếu,vàcảhìnhthứchồitưởngnhữngcảnhchânthậttrongcácđoạnphimliêntưởngvàmôphỏng(cậubạnCarlcủaEmilyđặcbiệtđượcthuậtlạiquahìnhảnhcánhcửakhicậuđếnnhàEmily).Cứnhưthểmuốnnhấnmạnhrằngmìnhđãbiếtchắctấtcảmọithứrồi,Emilyđộcthoạitheomộtngữđiệutrầmbổng,nhịpnhàngnhưkhihát.Vàtrongkhiđộcthoại,côbécòncảmthấyrấtthoảimáikhibìnhphẩmnétvuivẻcủanhữngsựviệcdiễnra(”Chắclàvuilắmđây?”).

ChúngtathậtkhónhìnvàobằngchứngchứngminhtầmquantrọngcủacáccâuchuyệnkểtrênmàkhônglấylàmlạtrướcthànhcôngcủaSesameStreet.Chươngtrìnhnàyđãbỏquacáchthứchóaralạicóýnghĩaquantrọngnhấttrongtấtcảcáccáchthứctiếpcậntrẻnhỏ.Đồngthời,nócònkhiếnchosứchútcácemnhỏtrởnênmờnhạtbằngnhữngcâuchuyệncườichỉdànhchongườilớn.Nhưngdùsaođinữa,chươngtrìnhvẫngặtháiđượcthànhcông.ĐóchínhlànhờtinhthầncủatoànbộchươngtrìnhSesameStreet,tinhthầnđó,quacáchviếttàihoa,sựnồnghậuvàđángmếncủacácnhânvậtrốiMuppet,đãchếngựthànhcôngnhữngyếutốcóthểtrởthànhtrởngạirấtlớn.Lúcnày,chúngtađãdễdànghiểuđượclàmthếnàođểxâydựngđược

Page 89: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

mộtchươngtrìnhthiếunhithậmchícònkếtdínhhơncảSesameStreet.Chươngtrìnhđósẽphảithuầntúymangnghĩađen,khôngcónhữngcáchnóichơichữ,haynhữngtiểuphẩmhàivốnchỉkhiếncácemnhỏbốirốivìkhônghiểu.Vàbạnsẽphảihướngdẫncácemtưduyđúngtheocáchthứccácemtựdạymìnhtưduy-dướihìnhthứccủamộtcâuchuyện.Haynóicáchkhác,bạnsẽphảixâydựngmộtchươngtrìnhnhưchươngtrìnhBlue’sClues.

4.

TấtcảcáchoạtcảnhtrongBlue’sCluesđềuđượcthiếtkếtheomộtcáchthứcgiốngnhau.Ngườidẫnchươngtrình,Steve,sẽđưarachokhángiảmộtcâuđốcóliênquanđếnBlue-côchóhoạthình.Tronghoạtcảnhnày,tháchđốđưaracóthểlàyêucầutìmcâuchuyệnưathíchcủaBlue.Nhưngtrongmộtchươngtrìnhkhác,khángiảcóthểsẽphảitìmrađồănkhoáikhẩucủaBlue.Đểgiúpkhángiảgiảiđượccâuđố,Bluesẽđểlộmộtloạtcácmanhmốilàcácvậtđượcinbằngdấuchâncủacô.Giữacuộctìmkiếmcácmanhmối,Stevesẽchocáckhángiảđãnắmđượcchủđềtổngthểcủacâuđốchơicáctròchơi-tứccáccâuđốnhỏ.Vídụ,tronghoạtcảnhvềcâuchuyệnyêuthíchcủaBlue,mộttrongcáccâuđốnhỏlàcảnhStevevàBluengồixuốngcùngGiađìnhGấuvớinhữngtôcháođãđượchoánđổivàđềnghịkhángiảgiúpghépbátto,bátnhỏ,báttrungbìnhđúngvớigấubố,gấuconvàgấumẹ.Khihoạtcảnhmởra,StevecùngvớiBluedichuyểntừcảnhdựngnàysangcảnhdựngkhác,từphòngkháchrangoàivườn,đếnnhữngnơihếtsứckỳdiệu,lạlùng,băngquanhữngôcửathầnkỳ,dẫndắtngườixembướcvàomộtchuyếnphiêulưumạohiểm,chotớilúckếtthúccâuchuyện,ngườidẫnchươngtrìnhStevemớitrởlạiphòngkhách.Đâychínhlàlúccaotràocủatấtcảcácchươngtrình,Stevengồixuốngmộtchiếcghếrấtdễchịuđểsuynghĩ-trongthếgiớingônngữcủaBlue’sClues,chiếcghếnàyđượcgọilàGhếTưDuy.AnhsuynghĩvềbamanhmốicủaBluevànỗlựcđưaracâutrảlờicuốicùng.

Rõràng,đâylàmộtbướcchuyểnrấttiếnbộsovớiSesameStreet.NhưngsaukhiquaylưnglạivớinhữngđặcđiểmkếthừatừSesameStreet,nhữngngườisángtạoraBlue’sClueslạiquaylại,vaymượnnhữngchitiếtmàhọcholàsẽpháthuyđượchiệuquả.Trênthựctế,họkhôngchỉđơnthuầnvaymượn.Họchọnracácyếutốkếtdínhvàcốgắngđểnhữngyếutốnàytrởnênkếtdínhhơnnữa.Yếutốđầutiênchínhlàquanđiểmchorằngkhicàngcónhiềuđứatrẻtheodõimộtchitiếtnàođấy-bằngtưduyvàbằngmắt-chitiếtđósẽcàngtrởnênđángnhớvàcóýnghĩahơn.“TrongSesameStreet,tôinhậnthấycómộtsốcảnhgợirađượcrấtnhiềutươngtáctừcácemở

Page 90: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhữngđiểmđòihỏiđiềuđó”,DanielAnderson,ngườicùngcộngtácvớiNickelodeonkhixâydựngBlue’sClues,chiasẻ.“ẤntượngđọnglạitrongtôilúcđólàkhiKermitgiữngóntaymìnhtrênmànhìnhvàvẽmộtchữcáirấtsinhđộng,cácemcũnggiơngóntaylênvàvẽtheoKermit.Hoặc,cónhữnglúc,khimộtnhânvậtcủaSesameStreetđưaracâuhỏi,tanghethấycácemtrảlờitheorấtto.Nhưngvìmộtlýdonàođó,SesameStreetđãkhôngnắmlấyvàpháthuyýtưởngđó.Dùcóbiếtcácemđôilúcvẫncónhữngphảnứngnhưthếnhưnghọkhôngbaogiờtìmcáchxâydựngmộtchươngtrìnhbámsátýtưởngđó.TrướcBlue’sClues,Nickelodeonđãthựchiệnmộtsốchươngtrìnhthửnghiệm,trongđóđưaranhữngđềnghịrõràng,mờicácemthamgiachươngtrìnhvàthậtlạlùng,đãcórấtnhiềubằngchứngchothấycácemsẽđồngýthamgia.Dovậy,khikếthợpcácýkiếnnàylạivớinhau(trẻemthíchhoạtđộngtưduykhixemtruyềnhìnhvàmuốncócơhộithểhiệnhànhvi),tasẽtìmrađượctriếtlýcủaBlue’sClues”.

Vàvìthế,Stevecầndànhphầnlớnthờigianlênhìnhtrựctiếpdẫntrướcmáyquay.Khicầnsựtrợgiúpcủakhángiả,Stevecầnthựcsựtìmkiếmsựtrợgiúpđó.Thườngthường,sẽcónhữngcảnhquayđượcthựchiệncậnmặtđểtạocảmgiácnhưthểSteveđangngồitrongcùngmộtcănphòngvớikhángiả.Bấtcứkhinàonêuracâuhỏi,Steveđềungừnglại.Nhưngđâykhôngphảilàmộtcáchngắtnghỉthôngthườngmàlàcáchngừngcủamộtđứatrẻsắpbướcvàođộtuổiđihọc-mộtkhoảngngừngkéodàihơnmộtvàinhịpsovớithờigianngừngđợicâutrảlờicủabấtkìmộtngườilớnnào.Cuốicùng,mộtkhángiảngồikhuấttrongphòngthusẽhôtocâutrảlời.Nhưngcáckhángiảxemởnhàvẫncócơhộiđểnóiracâutrảlờicủachínhmình.Cũngcóđôikhi,Stevephảidẫnmộthoạtcảnh“câm”.Lúcđó,Stevekhôngthểtìmrađượcmộtmanhmốirõràngnàochocáckhángiảnhỏtuổiđangtheodõiởnhàvàanhhướngcáinhìncầukhẩnvềphíamáyquay.Ýtưởngvẫngiốngnhưtrước:khuyếnkhíchcácemnói,đểthamgiamộtcáchchủđộnghơnvàochươngtrình.NếutheodõiBlue’sCluescùngmộtnhómemnhỏ,bạnsẽthấythànhcôngcủachiếnthuậtnàyrõràngđếnmứcnào.Cácem,lúcđó,cứnhưthểnhữngfanhâmmộtrungthànhcủađộiYankeeđangxemmộttrậnđấubóngchàyvậy.

ChitiếtthứhaiBlue’sClueslấytừSesameStreetchínhlàýtưởnglặp.ĐâychínhlàchitiếtđãhấpdẫnvàgâyấntượngđốivớinhữngnhàtiênphongCTW.TrongnămchươngtrìnhthửnghiệmmàPalmervàLessertrìnhchiếuởPhiladelphiavàonăm1969,mộtđoạnphimkéodàimộtphútcótênlàWandatheWitch(PhùthuỷWanda)đãsửdụngđi,sửdụnglạiâmw:WandatheWitchworeawiginthewindywinterinWashington,etc.,etc.(PhùthuỷWandađộimộtbộtócgiảtrongngàyđôngđầygióởWashingtonv.v…và

Page 91: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

v.v…).Lesserthừanhận:“Chúngtôikhôngbiếtmìnhcóthểlặplạicácyếutốbaonhiêulần.Cuốicùng,chúngtôiphátchươngtrìnhbalầntrongngàythứHai,balầntrongngàythứBa,balầnnữavàothứTư,rồitạmnghỉthứNămnhưnglạichophátlạicuốichươngtrìnhcủangàythứSáu.Mộtsốem,đếngầncuốingàythứTư,đãkhôngbuồnnhắcđinhắclạiWandatheWitchnữanhưngkhiWandatheWitchxuấthiệnlạivàothứSáu,cácemđãnhảycẫnglênvàvỗtayhoanhô.Cácemđãchạmđếnđiểmbãohoànhưngrồisauđấy,quátrìnhhoàiniệmlạibắtđầu”.

Khônglâusau(hoàntoàndotìnhcờ),nhữngnhàbiênkịchcủaSesameStreetkhámpháralýdotạisaocáckhángiảnhỏlạithíchthúvớinhữngchitiếtđượclặpđi,lặplạiđếnnhưvậy.Lúcnày,phâncảnhđượcnóiđếntrêncódiễnviênJamesEarlJonesđứngdạychữcái.Nhưtrongđoạnbănggốcbanđầu,Jonesthườngdừnglạikhálâugiữacácchữcáiđểcóthểchènthêmcácyếutốkhácvàogiữa.Nhưngnhưnhữnggìbạncóthểtưởngtượngra,Jonesđãthểhiệnđượchìnhtượnghấpdẫn,thuyếtphụcđếnmứccácnhàsảnxuấtcủaSesameStreetđãquyếtđịnhđểđoạnphimnhưvốncóvànhiềunămsauđóvẫnphátđi,phátlạichươngtrìnhnày:cácchữcáiAhoặcB,hayvânvân,sẽxuấthiệntrênmànhình;lúcđósẽcómộtkhoảngdừngkhálâu,vàrồiJoneshôtotênchữcáicònchữcáibiếnmất.SamGibbonnhậnxét:“Chúngtôinhậnthấylầnđầutiênkhixemchươngtrình,cácemcũnghôtotênchữcáingaysaukhiJonesthựchiệnđiềuđó.Saumộthailầnlặplại,cácemsẽphảnứngvớisựxuấthiệncủachữcáitrướccảJonestrongkhoảngthờigianngừnglại.Sauđấy,khiđãlặplạiđủ,cácemsẽdựđoántrướcđượcchữcáitrướckhichữcáiđóxuấthiệntrênmànhình.Cácemtựmìnhsắpxếpthànhtừtừcácchữcáiriêngrẽ.Nhưvậy,đầutiên,cácemsẽhọctêncủatừngchữcái;rồisauđấyhọccáchliêntưởngtêncủachữcáivớihìnhảnhxuấthiệntrênmànhìnhvàcuốicùnghọcchuỗicácchữcái”.Vớingườilớn,việclặplạiliêntụcnhưthếthậtnhàmchánbởivìnóđòihỏihọphảihồitưởnglạinhữngkinhnghiệmtươngtựnhauhếtlầnnàyqualầnkhác.Nhưngđốivớinhữngemsắpbướcvàođộtuổiđihọc,quátrìnhnàykhônghềnhàmchánvìmỗilầntheodõimộtchitiếtnàođấycácemsẽtrảinghiệmchúngtheonhữngcáchrấtkhácnhau.ỞCTW,kháiniệmhọcthôngqualặplạiđượcgọilàHiệuứngJamesEarlJones.

Nhưvậy,vềcơbản,Blue’sClueslàmộtchươngtrìnhđượcxâydựngdựatrênkháiniệmHiệuứngJamesEarlJones.Thayvìphátnhữnghoạtcảnhmới,nốitiếpnhau,rồisauđólặplạikhiphátlạisauđó-giốngnhưhầuhếtcácchươngtrìnhtruyềnhìnhkhác-NickelodeonđãchophátsóngmộthoạtcảnhcủaBlue’sCluestrongsuốtnămngàyliêntiếp,từthứHaiđếnthứSáu,trướckhipháthoạtcảnhkhác.Đâykhôngphảilàýtưởngcóthểdễdàng

Page 92: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đượcNickelodeonchấpnhận.SantonerovàAndersonđãphảinỗlựchếtsứcđểthuyếtphụchọ.(CũngcòncầnphảikểđếnmộtyếutốphụtrợkhácnữalàNickelodeonđãkhôngđủtiềmlựctàichínhđểsảnxuấttrọnvẹnmộtkỳphátsóngcácchươngtrìnhBlue’sClues).“Tôiđãchochiếuthửchươngtrìnhthửnghiệmđóởnhà.Lúcđó,congáitôimớibatuổirưỡivàcháucứxemđi,xemlạichươngtrìnhsuốt”,Andersonkểlại.“Tôiđểývàghilại.Conbéđãtheodõichươngtrìnhđótới14lầnmàkhônghềbớtháohứcđimộtchútnào”.Khichươngtrìnhđượcđưavàokiểmnghiệm,điềutươngtựđãxảyra.Chươngtrìnhđượctrìnhchiếuliêntụcnămngàyliêntiếpchomộtnhómnhiềuemnhỏ,vàtrongsuốtmộttuầnđó,mứcđộchúývàhiểubiếtcủacácemđãthựcsựtănglên-tuyvẫncóngoạilệởnhữngđứatrẻlớntuổinhất(5tuổi)-mứcđộchúýcủanhómtrẻnàycàngvềsaucànggiảm.GiốngnhưnhữngđứatrẻtheodõihoạtcảnhvớingườidẫndắtlàJamesEarlJones,vớimỗilầnxemlại,cácemlạicónhữngphảnứngkhácnhauvớichươngtrình,vuivẻ,hoạtbáthơnvàđưaranhiềucâutrảlờihơn,trongthờigiannhanhhơn.Anderdonbổsungthêm:“Nếuxemxétthếgiớicủamộtembéchưabướcvàođộtuổiđếntrường,chúngtasẽthấycácemthườngbịbaoquanhbởinhữngchuyệnmàcácemkhônghiểu-nhữngthứrấtlạlùngvàmớimẻ.Dovậy,khônggiốngnhưnhữngđứatrẻlớntuổihơn,độnglựccủacácemkhôngphảilàtìmkiếmnhữngđiềumớilạmàlàtìmkiếmđểcóđượctrithứcvàkhảnăngphánđoán.Ởnhữngembécòníttuổi,phươngthứclặplạihếtsứccógiátrị.Cácemđòihỏiphảicóđiềuđó.Vàkhixemđixemlạimộtchươngtrình,cácemkhôngchỉhiểuđượccặnkẽhơn,đâyvốnlàmộtdạngnănglực,màchỉbằngcáchdựđoánnhữnggìsẽxảyra,tôichorằngcácemcòncảmnhậnđượcchínhxáctínhquảquyếtvàgiátrịnộitạicủabảnthân.VàsựxuấthiệncủaBlue’sCluesđãnhânđôicảmnhậnđóbởichươngtrìnhkhiếncácemcảmthấynhưthểmìnhđangthamgiavàomộtsựkiệnnàođó-giốngnhưthểcácemđanggiúpSteve”.

Nhưnghiểnnhiên,khôngphảilúcnàocácemcũngthíchthúsựlặplại.Bấtkểđiềugìcácemxemcũngphảicómứcđộphứctạpđủđểchophépmứcđộhiểumỗilúcmộtsâuhơn,thôngquaquátrìnhxemliêntục.Đồngthời,nócũngkhôngđượcquárắcrốiđếnđộngaylúcđầuđãđánhđốbọntrẻvàkhiếnchúngchánnản.Đểtạorađượcthếcânbằng,Blue’sCluescũngđãtiếnhànhnhữngnghiêncứugiốngSesameStreetnhưngcấpđộlớnhơn.TrongkhiSesameStreetchỉkiểmtramộtlầnmộtchươngtrìnhnàođó-vàthườngtiếnhànhsaukhichươngtrìnhđãđượchoàntất-Blue’sCluesphảikiểmtrabalầntrướckhichínhthứcphátsóng.VàtrongkhiSesameStreetthườngchỉkiểmtra1/3sốhoạtcảnhthìBlue’sClueslạikiểmtratấtcả.

Cólần,tôiđượcđicùngnhómnghiêncứucủaBlue’sCluestrongmột

Page 93: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

chuyếntiếpxúcđượctổchứchàngtuầnvớicácemnhỏ.NhómnghiêncứunàydoAliceWilder-trưởngbộphậnnghiêncứucủachươngtrình-dẫnđầu.NgườiphụnữcómáitócđenquyếnrũnàyvừahoànthànhkhóaluậntiếnsĩvềgiáodụctạiĐạihọcColombia.Cùngvớicô,còncóhainhànghiêncứukhácnữa,cũnglànhữngphụnữmớichỉhơn20tuổi-AlisonGilmanvàAllisonSherman.Trongbuổisánghômtôiđicùng,họđãtiếnhànhkiểmtrakịchbảnmớiđượcđềxuấttạimộttrườngmẫugiáoởGreenwichVillage.

Kịchbảnđượckiểmtracóchủđềvềhànhvicủacácloàiđộngvật.Vềcơbản,đâymớichỉlàbảnnhápđầu,đượclấytừmộtquyểntruyệntranhgầngiốngvớicáchmởcảnhnốicảnhthườnggặpcủacáchoạtcảnhtruyềnhình.NhânviênkiểmtracủaBlue’sCluessẽgiữvịtrícủaSteve,dẫndắtcácemnhỏđixuyênsuốtkịchbản,vàghichúcẩnthậntấtcảnhữngcâuhỏibọntrẻtrảlờichínhxácvànhữngcâuhỏicóvẻkhiếncácemlúngtúngvànản.Chẳnghạnnhư,cólúc,Shermanngồixuốngcạnhmộtcậunhóc5tuổitênlàWalkervàcôbébốntuổirưỡiAnnamặcchiếcváysọctrắngtím.Rồi,Annabắtđầuđọclờithoạitừkịchbản.Bluecómộtconvậtcưng.Cácemsẽgiúpcôtìmraconvậtđólàgìchứ?HaiđứatrẻlúcđóchămchútheodõiSherman.Côlạitiếptụcchuyểnsangnhữngcâuđốgợimởđápán,từngcâutừngcâumột.Rồisauđấy,côchocácemxembứctranhcủamộtconquáithúănkiến.

Shermanlêntiếnghỏi:“Quáithúănkiếnthườngăngìcácemnhỉ?”

Walkernhanhnhảu:“Kiếnạ!”

Shermanlậtsangmộtbứctranhkhác,bứctranhmộtconvoi.Côchỉvàochiếcvòivoivàhỏi:“Thếđâylàcáigìnào?”

Walkertiếplờiluôn:“Cáivòiạ!”

Rồicôchỉtiếpvàohaichiếcngàvoi:“Vậycácemcóbiếtvậtmàutrắngnàylàgìkhông?”

LạilàWalkerngướclênnói:“Làhailỗmũiạ!”

Shermanlạichohaiđứatrẻxembứctranhmộtcongấu,rồiđưaragợiýđầutiêncủaBlue-mộtvếtbẩnnhỏlẫnlộnhaimàutrắng,đenlưulạidướidấuchâncủaBlue.

“Đólàcómàutrắngvàmàuđenạ”,Annalêntiếng.

Page 94: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Shermannhìnhaiđứatrẻ.“VậyBluemuốntìmhiểuvềconvậtgìnhỉ?”Côngừnglại.CảAnnavàWalkerđềuđanglúngtúng.CuốicùngWalkerphátanimlặng:

“Côgợiýtiếpđiạ”.

Nhữngcâuđốgợiýởvòngtiếptheokhóhơnmộtchút.Shermanđưarabứctranhmộtconchimhỏi:conchimđóđanglàmgì?-Câutrảlờilàđanghót-vàcâuhỏitiếptheo:tạisaoconchimlạihót?Cảbangườisauđótiếptụchỏiđápvềhảily,vềsâuvàđếnvớigợiýthứhaicủaBlue-mộttảngbăngtrôi.CảAnnavàWalkervẫnbốirối.Vòngđốthứbalàcuộcthảoluậndàivềcá.Shermanchohaiemxembứctranhmộtconcánhỏnằmẩnmìnhnguỵtrangdướiđáybiển,hướngmắtnhìntheomộtconcálớn.

Côhỏi:“Tạisaochúcáphảiđitrốnnhưthế?”

Walker:“Vìconcátođùngkiaạ”.

Anna:“Vìconcálớnsẽănthịtchúcánhỏạ”.

Sauđó,ShermancùnghaiđứatrẻđiđếngợiýthứbacủaBlue.ĐólàmộttấmbìacứngcắttheohìnhdấuchâncủaBlue.Shermancầmdấuchân,đuđưatấmbìakhiđưanóvềphíaWalkervàAnna.

Côhỏi:“Tấmbìanàyđanglàmgìvậy?”

Walkercaumặtlạitậptrungsuynghĩ,rồinói:“Nóđangbướcđinhưmộtconngười”.

“Nóđangđuđưanhưngườisao?”Shermanhỏilại.

“Nóđanglạchbạch”,Annatrảlời.

ShermansắpxếpcácgợiýcủaBluevàothứtự:trắngvàđen,tảngbăng,lạchbạch.

Cảbangườilạicùngimlặng.ĐộtnhiênkhuônmặtcậuWalkerbừngsáng.“Đólàconchimcánhcụt”,Nóhétlênsungsướngvớipháthiệncủamình.“Conchimcánhcụtcómàutrắngvàđen.Nósốngtrênbănglạnhvàđilạchbạch,lắclư!”

Blue’sCluesthànhcôngvớitưcáchlàmộtcâuchuyệnthámhiểmchỉkhi

Page 95: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

cácgợiýđượcsắpxếptheotrậttựthíchhợp.Chươngtrìnhphảibắtđầuđitừdễ-đểgiúpcácemcảmthấytựtinhơn-rồisauđó,khódần,khódầnlên,tháchthứccácemnhiềuhơnnữavàdẫndắtcácembướcvàocâuchuyện.Loạtcâuđốđầutiênvềthúănkiếnvàconvoiphảidễhơnloạtcâuhỏivềhảilyvàconsâu,vàtươngtựloạtcâuđốnàynhấtthiếtphảidễhơnnhữngcâuđốtrongvòngcuốicùngvềchúcánhỏ.Việcphântầngchươngtrìnhgiúpcácemcóthểtheodõichươngtrìnhbốnđếnnămlần:vàtrongmỗilầntheodõikếtiếp,cácemlạihọchỏiđượcnhiềuhơn,phánđoánchínhxáchơnvàtiếpcậnnhanhhơnvớinộidungchươngtrìnhvàcuốicùng,cácemcóthểdựđoánđúngtấtcảcáccâutrảlời.

Saubuổisángtiếnhànhkiểmtra,nhómnghiêncứucủaBlue’sCluesngồilạivàkiểmtratấtcảcáckếtquảcủatừngvòngđố.13trongsố26đứatrẻtrảlờichínhxáclàquáithúănkiếnthườngănkiến.Vớigợiýđầutiênnhưthế,consốnàykhôngphảilàtỷlệphảnhồicao.“Chúngtôimuốncónhữngbướcđikhác,vữngchắchơnnữa”.Wilderchobiết.Rồi,bangườilạitiếptục,họchămchúvớinhữngghichépcủamình.KếtquảvòngđốvềhảilykhiếncônhómtrưởngWildercaumày.Khixembứctranhvềconhảilymẹ,cácemđãtrảlờicâuhỏiđầutiênrấttệ-Conhảilynàyđanglàmgì?-tuynhiênlạilàmrấttốt(19trêntổngsố26)ởcâuhỏithứhai-Tạisaoconhảilylạilàmvậy?Wilderquảquyết:“Tầngcâuhỏiđãbịđảo”.Wildermuốnnhữngcâuhỏidễhơnphảilànhữngcâuhỏiđầutiên.Trongvòngcâuhỏiđặtravềchúcánhỏ:Tạisaochúcánhỏphảitrốnconcálớn?Shermannhìnvàophầnghichúcủamìnhvànói:“Tôikiếmđượcmộtcâutrảlờituyệtvờiđây.Chúcánhỏkhôngmuốnconcálớnsợ.Dođó,nóđãđitrốn”.Cảbacườilớn.

Cuốicùnglàvấnđềquantrọngnhất:LiệutrậttựnhữnggợiýcủaBlueđãđúnghaychưa?CảWildervàGilmanđềusắpxếpthứtựđúngtheokịchbảnđãdàndựng:tảngbăng,đilạchbạchrồiđenvàtrắng.Bốntrongsố17đứatrẻhọđặtcâuhỏiđoánralàchimcánhcụtngaysaunhữnggợiýđầutiên,thêmsáuemnữatìmratrongvònggợiýthứhaivàđếnvònggợiýcuốicùngcóthêmbốnemnữatìmrađápán.WilderquaysangSherman,ngườiđãđềxuấtvớicômộttrậttựkháccủanhữnggợiý:Đenvàtrắng,tảngbăng,đilạchbạch.

Shermanbáocáolại:“Saugợiýđầutiên,khôngemnàotrongchínemtrảlờichínhxác.Saugợiývềtảngbăng,códuynhấtmộtemtìmravàđếnhếtgợiýcuốicùngthìsáuemnữabiếtđápán”.

“Lýlẽcủacậuđượcđấy?Cóvẻnhưkhảquanđấy”,Wilderđáplại.“Nhưngtrongsuốtquátrình,bọntrẻđoánđượcrấtnhiềuthứkhácđúngkhông?”

Page 96: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

“Ừ,đúng”,Shermanchobiết“Ngaysauvònggợiýđầutiên,cácemphỏngđoánlàchó,bò,gấutrúcvàcảhổnữa.Đếngợiývềtảngbăngtrôi,bọnnhỏđoánlàgấubắccựcvàbáocuga”.

Wildergậtđầu.TrậttựnhữnggợiýcủaShermankhiếnbọntrẻliêntưởngrấtrộngngaymớiởhồiđầucủachươngtrìnhnhưngvẫnlưugiữđượcsự“lơlửng”củađápánvềconchimcánhcụtchotớithờiđiểmcuốicùng.Trậttựmanhmốimàhọcó-mộttrậttựdườngnhưđemđếnsựhồiquymãnýnhấtkhihọviếtkịchbản-đãlộracâutrảlờirấtsớm.TrậttựcủaShermancóđượckhoảnglơlửngmàtrậttựgốctrongkịchbảnkhôngcó.Cảbangườiđãdànhcảbuổisángvớiđámtrẻvàtrởvềvớinhữngkếtquảmàhọmongmuốn.Đóchỉlàmộtsựthayđổinhỏ,nhưngthayđổinhỏđólạilàtấtcả.

Cómộtđiềugìđóphủnhậnhoàntoàntrựcgiáctrongđịnhnghĩavềyếutốkếtdínhnổilêntừtấtcảcácvídụđềcậpởtrên.Wundermankhôngphátcácquảngcáocủamìnhvàogiờcaođiểmmàchỉphátvàothờigian“rìa”trêntruyềnhìnhvốnđingượclạitấtcảcácnguyêntắclàmquảngcáo.Ôngcũngkhôngdùngnhữngthôngđiệp“sángtạo”đầysứchấpdẫnchochươngtrìnhsăntìmkhobáu“Hộpvàng”vốndĩđãlỗithờivànhàmchán.CònLevanthalthìthấyrằngnỗlựckhiếncácsinhviêndosợmàđitiêmphònguốnvánđãkhônghiệuquả,vàđiềukhiếnhọlàmthếchỉlàmộttấmbảnđồkhôngcầnthiết,hướngdẫnhọđitớikhubệnhxámàhọkhôngbiếttrướcnằmởđâu.ỞchươngtrìnhBlue’sClues,đólàsựgiũbỏđặcđiểmthôngtháivàđặctínhgốc,nhữngyếutốđãgópphầnkhiếnSesameStreettrởthànhchươngtrìnhtruyềnhìnhđượcyêuthíchnhấttrongkỷnguyêncủamình,tạoramộtchươngtrìnhbìnhthường,thuầntuýtheonghĩađenvàchotrìnhchiếuliêntụcmộtphâncảnhtớinămlầnliêntiếp.

Tấtcảchúngtađềumuốntinrằngchìakhóađểtácđộnglênmộtcánhânnàođónằmởchấtlượngvốncócủanhữngýtưởngmàchúngtathểhiện.Tuynhiên,trongcáctrườnghợpnóitrên,khôngmộttrườnghợpnàothayđổiđángkểnộidungthôngđiệpđangđượctruyềntải.Thayvàođó,chúngkíchphátthôngđiệpcủamìnhbằngsựliênkết,đơncửnhưsựthểhiệnnhữngýtưởngthôngquaviệcsắpđặtsựxuấthiệnnhữngnhânvậtrốiMuppetđằngsaubachữcáiH-U-G,thôngquaviệctrộnghépBigBirdvớicảngườilớn,thôngquaviệclặpđilặplạinhiềulầncácphâncảnh,thôngquaviệcđểngườidẫnchươngtrìnhStevengưnglạilâuhơn1giâysovớithôngthườngsaukhiđãđặtcâuhỏichobọntrẻ,vàthôngquaviệcbốtrímộtchiếchộpmàuvàngnhỏxíuphíagócmỗitrangquảngcáo.Haynóicáchkhác,ranhgiớigiữasựchốibỏvàchấpnhận,giữamộtđạidịchsẽbùngphátđượcvàmộtđịadịchkhôngbùngphátđượcdườngnhưmongmanhhơn

Page 97: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhữnggìtavẫnnhầmtưởng.NhữngngườisángtạonênSesameStreetđãkhôngtừbỏtoànbộchươngtrìnhsaunhữngthấtbạitrongchuyếnđitớiPhiladelphia.HọđãđưathêmvàonhânvậtBigBirdvà“Conchimlớn”nàyđãtạonêntấtcảsựkhácbiệtvớicácemnhỏ.HowardLevanthalkhôngnỗlựcthêmtrongviệclàmsinhviênkhiếpsợđểtừđóchấpnhậnviệctiêmphònguốnván.Ôngchỉthêmvàotrongcuốnsáchmộttấmbảnđồkhubệnhxávàbảngthờigiantiêmphòng.Quyluậtthiểusốchorằngcónhữngcánhânkhácbiệtvớichúngta,cóđượckhảnăngkhởiphátnhữngđạidịch.Vàtấtcảnhữnggìchúngtacầnlàmlàtìmrahọ.Bàihọcvềyếutốkếtdínhcũngtươngtựnhưvậy.Cómộtcáchđơngiảnđểgóigọnnhữngthôngtin,màtrongnhữnghoàncảnhphùhợpcóthểkhiếnchonhữngthôngđiệpđóhấpdẫn,khôngcưỡnglạiđược.Tấtcảnhữnggìchúngtaphảilàmlàtìmraphươngcáchđó.

Page 98: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

4.Sứcmạnhcủahoàncảnh(Phần1)

BernieGoetzvàsựtănggiảmlànsóngtộiphạmởNewYork.

Ngày2tháng12năm1984,mộtngàythứbảytrướclễGiángsinh,rờicănhộcủamìnhởGreenwichVillagethủphủManhattan,BernhardGoetzđiđếngatàuđiệnngầmIRTnằmởkhugiaonhaugiữađường14vàđạilộ7.Goetzcódángngườimảnhkhảnh,tầmthước,tócmàuhung,đeokính,trạc40tuổi.Hômđó,Goetzmặcquầnjeanvàkhoácáogió.Tạinhàga,Goetzbướclênchuyếntàutốchànhsố2đivàotrungtâmthànhphốvàtiếnđếnngồicạnhbốnthanhniêndađen.Trênxecòncókhoảng20hànhkháchnữa,nhưnghầuhếthọngồitáchbiệthẳnvềđầukiacủatoaxe,tránhxachỗbốnthanhniênnàyvìchorằngbọnchúngchỉlànhữngkẻ“vôcôngrồinghề”,“đầutrộmđuôicướp”(theolờikhaisaunàycủacáchànhkháchvớitưcáchlànhânchứngtrựctiếp).NhưngdườngnhưGoetzchẳngthèmđểýđếnđiềuđó.“Chàoôngbạn”,TroyCanty,mộttrongbốntên,vừanằmườntrênhàngghếdàivừalêntiếngkhiGoetzbướclạichỗchúng.Nóixong,hắncùngmộttênkháctênlàBarryAllenbướclạiphíaGoetzvàchìatay“xin”anhnămđôla.Tênthứba,JamesRamseur,thòtayxuốngchỗcăngphồngđángngờởtúiáokhoáccứnhưthểởđócógiấumộtkhẩusúng.

“Cậucầngì?”,Goetzhỏi.

“Nămđôla”,Cantynhắclại.

SaunàyGoetzcókhairằnglúcấykhinhìnCanty,anhthấyánhmắthắn“đangsánglênvànhơnnhơn...Mộtnụcườiđểucánghiệnratrênkhuônmặt”vàgầnnhưchínhnụcườivàánhmắtđóđãkhiếnanhcảmthấycămphẫn.Goetzmóctayvàotúiáo,rútnhanhmộtkhẩusúngổđạnnămviên,thânsúngmạkrômhiệuSmith&Wessoncỡnòng3li8,bắntừngtênmột.KhitênthứtưlàDarrellCabeynằmvậtxuốngsàngàothét,Goetzbướclạiphíahắn:“Màycóvẻvẫnổnnhỉ.Tặngthêmchomàymộtphátnữanhé”.-Anhnóivàbópcò,nổnốtviênđạncuốicùngvàogiữasốnglưngcủaCabey,khiếnhắnvĩnhviễnkhôngthểnhúcnhíchđượcnữa.

Trongkhungcảnhhỗnloạnđó,cóhànhkháchđãkịpkéocòibáođộng.Nhữnghànhkháchcònlạichạyhếtsangtoaxekhácchỉtrừlạihaingườiphụnữvẫnchưaquacơnhoảngloạn.“Haicôkhôngsaochứ?”,Goetznhã

Page 99: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhặnlêntiếngtrước.“Vâng,vâng.Khôngsao”!Mộtngườiđáplạitrongkhingườikiavẫnnằmdướisànxe,nhưthểmuốnGoetznghĩrằngcôtađãchếtrồi.“Côkhôngsaochứ?”Goetzhỏilại.Côgáigậtđầu:“Vâng.Khôngsao!”.Ngườibánvélúcbấygiờmớixuấthiện,ôngtahỏiGoetzrằng,anhcóphảilàcảnhsátkhông.

“Tôikhôngphảilàcảnhsát.Tôicũngkhôngbiếttạisaotôilàmthế”.Goetzngừnglạimộtlátrồitiếp:”Bọnchúngđãtìmcáchtrấntiềntôi”.

NgườibánvécòncậtvấnGoetzvềkhẩusúngnhưnganhtừchốikhôngnóigìthêm.Rồisauđó,anhbướcnhanhquacửalênxuốngphíađầuxe,tháochốtantoànvànhảyxuốngđườngray,biếnvàotrongbóngtốicủađườnghầm.

Nhữngngàytiếptheo,vụnổsúngởtoaxeđiệnngầmIRTđãgâychấnđộngmạnhtrênkhắpcảnước.Thìrabốntêndađenkiađềulànhữngkẻcótiềnán,tiềnsự.Cabeytừngbịbắtvìtộicướpcóvũtrang,cònCantythìmangtộidanhtrộmcắp.Bakẻtrongsốchúngđềumangtheotuốcnơvíttrongtúi.Bọnchúngchẳngkhácgìhiệnthâncủamẫucônđồchoaichoai,lànỗikhiếpđảmcủangườidânthànhthị,cònnhânvậtbíẩnnổsúngbắnhạmấytênđólạinhưthểhiệnthâncủamộtthiênthầnthựcthicônglý.TrêncáctrangbáongườitagọiGoetzlà“Ngườibảovệđườngtàu”,là“Taysúngcôngtâm”.Trêncácchươngtrìnhphátthanhvàtrênkhắpcácđườngphố,anhđượctônvinhnhưmộtngườianhhùng,mộtnhânvậtđãthựchiệnnhữngmongmỏichấtchứatronglòngngườidânNewYork-nhữngngườitừngbịcướp,bịhămdọahaybịhànhhungtrêncácchuyếnxeđiệnngầm.VàongàylễTạơn,mộttuầnsaukhisựviệcdiễnra,GoetzđếntrìnhdiệntạimộtđồncảnhsátởNewHampshire.VềsựkiệndẫnđộGoetztớiNewYork,tờNewYorkPostđãchođănghaitấmhìnhtrêntrangnhất:mộtlàGoetztaybịkhóacòngsố8,cúiđầuvàbịđưatớiphònggiam,hailàbứcảnhTroyCanty-đenđúa,nghênhngang,mũchụpkíncảmắt,haitaykhoanhtrướcngực,điratừbệnhviện.Tờbáochạymộtdòngtítdài:“Anhhùngbịkhóanhốt,cônđồđangnghênhngang”.Tuynhiên,khisựviệcđượcđemraxétxử,Goetznhanhchóngđượctuyênbốtrắngánkhỏitộidanhhànhhungvàcốýgiếtngười.Buổitốihômtòatuyênán,mộtbữatiệcđườngphốđôngđúc,tưngbừngvớinhữnglờihòhétvàtunghôđãdiễnrangayphíangoàikhunhàGoetzsống.

1.

TrườnghợpcủaGoetztrởthànhmộtminhhọađiểnhìnhchonhữngthờikhắcđentốivàđặcbiệttronglịchsửthànhphốNewYork,thờiđiểmmàvấn

Page 100: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nạntộiphạmbùngphátđếnđỉnhđiểm.Trongsuốtnhữngnăm1980,theothốngkê,trungbìnhmỗinămcảthànhphốcóđến2.000vụgiếtngười,600.000tộiphạmđặcbiệtnghiêmtrọng.Từduynhấtcóthểmiêutảchínhxáctìnhtrạngcủakhuvựcnằmdướimặtđất,trênnhữngcontàuđiệnngầmlúcđólàhỗnloạn.Trướckhibướclênchuyếntàusố2ngàyhômđó,Goetzchắccũngđãchờxetrongnhàgaánhsánglờmờ,bủavâybốnphíalàbóngtốivànhữngbứctườngẩmướt,bịsơnvẽnhằngnhịt.Rấtcóthểchuyếntàuđãtớitrễ,vìnăm1984làthờiđiểmmàhàngngày,nhữngtiếngsúngvẫnxuấthiệnởđâuđótrongthànhphốNewYorkvànhữngvụtrậtđườngrayxảyramỗituần.Theocảnhsát,bốicảnhvụviệcdiễnranhưsau:Hômđó,Goetzbướclênmộtchiếcxerấtdơdáy,sànxeđầyrácrưởi,váchvàtrầndàyđặchìnhsơn,vẽ.Thếnhưng,điềunàychẳngcógìbấtthườngbởigầnnhưtấtcảtoànbộ6.000chiếcxetrongđoànxevậntảicôngcộngđềubịsơnvẽtừtrênxuốngdưới,từtrongrangoài,chỉngoạitrừnhữngxechạytuyếnngắntớitrungtâmthànhphố.Vàomùađông,trongxelạnhcóngvìrấtítxeđượctrangbịđầyđủhệthốnglòsưởi.Cònmùahè,dokhôngcómáyđiềuhòanênxelúcnàocũngnóngbức,ngộtngạt.Hiệnnay,vậntốccủachuyếnxesố2đãlêntớitrên40dặm/1giờtronghànhtrìnhnhanhtớiđiểmdừngởphốChambers,nhưngchắcchắnchuyếnxeGoetzđingàyhômđókhôngthểđạttốcđộcaođếnvậy.Trongthờiđiểmnăm1984,trêntoànbộhệthốngvậntảicôngcộng,cóđến500“quãngđỏ”-đấylànhữngđoạnđườngraybịhỏnghóc,khôngđảmbảoantoànchonhữngchiếcxechạyquátốcđộ15dặm/giờ.Nhữngđiểm“đánhđộngngânsách”đóxuấthiệnvớimứcđộkhádàynênmỗinămBanvậntảicôngcộnglạimấtkhoảng150triệuđôlatừtổngdoanhthucủacảngành.Khôngnhữngthế,mỗinămtrêntoànhệthốnglạixảyrakhoảng15.000vụphạmtộinghiêmtrọng-vàonhữngnămcuốithậpniên,consốnàyđãtănglênđến20.000.Rồicảsựnhũngnhiễuhànhkháchtừphíanhữngkẻănmàyvàtrộmcắpvặtcũnghếtsứcphổbiến,điềunàyđãkhiếnchosốhànhkháchsửdụnghìnhthứcvậntảinàygiảmxuốngđếnmứcthấpnhấttronglịchsửhệthốngvậntảingầm.WilliamBratton,ngườisaunàytrởthànhnhânvậtchủchốttrongcuộcchiếnthànhcôngchốnglạitộiphạm,bạolực,đãkểlạitrongcuốntựtruyệncủamìnhvềnhữngchuyếnđixeđiệnngầmhồithậpniên1980ởthànhphốNewYork,nhiềunămsaukhiôngsinhsốngởBostoncũngnhưnỗikinhhoàngtrướcnhữnggìôngđượcchứngkiến:

Saukhichờđếnlượtmìnhtrongdòngngườixếphàngmuavétưởngnhưvôtận,tôicốnhétđồngxuvàokhecửachắnbằngthanhquaynhưngpháthiệnranóđãbịchặnlạimộtcáchcốý.Khôngthểnàomuanổivé,tôivànhữnghànhkháchkhácbuộcphảiđivàoquacửađóngmởđãđượcmộtgãbộdạngnhếchnhácvàcụtmộtcánhtaykéomởsẵn.Đãpháhỏnghệthốngcửachắn

Page 101: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thutiền,giờhắnlạibắtcáchànhkháchphảiđưavécủahọchohắn.Tronglúcđó,mộttênkháctrongbọn,đểmặchắnthèmthuồng,thòtayvàokhenhétxu,khềurahếtnhữngđồngbịkẹtlại.Hầuhếtmọingườiđềuquásợhãimàlàmngơchonhữngtênnày:“Đây,cầmđi,mấycáivékhốnkiếp!Thậtbựcquáđi!”.Cònnhữnghànhkháchkhác,ngườitrèo,ngườichui,ngườiđivòngquabụcchắnđểtrốnvé.KhungcảnhchẳngkhácgìnhữnggìđãdiễnratrongtácphẩmkinhđiểnInferno(ĐịaNgục)củaDante.

ĐólàNewYorkcủanhữngnăm1980,mộtthànhphốchìmngậptrongnhữngđạidịchtộiphạmtồitệnhấttronglịchsửpháttriểncủamình.Nhưngrồisauđó,đạidịchnàylạichuyểnhướngđộtngộtkhôngbáotrước.Từđợtcaotràotrongnăm1990,tỷlệtộiphạmgiảmnhanhchóng,theochiềudốcđứng.Cácvụgiếtngườigiảmxuống2/3.Tộiphạmnghiêmtrọnggiảmmộtnửa.Ởnhữngthànhphốkhác,sốlượngcácvụphạmtộicũnggiảmnhanhchóngtrongcùngthờiđiểm,nhưngkhôngkhuvựcnàomứcđộbạolựclạigiảmnhanhvànhiềunhưởNewYork.Đếncuốinhữngnăm1990,trênnhữngtuyếnvậntảingầm,sốtrườnghợpphạmtộinghiêmtrọngđãgiảm75%sovớihồiđầuthậpkỷ.Năm1996,khiGoetzphảirahầutòalầnhaidoDarellCabeyđứngđơnkiệnvớilýdoviphạmnhânquyền,vụviệcđãkhôngcònthuhútđượcsựchúýcủabáogiớinữa,vàdườngnhưchínhbảnthânGoetzcũnggầnnhưlàmộtkẻlỗithời.Cólẽ,khiNewYorkđãtrởthànhmộtthànhphốantoànbậcnhấtởMỹ,ngườitadườngnhưkhólòngnhớchínhxácđiềugìđãkhiếnGoetztrởthànhmộthìnhtượng.Họchỉnhớmộtcáchđơngiảnrằngcóaiđóđãchĩasúngvàongườikháctrênxeđiệnngầmvànhờđóđãđượctônvinhlàanhhùng.

2.

Cầnphảinóirằng,ýkiếnnhậnđịnhtộiphạmcũnglàmộtđạidịchkhámớivàkỳlạ.Chúngtavẫnthườngnóivề“nhữngđạidịchbạolực”haylànsóngtộiphạm,nhưngđiềuđóvẫnchưađủđểkhẳngđịnhchúngtacóthựcsựtinhiệntượngtộiphạmcũngtuântheonhữngquyluậttươngtựcácđạidịchnhưsựhồisinhcủagiàyHushPuppieshaychuyếnđicủaPaulReverehaykhông.Nhữngsựkiệncósứclâylanmạnhnóitrênđềubaohàmnhữngyếutốtươngđốigiảnđơnvàtrựcdiện-haynóicáchkhácchúngđềuchứađựngmộtsảnphẩmhaymộtthôngđiệpnàođó.Trongkhiđó,tộiphạmkhôngphảilàmộthiệntượngđơnnhấtmangtínhđặcthù,màlàmộtthuậtngữdùngđểtruyềntảimộtchuỗinhữnghànhviphứctạpvàgầnnhưkhôngthayđổiđược.Nhữnghànhđộngphạmtộiluônđưađếnhậuquảnghiêmtrọng.Kẻphạmtộiphảithựchiệnnhữnghànhđộngcóthểđẩyhắnvàohoàncảnhvôcùngnguyhiểmđếntínhmạng.Nóimộtaiđólàtộiphạmtứclàcông

Page 102: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhiênthừanhậnđólàkẻthủác,làtànbạo,lànguyhiểm,làlừalọc,làkhôngthậtthà,làdaođộnghoặcbấtcứhìnhthứckếthợpnàocủanhữnghànhvinêutrên-vàkhôngmộthànhvinàotrongsốđóthuộcvàodạngtâmlýcóvẻnhưngẫunhiênđượclâytruyềntừngườinàysangngườikhác.Nóicáchkhác,tộiphạmkhônggiốngvớinhữngkẻvốndễdàngbịcuốntheo“cơngiólâynhiễm”củamộtđạidịch.Songởmộtmứcđộnàođó,điềunàyđãdiễnraởthànhphốNewYork.Trongnửađầuthậpkỷ1990,cảNewYorkkhôngxảyramộtbiếnđộngnàotrongdânchúng.Khôngmộtngườinàoramặtcảnhbáovàgiúpnhữngkẻcónguycơtrởthànhtộiphạmphânbiệtđượcranhgiớigiữađúngvàsai.Cóquánhiềungườibịtổnthươngvềmặttâmlývàquánhiềukẻpháttriểntheoxuhướngphạmtộiđangsinhsốngtrongmộtthànhphốmàlànsóngtộiphạmđãđếnđỉnhđiểm.Nhưngvìmộtnguyêndonàođó,hàngchụcnghìnconngườinàyđộtnhiêntạmdừnghếtnhữnghoạtđộngdínhlíuđếntộiác.Nếunhưtạithờiđiểmnăm1984,cuộcđụngđộgiữamộthànhkháchđixeđiệnngầmnónggiậnvàbốnthanhniêndađendẫnđếnđổmáu,thìgiờđâynhữngvachạmnhưvậykhiđixeđiệnngầmkhôngcòndẫnđếnhànhđộngbạolựcnữa.Vậyđiềuđóđãxảyranhưthếnào?

Câutrảlờinằmtrongphầnnguyêntắcthứbacủasựlâylanđạidịch-Sứcmạnhcủahoàncảnh.Nhưchúngtađãbiết,Quytắcthiểusốhướngđếnnhữngmẫucánhâncóvaitròquyếtđịnhtrongquátrìnhtruyềnbáthôngtin.ỞchươngnóivềhaichươngtrìnhtruyềnhìnhSesameStreetvàBlue’Clues,chúngtađãxemxétvấnđềvềTínhkếtdính;theođó,đểcóthểkhuấyđộngđạidịch,cácýtưởngphảidễlưulạitrongkýứcvàdễthúcđẩychúngtahànhđộng.Nóitómlại,chúngtađãtìmhiểuvềnhữngnhântốpháttánýtưởngvànghiêncứunhữngđặctínhcơbảncủamộtýtưởngthànhcông.Songkhôngvìthếmàchủđềtrongchươngnày-Sứcmạnhcủahoàncảnhlạikémquantrọnghơnnhữngchủđềtrướcđó.Mọiđạidịchđềurấtdễbịảnhhưởngbởicácđiềukiệncũngnhưhoàncảnhvềthờigianvàkhônggianxảyra.TạiBaltimore,tốcđộlâylancănbệnhgiangmaivàomùahècaohơnsovớitốcđộlâylankhithờitiếtchuyểnsangđông.SảnphẩmHushPuppiesthànhcôngvìnhữngđứatrẻcầnđếnchúngsinhsốngchủyếutrongnhữngkhuvựcđịalýkhátáchbiệt,thuộcrìangoàicủaEastVillage-mộtmôitrườngmàởđómọingườisẽcómộtcáinhìnmới,kháchơnvềchúng.Thậmchíngườitacòntranhcãirằngxétởmộtkhíacạnhnàođó,chuyếnđicủaPaulReverethànhcônglànhờnóđãđượcthựchiệntrongđêm.Buổiđêmlàthờikhắcmàmọingườiđangngongiấctrêngiường,vàđiềunàyđãgiúpReveredễtiếpcậnvớihọhơnrấtnhiềusovớikhihọđangbậnrộnvớiđủthứviệchayđanglaođộngtrênđồng.Vànếubịaiđódựngdậygiữađêmkhuyađểbáotin,ngườitasẽtựnhiêngiảđịnhrằngnhữngthôngtinđórấtkhẩncấp.Chúngtahoàntoàncóthểhìnhdungra“ChuyếndạhànhcủaPaul

Page 103: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Revere”cóthểđãđượcsosánhnhưthếnàotronghoàncảnhnhưthế.

Theotôi,nóichungnguyêntắcnàykhárõràngvàdễhiểu.Tuynhiên,bàihọctừluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnhchothấychúngtakhôngchỉdễbịảnhhưởngbởinhữngthayđổitronghoàncảnh.Thựctế,nhữngthayđổiđótácđộngtinhtếlênchúngta.Vàthường,nhữngkiểuthayđổithuộcvềhoàncảnhcókhảnăngkíchphátđạidịchrấtkhácsovớinhữnghoàinghibanđầucủachúngtavềnó.

3.

Donhiềunguyênnhânkhárõràngvàdễhiểu,trongsuốtnhữngnăm1990,sốvụbạolựcđãgiảmtrêntoànnướcMỹ.Hoạtđộngkinhdoanhmatuýphiphápvốnlàđộngcơcủanhữngvụthanhtrừlẫnnhaugiữacácbăngnhómvàcácđầumốitiêuthụ,bắtđầugiảmxuống.Bêncạnhđó,sựphụchồithầnkỳcủanềnkinhtếgiúpnhữngngườitrướcđódễsachânvàoconđườngphạmtộicóđượcviệclàmlươngthiện.Dânsốđanggiàđiđồngnghĩavớisốlượngnamgiớitrongđộtuổitừ18đến24củatháptuổi,lựclượngchủyếugâyracácvụbạolực,giảmxuống.Tuynhiên,lýdogiảithíchtạisaosốvụphạmtộiởNewYorkgiảmxuốngkhôngđơngiảnchỉcóvậy.Tronggiaiđoạnđạidịchtộiphạmyếudầnđi,nềnkinhtếcủathànhphốnàykhôngcóchútkhởisắcnào.Nóvẫntrìtrệ.Trênthựctế,đầunhữngnăm1990,nhữngkhudâncưnghèoquanhkhutrungtâmcònbịgiángmộtđònmạnhkhicácnguồntrợcấpbịcắtgiảm.NhữngtácđộngcủađạidịchmatuýtạiNewYorkhiểnnhiêncũnglàmộtyếutốgópphầnđẩylùiđạidịchtộiphạmnhưngthựcrađạidịchnàyđãbắtđầugiảmmạnhvàliêntụctrướccảkhitìnhhìnhtộiphạmcónhữngchuyểnbiếnlạcquan.Cònnếuxétđếntuổidânsốthìnhờnhữngđợtnhậpcưồạttrongnhữngnăm1980nêntrongthậpkỷtiếptheo,dânsốcủathànhphốkhôngnhữngkhônggiàđimàcòntrẻhơn.Vàdùtrongbấtkỳtrườnghợpnào,nhữngxuhướngnóitrêncũnglànhữngthayđổimangtínhlâudàivớinhữngảnhhưởngđượcdựbáolàcótácđộngdầndần,từngbướcmột.ThếnhưngtạiNewYork,sựsuyyếucủađạidịchtộiphạmkhôngdiễnratừtừnhưvốndĩphảithế.Rõràngcòncómộtnhântốkhácnữađãthamgiađẩylùinạndịchnày.

Câutrảlờithuyếtphụcnhấtchocáigọilà“nhântốkhác”đượcđặttênlàThuyếtcửasổvỡ.Lýthuyếtnàydohainhàtộiphạmhọc,JamesQ.WilsonvàGeorgeKellingđưara.Haiôngchorằngtộiphạmlàhệquảtấtyếucủasựmấttrậttự,vôtổchức.Nếumộtchiếccửasổbịpháhỏng,vỡvụnmàcứđểvậykhôngsửachữathìnhữngngườiđingangquasẽkếtluậnrằng,khôngaiquantâmvàkhôngaichịutráchnhiệmtrướchiệntrạngnày.Rồikhông

Page 104: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

lâusaunhiềucánhcửakhácsẽbịđậpvỡ,dầndàýthứcvềsựvôchủ,hỗnloạnsẽlanrộng,truyềntảiđidấuhiệuvềnhữnggìđangdiễnra.Cũngtheohaiông,trongmộtthànhphố,nhữngvấnđềtươngđốinhỏnhưsơnvẽlêntường,gâymấttrậttựcôngcộngvàănxintheokiểucưỡngép-đềulàchủthểtươngđươngvớinhữngcánhcửasổvỡ,những“tấmvéquacửa”chongàycàngnhiềunhữngtộiácnghiêmtrọng.

Nhữngtênănmàyvàcướpgiật,dùchỉđơnthuầnchớpthờicơlàmviệcphipháphaynhữngkẻđãthànhdânchuyênnghiệpvẫnluôntinchúngcóthểgiảmthiểunguycơbịbắtgiữ,haynhậndạngnếuthựchiệnhànhvicủamìnhtrênnhữngđườngphốmànạnnhântiềmnăngcủachúngđãbịtìnhtrạngquáphổbiếnnàyuyhiếptinhthầntừtrước.Nếunhữngngườixungquanhkhôngthểcanthiệp,ngănchặnmộttênănmàyquấyrốikháchquađường,nhữngtêntrộmcắpsẽkếtluậnngayrằngkhảnăngnhữngngườiđógọicảnhsátđểthôngbáovềmộttêncóđiệubộkhảnghihaycanthiệpkhivụcướpthựcsựdiễnralàrấtthấp.

Đólàtoànbộlýthuyếtlantruyềncủađạidịchtộiphạm.Lýthuyếtnàychorằngcáchànhvitráiđạođứcvàtráiphápluậtrấtdễlâylan-cũngtươngtựnhưsựlâylancủamộtxuhướngthờitrangvậy-sựviệccóthểchỉbắtđầutừmộtchiếccửasổvỡnhưngsauđósẽlantrànrakhắpcảcộngđồng.TuynhiênĐiểmBùngPháttrongđạidịchnàykhôngphảilàmộtcánhânđặcbiệt-mộtNgườiKếtNốinhưLoisWeisberghaymộtNhàThôngTháinhưMarkAlpert.Nólàmộtthứgìđóhữuhìnhnhưnhữnghìnhsơnvẽnơicôngcộng.Độngcơthúcđẩyconngườithamgiavàokiểuhànhvicụthểkhôngxuấtpháttừmộtkiểumẫucánhânnàomàđếntừchínhđặcđiểmcủamôitrường.

Giữanhữngnăm1980,KellingđượcCụcvậntảihànhkháchNewYorkmờivềlàmcốvấn,vàôngđãthuyếtphụchọápdụnglýthuyếtCửasổvỡvàothựctiễn.CụcvậntảihànhkháchchấpthuậnvàngaysauđấyhọđãcửramộtgiámđốcmớitrongmảngvậntảingầmlàDavidGunn,cótráchnhiệmgiámsátviệcsửachữanângcấphệthốngxeđiệnngầmtrịgiáhàngtỉđôla.Lúcbấygiờ,cónhiềuluậtsưlàmviệctrongmảngvậntảingầmđềnghịGunnkhôngnênquáđểýđếnnhữnghìnhsơnvẽtrêntường,mànêntậptrungchủyếuvàonhữngvấnđềlớnhơnnhưcáchànhvitộiphạmvàđộantoàntrênmỗichuyếnxe.Lờikhuyênnàycóvẻkháhợplý.Quantâmđếnnhữnghìnhsơnvẽgraffititrongthờiđiểmtoànbộhệthốngđãrệurã,sắpsụpđổdườngnhưcũngvôíchnhưcốcọchùitấtcảbànghếtrêncontàuTitaniclúcnóđangtiếnvềtảngbăngtrôi.Thếnhưng,Gunnvẫnkiênquyếtbảovệquanđiểmcủamình.“Nhữnghìnhsơnvẽđómớilàdấuhiệuchosự

Page 105: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

sụpđổcủacảhệthống”.Gunnphântích:”Khiquyếtđịnhxâydựnglạitổchứccũngnhưtinhthầnlàmviệctronghệthống,anhbuộcphảigiànhchiếnthắngtrongcuộcchiếnchốnglạinhữnghìnhsơnvẽbẩnthỉu.Nếuanhthấtbạithìtấtcảnhữngcảitổtrongquảnlývànhữngbiếnchuyểnvậtchấtkiasẽkhôngthểdiễnrađược.Chúngtađangchuẩnbịđưanhữngloạtxemớitrịgiácảchụctriệuđômỗichiếcvàohoạtđộngvàtrừphichúngtalàmđượcđiềugìđểbảovệchúng,nếukhôngchúngtabiếtđiềugìsẽxảyrarồiđấy:nhữngchiếcxechỉnguyênvẹncómộtngàyvàrồisauđấysẽlạibịpháhoạimộtcáchcốý”.

Gunnsoạnramộtcơcấuquảnlýmớivàmộtloạtnhữngmụctiêucụthể,chínhxáccũngnhưnhữngbảngbiểuthờigiannhằmlàmthanhsạchlạitoànbộhệthốngđếntừngtuyếnxe,từngchiếcxemột.Đoàntàusố7nốigiữakhuQueensvớitrungtâmManhattanđượctiếnhànhnângcấpđầutiên.Gunnbắtđầuthửnghiệmnhữngkỹthuậtmớiđểlàmbaysạchlớpsơnvẽ.Ôngdùngdungmôihoàtanquétlênxe.Trênnhữngchiếcxeđãbịsơnvẽ,Gunnchotiếnhànhsơnphủlênlớpgraffiti.Ôngđưaramộtđiềuluậtcấmnhữngcanthiệphậukì-tứclàmộtkhichiếcxeđãđượcphụchồithìcầnphảibảođảmnósẽkhôngbịpháhoạithêmlầnnữa.Gunnkhẳngđịnh:“Chúngtôiluônchămchútchonhữngchiếcxe”.Tạigacuốicùngcủatuyếnxesố1,nằmtrongkhuvựcBronxnơixeđiệnngầmđỗlạitrướckhiquayđầuchohànhtrìnhngượcvềManhattan,Gunnchođặtmộttrạmvệsinhxe.Nếuchiếcxeđếngacuốinàybịvẽbẩnthìnhữngvếtkẻ,vẽđóphảiđượcxoásạchtrongthờigianlưutạiđâynếukhôngchiếcxeđókhôngđượcsửdụngnữa.Nhữngchiếcxeđiện“nhếchnhác”chưađượcvệsinhtẩyrửacũngkhôngđượcđậulẫnvớinhữngchiếcxesạchsẽ.Ýtưởngnàyđượcthựchiệnnhằmgửiđithôngđiệpcứngrắn,rõràngđốivớinhữngkẻcốýpháhoại.

Gunnnóithêm:“ChúngtôicómộtgaraởHarlemtạiđường135nơiđoànxeđỗquađêm.Đêmđầutiên,baogiờbọntrẻcũngtớisơnsườnxethànhmàutrắng.Rồitốihômtiếptheo,khiphầnsơnhômtrướcđãkhôchúngđếnvẽpháchọa.Cuốicùng,đếntốihômthứba,chúngđếntômàu.Đógọilà‘Côngviệctrongbangày‘.Chúngtôibiếtbọntrẻđanglàmthếlênmộttrongnhữngchiếcxe“nhemnhuốc”,vànhữnggìchúngtôilàmlàchờchochúnghoànthànhxongbứchọacủamình,sauđấydùngốnglănsơnsơntrùmlêntấtcả.Bọnnhóckhócmếunhưngchúngtôivẫntiếptục.Đólàmộtthôngđiệpchobọnnhóc–“Nếucáccậumuốnmấttới3đêmđểlàmbẩnmộtchiếcxe,điềuđócũngđượcthôi.Nhưngkhôngbaogiờnhữnghìnhvẽđóđượcthấyánhbìnhminhđâu”.

Page 106: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

CôngviệctẩyhìnhsơnvẽtrênxeđiệnđượcGunnthựchiệntừnăm1984chođếnnăm1990.Đúngvàothờigianđó,CụcVậntảimờiWilliamBrattonvềlàmđộitrưởngđộicảnhsátanninhnhàga.Cũngtừđâygiaiđoạncảitổhệthốngxeđiệnngầmlầnthứhaiđượckhởiđộng.GiốngnhưGunn,BrattoncũnglàtínđồcủaThuyếtcửasổvỡ.Trênthựctế,vềmặtchuyênmôn,BrattonluôncoiKellinglàtiềnbốicủamìnhdovậybướcđầutiêntrêncươngvịcảnhsáttrưởngphụtráchanninhnhàgacủaôngcũngtíchcực,hoàibãohệtnhưGunn.Trướctìnhtrạngnhữnghànhviphạmtộinghiêmtrọng-trêntoànbộhệthốnggiaothôngngầmluônởmứccao,đángbáođộng,Brattonquyếtđịnhrađònvớinạntrốnlậuvé.Tạisaolạinhưvậy?BởivìBrattontinrằnggiốngnhưsơnvẽbẩn,nạntrốnlậuvécũnglàmộtdấuhiệu,mộthiệntượngnhỏlẻcủasựvôtổchứccóthểdẫntớinhữngvụphạmtộivớimứcđộnghiêmtrọnghơnrấtnhiều.Theoướctính,mỗingàycóđến170.000ngườiđilậuvétrêncáctuyếnvậntảingầm.Mộtphầntrongsốđólàbọntrẻconvìchúngcóthểdễdàngnhảyquacổngquay.Sốkhácthìchỉcầncúithấpxuốngvàtrườnngườiquaphíadướicổngquaylàquađược.Vàkhicómột,hai,hoặcbangườithựchiệnđượccácmánhkhoétrốnlậuvé,nhữnghànhkháchkhác-nhữngngườicóthểkhôngbaogiờnghĩtớiviệcviphạmluậtlệ-cũngsẽhùatheovàviệncớrằngnếunhữngngườikháckhôngphảitrảtiềnvé,họcũngsẽkhôngtrả.Chínhvìthế,vấnđềphátsinhlêntheocấpsốnhân,vàcàngtrởnêntrầmtrọnghơntrướcthựctếlàkhôngdễgìdẹpbỏđượcnạnlậuvé.Vìsốtiềnphạtđốivớimỗitrườnghợptrốnvéchỉlà1,25đôlanêncácnhânviêncảnhsátnhàgachorằngkhôngcầnthiếtphảitốnthờigianbắtbớnhữngvụviphạmnhưvậy,đặcbiệtlàkhicórấtnhiềunhữngloạitộiphạmnghiêmtrọngkhácđangxảyratrênsângacũngnhưtrêncácchuyếntàu.

Brattonlàngườithúvị,rấtcuốnhút,mộtmẫuhìnhcótàilãnhđạobẩmsinh.Ôngthườngdễđểlạiấntượngvớimọingười.VợôngsốngmãitậnBostonnênBrattoncóthểthoảimáilàmviệctrongnhiềugiờliền.Banđêm,ôngthườnglangthangđituầnkhắpcáchệthốnggiaothôngngầmtrongthànhphố,tìmhiểuvấnđềvàtìmracáccáchgiảiquyếttốiưuchonhữngvấnđềđó.Đầutiên,ôngchọnranhữngnhàgamànạntrốnvélàvấnđềtrầmtrọngnhất,rồicửmườinhânviênanninhmặcthườngphụcởmỗikhucổngxoay.Nhữngnhânviênanninhnàysẽgiữnhữngkẻtrốnlậuvé,từngngườitừngngườimột,còngtayvàbắttấtcảđứngtậptrungtạiphòngchờchotớikhihọ“tómđượcđủsố”.Việclàmnàynhằmcảnhbáosâuchotronghànhkháchrằnglựclượnganninhnhàgađangcónhữngbiệnphápxửlýkiênquyếtvớinhữngkẻtrốnvé.Trướcđây,cácnhânviênanninhchỉlàmqualoa,lấylệvớiloạiviphạmnàybởivìtínhtừlúcbắtgiữ,ápgiảiđếnphòngthườngtrực,khaiđiềnvàogiấytờcầnthiết,rồilạichờchođếnkhinhững

Page 107: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

giấytờnàyđượcthôngquacũngphảimấtcảmộtngày-tấtcảchỉchomộttộinhỏchỉđángphạtmộtcáibạttaicảnhcáo.NhưngBrattonđãtrangbịthêmmộtchiếcxebuýtcỡlớnvàbiếnnóthànhmộtphòngdiđộngvớiđầyđủmáyfax,điệnthoại,dùiđiệnvàcácthiếtbịlấyvântay.Dođó,thờigianxửlýcácvụviệctrêngiảmxuốngchỉcònmộtgiờđồnghồ.Brattoncònnhấtquyếttiếnhànhviệckhámxétnhữngngườibịbắtgiữ.Vàgầnnhưcứtrongbảyngườibịkhámxétsẽcómộtngườiđangcólệnhbắtgiữdophạmtộitừtrướcđó,tronghaimươingườisẽcómộtngườimangtheomộtloạivũkhínàođó.Chínhvìthế,Brattonkhônggặpkhókhăngìtrongviệcthuyếtphụccácnhânviênanninhvềlợiíchcủaviệcxửlýnạntrốnlậuvé.Brattonviếtlại:“Vớilựclượnganninhthìđâyđúnglàmộtmónquàmaymắn.Tấtcảnhữngvụbắtgiữđềugiốngnhưviệcmởmộtchiếchộpbímật.Tôisẽnhậnđượcthứ‘đồchơi’gìđây?Mộtkhẩusúng?Mộtcondao?Mộtlệnhbắtgiữ?Haychúngtôiđangcóởđâymộttêngiếtngười?...Khôngbaolâusau,nhữnghànhkháchcóýđồxấuđãkhônngoanhơn,họkhôngmangtheovũkhíbênmìnhnữavàbắtđầutrảtiềnvéđầyđủ”.DướisựchỉđạocủaBratton,nhữnglờiphảnánhtừcáckhunhàgavềnhữngkẻsayrượuhaynhữnghànhvipháhoạivănphòngcủaôngtănglênbalầnchỉtrongvòngmộtvàithángđầutiên.Việcbắtgiữnhữngloạitộinhẹ,tứcnhữngtộiviphạmrấtnhỏvốntrướcđâykhônghềđượccoitrọng,tănggấp5lầntrongsuốtgiaiđoạntừnăm1990đến1994.Brattonđãbiếnlựclượnganninhvậntảicôngcộngthànhmộttổchứcchỉchuyêntráchnhữngvụviphạmnhỏnhất,vớitháiđộquantâmsátsaonhấtđến"thếgiớivậntảingầm".

Năm1994,saukhiRudolphGiulianiđượcbầulàmthịtrưởngthànhphốNewYork,BrattonđượcchỉđịnhlàmgiámđốcSởCảnhsátNewYork.Trêncươngvịmới,Brattonđãápdụngnhữngbiệnpháptươngtựtrênquymôtoànthànhphố.Ôngrachỉthịchocácnhânviêncảnhsátphảithẳngtayvớinhữngtộiphạmđangcóhànhvilàmgiảmchấtlượngsốngnhưnhữngtên“thợcạokính”(nhữngkẻtìmđếncácláixetạicácchốtgiaothôngcủathànhphốNewYork,tựrửakínhxerồisauđóđòitiềncông);haytấtcảnhữngloạiviphạmtrênmặtđấtkháccómứcđộtươngđươngvớihànhvinhảyquacổngchắnvàsơnvẽbẩnlêntường.Brattonphântích:“Cơchếquảnlýcủacảnhsátngàytrướcbịhạnchếrấtnhiều.Chúngtôiđãphábỏnhữngràocảnđóvàtăngcườngnhữngđiềuluậtcấmsayxỉn,tiểutiệnnơicôngcộngvàbắtgiữnhữngkẻcốtìnhphárối,trongđóbaogồmcảnhữngngườivứtbừavỏchailọrađường,nhữngkẻcódínhlíudùchỉlàchútítđếnviệcpháhoạitàisản...Nếutiểutiệnbậytrênđường,anhsẽbịbắtbỏtù”.Khitộiphạmbắtđầugiảmxuốngtrêntoànthànhphố-nhanhvàmạnhnhưnhữnggìđãdiễnratronghệthốngvậntảingầm-thìcảBrattonvàGiulianiđềuchỉrađượccùngmộtnguyênnhân.Họchorằngnhữnghànhviphạmtội

Page 108: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhỏlẻvàdườngnhưkhôngmấytácđộngđếnchấtlượngcuộcsốngchínhlànhữngĐiểmBùngPhátcủavấnnạntộiphạmbạolực.

LýthuyếtCửasổvỡvàluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnhcónhữngđiểmgiốngnhauvàthựcchấtđềulàmột.Cảhaiđềudựatrêntiềnđề:mộtđạidịchcóthểđượcđẩylùi,cóthểđượcchặnđứngbằngcáchxửlýnhữngtrườnghợpnhỏnhặtnhấttrongmôitrườngtrunggian.Đâylàmộtkháiniệmcònkhámớivớichúngta.ThửcùngxemxétlạicuộcchạmtrángiữaBernieGoetzvàbốnthanhniêndađenAllen,Raseur,CabeyvàCantytrênxeđiệnngầmngàyhômđó.Theomộtsốbáocáo,vàoquãngthờigianxảyravụviệc,dườngnhưcóítnhấthaitrongbốntêndađenđóđãmắcnghiện.TấtcảbọnchúngđềusốngởvùngdựánnhàởClaremontVillagethuộcmộttrongnhữngkhuvựcnhứcnhốinhấtcủaquậnSouthBronx.Cũngtrongthờigianđó,Cabeymangcáotrạngvớitộidanhcướpcóvũkhí.Cantycólầnbịtriệuđếntrìnhdiệnvìtộitàngtrữtàisảntrộmcắp.CònAllenbịbắttrướcđóvìtộicốýhànhhunggâythươngtích.CảAllen,CantyvàRamseurđềubịkếttộivớinhữngtộidanhkhôngnghiêmtrọngtừphápháchchođếnăncắpvặt.HainămsauvụnổsúngcủaGoetz,Ramseurbịkếtán25nămtùvớicáctộidanhhiếpdâm,cướptàisản,bạodâm,lạmdụngtìnhdục,hànhhung,gâyáncóvũkhívàtàngtrữtàisảntrộmcắp.Vàvìthế,chẳngcógìđángngạcnhiênkhinhữngkẻnhưvậyđãlàmmưalàmgiógiữagiaiđoạnnóngbỏng,caotràocủacáchoạtđộngbạolực.

TiếpđếnlàGoetz.Anhđãlàmmộtđiềuhoàntoàntráivớilệthường.Đãnhưmộtluậtngầm,nhữngngườidatrắnglươngthiệnkhôngbaogiờnổsúngvàonhữngthanhniêndađentrênxeđiệnngầm.NhưngnếutìmhiểusâuhơnvềconngườiGoetz,bạncóthểthấyanhtacónhữngđặcđiểmkhớpvớimẫungườisẽgiảiquyếtvấnđềbằngbạolực.ChacủaGoetzlàmộtngườisốngbằngtônchỉkỷluậtđếnkhắcnghiệt,tínhlỗmãngnênGoetzthườngxuyênphảihứngchịunhữngcơngiậndữcủaông.Khicònđihọc,Goetzhaybịbạnhọcbắtnạt,làngườicuốicùngđượcthamgiavàocáctròchơi,mộtđứatrẻcôđộcluônrờikhỏitrườngvớiđôimắtngânngấnnước.Saukhitốtnghiệpđạihọc,GoetzlàmcôngviệcđóngtàungầmnguyêntửởWestinghouse.Tuyvậy,Goetzcũngkhônglàmđượclâu.Anhliêntụcmâuthuẫnvớicấptrênvềnhữngvấnđềmàanhcholàthóiquenxấuvàsựháovội.Thỉnhthoảng,Goetzcònviphạmnhữngquyđịnhcủacôngtyvàtậpthểvớinhữnghànhđộngphạmvàocácđiềukhoảncấmtronghợpđồng.Goetzsốngtrongmộtcănhộtạiđườngsố14ởManhattan,gầnđạilộsố6,trongmộtchungcưnằmởphầnrìathànhphố.Nơinàyluônđôngđúcnhữngkẻvôgiacưvàbuônbánmatuý.MộtngườibảovệcủakhunhàvốnrấtthânvớiGoetzcólầnđãbịnhữngkẻlangbạtđánhđậpdãman.Vàvìthế,Goetztrởnênbịám

Page 109: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

ảnhvớiviệc“làmsạchlại”nhữngvùnglâncận.Anhkhôngngớtphànnànvềmộtquầybánbáobỏkhônggầnkhunhàđangbịnhữngkẻlangthangsửdụngnhưmộtcáithùngrácvàluônnồngnặcmùinướctiểu.Mộtđêm,cáiquầyđóđãcháythànhtromộtcáchbíẩn,vàngàyhômsauGoetzlụicụingoàiđườngdọndẹpđốngtrotàn.Cólầntạicuộchọpcủakhuphố,Goetzphátbiểutrướcsựngỡngàngcủanhữngngườicómặttrongphònghọplúcđó:“CáchduynhấtđểthanhsạchconphốnàylàtốngcổbọndamàuNamMỹvàlũdađenđi”.Mộtbuổichiềunăm1981,GoetzbịbathanhniêndađenxôngvàobópcổtừphíasaukhiđangđivàonhàgatrênphốCanal.Goetzchạyrakhỏinhàga,vàcảbatênkiađềuchạyđuổitheo.ChúnggiậtlấynhữngđồđiệntửGoetzmangtheo,đánhrồinémanhvàomộtcánhcửakính,khiếnGoetzvĩnhviễnbịchấnthươngởngực.Vớisựgiúpđỡcủamộtcôngnhânvệsinhvừahếtca,Goetzđãđánhngãmộttrongbatên.Tuynhiên,chuyệnnàychỉđemđếnchoanhnhữngđắngcay.Goetzphảitườngtrầntạiđồncảnhsátliêntụctrongsáugiờđồnghồ,trongkhinhữngkẻtấncônganhđượcthảrasauhaitiếngvàchỉbịcáobuộcmộttộidanhnhẹ.Anhnộpđơnxincấpgiấyphépsửdụngsúngnhưngbịtừchối.Tháng9năm1984,chaGoetzquađời.Bathángsauđó,anhngồicạnhbốnthanhniêndađentrêntàuđiệnngầmvànổsúng.

Nóitómlại,Goetzlàmộtngườiđànôngluôngặprắcrốivớicácnhàchứctrách,anhtaluôntintưởngsắtđárằng,hệthốngcầmquyềnkhônghềhoạtđộng,khôngnhữngthếanhtacũnglàngườivừamớiđâyđãtrởthànhmụctiêucủasựxâmhạivàlàmnhục.LillianRubin,ngườiviếttiểusửcủaGoetznhậnxétrằnglựachọnsốngtạiđườngsố14củaGoetzgầnnhưkhôngphảilàdongẫunhiên.Côviết:“ĐốivớiBernie,dườngnhưcóđiềugìđócósứccámdỗtrongviệchìnhthànhđộngcơhànhđộng.Chínhxáclàdonhữnghụthẫngvàbấtmãnđãtíchtụnhằmvàomộtmụctiêucóthểhiểuđượcvềcơnthịnhnộđangtiềmtàngtronganh.DochỉchútâmhướngcơngiậndữraxãhộibênngoàinênGoetzkhôngcầngiảitỏacơngiậntrongmình.Goetznguyềnrủasựbẩnthỉu,ồnào,nhữngkẻsayxỉn,phạmtội,nhữngkẻbuônbánmatuý,vànhữngkẻnghiệnngập.Vàtấtcảđềucónhữnglýdorấtxácđáng”.Rubinkếtluận:nhữngviênđạncủaGoetz“lànhằmvàonhữngmụctiêuđãhiệndiệnnhiềutrongcảquákhứvàhiệntạicủaanh”.

Nếuxemxétsựviệcxảyratrênchuyếnxeđiệnngầmhômđódựavàonhữnghiểubiếtnhưtrên,bạncóthểthấyngayrằngviệcGoetznổsúnglàđiềukhôngthểtránhkhỏi.Bốntênlưumanhđãđedọamộtngườiđànôngrõràngđangbịđènénbởinhữngvấnđềtâmlý.Vụnổsúngdiễnratrênchuyếnxetàuđiệnngầmcóvẻkhátìnhcờ.NhưngcólẽGoetzsẽvẫnnổsúngbắnbốntênlưumanhđónếuanhgặpchúngởmộtchỗkhác.Hầuhết

Page 110: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhữnglờigiảithíchmangtínhhìnhthứcchomộthànhviphạmtộiđềutuântheocùngmộtchuỗilậpluận.Theocácnhàtâmthầnhọc,nhữngtêntộiphạmlànhữngngườibịkìmhãmquátrìnhpháttriểntâmlý,họcónhữngámảnhđầytiêucựctrongquanhệvớichamẹmình,nhữngngườiđãmấtđihìnhmẫuvaitròtoàndiện.Ngoàiracòncónhữngtàiliệutươngđốimớichorằngcóthểgencũnglàmộtyếutốđưađẩycáccánhânvàoconđườngphạmtội.Phổbiếnhơn,cóhàngsasốnhữngđầusáchcủacácnhàthủcựuviếtvềtộiphạmnhưlàhệquảcủasựthahóađạođứcmàtráchnhiệmthuộcvềcộngđồng,nhàtrườngvànhữngbậcchamẹkhôngcònthườngxuyêngiáodụcnângcaoýthứcphânbiệtđúngsaichoconemmình.Vềcơbản,tấtcảnhữngýkiếnnóitrênđềulànhữngcáchkhácnhauquykếttộiphạmlàmộtdạngnhâncáchnổibậtvớiđặcđiểmkémnhạycảmvớicácquytắcxãhộithôngthường.Nhữngcánhânbịứcchếvềmặttâmlýthườngkhôngbiếtcáchtạodựngmốiquanhệlànhmạnh.Nhữngngườimanggenbạolựcbẩmsinhthườngkhônggiữđượcbìnhtĩnhkhimọingườixungquanhđánhgiávàbàntánvềhọ.Nhữngcánhânkhôngđượcdạydỗđểphânbiệtphảitráithìluônmơhồ,khôngbiếtcáigìlàhànhviđúngđắnvàcáigìkhông.Cònnhữngngườilớnlêntrongnghèođói,mồcôivàlànạnnhâncủachủnghĩaphânbiệtchủngtộclạikhôngđượcchỉbảokỹnhữngquytắcxãhộinhưnhữngngườitrưởngthànhtrongmộtgiađìnhtrunglưu,êmấm.Vớicáchhiểunhưvậy,BernieGoetzvàbốntênducôndađencómặttrênchiếcxeđiệnngầmsốhaiđóđềulànhững”tùnhân”trongthếgiớicongvênhcủachínhhọ.

VậyýnghĩamàlýthuyếtCửasổvỡvàSứcmạnhcủahoàncảnhmuốnđưaralàgì?Ngượclạihoàntoànvớicácýkiếntrên,cảhailýthuyếtnàyđềuchorằngtộiphạmkhôngchỉđơnthuầnlàngườithựchiệnhànhviphạmtộibởinhữnglýdothuộcvềbảnchất,tựkhépmìnhtrongmộtthếgiớiriêngmàlàmộtngườihếtsứcnhạycảmvớimôitrườngxungquanh,làngườicảnhgiácvớimọilờiámchỉ,làngườibịthôithúcthamgiavàonhữnghànhđộngphạmphápdựatrêntrigiáccủabảnthânvềthếgiớixungquanh.Đâylàmộtquanniệmthựcsựmớimẻvàcóphầnkhótin.Thậmchí,khixétởmộtgócđộnàođó,nócònvượtrakhỏinhữnghạnmứcmặcđịnhcơbản.LýthuyếtSứcmạnhcủahoàncảnhchủyếuđưaranhữngdẫngiảiliênquanđếnsựtácđộngcủamôitrườngvàhoàncảnh.Theoluậnđềnày,hànhvicủaconngườilàmộtchứcnăngcủahoàncảnhxãhội,nhưnglạichịutácđộngrấtlớntừmôitrường,hoàncảnhđó.Vàothậpniên1960,nhữngngườitheochủnghĩatựdocũngđưaranhữngtranhluậntươngtự.Tuynhiênkhiđềcậpđếntầmquantrọngcủamôitrườngsống,họlạitậptrungvàocácyếutốxãhộinềntảng.Theohọ,cáchìnhthứctộiphạmlàkếtquảcủasựbấtcôngtrongxãhội,củasựmấtcânbằngtrongcấutrúckinhtế,củatìnhtrạngthấtnghiệp,

Page 111: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

củavấnnạnsắctộc,củahàngthậpkỷbịxãhộivàcáccơquanchứcnăng,cótráchnhiệmthờơ.Vìvậy,nếumuốnchặnđứngcáchànhvitráiđạođức,tráiphápluật,chúngtanhấtđịnhphảivượtquanhữngràocảnlớnđó.SongluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnhlạichorằngnguyênnhângâyrađạidịchtộiphạmlạibắtnguồntừnhữngđiềurấtnhỏ.LuậnđềnàydẫnchứngravụnổsúngtrênxeđiệnngầmgiữaBernieGoetzvàbốnthanhniêndađen.Theođó,nhữnggìxảyrakhôngliênquannhiềuđếnbệnhtâmthầncủaGoetzcũngnhưhoàncảnhxuấtthânvàsựnghèotúngcủabốntêndađenlânlađếngầnGoetzhômđó,nhưnglạihoàntoànchịutácđộngcủabứcthôngđiệpđượctruyềntảiquanhữnghìnhsơnvẽtrêntườngnhàga,trênthànhxevàtìnhtrạnglộnxộntạicáckhucửaquaylêntàu.Từđó,luậnđềnàyđiđếnkếtluận:đểgiảiquyếtvấnnạntộiphạm,chúngtakhôngcầnphảibắtđầutừnhữngvấnđềtolớn.Chỉbằngviệccọrửasạchsẽhìnhsơnvẽ,bắtgiữnhữngkẻtrốnlậuvé,chúngtacũngcóthểngănchặnnhữnghànhviphạmtội.MọiđạidịchtộiphạmđềucónhữngĐiểmBùngPhátvừađơngiảnlạivừatrựcdiện,tươngtựnhưcănbệnhgiangmaiởBaltimorehaymộtxuhướngthờitrangkiểunhưnhữngđôigiàyHushPuppies.ĐócũngchínhlànhữnggìtôimuốnđềcậpđếnkhinóiSứcmạnhcủahoàncảnhlàmộtlýthuyếtmangtínhcấptiến.GiulianivàBrattonhoàntoànkhôngphảilànhữngnhàthủcựunhưmọingườivẫnnghĩ.Trênthựctế,họđãgiảiđápcâuhỏivềvấnnạntộiphạmtheomộtphươngpháptuyệtvờinhấtvốnchỉcótrongtưởngtượng,mộtphươngphápvượtquanhữngquytắc,cũngnhưlốisuynghĩthôngthường,nênviệcchấpnhậngầnnhưlàkhôngthể.Nhưvậy,nhữngvấnđềđangdiễnratrongsuynghĩcũngnhưnhậnthứccủaGoetzkhônghềcótácđộngnàolênhànhđộngcủaanhta.Điềunàyđãxảyranhưthếnào?Vànếuthậtsựkhôngphảilànguyênnhângâyravụnổsúngtrênxeđiệnngầmthìtạisaonólạikhiếnmọingườikhótinđếnnhưvậy?

4.

TrongChương2,khiđềcậpđếncácyếutốkhiếnnhữngngườinhưMarkAlpertrởnênhếtsứcquantrọngtrongnhữngđạidịchtruyềnkhẩu,tôicónóiđếnhaikhíacạnhdườngnhưkhôngthểgiảithíchđượctrongquátrìnhthuyếtphục.Đầutiên,nhưmộtnghiêncứuđãchỉra,làvấnđềtạisaosốngườitheodõichươngtrìnhtrênkênhABCcóphátthanhviênPeterJenningscókhảnăngsẽbầuchođảngDânchủnhiềuhơnnhữngngườitheodõichươngtrìnhcủaTomBrokawhayDanRather?CâutrảlờiởđâylàJenningscókhảnăngbiểulộvôthứcthiệncảmcủamìnhvớiứngcửviêncủađảngDânchủ.Nghiêncứuthứhailạitìmhiểuvềviệclàmthếnàonhữngngườicósứcthuhútkhôngcầnmởlờivàchỉcầnmộtbiểulộngắngọnnhấtcũngcóthểlâytruyềnchongườikháccảmxúccủamình.Những

Page 112: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

kếtluậntronghainghiêncứutrênđềuxoáyvàotâmđiểmcủaQuyluậtthiểusốbởicảhainghiêncứunàyđềuchorằng,nhữnggìđượcchúngtacoilàtrạngtháibêntrong-nhưsựyêuthíchvàcácloạicảmxúc-thựcsựđềuchịusựchiphốimạnhmẽ,khôngdễnắmbắtcủanhữngảnhhưởngcánhâncóvẻnhưvôlýcủamộtphátthanhviênchúngtatheodõivàiphútmộtngày,haycủamộtngườinàođóchúngtangồicạnhtrongimlặngkhithamgiamộtcuộcthínghiệmngắnngủichỉkéodàihaiphút.BảnchấtcủaluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnhcũngđúngvớinhữnghìnhmẫucốđịnhcủamôitrường,cũngtuântheonhữngcáchthứcmàtrongđóchúngtakhôngthựcsựchorằngtrạngtháibêntrongcủaconngườilàkếtquảtácđộngcủahoàncảnh.Đâylàlĩnhvựctâmlýhọcluôncórấtnhiềuthínghiệmminhchứng.Sauđây,tôixindẫnramộtsốvídụđiểnhình.

Đầunhữngnăm1970,mộtnhómcácnhàkhoahọctạiĐạihọcStanfordđứngđầulàtiếnsĩPhilipZimbardoquyếtđịnhtạoramộtnhàtùgiảtrongtầnghầmcủakhunhàdànhchokhoatâmlýhọctrongkhuônviêntrường.Họlấycảmộtkhoảnghànhlangdàihơnchụcmétvàdựngmộtôxàlimbằngbứctườngđượcđúcsẵn.Baôxàlimchiềungang6bướcvàchiềudài9bướcđượctạoravớisongsắtxàlimbằngthép,cánhcửacủacácôxàlimnàyđềuđượcsơnđen.Mỗiphònggiamnhỏbiếnthànhcácphònggiamcáchly.Sauđấy,nhómthựcnghiệmđăngquảngcáotìmngườitìnhnguyệnthamgiavàothínghiệmtrêncácbáođịaphương.Có75ngườiđếnđăngkýnhưngZimbardovàđồngnghiệpcủaôngchỉchọnra21người,nhữngngườinàyđãchứngtỏđượctìnhtrạngtinhthầnbìnhthườngvàsứckhỏetốtquanhữngbàikiểmtratâmlý.Mộtnửatrongnhóm21ngườiđóđượcchọnlựangẫunhiênvàovịtrícủangườicaitù,họđượcphátđồngphụcvàkínhđen.Nhiệmvụcủahọlàgiữgìntrậttựnhàtù.Cònnhữngngườicònđượcyêucầuvàovaitùnhân.ZimbardonhờsởcảnhsátPaloAlto“bắtgiữ”nhữngtùnhângiảtừnhàriêngcủahọ,còngtay,đưahọtớiđồncảnhsát,buộctộihọvớinhữngtộidanhgiảđịnh,lấydấuvântayrồibịtmắthọvàchuyểnxuốngnhữngbuồnggiamtrongtầnghầmcủatòanhà.Saukhixuốngtớinơi,họđượctháobăngchemặtvàđượcphátquầnáotùvớisốhiệuởcảđằngtrướcvàsaulưngáo,nhữngconsốnàysẽlàphươngtiệnnhậndạngduynhấttrongsuốtquátrìnhhọbịgiamgiữ.

Mụcđíchcủathínghiệmlàcốgắngtìmranguyênnhântạisaonhàtùluônlàđịađiểmđángsợ.Phảichăngđólàdonơilaotùluônđôngđúcnhữngkẻbạihoại,haylàtùngụclàmôitrườngquáthahóanênkhiếnchoconngườitatrởnênbạihoại?HàmchứatrongcâutrảlờichocâuhỏinàycũngđồngthờilàcâutrảlờisángtỏchocâuhỏiđặtratrongvụnổsúngcủaBernieGoetzvàviệclàmthanhsạchhệthốngvậntảingầm:Môitrườngtrunggian

Page 113: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đãảnhhưởngnhiềunhưthếnàođếnhànhvicưxửcủaconngười?NhữnggìZimbardothuđượctrongcuộcthínghiệmkhiếnchínhôngcũngbịsốc.Nhữngngườitrongvaitròquảnngục,trongđócómộtsốngườitrướcđótựnhậnbảnthânmìnhlànhữngngườicólốisốngvàcáchcưxửônhòa,đãnhanhchóngnhậpvàovaitròcủanhữngngườimạnhtaythựcthikỷluậtthép.Ngayđêmđầutiên,những“caingụcgiả”nàyđãdựnghếtsốtùnhândậyvàolúc2giờsáng,bắthọhítđấtrồiđứngxếphàngúpmặtvàotường,vàthựchiệnnhiềuhànhđộngchuyênquyềnkhácnữa.Vàobuổisángngàythứhai,cáctùnhânbắtđầunổiloạn.Họtháobỏhếtsốhiệutùvàgiấuchúngtrongcácbuồnggiam.Lựclượngcaingụcphảnứnglạibằngcáchtịchthuquầnáo,phunhơibìnhcứuhoảvàbắtgiamcáchlyngườiđứngđầuvụnổiloạn.Mộttrongnhữngngườicaitùnhớlại:“Cónhiềulầnchúngtôilăngmạ,chửirủavàlahétvàomặthọ.Đólàmộtphầntrongbầukhôngkhísặcmùikhủngbố”.Trongsuốtquátrìnhdiễnracuộcthínghiệm,đúngtheohướngpháttriển,nhữngngười“caingụcgiả”càngngàycàngtrởnênkhắcnghiệtvàtànáchơn.Zimbardochobiết:”Điềumàchúngtôikhônglườnghếtđượcchínhlàcườngđộvàtốcđộdiễnrasựthayđổi”.Nhữngngườicaitùbắtcáctùnhânphảinóivớinhaurằnghọthươngquýnhau,vànằmthẳnghếtxuốnghànhlangvớihaitaybịbẻquặtrasaulưngtrongcòngsố8,đầubịchụpkínbằngtúigiấy.”Điềuđólàhoàntoàntráivớicungcáchcưxửbìnhthườngcủatôi”.Mộtgiámthịkhácnhớlại:“Tôichorằngnếunóiđếnnhữngtròđộcáccủamình,tôilàmộtkẻsángtạonhẫntâm”.Sau36giờđồnghồ,mộttùnhânđãbịkíchđộngvàcầnphảiđượcthảra.Sauđó,bốnngườikháccũngphảiđượcthảvìhọ‘suynhượcthầnkinhtrầmtrọng,lakhóc,giậndữvàlosợđếncùngcực’.Banđầu,Zimbardodựđịnhthựchiệnthínghiệmnàytrongthờigianhaituần.Song,ôngphảituyênbốchấmdứtthínghiệmchỉsausáungày.Ngaykhithínghiệmkếtthúc,mộttùnhân“giả”thúnhận:“Bâygiờtôinhậnrarằng,dùtôicócốgắnghìnhdungtrongđầutôilàngườinhưthếnàođichăngnữathìnhữnghànhvikhilàmộttùnhânluônvượtkhỏitầmkiểmsoátlýtrícủatôi”.Mộtngườikhácchobiếtthêm:”Tôibắtđầucảmthấymìnhđangmấtđinhâncách,mấtđiconngườimàtôivẫnhìnhdungvềbảnthân,conngườiđãtìnhnguyệnđưatôivàonhàtùnày(bởivìvớitôi,đólàmộtnhàtùvànóvẫncứlàmộtnhàtù,tôikhôngxemxétnódướikhíacạnhlàmộtthínghiệmhaylàmộtsựmôphỏng…),mộtngườiđãthànhxalạvàtáchbiệtvớitôichotớilúccuốicùngtôikhôngcònlàconngườiđónữa.Tôilà416.Tôichỉcònlàsốhiệutùvàconsố416đóthựcsựđangphảiquyếtđịnhxemnênlàmđiềugì”.

VàđâylàkếtluậncủatiếnsĩZimbardo:luôncórấtnhiềutìnhhuốngcụthểcóảnhhưởngmạnhđếnđộcóthểápđảobảnchấtcốhữutrongchúngta.Yếutốmấuchốtởđâychínhlàhoàncảnh.Zimbardokhôngđềcậpđếnmôi

Page 114: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trườngsống,đếnnhữngảnhhưởngngoạivitolớnđốivớicuộcsốngcủachúngta.Ôngkhôngphủnhậnảnhhưởngcủacungcáchnuôidạycủachamẹđốivớiviệcchúngtatrởthànhconngườinhưthếnào,hayảnhhưởngcủanhữngmẫuhìnhtrườnglớpchúngtatheohọc,bạnbèxungquanh,nhữngmôitrườngkếcậntớihànhvicủachúngta.Tầmquantrọngcủanhữngyếutốnàyquáhiểnnhiên.Zimbardocũngkhôngphủnhậnvaitròhếtsứcquantrọngcủagenditruyềntrongviệcxácđịnhchúngtalàai.Hầuhếtcácnhàtâmlýhọcvẫntinrằngsựhìnhthànhtựnhiên-haynóicáchkhác,gensinhhọccủamỗingườichiếmđếnmộtnửanguyênnhânkhuynhhướnghànhđộngcủachúngta.Zimbardochorằngsẽcónhữngthờiđiểm,nhữngđịađiểm,nhữnghoàncảnhcụthểkhinhữngyếutốnóitrênbịloạitrừhết,vàsẽcónhữngtrườnghợpngườitacóthểtácđộngmạnhmẽlênhànhvicủamộtngườibìnhthường,đangtheohọctạimộtngôitrườngdanhgiá,sốngtrongmộtgiađìnhhạnhphúc,vàcónhữngngườihàngxómtốtbụng,chỉđơnthuầnbằngcáchthayđổiđếntừngchitiếttrunggiantronghoàncảnhsốngcủahọ.

Nhữnglýlẽtươngtựvàcókhicònrõrànghơn,đãđượcđưaravàonhữngnăm1920saumộtloạtthínghiệmcótínhbướcngoặt,đượctiếnhànhbởihainhànghiêncứuđếntừNewYorklàHughHartshornevàM.AMay.HartshornevàMaylựachọnkhoảng11nghìnhọcsinhtuổitừ8đến16làmđốitượngthínghiệmcủamình.Trongthờigianvàitháng,họchobọntrẻlàmrấtnhiềucácbàikiểmtra-tấtcảnhữngbàikiểmtranàyđượcthiếtkếđểđánhgiámứcđộtrungthựccủangườithamgia.NhữngdạngbàikiểmtramàHartshornevàMaysửdụngtậptrunghoàntoànvàokếtluậncủahọ.Dođó,trongphầnnày,tôisẽđưarachitiếtvềnhiềubàikiểmtratrongsốđó.

VídụđầutiênlàcácbàikiểmtranăngkhiếuđơngiảndoViệnNghiêncứugiáodục,tiềnthâncủatổchứchiệnnayđangpháttriểndựánSATs,thiếtkế.Trongbàikiểmtrahoànthànhcâu,bọntrẻđượcyêucầuđiềntừvàonhữngchỗbỏtrống.Chẳnghạnnhư,cácemphảihoànthànhcâusau:”Những……nghèothìkhôngcó......để......,chúngđangđói”.Trongnhữngbàikiểmtrasốhọc,câuhỏiđặtravớibọntrẻvềtoánhọcchỉđơngiảnlà:“Giámộtpoundđườnglà10xu,vậynămpoundsẽcógiábaonhiêu”,vàbọntrẻsẽviếtcâutrảlờiralềbêncạnh.Nhữngbàikiểmtrathườngchorấtítthờigianhoànthànhnênphầnlớncácemcònbỏngỏnhiềucâukhôngtrảlời,vàkhihếtthờigianlàmbài,nhữngbàitrắcnghiệmnàysẽđượcthulạivàxếploạiđánhgiá.Đếnngàytiếptheo,cácemhọcsinhvẫntiếptụclàmnhữngbàikiểmtracódạngtươngtựvớinhữngcâuhỏikhácđinhưngđộkhóvẫnởmứctươngđươngnhưtrước.Tuynhiên,lầnnày,cácemsẽđượccungcấptàiliệucósẵnđápán,chịusựgiámsátởmứctốithiểuvàđượcyêucầutựchấmđiểm

Page 115: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

bàikiểmtracủamình.Nóicáchkhác,HartshornevàMayđangtạocơhộichonhữnghànhvigianlậntrongthicử.Vớiđápánsẵntrongtayvàcònrấtnhiềunhữngcâuchưatrảlờiđược,nhữnghọcsinhnàyđangcócơhội“ngànvàng”đểgianlận.Cùngvớibàikiểmtrahômtrước,HarttshornevàMaycóthểsosánhđượckếtquảkiểmtracủahômđầutiênvớihômthứhai,đểtừđócócáinhìnkháchquannhấtvềmứcđộgianlậnởmỗihọcsinh.

Nhómnghiêncứucònthựchiệnthêmmộtdạngkiểmtrakhácgọilà“trắcnghiệmnhanh”,đâylàmộtphươngphápđánhgiánănglựcđơngiảnhơnnhiều.Trongbàikiểmtranày,cácemđượcđưacho56cặpcácchữsốvàđượcyêucầughépchúnglạivớinhau.Hoặcnếukhông,cácemsẽđượcchoxemmộtdãyhàngtrămchữcáitrongbảngthứtựalphabetđượcsắpxếpngẫunhiên,rồiđượcyêucầuđọclướtquatoànbộvàgạchchântấtcảcácchữAxuấthiệntrongchuỗiđó.Mỗihọcsinhcómộtphútđểhoànthànhbàikiểmtradạngnày.Sauđó,cácemlạiđượcđưathêmnhữngbàitrắcnghiệmkháccódạngtươngtự,nhưngkhônggiớihạnthờigian.Điềunàychophépcácemcóthểtiếptụchoànthànhbàikiểmtracủamìnhnếumuốn.Nóitómlại,hainhàtâmlýhọcđangthựchiệnhàngloạtnhữngbàikiểmtravềrấtnhiềutìnhhuốngkhácnhau.Họcònchocácemthựchiệnnhữngbàikiểmtravềkhảnăngthểchất,đạiloạinhưtậplênxàhaynhảyxa,vàbímậtđánhgiáxemliệucácemcógianlậnkhighithànhtíchcủamìnhhaykhông.Ngoàira,HarttshornevàMaycòngiaochocácembàitậpvềlàmởnhà,nơivốnluôndưthừacơhộisửdụngtừđiểnhayhỏibàingườikhác,vàsauđấy,hainhànghiêncứutiếnhànhsosánhkếtquảthuđượcvớikếtquảkhicácemthựchiệnnhữngbàitậptươngtựdướisựgiámsátchặtchẽởtrường,nơigianlậnlàđiềukhôngthể.Cuốicùng,kếtquảmànhómnghiêncứunàythuđượcđãđầycứngbatậphồsơ,vàkéotheođólàrấtnhiềutháchthứcmớiđốivớinhữngnhậnđịnhtừtrướcvềsựviệcnày.

KếtluậnđầutiêncủaHartshornevàMaylànhiềuhìnhthứcgianlậnđãdiễnra.Kếtluậnnàykhôngnằmngoàidựđoáncủamọingười.Cótrườnghợp,trungbìnhđiểmsốcủanhữngbàithimàcáchànhvigianlậnđượcdungtúngcaogấpđôisovớinhữngbàithiđượchoànthành“trungthực”.Khihainhànghiêncứubắtđầuchuyểnsangtìmhiểuvềcácnhómđốitượnggianlận,kếtquảhaiôngthuđượccũngkhôngkhiếnnhiềungườibấtngờ.Nhữnghọcsinhthôngminhcóhànhđộnggianlậníthơnhẳnnhữnghọcsinhcóchỉsốthôngmìnhbìnhthường.Nữsinhvànamsinhgianlậnởmứcđộngangnhau.Nhữngđứatrẻlớntuổihơncómứcđộgianlậncaohơn.Nhữnghọcsinhsốngtronggiađìnhổnđịnhvàhạnhphúcthìkhônggianlậnnhiềunhưnhữnghọcsinhsốngtronggiađìnhbấtổnvàkhônghạnhphúc.Nếuphântíchcácdữliệutrên,chúngtacóthểtìmranhữngmẫuchungcủacáchành

Page 116: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

vicốhữuquenthuộcxảyratrongsuốttấtcảcácbàikiểmtra.

Tuyvậy,ởđây,tínhcốhữuđókhônghẳncaonhưchúngtavẫnnghĩ.Nhữngkẻgianlậnkhôngphảilúcnàocũnggianlận,cònnhữngngườitrungthựckhôngphảilúcnàocũnggiữđượcsựchínhtrựccủamình.Mộtsốđứatrẻthườngcóhànhvigianlậnởnhànhưngđếntrườngthìkhôngvàngượclạimộtsốchỉgianlậnởtrườngnhưngtuyệtnhiênkhônggiandốiởnhà.ViệccósựgianlậnhaykhôngchẳnghạnnhưtrongbàikiểmtrađiềntừkhôngthểdẫnđếnnhữngtiênđoánchắcchắcrằngnhữngđứatrẻnàysẽtiếptụcgianlậntrongbàikiểmtragạchchânnhữngtừcóchữA.Nếuchocùngnhómhọcsinhđólàmbàikiểmtratươngtựtrongcùngmộthoàncảnhvàosáuthángsauđó,thìnhưHartshornevàMaypháthiệnthấycácemsẽvẫngianlậntheonhữngcáchthứcgiốngnhau.Nhưngmộtkhitathayđổibấtkìbiếnsốnào,chẳnghạnnhưtàiliệuchobàikiểmtra,haytìnhhuốngcósựgiámsát,nhữnghìnhthứcgianlậnnàycũngsẽthayđổitheo.

Lúcnày,HartshornevàMayđiđếnkếtluận:nhữngthứtươngtựnhưsựtrungthựckhôngphảilàmộtđặcđiểmcơbảnhaytheocáchgọicủahọlàđặcđiểmmangtính"nhấtquán”.Theohainhànghiêncứunày,nhữngđặcđiểmnhưvậythườngchịunhữngtácđộngrấtlớncủahoàncảnh.Họviết:

“Hầuhếtbọntrẻchỉgianlậntrongmộthoàncảnhnhấtđịnhnàođóvàcónhữnghoàncảnhchúnglạikhôngcóbiểuhiệngianlậnnhưvậy.Việcnóidối,gianlậnvàăncắpkhiđượcđánhgiáquanhữngtìnhhuốngsửdụngbàikiểmtratrongnghiêncứunàychỉliênhệvớinhaumộtcáchrấtlỏnglẻo.Thậmchíviệcgianlậntronglớphọccòncómứcđộcụthểkhácao,vìmộtđứatrẻcóthểgianlậnkhilàmbàikiểmtratoánchứkhônggianlậntrongnhữngbàikiểmtratậpđọc,v.v…”.Việcliệumộtđứatrẻcóliêntụcthựchiệnnhữngmánhkhoégianlậntrongbấtkỳtìnhhuốngnàohaykhôngphụthuộcmộtphầnvàosựthôngminhvốncó,độtuổi,hoàncảnhgiađình,sởthíchriêngvàmộtphầnlàvàobảnchấtcủachínhhoàncảnhcũngnhưmốiliênhệđặcbiệtcủađứatrẻtớihoàncảnhđó”.

Theotôi,điềunàydườngnhưđingượclạivớitưduythôngthường.Nếutôiđềnghịanhmôtảtínhcáchngườibạnthânnhất,anhcóthểthựchiệnviệcđómộtcáchrấtdễdàng,vàsẽkhôngtrànggiangkiểunhư:“AnhbạnHowardcủatôilàmộtngườihếtsứchàophóng,nhưngchỉlàkhitôihỏivaymượnanhấy,chứkhôngphảilàkhigiađìnhanhấyhỏivaymượngìđó”,haynhư:“Vềđờitư,côbạnAlicecủatôithậtthàkinhkhủng,songtrongcôngviệc,côấycóthểsẽrấtláucá”.Thayvàođó,anhthườngnóiđạiýrằnganhbạnHowardlàngườihàophóngvàcôbạnAlicelàmộtngườithậtthà.

Page 117: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Tấtcảchúngta,khiđềcậpđếntínhcách,thườngtựnhiênnghĩđếnnhữngcáchdiễnđạtmangtínhtuyệtđối:rằngngườiđóchỉđơngiảnlàphảihaykhôngphảingườicótínhcáchnhưvậy.NhưngZimbardo,HarshornevàMayđãchochúngtathấycáchnghĩđólàmộtsailầm,vànếuchúngtachỉlưutâmđếnnhữngđặcđiểmcốhữumàbỏquavaitròcủahoàncảnhthìchínhchúngtađangtựlừagạtmìnhvềnhữngnguyênnhânthậtsựtronghànhvicủaconngười.

Tạisaochúngtaphạmsailầmnày?Phảichăngđâylàhệquảtrongcáchthứcmàquátrìnhtiếnhóađãtổchứcbộnãocủachúngta.VídụnhưnhữngnhànhânchủnghọckhinghiêncứukhỉVervetđãnhậnthấyrằnggiốngkhỉnàynắmbắttầmquantrọngcủasựviệcrấtkém,hiệntượngkiểunhưxácmộtconsơndươngđanglơlửngtrênmộtthâncây(đólàmộtdấuhiệuchắcchắnvềsựcómặtcủamộtconbáoởgầnđâuđó)hoặclàsựhiệndiệncủamộtcontrănđangcuộntròn.NhữngconkhỉVervetnàyvẫnchạylăngxănglaoquabụicâymàkhôngngóngàngđếnđoạnthânmìnhdàingoằngcủacontrăn.Rồi,chúngcònđùagiỡnkhibăngquamìnhcontrănđó.Tuynhiên,điềunàykhôngcónghĩalànhữngconkhỉVervetnàyngungốc:ngượclại,chúngrấttinhtếkhicưxửvớiđồngloại.NhữngconVervetcáicóthểnghevàphânbiệtđượctiếnggọicủaconđựcnàođólàởcùngbầyhayởkhácbầyvớinó.NếuđólàtiếngkêuvanvỉcủanhữngconVervetconthìngaylậptứcchúngsẽnhìnvềhướngcủanhữngconkhỉmẹchứkhôngphảinhữngchúkhỉconnày-chúngluônbiếtrõđâulàmẹcủanhữngchúkhỉconđó.Nóicáchkhác,mộtconVervetxửlýrấttốtnhữngloạithôngtinliênquanđếnloàicủamìnhnhưnglạikhôngcókhảnăngtươngtựkhixửlýcácdạngthôngtinkhác.

Điềunàycũngxảyraởconngười.

Chúngtahãycùngsuynghĩmộtchútcâuđốsauđây:Giảsửtôiđưachobạnbốnquânbài,mỗiquânbàicóghicáckýtựAhoặcDvàcácchữsố3hoặc6.Luậtcủatròchơilànếumộtquânbàicókítựlànguyênâmthìchữsốchẵnsẽluônxuấthiệntrênmặtcònlạicủaquânbàiđó.Vậybạnsẽphảilậtquânbàinàođểchứngminhđượcquyluậttrênlàđúng?Câutrảlờilàbạnsẽphảilật2quânbài:quânbàicóchữAvàquânbàicósố3.Thếnhưng,phầnlớnmọingườikhiđượcđềnghịgiảicâuđốnàyđềukhôngđưarađượcđápánđúng.HọđềutrảlờilàquânbàicóchữAhoặcquânbàicóchữAvàcósố6.Đâyđúnglàmộtcâuđốhócbúa.Vàtôisẽđưarathêmmộtcâuđốkhácnữanhưsau:giảdụcó4ngườiđangngồiuốngởtrongmộtquánbar.MộtngườiuốngCoca-Cola.Mộtngười16tuổi.Mộtngườiuốngbiavàmộtngười25tuổi.Điềukiệnđặtralànếungườinàodưới21tuổithì

Page 118: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

khôngđượcuốngbia.Vậychúngtasẽphảikiểmtranhậndạngnàocủabốnngườinàyđểđảmbảomọithứđềudiễnrađúngluật?Trongtrườnghợpnày,câutrảlờithậtdễdàng.Trênthựctế,tôichắcrằnghầuhếtmọingườiđềusẽtrảlờiđúnglàngườiuốngbiavàngười16tuổi.TuynhiênnhưnhàtâmlýhọcLedaCosmides(ngườiđãđưaravídụnày)chỉra,câuđốnàygiốnghệtnhưcâuđốvớinhữngquânbàiđánhdấuA,D,3và6.Sựkhácbiệtchỉlàởchỗcâuđốnàycóliênquanđếnconngườicòncâuđốkialạisửdụngcácchữsố.Vàbởivìlàconngườinênchúngtasẽxửlýnhữngvấnđềliênquanđếnconngườitinhtếhơnnhiềusovớinhữngvấnđềnằmtrongthếgiớitrừutượng.

Sailầmchúngtamắcphảikhicoitínhcáchlàmộtcáigìđóổnđịnhvàtuyệtđốicũngtươngtựnhưmộtkiểuđiểmmùtrongxửlýthôngtin.CácnhàtâmlýhọcgọikhuynhhướngnàylàLỗiquykếtcơsở(FAE).Đâylàcáchnóikhácđicủaviệcđánhgiáquácaotầmquantrọngcủanhữngđặcđiểmtínhcáchcơbảnvàcoinhẹvaitròcủatìnhhuống,hoàncảnhmàconngườichúngtathườngmắcphảikhicầndiễngiảihànhvicủangườikhác.Chúngtaluônnghiêngtheocáchgiảithích“thuậnchiều”vềcácsựkiện,màkhôngxemxétđếnyếutốhoàncảnhcủacácsựkiệnnày.Vídụnhưtrongthínghiệmsau,mộtnhómngườiđượcyêucầutheodõihaicầuthủbóngrổcótàinăngngangbằngnhauthiđấu.Ngườithứnhấtnémbóngtrongmộtnhàthiđấucóphươngtiệnchiếusángrấttốtcònngườithứhaisẽchơitrongmộtnhàthiđấucóchấtlượngchiếusángtồi(vàhiểnnhiênngườinàyđãnémtrượtrấtnhiềuquả).Sauđấyngườixemđượcyêucầuđánhgiávềkhảnăngcủahaicầuthủ.Cầuthủđượcchơitrongsânthiđấucóđiềukiệnchiếusánglýtưởngđãđượcđánhgiálàcóđẳngcấpvàtrộihơnhẳn.Trongmộtvídụkhác,mộtnhómngườiđượcmờithamgiavàothínghiệm,vàđượcphổbiếnlàhọsẽthamgiavàomộttròchơihỏiđáp.Họđượcchiacặpvàsẽrútthăm.Mộtngườisẽrútđượctấmthẻphânvailà“Ngườidựthi”.Cònngườikiasẽlà“Ngườiphỏngvấn”.Sauđó,ngườichấtvấnsẽphảilậpramộtdanhsáchgồmmườicâuhỏi“thửtháchnhưngkhôngquáđánhđố”vềnhữnglĩnhvựchọquantâmhoặchiểubiếtsâusắc,chínhvìthếmộtngườirấtthíchnhạcdâncacủaUkrainacóthểsẽhỏimộtloạtcâuhỏiliênquanđếnnhạcdâncacủađấtnướcĐôngÂunày.Nhữngcâuhỏinàysẽđượcđặtrachongườidựthi,vàsaukhiquátrìnhhỏiđápkếtthúc,cảhaiphíahỏivàtrảlờiđềuđượcyêucầuđánhgiámứcđộhiểubiếtchungcủađốiphương.Vàgầnnhưởcặpnàocũngvậy,nhữngngườidựthiluônđánhgiángườichấtvấncaohơnhẳnnhữnggìmàbảnthânngườiđóvốncó.

Chúngtacóthểthựchiệnnhữngkiểuthínghiệmnàytheohàngnghìncáchthứckhácnhauvàsẽluônthuđượcmộtcâutrảlờigiốngnhau.Điềunàysẽ

Page 119: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

vẫnxảyrangaycảkhichúngtagiảithíchngaylậptứcvàrõràngvềmôitrường,hoàncảnhdiễnrahànhviđangđượcyêucầuđánhgiá,chẳnghạnnhư:trongthínghiệmthứnhất,nhàthiđấukiacórấtítđènđượcbậtsáng;haynhưtrongthínghiệmthứhai,nhữngngườidựthiđangphảitrảlờimộtloạtnhữngcâuhỏimangtínhchắpnốivàchẳngliênquangìđếnnhau.Nhưngrốtcuộc,nhữnggiảithíchnhưvậycũngkhôngtạorakhácbiệtđángkể.Cóđiềugìđótiềmẩntrongmỗichúngta,khiếnchúngta,theobảnnăngtựnhiên,mongmuốngiảithíchthếgiớixungquanhtheonhữngthuộctínhcơbảncủaconngườikiểunhư:Anhtalàcầuthủchơihayhơn;ngườiđóthôngminhhơnhẳntôi.

Chúngtalàmnhưvậy,bởivìcũnggiốngnhưnhữngchúkhỉVervet,chúngtanhanhchóngdungnạpnhữngdấuhiệucánhânhơnlànhữngdấuhiệucủamôitrường,hoàncảnh.LỗiFAE(Lỗiquykếtcơsở)cũngđangbiếnthếgiớixungquanhchúngtatrởnêngiảnđơnhơn,dễhiểuhơnnhưthế.Vídụnhư,trongnhữngnămgầnđây,càngngàycàngcónhiềungườiquantâmđếnýkiếnchorằngmộttrongnhữngyếutốcơbảnnhấtkhigiảithíchtínhcáchcủaconngườilàtrậttựthếhệ:đốivớinhữngngườicùnghuyếtthống,nhữngngườinhiềutuổihơnsẽđộcđoánvàbảothủhơn,cònnhữngngườiíttuổilạicósứcsángtạodồidàohơnnhưngcũngkhóquảnlýhơn.Tuynhiên,khicácnhàtâmlýhọccốgắngkiểmchứngmứcđộchínhxáccủaýkiếnnày,câutrảlờihọtìmđượccóvẻkhôngkhácgìnhữngkếtluậntrướcđócủaHartshonevàMay.ĐúnglàởconngườichúngtacóxuấthiệnnhữngdấuhiệuảnhhưởngcủatrậttựnàytuynhiênnhưnhàtâmlýhọcJudithHarrisđãchỉratrongtácphẩmTheNurtureAssumption,trậttựđóchỉcótácđộngtrongphạmvigiađình.Khichúngtasốngtáchbiệtgiađìnhmình,tứclàsốngtrongmộthoàncảnhkhác,anhchịcủachúngtacóthểsẽkhôngcònđộcđoáncònnhữngđứaemcũngcóthểsẽkhôngcònkhóbảonữa.BíẩncủalýthuyếtTrậttựthếhệlàmộtvídụthựctếvềLỗiquykếtcơsở.Tuynhiênởđây,bạncóthểthấyrõtạisaochúngtalạiđểtâmnhiềutớilýthuyếtnàyđếnvậy.Hiểnnhiên,sẽdễdànghơnnhiềukhichúngtanóivềmộtngườimàchỉquantâmđếntínhcáchcủangườiđótronggiađình.Songđâylạichưaphảilàmộtmôhìnhhoànhảođểxétđoántínhcáchcủaconngười.Nếuchúngtacứphảiliêntụcđịnhchấttấtcảmọilờinhậnxétvềtínhcáchxungquanhmìnhthìlàmsaochúngtacóthểhiểuđượcthếgiớinày?Sẽkhókhănđếnmứcnàođểchúngtacóthểđưarađượchàngnghìnnhữngquyếtđịnhcầnthiếtkiểunhưtayêuai,ghétai,tinaihaymuốnchoaimộtlờikhuyên?NhàtâmlýhọcWalterMischelkhẳngđịnhrằngtrongtiềmthứccủaconngườicómộtkiểu“vanduytrì”.Loạivannày“tạolậpvàduytrìnhữngnhậnthứcvềtínhliêntụcngaycảkhichúngtaphảiđốimặtvớinhữngthayđổiđượccholàvĩnhviễntronghànhvithựccủaconngười”.

Page 120: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Ôngviết:

Khichúngtatheodõimộtngườiphụnữcóvẻlàngườihaythùhằn,đôikhiđộclậpmộtcáchtháiquánhưngđôikhilạitỏrathụđộng,phụthuộcvàyểuđiệu,“vanduytrì”sẽgiúpchúngtachọnlọcgiữahaihộichứngthểhiệnnóitrên.Chúngtađiđếnthốngnhấtrằngmộthìnhmẫusẽđượcdùngđểhậuthuẫnchohìnhmẫukiahoặccảhaihìnhmẫunàyđềuđóngvaitròhậuthuẫnchomộtđộngcơthứbanữa.Ngườiphụnữđóchắchẳnphảilàmột“quýbà”nửavờivớivẻbềngoàithụđộng,hoặcđólàmộtngườiphụnữthânthiệnvàphụthuộcmộtcáchbịđộng,cheđậyconngườithậtcủamìnhbằngvẻbềngoàihungtính.Nhưngcólẽbảnchấttựnhiêncònmạnhhơnnhữngquanniệmcủachúngta,vàhoàntoàncóthểcótrườnghợp,sựthùhằn,tựdotháiquá,thụđộng,phụthuộc,yểuđiệu,hiếuthắng,thânthiện,vànửavời…,tấtcảđềucótrongngườiphụnữđó.Dĩnhiên,trongmộtđiểmthờigiancụthể,nhữngkiểutínhcáchtrênsẽkhôngxuấthiệnmộtcáchngẫunhiênhaybấtthường.Sựxuấthiệncủachúngsẽphụthuộcvàođốitượngtiếpxúc,thờigiantiếpxúc,hoàncảnhtiếpxúcvàcònnhiều,nhiềuyếutốkhácnữa.Vàmỗimộtnéttínhcáchđãnóiởtrênvẫncóthểlànéttínhcáchrấtthực,rấtchínhxáctrongconngườitổngthểcủangườiphụnữđó.

Dovậy,tínhcáchkhôngphảinhưnhữngđiềuchúngtavẫnnghĩđến,haynhữngđiềuchúngtamongmuốn.Tínhcáchkhôngphảilàmộtchuỗinhữngđặcđiểmliênquanmậtthiết,ổnđịnh,vàcóthểdễdàngnhậnbiếtđược,nóchỉcóvẻnhưvậylàdosựkhậpkhiễngtrongcáchthứctổchứccủabộnãochúngta.Đúnghơnlà,tínhcáchgiốngnhưmộtbóxếpnhữngthóiquen,nhữngkhuynhhướngvànhữngmốiquantâm,đượcbuộclạivớinhaumộtcáchlỏnglẻovàphụthuộcrấtnhiềuvàonhữngthờiđiểmnhấtđịnh,trongnhữnghoàncảnhvàmôitrườngnhấtđịnh.Nguyênnhânkhiếnhầuhếtchúngtadườngnhưcótínhcáchổnđịnhlàdochúngtakiểmsoátrấtcóhiệuquảmôitrườngriêngcủamình.Ởcácbữatiệctối,tôithườngrấtvuivẻ.Vàtấtyếu,tôithamdựrấtnhiềunhữngbữatiệcnhưthế,đểrồibạnbèbắtgặptôiởđóvàhìnhthànhnênsuynghĩtôilàngườivuivẻ.Nhưngnếunhưtôikhôngthểthamdựnhiềubuổitiệctốinhưthế,nếunhưbạnbètôi,thayvàođó,lạibắtgặptôitrongnhiềutìnhhuốngmàtôirấtíthoặchầunhưkhôngthểkiểmsoátđược,vínhưđụngđộvớibốnkẻlưumanhtrongmộtchuyếnxeđiệnngầmdơdáyvàtanhoangchẳnghạn,cólẽhọsẽkhôngcònnghĩtôilàmộtngườiluônvuivẻnữa.

5.

Cáchđâyvàinăm,hainhàtâmlýhọctạiĐạihọcPrincetonlàJohnDarley

Page 121: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

vàDanielBatsonđãquyếtđịnhtiếnhànhmộtnghiêncứulấyýtưởngtừcâuchuyệntrongKinhThánhvềNgườiSamaritanđứchạnh.CâuchuyệnđượcghitrongcuốnPhúcÂmLu-catrongKinhTânƯớcnàykểvềmộtngườilữkháchbịđánhđập,bịcướpvàbỏmặccạnhconđườngtừJerusalemđếnJechiro.Mộtmụcsưvàmộtvịtưtế,haiconngườiđángkínhvàngoanđạođãbắtgặpngườiđànôngtộinghiệpkianhưngkhôngdừnglạivàđoáihoàigìđếnanhtacả.Cảhai“đitránhsangphíađườngkhác”.NgườiduynhấtđứngragiúpđỡlàmộtngườiSamaritan-thànhviêncủatộcngườithiểusốbịkhinhmiệt.Ngườinàyđã“tiếnlạiphíangườiđànôngkhốncùngkia,băngbóvếtthươngchoanhta”,rồiđưaanhtatớimộtquántrọ.DarleyvàBatsonđãquyếtđịnhtáihiệnlạicâuchuyệnđótạitrườngdòngthầnhọcPrinceton.ĐâylàmộtthínghiệmvậndụngrấtnhiềulýthuyếtFAEtruyềnthống,vàđócũnglàmộtdẫnchứngquantrọngchothấySứcmạnhcủahoàncảnhcótácđộngnhưthếnàotớicáchthứcsuynghĩcủachúngtavềmọiloạiđạidịchchứkhôngriênggìtộiphạmbạolực.

DarleyvàBatsonđãđếngặptừngngườitrongmộtnhómhọcviên,vàđềnghịmỗingườichuẩnbịmộtbàinóichuyệnngắngọnvàtuỳứngvềmộtchủđềtôngiáochotrước,rồisauđósẽđếntrìnhbàytạitòanhàgầnđấy.Dọctheoconđườngdẫntớikhunhàthuyếttrình,từnghọcviênsẽtìnhcờgặpmộtngườiđànôngbịrơixuốngmộtrãnhnhỏ,đầugụcxuống,haimắtnhắmnghiền,ôngtakhôngngớthokhanvàrênrỉ.Câuhỏiđặtralàaisẽdừnglạivàcứugiúpngườiđànôngđángthươngđó?DarleyvàBatsoncũngđãđưarababiếnsốvàocuộcthínghiệmvớimụcđíchlàmchokếtquảcủacôngtrìnhnghiêncứuthêmphầnýnghĩa.Đầutiên,trướckhibắtđầutiếnhànhthínghiệm,DarleyvàBostonđưachocáchọcviênnàymộtbảngcâuhỏiđiềutravềnguyênnhântạisaohọchọntheohọcthầnhọc.Phảichănghọnhìnnhậntôngiáolàphươngtiệnhoànthiệntâmlinhvàtínhcáchconngười?Hayhọđangtìmkiếmmộtcôngcụhữuhiệugiúphọhiểuđượcýnghĩacủacuộcsốngđờithường?Sauđó,hainhànghiêncứucònthayđổiđềtàithuyếttrình.Mộtsốhọcviênđượcđềnghịnóivềmốiliênquangiữamộtthầytuchínhthốngvàthiênhướngtôngiáo.MộtsốkháclạiđượcđượcyêucầutrìnhbàycâuchuyệnngụngônvềNgườiSamaritanđứchạnhtrongKinhThánh.Cuốicùng,nhữngchỉdẫntừphíacácnhànghiêncứuchotừnghọcviêncũngđượcthayđổi.Trongmộtsốtrườnghợp,khinhắccáchọcviênlênđường,nhànghiêncứunhìnvàođồnghồvànói:“Này,cậumuộngiờrồi.Họđợicậuvàiphútrồiđấy.Chúngtaphảiđinhanhlên”.Trongnhữngtrườnghợpkhác,nhànghiêncứulạinói:”Cònvàiphútnữahọmớigọiđếncậunhưngcậucóthểđingaybâygiờcũngđược”.

Nếuchúngtađềnghịmọingườidựđoánxemnhữnghọcviênnàosẽcó

Page 122: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

hànhđộnggiốngnhưNgườiSamaritanđứchạnh(mụcđíchcủanghiêncứuhướngđếncũngchínhlàvấnđềnnày),mọingườisẽkiênđịnhtrảlời:tấtcảcáchọcviênđềuhànhđộngnhưvậy.Hầunhưmọingườiđềuchorằngnhữnghọcviêntrườngdònglànhữngngườituđạothànhmụcsưđểcứugiúpconngười,nhữngngườivẫnluônđượcthuyếtgiảngvềtầmquantrọngcủalòngbácáiquacâuchuyệnngụngônvềNgườiSamaritanđứchạnhchắcchắnsẽdừngchâncứugiúp.Tôichorằngphầnlớnchúngtacũngsẽđồngývớinhữngkếtluậnnày.Vàtrênthựctế,khôngmộtyếutốnàotrongnhữngyếutốnóitrêntạorasựkhácbiệt.DarleyvàBratsonsaukhitổnghợplạiđãđưarakếtluận:“ChúngtathườngrấtkhótưởngtượngramộthoàncảnhmàởđóngườithựchiệnhànhvigiúpđỡnhữngngườiđanggặphoạnnạnlạikhôngphảilàngườivẫnthườngnghĩđếnbàigiảngvềNgườiSamaritanđứchạnh,nhưngquảthậtviệcluônnghĩtớibàigiảngnàykhônglàmtăngthêmnhữnghànhđộnggiúpđỡ.Thựctế,cómộtsốhọcviêntrườngdòngsắpnóivềbàigiáolýNgườiSamaritanđứchạnhđãbướcquangườibịnạnkhiđangvộivãđếnphòngthuyếtgiảng”.Điềuduynhấtđángquantâmởđâylàliệunhữngsinhviênđócóđúnglàđangrấtvộihaykhông.Theokếtquảtừcuộcthínghiệm,chỉcó10%trongsốnhữngngườithựcsựvộivãdừnglạigiúp,cònvớinhómbiếtrằngmìnhvẫncòndưravàiphútđểchuẩnbịthìconsốdừnglạigiúplà63%.

Haynóicáchkhác,nghiêncứunàyđangdầnchothấyrằngcuốicùng,đứctinvữngchắctrongtâmhồncũngnhưsuynghĩthựctrongđầubạnđềukhôngquantrọngbằngbốicảnhtrunggiandiễnrahànhđộng.Câunói:“Này,cậumuộngiờrồiđấy”đãkhiếnchomộtngườivốnluôncólòngtrắcẩntrởthànhmộtkẻdửngdưngtrướchoàncảnhkhốncùngcủangườikhác.Chỉtrongmộtthờikhắccụthể,câunóikiađãtácđộng,biếnconngườithànhmộtngườikháchoàntoàn.Vềbảnchất,tấtcảcácloạiđạidịchđềucóliênquanđếnquátrìnhbiếnđổirấtnhanhchóngnày.Khicốgắngđưaramộtýtưởng,thểhiệnmộttháiđộ,haythảoramộtlờikhuyênsửdụngsảnphẩmchínhlàchúngtađangcốgắngthayđổiđốitượngtiếpnhậnthôngtinởmộtsốkhíacạnhtuynhỏnhưnglạicóvaitròrấtquantrọng:cốgắngtácđộngtớihọ,cuốnhọvàoguồngsựkiện,biếnđổihọtừtrạngtháibàixíchsangtrạngtháitiếpnhận.Điềunàyhoàntoàncóthểthựchiệnđượcnhờvàoảnhhưởngcủanhữngmẫungườiđặcbiệt,nhữngngườicómốiliênkếtcánhânđặcbiệt,lạthường.ĐóchínhlàQuyluậtthiểusố.Chúngtacũngcóthểthựchiệnđượcnhữngtácđộngđókhithayđổinộidunggiaotiếp,đưaranhữngthôngđiệpdễnhớ,cókhảnăngbámdínhvàotâmtríconngườivàthôithúchọhànhđộng.ĐólàYếutốkếtdính.Tôichorằngcảhaiquyluậttrênđềumangýnghĩatrựcgiác.Nhưngchúngtacầnphảinhớrằngnhữngthayđổinhỏtronghoàncảnhcũngcóthểđóngvaitròcựckỳquantrọng

Page 123: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trongsựbùngphátđạidịchchodùđiềunàycóvẻnhưđãchạmđếnmộtsốýthứcmặcđịnhănsâu,bámrễtrongmỗichúngtavềbảnchấttựnhiêncủaconngười.

Nóinhưvậykhôngcónghĩarằngnhữngtrạngtháitâmlýbêntrongvàlượcsửcánhânkhôngcóvaitrògìtrongviệclýgiảihànhviconngười.Chẳnghạnnhư,phầnlớnnhữngngườicóhànhvibạolựcđềuchịumộtkiểuxáotrộntâmlýnàođó,hoặchọxuấtthântừnhữngmôitrườngbịthahóanghiêmtrọng.Nhưnggiữaviệccókhuynhhướngbạolựcvàviệcthựcsựcấuthànhhànhvibạolựccósựkhácbiệtrấtlớn.Mộthànhvitráiđạođứcvàphápluậtluônlàmộtsựviệcbấtthường,khóchấpnhậnđược.Đểmộthànhviphạmtộicóthểxảyra,cầnphảicónhữngyếutốbổtrợ,nhữngyếutốphụthêmnhằmmụcđíchlôikéo,cuốnmộtngườiđangtrongtìnhtrạngbứcbách,bếtắchướngđếnbạolực.VàtheoluậnđềSứcmạnhcủahoàncảnh,nhữngĐiểmBùngPhátnàycóthểchỉđơngiảnvàbìnhthườngnhưnhữngdấuhiệuvẫnthườngthấyhàngngàyvềsựlộnxộn,mấttrậttựnhưviệcsơnvẽbẩnlêntườnghaynạntrốnlậuvé.Nhậnđịnhtrênhàmchứarấtnhiềuýnghĩa.Quanniệmtrướcđóchorằngkhuynhhướnglàtấtcảnhữnggìcầnđểcấuthànhhànhvitộiphạm-haynóicáchkhácnguyênnhâncủacáchànhđộngbạolựcluônluônlàdocánhânđóbịkhiếmkhuyếtvềmặttâmlýxãhội,thiếuhụttrongbảnngã,khôngcókhảnăngkiềmchếcảmxúchoặcbảntínhkhátmáutronggen-rốtcuộclạilànhữngýkiếntiêucựcnhấtvàsailầmnhấtvềtộiphạm.Theoquanniệmđó,khibắtđượcmộttêntộiphạm,tacóthểcốgắnggiúphắntrởnêntốtđẹphơn,chẳnghạnnhưchohắndùngProzac(mộtloạithuốctrịbệnhtrầmcảm),chohắntiếpcậnvớinhữngliệuphápphụchồi-nhưngtalạikhônglàmđượcgìnhiềuđểngănchặntộiácxảyrangaytừgiaiđoạnđầu.Quanniệmcốhữutrongkiểmsoátđạidịchtộiphạmchắcchắnsẽdẫnđếnnhữngthiênkiếnvềphươngsáchphòngvệtộiphạm.Lắpthêmkhóacửa,đểngăncảnnhữngkẻănmàyhaykhuyếnkhíchhọgõcửanhàbên.Giamgiữtộiphạmlâuhơnđểchúngcóítcơhộilàmhạichúngta.Haychuyểnnhàrangoạiôđểcáchnhữngnhữngkhuvựctrọngđiểmtộiphạmcàngxacàngtốt.

Tuynhiên,khichúngtahiểuđượcrằnghoàncảnhrấtquantrọng,rằngnhữngyếutốtươngđốinhỏlẻvàcụthểcũngcóthểlànhữngĐiểmBùngPhát,thìnhữngđộngtháiphòngvệnóitrênmớithayđổi.NhữngĐiểmBùngPhátthuộcvềmôitrườnglànhữngyếutốmàchúngtacóthểthayđổi:chúngtacóthểgắnlạinhữngcửasổvỡ,xóasạchnhữnghìnhsơnvẽvàthayđổinhữngdấuhiệudungtúngchotộiphạmngaytừnhữngbướcđầutiên.Chúngtakhôngchỉcóthểhiểuhơnvềtộiphạmmàcòncóthểngănchặnchúng.Vềvấnđềnày,còncórấtnhiềuđiềuđángđểnói.JudithHarrisđãlýluậnrất

Page 124: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thuyếtphụcrằngảnhhưởngcủabạnbèvàảnhhưởngcủacộngđồngthườngquantrọnghơnhẳnảnhhưởngcủagiađìnhtrongviệcquyếtđịnhđứatrẻsẽtrởthànhngườithếnào.Chẳnghạnnhư,nhữngnghiêncứuvềtỷlệbỏhọcởcấptrunghọcvàvấnđềphạmtộiởtrẻvịthànhniênchothấymộtđứatrẻsốngtrongmộtmôitrườngxãhộitốtnhưnggiađìnhlạicóvấnđềvẫnngoanhơnnhữngđứatrẻsốngtronggiađìnhhạnhphúcnhưngmôitrườngxungquanhlạilộnxộn,bấtan.Lúcđầu,chúngtađãtốnquánhiềuthờigianđểtándươngtầmquantrọngcũngnhưmứctácđộngcủanhữngảnhhưởngtừgiađình.Nhưngtrênthựctế,tácđộngnàycũngkhôngvượtquákhuônkhổchungvàrõràngcủaluậnđiểmSứcmạnhcủahoàncảnh.Bởivìnóđềcậpmộtcáchđơngiảnrằnghànhvicủatrẻemchịutácđộngrấtlớntừngoạicảnh,rằngnhữngđặcđiểmcủathếgiớivậtchấthữuhình,vàxãhộicậnbiên-nhữngconđườngchúngtavẫnđiqua,nhữngngườichúngtavẫngặp-giữvaitròquantrọnghàngđầutrongviệcxácđịnhchúngtalàaivàchúngtahànhđộngnhưthếnào.Nóichocùng,khôngchỉnhữnghànhviphạmtộinghiêmtrọngmàtấtcảhànhvicủachúngtađềunhạycảmvớiyếutốmôitrường.VànếutacònthêmvàođóvaitròcủacuộcthửnghiệmvớinhàtùgiảStanfordvàthửnghiệmtạihệthốngtàuđiệnngầm,tacóthểkhẳngđịnhrằngconngườihoàntoàncóthểtrởnêntốtđẹphơnnếuđượcsốngtrênmộtconđườngsạchđẹphayđitrênhệthốngtàuđiệnngầmsạchsẽchứkhôngphảinhữngconđườngvàxeđiệnngầmđầyrácbẩnvàhìnhsơnvẽgraffiti.

“Ởtrongmộttìnhhuốngnhưvậychẳngkhácgìrơivàomộtcuộcchiến”.TrongcuộctròchuyệnđiệnthoạiđầydằnvặtvàingàysauvụnổsúngGoetzđãtâmsựvớingườihàngxómMyraFriedman.Goetztiếplời“Mọisuynghĩsẽkhôngcòndiễnratheocáchthôngthườngnữa.Thậmchítrínhớcũngkhônglàmviệctheocáchbìnhthường.Tasẽbịkíchđộngquáđỗi.Mọithứtrướcmắtgầnnhưmờđi.Mọivậtxungquanhcũngthayđổihết.Khảnăngcũngbiếnđổi.Tacóthểlàmđiềugìđóđầydữdộivàthùhận…Nếutadồnđượcmộtconchồn,tasẽtómlấynó,đúngkhông?Tôiđãphảnứnglạihoangdạivàthùđịchnhưvậyđó,giốngnhưmộtconchồnđãcùngđường”.

VàlẽdĩnhiênGoetzđãlàmđiềuđó.Bởianhtađãlàmộtconchồnởthếcùngđường.

Page 125: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

5.Sứcmạnhcủahoàncảnh(Phần2)

150-consốkỳdiệu

Năm1996,nhàviếtkịchđồngthờilàdiễnviênnghiệpdư,RebeccaWells,đãchoxuấtbảnmộtcuốnsáchcótựađềDivineSecretsoftheYa-YaSisterhood(NhữngbíẩndiệukỳcủachịemYa-Ya).Sựxuấthiệncủatácphẩmnàytrêncácsạpsáchkhôngphảilàmộtsựkiệnvănhọcnổibật.Trướcđó,WellscũngđãviếtmộtcuốnsáchcónhanđềLittleAltarsEverywhere(Bànthờnhỏkhắpnơi).CuốnsáchnàyđãgâychútíttiếngvangởquêhươngSeattlecủacôvàcácvùnglâncậnquanhđó.NhưngWellskhôngphảilàDanielleSteelhayMaryHigginsClark.NgaysaukhiBànthờnhỏkhắpnơixuấtbản,WellsđãtổchứcmộtbuổiđọcsáchởGreenwichConnecticut,vàsốngườicómặtởkhánphònghômđóchỉcóbảyngười.Cônhậnđượcmộtsốnhậnxét,hầuhếtlàtíchcựcvàcuốicùngcuốnsáchđãbánđượcvớisốlượngđángnểlà15.000bảnbìacứng.

Mộtnămsau,ChịemYa-Yaxuấtbảndướidạngbìamềm.Ngaylầnxuấtbảnđầutiên,18.000cuốnđãđượcbánhếtchỉtrongvàitháng-consốnàyvượtquámongđợicủamọingười.Đếnthờiđiểmđầuhènămđó,tổngsốsáchbảnmềmbánrađãlênđến30.000cuốn,khiếncảWellslẫnnhàxuấtbảncủacôbắtđầunhậnracóđiềugìđórấtkỳlạsắpdiễnra.Wellsnhớlại:”Khitôikýtặngsách,thườngcónhiềuphụnữcùngnhaubướcvào-khoảngsáuhaybảyngười-họkhẩnkhoảntôikýtặngtừbađếnmườicuốn”.DianeReverand,ngườibiêntậptácphẩmcủaWells,liềntìmđếnnhữngngườiphụtráchtiếpthịvàquảngcáosáchchocô,ôngchorằngđãđếnlúccầnphảimởmộtchiếndịchquảngcáo.Vàsauđó,họmuamộttrangquảngcáonằmngaycạnhtrangnộidungchínhcủatờtạpchíNewYorker.Chỉtrongthờigianmộttháng,doanhsốbánrađãtănggấpđôi,tới60.000bản.KhixuấthiệntạicácbuổiđọcsáchtrênkhắpnướcMỹ,Wellsnhậnthấynhữngthayđổitrongthànhphầnkhángiả.“Tôibắtđầuđểýnhữngbàmẹvàcôcongáiđếnngheđọcsách.Hầuhếtcáccôcongáiđếnđâyđềuđãởđộtuổicuối30đầu40.CòncácbàmẹcólẽđãcắpsáchđếntrườngphổthôngtừhồiChiếntranhthếgiớithứII.Sauđó,tôithấyrằngcácbuổiđọcsáchbắtđầucócảbathếhệcùngđến-bêncạnhhaithếhệkia,đôikhicòncócảsựgópmặtcủanhữngcôgáiđộtuổi20.Vàvềsau,tôiđãrấtsungsướngkhicảnhữngđứatrẻvịthànhniênvànhữngembémớihọclớpnămcũngxuấthiệntạicácbuổiđọc”.

Page 126: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Tuynhiên,lúcđóNhữngbíẩndiệukỳcủachịemYa-Yavẫnchưacómặttrongdanhsáchsáchbánchạynhất.PhảiđếnthángHainăm1998,cuốnsáchmớilọtvàodanhsáchđóvới48lầnxuấtbảncùng2,5triệubảnin.Mặcdùchưanhậnđượcsựchúýcủagiớitruyềnthôngtrêncảnướcđểcóthểnổitiếnghơnnữa(Wellsvẫnchưađượcnhắcđếntrêncáctạpchíchuyênviếtvềphụnữnổitiếnghayxuấthiệntrêncácchươngtrìnhtruyềnhình)nhưngnhờvàosứcmạnhcủaDịchtruyềnkhẩu,cuốnsáchcủaWellsđãtrởthànhcơnsốttrongđôngđảođộcgiả.Cônói:“CólẽbướcngoặtcủatôibắtđầuởmiềnBắcCalifornia,vàođúngdịpmùađôngngaysaukhibảnbìamềmpháthành.Tôiđãởtrongtìnhhuống,gầnnhưngaytứcthì,cóđếnbảytrămđếntámtrămngườikéođếnnghecácbuổiđọcsách”.

TạisaoChịemYa-Yalạicótrởthànhmộtđạidịchnhưvậy?Nếuxemxétkỹ,câutrảlờicóvẻkháđơngiản.Cuốnsáchđượcviếtbằngmộtvănphongđẹpvànồngấm,cuốnsáchlàcâuchuyệnhấpdẫnvềtìnhbạn,vềmốiquanhệgiữamẹvàcongái.Cuốnsáchnhưcuộcđốithoạicủatácgiảvớichínhđộcgiả.Nócósứckếtdính.Vàmộtyếutốnữa:bảnthânWellslàmộtdiễnviên.Chínhvìvậy,côđãkhôngđọccuốntiểuthuyếtcủamìnhkhiđidiễnthuyếtkhắpđấtnướcmàthựctếcôđãdiễntácphẩm,cônhậpvaivàotừngnhânvậtvớikỹnăngdiễntuyệtvờiđếnmứcbuổiđọcsáchcủacôđãbiếnthànhmộtbuổidiễnkịch.WellschínhlàmộtNgườiBánHàngđiểnhình.Ngoàira,cònphảikểđếnmộtyếutốthứbatuykhôngthựcsựrõràngnhưnglàyếutốliênquanđếnnguyêntắccuốicùngcủanhữngsựviệccótínhlâylannhanhvàmạnhnhưđạidịch.ThànhcôngcủaChịemYa-YađãgópphầncủngcốluậnchứngSứcmạnhcủaHoàncảnh.Cụthểhơn,cuốnsáchlàphépkiểmchứngsứcmạnhcủamộtyếutốhoàncảnhcụthể-đólàvaitròtốiquantrọngcủanhómtrongcácđạidịchxãhội.

1.

Trongchừngmựcnàođó,nhậnxétnàykhárõràng.Nhữngaiđãtừngđixemphimđềubiếtrằngsốlượngkhángiảtrongrạpsẽcótácđộngtolớnthếnàođếnsuynghĩcủamọingườivềchấtlượngcủabộphim:khôngđâucóthểkhiếnnhữngbộphimhàitrởnênhàihướchơn,cònnhữngphimkinhdịtrởnênđángsợhơnmộtrạpchiếuchậtníchkhángiả.Cácnhàtâmlýhọccũngnóivớikhichúngtarấtnhiềuvềvấnđềtươngtự:khiđượcyêucầuxemxétcácbằngchứnghoặcđưaraquyếtđịnhtheonhóm,ngườitathườngđưaranhữngkếtluậnkháchẳnsovớitrảlờinhữngcâuhỏitươngtựchochínhmình.Mộtkhiđãlàthànhviêntrongmộtnhóm,tấtcảchúngtađềudễbịảnhhưởngbởiáplựccủanhữngngườicònlại,bởinhữngquyphạmxãhộihaybấtkìnhữngkiểuảnhhưởngnàokháccóthểđóngvaitròrấtquan

Page 127: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trọngtrongviệccuốnchúngtavàogiaiđoạnkhởiđầucủamột“đạidịch”.

Cóbaogiờbạntừngtựhỏimìnhnhữngcâuđạiloạinhưcácphongtràotôngiáođượcbắtđầunhưthếnào?Thườngthường,chúngtachỉchorằngnhữngphongtràođólàthànhquảcủacácnhàtruyềngiáocósứcthuhútquầnchúngnhưApostlePaul,BillyGrahamhayBrighamYoung.Tuynhiên,quátrìnhtruyềnbábấtkìhệtưtưởngmớivàdễlâylannàocũngliênquanchặtchẽđếnviệcvậndụngkhéoléosứcmạnhcủacộngđồng.ChẳnghạnnhưvàocuốithếkỷXVIIđầuthếkỷXIX,phongtràoGiámLýđãtrởthànhmột“đạidịch”ởAnhvàBắcMỹ.Chỉmấtmộtkhoảngthờigiantừnămđếnsáunămcủathậpkỷ1980,sốlượngtínđồcủaHộiGiámLýđãtăngtừ20.000lênđến90.000người.Tuyvậy,ngườisánglậpraHộiGiámLý,JohnWesley,tuyệtnhiênkhôngphảilàngườitruyềngiáocósứcthuhútquầnchúngmạnhmẽnhấtvàothờiđiểmbấygiờ.VinhdựđóthuộcvềGeorgeWhitfield,mộtnhàdiễnthuyếtcóảnhhưởngtolớnvàsứchútmạnhmẽđếnđộcólờiđồnrằngchínhôngđãkhiếnBenjaminFranklin,mộtngườikhôngbaogiờđilễnhàthờ,quyêngóptớinămbảngAnh.WesleycũngkhôngphảilàmộtnhàthầnhọckiệtxuấtnhưJohnCalvinhayMartinLuther.KhảnăngthiênbẩmcủaWesleylàtàinăngtổchức.WesleyđikhắpAnhquốcvàBắcMỹ,tổchứccácbuổidiễnthuyếtngoàitrờichohàngvạnngườinghe.Nhưngôngkhôngchỉđơngiảnthuyếtgiảnggiáolý.Ởmỗivùng,ôngđềulưulạitrongmộtthờigianvừađủđểthuphụcđượcnhữngngườicảiđạonhiệttâmnhấttrongcộngđồngtôngiáo,rồiphânchiahọthànhnhữngcấpnhómnhỏhơn,mỗinhómkhoảng12người.Nhữngngườicảiđạophảithamgiacácbuổigặpmặthàngtuầnvàtuânthủnhữnggiáođiềunghiêmngặtvềđứchạnh.Nếukhôngtuânthuậntheochuẩnmựccủagiáohội,họsẽbịkhaitrừrakhỏi“nhóm”.Haynóicáchkhác,nhómởđâylàmộttổchứccótrậttự.Trongsuốtcuộcđờimình,Wesleyluôndichuyểnliêntụcgiữacácnhóm,tínhramỗinămôngphảingồitrênlưngngựađến4000dặmđường,tấtcảchỉvớimụcđíchcuốicùng:tăngcườnggiáolýchođứctincủacáctínđồ.ÔnglàmộtNgườiKếtNốichuẩnmực,mộtPaulReveresiêucấp.NhưngkhácvớiPaulRevere,Wesleykhôngtạodựnglòngtintừmốiquanhệvớinhiềungườikhácnhaumàdựatrêncơsởmốiquanhệtheonhóm.Điểmkhácbiệtnàytuynhỏnhưnglạicóýnghĩacựckỳquantrọng.Wesleykhámphárarằngnếumuốntạorabấtkỳthayđổicơbảnnàotrongđứctinvàtronghànhvicủaconngười-mộtsựthayđổisẽănsâuvàđóngvaitrònhưtấmgươngchonhữngngườikhácnữa-thìtacầnphảithiếtlậpmộtcộngđồngxungquanhhọsaochotrongcộngđồngđó,nhữngđứctinmớimẻnàycóthểđượcthựcnghiệm,đượcthểhiệnvàđượckhuyếnkhích.

Tôichorằnghướngsuynghĩnàycũngsẽgiúpchúngtagiảithíchđượclýdo

Page 128: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tạisaoChịemYa-Yalạithànhcôngđếnvậy.LầnđầutiênChịemYa-YalọtvàodanhsáchsáchbánchạynhấtlàkhixuấthiệntrongdanhsáchcủanhàsáchIndependentBooksellerởNorthCalifornia.NhưWellsđãchobiết,BắcCaliforniachínhlànơimà700đến800độcgiảđầutiênđãtìmđếncácbuổiđọccủacô.ChínhnơiđâylàđiểmkhởiđầucủađạidịchChịemYa-Ya.Tạisaolạinhưvậy?TheoReverand,đólàvìSanFranciscolàquêhươngcủamộttrongnhữngnềnvănhóa“đọcsáchtheonhóm”pháttriểnmạnhmẽnhấtnướcMỹ,vàngaytừđầu,Ya-Yađãđượccácnhàxuấtbảnnhắcđếnnhưmộtcuốnsáchdànhchocácnhómđọc.Ya-Yalàmẫutiểuthuyếttậptrungvàonhữngnétbiểuhiệntìnhcảmtinhtế,cốttruyệnhướngnhânvậtvớinhiềutầngnghĩa.Haynóicáchkhác,tácphẩmđivàokhaithácnhữngyếutốkhơigợisuynghĩ,cóthểmởranhiềuđềtàichocáccuộcthảoluận.NhữngphụnữxuấthiệntrongcácbuổiđọccủaWellsđềulàthànhviêncủacácnhómđọc.Nhữngcuốnsáchhọmuathêmkhôngphảichỉdànhchogiađình,bèbạnmàcònchocácthànhviênkháctrongnhómcủahọ.NguyênnhânthứhailàdoYa-Yađượctừngnhómbànluậnvàtìmđọcnênsứckếtdínhcủatácphẩmtrởnênmạnhhơnrấtnhiều.Khiđượccùngnhữngngườibạnthânthiếtcủamìnhđàmluậnvềmộtvấnđềgìđótrongkhoảnghaigiờđồnghồ,chúngtathườngdễghinhớvàtándươngvấnđềđóhơnmứcbìnhthường.Điềunàyđãtrởthànhmộtkinhnghiệmxãhội,mộtmụctiêutrongcáccuộcnóichuyện.SựbámrễcủaYa-Yatrongvănhóađọctheonhómđãkéotácphẩmnàyvàomộtđạidịchtruyềnkhẩucóquymôngàycànglớn.

Wellschobiết,cuốicácbuổiđọcsách,trongsuốtphầnhỏiđáp,cácđộcgiảnữthườngnóivớicô:"Chúngtôiđãthamgianhómđọcsáchhainămrồi.Sauđấychúngtôiđọctácphẩmcủachị,vàcảmthấycóđiềugìkhácnữađangdiễnra.Bắtđầulàtừcấpđộchiasẻ,mộtsựchiasẻgầngiốngvớitìnhbạn.Chúngtôibắtđầucùngnhauđibiển,cùngnhautổchứctiệctạinhàtừngngườimột”.NhữngphụnữnàytựlậpranhữngnhómChịemYa-Ya,môphỏngtheohìnhthứcnhómphụnữtrongtácphẩm,vàhọmangcảnhữngbứchìnhcủanhómmìnhđếngặpWellsđểxinchữký.CònHộiGiámLýcủaWesleyđãlannhanhnhưlửatrênkhắpcácvùngcủaAnhvàMỹlàbởiWesleyđãxuôingượcgiữahàngtrăm,hàngtrămnhóm,tấtcảcácnhómđótiếpnhậnthôngđiệpcủaông,vàtăngthêmsứckếtdínhchonhữngthôngđiệpđó.NhữnglờibàntánvềCâuchuyệncủachịemYa-Yacũngpháttántheohìnhthứctươngtự,từnhómđọcnàyquanhómđọckhác,từnhómYa-YanàyquanhómYa-Yakhác,từbuổiđọcnàytớibuổiđọckhác,vàtronghơnmộtnămròng,Wellsđãgáclạitấtcảcáccôngviệckhácvàthựchiệncácchuyếnđiliêntụctrênkhắpđấtnước.

Từhaivídụnóitrêntacóthểnóirằngnhữngnhómnhỏvàgắnbókhăng

Page 129: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

khítvớinhauđềucókhảnăngkhuếchtánnhữngkhảnăngtiềmtàngcủamộtthôngđiệphaymộttưtưởngnàođó.Tuynhiên,trongkếtluậnnóitrênvẫncòntồntạikhánhiềuvấnđềquantrọngchưacólờigiảiđáp.Vídụnhư,“nhóm”làmộttừdùngđểmiêutảmộttậphợpsốđôngdùdướibấtkỳhìnhthứccũngnhưquymônào,từmộtđộibóngrổtớiNghiệpđoàncáctàixếláixetảiTeamster,từmộtcặpvợchồngđangtrongkỳnghỉchođếntoànbộĐảngCộnghòa.Nếuchúngtamuốnkhởiphátmộtđạidịch-haynóicáchkháclàđiđếnĐiểmBùngPhát-thìđâulàhìnhthứcnhómcóthểtạorađượchiệuquảcaonhất?Liệucómộtquytắcđơngiảnvàmấuchốtđểcóthểphânbiệtmộtnhómcóquyềnnăng"xãhội"thựcsựvớinhữngnhómkhôngcómộtchútsứcmạnhnào?Trênthựctế,quytắcđócótồntạivàđượcđặttênlàQuytắc150.Nólàmộtvídụrấtthúvịvềnhữngphươngthứclạkìvàkhôngngờtớimàtheođó,hoàncảnhsẽảnhhưởngđếnquátrìnhpháttriểncủanhữngđạidịchxãhội.

2.

TrongTâmlýhọcnhậnthức,cómộtkháiniệmđượcgọilàdunglượngkênh,chuyêndùngđểchỉdunglượngchứamộtloạithôngtinnàođótrongnãongười.Vídụ:giảsửtôibậtchobạnnghemộtsốâmđiệukhácnhaucủanhạccụtheotrậttựbấtkỳvàyêucầubạnxácđịnhtừngâmđiệuđóbằngcácconsố.Cónghĩalànếutôichobạnnghemộtâmđiệurấtthấp,bạnsẽxácđịnhnóbằngsố1,vànếulàâmđiệutrungbìnhthìbạnxácđịnhbằngsố2,tươngtựâmđiệucaolàsố3.Mụcđíchcủabàikiểmtranàylàtìmhiểuxembạncóthểphânbiệtcácâmđiệukhácnhautrongkhoảngthờigianbaolâu.Lẽdĩnhiên,nhữngngườicóđộthẩmâmtuyệtvờilúcnàocũngcóthểgiànhchiếnthắngtrongmộttròchơinhưthếnày.Dùngherấtnhiềuâmnhưnghọluônphânbiệtcáchchínhxáctấtcảcácâmđó.Songvớiphầnlớnchúngta,đâylàmộttròchơirấtkhó.Hầuhếtchúngtachỉcóthểphânbiệtcácâmrathànhsáuloạitrướckhibắtđầunhầmlẫnvàsắpxếplẫnlộncácâmđiệukhácnhauvàocùngmộtloại.Đâylàmộtpháthiệnmangtínhnhấtquánrấtđặcbiệt.Vìnếunhưtôichobạnnghenămâmđiệurấtcao,bạnsẽcóthểphânbiệttừngâmmột.Vànếutôilạichobạnnghenămâmđiệuvớicườngđộrấtthấp,bạnvẫnxácđịnhđúngtừngloại.Sauđấy,bạnnghĩrằngnếutôicógộpnhữngâmđiệuthấpvớiâmđiệucaovàchobạnnghetấtcảthìbạnvẫnphânbiệtđượcchúngrathành10loại.Nhưngtrênthựctế,đólàđiềukhôngthể.Bạnsẽchỉdừnglạiởmứcphânbiệtđượckhoảngsáuloạiâmđiệukhácnhau.

Điểmsànhạnchếtựnhiênđóxuấthiệnlặpđilặplạitrongnhữngbàitrắcnghiệmđơngiản.Nếutôiphachobạnuống20cốctràđálạnh,mỗicốcbỏ

Page 130: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

mộtlượngđườngkhácnhau,rồiđềnghịbạnphânbiệtthànhcácloạidựavàođộngọtthìbạncũngchỉcóthểphânchiachúngthành6đến7độngọtkhácnhaurồisauđấysẽbắtđầunhầmlẫn.Haynếunhưtôichochiếunhữngchấmnhỏlênmộtmànhìnhđặttrướcmặtbạnvàyêucầubạnđếmxemcóbaonhiêuchấmtrênđó,bạncũngchỉđếmđượcđếnbảychấmcònsauđấy,bạnphảiphánđoánbằngcảmgiáccủamình.NhàtâmlýhọcGeorgeMillerđãtổnghợplạitrongbàiluậnnổitiếngTheMagicalNumber7(Consố7kỳdiệu)nhưsau:“Dườngnhưcómộthạnmứcđượcmặcđịnhtrongmỗichúngtahoặcthôngquaviệchọchoặcdựavàocấutrúccủahệthầnkinh-mộtngưỡnggiớihạnkiểmsoátdunglượngkênhcủachúngtaởmứcthôngthường”.Đâylàlýdotạisaosốđiệnthoạilạiluôncóbảychữsố.“Banđầu,Bellmuốnsốđiệnthoạicóthểdàitùyýsaochongườitacóthểcóđượclượngsốbaonhiêutùyý,nhưngkhônglâusauđóngườitabắtđầukhôngthểnhớnổisốđiệnthoạinữa”,nhànghiêncứutrínhớ,JonathanCohen,tạiĐạihọcPrincetongiảithích.Mộtsốđiệnthoạinộihạtcótậntámhaychínchữsốsẽvượtquádunglượngkênhchophépcủaconngười:vàtấtyếu,điềunàysẽkhiếnngườitacàngdễnhầmsốđiệnthoạihơn.

Haynóicáchkhác,conngườichỉcóthểlưugiữđượctừngấythôngtincùngmộtlúc.Nênmộtkhiđãvượtquagiớihạnđó,chúngtasẽbịquátải.Điềutôiđangnóiđếnởđâylànănglựctrítuệ-tứckhảnăngxửlýthôngtin”thô”củaconngười.Tuynhiên,nếusuyngẫmvềđiềunày,bạnsẽthấyrõtrongmỗingườichúngtacòncócảmộtdunglượngkênhcảmgiácnữa.

Vídụ,bạnhãydànhramộtphút,viếtlạidanhsáchtấtcảnhữngngườimàbạnbiếtrằngnếuhọmấtđi,bạnsẽthựcsựđaulòngvàtiếcthương.Khảnăngxảyranhiềunhấtlàbạnsẽlêndanhsáchđượckhoảng12cáitên.Ítnhấtđâycũngđãlàngưỡngtrungbìnhcủahầuhếtmọingườikhiđượcyêucầuthựchiệnđềnghịtrên.Nhữngcáitênđóthuộcvàomộtnhómmàcácnhàtâmlýhọcgọilà“nhómcảmthương”.Vậytạisaoquymôcủanhómnàylạikhôngthểlớnhơn?Mộtphầnlàdovấnđềthờigian.Nếunhìnlạinhữngcáitêntrongdanhsách“nhómcảmthương”,chắcchắnbạnsẽthấyhọđềulànhữngngườimàbạnquantâmnhiềunhất-hoặclàngườibạnthườnggọiđiện,nhắntin,hoặclàngườithườngngàybạnvẫngặpgỡ,hoặcngườibạnluônnghĩđến,luônquantâmlolắng.Nếudanhsáchcủabạndàigấpđôi,tứccóđến30cáitêntrongđóthìhiểnnhiênbạnchỉdànhmộtnửathờigiantheothônglệchomỗingườivàkhiấyliệunhữngngườiđócóthựcsựgầngũi,thânthiếtvớibạn?Chắcchắnlàkhông.Đểthânthiếtvớimộtaiđó,bạncầnphảiđầutưmộtmứcthờigiantốithiểunàođó.Tuynhiên,khôngchỉđơngiảnnhưvậy,bạncòncầnđếncảnănglượngxúccảmnữa.Quantâmquánhiềuđếnmộtaiđósẽkhiếntarấtmệtmỏi.Đếnmộtmứcnhất

Page 131: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

định,vớikhoảngtừ10đến15người,chúngtabắtđầuthấyquátải,cũnggiốngnhưchúngtasẽbịrốilênkhiphảiphânbiệtquánhiềuâmđiệu.Đólàmộtđặcđiểmtrongcáchthứcmàconngườiđượctạora.Nhàsinhvậthọcnghiêncứuquátrìnhtiếnhóa,S.L.Washburn,đãviếtnhưsau:

Hầunhưtấtcảquátrìnhtiếnhóacủaconngườiđềudiễnratrướckhinôngnghiệpxuấthiện,khiconngườisinhsốngtheotừngbầyđànnhỏ,trêncơsởcủasựtiếpxúctrựctiếpvớinhau.Vàlẽtấtyếu,bộmáysinhhọccủaconngườiđãpháttriểnđểthíchnghikhicácđiềukiệntrướcđógầnnhưkhôngcòntồntại.Conngườitiếnhóađểcóthểcảmnhậnmạnhmẽhơnvềsốítngười,vềnhữngkhoảngcáchkhônggiangần,hayvềnhữngkhoảngthờigiantươngđốingắn;vàtấtcảnhữngyếutốtrênvẫnlànhữngkhíacạnhsốngcònrấtquantrọngđốivớiconngười.

Tuynhiên,cólẽgiớihạntựnhiênthúvịnhấtlàdunglượngkênhxãhộicủaconngười.NghiêncứucóđầyđủcácbằngchứngthuyếtphụcnhấtvềdunglượngkênhxãhộicủaconngườilàdonhànhânchủnghọcngườiAnh,RobinDunbar,thựchiện.Nhànhânchủnghọcnàyđãbắtđầunghiêncứutừnhữngquansátkháđơngiản.Trongsốcácloàiđộngvậtcóvúthìcácloàilinhtrưởngnhưkhỉ,đườiươi,khỉđầuchóvàconngườilànhữngloàiđộngvậtcóbộnãolớnnhất.Đặcbiệt,trongnãongườivàcácloàilinhtrưởngkhác,vùngthườngđượcgọilàvỏđạinão,cóchứcnăngxửlýnhữngsuynghĩvàlậpluậnphứctạpcókíchthướclớnhơnrấtnhiềusovớikíchthướctrungbìnhcủacácloàiđộngvậtcóvú.Cácnhàkhoahọcđãtốnnhiềunămtrờitranhcãivềnguyênnhântạisaolạixuấthiệnhiệntượngnày.Theođó,cómộtgiảthuyếtchorằngbộnãocủaconngườitiếnhóađượclàdotổtiênxaxưacủachúngtađãbắtđầuchútâmđếnviệctìmkiếmnhữngloạithứcănphứctạphơn,đòihỏiphảicôngphuhơn:thayvìchỉăncỏvàlácây,tổtiêntalúcđóđãbắtđầuchuyểnsangănhoaquả,đâylàmộtcấpđộpháttriểnmớiđòihỏiđếnnănglựctưduy.Đểkiếmđượchoaquả,tổtiêntaphảiđixahơn,vìvậyhọcầnphảicókhảnăngtạorađượccácsơđồtưduy.Họcũngcầnphảiđểýđếntìnhtrạngxanhchíncủatráicây,phảibiếtbócnhữngphầnvỏnàođiđểcóthểănđượcnhâncùicủatráicây,vàrấtnhiềuđiềukhácnữa.Tuynhiên,giảthuyếtnàykhôngthuyếtphụcởchỗ,nếutacốgắngliênhệkíchthướcbộnãovớisựpháttriểntrongviệcănuốngcủaconngườithìgiảthuyếtnàylạixuấthiệnnhữngmâuthuẫn.Nhữngloàilinhtrưởngănlácóbộnãorấtlớntrongkhinhữngloàilinhtrưởngănhoaquảlạicóbộnãonhỏhơn,cũngnhưcónhữngloàilinhtrưởngvỏnãotuynhỏnhưngphảiđirấtxađểtìmkiếmthứcăntrongkhicónhữngloàivẫncóthểduytrìsựsinhtồncủamìnhbằngnguồnthứcănngaytạikhuvựcsốngmặcdùbộnãocủachúngcókíchthướckhálớn.Dovậyluậnchứngquysựtiếnhóacủaloài

Page 132: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

ngườichothứcănlàkhônghợplý.Vậyđâulàyếutốcóliênquantớikíchthướccủanãobộ?TheolậpluậncủagiáosưDunbar,câutrảlờichínhlàởquymônhóm.Nếutaquansátbấtkìmộtloàilinhtrưởngnào,cũngnhưquansátbấtkìmộtgiốngkhỉthôngthườnghaykhỉkhôngđuôinào,tasẽnhậnthấykhivỏđạinãocủachúngcànglớn,quymôtrungbìnhcủabầy,nhómmàchúngđangsốngcũngcànglớn.

GiáosưDunbarchorằngnãobộpháttriển,tứclàcókíchthướclớnhơn,làđểcóthểxửlýđượcnhữngthôngtinphứctạpvềcácnhómxãhộicóquymôlớnhơn.Giáosưchỉrarằngnếubạnlàthànhviêncủamộtnhómgồm5người,thìbạnsẽphảitheodõi,chúýđến10mốiquanhệkhácnhau:trongđóbaogồmnhữngmốiquanhệcủabạnvớibốnngườicònlạivàthêmvàođólà6mốiquanhệ“haichiều”khácgiữanhữngngườiđóvớinhau.Đólàtấtcảnhữnggìbạncầnđểhiểuvềcácthànhviêntrongnhóm.Bạnphảihiểuđượcmốiquanhệđộnglựccánhântrongnhóm,phảibiếtcânbằnggiữanhiềutínhcáchkhácnhau,giữchomọingườiluônvuivẻ,điềuchỉnhcácđòihỏivềthờigianvàsựquantâmcủacánhânmình,vàcònnhiềuđiềukhácnữa.Tuynhiên,nếubạnthuộcvềmộtnhómcóđến20ngườithìlúcnàysẽcóđến190mốiquanhệhaichiềumàbạnphảichúýđến:19trongsốđólàcácmốiquanhệliênquantrựctiếpđếnbạn,sốcònlạilà171mốiquanhệgiữatấtcảcácthànhviêncònlạitrongnhóm.Nhưvậyquymônhómchỉtănglênnămlầnnhưngsốlượngthôngtincầnxửlýđểcácthànhviêncóthểhiểurõvềnhaulạităngđếnhaimươilần.Nóicáchkhác,sựmởrộngquymônhómdùlàrấtnhỏnhưngvẫncóthểtạoragánhnặngtưduyvàxãhộiđángkể.

Loàingườichúngtathiếtlậpxãhộidựatrênnhữngnhómcóquymôlớnnhấttrongtấtcảnhữngloàilinhtrưởng,bởivìchúngtalàloàiđộngvậtduynhấtcókíchthướcnãobộđủlớnđểxửlýcácthôngtinphứctạpvềviệcsắpxếpcũngnhưtổchứcxãhội.GiáosưDunbarđãlậpđượcmộtphươngtrìnhđúngvớihầuhếtcácloàilinhtrưởng,trongđó,ôngđãtínhtỷlệvỏđạinãocủamộtloàicụthể-tứclàtỷlệtươngứnggiữakíchthướcvỏđạinãovớikíchthướccủacảbộnão-vàkếtquảcuốicùngcủaphươngtrìnhnàychothấyquymônhómlớnnhấtcóthểcóđượcởmộtloàiđộngvật.Nếunhưtatínhtỷlệvỏđạinãonàyởngườihiệnđại,tasẽcóđượcmộtnhómướclượngkhoảng147,8haylàmtrònlênlà150cáthể.“Consố150dườngnhưlàsốlượngcáthểlớnnhấtmàchúngtacóthểthiếtlậpmốiquanhệxãhộichânthànhvớihọ,mộtmẫuquanhệgắnvớinhữnghiểubiếtcủachúngtavềhọvàmốiquanhệcủahọvớichúngta.Nóitheocáchkhác,đólàsốngườimàtasẽkhôngcảmthấyngạingầnngồiuốngcùngkhitìnhcờgiápmặthọtrongmộtquán”.

Page 133: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

GiáosưDunbarđãxemxétsơquacáctàiliệunhânchủnghọcvàpháthiệnrarằngconsố150xuấthiệnrấtnhiềutrongnhữngtàiliệunày.ChẳnghạnnhưDunbarđãxemxétđến21cộngđồng“phườngthợsăn”khácnhaumàchúngtacónhữngchứngcứlịchsửchắcchắn,từcộngđồngWalbiriởÚcđếncộngđồngTauadeởNewGuinea,AmmassalikởGreenlandvàOnaởTierreDelFuegovàôngnhậnthấyrằngsốthànhviêntrungbìnhtronglàngcủahọlà148,4.Consốnàycũngđúngvớicáctổchứcquânđội.Ôngviết:“Quanhiềunăm,cácnhàhoạchđịnhquânsự(haycácchiếnlượcgiaquânsự)đãđiđếnmộtnguyêntắckhốngchếquymô.Theonguyêntắcnày,nhữngđơnvịchiếnđấuchứcnăngvềcănbảnkhôngđượctổchứcquáquymô200người.Tôichorằngđiềunàykhôngđơnthuầnlàdokếtquảthựcnghiệmcôngtácchỉhuyvàphốihợpcủacácvịtướngchỉhuyởtuyếnsau,bởicácđạiđộivẫntiếptụckiênđịnhduytrìtheoquymôquânsốnàydùđãcórấtnhiềutiếnbộkhoahọckỹthuậttrongcôngnghệtruyềnthôngkểtừsauchiếntranhthếgiớithứnhất.Đúnghơn,nógiốngnhưthểnhữngnhàhoạchđịnhchiếnthuật,saunhiềuthửnghiệmvàsaisótquabaothếkỷ,đãpháthiệnrarằngsẽrấtnangiảikhicủngcốtìnhthâncủamộtnhómcósốlượnglớnhơn150binhsĩđểhọcóthểcùngnhaulàmviệcnhưmộtkhốiđơnvịchứcnăng”.Dĩnhiên,ngườitavẫncóthểtổchứcvàđiềuhànhmộtlựclượngquânđộivớinhữngnhómcóquymôlớnhơn.Nhưngrõràngvớiquymôlớnhơnnhưvậyngườitasẽphảibanhànhnhữnghệthốngcấpbậc,quânluật,vàquyđịnhphứctạphơn,cũngnhưbanhànhnhữngbiệnphápchínhthứcđểđánhgiásựtrungthành,tậntuỵvàsựgắnkếtlẫnnhaugiữacácquânsĩ.CũngtheogiáosưDunbar,nếuquânsốdưới150người,việcđạtđượcnhữngmụctiêutươngtựlàđiềuhoàntoàncóthểthựchiệnđược:”vớiquymôquânsốnhưvậy,mọimệnhlệnhđềucóthểđượcthựcthi,vànhữnghànhvingangngạnhsẽđượckiểmsoátdựatrêncơsởlòngtrungthànhcủamỗicánhânvàquanhữnggiaotiếpđồngđộitrựctiếpvớinhau.Ởnhữngnhómcóquymôlớnhơn,điềunàylàkhôngthể”.

DướiđâylàmộtvídụvềnhómtôngiáođượcbiếtđếnvớicáitênlàHutterite,gồmnhữngngườisinhsốngthànhcácnhómnôngnghiệptựcungtựcấpởchâuÂutronghàngthếkỷ,vàởBắcMỹtừđầuthếkỷXX.NgườiHutterite(nhómngườikếthừanhữngtruyềnthốngtươngtựnhưnhữngtínđồdòngAmishvàdòngMennonite)cómộtquytắcbấtdibấtdịchlàbấtkểkhinàonhómlênđến150người,họsẽchialàmhaivàlạibắtđầumộtnhómmới.BillGross,mộttrongnhữnglãnhtụcủamộtphânnhánhHutteriteởkhungoạiviSpokanechobiết:“Việcgiữmọithứdướiconsố150cóvẻlàcáchthứctốiưuvàhiệuquảnhấtđểquảnlýmộtnhómngười.Khisốthànhviênvượtquágiớihạnđóthìmọingườisẽtrởnênxalạvớinhau”.CộngđồngtôngiáoHutteriterõràngkhônghềlấyýtưởngnàytừthuyếttâmlý

Page 134: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tiếnhóahiệnhành.Họtuânthủnguyêntắc150đãhàngtrămnămnay.Tuynhiên,cơsởlýluậncủahọlạitrùngkhớpmộtcáchhoànhảovớilýthuyếtcủagiáosưDunbar.NhữngthànhviêntrongcộngđồngHutteritetintưởngrằngvớiconsốgiớihạn150,mộtđiềugìđósẽdiễnra-mộtđiềukhôngthểchỉrõđượcnhưnglạirấtthực-màởchừngmựcnàođó,cóthểnhanhchóngthayđổibảnchấtcủacảmộtcộngđồng.Grossbổsungthêm:“Ởnhữngnhómcóquymôcàngnhỏ,mọingườisẽcànggầngũivớinhauhơn.Họliênkếtchặtchẽvớinhau-đâylàmộtyếutốrấtquantrọngnếutamuốnthànhcôngvàcótiếngnóitrongcuộcsốngcộngđồng.Nếuquymôquálớn,chúngtasẽkhôngthểcóđủcôngviệcđểcùnglàmchungvớinhau.Chúngtasẽkhôngcòncónhiềuđiểmchungnữa,khiđóchúngtasẽtrởnênxalạvớinhauvàrồinhữngmốiquanhệkhăngkhít,gắnbócũngbắtđầumấtdần”.NhữnggìmàGrossnóiđếnđềuxuấtpháttừnhữngkinhnghiệmôngđãtíchluỹđược.ÔngđãsốngtrongnhiềucộngđồngHutterite,nhữngcộngđồngđãtiếngầnđếnconsố150kỳlạđóvàcũngtậnmắtchứngkiếnmọiviệcđãthayđổinhưthếnào.“Khiquymômộtnhómmởrộng,cómộthiệntượngdiễnra:trongchínhnộibộnhómhìnhthànhxuhướngchiatách”,Grosslàmmộtcửchỉbằngtaynhưthểđểminhhọasựphânchia.”Anhsẽcóhaihoặcbanhómtrongmộtnhómlớn.Đólàđiềuanhđãcốhếtsứcđểtránhxảyra,nhưngkhinóxảyrathìđólàthờiđiểmthíchhợpđểtáchnhóm”.

3.

Quacuốnsáchnày,chúngtađãthấynhữngthayđổinhỏtừmôitrườngbênngoàicótácđộngsâusắcthếnàođếnhànhvivàbảnthânconngười.Làmsạchnhữnghìnhsơnvẽvàkhiđónhữngngườicónguycơphạmtộisẽđộtnhiêndừnghếttấtcảcáchànhvixấuxađó.Nóivớihọcviêntrườngdòngrằnganhtaphảinhanhlênvàgầnnhưngaylậptứcanhtasẽphớtlờnhữngngườirõràngđangtronghoàncảnhkhốnkhó.Quytắc150đãchothấyquymôcủamộtnhómlàmộtyếutốkhácnữatrongsốnhữngyếutốhoàncảnhnhỏbécóthểtạoranhữngkhácbiệtlớn.TrongtrườnghợpcủacộngđồngtôngiáoHutterite,nhữngngườitìnhnguyệngắnbótrongtổchức,nhữngngườidễdàngbịlâytruyềnđặctínhcộngđồngởphâncấpquymôdưới150thìởmộtmứcđộnàođó,donhữngthayđổinhỏnhấttrongquymôcủanhómmình,độtnhiênsẽchiarẽvàtrởnênthờơvớinhau.MộtkhigiớihạnhaynóicáchkháclàĐiểmBùngPhát(150)đóbịvượtqua,nhữngngườinàybắtđầucưxửkhácđirấtnhiều.

Nếuchúngtamuốncácnhómcộngđồnghoạtđộngnhưmộtchiếc”lòấp”nhữngthôngđiệpmangtínhlâytruyền,giốngnhưnhữnggìhọđãthựchiệntrongtrườnghợpcuốnsáchBíẩndiệukỳcủachịemYa-Yahaytrườnghợp

Page 135: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

củaHộiGiámLýthủabanđầu,chúngtaphảigiữquymôcủanhómdướiĐiểmBùngPhát150.VượtquaĐiểmBùngPhátnày,nhữngtrởngạivềcơcấutổchứcđốivớikhảnăngtánthànhvàhoạtđộngtheomộtýkiếnchungcủanhómsẽbắtđầuxuấthiện.Giảsửchúngtamuốnxâydựngtrườnghọcởnhữngcộngđồngdâncưkémpháttriển,chịunhiềuthiệtthòi,nhữngtrườnghọcmàcóthểkhánglạimôitrườngđộchạitừnhữngkhuvựclâncậnbaoquanhmộtcáchcóhiệuquả,thìtheoquytắc150,cólẽbiệnpháphiệuquảnhấtlàchúngtanênxâydựngnhiềungôitrườngnhỏ,thayvìxâymộthoặchaingôitrườnglớn.Quytắcnàycònchỉrarằngnhữngtínđồcủamộtthuyếttôngiáođangpháttriểnvớitốcđộnhanhchóng,nhữngthànhviêncủamộtcâulạcbộxãhội,haymộtcánhânthamgiavàohoạtđộngnhómhướngtớisựpháttánnhanhchóngvàmạnhmẽcủamộtýtưởngchungnàođóđềucầnphảihiểurấtrõnhữngnguycơxảyrakhiquymônhómtănglên.Vượtquaranhgiới150tuylàmộtthayđổinhỏnhưnglạicóthểtạoranhữngkhácbiệtrấtlớn.

CólẽvídụthuyếtphụcnhấtvềviệckhắcphụcthànhcôngnhữnghạnchếnóitrênlàtrườnghợpcủacôngtyGore-mộtdoanhnghiệpcôngnghệcaotrịgiáhàngtriệuđôladotưnhânsởhữu,cótrụsởởNewark,bangDaleware.GorelàcôngtysảnxuấthàngtơsợiGore-Texchịunước,vàcácsảnphẩmnhưtơsồisửdụngtrongnhakhoa,vỏbảovệđặcbiệtchocápmáytính,vànhiềuloạisảnphẩmđặcbiệt,tinhxảonhưhộpđựngbăngđĩa,túilọc,sămxedùngchoôtô,chấtbándẫnvàcảnhữngsảnphẩmy,dược.TạiGore,chứcdanhkhônghềtồntại.Nếutaxindanhthiếpnhữngngườiđanglàmviệctạiđâythìdùmứclương,vaitròcủahọtrongcôngtyvàthờigiancôngtáccủahọthếnào,trêndanhthiếpcũngchỉcóduynhấttêncủangườiđóvàdòngchữ“Trợlý”ởphíadưới.Ởđây,khôngcókháiniệmôngchủ,cácnhânviênchỉcóngườitrợgiúp-haycòngọilàcốvấnchuyênmôn-nhữngngườigiámsátvìlợiíchchung.Côngtynàycũngkhôngcóbiểuđồtổchức,khôngtàikhoản,khôngcảnhữngkếhoạchchiếnlượcphứctạp.Lươngnhânviênđượcquyếtđịnhtheotậpthể.Trụsởcủacôngtylàmộtkhunhàgạchđỏ,thấp,trôngrấtkhiêmnhường.Tấtcảcácvănphòng“điềuhành”đềulànhữngphòngnhỏ,nộithấtđơngiản,nằmdọctheomộthànhlanghẹp.CácgóctrongtrụsởcủaGorevừacóthểtrởthànhphònghọphộithảovừalàkhônggiantựdosaochokhôngaicóthểquykếtrằngngườinàođócóvănphònglàmviệcbềthếhơnnhữngngườikhác.KhitôigặpBobHen,mộtnhânviêncủaGoretạimộtxưởngsảnxuấtcủacôngtynàyởDaleware,tôiđãcốtìmcáchđểHennóiravịtrícủaôngtrongcôngtynhưngvôích.TừviệcHenlàngườiphụtráchgặptôi,tôiđoánônglàmộttrongnhữngủyviênđiềuhànhcaocấpnhấtcủacôngty,thếnhưngvănphònglàmviệccủaHenkhônghềlớnhơnvănphòngcủanhữngngườikhác.

Page 136: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Danhthiếpcũngchỉgiớithiệuôngvỏnvẹnmộttừ“trợlý”.TôicònnhậnthấydườngnhưHencũngkhôngcócảthưkýriêngnhưnhữngủyviênđiềuhànhởcáccôngtykhác.Cáchănmặccủaôngkhôngkhácbiệtsovớicácnhânviêntrongcôngty.Khitôicứhỏiđi,hỏilạivềvịtrícủaông,lúcnàoôngcũngchỉcườivàđápđúngmộtcâu:”Tôichỉlàmộtkẻlăngxăng,việcgìcũngxenvào”.

Nóitómlại,Gorelàmộtcôngtyđặcbiệtvớitriếtlýlàmviệcrõràngvàđượcvậnhànhhoànhảo.LàmộtcôngtyđượcthànhlậpvớiquymôlớnnhưngmọinỗlựchoạtđộngcủaGorelạigiốngnhưmộtdoanhnghiệpnhỏởbướcđầukhởinghiệp.Vàtheonhữnggìtôiđượcbiết,nỗlựcđóđanggặtháiđượcnhữngthànhcôngvangdội.BấtcứkhinàocácchuyêngiakinhdoanhlêndanhsáchnhữngcôngtylàlựachọntốtnhấtchongườitìmviệcởMỹ,hoặcbấtcứkhinàocáccốvấnchuyênmôncóbàiphátbiểuvềnhữngcôngtyđiềuhànhhiệuquảnhấtthìtêncủaGoreluôncómặttrongnhữngdanhsáchđó.Tỷlệluânchuyểnvàthaythếnhânlựctrongtoàncôngtybằngkhoảngmộtphầnbasovớitỷlệtrungbình.Goreluônthuđượclợinhuậntrong35nămliêntiếp,tỷlệtăngtrưởngcùngvớidòngsảnphẩmcholợinhuậncao,luônđượccảitiếnlàđiềumàcảnềncôngnghiệpphảighentị.GoređãthànhcôngkhithiếtlậpđặctínhdễlâylanvàcósứckếtdínhtheomôhìnhmộtdoanhnghiệpnhỏvàchínhđiềunàyđãgiúpGoretrởthànhmộtcôngtycógiátrịlênđếnmộttỷđôlavớihàngnghìnnhâncông.VậylàmthếnàoGorecóthểđạtđượcthànhcôngnhưthế?Việcbámsátquytắc150chínhlàmộttrongnhữngyếutốdẫnđếnkếtquảtuyệtvờiđó.

CũngnhưcộngđồngngườiHutterite,Wilbert“Bill”Gore-nguyênlàngườisánglậpracôngty-đãpháthiệnranguyêntắc150lànhờvàonhữngthửnghiệmvàcảnhữngsailầm,chứkhôngphảidochịuảnhhưởngtừlýthuyếtcủaDunbar.“Rấtnhiềulần,chúngtôinhậnthấymọiviệctrởnênlộnxộnkhisốnhânviênlà150”,vàinămtrướcđó,Wilbertđãtừngnóinhưvậyvớimộtphóngviên,vàvìthếquymô150laođộngtrongmỗixưởngsảnxuấtđãtrởthànhmụctiêucủacôngty.ĐốivớimảngsảnxuấtđồđiệntửcủaGore,điềunàyđồngnghĩavớiviệckhôngmộtnhàxưởngnàođượcxâydựngvượtquádiệntích62.000m2,vànhưthếsốnhâncôngtrongmộtnhàxưởngsẽkhôngđượcquá150người.Ônggiảithíchthêm:“Mọingườivẫnthườnghỏitôi‘anhđãthựchiệnkếhoạchdàikỳđónhưthếnào?’Vàtôiđáp‘Điềuđóchẳngcógìkhó,chúngtôithiếtkếđủ150chỗđỗxetrongbãixe.Khinàomọingườibắtđầuđỗxeracảngoàibãicỏthìchúngtôibiếtrằngđãđếnlúcphảixâythêmmộtnhàxưởngmới’”.Khuxưởngmớiđókhôngcầnphảiquáxa.Chẳnghạnnhư,bakhunhàxưởngnằmtrongtrụsởchínhcủaGoreởDelawaređềunằmtrongtầmquansátcủanhau.Trênthựctế,côngtycótất

Page 137: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

cả15khunhàxưởngnằmtoànbộtrongvòngbánkính12dặmởDelawarevàMaryland.Giữacácnhàxưởngđónhấtthiếtphảicómộtkhoảngkhônggianvừađủcho“vănhóariêng”củamỗinơi.BurtChase,mộtnhânviênđãlàmviệcchoGoretrongmộtthờigiandàinóivớitôi:”Chúngtôiđểýthấymỗikhuđậuxelàmộtkhoảngkhônggianrấtrộnggiữacáckhunhà.Bạnphảiđibộdọctheobãiđậuxeđó.Đólàmộtnỗlựcrấtlớn.Nótươngđươngvớicôngsứcbạnbỏrakhileolênxevàláiđinămdặm.Tínhđộclậplàthứmàbạncórấtnhiềukhilàmviệctạinhữngkhunhàtáchbiệtnhaunhưthếnày”.Trongnhữngnămgầnđây,docôngtypháttriểnmạnhnênGoređãphảiliêntụcthựchiệnquátrìnhphânchia.Nếucáccôngtykhácchỉduytrìviệcthêmvàonhữngphầnbổsungchocáckhuvựcsảnxuấtchính,hoặcmởrộngthêmdòngsảnphẩm,haytăngcathìGorelạicốgắngphânchianhómthànhnhữngphânnhómnhỏvànhỏhơnnữa.KhitôiđếnthămGorecũnglàthờiđiểmcôngtyvừaphânchiabộphậnkinhdoanhhàngmaymặcGore-Textthànhhaiphânnhómnhỏhơnnhằmduytrìconsốgiớihạndưới150nhâncôngtrongmộtphânxưởng.Việckinhdoanhnhữngmặthànggiàyủng,balô,giàyđibộthờitrangchotừngđốitượngkháchhàngriênglẻtáchrakhỏinhánhbanđầuvàphânnhánhthứhailàkinhdoanhphụcvụchocáccơquan,tổchứcvớisảnphẩmlàđồngphụclínhcứuhỏavàquânphục.

Chúngtacóthểdễdàngnhậnramốiliênhệgiữakiểucơcấutổchứcnàyvớiphongcáchquảnlýđặcbiệt,linhhoạtởGore.Vềcơbản,kiểuliênkếtởnhữngnhómnhỏmàDunbarmôtảlàmộtdạngáplựcđồngcấp:tứclàbạnphảithậtquenbiếtvớimọingười,saochonhữnggìhọnghĩvềbạnthựcsựcótácđộngđếnsuynghĩcủabạn.TheoDunbar,đạiđộilàmộtđơnvịcơbảntrongtổchứcquânđội,bởivìtrongmộtnhómcóquânsốkhôngvượtquáconsố150thì“mọimệnhlệnhđềucóthểđượcchấphànhvànhữnghànhvingangngạnh,phóngtúngsẽđượckiểmsoáttrêncơsởcủalòngtrungthànhcánhânvànhữngmốiliênhệđồngđộitrựctiếp”.ĐócũngchínhlànhữnggìmàBillGrossđãnóivềcộngđồngHutteritecủaông.NhữngrạnnứtđanglớndầnlêntrongcộngđồngngườiHutteritenảysinhkhimốiquanhệthânthiếtgiữacácthànhviêntrongcộngđồngbắtđầuyếuđi.Ởcácphânxưởngnhỏ,Gorekhôngcầnđếnmộtcơcấuquảnlýtheokiểutruyềnthống-tứclàkiểucơcấubaogồmcáctầngquảnlýcấptrungvàcấpcaonhưcáccôngtykhác-bởivìởcấpđộnhóm,nhữngmốiquanhệcánhânthânmật,nhỏlẻlạiđemlạihiệuquảcaohơn.JimBuckey,một“trợlý”lâunămcủaGorechiasẻvớitôi:”Nhữngáplựcđósinhrakhichúngtôikhônglàmviệchiệuquảởmỗicôngđoạnsảnxuất.Khichúngtôikhônggópphầnmanglạidoanhthucaochocôngty,nhữngáplựcđồngcấpsẽlớnđếnmứckhótin.Áplựcnàylàđiềubạnsẽgặpphảikhilàmviệctrongnhữngnhómcóquymônhỏvàmọingườiđềubiếtrõvềnhau.Bốntừ“áplựcđồngcấp”đócòncótácđộng

Page 138: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

mạnhhơncảkháiniệmvềmộtôngchủ.Mạnhhơnrấtnhiềulần.Bởivìmọingườiđềumuốnsốngtheonhữnggìmàngườikhácmongđợiởhọ”.TheoBuckley,ởmộtnhàxưởngcóquymôlớnhơn,chẳnghạnnhưmộtxưởngsảnxuấtcóquymôtrungbình,chúngtacũngcóthểbắtgặpnhữngkiểuáplựctươngtự.Nhưngnhữngáplựcấychỉtácđộngđếnmộtsốbộphậnnàođócủaxưởngsảnxuất.LợithếcủamộtnhàxưởngnhưkiểuGorelàởchỗtấtcảmọicôngđoạntrongquátrìnhthiếtkế,sảnxuấtvàmakertingchosảnphẩmđềuchịusựgiámsátkỹlưỡngcủacùngmộtnhóm.Ôngchobiếtthêm:“TôivừađếnthămhãngLucentTechnologiesởNewJersey.Đâylànhàmáysảnxuấtpinđiệnthoạidiđộng-từvỏpinđếnhộpđựngmởhaichiềuI-95cómangtínhiệu.Tôiđãởđómộtngày.Hãngnàycótấtcả650nhâncông.Vànhữngcôngnhânphụtráchkhâusảnxuấtnhiềunhấtcũngchỉbiếtđượcmộtvàinhânviênbênkhâuthiếtkế.Vàchỉbóhẹpnhưvậythôi.Họkhôngquenbiếtbấtkỳailàmtrongkhâubánhàng,haytrongkhâuhỗtrợbánhàng.Trongsốnhữngngườihọbiết,cũngkhôngcóailàmtrongbộphậnnghiêncứuvàpháttriểnthịtrường.Họkhôngbiếtcácnhânviêncũngnhưkhôngcóýniệmnàovềnhữngviệcđangdiễnratrongcácbộphậnđócủaquytrìnhsảnxuất.Loạiáplựctôiđangnóiđếnlàkiểuáplựcbạnthườnggặpkhicácnhânviênphụtráchbánhànglàmviệctrongcùngmộtkhônggianvớicáccôngnhânsảnxuất,vàkhiđómộtnhânviênphụtráchbánhàngmuốnthỏamãnyêucầucủakháchhàngcóthểtrựctiếpđếngặpvànóichuyệnvớimộtcôngnhânhọquenrằnganhtacầnhoànthànhđơnđặthàngnày.Ởđâycóhaingười:mộtcốgắnghoànthiệnsảnphẩm;mộtcốgắngtìmđầurachosảnphẩmđó.Họgặpvàtraođổitrựctiếpvớinhau.Đólàáplựcđồngcấp,mộtkiểuáplựcmàanhsẽkhôngthểtìmthấyởLucentTechnologies.Cácnhânviênởđâyquáxalạvớinhau.Trongkhâusảnxuất,họcũngcó150côngnhân-nhữngngườinàygắnbóchặtchẽtrongcôngviệc,vàlúcnàycácáplựcđồngcấpcũngxuấthiệntrongviệclàmsaođểtrởthànhngườigiỏinhất,cótưtưởngcáchtânnhất.Tuynhiên,áplựcnàykhôngvượtkhỏiphạmvinhómsảnxuất.Trongcảmộtguồngvậnhànhtổngthể,cácnhânviênvẫnkhôngbiếtđếnnhau.Khitabướcvàoquánăntựphụcvụvàthấycónhiềunhómnhỏngồiđóthìđâychínhlàmộtkiểukinhnghiệmquảnlýkhácmàchúngtacầnphảihọctập”.

ĐiềuBuckleyđangnóiđếnởđâychínhlàlợiíchcóđượcdosựđoànkết,tậphợptấtcảmọingườitrongmộtdoanhnghiệpcócùngmốiquanhệchung.TôichorằngtrongtâmlýhọccómộtkháiniệmrấthữuíchcóthểgiúpmọingườihiểurõhơnvềnhữnggìBuckleyđangđềcậpđến.KháiniệmnàyđượcnhàtâmlýhọcDanielWegnercủaĐạihọcVirginiagọilà“transativememory”(trínhớgiaodịch).Khichúngtanóiđếntrínhớ,chúngtakhôngchỉđơnthuầnđềcậpđếnnhữngýtưởng,ấntượngvànhữngsựviệcđược

Page 139: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

lưugiữtrongđầuchúngta.Trênthựctế,phầnlớnnhữnggìchúngtanhớđượcđềuđượclưuởnhữngbộnhớbênngoàibộnão.Vídụ,dochủtâm,hầuhếtchúngtađềukhôngnhớđượcnhữngsốđiệnthoạicầndùngđến,nhưngchúngtasẽnhớlàphảitìmchúngởchỗnào-chúngtacóthểtìmchúngtrongcáccuốndanhbạđiệnthoại,trongfilelưucánhânRodelex.Hoặcchúngtasẽghinhớsốtổngđài411đểkhicầncóthểxinhỗtrợdanhbạ.Haychẳnghạn,hầuhếtchúngtakhôngthểnàonhớđượctênthủđôcủaParaguayhaythủđôcủanhữngđấtnướcítnổitiếngkhác.Tạisaolạinhưvậy?Bởivìsẽdễdànghơnrấtnhiềunếuchúngtamuamộttấmbảnđồvàlưucácthôngtinlênđó.Nhưngcólẽlýdoquantrọnghơncảlàchúngtacóthểchiasẻthôngtinvớinhữngngườikhác.Mộtcặptìnhnhânhaymộtđôivợchồngthựchiệnđiềunàyrấttựnhiên.Cóthểdẫnrađâymộtvídụ:vàinămtrướcđây,Wegnerđãtiếnhànhmộtbàitrắcnghiệmtrínhớđốivới59cặptìnhnhân,tấtcảcáccặpnàyđềuđãhẹnhònhauítnhấtlàbatháng.Mộtnửatrongsốhọđượcphépởcùngnhau,nửacònlạibịtáchrarồighéplạingẫunhiênvớimộtngườimàhọkhônghềquenbiết.Sauđó,Wegnerđãyêucầutấtcảcáccặpđọc64câuphátbiểu.Mỗicâuđềucómộttừđượcinnghiêngdạngnhư:“MidorilàrượudưaNhậtBản”.Saunămphútđọctoànbộcáccâuđó,cáccặpđôiphảiviếtlạitấtcảnhữnggìhọcóthểnhớđược.Gầnnhưchắcchắn,nhữngcặpđãbiếtrõvềnhaunhớđượcnhiềucâuhơnhẳnnhữngcặpmớiđượcghépđôi.Wegnergiảithíchrằngkhingườitahiểurõvềnhau,ởhọsẽhìnhthànhmộttrínhớchungtiềmẩn,tứchệthốngtrínhớgiaodịchdựatrênsựthấuhiểutrongviệcphâncôngngườinàothíchhợpđểghinhớloạithôngtingì.Wegnerviết:”Sựpháttriểntrongmốiquanhệvẫnthườngđượccoinhưmộtquátrìnhcủasựtựbàytỏ,traođổivớinhau.Mặcdùcóthểsẽkháviểnvôngkhiđánhđồngquátrìnhnàyvớiviệcchấpthuậnvàchiasẻgiữacáccánhân,nhưngchúngtahoàntoàncóthểcoinónhưyếutốcơbảnbanđầu,rấtquantrọngcủa‘trínhớgiaodịch’”.Trínhớgiaodịchlàmộtphầncủacáitạonênsựthânmật.Wegnerchorằngtrênthựctế,chínhviệcmấtkiểukýứcchungnàyđãkhiếnchocáccuộclyhôntrởthànhmộtkinhnghiệmkhókhănvàđaukhổvớimọingười.TheoWegner,“Mộtvídụvềnhữngtrườnghợpmấthệthốngnhớngoàilànhữngngườiđãlyhôn,haybịsuysụpvàluôncảmthấyrằngmìnhđãmấtđimộtphầnthânthể.Nếunhưtrướcđâyhọcóthểtâmsựvớingườibạnđờicủamìnhđểhaingườicóthểhiểuvềnhauhơn…,họcóthểdựadẫmvàotrínhớrấttốtcủangườikia,thìgiờđâynhữngđiềuđóđãkhôngcònnữa…Mấtđikýứcgiaodịchcũnggiốngnhưkhitamấtđimộtphầntrínãocủamìnhvậy”.

Trongphạmvigiađình,quátrìnhchiasẻtrínhớthậmchícònrõrệthơnnhiều.Phầnlớnchúngta,vàomộtthờiđiểmnàođó,chỉghinhớmộtphần

Page 140: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhỏtrongvôvànnhữngsựviệchàngngàycũngnhưcácsựkiệndiễnratronggiađìnhmình.Nhưngchắcchắn,chúngtabiếtphảitìmcâutrảlờichonhữngthắcmắcliênquanđếnnhữngvấnđềđóởđâu-haynóicáchkhác,chúngtabiếtcầnphảinhờngườibạnđờicủamìnhđểtìmrachìakhóa,cầnphảinhờđứacon13tuổiđểbiếtcáchsửdụngmáytính,cầnphảinhờngườiđãsinhravànuôinấngchúngtađểtìmlạinhữngkỷniệmthờithơấu.Nhưngcólẽquantrọnghơnlàkhinhữngthôngtinmớixuấthiện,chúngtabiếtrõailàngườinêncótráchnhiệmlưugiữchúng.Vànhữngchuyêngiatronggiađìnhđãxuấthiệnnhưthế.Đứatrẻ13tuổilà“chuyêngia”tronggiađìnhvềmáytínhkhôngphảichỉbởivìnăngkhiếuvượttrộicủanólàvềnhữngthiếtbịđiệntử,haydonólàngườisửdụngmáytínhnhiềunhấtmàcònbởivìmộtcáchvôthức,nóluônđượcchỉđịnhphảinhớnhữngthôngtinliênquanđếnmáytínhgiađìnhkhichúngxuấthiện.Cóchuyêngiaắtsẽsinhrathêmchuyêngia.Tạisaochúngtacầnphảibậntâmnhớcáchcàiđặtphầnmềmnếungaybêncạnh,contraicủatacóthểthựchiệnđiềuđóchota?Câutrảlờiởđâylàbởivìdunglượngtrínãocủachúngtacóhạnnênchúngtachỉtậptrungvàonhữnggìmàmìnhcókhảnăngnhấtmàthôi.Chẳnghạnnhư,phụnữ,kểcảnhữngngườisốngtronggiađìnhhiệnđại,haivợchồngđềuphảichămlođếnsựnghiệpcủariêngmình,đềucókhuynhhướngtrởthànhnhững“chuyêngia”chămsóctrẻem,bởivìchínhviệcthamgianhiềuhơntrongquátrìnhnuôidạytrẻbanđầuđãkhiếnphụnữluônlànhữngngườiđượctintưởngnhiềuhơnsovới“cácđấngmàyrâu”trongviệclưugiữnhữngthôngtinvềchămsócvànuôidưỡngtrẻnhỏ.Vàrồi,nhữngkiếnthứcnắmchắcbanđầunàysẽgiúphọđượctincậynhiềuhơnnữatrongnhữngvấnđềliênquanđếncontrẻ,chođếnkhi(thườngrấttựnhiên),ngườiphụnữsẽgánhváchẳntráchnhiệmnuôidạyconcái.Wegnerchorằng:”Khimỗingườicótráchnhiệmlàmnhữngcôngviệcvànhiệmvụcụthểđượcnhómthừanhận,chắcchắnnhữngcôngviệcđósẽđạtđượchiệuquảcaohơn.Mỗimộtlĩnhvựcsẽdomộtsốítngườicókhảnăngthựchiệnđiềuđónhấtnắmgiữ,vàtráchnhiệmcủanhữngngườinàyvềcáclĩnhvựcđóphảiđượcduytrìliêntục,hơnlàchỉđượcchỉđịnhđứtquãngtùytheohoàncảnh”.

KhiJimBuckleynóirằnglàmviệctạiGorelàmột”kiểukinhnghiệmrấtkhác”thìmộtphầntrongcâunóiđóhàmýrằngGoređangsởhữumộthệthốngkýứcgiaodịchtrongphạmvicôngtyrấthiệuquả.ChẳnghạnnhưsauđâylànhữnggìmàmộttrợlýcủaGoređãmôtảvềkiểu“biết”trongkhuxưởngsảnxuấtnhỏ:“Biếtởđâykhôngchỉđơnthuầnlàanhcóquenmộtaiđókhông.Biếttứclàliệuanhcóthựcsựhiểurõ,đủđểbiếtcảkỹnăng,khảnăngcũngnhưniềmđammêcủangườimàanhbiếtnữa.Anhphảibiếtnhữnggìngườiđóthích,nhữnggìngườiđólàm,nhữnggìngườiđóthựcsự

Page 141: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

muốnlàm,vànhữnggìngườiđóthựcsựcókhảnăng,chứkhôngphảiliệurằngđócóphảilàmộtngườidễchịuhaykhông”.Điềumàngười“trợlý”nàyđangnóitớichínhlànhữngđiềukiệntâmlýđầutiênđốivớiloạikýứcgiaodịch:anhphảibiếtrõngườiđóđểnắmđượcnhữnggìanhta(côta)biết,vàbiếtrõđểcóthểtinrằngngườiđóhiểubiếtmọithứtrongchuyênmôncủaanhta(côta).Đólàviệctáitạolạikiểuthânmậtvàtintưởngvốntồntạitronggiađìnhtrêncấpđộmộttổchứccóquymôlớn.

Lẽdĩnhiên,anhcũngcóthểchẳngcầnquantâmtớiđiềunày,dùanhđangsởhữumộthãngchuyênsảnxuấtgiấycuộn,haymộtnhàmáynghiềnhạtvàsợi.Khôngphảicôngtyhayhãngsảnxuấtnàocũngcầnmộtmứcđộliênkếtnhâncôngnhưthế.NhưngởcáccôngtycôngnghệcaonhưGore,nhữngcôngtychiếmlĩnhđượcthịtrườngnhờvàokhảnăngcáchtânvàphảnứngnhanhnhạyvớinhiềukháchhàngphứctạpvàluônđòihỏi,thìloạihìnhhệthốngkýứcbaotrùmnàylạivôcùngquantrọng.Nósẽgiúpcôngtyhoạtđộngcựckỳhiệuquả.Vànhưthếcónghĩalàquátrìnhcộngtácgiữacáckhâu,cácbộphậnsẽtrởnêndễdànghơn,cácquátrìnhhoànthànhcôngviệc,xâydựngcáctổđộimới,haytìmracáchgiảiquyếtmộtvấnđềcũngdiễnranhanhhơn.Khôngnhữngthế,vớimộthệthốngkýứcbaotrùmnhưvậy,nhânviêntrongmộtbộphậnnàođócủacôngtycóthểdựavàocảmgiác,cũngnhưkiếnthứcsâusắccủanhânviênởcácbộphậnkhácđểhoànthànhcôngviệccủamình.ỞLucent,150côngnhântrongbộphậnsảnxuấtcóthểcómộtmạnglướikýứccủariênghọ.Nhưngcôngtysẽđạthiệuquảcaođếnthếnàonếu,cũngnhưGore,tấtcảmọinhânviên,côngnhânđềulàmộtphầncủacùngmộthệthốnggiaodịchcóquymôtoàncôngty-haynóicáchkháclànếucácnhânviêntrongbộphậnnghiêncứuvàpháttriểngắnbóchặtchẽvớibộphậnthiếtkế,thiếtkếvớisảnxuấtvàsảnxuấtvớibánhàng?“Khichúngtanóivớimọingườivềvấnđềnày,mộttrongnhữngphảnứngchúngtanhậnđượcngaytứcthìlà‘Nàyanh,hệthốngcủaanhxemrarấtlộnxộn.Anhlàmthếnàomàcóthểlàmviệckhikhôngcómộtmứcđộquyềnhạnrõràngnàocảvậy?’Nhưnghệthốngnàykhônghềlộnxộnvàcũngkhônggâyrabấtkỳmộtrắcrốinào”.BurtChasechobiết:”Rấtkhóđểcóthểđánhgiáđúngvàkháchquanvềhệthốngnàytrừphianhđanglàmviệctrongmộtmôitrườngnhưthế.Đólàlợithếcủaviệcnắmđượcđiểmmạnhcủamọingườiđểbiếtđượcmìnhcóthểnhậnđượclờikhuyêncóíchnhấtởđâu.Vànếuanhhiểuchútítvềmọingười,anhcóthểlàmđượcđiềuđó”.

Tómlại,nhữnggìmàGoređãtạoralàmộtcơcấuđượctổchức,trongđónhữngýtưởng,nhữngthôngtinmớidễdàngpháttántrongphạmvitổchứcđểrồilanmạnh-từmộtcánhânhaymộtphầnnàođócủanhómngaylập

Page 142: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tứctruyềnratoànbộnhóm.CóđượcđiềunàylàdocôngtyđãápdụngtriệtđểQuytắc150,vàkhaithácmốiliênhệgiữatrínhớcủaconngườivànhữngáplựccùngcấp.NếunhưGorecốtiếpcậnmỗingườilaođộngmộtcáchđơnlẻthìcôngviệccủahọsẽkhókhănhơnrấtnhiều,cũngnhưviệcpháthànhtácphẩmcủaRebeccaWellssẽchẳngdễdànggìnếuđộcgiảchỉmộtmìnhđếndựcácbuổiđọcsáchchứkhôngphảiđếndựtheonhómcósáuhoặcbảyngười.VànếunhưGorecốcôngbốtrítấtcảmọingườicùnglàmviệctrongmộtphânxưởnglớn,cảphânxưởngđósẽkhôngthểhoạtđộnghiệuquảđược.Đểcóthểtạonênmộtkhốinhấtquán-haynóicáchkhác,đểcóthểpháttánmộtýthứchệcụthểnàođócủacôngtytớitoànbộthànhviênthìGoređãphảitựphâncấpthànhnhữngkhối“nửatựtrị”nhỏhơn.Đâylànghịchlýcủanhữngsựkiệncósứclantruyềnvàtácđộngnhanhmạnh:đểtạorađượcmộtphongtràocótínhlâylan,trướctiênanhphảitạorađượcthậtnhiềuphongtràocócấpđộvàquymônhỏ.RebeccaWellsđãnóikhi“đạidịch”chịemYa-Yapháttriển,côbắtđầunhậnrarằng“đạidịch”nàykhôngthựcsựliênquannhiềulắmđếnbảnthâncôhaycuốnsáchcủacô:nókhôngphảilàmột“đạidịch”chỉtậptrungvàomộtyếutố,màlàhàngngànnhững“đạidịch”khácnhauvàtấtcảđềuhướngvàonhữngnhómđọchìnhthànhquanhChịemYa-Ya.Wellsnhấnmạnh:“TôibắtđầunhậnrarằngnhữngngườiphụnữđóđãtựxâydựngnhữngmốiquanhệtheokiểuchịemYa-Yacủariênghọ,nhưngkhônghướngnhiềuvềcuốnsáchmàchủyếuhướngđếncácthànhviêntrongnhóm”.

Page 143: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

6.Nghiêncứutrườnghợp(Phần1)

Nhữnglờiđồn,giầyđếmềmvàsứcmạnhcủaviệctruyềnđạtlạithôngtin

Airwalkinglàtêncủamôntrượtvántrongđóngườitrượtxuấtpháttừbờdốcthoải,phónglướtđicùngvớitấmvángắndướichân,rồibướcdàihếtcỡmộthoặchaisảichântrongkhôngkhítrướckhitiếpđất.Đâylàmộttròbiểudiễnnguyhiểm,nhưnglạilàlinhhồncủamôntrượtvántruyềnthống.Vàđócũngchínhlàlídotạisaovàogiữanhữngnăm1980,cóhaidoanhnhânđãđiđếnquyếtđịnhsảnxuấtgiàythểthaodànhchonhữngtaytrượtchuyênnghiệpcủamônthểthaonày,họđặttêncôngtycủamìnhlàAirwalk.AirwalkcótrụsởnằmởkhuvựcbaongoàiSanDiego.Lúcđầu,nhữngsảnphẩmcủacôngtyluôngắnliềnvớivănhóatrượtvántrênbờbiểncủathanhthiếuniêntrongvùng.Họchorađờinhữngđôigiàyvảicứngvớimàusắctựnhiênnổibật,nhiềuhìnhtrangtrí,vànhữngđôigiàykiểunàyđãtrởthànhhiệntượngthờitrangmớilúcbấygiờ.Khôngnhữngthế,Airwalkcònsảnxuấtranhữngđôigiàytrượtkỹthuậtcaobằngdalộnvớilớpđếkếpdàyđượcnénmạnh,cứngvàchắcchắnnhưchínhtấmvántrượt.Nhữngngườitrượtványêuthíchsảnphẩmnàyđếnmứchọcóthểgiặtđigiặtlại,vàđingaycảkhiláixe.Airwalkcũnglàmộtcôngty“rấtchịuchơi”.Họđứngratàitrợchocácvậnđộngviêntrượtvánchuyênnghiệp,vàkhơiranhữngtràolưuthờitrangmớisaucácsựkiệnđượctổchứcchomônthểthaonày.Chỉsaumộtvàinăm,Airwalkđãtạodựngđượccơnghiệpcómứcdoanhthulêntới13triệuđôlamỗinăm.

Cácdoanhnghiệphoàntoàncóthểtiếptụcduytrìvôthờihạnngưỡngdoanhthuđó,vớitrạngtháicânbằngởmứcđộthấp,chỉtậptrungphụcvụmộtlượngkháchhàngnhỏnhưngtrungthành.NhưngnhữngngườinắmgiữvậnmạngcủaAirwalkmuốntiếnxahơnthế.HọmuốnxâydựngAirwalktrởthànhmộtthươnghiệuđượccảthếgiớibiếtđến.Chínhvìthế,đầuthậpkỷ1990,họđãthayđổilạitoànbộcơcấu,đườnglốihoạtđộngcủacôngtymình.Trướctiên,họtổchứclạihoạtđộngkinhdoanh,thiếtkếlạisảnphẩm.Họmởrộngthêmcácdòngsảnphẩm,khôngchỉtậptrungvàogiàytrượtvánmàcònchútrọngđếncảnhữngsảnphẩmphụcvụchocácmônthểthaokhácnhưlướtsóng,trượttuyết,xeđạpđịahình,xeđạpđua.Họtàitrợchovậnđộngviêncủatấtcảnhữngmônthểthaonày,làmchocáitênAirwalkđồngnghĩavớimộtphongcáchmới,năngđộng.Airwalkcũngtiếnhànhmộtchiếndịchquảngcáorấtấntượng,hấpdẫnnhắmvàođốitượngbìnhdân

Page 144: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhằmmụcđíchthuhútkháchhàngđếnvớicácgianhàngbángiàythểthaodànhchogiớitrẻ.HọthuyếtphụcnhàbánlẻFootLockertungrathịtrườngsảnphẩmcủamìnhtrêncơsởthửnghiệm;thuyếtphụcrấtnhiềubannhạcrockđigiàycủamìnhtrênsânkhấu,vàcólẽđộngtháiquantrọngnhấtlàhọđãquyếtđịnhthuêcôngtyquảngcáonhỏ,Lambesis,cốvấnthêmchocácchiếndịchquảngcáocủamình.NhờnhữnglờikhuyêncủaLambesis,doanhthucủaAirwalktăngrấtnhanhvàmạnh.Năm1993,Airwalkmớichỉlàdoanhnghiệpcódoanhthu16triệuđôlanhưngđếnnăm1994,doanhthucủacôngtyđãlà44triệuđôla,năm1995tăngvọtlên150triệuđôla.Vàmộtnămsau,consốnàyđãlà175triệuđôla.Vàothờiđiểmdoanhthuđạtcaonhất,Airwalkđãđượcmộtcôngtynghiêncứuthịtrườngrấttiếngtămxếphạngthứ13trongdanhsáchnhữngnhãnhiệu“sànhđiệunhất”dànhchogiớitrẻtrênthếgiớivàlànhãnhiệugiàythểthaothứbachỉsauhai“ônglớn”:NikevàAdidas.Nhưvậy,nhờmộtnguyênnhânnàođó,chỉtrongkhoảngthờigiantừmộtđếnhainăm,Airwalkđãthoátthaikhỏitrạngtháicânbằngbìnhổn,vượtrakhỏiphạmvicủanhữngbãibiểnởkhuphíanamCalifornia.Airwalkđãđạiphátthànhcôngtrongnhữngnămnửađầuthậpkỷ1990.

TrongcuốnĐiểmBùngPhátnày,chúngtađãcùngtìmhiểuthếnàolàmộthiệntượngcósứclâylannhanhvàmạnhnhư“đạidịch”cũngnhưhiểurõnhữngnguyêntắclâylancủahiệntượngấy.ThựctếtừcâuchuyệncủaPaulRevere,chươngtrìnhtruyềnhìnhSesameStreet,lànsóngtộiphạmởNewYorkvàtrườnghợpcủacôngtyGoreAssociatesđềulầnlượtchứngminhchocácquyluậtliênquanđếnĐiểmBùngPhát.Tuynhiêntrongcuộcsốngthườngnhật,khôngphảilúcnàonhữngvấnđề,tìnhhuốngmàchúngtavấpphảicũngnhấtnhấttuântheocácnguyêntắcđãnóitrên.Trongphầnnày,tôisẽtậptrungvàonhữngvấnđềcóđộphứctạpthấphơn,vàsẽkiểmchứngxemcác“kháiniệm”nhưNhàThôngThái,NgườiKếtNối,YếutốkếtdínhvàHoàncảnh,dùlàriênglẻhaykếthợp,sẽbổtrợnhaunhưthếnàotrongquátrìnhtìmhiểuchântướngnhữngvấnđềđó.

Chẳnghạnnhưvấnđề:tạisaoAirwalklạiđạiphátđếnnhưvậy?Câutrảngắngọnlà:Lambesisđãđưaramộtchiếnlượcquảngcáođầysángtạovàcósứctácđộnglớn.Ngaytừđầu,mặcdùchỉhoạtđộngvớinguồnngânsácheohẹp,nhưngChadFarmer,vịgiámđốcđầysángtạocủaLambesis,đãchorađờimộtloạtnhữngbứcảnhcánhângâyấntượngsâusắc,chụpmộtngườisửdụngcónhữnghànhđộngcóthểrấtkỳquặcvớiđôigiàyAirwalkcủamình.Trongmộtbứcảnh,mộtchàngtraitrẻchụplênđầuchiếcgiàyAirwalk,haisợidâygiàythòngxuống,lủnglẳngtrônggiốngnhưhaibímtócđangbịngườikhác“tỉatót”lại.Trongbứcảnhkhác,mộtcôgáimặcbộ

Page 145: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đồdagiơcaochiếcgiàyAirwalkcólớpnhựasángbóngnhưgươngvàchămchútôsonmôi.Nhữngquảngcáonàyđượcdánkhắpnơitrêncácbảngcáothị,nơidánquảngcáocôngcộng,tườngbaocôngtrườngxâydựnghaycáctạpchí.KhiAirwalkđãđủlớnmạnh,côngtyLambesislạitiếptụcvớicácmụcquảngcáotrêntruyềnhình.ỞmộttrongnhữngcảnhquayquảngcáotruyềnhìnhđầutiêncủaAirwalk,ốngkínhmáyquaylướtngangmộtlượtkhắpsànphòngngủbừabộnnhữngquầnáovàgiàydép;rồisauđóliaxuốngdướigầmgiường,lúcnàykhônggiankínđặctiếnglàubàu,hơithởhổnhểnvàtiếngồnphátratừnhữngđợtnhấpnhôlênxuốngcủalòxo.Cuốicùng,khiốngkínhmáyquaythoátrakhỏikhuvựcphíadướivàhướnglêntrên,trướcmắtchúngtahiệnrahìnhảnhmộtanhchàngnétmặtthoángchúthốthoảng,đangnhảychồmchồmtrêngiường,vớichiếcgiàyAirwalklămlămtrongtay,cốgắnggiếtconnhệntrêntrầnnhàmộtcáchvôvọng.Đâylàkiểuphimquảngcáođượcdựngtoànbộbằnghìnhảnh,nhằmmụcđíchthuhútsựchúýcủagiớitrẻtrênkhắpthếgiới.Nhữngquảngcáonàygiàuchitiếtvàcóhìnhảnhrấthấpdẫn.Cácnhânvậtxuấthiệntrongđóđềulànhữngngườithường,hơilậpdịvàcóphầnquákhích.Đặcbiệt,tấtcảđềuhàihước,hàihướcmộtcáchtinhtế.Đâyđúnglànhữngquảngcáotuyệtvời.NhiềunămsaukhicácchươngtrìnhquảngcáocủaAirwalkđượctungra,hìnhthứcvàcảmxúctrongchiếnlượcquảngcáotrênvẫnđượccáccôngtykhácbắtchướcliêntục,cốgắngsaochocácsảnphẩmcủamìnhcũng“độcđáo,hợpthời”nhưnhữngđôigiàycủaAirwalk.Dùvậy,sứcmạnhchiếndịchquảngcáocủaLambesiskhôngchỉnằmởbềngoàicôngviệc.Airwalkđạiphátcònbởinhữngchiêubàiquảngcáocủahọrõràngđãtuântheocácnguyêntắclâylancủađạidịch.

1.

CólẽcáchtốtnhấtđểhiểurõnhữngđiềuLambesisđãlàmlàquayngượctrởlạixemxétcáimàcácnhàxãhộihọcvẫngọilà“môhìnhkhuếchtán”-mộtphươngthứcxemxétchitiết,dựatrênlýthuyếtviệclàmthếnàomộtýtưởng,mộtsảnphẩmhaymộtsựcáchtâncótínhlâylanlạipháttánrộngrãitrongcáccộngđồng.MộttrongnhữngnghiêncứunổitiếngbậcnhấtvềhiệntượngkhuếchtánlànhữngphântíchcủaBruceRyanvàNealGrossCountyvềviệcnhânrộngloạigiốngngôlaimớiởhạtGreene,Iowavàothậpniên1930.GiốngngônàyđãđượcgiớithiệuởIowatừnăm1928.Sovớigiốngngôcũđượctrồngsuốthàngchụcnămtrênmảnhđấtnày,nótrộihơnvềtấtcảmọimặt.Thếnhưng,loạigiốngngôlaimớinàyđãkhôngđượcchấpnhậnngaylậptức.Tớinăm1932,trongsố259nôngdânlàđốitượngnghiêncứucủaRyanvàGross,chỉcórấtítbắttayvàogieotrồngnó.Đếnnăm1934,thêm16ngườiliềucanhtácthử.Mộtnămsauthêm21người,rồi36người

Page 146: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

vàđỉnhđiểmlà61ngườitrongnăm1936.Sốngườichấpnhậngiốngngômớilầnlượttăngthêm46,36,14rồi3chođếnmốcnăm1941,chỉcònlạiduynhấthaiđốitượngnghiêncứuvẫnchưatindùnggiốnglaimới.Nóitheongônngữdùngtrongnghiêncứuvềhiệntượngkhuyếchtán,nhómngườitiênphongcanhtácthửgiốngngôlaimớingaytừgiaiđoạnđầucủathậpniên1930làNgườiCáchTân,họlànhữngcánhâncómáuphiêulưu,mạohiểm.Nhữngnhómcóquymôlớnhơnmộtchút,chấpnhậntrồnggiốngngômớidoảnhhưởngtừNhómCáchTânđượcgọilàNgườiỨngDụngTiềnCấp.Họlànhữngngười“cầmcờ”điđầutrongcộngđồng,cósuynghĩsâusắcvàrấtđượckínhtrọng.Họluônquansát,phântíchnhấtcửnhấtđộngcủanhữngNgườiCáchTânrồimớiđưaranhữngđộngtháitiếpbướcphùhợp.Tiếptheo,cácnhómnôngdântăngnhanhđộtbiếntrongnhữngnăm1936,1937và1938đượcgọilàSốĐôngTiềnCấpvàSốĐôngThứCấp-đâylàsốđôngnhữngngườiquácẩntrọngvàluônhoàinghi.Họkhôngbaogiờdámbắttaythửlàmmộtđiềugìnếunhữngngườinôngdâncóuytínnhấtkhôngđitiênphongtrước.HọtiếpnhậnvirushạtgiốngđórồilạitruyềntiếpđếnkhâucuốicùngchonhữngNgườiTụtHậu,nhữngngườihếtsứccổhủ,khôngthấybấtcứlýdothayđổikhẩnthiếtnào.Nếutađánhdấunhữngđiểmmốcnóitrênlênmộtbiểuđồ,toànbộquátrìnhtiếpnhậngiốngngôlaimớiởhạtGreenesẽtạothànhmộtđườngbiểudiễnhoànhảotrạngtháipháttriểncủamột“đạidịch”-bắtđầuchậmchạp,bùngphátkhinhữngNgườiỨngDụngTiềnCấpsửdụnghạtgiốngmới,rồităngmạnhvớisựgianhậpcủahainhómSốĐôngtrongcộngđồng,vàcuốicùngvềđíchkhinhữngNgườiTụtHậulácđácthamgia.

Thôngđiệpphátratừloạihạtgiốngmớinàycótínhlâylanvàkếtdínhrấtcao.Bởixétđếncùng,chínhnôngdânlànhữngngườicóthểtậnmắtchứngkiếnloạigiốngmớinàycónhữngtínhnăngvượttrộinhưthếnàosovớiloạigiốngcũtrongsuốtquãngthờigiantừkhibắtđầucanhtácvàomùaxuânchotớilúcthuhoạchvàomùathu.Dovậy,thậtkhócóthểtưởngtượngrabấtcứđiềugìcóthểkhiếnquátrìnhcáchtânnàykhôngthểbùngphátđược.Tuynhiên,khôngphảilúcnàomọichuyệncũngsuônsẻnhưthế.Trênthựctế,cónhiềutrườnghợpquátrìnhlantruyềnnhờtínhlâylancủamộtýtưởngmớilạikhágiannan.

NhàtưvấnkinhdoanhGeoffreyMooređãđưaravídụvềcôngnghệcaođểlậpluậnrằngcósựkhácbiệtrấtlớngiữangườikhơinguồnxuhướngvàýtưởngvớingườithuộcnhómsốđôngcộngđồngrốtcuộclạilàngườithựcthinhữngxuhướngvàýtưởngđó.Cácnhómnàycóthểđứngnốitiếpnhautrongchuỗiliêntụccủamộtdịchtruyềnkhẩu,nhưnghoạtđộnggiaotiếpgiữahainhómlạikhôngthựcsựhiệuquả.TrongnghiêncứucủaRyanvà

Page 147: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Gross,cáccánhânthuộchainhómnôngdânđầutiên-NgườiCáchTânvàNgườiỨngDụngTiềnCấplànhữngngườibiếtnhìnxatrôngrộng.Họmongmuốncónhữngthayđổimangtínhcáchmạng,nhữngđiềucóthểgiúphọbỏxacácđốithủcạnhtranh.Họlànhữngngườisẵnsàngmuakỹthuậtmớinhấttrướckhichúngđượchoànthiện,kiểmchứnghaytrướckhinắmđượcbiểugiá.Họkhôngcónhiềubạnđồnghành.Họchínhlànhữngngườisẽđitiênphong,sẵnsàngchấpnhậnnhữngrủirocaonhấtcóthểxảyra.Ngượclại,thànhviênthuộccácnhómSốĐôngTiềnCấpluôncórấtnhiềungườicùngchungýtưởng,họhìnhthànhnênnhữngnhómcóquymôrấtlớn.Họphảicânnhắcvềmọithayđổidiễnrakhisắpxếp,kếthợpgiữacácnhàcungcấpvàcácnhàphânphối.Moorechobiết:“Nếumụctiêucủangườibiếtnhìnxatrôngrộnglàtạorađộtpháđiđầuthìmụctiêucủangười“thứcthời”chỉlàtạoranhữngcảithiệntínhtheotỷlệphầntrăm-haynóicáchkhác,họchỉtạoravàthựchiệnnhữngquátrìnhcóthểdựbáotrước,tínhtoántrướcvàcótínhgiatăng.Nếudựđịnhápdụngmộtsảnphẩmmới,họmuốnbiếtnhữngngườikhácđãsửdụngsảnphẩmđónhưthếnào.Trongvốntừcủahọ,haitừ“mạohiểm”luônmangýnghĩatiêucực,xuixẻo-nókhôngbaohàmcơhộihaybấtkỳcảmgiácphấnkhíchnàongoạitrừnguycơlãngphíthờigianvàtiềnbạc.Nhómngườinàysẽchấpnhậnmạohiểmnếubuộcphảinhưthếnhưngtrướctiênhọsẽkhoanhvùngantoànvàkiểmsoátchặtchẽnhữngcuộcphiêulưumạohiểmđó”.

MoorechorằngtrongtháiđộcủaNgườiỨngDụngTiềnCấpvàtháiđộcủanhữngngườitrongSốĐôngTiềnCấpcónhữngxungkhắcmangtínhcơbản.Cácýtưởngcáchtânchắcchắnkhônglưuchuyểndễdàngtừmộtnhómsangnhómkếcậnnó.Luôntồntạicáchbiệtrấtlớngiữahainhóm.Sựthấtbạicủatấtcảnhữngsảnphẩmcôngnghệcao(nhữngsảnphẩmchưabaogiờcóđốitượngkháchhàngvượtrakhỏiphạmvinhómNgườiỨngDụngTiềnCấp)làdocáccôngtysảnxuấtrasảnphẩmđókhôngthểtìmramộtphươngcáchnàođểmộtýtưởngvốncósứctácđộngrấtlớntớinhữngNgườiỨngDụngTiềnCấptrởthànhmộtýtưởngcósứctácđộngtươngtựtớinhữngthànhviênthuộcnhómSốĐôngTiềnCấp.

ToànbộcuốnsáchcủaMooređưaracácvídụliênquantớicáclĩnhvựccôngnghệcao.Khitrìnhbàyluậnđiểmcủamình,ôngkhôngsửdụngcáckiểusựviệccótínhđạidịchxãhộiđểlậpluận.NhữngđứatrẻsốngởkhuthươngmạiManhattan-nhântốgiúpnhãnhiệuHushPuppieshồisinh-đinhữngđôigiàycủahãngbởiHushPuppiesgắnvớihìnhảnhmộtsảnphẩmcủanhữngnăm1950,lỗithờivàrẻtiền.Cácemđinhữngđôigiàynàychínhxáclàbởivìngoàicácemrachẳngcònaiđichúngnữa.Cácemmongmuốnđưaramộttuyênngônthờitrangmangtínhcáchmạng.Cácemsẵnsàng

Page 148: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

mạohiểmtáchmìnhnổibậtrakhỏiđámđông.Cònphầnlớnchúngta,nhữngthànhviênnhómSốđôngTiềnCấpvàSốđôngThứCấp,lạikhôngmuốnđưarabấtkỳtuyênngônthờitrangnàohaychấpnhậnmạohiểmcùngthờitrang.VậyHushPuppiesđãvượtquakhoảngcáchbiệtgiữacácnhómnhưthếnào?QuaylạitrườnghợpcủaAirwalk,hãngquảngcáoLambesisđượcgiaochomộtkiểugiàyvốnđãcósứchấpdẫnrấtđặcbiệtvớicácnhómtrượtvántạinamCalifornia,vànhiệmvụcủahọlàbiếnloạigiàyđóthànhhợpthờivàcósứchútvớiđốitượngthanhthiếuniêntrêntoànthếgiới,kểcảnhữngcô,cậunhócchưabaogiờchạmđếnvántrượttrongđời,haynhữngngườivẫnchorằngmôntrượtvánchẳngcógìđộcđáovàcảnhữngngườikhôngcónhucầusửdụngloạigiàyđếrộngvốncóthểdễdàngbámchắcvàovántrượtvàcóphầnmũigiàyđượcđộnđểlàmgiảmlựcvachạmkhithựchiệnnhữngcúlộnnguyhiểmtrênkhông.Rõràngnhiệmvụnàykhôngdễdàngchútnào,nhưngLambesisđãthựchiệnđiềuđónhưthếnào?Vàtạisaotấtcảhànhđộngkỳlạvàmangphongcáchriêngcủanhữngđứatrẻlạicóthểquytụthànhmộtxuhướngchủđạo?

Chínhởđiểmnày,tôichorằng,NgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHàngđóngvaitròquantrọngnhất.TrongchươngnóivềQuyluậtThiểuSố,tôicóđềcậpđếnvấnđềlàmthếnàonhữngkhảnăngxãhộiđặcbiệtcủabanhómtrêncóthểkhiếnchocác“đạidịch”bùngphát.Nhưngtrongchươngnày,chúngtacóthểxemxétvấnđềđãnêukỹcànghơn.Banhómngườiđượcnóiđếnlànhữngngườicóthểgiúpcáccuộccáchtânvượtquakhoảngcáchbiệtgiữacácnhóm.Họlànhữngngườithôngdịch:họtiếpnhậnýtưởngvàthôngtintừmộtthếgiớirấtriêngrồichuyểnđổinhữngýtưởng,thôngtinđósangthứngônngữmàtấtcảchúngtacóthểhiểuđược.MarkAlpert,giáosưgiảngdạytạiđạihọcTexas,ngườimàtôiđãmôtảnhưmộtNhàThôngTháiđíchthực,làmẫungườisẽtìmđếntậnnơibạnởvàchỉchobạncáchcàiđặt,sửachữahoặcthaotácmộtmảngphầnmềmmáytínhphứctạp.HaynhưTomGau,mộtNgườiBánHàngxuấtsắc,ôngchuyênđảmnhậnnhữngvụviệcchuyênmônliênquanđếnluậtthuế,vàkếhoạchnghỉhưurồisauđótổnghợptấtcảlạitrongnhữngthuậtngữđánhvàotìnhcảmcủakháchhàng.TiếpđếnlàLoisWeisberg,NgườiKếtNối,bàlànhânvậtthuộcvềrấtnhiềugiớikhácnhau-từchínhtrị,sânkhấu,môitrường,âmnhạc,luật,y,dược,v.v…Mộttrongnhữngviệclàmchínhcủabàlàthểhiệnvaitròtrunggiankếtnốigiữacácgiaitầngxãhộikhácnhau.DeeDeeGordon,mộttrongnhữngnhânvậtchủchốtcủaLambesis,nguyêntrưởngbộphậnnghiêncứuthịtrường,đãchobiếtquátrìnhtươngtựnhưvậycũngxảyrađốivớitrườnghợpcủacáckhuynhhướngthờitrangcótácđộngđịnhkỳtớivănhóacủalớptrẻ.NgườiCáchTânthửnhữngđiềumớimẻ.Rồikếđến,nhữngthanhthiếuniêncóvaitròtươngđươngvớimộtNhàThôngThái,

Page 149: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

mộtNgườiKếtNốihaymộtNgườiBánHàng-sẽkiểmnghiệmrồitiếpnhậnđiềuđó.“BọntrẻsẽkhiếnchonhữngngườinằmtrongnhómSốĐôngdễchấpnhậnmọithứhơn.Mộtđứatrẻnhìnthấyđiềunhữngđứatrẻđầyphấnkhíchđanglàmvàthếlàđứatrẻđóbắtchước.Đứatrẻcũngbắtđầuthựchiệnhànhđộngđó,nhưngbiếntấuđichútítđểthuđượchiệuquảcaohơn.Cóthểsẽcómộtcậubéxắncaoốngquầnjeanvàdánbăngdínhcốđịnhxungquanhgấuquầnkhichuyểntinbằngxeđạptrongtrường.VànhữngngườiThôngdịchrấtthíchhìnhảnhđó.Song,thayvìbăngdính,họsẽmuamộtthứgìđónhưkhóadánchẳnghạn.Hoặcnhưtrườnghợpcủamộtchiếcáophôngbúpbê.Cómộtcôgáibắtđầumặcmộtchiếcáophôngrấtbé.CôgáiấyđiđếncửahàngToysRUs(Đồchơicủachúngta)vàmuaáophôngbúpbê.Nhữngngườikháclúcđósẽnói:“Mặcnhưthếtrôngthậtmốt”nhưnghọcóthểkhôngmuamộtchiếcáobéđếnthế,vàcóthểnhữngchiếcáođócũngkhônginhìnhbúpbê.Họnhìnchúngvànói:“Hơibéquá!Nhưngmìnhcóthểthayđổiđimộtchút.Sẽổnthôi.Rồinótrôngsẽrấtđộcchomàxem”.

Cólẽtrongcáctàiliệuphântíchquátrìnhthôngdịch,nghiêncứuvềlờiđồn(mộtdạngthôngđiệpcótínhlâylanmạnhnhấttrongtấtcảcácdạngthôngđiệpxãhội)làtàiliệucôngphubậcnhất.TrongcuốnsáchcótênThePsychologyofRumor(TâmlýhọcvềLờiđồn),nhàxãhộihọcGordonAllportđãkểlạilờiđồnliênquantớimộtgiáoviênTrungQuốcđidulịchtrênkhắpxứMainetrongkỳnghỉhènăm1945,trướcthờiđiểmNhậtBảnđầuhàngquânĐồngMinhchỉmộtthờigianrấtngắn.Ngườigiáoviênnàymangtheomộtcuốnhướngdẫn,trongđóviếtrằngkhiđứngtrênmộtngọnđồinàođóthuộcxứnày,ngườitacóthểthuvàotầmmắtcảnhquantuyệtđẹpcủavùngnôngthônbaoquanh.Chínhvìvậy,ôngtadừnglạimộtthịtrấnnhỏ,hỏithămđườngđếnngọnđồicóvịtríquansátnhưthế.Từlờihỏithămrấtvôtưđó,mộttinđồnnhanhchónglanđi:mộtgiánđiệpNhậtđãtrèolênngọnđồiđểchụpảnhtoànbộkhuvực.Allportnhậnxét:“Nhữngtìnhtiếtđơngiản,khôngtôvẽtạothành‘cốtlõicủasựthật’tronglờiđồnthổinàythựcralạilànhữngthôngtinbanđầuđãbịbópméotheobahướng”.Trướchết,câuchuyệntrênđãbịlượcbỏđiítnhiều.Tấtcảnhữngchitiếtcầnthiếtđểhiểuđượcýnghĩathựcsựcủasựviệcđãbịloạibỏ.Allportchỉra:Khôngcóaiđềcậpđếnchitiếtvề“sựtiếpcậnđúngphépvàrụtrèkhingườilữkháchhỏiđường;hayviệcchẳngcóaibiếtquốctịchchínhxáccủaanhta,...cũngnhưchitiếtanhtakhôngsợbịnhậndiệntrênsuốtcảquãngđường”.Tiếptheo,câuchuyệnđượcgọtgiũađi.Nhữngchitiếtcònlạiđượccụthểhóahơn.Mộtngườiđànôngtrởthànhgiánđiệp.MộtngườiChâuÁtrởthànhngườiNhật.Việcngắmcảnhtrởthànhhoạtđộngthămdò.Cuốnsáchhướngdẫntrởthànhchiếcmáyảnh.Cuốicùnglàquá

Page 150: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trìnhbiếnđổichokhớp:câuchuyệnđượcthayđổiđinhờvậynóhàmchứanhiềuýnghĩahơnđốivớinhữngngườitruyềntinđồn.Allportviết:“MộtgiáoviênngườiTrungQuốcđinghỉhèlàmộtkháiniệmkhôngthểtưởngtượngnổitrongsuynghĩcủaphầnlớnngườinôngdânvìhọkhôngbiếtrằngcómộtvàitrườngđạihọccủaMỹvẫntuyểncáchọcgiảTrungQuốc,vàcũngnhưcácgiáoviênkhác,họcóquyềnđượcnghỉhè.Tìnhhuốngtiểuthuyếttrêntấtyếusẽbịđánhđồngkhixétđếnnhữngkhungquychiếugầngũinhất”.Vậynhữngkhungquychiếuởđâylàgì?Năm1945,ởkhuvựcnôngthônxứMaine,làgiaiđoạnmàgầnnhưtấtcảcácgiađìnhđềucómộtngườiconhoặcmộtngườihọhàngphụcvụtrongchiếntranh,chínhvìvậycáchduynhấtđểhiểuvớimộtcâuchuyệnnhưthếlàgắnnóvớihoàncảnhthờichiến.Dovậy,nhữngngườiChâuÁsẽtrởthànhngườiNhật,cuốnsáchhướngdẫnsẽtrởthànhchiếcmáyquayphimvàviệcngắmcảnhsẽtrởthànhhoạtđộnggiánđiệp.

Cácnhàtâmlýhọcpháthiệnrarằngquátrìnhbópméocâuchuyệnnhưtrêndiễnragầnnhưphổbiếntrongquátrìnhpháttántinđồn.Nhữngthínghiệmkiểmtratrínhớđãđượctiếnhànhtrongđóđốitượngnghiêncứuphảiđọcmộtcâuchuyệnhayquansátmộtbứctranh,vàmộtvàithángsauhọđượcyêucầutáihiệnlạicâuchuyệnhoặcbứctranhhọđãđọchoặcxemtrướcđó.Tìnhtrạnglượcbỏchitiếtcủabứctranhhaycâuchuyệndiễnrathườngxuyên.Nhưnghọkhôngbỏquatấtcảmàchỉmộtsốchitiếtnàođó.Vàđồngthời,mộtsốchitiếtcũngđượcthayđổi.Chẳnghạnnhưtrongvídụdướiđây,cácđốitượngnghiêncứuđượcchoxemmộtbứcvẽhìnhlụclăngbịchialàmbaphầnbằnghaiđườngthẳng,cóbảyvòngtròncùngkíchcỡđượcđặtchồnglênđỉnhhình.Nhưngsaumộtvàitháng,cácđốitượngnghiêncứuthườngchỉnhớđólàmộthìnhvuôngđượcchialàmhaiphầnbằnghaiđườngthẳngvàcó38vòngtrònnhỏđượcđặtxungquanh.Allportnhậnxétnhưsau:“Trongtrínhớconngười,bấtkỳmộthìnhảnhhaymộtcâuchuyệnnàocũngđềucóxuhướngnghiêngvềnhữnggìthânthuộcvớicuộcsốngriêng,phùhợpvớitrìnhđộvănhóavàđặcbiệtlàtươngđồngvớinhữngđiềucóýnghĩatìnhcảmđặcbiệtquantrọngvớibảnthânconngườiđó.Trongnỗlựctìmkiếmýnghĩa,cácchủthểsẽtómlượchoặcthêmthắtvàosaochohọcóthểđạtđượcmột‘cấutrúchìnhthức’tốthơn,côđọnghơn-mộthìnhthểđơngiảnhơnvàcóýnghĩahơn”.

Trênđâychínhlànhữngdấuhiệuxuấthiệntrongtoànbộquátrìnhthôngdịch.Đểýtưởngcósứclâytruyền,NhàThôngThái,NgườiKếtNốivàNgườiBánHàngbiếnđổinóbằngcáchbỏquanhữngchitiếtkhôngliênquanvàcườngđiệuhóanhữngchitiếtkhácsaochotựbảnthânthôngđiệpsẽmangthêmmộttầngýnghĩasâusắcmới.Nếumộtaiđómuốnkhởiphát

Page 151: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

một“đạidịch”thìdùcho“đạidịch”đólànhằmvàonhữngđôigiày,mộthànhvi,haymộtmảngphầnmềm,họsẽphảidùngtớinhữngcánhâncóvaitròlàNgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHàngtheomộtcáchrấtriêng:HọphảitìmramộtngườihoặcmộtphươngtiệnnàođócókhảnăngbiếnđổithôngđiệpđếntừnhómNgườiCáchTânsangnhữngdạngthứcmàhầuhếtchúngtacóthểhiểuđược.

2.

VídụrấthaydướiđâyminhhọachoviệcápdụngchiếnthuậtnàyởBaltimore,mộtthànhphốđầyrẫycácvấnđềvềmatuývàbệnhtậtmàtôiđãđềcậpđếntrướcđó.TạiBaltimore,cũngnhưởnhữngcộngđồngcónhiềungườinghiệnmatuýkhác,chínhquyềnthànhphốđãphảichomộtchiếcxetảichởhàngnghìnốngkimtiêmsạchtớinhữnggócphốbấtkỳởcáckhuổchuộtcủathànhphố,vàonhữngthờiđiểmbấtkỳtrongtuần.Ýtưởngnàylà:vớimỗiốngkimtiêmbẩn,đãquasửdụngmànhữngngườinghiệnchuyềntaynhau,họcóthểđổilấymộtbộbơmkimtiêmsạchhoàntoànmiễnphí.Vềnguyêntắc,việctraođổibơmkimtiêmnhưvậycóvẻsẽlàmộtbiệnpháphữuhiệuchốnglạibệnhAIDS,bởiviệcsửdụnglạinhữngbơmkimtiêmcũ,đãbịlâydínhHIVlànguyênnhândẫnđếntìnhtrạngvirustruyềnnhiễmcănbệnhthếkỷnàylâylanrấtnhanh.Thếnhưng,ngaytronglầnthửnghiệmđầutiên,phươngphápnàyđãbộclộnhữnghạnchếrõrệt.Thứnhất:Vìnhữngngườinghiệnkhôngphảilànhữngngườithựcsựđángtincậyvàsốngcótổchức,dođó,điềugìđảmbảohọsẽthườngxuyêntiếpcậnvớixechởbơmkimtiêm?Thứhai,hầuhếttấtcảcácconnghiệnđềusửdụngmỗingàymộtbộbơmkimtiêmvàchíchvàocơthểbằngốngkimtiêmđóítnhấtlànămđếnsáulần,hoặcnhiềuhơnnữachotớikhiđầumũikimbịcùnđivàkhôngthểsửdụngđượcnữa.Dođó,ngườitasẽcầnđếnmộtsốlượngrấtlớnbơmkimtiêm.Nhưvậylàmsaomộtchiếcxetảinhỏ,chỉxuấthiệnmỗituầnmộtlầncóthểđápứngđượcnhucầucủanhữngngườinghiện,chíchthuốcliêntục?Sẽnhưthếnàonếuxechởbơmkimtiêmchỉđếnvàothứbatrongkhiđếntốithứbảylàngườinghiệnđãdùnghếtkimtiêm?

Đểphântíchxemchươngtrìnhnàyhoạtđộnghiệuquảnhưthếnào,giữathậpniên1990,cácnhànghiêncứutạiĐạihọcJohnHopkinsquyếtđịnhđitheoxetảitớitậnnơi,trựctiếptiếpxúcvớinhữngngườinhậnbơmkimtiêm.Vàhọđãrấtngạcnhiênvớikhámphácủachínhmình.Họtinchắcnhữngngườinghiệnsẽmangbơmkimtiêmbẩncủachínhhọđếnđổi,vànhữngngườidùngmatuýIVnhậnnhữngkimtiêmmớigiốngnhưkiểuchúngtađimuasữa:đimuakhicửahàngmởcửavàmuavềmộtlượngđủdùngchocảtuần.Tuynhiên,cácnhànghiêncứupháthiệnthấy,mỗituần

Page 152: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

luôncómộtnhómnghiệntìmđếnvớinhữngchiếcbalôcăngphồngcótới300đến400ốngkimtiêmbẩncùnglúc.Consốnàyrõràngvượtxasốkimtiêmmàbảnthânhọcóthểsửdụng.sauđónhữngngườinàytrởlạiđườngphốvàbánlạikimtiêmsạchvớigiá1đôlamỗichiếc.Nóicáchkhác,chiếcxetảichởkimtiêmlàmộtkiểu”đạilýbánbuôn”,cònnhữngngườibánlẻthựcsựlạilànhómngườinày-nhữngkẻđổichácsiêuđẳngluônlảngvảngquanhcácconphốvàtụđiểmtiêmchích,thugombơmkimtiêmbẩn,rồitậnhưởngmộtcuộcsốngkháannhànbằngbơmkimtiêmsạchnhậnđượctừchươngtrình.Trướchiệntượngnày,mộtsốđiềuphốiviêncủachươngtrìnhđãrấtbănkhoăn.Họcóthựcsựmuốnnhữngchiếckimtiêmphátmiễnphínhờnguồnthuếquốcgialàmgiàuchothóiquennghiệnngậphaykhông?Nhưngrồisauđó,họnhậnra,vôtìnhchínhđâylạilàgiảiphápchonhữnghạnchếcòntồntạitrongcácchươngtrìnhtraođổibơmkimtiêm.TomValente,giáoviênbộmônSứckhỏecộngđồngtạiĐạihọcJohnHopkinschobiết:“Đólàmộthệthốnghếtsứchoànchỉnh.CónhiềungườithườngtiêmchíchvàothứSáuvàthứBảyvàkhôngphảilúcnàohọcũngsuynghĩthấuđáorằng,họcầnphảicócácdụngcụtiêmchíchsạchtrướckhidùng.Hơnnữa,cóthểchươngtrìnhtraođổibơmkimtiêmlạikhônghoạtđộngvàothờiđiểmđó,đúnghơnlàởtụđiểmtiêmchíchđó.Tuynhiên,nhữngkẻđổichácsiêucấpkialạicómặtvàođúnglúccácconnghiệnđangdùngthuốc,đúnglúchọcầnbơmkimtiêmsạch.Họcungcấpthứdịchvụ24h/7ngàycònchúngtachẳngtốnbấtcứthứgì”.

MộttrongnhữngnhànghiêncứuđồnghànhcùngnhữngchuyếnxetảichởbơmkimtiêmlànhàtruyềnnhiễmhọcTomJunge.Jungeđãtiếpcậnvớinhữngkẻđổichácngoạihạngkiavànóichuyệnvớihọ.Ôngđiđếnkếtluậnrằng,bọnhọđạidiệnchomộtnhómrấtriêngvàđặcbiệt.Ôngnói:“TấtcảhọlànhữngNgườiKếtNốirấthoànhảo.HọbiếtrõkhuvựcnộingoạithànhcủathànhphốBaltimore.Họbiếtcầnđiđâuđểmuađượcbấtkìloạimatuýnàovàchỗnàođểcóbơmkimtiêm.Họrànhrẽđủcácngócngách.Tôichorằng,mốiliênhệvềmặtxãhộicủanhữngngườinàykháđặcbiệtvàkhônggiốngnhưbìnhthường.Họcórấtnhiềumốiquanhệ…Cũngcầnphảinóirằngđộngcơẩngiấuởđâylàtiềnbạc,làkinhtếnhưngchắcchắnbêncạnhđó,còncócảniềmhứngkhởi,sựvuithíchkhiđượcgiúpđỡngườikhác”.

Liệuđiềunàycógiốngmộtýniệmquenthuộcnàomàchúngtađãtừngbànđếnhaykhông?Vâng,nhữngkẻđổichácngoạihạngởvídụtrênchínhlànhữngNgườiKếtNốitrongthếgiớimatuýởBaltimore.ĐiềumàcáchọcgiảtạiĐạihọcJohnHopkinsmuốnlàmlàlợidụngnhữngkẻđổichácsiêuhạngnàyđểkhởiphátmột”đạidịch”chốnglạivấnnạnmatuý.Sẽnhưthếnàonếucáchọcgiảchọnranhữngngườicóhiểubiếttươngtự,cómốiliên

Page 153: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

hệxãhộivàgiàulòngvịtha,rồigiaochohọphânphátbaocaosu,hoặctrangbịchohọnhữngkiểuthôngtinvềsứckhỏemàngườinghiệnmatuýnhấtthiếtphảibiết?Nhữngkẻđổichácsiêuhạngnàyđemlạicảmgiác:họcócáckỹnăngbắccầu,nốicộngđồngytếvớisốđôngnhữngngườisửdụngmatuývốnbịcôlậptrongvôvọngtrướcnhữngthôngtinvàcơquancóthểcứuvớtcuộcsốngcủahọ.Họđemlạicảmgiácnhưthểbảnthânhọcókhảnăngthôngdịchngônngữcũngnhưýtưởngthúcđẩyphongtràobảovệsứckhỏesangmộtdạngthứcmànhữngngườinghiệnkháccóthểnắmbắtđược.

3.

ĐốivớigiàyAirwalk,mụcđíchcủaLambesiscũnglànhằmthựchiệnnhữngđiềutươngtựnhưtrên.Hiểnnhiên,họkhôngthểxácđịnhtrựctiếpnhữngyếutốcóvaitròtươngtựnhưNhàThôngThái,NgườiKếtNốivàNgườiBánHàngđểquảngbárộngrãitêntuổicủaAirwalk.Lambesischỉlàmộtdoanhnghiệpquảngcáonhỏ,đangnỗlựchoàmìnhvàomộtchiếndịchcóquymôtoàncầu.Dùvậy,họđãkhởiphátđượcmộtđạidịchmàtrongđóchiếndịchquảngcáodohọthựchiệnđóngvaitròlàngườithôngdịch,ngườitrunggiangiữanhómNgườiCáchTânvàcácnhómkhác.Nếucósựchuẩnbịđúngđắn,haynóicáchkhácnếuhọhìnhdungđượccôngviệccũngnhưvaitròcủamình,họcóthểtrởthànhnhữngngườilượcbỏ,gọtgiũa,biếnđổichokhớpnhữngýtưởngmớitrongvănhóagiớitrẻvàkhiếnchoSốĐôngcộngđồngchấpnhận.Lúcđó,họđóngvaitrònhưNgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHàng.

BướcđầutiênLambesisthựchiệnlàxâydựngmộtchươngtrìnhnghiêncứuthịtrườngtheotừngnhóm,hướngvàothịtrườngtrẻAirwalkmuốnchinhphục.NếuLambesismuốnthayđổicácýtưởngCáchTânsaochophùhợpđểtrởthànhnhữngxuhướngchủđạo,thìtrướctiênhọphảitìmranhữngýtưởngCáchTânđólàgì.Đểvậnhànhbộphậnnghiêncứucủamình,LambesisđãthuêDeeDeeGordon,ngườitừnglàmviệcchohãnggiàythểthaoConverse,chuyênsảnxuấtgiàychocácvậnđộngviên.Gordonlàmộtphụnữrấtthuhútvớisựdídỏm,từtốn.Bàsốngtrongmộtkiệttáchiệnđạivớicácgócnhàhìnhvuông,quétvữatrắng,thảmtrongnhàlàmbằngvảithôtuyếtdày,ngụtạikhuđồiHollywoodHills-ngôinhànàymangphongcáchphatrộngiữangôinhàcũcủaMadonnavàngôinhàcũcủaAldousHuxley.Khiếuthẩmmỹcủabàkhônggòbótheomộtphongcáchnào:tùyvàotừngngàytrongtuần,bàcóthểsẽbịhútbởimộtbanvôdanh,mộtbộphimcũcủaPeterSeller,mộtmónđồđiệntửmớicủaNhật,haymộtchỗđậmnhấtđịnhcủamàutrắngmàbàthậtbấtngờvàkhóhiểukếtluận:nótrôngrất

Page 154: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tuyệt.KhicònlàmviệctạiConverse,cólầnGordonnhậnthấy,nhữngcôgáidatrắngtạiLosAngelesănmặcnhưnhữngtayGangsterMexico-họmặcloạiáobógọn,phầntrênhở,lộradâyáotrong,quầnsócdàivàtấtốngđikèmvớiđôidépđitrongnhà.Gordonnhớlại:“TôinóivớiConverserằngphongcáchnàysẽbùngnổ.Sẽcócựckỳnhiềungườiđidéptrongnhàvàcáichúngtaphảilàmlàchútrọngsảnxuấtnhữngđôixăng-đankiểuđó”.Thếlà,Conversecắtbỏphầnđếcủanhữngđôigiàyvảivàphủlênmộtcáiđếngoàinhưcủanhữngđôixăng-đan.Converseđãbánđược500.000đôigiàynhưvậy.Gordonluôncógiácquanthứsáugiúpbàchọnđúngkhulâncận,quánbarhoặccâulạcbộtạiLondon,TokyohayBerlinđểngắmđượcnhữnghìnhảnhvàkiểudángthờitrangmớinhất.Thỉnhthoảng,bàcònđếnNewYork,lặnglẽngồidõimắtlêncácvỉahècủaSohovàEastVillagehànggiờđồnghồ,dùngmáyảnhghilạibấtcứđiềugìmớilạ,khácthường.GordonlàmộtNhàThôngThái-mộtNhàThôngTháitrướcnhữnggiátrịkhóhiểuvàcũngkhócóthểđịnhnghĩavẫnđượcmọingườibiếtđếnnhưnhữnggì“rấtmốtvàsànhđiệu”.

KhiđếnlàmviệcchoLambesis,GordonpháttriểnmộtmạnglướithôngtínviêntrẻtuổivàhiểubiếtởNewYork,LosAngeles,Chicago,Dallas,SeattlevàcácthànhphốtrênkhắpthếgiớinhưTokyohayLondon.CácthôngtínviênnàygiốngnhưmẫungườiđigiàyHushPuppiesởEastVillagetrongnhữngnămđầuthậpniên1990.Tấtcảhọđềukhớpvớimộtkiểuđặcđiểmrấtriêng:họlànhữngNgườiCáchTân.

Gordonbàytỏ:“Ởmộtmứcđộnàođó,tấtcảnhữngthôngtínviênnàyđềulànhữngđứatrẻlangbạt.Tuynhiên,dùcóhoàntoànđúng,điềunàycũngchẳnghềhấngìbởisựvật,sựviệcđượccácemcảmnhậntheochínhcáchthứcđó.Cácemluôncảmnhậnnhưthểmìnhlàngườikhácbiệt.Nếutahỏiđiềugìkhiếncácemlolắng,nhữngđứatrẻtạoxuhướngnàyliềnđưaranhữngcâutrảlờinhưchiếntranhvitrùnghaykhủngbố.Cácemchọnranhữngđiềumangtầmvócvĩmô,trongkhinhữngđứatrẻbìnhthườngkhácchỉnghĩđếnviệcbéophì,việcôngbàmấthayviệchọchànhởtrườngkhôngtốt.Chúngtathườngbắtgặphìnhảnhcủamộtnhàhoạtđộngchínhtrịtrongnhữngngườihoạchđịnhxuhướng.Đólànhữngngườiđầyđammê!Tôiluôntìmkiếmmộtngười,ngườiđóphảilàmộtcánhânnổibậthẳnsovớitấtcảnhữngngườikhác,mộtngườikhônghềgiốngnhữngngườicùngtranglứa”.

Gordoncókiểutòmòđếncuồngnhiệtvềcuộcsống.Bàtiếplời:“Tôiđãgặpnhữngngườitạoxuhướng,nhữngngườirấtgiốngJoeRegularGuy.TôicóthểbắtgặpJoeởmộtcâulạcbộkhianhđanglắngnghebannhạcnghiệpdư

Page 155: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nàođóchơinhạc,vàtôitựnhủ:‘Ôitrời!Anhtađanglàmcáigìởđâyvậy?’vàđiềuđóhoàntoàngợitrítòmòcủatôi.TôibuộcmìnhphảitiếnvềphíaJoevàmởlời:‘Này,anhthựcsựthíchbannhạcđóà?’Điềugìđangdiễnraởđây?Bạncóhiểutôiđangđịnhnóiđếnđiềugìkhông?Tôidõimắttheotấtcảmọiviệc.NếutôinhìnthấyJoeRegularGuyngồitrongmộttiệmcàphêvàmọingườixungquanhđềucómáitócmàuxanh,lúcấytôisẽhướngmọisựchúýđếnJoebởivìtôithắcmắc‘Xemnày,JoeRegularGuyđanglàmgìởđây,trongquáncàphênàyvớiđámngườitócxanhkia?’”

VớimạnglướiNgườicáchtânổnđịnhtrongtừngkhuvực,mỗinămkhoảnghai,bahoặcbốnlần,Gordonlạiđếnthămvàhỏihọvềloạiâmnhạchọđangnghe,chươngtrìnhtruyềnhìnhhọđangtheodõi,nhữngkiểuquầnáohọmua,vànhữngmụctiêucũngnhưkhátvọngcủahọ.Dữliệuthuthậpđượckhôngphảilúcnàocũngkếtdínhvớinhau.Đểhiểuđược,tabuộcphảidiễngiảidữliệu.Nhữngýtưởngkhácnhausẽhìnhthànhởnhữngkhuvựckhácnhautrêncùngmộtlãnhthổquốcgia,rồidichuyểntừđôngquatâyhayđôilúclạitừtâysangđông.Tuynhiên,bằngcáchquansátbứctranhtoàncảnh,vàsosánhdữliệugiữacácvùngAustinvớiSeattle,SeattlevớiLosAngeles,LosAngelesvớiNewYork,vàtheodõisựthayđổidữliệuquacáctháng,GordonđãcóthểvẽđượcbứctranhthểhiệnquátrìnhxuấthiệncũngnhưluânchuyểncủacácxuhướngmớitrênkhắpnướcMỹ.VàkhisosánhnhữngđiềunhómCáchTâncủamìnhnóivàlàmvớinhữngđiềunhữngđứatrẻbìnhthườngnóivàlàmbatháng,sáuthánghaymộtnămsauđó,GordonđãghilạiđượcnhữngkiểuýtưởngcóthểtạorabướcnhảyvọttừphạmvicủamộtnhómtiểuvănhóađộcđáosangphạmvinhómSốđôngrộnglớnhơn.

Gordonchobiếtthêm:“Lấyvídụbộtrangđiểmdànhchonamgiới,sảnphẩmmangphongcáchcủaKurtCobain.Đâylàmộtthứđồdùngđượcchocảhaigiới.BạncóbiếttrướcđâyCobainvẫnthườngdùngMagicMakerđểsơnmóngtaykhông?LầnđầuchúngtanhìnthấytràolưunàylàởvùngĐôngBắc,rồisauđólankhắpLosAngeles,NewYorkvàAustinbởitấtcảcácvùngnàyđềutậnhưởngchungmộtkhôngkhíâmnhạcthănghoa.Rồisauđómốtsơnmóngtaylantỏađếnnhữngkhuvựckháctrongcảnước.Dùvậycũngphảimấtmộtthờigiankhálâu,tràolưumốtnàymớitrởthànhxuhướngchủđạotrongthờitrangcủagiớitrẻ”.

NhữngpháthiệncủaGordonđãtrởthànhkhuônmẫuchochiếndịchcủaAirwalk.NếunhưGordonpháthiệnracácxuhướngmới,ýtưởngmớihaykháiniệmmới“bắtlửa”vàonhữngngườiCáchTântrênkhắpnướcMỹthìhãnggiàythểthaoAirwalkcũnggâydựngnhữngkháiniệmtươngtựtrong

Page 156: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

cácchươngtrìnhquảngcáosảnphẩmcủamình.CólầnGordonpháthiệnthấy,nhữngngườilăngxêmốtđộtnhiênlạiquantâmtớikhuvựcTâyTạngvàDalaiLama.BannhạcRapcótiếngtămBeastieBoyscôngkhaibỏtiềnđầutưchochiếndịchTâyTạngTựDo.Trongcácbuổibiểudiễnmình,bannhạcđãmờicảcácthầytulênsânkhấu,vàtặngquàchohọ.Gordonkểlại:“NhómBeastieBoysđãlàmđiềuđóvàlàmrấttốt”.Chínhvìvậy,Lambesisđãthựchiệnmộtchươngtrìnhquảngcáohàihước,vuinhộnchoAirwalkvớihìnhảnhmộtthầytutrẻđigiàyAirwalk,đangngồitronglớplàmbàikiểmtra.Anhthầytudáodácnhìnxuốngchânvìanhtađãchéphết“phaothi”lênthângiày.(KhipanôquảngcáonàyxuấthiệnởSanFrancisco,cácthầytuTâyTạngđãlêntiếngphảnđối,họkhẳngđịnhrằng,cácthầytukhôngbaogiờchạmvàochânchứđừngnóiđếnchuyệndốitrátrongthicử.Sausựkiệnnày,Lambesisđãphảidỡbỏtấmpanôquảngcáocủamình.)KhiJamesBondbắtđầunằmtrongdiệnnhữngđốitượngcókhảnăngtạoracácxuhướngmốt,LambesisliềnthuêngaygiámđốcsảnxuấtcácbộphimvềBondlàmđạodiễnchomộtsêriquảngcáotruyềnhình,trongđótấtcảcácnhânvậtđigiàyAirwalkthựchiệnnhữngphathoáthiểmnghẹtthởkhỏinhữngtênhungthầngiấumặt.Rồikhinhữngcánhânlăngxêmốtbắtđầuthểhiệnsởthíchkỳquặcđốivớivănhóacâulạcbộởcácvùngquê,vàmặcnhữngchiếcáophôngchơigolfIzodvàFredPerrycũ,Airwalkliềnsảnxuấtmộtloạigiàytừchấtliệulàmbóngtennis,cònLambesisđăngquảngcáotrênbáovớihìnhảnhchiếcgiàybịnémvọtlênkhôngtrung,sauđó,đượcphátmạnhbằngvợttennis.Gordonchobiết“Trướcđó,chúngtôinhậnrarằng,nhữngvậtdụngcôngnghệcaotrongtươnglaicósứctácđộngrấtlớn.Tacóthểhỏiđứatrẻnàođórằng,nếucóthểphátminhrabấtcứthứgìemmuốnđểgiúpcuộcsốngtiệnlợihơn,emsẽphátminhracáigì.Bạnbiếtđấy,emnhỏnàysẽtrảlờitheokiểu:Chúngtachỉcầnchuiđầuvàomộtcáibongbóng,nhấnnútvàrồimọithứsẽtrởnênhoànhảo.Chínhvìvậy,chúngtôiđãkhuyênAirwalknêntạoraphầnđếngoàitrònđều,cólớpbọtbongbongchonhữngđôigiày.Chúngtôibắtđầuphatrộncácloạichấtliệuvớinhaunhưphachấtliệumắtlưới,dễthoátkhícùngvớiloạichấtliệuđặcbiệtkhôngthấmnướcGore-Tex,rồisauđóphủtừnglớp,từnglớplênnhau”.Trênthựctế,chỉcầnnhìnquacácchươngtrìnhquảngcáosảnphẩmAirwalk,chúngtacũngcóthểhiểuđượcnhữngsởthíchkỳquái,nhữngđammêvàmốiquantâmcủathanhthiếuniênthờiđạiđó:nhữngđoạnquảngcáongắnbắtchướcphimvõthuậtkungfudài30giây,mộtđiểmnóngtrêntruyềnhìnhvềthơcacủaBeat,mộtquảngcáotheophongcáchX-filestrongđómộtchàngtraitrẻchuduđếnRoswell,NewMexicovàbịnhữngngườixalạtướcmấtđôigiàyhiệuAirwalk.

Cóhaicáchgiảithíchcholýdotạisaochiếnthuậtnàylạithànhcôngđến

Page 157: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

vậy.Lýdothứnhấtkhárõràng:Lambesisđãnắmbắtđượcnhữngxuhướngđadạngvàrấtdễlâylanngaykhichúngcòntrongtrứngnước.Khichiếndịchquảngcáomớivànhữngđôigiàyđồnghànhcùngvớinósẵnsàngcạnhtranhtrênthịtrường,xuhướngđó(cộngthêmmộtchútmaymắn)sẽbùngphátthànhxuhướngchủđạo.Nóicáchkhác,Lambesisđãlàmchủđượccác”đạidịch”xãhội,vàkếthợpsảnphẩmAirwalkvớimỗilànsóngxuhướngmớitrànvàovănhóagiớitrẻ.TheoGordon,“Quantrọnglàphảichọnđúngthờiđiểm.Tatheogótnhữngngườitạoxuhướng,lăngxêmốt.Taquansátnhữnggìhọlàm.Vàđểsảnxuấtnhữngđôigiàytheoxuhướngcủahọ,taphảimấtcảmộtnămtrời.Khimộtnămquađi,nếuxuhướngtađangđeođuổilàxuhướngphùhợp,nósẽtácđộngtớisốđôngngườicókhảnăngbiếnnóthànhmộtxuhướngchủđạovàothờiđiểmthíchhợp.Dovậy,nếutacoicôngnghệtươnglailàmộtxuhướng-nếutaquansátthấymộtsốlượngvừađủnhữngngườilăngxêxuhướngởnhiềuthànhphốmuacácvậtdụngcóthiếtkếđộcđáo,nhữngđôigiàyđãbịbỏđi,cácsảnphẩmhỗtrợcánhânkỹthuậtsốPalmPilots,vàkhihỏihọvềnhữngthứhọsẽphátminh,tấtcảcáccâutrảlờiđềuchoramộtđápán:nhữngchiếcxebaytrongtươnglai-chúngtacóquyềntinrằngchỉsáuthánghaymộtnămnữathôi,tấtcảmọingườithuộcmọitầnglớp,thếhệsẽcóchungniềmsaymê”.

Tuynhiên,trongtoànbộquátrìnhnày,Lambesiskhôngchỉđóngvaitròthụđộngquansát.Cũngcólúc,cácchươngtrìnhquảngcáocủahọhỗtrợchoquátrìnhthăngphátýtưởngmàhọkhámpháđượcởnhữngNgườiCáchTân.TheoGordon,nếumộtxuhướngnàođóthấtbạikhibứtrakhỏicộngđồngnhữngngườisánglậpđểtrởthànhxuhướngchủđạo,nguyênnhânthườnglàdotựbảnthânýtưởngđóđãkhôngvươnrễđủrộngratoànbộnềnvănhóa.“Córấtítdấuhiệuvềxuhướngđóvàtakhôngthểpháthiệnrachúngtrongâmnhạc,điệnảnh,nghệthuậtvàthờitrang.Thôngthường,nếuđiềugìđóđangsắpsửapháttriểnthànhxuhướng,tasẽthấyngayrằng,nguồnmạchpháttriểnđósẽchạyquatấtcảmọithứ-quanhữnggìngườitathíchxemtrêntruyềnhình,muốnphátminh,muốnnghe,thậmchílànhữngchấtliệumàngườitamuốnmặc.Cácdấuhiệuvềmộtxuhướngcóởkhắpnơi.Nhưngngượclại,nếunókhôngthểtrởthànhxuhướng,tachỉcóthểpháthiệnranhữngđầumốiliênquanđếnnótrongmộtlĩnhvựcnàođómàthôi”.Lambesischọnlấyraýtưởngnhấtđịnhvàgieomầmởkhắpnơi.Khihọgieomầmcácýtưởngcũnglàlúcnhữngýtưởngnàyphảitrảiquamộtquátrìnhchuyểnđổiýnghĩa,nộidung(thôngdịch)quantrọng.Chẳnghạn,khinghiêncứucủaGordonkhámphára,nhữngđứatrẻCáchTânrấtthíchDalaiLatmacũngnhưtấtcảnhữngvấnđềnghiêmtúcliênquanđếncáitênTâyTạng,Lambesisđãchọnmộthìnhảnhquychiếurấtgầngũivớihiệntượngnày-hìnhảnhmộtthầytuTâyTạng-vàđặtanhtavàomộttình

Page 158: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

huốnghàihước,cóhơichútbángbổ.Cácchitiếtđượcbiếntấuđi.KhinhómNgườiCáchTânthíchthútrướctiểuvănhóanhómởvùngquê,Lambesisliềnlàmnổibậttháiđộnày.Họbiếngiàythànhmộtquảbóngtennis,làmchohìnhảnhquychiếuíttinhquáihơnnhưnglạihàihướchơn.KhinhữngNgườiCáchTânsaymêcácbộphimvõthuật,Lambesisthựchiệnmộtchươngtrìnhquảngcáovõthuậtăntheo,trongđóngườihùngđigiàyAirwalkhạgụcnhữngtênhungthầnvõnghệcaocườngbằngtấmvántrượtcủamình.Lambesisđãchọnmôtípvõthuậtvàkếthợpmôtípđóvớivănhóacủagiớitrẻ.TrongtrườnghợpvềkìnghỉcủangườigiáoviênTrungQuốcnọ,Allportchorằngcưdântrongthịtrấnkhôngthểhiểunổinhữngchitiếtcủatoànbộsựviệc.Vìlẽđó,họđãnghĩramộtlờigiảithíchdễchấpnhậnhơn-ngườigiáoviênđólàmộttêngiánđiệp-vàđểlờigiảithíchnàyhợplý,đángtin,“cácchitiếtmâuthuẫnbịlượcbỏ,cáctìnhtiếtđượcmàigiũalạichophùhợpvớilờigiảithíchđượclựachọn,toànbộsựviệcđượcbiếnđổikhớpvớicấutrúcđặcđiểmsuynghĩvàcảmgiáctồntạitừtrướcđótrongmỗithànhviêncủanhómmàlờiđồnpháttán”.ĐóchínhlànhữnggìLambesisđãthựchiện.HọtìmracácđầumốivănhóatừnhómNgườiCáchTân-nhữngdấuhiệumàmộtđứatrẻthuộcnhómsốđôngcủamộtxuhướngcóthểnhìnthấynhưnglạikhôngcókhảnănghiểuvàtạolậpýnghĩa-rồisauđó,loạibỏ,gọtgiũa,biếnđổichokhớpnhữngđầumốiđóthànhmộtthểthốngnhất,mạchlạcvàdễhiểuhơn.Họmanglạichonhữngdấuhiệuđómộtýnghĩacụthểchưatừngtồntạitrướcđóvàgóigọnýnghĩamớidướidạngthứcmộtđôigiày.VàchẳngcógìđángngạcnhiênkhilờiđồnvềnhữngđôigiàyAirwalkđãlannhanhđếnnhưvậytronghainăm1995và1996.

4.

ĐạidịchAirwalkkhôngkéodàilâu.Năm1997,doanhsốbáncủacôngtybắtđầudaođộng.Airwalkgặpphảinhữngvấnđềsảnxuấtvànhữngkhókhănkhithựchiệnđơnđặthàng.Tạicácvùngtrọngyếu,Airwalkkhôngcungcấpđủsảnphẩmchomùatựutrường,vànhữngnhàphânphốitrướckiatừngtrungthànhbắtđầuquaylưnglạivớihãng.Lúcđó,Airwalkcũngđánhmấttínhnhạybénvốncó.“KhiAirwalkkhởinghiệp,cácsảnphẩmđềumangtínhđịnhhướngvàđầysángtạo.Đólànhữngđôigiàyrấtcótiềmnăng”,ChadFarmernói,“Chúngtôivẫngiữnhómlăngxêmốtlàmnhómtrọngtâmtrongkhâutiếpthịsảnphẩm.Nhưng,sảnphẩmvẫntrượtdốc.Côngtyngàycàngchútrọngtớiýkiếncủacácnhânviênbánhàng,dođó,sảnphẩmbắtđầumangdángvẻchung,nhangnhácgiốngcácsảnphẩmgiàydépkhác.Trướcđây,tấtcảmọingườiđềucoitrọngkhâutiếpthị.Ởcácnhómtrọngtâmmàchúngtôilàmviệc,họvẫnnhắcđếnmốiquantâmcủa

Page 159: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

họdànhchokhâunày.Nhưngcâuhỏiđầutiênđặtraởđâylàđiềugìđãxảyravớinhữngsảnphẩmđộcđáo,gâyấntượngđó?”.ChiếnlượccủaLambesischủyếudựavàoviệcchuyểnđổitừnhữngđôigiàymànhómCáchTânthíchthànhphùhợpvớinhómsốđông.Nhưngđộtnhiên,giàyAirwalkkhôngcònđượcnhómCáchTânyêuthíchnữa.“Chúngtôiđãphạmphảimộtsailầmlớnkhác”.LeeSmith,nguyênchủtịchcủaAirwalkthúnhận.“Chúngtôiđãthựchiệnchiếnthuậtphânđoạn,trongđónhữngcửahàngbánvántrượthạtnhân,nhỏvàđộclập-tức,khoảng300cửahànggiớithiệusảnphẩmđãgópphầnđịnhhìnhtêntuổicủachúngtôitrênkhắpnướcMỹ-sẽcódòngsảnphẩmcốđịnhdànhriêngchohọ.NhữngcửahàngnàykhôngmuốnAirwalkxuấthiệnởcáckhuphốbuônbánlớn.Chínhvìthế,chúngtôiđãthựchiệncôngđoạnchianhỏsảnphẩmcủamìnhratừngkhuvực,từngcửahàng.Chúngtôiđảmbảovớihọrằnghọsẽkhôngphảicạnhtranhvớinhữngtrungtâmthươngmại.Mọiviệctiếntriểnrấttốt”.Nhữngcửahànggiớithiệusảnphẩmmớinàyđượccungcấpcácsảnphẩmgiàykỹthuậtcủahãngvớinhiềumẫumãđadạng,chấtliệutốthơn,nhiềuđệmlóthơn,hệthốnggiảmlựcmạnhhơn,đượclàmtừnhữngchấtliệucaosukhácnhau,vàcũngđắttiềnhơn.“Chúngtôiđãsảnxuấtramộtmẫugiàyđặcbiệt-kiểuTonyHawk-chomôntrượtván,kiểugiàynàyrấtchắcchắnvàbền.Giábánlẻcủasảnphẩmnàylà80đôla”.Trongkhiđó,nhữngđôigiàyAirwalkphânphốiđếncáccửahàngcủaKinney,củaChamphaycủaFootLockerlạiítcầukỳhơnvàgiábánlẻchỉkhoảng60đôla.NhómNgườiCáchTânluônđinhữngđôigiàykhácbiệtvàđộcđáohơnhẳntấtcảnhữngngườikhác.Nhómkháchhàngchủđạoluônhàilòngkhiđinhữngđôigiàycócùngnhãnhiệuvớiđôigiàycủanhữngđứatrẻsànhđiệu,phácách.

Nhưngrồikhiđangởtrênđỉnhcaocủathànhcông,Airwalkđãđổihướngchiếnthuậtcủamình.Côngtyđãchấmdứtviệccungcấpgiàychonhữngcửahàngđặcbiệtnày.“Đólàkhinhữngngườitạoxuhướngbắtđầukhôngcònquantâmlắmtớivấnđềnhãnhiệu”,Farmergiảithích,“Họđếnnhữngcửahàngquenthuộc,nơihọcóthểmuanhữngđôigiàyđộcđáovàpháthiệnrarằng,mọingườicũngcóthểmuađượcđôigiàygiốnghệtkhiđếncáccửahàngkhác”.Lúcnày,thậtbấtngờ,Lambesislạigiữvaitròthôngdịchýnghĩacủadòngsảnphẩmchủđạochomộtxuthếchủđạokhác.Đạidịchkếtthúc.

Smiththúnhận:“Cólầngiámđốcphụtráchhạngmụcsảnphẩmhỏitôirằng,điềugìđãxảyravàtôiđáp‘ôngđãbaogiờxemForrestGumpchưa?Kẻngốccócáilýcủakẻngốc.Dođó,nhữngngườisànhcũngcócáilýcủangườisành.Cácnhãnhiệutiếngtămluônbiếtcáchlàmhàilòngmọingười,cònchúngtathìkhông.Tôiđãtừnghứariêngsẽcungcấpnhữngsảnphẩm

Page 160: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đặcbiệtchomộtsốcửahàngnhỏ,nhưngsauđấychúngtađãđổiý.Đấymớichỉlàbắtđầu.Trongthếgiớinày,tấtcảđềulàmviệcdựatrênnhữnglờitruyềnkhẩu.Khichúngtalớnmạnhhơncũnglàlúcchúngtaphảiquantâmnhiềuhơnđếntiểutiếtvàgiữbằngđượctiếngtăm,vìvậy,khimọingườinóirằngsảnphẩmcủachúngtabánchạy,sảnphẩmcủachúngtatrởthànhsảnphẩmchính,chúngtathuhútđượckháchhàng,chúngtacóthểnói:‘bạnbiếtkhông,chúngtôichưalàmđượcthế’.Chúngtađãcóđượcnhãnhiệu,mộtmónđồquýnhonhỏ,nhưngchúngtađãbánmónđồấytừngchúttừngchútmộtvàcuốicùngchúngtachẳngcòngì”.Ôngdừnglại.“Rồisaonữa?Ngườitamuamộtđôigiàycủachúngta.Thếthìtạisaongườitalạikhôngthểmuagiàycủahãngkhácchứ”?

Page 161: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

7.Nghiêncứutrườnghợp(Phần2)

Nạntựvẫn,hútthuốcvàloạithuốcngănchặnquátrìnhgâynghiện

Cáchđâykhônglâu,trênquầnđảoNamTháiBìnhDươngcủaMicronesia,mộtcậubé17tuổitênlàSimađãcãivãvớichamình.Simasốngcùnggiađìnhởnhàôngnội.Buổisánghômđó,chacậubé,mộtngườiđànônglạnhlùngvànghiêmkhắc,bắtcậuphảidậysớmđitìmmộtthânnứasắclàmliềmthuhoạchlúamạch.Simamấthàngtiếngđồnghồnhưngvẫnkhôngthểtìmnổimộtthânnứasắcquanhlàngvàkhicậubétrởvềtaykhông,ngườichađãrấttứcgiận.Trongnhàkhôngcòngìđểăn,ôngtavừaquátmắngSima,vừahuacondaorựalênđầygiậndữ.“Cútrakhỏinhànàyngay!Màyđichỗkhácmàsống”.

Simabỏđivàtrởvềlàngcũ.Trênđườngđi,Simatìnhcờgặpcậuemtrai14tuổivàmượnđứaemmộtcâybút.Haigiờsauđó,vìtòmòkhôngbiếtanhmìnhđiđâu,cậuemtraichạybổđitìmSima.Cậuchạyngượctrởlạingôinhàbỏkhôngcủagiađìnhvànhòmquacửasổ.Trongbóngtốilờmờcủacănphòng,lủnglẳngmộtxácngườithõngxuống,imlìmtừsợidâythònglọng.ĐólàSima.Cậubéđãchết.Trongbứcthưtuyệtmệnhcậuviết:

Cuộcsốngcủatôichấmdứtởđây.Hômnaylàmộtngàybuồn,vàcũnglàmộtngàyđầyđaukhổđốivớitôi.Cònvớicha,đâylạilàmộtngàyvui.Hômnay,chađãxuađuổitôi.Cảmơnchavìchachỉyêuthươngconđượcđếntừngđó.Sima.

Chotôigửilờivĩnhbiệtđếnmẹ.Mẹơi,mẹsẽchẳngcònphảiphiềnlòngvàthấtvọnggìthêmvềcontraimẹnữa.Yêumẹnhiều.Sima.

Đầuthậpniên1960,nhữngvụtựtửtrêncáchònđảocủaquốcđảoMicronesiagầnnhưkhôngđượcaiđểý.Tuynhiên,vìnhiềunguyênnhânmàkhôngmấyngườihiểurõđược,vấnnạnnàyđãbắtđầutăngnhanhvàmạnh.Chođếncuốinăm1980,Micronesiađãtrởthànhnơicótỷlệtựtửbìnhquântrênđầungườicaonhấtthếgiới.ỞMỹ,tỷlệtựtửcủanamgiớiđộtuổitừ15đến24làvàokhoảng22/100.000người,cònởđảoquốcMicronesia,tỷlệnàylênđến160/100.000-caogấp7lần.Vớitỷlệnhưthế,tựtửnghiễmnhiêntrởthànhchuyệnbìnhthường,vànguyênnhâncóthểchỉlàdonhữngxôxátcựckỳnhỏgâyra.Simatìmđếncáichếtvìchađãnặng

Page 162: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

lờivớicậu.TrongthờikỳdiễnrađạidịchnàyởMicronesia,điềuđóchẳngcógìlàlạ.Cáccậubétuổimớilớntìmđếncáichếtchỉbởihọbắtgặpbạngáicủamìnhđivớichàngtraikhác,haychỉbởichamẹtừchốikhôngchothêmtiềnđiuốngbia.Mộtthanhniên19tuổitreocổtựvẫnchỉvìlídobốmẹkhôngmuachocậubộđồngphụctốtnghiệp.Mộtchàngtrai17tuổicũngtreocổvìngườianhtraiđãquởmắngkhicậutagâyồn.NhữngđiềuởnềnvănhóaTâyphươnglàrấthiếmhoi,chỉngẫunhiênvàđaphầnlàdonguyênnhânbệnhlýlạitrởthànhtônchỉcủalớpthanhniênvớinhữngbiểutượngvàquytắcđặcbiệtchỉcóriêngtạiMicronesia.Trênthựctế,hầuhếtnhữngvụtựtửtrênđảođềugầngiốngvớitrườnghợpcủaSima.Nạnnhânthườnglàcáccậubéđangởđộtuổimớilớn,chưakếthônvàvẫnsốngchungcùngchamẹ.Nhữnghànhđộngnôngnổinhưvậythườngxuấtpháttừnhữngmâuthuẫnnộibộ:cãivãvớingườiyêuhoặcvớichamẹ.Có75%trườnghợpcácnạnnhântrướcđóchưahềthửhoặcthậmchídọatựtử.Nhữngláthưtuyệtmệnhthườngkhôngbiểulộsựchánchường,tuyệtvọngmàthayvàođólàcảmgiácdanhdựbịtổnthương,tựti,vàtháiđộchốnglạiviệcbịđốixửkhôngđúng.Hànhđộngnàyđặcbiệthayxảyravàobuổitốicuốituần,thườnglàsaukhinạnnhânđãsaysưavớibạnbè.Tronghầuhếtcáctrườnghợp,nạnnhânkhitựtửđềutiếnhànhtheomộtquytrìnhgiốngnhau,cứnhưcómộtcôngướckhắtkhe,bấtthànhvănvềcáchthứcđúngđắnđểtựkếtliễucuộcsống.Họtìmđếnnhữngnơihoangvắnghaynhữngngôinhàbỏhoang.Tớiđó,họdùngmộtsợidâythừng,thắtthànhthònglọngnhưnghọkhôngtreolơlửngmìnhlênnhưlốitựtửvẫnthườngthấyởcácnướcphươngTây.Họbuộcdâythònglọngđólênmộtcànhcâythấp,mộtôcửasổhaymộtnắmđấmcửavàrồiđổngườivềphíatrước,saochotrọnglượngcơthểsẽlàmchothònglọngthítchặtvàocổ,ngănkhôngchomáulưuthônglênnão.Sauđó,nạnnhânbấttỉnhvàchếtdothiếuôxyhuyết.

TạiMicronesia,nhànhânchủnghọcDonaldRubinsteinchobiết,hìnhthứctựvẫnnàybắtđầugắnchặtvàovănhóađịaphương.Khisốlượngcácvụtựtửngàycàngtănglên,ýkiếnnàycàngthêmvữngchắc,đầuđộcnhữngcậubécònởđộtuổicònrấtnhỏ,vàbiếnđổihànhđộngsaochonhữngđiềukhôngtưởngởmứcđộnàođósẽtrởthànhnhữngđiềucóthểtrongsuynghĩcủalớpthanhthiếuniên.CũngtheoRubinstein,ngườiđãdẫnchứngrabằngtàiliệuvềđạidịchởMicronesiathôngquahàngloạtnhữngghichépxácđáng,

ÝnghĩtựsáttrongthanhniênxuấthiệnrộngkhắpởcáccộngđồngMicronesiavàđượcpháttánđikhắpmọinơiquanhữngbàihátdocácnhạcsĩđịaphươngsángtácđượcpháttrênđàiphátthanhvànhữnghìnhinvẽtrênáophôngvàtrênnhữngbờtườngtrườngtrunghọc.Rấtnhiềucậubécố

Page 163: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tìmcáchtựvẫnđềuthừanhậnlầnđầutiênkhitrôngthấyhoặcnghethấycóngườitựvẫn,cácemmớichỉkhoảng8đến10tuổi.Cácemtìmcáchtựvẫntheokiểuđangchơitròbắtchước,hoặcbàytròthínghiệm.Chẳnghạnnhưcâuchuyệndướiđây,mộtcậubé11tuổitreocổngaytạinhàmìnhvàkhimọingườipháthiệnrathìcậuđãbấttỉnh,lưỡithècảrangoài.Saunày,cậugiảithíchhànhđộngđólàdomuốnthửtreocổxemsao.Cậubảomìnhkhôngmuốnchếtmặcdùcậubiếtlàmnhưthếsẽrấtnguyhiểmđếntínhmạng.Trongthờigianđó,Trukliêntụccôngbốnhữngtrườnghợpcốbắtchướctựtửcủanhữngcậubémớichỉnămhoặcsáutuổi.MộtsốtrườnghợpchếtdotựvẫnởlớpthanhthiếuniênởMicronesiacũngchothấydấuhiệucủamộtvụthửnghiệm.Chínhvìlẽđó,khivấnnạntựvẫngiatăngthườngxuyênhơntrongcáccộngđồng,ýnghĩnàytrởnênquenthuộcnếukhôngmuốnnóilàrấthấpdẫnvớilớptrẻvàtínhnguyhiểmchếtngườicủahànhđộngcũngđượcbìnhthườnghóađi.Đặcbiệtởmộtsốcậubéđangtrongđộtuổimớilớn,hànhđộngtựvẫndườngnhưchỉlàdoyếutốthửnghiệmmangtínhchấttiêukhiểngâyra.

Đoạnghichéptrênhàmchứamộtthôngđiệpthậtđángsợ.Tácgiảkhôngchorằnghiệntượngtựvẫnlạichỉbìnhthườngnhưthế.Thậtra,điềuđángsợlàởchỗngườidânquáquenvớinhữngđiềuRubinsteinviếtởtrên.Ởđây,chúngtacómộtđạidịchtựvẫnvớisựgópmặtcủagiớitrẻtheotinhthầnthửnghiệm,bắtchướcvànổiloạn.Ởđây,chúngtacómộthànhvithiếuhiểubiếtmàởmộtmứcđộnàođấyđãtrởthànhmộthìnhthứcthểhiệnmìnhrấtquantrọngtronglớptrẻ.Lạlùngthay,đạidịchtựvẫntronggiớitrẻtạiMicronesiadườngnhưlạicónhữngnétnàođórấtgiốngvớiđạidịchthanhthiếuniênhútthuốctạicácnướcphươngTây.

1.

Tìnhtrạngthanhthiếuniênhútthuốclàmộttrongnhữnghiệntượngnhứcnhốiphổbiếntrongxãhộihiệnđại.Khôngaithựcsựbiếtlàmthếnàođểchốnglạinó,thậmchíngườitacònchưathểđịnhnghĩađượcnólàgì.Giảđịnhchínhcủacácphongtràochốnglạivấnnạnnàylà:cáchãngsảnxuấtthuốcláthuyếtphụcthanhthiếuniênhútthuốcbằngchiêubàidụdỗ,biếnhútthuốctrởthànhmộthànhvicuốnhúthơn,vàíttácđộngtớisứckhỏehơnthựctếvốncónhiềulần.Vàđểgiảiquyếtvấnđềnày,ngườitahạnchếvàkiểmsoátcácquảngcáothuốclá,nhờthế,cáchãngsảnxuấtcóthểsẽgặpnhiềukhókhănhơnkhiđưaracácchiêubàilừadối.Ngườitatănggiábánthuốcvàlàmchođiềuluậtcấmbánthuốcchotrẻvịthànhniêncóhiệulựcsaochocácemgặpnhiềukhókhănhơnnếuđimuathuốc.Ngườitacũngtiếnhànhnhiềuchiếndịchsứckhỏecộngđồngvớiquymôrộngkhắptrên

Page 164: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

truyềnhình,sóngphátthanhvàcáctạpchínhằmgiáodụccácemvềtáchạicũngnhưnguycơcóthểxảyrakhihútthuốc.

Tuynhiên,rõràng,phươngphápnàykhôngthựcsựhiệuquả.Tạisaochúngtalạichorằnghànhđộngmấuchốtđểloạitrừvấnnạnnàylạichỉlàtuyêntruyềngiáodụcmọingườivềnhữngnguyhiểmdohútthuốcgâyra?CáchđâykhônglâunhàkinhtếhọcW.KiptạiĐạihọcHarvardhỏimộtnhómnhữngngườihútthuốclàtrungbìnhhọsẽgiảmbaonhiêunămtuổithọnếubắtđầuhútthuốctừnăm21tuổi.Cácthànhviêntrongnhómnàyđoánkhoảngchínnăm,còncâutrảlờichínhxácởđâylàkhoảngsáuđếnbảynăm.Nhữngngườihútthuốckhôngđơnthuầnchỉhútthuốcbởihọkhôngđánhgiáđượccácnguycơphảiđốimặtkhihútthuốc.Họvẫnhútngaycảkhiđánhgiárấtcaonhữngnguycơnày.Trongkhiđó,chúngtacũngkhôngbiếtchắcnếungườilớnkhuyênbảoconmìnhkhôngnênhútthuốcthìtácdụngsẽthếnào.Bấtkìbậclàmchalàmmẹnàocóconđangởđộtuổivịthànhniêncũngđềunóirằngchínhvìnhữngmâuthuẫnthuộcvềbảnchấttrongđộtuổivịthànhniênnênkhingườilớncàngcốphảnđốichuyệnhútthuốcbaonhiêu,càngmuốngiáodụcconemvềnhữngnguyhạicủaviệchútthuốcbaonhiêuthìnhưmộtnghịchlý,càngcónhiềuconemcủahọmuốnthửhútthuốcbấynhiêu.Nếunhìnvàoxuhướnghútthuốctrongthậpniênvừaquahaytrướcnữa,tacóthểthấyđiềuđógầnnhưchínhxáclànhữnggìđãdiễnra.Cácphongtràophảnđốihútthuốcchưakhinàosôinổivàmạnhmẽnhưthế.Songtấtcảcácbiểuhiệnđềuchothấythôngđiệpchốnghútthuốctrongthếgiớinhữngngườitrẻtuổiđangphảntácdụng.Trongkhoảngthờigiantừnăm1993đếnnăm1997,sốsinhviênhútthuốctăngtừ22,3%đến28,5%.Từnăm1991đến1997,sốhọcsinhtrunghọchútthuốctănghơn32%.Trênthựctế,từnăm1988trởđi,sốtrẻvịthànhniênhútthuốctrêntoànnướcMỹđãtăngđếnhơn73%.Thếnhưng,trongthờigianđó,chỉcórấtítchiếndịchbảovệsứckhỏecộngđồngkhônghoànthànhnhiệmvụchốnglạivấnnạnhútthuốcởtrẻvịthànhniên.

Bàihọcrútraởđâykhôngphảilàchúngtanêntừbỏnỗlựcđấutranhloạitrừthuốclárakhỏicuộcsống.Điểmmấuchốtchỉđơngiảnlàcáchsuynghĩvềnguyênnhângâyravấnnạnnàycủachúngtakhôngthựcsựchínhxác.ĐócũnglànguyênnhântạisaođạidịchtựvẫntạiquốcđảoMicronesiathựcsựrấtđánglưutâmvàcónhữngmốiliênhệtiềmẩnvớivấnnạnhútthuốc.Đồngthời,nócũngmởrachochúngtamộthướngđimớikhicốgắngtiếpcậnnạnhútthuốcởgiớitrẻ.SẽnhưthếnàonếuvấnnạnhútthuốcthayvìtuântheonhữngnguyêntắchợplýcủathịtrườnglạidựavàocùngmộtkiểuquyluậtxãhộibíẩnvàphứctạpđãchiphốihànhđộngtựvẫncủathanhthiếuniêntrênquốcđảoMicronesia?Nếuhiệntượngnàycũnglàmộtđại

Page 165: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

dịchgiốngnhưnạntựvẫnởMicronesia,chúngtasẽphảithayđổitháiđộvàphươngphápnhưthếnàotrongcuộcchiếnchốnglạinó?

2.

Kếtluậnchínhcủacácnhànghiêncứuvềnạntựvẫnlà:ởmộtsốnơi,trongmộtsốhoàncảnh,hànhvitựkếtliễucuộcđờicủamộtcánhânnàođósẽrấtdễlâylan.Tựsátsẽdẫnđếntựsát.NgườiđitiênphongtronglĩnhvựcnghiêncứunàylàDavidPhillips,giảngviêntâmlýhọctạitrườngĐạihọcCalifornia,Sandiego.Chínhônglàngườiđãtiếnhànhrấtnhiềunghiêncứuvềhànhvitựvẫn,vànhữngnghiêncứusaucủaôngbaogiờcũnghấpdẫnhơnvàdườngnhưcũngmơhồhơnnhữngcôngtrìnhtrướcđó.Trongmộtnghiêncứu,PhilliplậpmộtdanhsáchtoànbộnhữngcâuchuyệnvềcácvụtựtửđượcđăngtrêntrangđầucácbáolớnnhấtnướcMỹtrongsuốtkhoảngthờigian20nămtừcuốithậpniên1940đếncuốithậpniên1960.Sauđó,ôngkhớpchúngvớisốliệuthốngkêvềcácvụtựtửtrongcùngthờigian.Ôngmuốntìmhiểuxemliệucómốiliênhệnàogiữacáccâuchuyệnvàsốliệutừcáccuộcthốngkêhaykhông?Vàsựthựclàcó.Ngaysaukhicâuchuyệnvềcácvụtựtửxuấthiệntrênbáo,sốvụtựtửtrongkhuvựcđưatincủatờbáođócũngtăngvọt.Cònsaunhữngvụtựtửcủanhữngngườinổitiếngtrongnước,tỷlệtựvẫncũngtăngvọttrênphạmvicảnước.(CáichếtcủaminhtinhMarilynMonroeđãkhiếntỷlệtựvẫntrêntoànnướcMỹvàothờiđiểmbấygiờtăngthêm12%).Liềnsauđó,Phillipslặplạithínghiệmcủamìnhvớicácvụtainạngiaothông.ÔngchọnracâuchuyệnvềcácvụtựtửđượcđăngtảitrênhaitờbáoLosAngelesTimesvàSanFranciscoChronicle,rồiđốichiếuvớicácvụtửvongdotainạngiaothôngxảyraởbangCarlifornia.Lầnnày,ôngthuđượcnhữngkếtquảtươngtựnhưlầntrước.Ngayngàyhômsaukhimộtvụtựvẫnđượcđôngđảobáochínhắcđến,trungbìnhsốcatửvongdotainạngiaothôngtăngsovớiướctínhlà5,9%.Haingàysau,sốcatửvongtănghơn4,1%.Ngàythứba,consốnàytăngthêm3,9%,sangngàythứtưthìtănglêntận8,1%.(Mườingàysau,tỷlệtửvongdotainạngiaothôngquaytrởlạimứcbìnhthường).Phillipsđưarakếtluận:mộttrongnhữngcáchtựtìmđếncáichếtcủaconngườilàcốtìnhđâmxevàođâuđó,vànhữngngườinàycũngmẫncảmvớicáctácđộngcótínhlâylancủamộtvụtựtửđượcnhiềubáochínhắcđếnnhưnhữngngườitựkếtliễucuộcsốngcủamìnhtheonhữngcáchthôngthường,vốncó.

Hìnhthứclâytruyền,tácđộngđượcPhillipsđềcậpđếnởđâykhôngphảilàkiểutácđộngdựatrênlítrí,hoặcthậmchídựatrênnhữnghiểubiếtcầnthiếtvềhànhđộngđó.Nócũngkhôngdựatrênnhữnglýlẽthuyếtphục.Phillipschobiết:“Khiđứngđợiđènxanhởcácchốtgiaothông,đôilúctôitựhỏi:

Page 166: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

liệumìnhcónênphóngàoquakhông.Rồicóaiđólàmđúngnhưvậy,vàtôiliềnlàmtheo.Đólàmộthìnhthứcbắtchước.Chínhngườithựchiệnhànhvithiếuhiểubiếtđãchophéptôiđượchànhđộngnhưvậy.Phảichăngđólàmộtquyếtđịnhduylí,cósựthamgiacủanhậnthức?Tôikhôngthểbiếtđược.Cólẽ,saunày,tôicóthểcắtnghĩađượcsựkhácbiệtgiữanhữngquyếtđịnhnhưthế.Nhưngngaylúcnàyđây,tôikhôngbiếtliệucóbấtkỳaitrongsốchúngtabiếtđượcnhữngquyếtđịnhcủamìnhduylíđếnmứcnàovàkhôngduylíđếnmứcnào.Cácquyếtđịnhmàconngườiđưarathườngmơhồ,phứctạpvàkhóhiểurõnhưthế”.Cònđốivớicácvụtựtử,Phillipschorằng,quyếtđịnhtựkếtliễucuộcsốngcủanhữngcánhânnổitiếngđềucócùngmộttácđộng:nó“cấpphép”chongườikhác,đặcbiệtchonhữngaimẫncảmtháiquádochưađủchínchắn,đượcquyềnhànhđộngthiếuhiểubiếtgiốngnhưthế.Phillipstiếplời:“Câuchuyệnvềcácvụtựtửchínhlàhìnhthứcquảngcáotựnhiênchomộtđộngtháiphảnhồicụthểkhiconngườigặprắcrối.Cólẽchúngtađãgặprấtnhiềungườibấthạnh,luôngặpkhókhănkhicânnhắc,quyếtđịnhđiềugìbởiđangsuysụp,họlànhữngngườiphảisốngvớinỗiđaucủachínhmình.Nhữngcâuchuyệnquảngcáochocáchìnhthứcphảnứngkhácnhauđểchấmdứtvấnđềkhôngthiếutrêncácphươngtiệnthôngtinđạichúng.ĐócóthểlàchuyệnBillyGrahamsẽmởmộtchiếndịchvậnđộngvàocuốituần-đâylàkiểuphảnứngmangtínhtôngiáo.Haycóthểlàchuyệncóaiđóđangquảngcáochomộtbộphimviễntưởng-đâylạilàmộtkiểuphảnứngkhác.Ngoàicáckiểuphảnứngtrên,câuchuyệnvềnhữngvụtựtửcòncungcấpthêmmộtkiểuphảnứngkhácnữa.Nhữngcánhân“cấpgiấyphéphoạtđộng”củaPhillipscóchứcnăngtươngđươngvớinhữngNgườiBánHàngmàtôiđãnóiđếntrongChương2.NếuTomGau,nhờđặcđiểmcósứcmạnhthuyếtphục,làĐiểmBùngPháttrongđạidịchtruyềnkhẩu,thìcáccánhânchếttrongnhữngvụtựtửầmĩ,đượcnhiềubáođàinhắcđến-nhữngngườimàcáichếtcủahọlàmộtkiểu“giấycấpphépchết”chonhữngngườikhác-cũngsẽcóvaitròlàĐiểmKíchPháttrongđạidịchtựvẫn.

Mặcdùvậy,điểmthúvịcủahànhđộngcấpphépnàynằmởchínhmứcđộcựckỳcụthểcủanó.Trongnghiêncứuvềcáctrườnghợptửvongdotainạnxecộ,Phillipsđãtìmrađượccácmẫurấtcụthểvàrõràng.Câuchuyệnvềcácvụtửtửthườngdẫnđếntìnhtrạngxuấthiệnthêmnhiềuvụtựđâmxemànạnnhânchínhlàngườicầmlái.Câuchuyệnvềnhữngtênsátnhântựkếtliễuđờimìnhlạikhiếnchosốvụtainạndonhiềuxeđâmvàonhautănglênrõrệt,trongđónạnnhângồmcảláixelẫnhànhkhách.Câuchuyệnvềnhữngngườitrẻtuổitìmđếncáichếtthườngkéotheosốngườitrẻtuổichếtvìtainạngiaothôngtănglên.Còncâuchuyệnvềnhữngngườigiàquyênsinhlạigâyratìnhtrạngcóthêmnhiềungườigiàchếttrongcáctainạngiao

Page 167: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thông.Cácmẫunàyđúngvớirấtnhiềutrườnghợp.Chẳnghạnnhưvàocuốinhữngnăm1970,thôngtinvềsốvụtựsáttheonghithứchiếnthântếlễđãkéotheo82vụtựsáthiếnthântếlễtrongsuốtmộtnămsauđó.Haynóicáchkhác,“giấyphép”docáchànhvitựvẫnlúcđầucấpkhôngphảilàkiểugiấymờidùngchungchotấtcảnhữngaimẫncảm.Nóthựcsựlàmộtchuỗichỉdẫnrấtchitiết,cụthểvớitừngcánhântrongtừnghoàncảnhnhấtđịnh,chọnchếttheonhữngcáchthứcnhấtđịnh.Trongmộtnghiêncứukhácđượctiếnhànhvàonhữngnăm1960,mộtnhómnghiêncứucủaAnhđãphântích135đốitượngđượcđiềutrịtạibệnhviệntâmthầnđầungànhsaukhicốtìmcáchtựsát.Nhómnghiêncứunhậnthấy,cácbệnhnhânnàycómốiliênkếtxãhộirấtmạnh-haynóicáchkhác,nhiềungườitrongsốhọthuộcvàocùngmộtnhómquanhệxãhội.Cũngtheocácnhànghiêncứu,điềunàykhôngphảilàsựtrùnghợpngẫunhiên.Nóthểhiệnbảnchấtcốtlõicủahànhvitựvẫn,làmộtthứngônngữgiữacácthànhviêncủacùngmộttiểuvănhóa.Vàhoàntoànxứngđángkhitríchdẫnrađâynguyênvănkếtluậncủacáctácgiả:

Nhữngbệnhnhâncốtìmcáchtựvẫnđềulànhữngngườibịđẩyrakhỏimộtbộphậntrongcộngđồngsốngcủamình,màởbộphậnđósựhiếuchiếnđượcđasốchấpnhậnnhưphươngtiệntraođổimộtkiểuthôngtinnhấtđịnhnàođó.Cũngtrongbộphậnđó,kiểuhànhđộngtựvẫnđượccoilàđiềucóthểhiểuđược,vàphùhợpvớinhữngphầncònlạicủabộphậnvănhóa…Nếuđiềunàyđúng,chắcchắncáccánhânkhiởtrongnhữngtìnhhuốngnhấtđịnh,thườnglàkhisuysụp,cómongmuốnkểchongườikhácnghevềkhókhăncủamìnhsẽkhôngcầnphảiđitìmmộtphươngtiệngiaotiếpnàokhác…Khinằmtrongtầmảnhhưởngcủatràolưuvănhóathịnhhànhtưtưởngtựvẫn,mộtcánhâncóthểthựchiệnnhữnghànhđộngmangýnghĩađượchìnhthànhtừtrướcđó,vàtấtcảnhữnggìanhtacầnlàmlàthểhiệnnétýnghĩađó.Toànbộquátrìnhnàyvềcơbảncũngtươngtựnhưquátrìnhmànhờđóconngườicóthểsửdụngmộttừcụthểtrongvốnngônngữnóicủamình.

ĐâychínhlànhữnggìđãdiễnratạiMicronesia,chỉkhácnhauởchỗmứcđộảnhhưởngởnơiđâysâurộnghơnrấtnhiều.NếuởphươngTây,tựvẫnlàmộtkiểungônngữácbạothìởMicronesianóđãtrởthànhmộthìnhthứcgiaotiếpcónộidungbiểuđạtcao,giàuýnghĩa,sắcthái,vàđượctruyềntảibởinhững“ngườicấpphép”cósứcthuyếtphụcbậcnhất.RubinsteincònviếtvềkiểutựsátxảyratrênđảoEbeye,củaMicronesia-mộthònđảocókhoảng6.000người.Trongkhoảngthờigian10nămtừ1955đến1965,trênđảokhôngcótrườnghợptựtửnào.Tháng5năm1966,mộtthanhniên18tuổiđãtreocổtrongnhàgiamsaukhibịbắtvìtộiăncắpxeđạp.Tuynhiên,trườnghợpnàydườngnhưkhôngcómấytácđộng.Sauđấy,vàotháng11

Page 168: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

năm1966,R.-hậuduệđầytàinăng,rấtđượcyêumếncủamộttrongnhữnggiađìnhgiàucónhấthònđảo-đãchếtdotựsát.Trướcđó,R.thườngqualạivớihaingườiphụnữvàđãtrởthànhchacủahaiđứatrẻmớimộtthángtuổidocảhaingườiphụnữnàysinhra.Khôngthểquyếtđịnhnổinênlựachọnaitronghaingười,R.quyếtđịnhtreocổ,mangtheonỗituyệtvọngnhuốmmàutiểuthuyết.Mãiđếntậnđámtang,haingườiphụnữmớibiếtđếnsựtồntạicủanhaucùngngãngấtđibênmộcủangườitình.

Bangàysaucáichếtcủangườiđànôngtrănggió,trênđảoxuấthiệnthêmmộtvụtựvẫnkhác.Mộtchàngtraimới22tuổitựkếtliễuđờimìnhdonhữngrắcrốitronghônnhân.Cáichếtnàygiónglênmộthồichuôngcảnhbáo.Sốvụtựvẫnđãlênđếnhaivụmộttuầntrongmộtcộngđồng12nămtrờimớicómộtvụtựsát.Bácsĩtrênđảoghilại:“SaukhiR.chết,córấtnhiềuthanhniênmơthấyanhtavàkểlạirằnganhtaluônhốithúchọtựkếtliễucuộcđời”.Trong12nămtiếptheo,sốvụtựsátđãlênđếnconsố25,hầuhếtlàởcácnhómbahoặcbốnngười,diễnrakhoảngvàituầnmộtlần.Mộtnhànhânchủnghọc,khighéthămhònđảovàonăm1975,đãghilại:“Mộtsốnạnnhâncủacácvụtựvẫnvàmộtsốthanhniêncốtựsáttrongkhoảngthờigiangầnđóđềukhairằng,họnhìnthấyhìnhảnhmộtchiếcthuyềnchởtấtcảcácnạnnhâncủanhữngvụtựsátxảyratrướcđóđanglượnmộtvòngquanhhònđảochếtchóc,trênthuyềnvanglênnhữngtiếngmờimọccácnạnnhântiềmnăngnàynhậphội.Cứthế,cứthế,câuchuyệnnàyđượcnhiềungườithêmthắtbằngsựxuấthiệncủaR.DướiđâylàláthưtuyệtmệnhcủaM.,mộthọcsinhphổthônghẹnhòvớicảhaicôgáicùngmộtlúc:mộtcôởtrườngnộitrúvàmộtcôđangsốngtrênđảoEybe;vàkhicôbạngáithứnhấtvềthămnhà,M.buộcphảiđốimặtvớicảhai-lúcnày,theotiểuvănhóanhómởEybe,nhữngrắcrốixuấthiệntrởthànhcáicớchophépM.tựkếtthúccuộcsốngcủamình.“XingửinhữnglờichúctốtlànhnhấtđếnM.vàC.(tênhaicôgái).Anhđãhạnhphúcbiếtbaokhicócảhaiởbên”.Đólàtấtcảnhữnggìanhtaphảinói,vìbốicảnhxảyrahànhđộngcủaM.hoàntoànlàdo“phongtrào”tựsáttheoR.trênđảoEybegâyra.Ởđây,R.đóngvaitròlàNgườiKíchPhát,làNgườiBánHàng,làngườimàsựtừngtrảiđãviếtđèlênnhữnggìngườikháctrảinghiệmkhilàmtheoanhta.SứcmạnhhoàncảnhvàđặcđiểmcáichếtcủaR.kếthợplạitạonênquyềnnăngtrởthànhtấmgươngchocácthếhệtrẻnoitheosuốtbaonhiêunămsaucáichếtcủaanhta.

3.

Phảichăngvấnnạnhútthuốccủatầnglớpthanhthiếuniêncũngtuântheologictươngtựnhưvậy?Vớimụcđíchtìmhiểukỹhơnnhữnglídokhiến

Page 169: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

bọntrẻhútthuốc,tôiđãphátphiếuđiềutrachokhoảng200trămđến400người,trongđóyêucầuhọmôtảlạinhữngchuyệnxảyrakhilầnđầuhọmớihút.Đâykhôngphảilàmộtnghiêncứukhoahọc.MẫuđốitượngcũngkhôngphảilàcáccánhânđạidiệnchogiớitrẻMỹ.Hầuhếthọđãsắpbướcsangđộtuổi30,vàchủyếusốngởcácthànhphốlớn.Dầuvậy,nhữngcâutrảlờilạithúvịvàrấtđángchúý,nguyênnhânchínhlàbởimứcđộtươngđồngcủachúng.Theokếtquảthuđược,dườngnhưviệchútthuốccóthểđánhthứcmộtdạngkýứccụthểnàođótrongtuổithơcủaconngười-mộtkýứcsốngđộng,chínhxácvàtrànđầycảmxúc.Cóngườinhớlạichuyệncôấytừngthíchmởvícủabàngoạimìnhđếnthếnào,chiếcvímàởđócôsẽbắtgặp“mùithoangthoảngdễchịucủathứthuốcláWinstonrẻtiền,hơidathuộctrộnlẫnvớimùisonmôivàkẹocaosuquế”.Cònngườikháclạinhớmìnhđã“ngồitrênmộtchiếcxehiệuChrysler,tậnhưởngmùivịhỗnhợptuyệtvờigiữalưuhuỳnhvàthuốcláthoảngquatừcửasổkhoanglái,xôngthẳnglênmũi”.Phầnlớnmọingườithườngliêntưởngviệchútthuốcvớicùngmộtthứ:sựtinhtế.Điềunàyđúngvớicảnhữngngườihiệnđangghétcayđắngthuốclá,nhữngngườihiệnchorằnghútthuốclàmộtthóiquenxấuvànguyhiểm.Cũngnhưngônngữcủaphongtràotựsát,ngônngữhútthuốcdườngnhưrấtnhấtquán.Dướiđâylàhaicâutrảlờitrongbảnđiềutra,cảhaiđềumôtảlạinhữngkíứctuổithơ:

Mẹtôihútthuốc,mặcdùbảnthântôirấtghétđiềuđó-tôighétmùikhóithuốc.Nhữngngóntaymẹthondài,đôimôibàđầyđặn,congmềmluôntươitắnmàusonmôi.Vàmỗikhibàhútthuốc,trôngbàthậtduyêndángvàcóvẻgìđóbấtcầnđếnmứcchẳngcógìnghingờvềviệcmộtngàynàođótôicũngsẽhútthuốc.Mẹnghĩnhữngkẻkhônghútthuốclàloạingườikhôngcóchútdũngkhínào.Bàthườngnói:tạorathứmùichoriêngmình,cócáchsuynghĩchoriêngmình,chínhlàviệcdámbộclộđiểmyếuđóởmìnhnhưthếnào.

CôbạnthânSusancủatôimanghaidòngmáuIrelandvàAnh.Kháchẳnchamẹtôi,chamẹSusantrẻtrung,baodungvàrấtphóngkhoáng.Trướcmỗibữatối,họthườngcùngnhauuốngcocktail.ChaSusan,bácSullivantraiđểrâuvàthườngmặcáocổlọ,cònbácSullivangáilạiluônloẹtquẹtđôidépđếmỏng,trangphụcđơngiảnthườnglàgammàuđenchohợpvớimáitócđennhánhcủabác.Mắtbáctrangđiểmrấtđậm,làndahơicháynắng,vàbácluônluôn,phảigầnnhưlàluônluôn,vevẩytrênđôibàntayđượcsơnsửakỹmộtđiếuthuốcdàitưởngnhưcóthểgẫylàmđôi.

Đâylàngônngữchungcủaviệchútthuốc.Nócũngphongphúvàgiàubiểuđạtnhưngônngữchungcủacácvụtựvẫn.Trongđạidịchnàycũngtồntại

Page 170: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nhữngcánhâncóvaitròlàNgườiKíchPhát,NgườiBánHàng,ngườicấpgiấyphép.Cácđốitượngthamgiatrảlờitrongcuộcđiềutracủatôiluônmôtảvềmộtcánhâncụthểnàođóđãđưahọđếnvớithuốclátheochínhxáccùngmộtcáchthứcnhưnhau.

Khitôitầmkhoảng9hay10tuổigìđó,chamẹtôithuêmộtchịgiúpviệcngườiAnh,chịMaggie.Chịấyđếnởvớigiađìnhtôisuốtmộtmùahè.CólẽchịMaggiechỉkhoảngtầm20.ChịấyrấtgợicảmvàluônmặcbikinikhiởbểbơiCampells.Vậynên,Maggienổitiếngvớihàngtácácanhchàng“trồngcâysi”xungquanh.CóngườicònnóimảnháotắmphíatrênluôntuộtrakhiMaggielặnxuốngnước.ÔngCarpenterluônlặnchờsẵnbấtcứkhinàoMaggienhảyxuống.Maggiehayhútthuốccòntôithườngnằnnìchịchotôihútcùng.

ThằngbạntuổitócbachỏmđầutiênhútthuốcmàtôibiếtlàBillyG.Chúngtôichơivớinhautừhồilớpnăm,khinhữngnétkhácbiệtbắtđầuthànhhìnhởthịtrấnnhỏN.Jthuộcvùngngoạiôcủachúngtôi.Billysànhsỏiđếnmứckhótin.Cậuấycũnglàthằngnhócconđầutiênbiếthẹnhòbạngái,hútthuốclá,thuốcphiện,rồiuốngrượumạnhvànghenhạckíchđộng.TôithậmchícònnhớkhihaithằngngồitrêngiườngcủachịBillyởtrêngác,chúngtôiđãcùngnhautáchnhữnghạtthuốcphiệnrakhỏitẩuhútngaytrênbìaalbumGratefulDead-chamẹBillyđãlydị(đâylạilàmộtcáiđầutiênnữacủaBilly),nhưngmẹBillychẳngbaogiờcónhà…Sứcquyếnrũcủathuốcláđốivớitôilạinằmởchínhsựxấuxacủanó,cảmgiácngườilớnmànóđemlại,vàcảcáicáchnóchứngminhtalớnlaođếnthếnào.

NgườicongáiđầutiêntôicònnhớđãhútthuốclàPamP.TôigặpPamkhihaichúngtôihọclớp10.ChúngtôicùngbắtxebuýtđihọctừGreatNeck,L.I.TôicònnhớmìnhđãcóýnghĩrằngbạnấylàngườisànhbậcnhấtvìPamsốngtrongmộtcănhộchungcư(ỞGreatNecklúcđókhôngcónhiềuchungcưlắm).Pamcóvẻgiàhơnrấtnhiềusovớituổi15củachúngtôi.Bạnấyvàtôithườngngồiphíasauxevànhảtừngvòngkhóirangoàicửasổ.Bạnấydạytôicáchhítvào,cáchbuộcmộtchiếcáosơminamvòngquanhthắtlưngsaochothậtcátính,thậtmốtvàcảcáchtôsonmôinữa.Pamcómộtchiếcáokhoácbằngda.Bốbạnấyrấthiếmkhicónhà.

Trênthựctếcórấtnhiềubằngchứnghỗtrợchứngminhchoýkiếnrằng,nhữngngườinghiệnthuốcnặngđềucónétcátínhchunggiốngnhau.HansEysenck,nhàtâmlýhọcrấtnổitiếngngườiAnhlậpluậnrằngnhữngngườinghiệnthuốctrầmtrọngcóthểtáchbiệtvớinhữngngườikhônghútthuốcbằngnhữngnéttínhcáchđơngiản.Theoông,nhữngthànhviênkỳcựu

Page 171: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thuộc“nhómtinhhoa”làngườihướngngoại,thuộcmẫungười:

Rấthòađồngvớixãhội,thíchtiệctùng,cónhiềubạnbè,vàluôncónhucầutròchuyệnvớimọingười…Anhtakhaokhátsựhưngphấn,thíchnắmbắtnhữngcơhội,hànhđộngbồngbộtvàthườnglàmộtcánhânbốcđồng…Anhtathíchdichuyểnvàđộngchânđộngtay,cóxuhướnghiếuthắngvàrấtdễnónggiận;cảmxúccủaanhtakhôngchịubấtkỳsựkìmkẹpchặtchẽnào,vàkhôngphảilúcnàoanhtacũnglàmộtngườicóthểtincậyđược.

DựatrênvôsốcácnghiêncứuđượcthựchiệnkểtừsaucôngtrìnhnghiêncứumangtínhđộtphácủaEysenck,mộtbứctranhtoàncảnhvề“phongtrào”hútthuốcđãdầnthànhhình.Theođó,nhữngngườinghiệnthuốclánặnghammuốntìnhdụcnhiềuhơnhẳnnhữngngườikhônghútthuốc.Họlànhữngngườisớmpháttriểnbảnnăngtìnhdụcvàthườngcónhucầutìnhdụclớnhơn,cũngnhưcósứchútmạnhmẽhơnvớinhữngngườikhácphái.Vínhưởđộtuổi19,chỉcó15%nữsinhviêndatrắngkhônghútthuốctừngquanhệtìnhdụcnhưngtỷlệnàyởnữsinhviêndatrắngcóhútthuốclạilênđếntận55%.VàcũngtheoEysenck,sốliệuthốngkêtừnamsinhviêncũngchokếtquảtươngtự.Nhưngnamgiớilạixếpthứhạngcaohơnhẳntrongbảngdanhsách”chốngđốixãhội”củacácnhàtâmlýhọc:mứcđộhànhvisaitráicủahọcóxuhướngvượttrội,họdễnổiloạnhơnvàcũngngangngạnhhơn.Họthườngđưaranhữngquyếtđịnhtứcthờivàcónhiềunguycơphảiđốimặtvớinguyhiểmhơn.Mộthộgiađìnhcóthànhviênhútthuốcởmứcđộtrungbìnhtiêudùnghơn73%sốlượngcàphê,hơnhaiđếnbalầnsốlượngbiamàmộthộgiađìnhkhôngcóthànhviênnàohútthuốcsửdụng.Điềuthúvịlàởchỗ,cáctínđồcủathuốclácóvẻthànhthậthơnnhữngngườikhônghútthuốckhinóivềbảnthânmình.NhưnhữnggìDavidKroghmôtảtrongluậnánSmoking:ArtificialPassion(Hútthuốc:Niềmđammêgiảtạo),cácnhàtâmlýhọcđãtiếnhànhmộtbàikiểmtramàhọgọilàkiểmtra“nóidối”,trongbàikiểmtrađó,cáccâuphátbiểuhiểnnhiênkhôngthểbácbỏđượcsẽđượcthêmvào-chẳnghạnnhưcâu:“Khôngphảilúcnàotôicũngnóithật”,haycâu:“Cóđôikhitôicũnglạnhnhạtvớivợ/chồngmình”.-vànếungườilàmbàikiểmtratrướcsaunhưmộtphủnhậnnộidungnhữngcâuphátbiểunày,chứngtỏhọlàngườikhôngthànhthật.Khilàmnhữngbàikiểmtradạngnày,nhữngngườihútthuốctrungthựchơnrấtnhiều.Kroghviết:“Cómộtlýthuyếtchorằng,sựthiếutôntrọngkếthợpvớitínhươngbướng,ngangngạnhcóthừakhiếnnhữngconngườinàytrởnênkháthờơtrướcnhữnggìngườikhácnghĩvềhọ”.

Tấtnhiên,cáchnghĩnàykhôngthểápdụngvớitấtcảnhữngngườihútthuốc.Nhưngkhiđưaranhữngdựđoánchung,mangtínhbaoquátvềhành

Page 172: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

vihútthuốc,mứcđộxácthựccủanókhácao,vàcánhânnàocànghútnhiềuthuốc,khảnăngkhớpvớimôtảtrêncàngcao.TheoKrogh:“Trêntinhthầnkhoahọc,tôisẽmờiđộcgiảminhchứng(mốiliênhệtínhcáchởnhữngngườihayhútthuốclá)bằngcáchcùngthựchiệnphépthửdướiđây:Bạnhãylênlịchđiđếntụđiểmvuichơi,giảitrímộtbênlàcủamộtdiễnviên,mộtcasĩhátnhạcrock,mộtthợlàmtócvàmộtbênlàtụđiểmcủamộtkỹsưxâydựng,mộtanhthợđiệnhaymộtchuyêngialậptrìnhmáytính,rồisauđóquansátxemởđóngườitahútthuốcnhiềunhưthếnào.Nếuphépthửcủabạngầngiốngvớithínghiệmcủatôi,sựkhácbiệtquảsẽrấtấntượng”.

Dướiđâycũnglàmộttrongnhữngcâutrảlờichocâuhỏitrongphiếuđiềutracủatôi.Hãycùngxemliệucócònkiểutínhcáchhướngngoạinàođượcthểhiệnrõrànghơnnhưthếnàykhông!

Khitôicònbé,ônglàngườiduynhấtởgầntôihútthuốc.Ônglàmộtngườirấtvĩđại,làngườihùngkhisửdụngcácxảothuật.ÔngdicưsangBaLantừkhimớichỉlàmộtcậubé,vàlàmthợlắpkínhtronggầnsuốtcuộcđời.Mẹtôithườngthíchkểlạicâuchuyệnkhilầnđầumẹđượccùngngồiăntốivớiông,lúcấymẹđãnghĩ,bấtcứlúcnàoôngcũngcóthểgiậttungkhăntrảibànmàkhônggâyrabấtcứxáotrộnnàotrênbànănchỉđểgiúpmọingườicảmthấyvuivẻ,thoảimái.

Tôichorằngngườitađãkhôngnóiquákhinhắcđếnvaitròquantrọngcủatínhcáchnhữngngườihútthuốc.Nếugộptấtcảcácnétđặctrưng-nhưtínhngangngạnh,bảnnăngtìnhdụcsớmpháttriển,tínhtrungthực,bốcđồng,bàngquanvớiýkiếncủangườikhácvềmình,vànỗikhaokhátkhámphá,tìmkiếmởnhữngngườicóxuthếhướngngoạilạivớinhau,tasẽđưarađượcmộtđịnhnghĩagầnnhưhoànhảovềmẫungườicósứchấpdẫnvớinhiềuthanhthiếuniênđộtuổimớilớn.Maggiechịgiúpviệc,côbạnPamP.cùngđitrênxebus,vàBillyG.vớiđĩahátGratefulDead,tấtcảđềulànhữngngườivôcùngsànhđiệu.Nhưngkhôngphảihútthuốckhiếnhọtrởnênsànhđiệumàchínhvìsànhđiệunênhọmớihútthuốc.Nhữngnéttínhcáchrấtđặctrưngnhưnổiloạn,bốcđồng,ưamạohiểm,phớtđờitrướcýkiếncủangườikhácvàsựtrưởngthànhsớmgiúphọtrởnênđặcbiệtcósứchútvớibạnbèđồngtranglứacũngdẫnđếnviệcgầnnhưchắcchắnhọsẽbịcámdỗbởimộtcáchthểhiệnsựnổidậy,bốcđồng,ưamạohiểm,phớtđời,...rấttiêubiểucholứatuổinày:hútthuốc.Điềunàytưởngchừngnhưđơngiảnnhưnglạicựckỳcầnthiếtđểhiểuđượclýdotạisaocáccuộcđấutranhchốnglạinạnhútthuốclạithấtbạithảmhạiđếnnhưvậy.Trongsuốtmộtthậpkỷqua,cácphongtràochốnghútthuốcrasứcngăncảncáchãngsảnxuấtthuốclákhôngđượcđánhđồnghútthuốcvớinhữnggìsànhđiệuvà

Page 173: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

ấntượng,tiêutốnkhôngbiếtbaonhiêutỷđôlangânsáchnhànướcđểcốthuyếtphụcthanhthiếuniênrằnghútthuốclákhôngphảilàcáchđánhbóngbảnthân.Nhưngcáchlàmđóđãkhôngđánhtrúngvấnđề.Hútthuốckhôngbaogiờcóthểgiúpchúngtatrởnênsànhđiệuhơnđược.Chỉcónhữngngườihútthuốclàngườisànhđiệu.Nhưvậy,nhờảnhhưởnghếtsứclạkỳtừnhữngngườinhưPamP.,BillyG.,Maggievàcáccánhâncóvaitròtươngtự,nhữngngườiđóngvaicủamộtR.,mộtTomGauvàmộtGaetanDugas,nạnhútthuốcđãkhởipháttheođúngnhưcáchthứckhởiphátcủanạntựtửởMicronesia,củađạidịchtruyềnkhẩu,vàđạidịchAIDS.Cũngnhưcácđạidịchkia,trongđạidịchhútthuốcluôntồntạimộtnhómrấtnhỏ-baogồmsốítthànhviênđượcchọn-phảichịutráchnhiệmvìđãđẩyđạidịchbùngphátmạnhhơn.

4.

NạnhútthuốcởlứatuổithanhthiếuniênkhôngchỉminhhọachoQuyLuậtThiểuSốmàcònlàmộtvídụrấthayvềYếuTốKếtDính.Nóichocùng,tìnhtrạngcómộtsốlượngrấtlớnthanhthiếuniênthửhútthuốcdosựlôikéo,hoặcảnhhưởngtừbạnbèkhôngphảilúcnàocũngđángsợ.Vấnđềhaynóicáchkhácyếutốđãbiếnhútthuốctrởthànhkẻthùnguyhiểmnhấtchosứckhỏeconngườilàởchỗphầnlớnsốthanhthiếuniênkểtrêncuốicùngvẫntiếptụcthửhútthuốcchođếnkhinghiệnhẳn.Đốivớimộtsốngười,cảmgiáckhihútthuốc,đángnhớvàấntượngđếnmứchọkhôngthểdứtrađược.Thóiquenđóănsâuvàocuộcsốngcủahọ.

Sẽrấtquantrọngnếuchúngtaphânbiệtđượctínhdễlâytruyềncảmhứngvớitínhkếtdínhbởihaikháiniệmnàytuântheonhữngmẫuhếtsứckhácnhauvàcũngmởranhữngchiếnthuậtxửlýkhácnhau.LoisWeisberglàmộtphụnữdễlâytruyềncảmhứngvàsuynghĩsangngườikhác.Bàquenbiếtnhiềungườivàthuộcvềnhiềugiớiđếnmứcbàcóthểrấtnhanhvàbấtngờtruyềnđimộtmẩuthôngtin,mộtýtưởngtheongànvạncáchkhácnhau.Trongkhiđó,LesterWundermanvàngườixâydựngchươngtrìnhBlue’sClueslạilànhữngchuyêngiatrongnghệthuậtkếtdính:Họlànhữngngườicótàinăngthiênbẩmtrongviệctạoranhữngthôngđiệpdễnhớvàcókhảnăngthayđổihànhviconngười.Nóirộnghơn,tínhdễlâytruyềncảmhứnglàmộtđặcđiểmcủangườitruyềnthôngđiệpcòntínhkếtdínhvềcơbảnlạilàđặctínhcủathôngđiệp.

Cáckháiniệmnàytrongnạnhútthuốccũngkhôngcógìkhácbiệt.VấnđềtiêmnhiễmthóiquenhútthuốccủatrẻvịthànhniênphụthuộcvàoliệuđứatrẻđócótiếpxúcvớimộtNgườiBánHàng,tứcngườicấpgiấyphépchonó

Page 174: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thựchiệnhànhvithiếulànhmạnhhaykhông.Nhưngvấnđềđứatrẻđócóđủniềmđammêthuốcláđểtiếptụcdùngchúnglạiphụthuộcvàocáctiêuchuẩnrấtkhácnhau.ChẳnghạnnhưtrongmộtnghiêncứugầnđâycủatrườngĐạihọcMichigan,rấtđôngngườiđãđượchỏivềcảmgiáccủahọkhihútđiếuthuốcđầutiên.OvidePomerleau,mộtnhànghiêncứucủađềtàinàychobiết:“Chúngtôinhậnthấyđốivớihầuhếtmọingười,cảmgiácđầutiênvớithuốclálàcáigìđókhôngmấythiệncảm.Điểmkhácnhaugiữanhữngngườitrởthànhngườinghiệnthuốcvớinhữngngườikhôngbaogiờhútlạilàởchỗ:nhữngngườisẽtrởthànhtínđồcủathuốclátìmđượcniềmvuithíchnàođótừcảmgiácnày-kiểunhưcảmgiácphấnchấnhaycảmgiácđêmê,saysaycựckỳdễchịu”.Kếtquảcủanghiêncứuquảthựcrấtấntượng.Chỉcókhoảng1/4sốngườithửhútthuốclámộtvàilầnrồisauđókhôngbaogiờhútlạimớicócảmgiácdễchịu“lânglâng”từđiếuthuốcđầutiên.Sốngườicócảmgiácphấnchấnởnhữngngườitừnghútthuốc(tứcnhữngngườiđãhútthuốcmộtthờigianrồisauđócốtìmcáchbỏ)là1/3.Cònvớinhữngngườinghiệnthuốclánhẹ,chỉcókhoảng1/2nhớrõcảmgiáckhihútđiếuthuốcđầutiên.Nhưngcóđến78%nhữngngườinghiệnthuốcnặngvẫnnhớnhưincảmgiácphấnchấntuyệtvờikhihútnhữnghơiđầucủađiếuthuốc.Nhưvậy,vấnđềhànhvihútthuốccuốicùngsẽkếtdínhnhưthếnàođốivớitừngcánhânđơnlẻlạiphụthuộcrấtlớnvàophảnứngcụthểbanđầucủatừngngườivớichấtnicotin.

Đâylàmộtđiểmrấtquantrọngvàcũnglàđiểmthườngbịbỏquêntrongcácbàihùngbiệnđầynhiệthuyếtcủacáccuộcđấutranhchốnglạinạnhútthuốc.Cáchãngsảnxuấtthuốcláđãbịbêurếuhàngnămtrờidophủnhậnnicotinlàchấtgâynghiện.Tấtnhiên,quanđiểmđóthậtlàlốbịch.Songquanđiểmđốingượccủacácnhàhùngbiệntrongphongtràochốnghútthuốcchorằngnicotinrấttànbạo,cóthểbiếntấtcảnhữngngườitiếpxúcvớinóthànhnôlệcũngngớngẩnkhôngkém.Trongsốnhữngtrẻvịthànhniênthửhútthuốclá,chỉcó1/3vẫntiếptụcthườngxuyênhútthuốc.Nicotinlàchấtrấtdễgâynghiện,nhưngnóchỉgâynghiệnđốivớimộtsốngườivàvàomộtgiaiđoạnthờigiannàođó.Quantrọnghơnlà,ngaycảởnhữngngườihútthuốcthườngxuyên,mứcđộkếtdínhtrongthóiquencủahọcũngcósựkhácbiệtrấtlớn.Trướcđâycácchuyêngiavềthuốcláthườngchorằngcóđến90tới95%nhữngngườihútthuốclàngườithườngxuyênhútthuốc.Nhưngcáchđâymộtvàinăm,cáccâuhỏiliênquanđếnvấnđềnàytrongcuộcđiềutrasứckhỏetrêncảnướccủaliênbangđãđượccụthểhóahơn.Vàcácnhànghiêncứuđãrấtngạcnhiênkhipháthiệnrarằngcóđến1/5sốngườihútthuốckhônghútthuốchàngngày.Haynóicáchkhác,cóhàngtriệungườiMỹhútthuốcđiềuđộvàkhôngbịnghiện-vớinhữngngườinày,hútthuốclàthóiquendễlâylannhưnglạikhôngcótínhkếtdính.

Page 175: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Trongvàinămgầnđây,nhữngchipper,“ngườihútthuốckhôngthườngxuyên”,đãđượcnghiêncứukỹtrongrấtnhiềucôngtrìnhnghiêncứudogiảngviêntâmlýhọcSaulShiffmancủaĐạihọcPittsburghthựchiện.Shiffmanđịnhnghĩa:mộtngườihútthuốckhôngthườngxuyênlàngườihútkhôngquánămđiếumỗingày,nhưngmỗituầnhútítnhấtbốnngày.Dướiđâylàghichépcủaông:

Mỗingàynhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyênlạicómộtkiểuhútthuốckhácnhau,vàhọcócảnhữngngàykiêngkhemkhônghútthuốc.Theonhữnggìhọkểlại,họkhônggặpphảikhókhănlớnnàokhikiêngthuốcvàgầnnhưkhôngcóbấtkỳmộttriệuchứngthườngthấynàokhingừnghútthuốc…Khônggiốngnhưnhữngngườithườngxuyênhútthuốc-nhữngngườiphảihútngaykhivừamớithứcgiấcđểcungcấpthêmlượngnicotinchocơthể,bùlạilượngđãbịtiêuhaosuốtcảđêm,ngườikhôngthườngxuyênhútthuốccóthểlàmviệchànggiờliềntrướckhihútđiếuthuốcđầutiêntrongngày.Nóitómlại,tấtcảcácchỉbáođượckiểmtrađềuchothấyngườihútthuốckhôngthườngxuyênkhôngnghiệnnicotinvàcáchhọhútthuốckhôngphảilàdovấnđềkiêngkhemhaykhôngkiêngkhemgâyra.

TheoShiffman,nhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyêngiốngnhưnhữngngườiuốngrượuxãgiao.Họlànhữngngườibiếtđiềuchỉnhthóiquencủamình.Ôngviết:

Hầuhếtnhữngngườinàychưabaogiờnghiệnthuốclánặng.Tôithườngnghĩđếnhọnhưnhữngngườicómứcđộpháttriểnchậm.Tấtcảnhữngngườinghiệnthuốc,banđầu,đềulànhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyên,nhưngrồichuyểncànglúccàngnhanhtheohướnghútphụthuộc.Khichúngtôithuthậpdữliệuvềthờigianđầukhihútthuốc,nhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyênrấtgiốngvớinhữngngườiởgiaiđoạnđầunày.Sựkhácbiệtlàởchỗ,theothờigian,nhữngngườinghiệnnặngsẽcàngngàycàngnghiệnnặnghơntrongkhinhómngườihútthuốckhôngthườngxuyênvẫngiữnguyênvịtrícũ.

Vậyđiềugìtạonênsựkhácbiệtgiữangườihútthuốckhôngthườngxuyênvàngườinghiệnthuốc?Câutrảlờicólẽlàdoyếutốgen.Gầnđây,AllanCollinscủaĐạihọcColoradođãtiếnhànhnghiêncứumộtsốnhómgồmcácgiốngchuộtkhácnhauvàtiêmmộtlượngnicotintăngđềuđặnvàocơthểmỗicon.Thường,khilượngnicotintiêmvàođãđếnmứcđộgâyđộcchomộtconchuột(nicotinlàmộtchấtđộc),conchuộtđósẽbịlêncơnngậpmáu:đuôicứngđờ,nóbắtđầuchạyđiêncuồngtronglồng,đầugiật,bắtđầucắn,vàcuốicùngnólậtngửangườimìnhlên.Collinmuốntìmhiểuxemliệu

Page 176: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

cácgiốngchuộtkhácnhaucóthểdunghòavớinhữnglượngnicotinkhácnhauhaykhông.Vàcâutrảlờichắcchắnlàcó.Giốngchuộtcóthểchịuđượclượngnicotinlớnnhấtlàgiốngcóthểdunghòalượngnicotinnhiềugấphaiđếnbalầnlượngnicotinkhiếnmộtgiốngchuộtdễbịlêncơncogiậtnhất.Collinschobiết“Ngưỡngtươngtựcũngxảyrakhitôilàmthínghiệmvớiđồuốngcócồn”.Trongthínghiệmnày,ôngvẫnnhốtcácconchuộtlạivàchothêmvàolồnghaichai:mộtchaiđổđầynướcđườngsaccarin,cònchaikialànướcđườngsaccarinphavớinicotin.Lầnnày,Collinsmuốntìmhiểuxemliệucómốiliênhệnàogiữakhảnăngchịunicotincủamỗigiốngvớilượngnicotinmànócóthểdễdànghấpthụ.Lạimộtlầnnữacâutrảlờilàcó.Trênthựctế,mốitươngquannàygầnnhưhoànhảo.Khảnăngchịunicotincủagiốngchuộtcànglớn,sốnướcđựngtrongchaichứanicotinchúnguốngcàngnhiều.TheoCollins,trongnãochuộtcónhữngloạigenkiểmsoátđượcdiễnbiếnxửlýnicotin-tứclà,nhữngloạigennàycóthểđiềuchỉnhmứcđộgâyđộccủanicotinđốivớicơthểchuột,mứcđộhưngphấnvàloạicảmgiácphấnchấndonicotintạora.Dovậy,cócácgenởmộtsốgiốngchuộtcóthểdunghòarấttốtlượngnicotinđượcbơmvào,vàtạoracảmgiáchưngphấnnhấttừlượngnicotinđấy,trongkhicómộtsốgiốngkháclạiphảnứngvớinicotinnhưphảnứngvớichấtđộc.

Rõràng,cơthểconngườikhônggiốngnhưcơthểcủachuột,vàviệcuốngmộtchaitronglồngcũngkhônggiốngvớiviệctachâmmộtđiếuMalborođểhút.Nhưngngaycảkhimốitươngquangiữanhữnggìdiễnratrongnãochuộtvớinhữnggìdiễnratrongnãongườirấtnhỏ,cáckếtquảnàydườngnhưcũngcógiátrịtươngđươngvớinghiêncứucủaPomerleau.Nhómngườikhôngcảmnhậnđượccảmgiácphấnchấnởđiếuthuốcđầutiênvànhómngườichorằngcảmgiáckhihútthuốcthậtkinhkhủngđếnmứckhôngbaogiờmuốnthửhútlạinữacólẽđềulànhữngngườihếtsứcnhạycảmvớinicotin,họkhôngcókhảnăngdunghòalượngnicotindùlànhỏnhất.Trongcơthểnhómngườihútthuốckhôngthườngxuyêncólẽcóloạigenkhiếnngườihútcócảmgiácdễchịutừnicotinnhưnglạikhôngcóloạigendunghòanhữnglượngnicotinlớn.Trongkhiđó,cơthểcủanhữngngườinghiệnthuốcnặnglạicócảhailoạigentrên.Songkếtquảtừhaithínghiệmtrênkhôngcónghĩa,cácgenlànguyênnhânduynhấtdẫnđếnviệchútthuốcnhiềuhayítởngười.Vìnicotinvẫnđượcnhiềungườibiếtđếnnhưmộtphươngthuốcgiảmbuồnchánvàcăngthẳngnênnhữngngườicótâmtrạngkhôngvuihoặcđangbịcăngthẳngsẽluônhútnhiềuthuốchơnsovớinhữngngườikhôngởtrongtìnhtrạngđó.Rõràngyếutốkhiếnthóiquenhútthuốctrởnênkếtdínhhoàntoànkhácvớinhữngyếutốtạonêntínhdễlâylanởnó.NếutìmkiếmcácĐiểmBùngPháttrongcuộcđấutranhchốnglạinạnhútthuốc,chúngtacầnphảiquyếtđịnhxemchúngtasẽthànhcôngnhấtkhi

Page 177: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tấncôngvàomặtnàocủađạidịch.Liệuchúngtacónêntìmcáchhạnchếtínhlâylancủathóiquenhútthuốc,ngănNgườiBánHàngpháttánvirushútthuốcđixa?Haytốthơnchúngtanêncốhạnchếđộkếtdínhcủathóiquennày,tìmkiếmcácbiệnphápbiếnnhữngngườinghiệnthuốcthànhnhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyên?

5.

Trướctiênchúngtahãycùngnhaugiảiquyếtvấnđềlâylan.Đểngănsựpháttánmạnhcủanạnhútthuốc,chúngtacóthểápdụnghaichiếnthuậtsau:Chiếnthuậtthứnhấtlàngănkhôngchonhững“ngườicấpphép”-nhưMaggievàBillyG.-hútthuốc.Đâylàbiệnphápkhóthànhcôngnhấtbởihầunhưkhôngcókhảnăngnhữngthanhniênsốngrấtđộclập,trưởngthànhsớmvàthíchnổiloạnnàychịutuântheonhữnglờikhuyênhợplývềsứckhỏe.Chiếnthuậtthứhailàthuyếtphụcnhữngaiđangtrôngchờ“giấyphéphànhđộng”ởcáccánhânnhưMaggievàBillyG.nêndựavàocácnguồnkhácđểtìmhiểuxemcầnphảilàmgìđểtrởnênsànhđiệuhơn,chẳnghạnnhưtrongtrườnghợpnàycácemnênnhờngườilớnchỉdẫncho.

Tuynhiên,việcthựchiệnbiệnphápnàykhônghềđơngiản.Trênthựctế,thậmchíbiệnphápnàycòngâynhiềukhókhănhơnbiệnphápthứnhấtbởilýdorấtđơngiản:cácvịphụhuynhkhôngcóđượckiểuảnhhưởngnàylênconemmình.

Rõràng,điềunàythậtkhótinbởicácbậcchamẹluônlànhữngngườicórấtnhiềuýtưởngtrongviệchìnhthànhnhâncáchvàhànhvichoconcái.SongtheonhữnggìJudithHarrisđãlậpluậnsắcbéntrongcuốnsáchNurtureAssumptionviếtnăm1998,nhữngbằngchứngchứngminhtínhđúngđắncủaniềmtinnàythiếutrầmtrọng.Bâygiờ,chúngtahãycùngxemxétkếtquảnỗlựccủacácchuyêngiatâmlýhọctrongsuốtnhiềunămtrờikhikiểmtra,xácđịnhtầmảnhhưởngcủacácbậcchamẹđốivớiconcáicủahọ.Đúnglàconcáiditruyềngencủachamẹ,vàgenđóngmộtvaitròrấtlớnđểxácđịnhchúngtalàngườinhưthếnào.Trongnhữngnămđầu,chamẹcóthểchocontìnhyêuthươngtrìumến;nhưngcũngcóthểtướcđicủaconnguồnnuôidưỡngtìnhcảmbanđầu,vànhưthếngườiconsẽphảichịunhữngxâmhạikhôngthểbùđắpnổi.Chamẹcũngchoconthứcăn,choconmộtmáinhà,choconsựbảovệvànhữngthứthiếtyếucủacuộcsốnghằngngàyđểbảođảmrằngconđượcsốngantoàn,khỏemạnhvàhạnhphúc.Đâylàđiềucóthểhiểuđược.Nhưngliệusẽcókhácbiệtnàotớiquátrìnhhìnhthànhnhâncáchcontrẻkhichúngtalàmộtôngbốhoặcbàmẹhaylolắng,căngthẳngvàkhôngcóchútkinhnghiệmchămsócconnàovớikhichúngta

Page 178: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

làmộtvịphụhuynhluônchủđộngnắmquyềnquyếtđịnhvàrấtthạocácvấnđềvềchămsóctrẻem?Liệuchúngtacóthểsinhranhữngđứaconhamhọchỏikhichấtquanhnhàmìnhmộtnúisách?Liệusẽcótácđộngnàoảnhhưởngtớinhâncáchcủađứatrẻnếuchúngtachỉchămsócconhaigiờchứkhôngphảitámgiờmỗingày?Haynóikhácđi,liệumộtmôitrườngxãhộicụthểmàchúngtatạoratronggiađìnhcógâyrakhácbiệtthựcsựnàotớiquátrìnhtrưởngthànhcủađứatrẻhaykhông?Trongmộtloạtcácnghiêncứuquymôlớnvàmụcđíchrõràngvềcáccặpsongsinh-đặcbiệtlànhữngcặpsongsinhsinhrời,đượcnuôidưỡngtáchbiệt-cácnhàditruyềnhọcđãchỉrarằngnhữngnétđặctrưngvềtínhcáchgiúpnhậndiệnconngườicủachúngta-nhưsựthânthiện,hướngngoại,haylolắng,bồnchồn,cởimở,v.v…-mộtnửalàdogenquyếtđịnh,mộtnửalàdomôitrườngsốngquyếtđịnh.Từđó,dẫnđếngiảđịnhrằngmôitrườngtạorasựkhácbiệtlớntrongcuộcsốngcủachúngtachínhlàmôitrườnggiađình.Tuynhiênvấnđềlàởchỗbấtcứkhinàobắtđầutìmkiếmcáctácđộngcủaquátrìnhnuôidưỡng,cácnhàtâmlýlạikhôngthuđượcgì.

MộttrongnhữngnghiêncứucóquymôlớnnhấtvàchitiếtnhấtvềkiểutácđộngnàylàColoradoAdoptionProject.Giữanhữngnăm1970,mộtnhómcácnhànghiêncứucủatrườngĐạihọcColoradodoRobertPlomin,mộttrongnhữngnhàditruyềnhọcnghiêncứuvềhànhviconngườinổitiếngthếgiới,làmtrưởngnhómđãmời245phụnữđangmangthai,cóýđịnhchoconnuôi,sốngởvùngDenverthamgianghiêncứunày.Saukhinhữngphụnữnàysinhxong,đứatrẻsẽđượcđưađếngiađìnhmới.Vàđềuđặn,sẽcómộtbộcácbàikiểmtratínhcáchcũngnhưtríthôngminhtrongsuốtthờigianđứatrẻcònbévàkiểubàikiểmtratươngtựcũngđượcápdụngđốivớicácbậcchamẹnuôi.Đểtiệnchoviệcsosánh,nhómnghiêncứucũngtiếnhànhhaibàikiểmtratươngtựđốivới245cặpbốmẹkhácvànhữngđứacondochínhhọsinhra.Ởnhómdùnglàmđốitượngsosánhnày,kếtquảthuđượckhôngngoàidựđoán.Vềnhữngkhíacạnhnhưmứcđộthôngminhvàkiểutínhcáchbấtkỳ,khôngcósựkhácbiệtlớnnàogiữabốmẹvàconđẻ.Songởnhữngđứatrẻđượcnhậnnuôi,kếtquảthuđượchoàntoànkhác.Cácemkhôngcóbấtkỳđiểmgìchungvớibốmẹnuôicủamình:sựtươngđồngtrongtínhcáchvàtrítuệcủacácemvớinhữngngườiđãnuôicácemkhônlớn,chocácemăn,chocácemmặc,đọcsáchchocácemnghe,dạychocácemđiềuhaylẽphảivàyêuthươngcácemtrongsuốt16nămcũngkhônghơnsựtươngđồngđóởcácemvớihaingườilớnngẫunhiên,chọntrênđường.

Cólẽbạnsẽchorằngkếtquảnàycógìhơikhácthường.Hầuhếtchúngtavẫntinrằngsởdĩchúngtagiốngchamẹlàbởihaiyếutốkếthợp:thứnhất

Page 179: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

làdogen,thứhai,vàcũnglàyếutốquantrọnghơn,làdochamẹđãnuôidưỡngchúngta-haynóicáchkhác,chúngtagiốngchamẹlàvìchamẹđãnuôidạychúngtatheohìnhảnhcủachínhhọ.Nhưngnếuđiềuđóđúng,nếuviệcnuôidưỡngcóảnhhưởngnhiềuđếnnhưthếvớichúngta,vậythìtạisaonhữngđứaconnuôilạikhônggiốngchútnàovớibốmẹnuôicủamình?Tuynhiên,khôngvìthếcôngtrìnhnghiêncứucủatrườngĐạihọcColoradomàchorằnggengiảithíchtấtcảmọithứcònmôitrườngkhôngđóngvaitrògì.Ngượclại,tấtcảcáckếtquảtìmđượctrongcôngtrìnhnàyđềuchothấymôitrườngbênngoàicũngđóngvaiquantrọngnhư,nếukhôngmuốnnóilàhơn,yếutốditruyềntrongquátrìnhhìnhthànhnhâncáchvàtrithứcởconngười.Nókhẳngđịnhdùmôitrườngbênngoàicótácđộngnhưthếnàođếnconngười,tácđộngđócũngkhôngliênquannhiềuvàchịurấtítảnhhưởngtừbốmẹ.Trênthựctế,còncómộtyếutốkháccóliênquanđếnkiểutácđộngnày,vàtheolậpluậncủaJudithHarris,yếutốđólàảnhhưởngđồngcấp-tứcnhữngảnhhưởng,tácđộngtừbạnbè.

Harrisđãđặtracâuhỏi:Tạisaogiọngnóicủanhữngđứatrẻmớinhậpcưlạigầnnhưkhôngbịphagiọngcủabốmẹ?Vàlàmsaonhữngđứatrẻbốmẹbịkhiếmthínhcóthểhọcnóitốtvànhanhnhưnhữngđứatrẻvẫnđượcbốmẹnóichuyệnhàngngàytừlúcchúngsinhra?Vàcâutrảlờisẽluônlà:cáchsửdụngngônngữlàmộtkỹnăngthuđượctừhaiphía-nhưthếcónghĩalànhữnggìmộtđứatrẻthunhậnđượctừnhữngđứatrẻkháccũngquantrọnghoặcthậmchícòncóthểquantrọnghơnnhữnggìđứatrẻđóhọcđượctronggiađình.TheoHarris,ởtầmkháiquátcaohơn,thựctếnàyvẫnđúng,haynóicáchkhácnhữngảnhhưởngmôitrườnggiúpđứatrẻtrởthànhngườinhưbảnthânnóđangtồntại-tứcảnhhưởnghìnhthànhnêntínhcáchvànhâncáchởđứatrẻ-đềuxuấtpháttừnhómbạnđồngtranglứa.

Nhưvậy,lúcnày,tahoàntoàncóthểhiểuđượctạisaochủđềnàyđãkhuấyđộngtoànbộbáogiớitrongsuốtthờigianqua.Đồngthờicáccuộctranhluậnchínhthốngvềlĩnhvựccũngnhưmứcđộứngdụngcủathựctếnàycũngđãnổra.Songchưamộtainghĩđếnkhảnăngcómốiliênquannàođógiữanhữngảnhhưởngđồngcấpvàvấnđềhútthuốcởlứatuổivịthànhniên.Nguycơhútthuốccủanhữngđứatrẻlàconcủangườinghiệnthuốccaohơngấphailầnnguycơhútthuốcởnhữngđứatrẻsốngtronggiađìnhbốmẹkhônghútthuốc.Đấylàđiềumàrấtnhiềungườibiếtđến.SongtheochuỗilậpluậncủaHarris,điềuđókhôngcónghĩalàcácbậcchamẹthườngxuyênhútthuốctrongmôitrườngsốngquanhđứatrẻlạitrởthànhtấmgươngchođứatrẻhọctheo,màđơngiảnlà,nhữngđứatrẻsinhratrongmộtgiađìnhcóbốmẹhútthuốcsẽđượcthừahưởngloạigenkhiếnchúngdễnghiệnnicotinhơn.Quảthực,cácnghiêncứuvềtrẻemđượcnhậnlàmconnuôiđãcho

Page 180: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thấykhảnăngtrởthànhngườinghiệnthuốccủanhữngđứatrẻcóbốmẹnuôilàngườihútthuốckhôngcaohơnnhữngđứatrẻsốngtrongmộtngôinhàkhôngkhóithuốc.TrongcuốnsáchTheLimitsofFamilyInfluence(Giớihạncủanhữngtácđộngtừgiađình)viếtnăm1994,tómlượclạicácnghiêncứuvềvấnđềnày,DavidRoweđãviết:“Vềcơbản,nhữngảnhhưởngởcácmôitrườngnuôidạykhácnhau(chẳnghạnnhưchamẹcóhútthuốchaykhông,hútởnhàhaychỉhútởnơikhác)khôngcótácđộnggìtớigiaiđoạntrưởngthànhcủađứatrẻ.Chamẹchỉcóvaitròthụđộngtrongquátrìnhnày-họchỉtruyềnlạichoconmìnhkiểugencóliênquanđếnkhảnăngnghiệnthuốcchứkhôngcótácđộngnàovềmặtxãhộilênđứacon”.

ĐốivớiRowevàHarris,quátrìnhtrẻvịthànhniênbịtiêmnhiễmthóiquenhútthuốchoàntoànlàdoảnhhưởngtừnhómbạnđồngtranglứa.Quátrìnhđókhôngliênquanđếnviệcbắtchướchànhđộngngườilớn,vàđâychínhlàlýdogiảithíchtạisaosốtrẻvịthànhniênhútthuốctănglêntrongkhisốngườilớnhútthuốcgiảmđi.Hiệntượnghútthuốcởlứatuổinàylàdocácemđangởđộtuổimớilớn,docácemthườngxuyêntraođổi,chiasẻnhữngkinhnghiệmtìnhcảm,nhữngcáchbiểuđạtngônngữvànhữngtônchỉcủalứatuổimình-nhữngđiềumàngườingoàicuộcsẽkhôngthểtiếpthuđượcvàcholàvôlýnhưphongtràotựtửcủalứatuốimớilớnởMicronesia.Nhưvậy,trongtrườnghợpnày,làmsaochúngtacóthểtrôngchờvàotácđộngcủasựcanthiệptừphíangườilớnđốivớinhữngđứatrẻ?

Harriskếtluận:“Nóivớibọntrẻvềnhữngnguycơdothuốclágâyravớisứckhỏe-Rằngthuốclásẽkhiếncácemgiàđi!Rằngthuốclásẽkhiếncácemyếuhơn!Rằngthuốclásẽkhiếncácemchết!-làvôích.Đóchỉlàkhẩuhiệutuyêntruyềnđốivớingườilớn,lànhữnglýlẽđểdànhnóivớingườilớn.Chínhbởingườilớnkhôngtánthànhviệchútthuốc-bởicógìđónguyhiểmvàkhôngmấytốtđẹpvềthóiquennàynênbọntrẻmuốnthựchiệnbằngđược,muốnhútbằngđược”.

6.

CốgắngngăncảnnhữngnỗlựccủaNgườiBánHàng-cốgắngcanthiệpvàothếgiớibêntrongcủalớpthanhthiếuniên-dườngnhưkhôngphảilàmộtbiệnphápđặcbiệthiệuquảchốnglạinạnhútthuốc.Vậycòncácbiệnphápgiảiquyếtvấnđềtínhkếtdínhcủathóiquenhútthuốcthìsao?Cóthểnói,đâylàmộtcuộctìmkiếmĐiểmBùngPháttheohướnghoàntoànkhác.Nhưtôiđãnóiởphầntrước,chúngtaluônchorằngmộttrongnhữnglýdokhiếnmộtsốngườihútthửkhôngbaogiờhútlạicònmộtsốkháclạitrởthànhconnghiệnsuốtđờilàdomứcchịuđựngnicotinbẩmsinhởmỗi

Page 181: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

ngườirấtkhácnhau.Trongmộtthếgiớihoànhảo,chúngtasẽkêchonhữngngườinghiệnthuốcnặngmộtđơnthuốclàmgiảmngưỡngchịuđựngnày,chẳnghạnnhưgiảmxuốngbằngmứccủanhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyên.Đólàcáchtuyệtvờiđểtáchbỏhẳntínhkếtdínhtrongthóiquenhútthuốc.Nhưngđángtiếc,chúngtalạikhôngbiếtphảithựchiệnđiềuđóbằngcáchnào.Nhữnggìchúngtathựcsựcómớichỉlàmiếngđắpnicotin,cócôngdụngcungcấpmộtlượngnicotinthấpvàổnđịnhsaochongườinghiệnsẽkhôngphảiđốimặtvớinhữngnguycơdothuốclágâyrakhihútthuốc.Đâylàbiệnphápchốngkếtdínhđãcứuđượchàngtriệungườihútthuốctrongthờigianvừaqua.Nhưngrõràngmiếngđắpnàycònxamớichođượcnhữngkếtquảlýtưởng.Đốivớingườinghiện,cáchhútđemlạinhiềuhưngphấnnhấtlà“hit”-tứclàcáchhútnhanhmộtliềucao,cótácdụngkíchthíchcaođộcácgiácquan.Chẳnghạnnhưnhữngngườidùngheroinkhôngtiêmtừnggiọtheroinmộtvàotĩnhmạchmàchíchhai,bahoặcbốnlầnmộtngày,mỗilầnlạichíchmộtliềucao.Ởmứcđộíthơn,nhữngngườihútthuốccũngthựchiệnđúngnhưthế.Họrítmộthơimạnhvàđộtngột,rồidừnglại,rồilạitiếptụcmộthơinữa.Trongkhiđó,miếngđắpnicotinkialạichỉcóthểcholiềuổnđịnhtrongthờigianlàmộtngày,vànhưthếquátrìnhhấpthụnicotinsẽnhàmchánđirấtnhiều.Dườngnhư,biệnphápdùngmiếngđắpkhôngthểđitớiĐiểmBùngPháttrongcuộcđấutranhchốnglạinạnhútthuốccũngnhưloạisữalắcSlimFastkhôngthểlàĐiểmBùngPháttrongphongtràochốngbéophì.Vậyliệucócònứngcửviênnàosánggiáhơnkhông?

Theotôi,còncóhaibiệnphápnữa.Biệnphápthứnhấtcóthểtìmthấytrongmốiliênquangiữathóiquenhútthuốcvàbệnhtrầmcảm,mốiliênhệnàymớichỉđượcpháthiệngầnđây.Năm1986,mộtnghiêncứuvềcácbệnhnhântâmthầnđiềutrịngoạitrúởMinnesotađãchothấycóđếnmộtnửasốbệnhnhânnàyhútthuốc,mộttỷlệcaohơnrấtnhiềusovớitỷlệtrungbìnhcủatoànnướcMỹ.Hainămsauđó,giảngviêntâmlýhọccủatrườngĐạihọcColumbia,AlexanderGlassman,pháthiệnra60%sốngườinghiệnthuốclánặngmàôngđangnghiêncứutrongmộtcôngtrìnhnghiêncứukhôngdínhdánggìđếnnạnhútthuốccótiềnsửmắcbệnhtrầmcảmnghiêmtrọng.Saunhữngkếtquảtìmđược,vàonăm1990,ôngđãtiếnhànhmộtcôngtrìnhnghiêncứulớnvớiđốitượnglà3200ngườitrưởngthànhđượclựachọnngẫunhiên.Vềsau,côngtrìnhnàyđượccôngbốtrêntuầnbáoTheJournalofAmericanMedicalAssociation(TạpchíHiệphộiYkhoaMỹ).Cóđến74%sốngườitrongthờigianđượcchẩnđoánbịrốiloạntâmlýcóhútthuốcvà14%bỏhútthuốctrongcùngthờigianđó.Vớinhữngngườigặpcácvấnđềvềtâmlý,có53%ngườihútthuốc,và31%nóikhôngvớithuốclátrongcùngthờigianđượcchẩnđoánlàcóbệnh.Khicácvấnđềvềtâmlý

Page 182: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

giatăng,mốiliênquancủanóvớinạnhútthuốccũngtrởnênmạnhmẽhơn.Cóđến80%nhữngngườinghiệnrượuvàgần90%bệnhnhânmắcbệnhtâmthầnphânliệthútthuốc.Trongmộtnghiêncứucókếtquảđặcbiệtđángsợ,cácchuyêngiatronglĩnhvựctâmthầnhọccủaAnhđãsosánhhànhvihútthuốccủamộtnhómtrẻkhoảng12hoặc13tuổicóvấnđềvềtìnhcảmvớihànhvicưxửcủanhómtrẻởcùngđộtuổikhôngcóbấtkỳrắcrốinào.Dùcòníttuổinhưngcóđếnmộtnửasốtrẻcóvấnđềhúttừ21điếuthuốctrởlênmỗituầntrongkhiđó,tỷlệnàyởnhữngđứatrẻbìnhthườngchỉlà10%.Nhưvậy,tuytổngtỷlệhútthuốcgiảm,nhưngthóiquennàylạitậptrungvàonhữngthànhviêngặpnhiềukhókhănnhất,sốngbênlềxãhội.

Córấtnhiềugiảthuyếtgiảithíchcholýdotạisaothóiquenhútthuốclạiliênquanchặtchẽđếnthếvớicácvấnđềtìnhcảm.Giảthuyếtđầutiênchorằngcácyếutốdẫnđếntìnhtrạngmẫncảmvớiảnhhưởngcósứclâylancủanạnhútthuốc-chẳnghạnnhưsựtựtivìđờisốnggiađìnhkhônglànhmạnhvàhạnhphúc-cũngchínhlànguyênnhângâyratìnhtrạngtrầmcảm.Vàđãcónhữngbằngchứngbanđầuchothấycảhaivấnđềtrênđềudonguyênnhânchungliênquanđếngengâyra.Chẳnghạn,nhiềungườichorằngtrầmcảmlàcănbệnhgặpphảido,hoặcítnhấtmộtphầndonhữngrắcrốinảysinhtrongquátrìnhsảnxuấtnhữngchấthóahọcnàođócóvaitròquantrọngtrongnão,đặcbiệtlàcácchấtdẫntruyềnthầnkinhnhưseronotin,dopamine,vànorepinephrine.Nhữngchấtnàycónhiệmvụđiềuchỉnhcânbằngtrạngtháitâmlýcủaconngười,giúptạonêntrạngtháitựtin,ưuthếlàmchủvàtâmlývuivẻ,thoảimái.CácchấtmatúynhưZoloftvàProzackhiếnngườidùngcảmthấyhưngphấnlàdochúngkíchthíchnãosảnxuấtnhiềuchấtserotoinhơnởnhữngngườibìnhthường:haynóicáchkhác,cácchấtnàybùđắplạilượngserotointhiếuhụtởnhữngngườimắcchứngtrầmcảm.Vàdườngnhưnicotincũngcótácđộngtươngtựtớihaichấtdẫntruyềnthầnkinhcònlại-dopaminevànorepinephrine.Nóitómlại,vềbảnchất,nhữngngườihútthuốcbịtrầmcảmdùngthuốclánhưmộtphươngthuốctiếtkiệmđểtrịchứngbệnhnàycủamình,mộtphươngthuốcchophéptăngthêmlượngchấthóahọctrongnãocầnđểthựchiệncácchứcnăngnhưbìnhthường.Tácđộngnàymạnhđếnmứckhingườinghiệnthuốccótiềnsửbệnhtâmlýdừnghútthuốc,nguycơtiếptụcrơivàotìnhtrạngtrầmcảmởhọrấtcao.Trongtrườnghợpnày,tínhkếtdínhcủathóiquenhútthuốccaohơnmứcbìnhthường:nguyênnhânkhiếnnhữngngườihútthuốcthấykhóbỏđượcthóiquennàykhôngchỉlàdohọnghiệnnicotinmàcònbởivìnếukhôngcónicotin,họsẽphảiđốimặtvớinguycơchịucácchứngsuynhượcthầnkinh.

Đâylàmộtthựctếthậtđángsợnhưngnócũnggợimởnhữngsuynghĩvề

Page 183: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

điểmyếurấtlớncủathuốclá:nếucóthểchữadứtđiểmcănbệnhtrầmcảmởnhữngngườihútthuốc,chúngtacóthểkhiếnchothóiquennàyởhọdễdàngbịphávỡ.Vàđiềunàyđãxảyrađúngnhưthế.Giữanăm1980,cácnhànghiêncứucủaxínghiệpdượcphẩmGlaxoWellcomeđãtiếnhànhthửnghiệmtrênquymôlớnmộtloạithuốcchốngtrầmcảmmớicótênlàBupropion.Vàhọvôcùngngạcnhiênkhibắtđầuthuđượcbáocáovềtìnhtrạnghútthuốctừnhữngđốitượngthửnghiệmloạithuốcmớinày.AndrewJohnston,ngườiđứngđầubộphậndượcphẩmtrịbệnhtâmlýcủahãngchobiết:“Chúngtôibắtđầunhậnđượcnhiềuphảnhồitừcácbệnhnhân.Họthôngbáo‘Tôikhôngcònmuốnhútthuốcnữa’,hay‘Tôiđãhútítthuốchơnrồi’,hay‘Thuốckhôngcònmanglạicảmgiácdễchịunữa’.Trongtrườnghợpnày,tahoàntoàncóthểnghĩđếnnhiệmvụthuthậpbáocáoởnhữngngườikháccócùngcươngvịnhưtôi,vànhưthếtôisẽkhôngcầnphảibậntâmvàmấtthờigianxửlýcácbáocáođó.Nhưngtôivẫntiếptụcthuthập.Điềunàythậtkhôngbìnhthườngchútnào”.Đólàthờiđiểmnăm1986,trướckhimốiliênhệgiữathóiquenhútthuốcvàchứngbệnhtrầmcảmđượchiểurõtườngtận,chínhvìthếlúcđó,hãngdượcphẩmnàyrấthoangmang.Songhọnhanhchóngnhậnrarằng,thuốcchốngtrầmcảmbuprotionđangđóngvaitrònhưmộtchấtthaythếchonicotin.Johnstongiảithích:“Dopaminedonicotinkíchthíchsinhrasẽđitớivỏnãotrướctrán.Trongnãobộ,đólàtrungtâmđemlạicảmgiácvuivẻ,thoảimáichoconngười.Mọingườitinrằngdopaminelàchấttạoracáccảmgiácvuivẻ,thoảimái,khỏemạnhcảvềthểxáclẫntinhthần,chấtnàycóliênquanđếnthóiquenhútthuốc,đócũnglàmộttrongnhữnglýdokhiếnviệcbỏthuốctrởnênhếtsứckhókhăn.Ngoàidopamine,nicotincònlàmtănglượngchấtnorepinephrinetrongnão,vàđâylàlýdogiảithíchtạisaokhichúngtacốtìmcáchtừbỏthuốc,takhôngcònnhậnđượcnhiềunorepinephrinenữa,tahayloâuvàdễcáukỉnh.Thuốcbuprotionđồngthờigiảiquyếtđượccảhaivấnđề:tănglượngdopamine,khiếnngườinghiệnkhôngcòncảmgiácthèmthuốc;thaythếmộtsốnorepinephrine,giúphọkhôngcòncảmgiáclolắng,bồnchồnvàcáctriệuchứngthườnggặpkhibỏthuốc”.

GlassWellcomechothửnghiệmloạithuốcnày(trênthịtrườngdướicáitênZyban)ởnhữngngườinghiệnthuốclánặng(nhữngngườimỗingàyhúttừ15điếutrởlên),vàhãngđãthuđượcnhữngkếtquảrấtđángchúý.Trongthửnghiệmnày,23%sốngườihútthuốcthamgiakhóatưvấnchốnghútthuốcvàuốngthuốctrấnanbỏđượcthuốcsaubốntuần.Consốnàyởnhữngngườithamgiakhóatưvấnvàdánmiếngthuốcnicotinlà36%cònsửdụngthuốcZybanlà49%.TỷlệnhữngconnghiệnnặngvừauốngthuốcZybanvừakếthợpdùngmiếngthuốcnicotindừnghútthuốcsaumộtthánglà58%.ThúvịhơnnữalàZoloftvàProzac-hailoạithuốckíchthíchsố

Page 184: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

lượngserotoninsinhra-lạidườngnhưkhôngcótácdụnggìvớingườinghiệnthuốc.Haynóicáchkhác,hailoạithuốcnàykhôngđủmạnhđểcânbằngvàchuyểnđổitrạngtháitâmlýcủachúngta;trạngtháitâmlýnhấtthiếtphảichuyểnđổichínhxáctheođúngnhưhướngchuyểnđổitrạngtháikhitahấpthụnicotin.Tuynhiên,nhưthếkhôngcónghĩaZybanlàmộtthầndược.Cũngnhưtấtcảthuốctrợgiúpcainghiệnkhác,Zybankhôngthànhcôngnhiềulắmvớinhữngbệnhnhânnghiệnthuốccựcnặng.NhưngthànhcôngbanđầucủanóđãchứngtỏrằngchúngtahoàntoàncóthểtìmramộtĐiểmBùngPhátnhắmvàoyếutốkếtdínhkhigiảiquyếtnạnhútthuốc,vàchỉcầnxóasổđượcchứngtrầmcảm,chúngtacóthểtậndụngđượctriệtđểđiểmyếutốiquantrọngnàycủatoànbộquátrìnhgâynghiện.

Ngoàiphươngántrên,còncómộtbiệnphápnữacũngcókhảnăngtrởthànhĐiểmBùngPhátkhigiảiquyếtvấnđềdotínhkếtdínhgâyra.Nếuquaytrởlạixemxétnhữnggìxảyravớicáccôbé,cậubéđộtuổimớilớntronggiaiđoạnbắtđầuhútthuốc,biệnphápđótrởnênrấtrõràng.Giaiđoạnđầukhimớithửhútthuốc,cácemchỉlànhữngngườihútthuốcvớimứcđộkhôngthườngxuyên.Thỉnhthoảnglắm,cácemmớiđụngtớithuốclá.Nhưngsauđó,hầuhếtcácemđềunhanhchóngbỏhút,vàkhôngbaogiờhútlại.Chỉcósốítnhiềunămsauvẫntiếptụchútmàkhôngbịnghiệnhẳn.Còn1/3trongsốcácemsẽtrởthànhngườihútthườngxuyên.Tuynhiên,điềuthúvịvềgiaiđoạnnàylàởchỗcácemtrongnhómcuốithườngmấtkhoảngbanămđểchuyểntừhútthuốcngẫuhứngsanghútthuốcthườngxuyên-thườnglàtừnămcácem15tuổichođếnkhicácem18tuổi-vàrồitrongnămhaybảynămtiếptheothóiquencủacácemsẽtăngnhanhđềuđặn.NealBenowitz,chuyêngianghiêncứuvềhiệntượngnghiệncủatrườngĐạihọcCaliforniaởSanfrancisco,chobiết:“Khihútthuốcởmứcđộthườngxuyên,mộthọcsinhtrunghọccũngkhônghúthếtmộtgói/ngày.Phảiđếnnăm20tuổi,họmớihútởmứcđộđó”.

Quátrìnhnghiệnnicotinkhôngdiễnrangaylậptức.Cầnphảicóthờigianmớicóthểkhiếnchohầuhếtmọingườilệthuộcvàothuốclá,vàbởicáccôbé,cậubéhútthuốckhimới15tuổikhôngcónghĩalàchắcchắnhọsẽtrởthànhnhữngngườinghiệnthuốclá.Nhưvậy,chúngtasẽcóbanămđểngăncảnquátrìnhnàyởcácem.Khôngnhữngthế,nghiệnnicotinkhôngphảilàmộthiệntượngpháttriểntheoquyluậttuyếntính.Nếumỗingàycầnphảihútmộtđiếuthuốc,nhưthếkhôngcónghĩalàbạnđãhơinghiệnthuốc.Nếucầnphảihúthaiđiếumộtngày,chưachắcmứcđộnghiệncủabạnđãcaohơnmộtchút.Vànhưthếmườiđiếumộtngàycũngkhôngthểbiếnmứcđộnghiệncủabạncaohơngấpmườilầnsovớimứcđộnghiệnkhibạnchỉhútmộtđiếu.Thayvàođó,hiệntượngnàychothấycómộtĐiểmBùngPhát

Page 185: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

trongquátrìnhmắcnghiện,haycòngọilàngưỡngnghiện,rằngnếuhútdướimộtsốlượngthuốcnhấtđịnhnàođó,bạnsẽkhôngbịnghiện,nhưngchỉcầnvượtquaconsốđó,chắcchắnbạnsẽmắcnghiện.Đâylàcáchhiểuhoànchỉnhnhấtvềnhữngđốitượnghútthuốckhôngthườngxuyên:đólànhữngngườikhôngbaogiờhútđủsốchạmđếnngưỡngnghiện.Trongkhiđó,mộtngườinghiệnnặnglạilàngười,ởmứcđộnàođó,đãvượtquangưỡngnày.

Vậythếnàolàngưỡngnghiện?Khôngaitinrằngngưỡngnghiệnởmỗingườihoàntoàngiốngnhau.NhưngBenowitzvàJackHenningfield-hainhànghiêncứuhàngđầutrênthếgiới-đãđưaramộtsốphỏngđoándựatrênkinhnghiệm.Theohaiông,nhữngngườihútthuốckhôngthườngxuyênlànhữngngườicókhảnănghúttớinămđiếumỗingàymàkhôngmắcnghiện.Phỏngđoánnàygợiýlượngnicotincótrongnămđiếuthuốc(khoảngtừbốnđếnsáumilligramnicotin)cóthểrấtgầnvớingưỡngnghiện.Từđó,BenowitzvàJackHenningfieldcũngđưarađềxuấtrằngcáchãngsảnxuấtthuốclácầnphảihạlượngnicotincótrongmỗiđiếuthuốcsaochongaycảnhữngngườinghiệnnặngnhất(nhữngngườihútkhoảng30điếumỗingày)nhiềunhấtcũngchỉcóthểhấpthụđược5milligramtrongthờigianlà24tiếng.NhưcảhaiđãphátbiểutrongtờbáorấtcóuytínNewEnglandJournalofMedicine(TạpchíYhọcNewEngland),lượngnicotin“nênởmứcđộvừađủđểngănchặnhoặchạnchếsựpháttriểncủaquátrìnhgâynghiện,vẫnphảicungcấpđủlượngnicotinchokhẩuvịđểkíchthíchđượccảmgiác”.Haynóicáchkhác,cáccôbé,cậubétrongđộtuổi“teen”tiếptụchútthửchỉlàvìtrướcđócácemđãtừngthử,vìthóiquennàycótínhlâylan,vìnhữngđứatrẻsànhsỏihútthuốc,vàcònvìcácemmuốnmìnhcũngđượcnhưthế.Nhưngvìlượngnicotinđượcgiảmxuốngdướingưỡngnghiệnnênthóiquennàyởcácemkhôngcònđộkếtdínhnữa.Hútthuốcsẽkhôngcòngiốngvớicănbệnhcúmmàgầngiốngvớihiệntượngcảmlạnh:dễmắcnhưngcũngdễchữa.

Quantrọngởđâylàphảiđặthaiyếutốkếtdínhnàytheođúngquyluậtgầnxa.Chođếnnay,cácphongtràochốnghútthuốcluôntậptrungvàoviệctănggiábánthuốc,cắtgiảmcácchươngtrìnhquảngcáothuốclá,phátnhữngthôngđiệpvềsứckhỏetrêncácphươngtiệnphátthanhvàtruyềnhình,hạnchếnhữngnơichophéphútthuốcxuốngmứctốithiểu,vàtuyêntruyềnthôngđiệpchốnghútthuốclátrongnhàtrường.Thếnhưngtrongsuốtgiaiđoạnchiếndịchđầythamvọng,cóvẻnhưtoàndiệnvàrộngkhắpnàydiễnra,sốlượngthanhthiếuniênhútthuốclạităngvớitốcđộchóngmặt.Chúngtaluônnghĩđếnviệcthayđổiquanniệmcủacácemvềthuốcláởtầmvĩmôsongchúngtalạikhôngthểtiếpcậnvớinhómvịthànhniêncầnphảiđượcthayđổiquanđiểmtrướcnhất.Chúngtachỉnghĩđếnviệcchặn

Page 186: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đứngnhữngảnhhưởngtừnhữngcánhâncóvaitròlàNgườiBánHàngtrongnạnhútthuốc.Nhưngnhữngảnhhưởngnàycàngngàycàngcóvẻnhưkhôngthểphávỡnổi.Nóitómlại,vìmộtlýdonàođó,chúngtađãtinrằngchúngtacầnphảixửlýtoànbộvấnđềngaylậptức.Nhưngthậtra,chúngtakhôngcầnphảilàmnhưthế.CáichúngtacầnchỉlàtìmracácĐiểmBùngPhátđánhvàoyếutốkếtdính,vànhữngđiểmnàylạiliênquannhiềuđếnhiệntượngtrầmcảmvàngưỡngnghiệnnicotin.

Bàihọcthứhairútrakhisửdụngchiếnthuậtđánhvàoyếutốkếtdínhcònchophépthanhthiếuniêntiếpcậnvớimộtphươngphápthửnghiệmhợplýhơn.Biệnpháptriệtđểchốnglạimatúytrướcđâydựatrêntiềnđề:thửđồngnghĩavớinghiện.Chúngtakhôngmuốnconemmìnhdùngheroin,cầnsa,haycocainebởivìđốivớichúngta,ảogiácdonhữngchấtnàygâyramạnhđếnmứcngaycảlượngdùngrấtnhỏcũngcóthểdẫnđếnnghiện.Nhưngliệuchúngtacóbaogiờnghenóitớisốliệuthốngkêvềmatúytráiphépdomộtcuộcthínghiệmtiếnhànhhaykhông?Theosốliệutrongcuộcđiềutracáchộgiađìnhvềviệclạmdụngthuốcnăm1996,có1,1%nhữngngườiđượcphỏngvấnchobiếthọđãdùngheroinítnhấtmộtlần.Nhưngchỉcó18%trongsố1,1%mộtnămtrướcthờiđiểmphỏngvấnvẫntiếptụcdùngthuốc,và9%mộtthángtrướcđóvẫndùngthuốc.Rõràng,đâykhôngphảilàđoạnmôtảvềmộtloạimatúycótínhkếtdínhđặcbiệt.Sốliệuđốivớinhữngtrườnghợpdùngcocainethậmchícònđángchúýhơn.Trongsốnhữngngườiđãtừngthửcocainechỉcó0,9%(tứclàchưađến1%)thườngxuyêndùngloạimatúynày.Nhưvậy,thửdùngvànghiệnnặnglàhaikháiniệmhoàntoànkhácnhau;haynóicáchkhác,mộtloạimatúycóthểdễlâylankhôngcónghĩalàđộkếtdínhcủanóchắcchắnsẽcao.Trênthựctế,córấtnhiềunhữngngườicóvẻnhưđãthửdùngcocaineítnhấtmộtlầncóthểchochúngtabiết:hammuốnmạnhmẽmuốnthửthứgìnguyhiểmtrongthanhthiếuniênlàđiềukháphổbiến.Đólànhữnggìcácemlàm.Đólàcáchcácemhọchỏitừthếgiới,vàtronghầuhếttrườnghợp,tứclàkhoảng99,1%trườnghợpcódùngcocain,việcthửdùngkhôngđemlạibấtkỳhậuquảđángtiếcnào.Chúngtacầnphảingừngđấutranhchốnglạihìnhthứcthửnghiệmnày.Chúngtaphảichấpnhậnvàthậmchíphảinhiệttìnhủnghộnó.ThanhthiếuniênluônmêmẩntrướcnhữngngườinhưMaggie-chịhầuphòng,BillyG.vàPamP.,vàđúnglàcácemnênbịnhữngngườinhưthếmêhoặcnếuchỉđểvượtquanhữngsuynghĩmớilớnrằngcáchsốngtốtnhấtlànổiloạn,ngỗngượcvàthiếutráchnhiệm.

Lúcnày,tôichorằngrấtcầnnhắclạimộtđiềuđãđượcnhắcđếnngaytừđầuchương,mộtcâunóicủaDonaldRubinsteinmôtảvấnnạntửvẫnđãănsâunhưthếnàovàovănhóalớptrẻởMicronesia:

Page 187: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Rấtnhiềucậubécốtìmcáchtựvẫnthừanhận,lầnđầutiêntrôngthấyhoặcnghethấycóngườitựvẫn,cácemmớichỉkhoảng8đến10tuổi.Cácemtìmcáchtựvẫntheokiểuđangchơitròbắtchước,hoặcbàytròthínghiệm.Chẳnghạnnhưcâuchuyệndướiđây,mộtcậubé11tuổiđãtreocổngaytạinhàmìnhvàkhimọingườipháthiệnrathìcậuđãbấttỉnh,lưỡicậuthècảrangoài.Saunày,cậugiảithíchhànhđộngđólàdomuốnthửtreocổxemsao.Cậubảomìnhkhôngmuốnchết.

Bikịchởđâykhôngphảilàởchỗcậubénàychỉlàmthếvìmụcđíchthửnghiệm.Tấtcảnhữnggìcácemlàmlàthửxemsao.Bikịchlàởchỗcácemđãchọnthửmộtthứkhôngthểthửđược.Vàđángtiếclàkhôngcómộtdạngtựtửnàoantoàn,cóthểgiúpbảotoànmạngsốngcủanhữngcậubétrênhònđảoMicronesia.NhưngvẫncómộtdạnghútthuốcantoànvànếuchúýđếnnhữngĐiểmBùngPhátcủaquátrìnhmắcnghiện,chúngtacóthểtạoramộtthóiquenhútthuốcantoànhơncũngnhưítkếtdínhhơn.

Page 188: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

8.KếtluậnTậptrung,thửnghiệmvàtintưởng

Cáchđâykhônglâu,mộtytátênlàGeorgiaSadlerđãmởmộtchiếndịchtuyêntruyềnnhằmnângcaohiểubiếtvànhậnthứccủacộngđồngngườidađenởSanDiegovềhaicănbệnhđáitháođườngvàungthưvú.Vớimongmuốntạoramộtphongtràophòngngừatrongdânchúng,Sadlertổchứcnhữngbuổithảoluậntrongcácnhàthờnằmquanhthànhphốcủangườidađen.Tuynhiên,kếtquảđạtđượcthậtđángthấtvọng.“Cólẽcóđếnhơn200ngườiđếndựlễnhàthờnhưngchỉcókhoảngtrêndưới20ngườiởlạithamgiabuổinóichuyện.Mànhữngngườinàylạilànhữngngườiđãcóhiểubiếttươngđốivềhaicănbệnhnóitrên,họởlạichỉvìmuốntìmhiểukỹthêmmàthôi.Nhữnggìthuđượckhiếnchúngtôicảmthấyrấtnảnlòng”.Vậylà,Sadlerkhôngthểđưathôngđiệpcủamìnhvượtrakhỏiphạmvinhómnhỏhai20đó.

Sadlerthấyrằngcầnphảiđặtchiếndịchnàytrongmộtbốicảnhhoàntoànmới.Bàđoán:“Cólẽsaukhibuổilễkếtthúc,mọingườiđềumệtvàđói.Cuộcsốnglúcnàocũngbậnrộn.Vàhọchỉmuốnvềnhàthậtnhanhmàthôi”.Địađiểmtuyêntruyềncũnglàmộtyếutốcầnphảithayđổi.Mộtđịađiểmtuyêntruyềntốtphảilànơimàchịemphụnữcóthểnghỉngơi,thưgiãn,nơihọcóthểdễdàngtiếpthunhữngýtưởngmới,cũngnhưcóthờigianvàcơhộilắngnghenhữngđiềutrướckiachưabaogiờbiếttới.Vaitròcủangườiđưatinmớicũngrấtquantrọng,đóphảilàngườicóchútítkhảnăngcủaNgườiKếtNối,NgườiBánHàngvàNhàThôngThái.Bêncạnhđó,Sadlercònphảichúýđếnviệcápdụngmộtphươngpháptruyềnđạtthôngtinmới,cótínhkếtdínhhơnnữa.Vàtrênhết,nhữngthayđổinàyphảiđượcthựchiệntheomộthìnhthứcnàođósaochosốtiềnchirakhôngvượtquákhoảntiềnítỏimàbàđãcốgắngquyêngóptừngchútmộttừcáctổchứctừthiệnvàcácnhómquyêngóp.VậygiảiphápcủaSadlerlàgì?Bàđãchuyểnđịađiểmtuyêntruyềntừnhàthờsangthẩmmỹviện.

“Đólànhữngkhángiảbấtđắcdĩphảingồinghevìhọkhôngthểbỏđi”.Sadlernói”Nếumuốntếttóc,nhữngphụnữnàycóthểngồitrongthẩmmỹviệntừhaiđếntámtiếngđồnghồliền”.Nhàtạomẫutóccómốiquanhệrấtđặcbiệtvớikháchhàng.“Khitìmđượcaiđócóthểlàmđẹpchomáitóccủamình,chúngtacóthểvượtquãngđườngdài100dặmchỉđểtìmgặpngườiđó.Nhàtạomẫuchínhlàbạncủachúngta.Họởbêntakhitatốtnghiệpphổthông,khitakếthôn,vàkhitacóđứaconđầulòng.Đólàmốiquanhệlâu

Page 189: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

dài,cótínhchấttintưởnglẫnnhau.Vàrõràng,lúcnàotacũngcầnmộtngườithợcắttóc”.Nghềtạomẫucũngcónétkháđặcbiệt,dườngnhưnócókhảnăngthuhútmộtmẫungườinhấtđịnhnàođó-mộtmẫungườigiaotiếpthoảimáivàdễdàngvớinhữngngườikhác,mẫungườicórất,rấtnhiềumốiquanhệxãhộikhácnhau.TheoSadler,“Họ(nhữngnhàtạomẫutóc)lànhữngngườicótàigiaotiếpbẩmsinh.Họthíchtròchuyệnvớingườikhácvàthườngrấtnhạycảmbởiluônphảiđểmắtxemkháchhàngcủamìnhtrôngthếnào”.

Sadlertậphợpđượcmộtnhómnhàtạomẫutóctrongthànhphốthamgiamộtloạtcáckhóahuấnluyện.Bàmờimộtnhànghiêncứuvănhóadângianđến,hướngdẫnchonhữngngườithợlàmtócnàycáchtruyềnđạtthôngtinvềcănbệnhungthưvúsaochothuyếtphụcnhất.“Chúngtôimuốndựavàocácphươngphápgiaotiếptruyềnthống.Tuyêntruyềnkhôngphảilàđứnglớpgiảngbài.Chúngtôihivọngrằngởmộtnơinhưthế,chịemphụnữsẽmongmuốnchiasẻnhữnghiểubiếtcủamìnhvớinhau,họsẽmuốntiếptụccácbuổinóichuyệntrongnhữnglầnlàmtóckhác.Vàsẽdễdànghơnbiếtbaonếutagắnkếtnhữngkiếnthứccầnthiếtvàomộtcâuchuyện”?Vớisuynghĩnhưvậy,Sadlerduytrìmộtvòngcungcấpổnđịnhnhữngthôngtinmới,nhữngtingiậtgân,vànhữngmẩuchuyện“khaivị”vềcănbệnhungthưvúởcácthẩmmỹviệnsaochocứmỗilầnkháchhàngquaytrởlại,nhàtạomẫutócsẽcósẵnthôngtinmớiđểbắtđầucâuchuyện.Sadlercũngsoạnranhữngtàiliệuđượcinkhổlớntrênnhữnggiấybảnrộngcốtđểgiữchotàiliệuđượcnguyênvẹnkhiđểchúngtrongmộtsalonnhốnnháo,lộnxộnluônđôngkháchvàora.Khôngnhữngthế,Sadlercònthiếtlậphẳnmộtchươngtrìnhđánhgiáđểtìmhiểuxemmọiviệctiếntriểnthếnàocũngnhưđánhgiáđúngmứcthànhcôngcủa“cácchuyêngiatưvấn”trongquátrìnhthayđổiquanniệmcủaphụnữvàđưahọđếnvớicácchươngtrìnhxétnghiệmkiểmtrabệnhđáiđườngvàungthưvú.Nhữnggìtìmđượcchothấytoànbộchươngtrìnhđãthựcsựhiệuquả.Rõràng,ngườitahoàntoàncóthểlàmđượcrấtnhiềuviệctolớnkểcảkhiphảibắtđầutừnhữngthứrấtnhỏ.

XuyênsuốtcácluậnđiểmtrongcuốnĐiểmBùngPhátnày,chúngtađãbắtgặprấtnhiềucâuchuyệntươngtựnhưthế-từcuộcchiếnchốngtộiphạmtrênđườngphốNewYorkđếntròchơitruytìmkhobáucủahãngColumbiaRecordClubdoLesterWundermankhởixướng-vàđặcđiểmchunggiữacáccâuchuyệnnàylàđứctínhkhiêmtốncủacácnhânvật.SadlerkhôngtìmđếnViệnUngThưQuốcGiahaySởYtếbangCaliforniađểhuyđộnghàngtriệuđôlachomộtchiếndịchcảnhbáodânchúngđượcdàndựngcôngphutrênmạnglướitruyềnthôngđaphươngtiện.SadlerkhônggõcửatừngnhàquanhcáckhuvựclâncậnSanDiego,đểvậnđộngmọingườiđichụpxét

Page 190: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nghiệmkhốiumiễnphí.Bàcũngkhôngmởmộtchiếndịchdồndậptrênđàiphátthanh,daidẳngkêugọimọingườiphòngchốngvàđikiểmtra.Thayvàođó,bàchỉdùngsốngânsáchítỏivàtìmcáchsửdụngchúngmộtcáchthôngminhvàcóhiệuquảnhất.Bàthayđổibốicảnhphátđicácthôngđiệpcủamình.Bàthayđổingườiđưatin,vàthayđổicảchínhthôngđiệp.Haynóicáchkhác,bàđãtậptrungtấtcảnỗlựccủabảnthânchỉnhằmvàomộtsốyếutốcơbảnmàthôi.

ĐâylàbàihọcđầutiênrútratừĐiểmBùngPhát.Khởiphátmộtđạidịchbaogiờcũngđòihỏisựtậptrungmọinguồnlựcvàomộtsốđiểmmấuchốt.TheoQuyLuậtThiểuSố,NgườiKếtNối,NhàThôngTháivàNgườiBánHànglànhữngngườichịutráchnhiệmkhởiphátcácđạidịchtruyềnkhẩu.Điềuđócónghĩalànếutamuốnkhởiphátmộtđạidịchtruyềnkhẩuthìtấtcảmọinguồnlựcchỉnêntậptrungvàobanhómngườitrên,chứkhôngnêndàntrảiratấtcảcácnhóm.Chínhvìthế,cóbáovớiWilliamDawesrằngquânAnhđangtràntớicũngkhônggâyrađượctácđộngnàotớingườidânkhaihoangcủaxứNewEngland.NhưngnếuthôngtinđượctruyềntớiPaulReverethìđólạilàmộtsựkhácbiệtrấtlớngiữathấtbạivàchiếnthắng.Haychẳnghạnnhư,nhữngngườidựngchươngtrìnhBlue’sCluesđãtạorađượcmộtchươngtrìnhtruyềnhìnhcôngphu,dùchỉđượcphátsóngtrongnửagiờđồnghồnhữngvẫnđượccácemthiếunhirấtyêuthích.Tuynhiên,nhữngngườinàyđãnhậnthấyrằngnếuchỉxemchươngtrìnhmộtlần,cácemsẽkhôngthểnàonhớvàhọcđượctấtcảnhữnggìcầnphảihọcvànhớ.Chínhvìvậy,họđãthựchiệnmộtđiềuchưabaogiờdiễnraởcácchươngtrìnhtruyềnhìnhkhác:khiphátsóng,Blue’sCluesđượcphátliêntụctrongnămngàyliêntiếpnhau.Tươngtựnhưvậy,SadlercũngkhôngcốgắngtiếpcậntấtcảmọiphụnữtạiSanDiegongaylậptức.Màngượclại,bàdùngtấtcảnhữngnguồnlựcsẵncóvàdồnvàomộtđịađiểmtrọngyếu-đólàphòngthẩmmỹ.

Khinhìnvàocáchìnhthứccanthiệpcótrọngtâmvàmụctiêunhưthế,mộtnhàphêbìnhcóthểsẽnhầmlẫnhìnhthứcnàyvớicácgiảiphápBăngytế.NhưngchúngtakhôngnênnhìnnhậncụmtừgiảiphápBăngytếkianhưmộtthuậtngữcóthểkhiếnngườidùngphảimấtthểdiện.Trênthựctế,Băngytếlàmộtgiảipháprấtlinhhoạt,thuậntiệnvàkhônghềtốnkémđốivớivôsốcácvấnđềphátsinhngoàidựkiến.Tronglịchsửcủamình,cólẽBăngytếđãgiúphàngtriệungườimangnócóthểtiếptụclàmviệc,chơitennis,nấuăn,đidạokhiđánglẽrahọphảidừngtấtcảcáchoạtđộngđólại.Băngytếthựcsựlàgiảipháphữuhiệunhấtbởinócóthểgiảiquyếtmộtvấnđềvớimứctiêutốncôngsức,thờigianvàtiềnbạcthấpnhất.Tuynhiên,theobảnnăng,chúngtathườngkhôngchúýnhiềuđếngiảiphápnàybởicóđiềugì

Page 191: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

đótrongmỗiconngườichúngtaluônđưarachỉthịrằngcâutrảlờichomộtvấnđềphảitoàndiệnvàrằnghẳnphảicóưuđiểmkhichúngtaápdụngdaidẳngvàbừabãicácnỗlực,rằngsựchậmrãivàổnđịnhsẽđiđếnđíchchiếnthắng.Nhưnglẽdĩnhiên,gắngsứcmộtcáchbừabãi,cẩuthảkhôngphảilúcnàocũngđemlạihiệuquả.Nhiềukhi,chúngtalạicầnđếnmộtconđườngtắtthuậntiệnhơn,mộtcáchthứcgiảiquyếtđượcnhiềuvấnđềtừnềntảngítỏi,vàđóchínhlàđiềucuốicùngmàĐiểmBùngPhátmuốnnóiđến.

Tuynhiên,lýthuyếtvềĐiểmBùngPhátyêucầuchúngtaphảiđiềuchỉnhlạicáchchúngtachiêmnghiệmcuộcsốngxungquanhmình.Trongcuốnsáchnày,tôidànhrấtnhiềuphầnbànluậnvềnhữngđặctrưngtrongcáchchúngtaliênkếtvớinhữngthôngtinmớimẻvàliênkếtvớinhữngcánhânkhác.Chúngtathườngkhóđoántrướcnhữngthayđổidiễnranhanh,mạnhvàsâusắc.Chúngtacũngkhôngthểnàotưởngtượngđượcmộtmảnhgiấykhiđượcgấphơn50lầncóthểsẽchạmtớimặttrời.Luôncómộtngưỡnggiớihạnđốivớisốlượnghìnhthứckinhnghiệmmàmỗichúngtacóđược,sốngườimàchúngtathựcsựyêuthương,cũngnhưsốngườiquenmàchúngtathựcsựbiếtrõ.Chúngtathườngcảmthấykhókhănkhigặpphảinhữngvấnđềđượcđịnhnghĩatrừutượngnhưngkhivấnđềđóđượcthểhiệndướidạngnhữngtìnhthếkhókhăn,tiếnthoáilưỡngnancủaxãhội,chúngtalạigiảiquyếtrấtdễdàng.Tấtcảnhữngdạngnóitrênđềulàbiểuhiệncủanhữngnétđặctrưngtrongsuynghĩvàcảmxúccủaconngười,vàcủacảsựchốibỏquanniệmrằngchúngtahànhđộngvàgiaotiếptheophươngthứctrựctiếp,rõràngvàdễhiểu.Quanniệmấykhôngđúngvìthựcchấtphươngthứchànhđộngvàgiaotiếpcủachúngtakhábừabãi,khôngtheomộtquycủnàovàcũngkhônghềdễhiểu.HaichươngtrìnhSeasameStreetvàBlue’sCluesthànhcôngphầnlớnlàbởivìnhữnggìhọthựchiệnkhônglộdiệnrõràng.AibiếttrướcđượcrằngnhânvậtBigBirdsẽđượcgánchonhữngtínhcáchcủangườilớn?Hayaicóthểđoántrướcđượcrằngsẽchẳngcóvấnđềgìxảyranếutăngsốcôngnhântrongmộtnhàmáytừ100lên150người,nhưngviệctăngtừ150côngnhânlên200côngnhânlạicóthểdẫnđếnnhữngrắcrốirấtlớn?Trongcuộcthửnghiệmkiểmtratêntrêndanhbạđiệnthoạimàtôiđãnóiđến,tôikhôngchắcrằngcóbấtkỳaicóthểđoánđượcsốđiểmcaosẽluôntrên100cònsốđiểmthấpchắcphảidưới10.Chúngtathườngchorằngmọingườirấtkhácnhau,nhưngthựctếlạikhôngphảinhưthế.

Thếgiớinày-phầnlớnlànhưnhữnggìchúngtamongmuốn-lạikhôngthốngnhấtvớinhữngsuynghĩtrongtrựcgiáccủachúngta.ĐâycũngchínhlàbàihọcthứhaicủacuốnĐiểmBùngPhát.Nhữngconngườiđãkhởiphátthànhcôngcácđạidịchxãhộikhôngchỉlàmtheonhữngđiềumàhọcholàđúng.Họluônkiểmchứngtỉmỉhànhđộngbằngtrựcgiáccủamình.Nếu

Page 192: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

khôngcóbằngchứngvềnhữngĐiểmBùngPhát,nhữngbằngchứngmáchbảohọrằngtrựcgiáccủahọvềthếgiớithựcvàảolàsailầmthìgiờđâySeasameStreetcũngchỉlàmộtdấuchúbịlãngquêntronglịchsửtruyềnhình.ChiếchộpvàngcủaLesterWundermancólẽsẽvẫnmangcáivẻcủamộtýtưởngngâyngônếuôngkhôngchứngminhđượcnómanglạihiệuquảcaohơnđếnnhườngnàosovớimộtquảngcáobìnhthườngtheokiểucũ.ViệckhôngaiphảnứnggìtrướctiếngkêuthétcủacôgáitộinghiệpKittyGenovesesẽmãicóvẻnhưlàmộttrườnghợpthểhiệnrõsựlạnhlùngcủaconngườiđốivớinhaunếucácthửnghiệmtâmlýtỉmỉkhôngchothấyảnhhưởngtolớncủahoàncảnhđốivớinhữngcánhâncómặttrongđó.Muốnhiểuđượccácđạidịchxãhội,trướctiên,chúngtaphảihiểurằng,quátrìnhgiaotiếpcủaconngườicónhữngquyluậtriêng,khônggiốngnhưbìnhthườngvàtráingượchoàntoànvớinhữnggìchúngtavẫnnghĩ.

Vàcuốicùng,ẩnsaunhữngđạidịchbùngphátthànhcônglàniềmtinsắtđárằngthayđổilàđiềucóthể;rằnghànhvivàđứctincóthểbiếnđổihoàntoànkhiconngườiđứngtrướcnhữngđộngcơthúcđẩyphùhợp.Điềunàyđốinghịchvớimộtsốgiảđịnhthâmcăncốđếnhấtcủachúngtavềbảnthânmình,vàvềnhữngngườisốngxungquanh.Chúngtaluônthíchnghĩvềmìnhnhưnhữngcánhântựchủ,khôngbịchiphốibởihoàncảnhbênngoài,vàrằngviệcchúngtalàai,chúngtahànhđộngnhưthếnàolànhữngthứđãđượcgenditruyềnvàtínhcáchcủabảnthânmỗichúngtamặcđịnhvĩnhviễn.SongnếuxemxétvídụvềnhữngNgườiBánHàng,NgườiKếtNối,vềchuyếndạhànhcủaPaulRevere,chươngtrìnhBlue’sClues,Quytắc150,nỗlựctẩyrửaxeđiệnngầmởNewYorkvàLỗiQuyKếtCơSởchúngtasẽtìmđượcmộtkếtluậnhoàntoànkhácvềcáthểđượcgọilàconngười.Trênthựctế,chúngtathườngphảichịunhữngtácđộngrấtlớntừmôitrườngbênngoài,từnhữnghoàncảnhtứcthìmàchúngtatìnhcờxuấthiệntrongđó,vàtừtínhcáchcủanhữngngườiđangsốngxungquanhchúngta.ViệccọrửahìnhsơnvẽtrêntườnggatàuđiệnngầmđãbiếnngườidânNewYorkthànhnhữngcôngdântốthơnhẳn.Việcyêucầucáchọcsinhtrườngdòngphảinhanhchânlênđãbiếnhọtrởthànhnhữngcôngdânlạnhlùngtrướcđaukhổcủangườikhác.HànhđộngtựvẫncủamộtchàngtraidanhgiavọngtộctrênhònđảoMicronesiađãkíchphátmộtđạidịchtựvẫnkéodàitrongsuốtmộtthậpkỷ.ĐặtmộthộpvàngnhỏởgócđoạnquảngcáobăngđĩacủaColumbiaRecordClubtìnhcờđãdẫnđếnviệckháchhàngồạtđặtmuabăngđĩaquathư.Tìmhiểukỹhơnvềnhữnghànhvichịusựchiphốicủahoàncảnhnhưhànhvihútthuốc,tựvẫn,hayphạmtộitứclàchúngtađangtìmcáchđánhgiáxemchúngtabịảnhhưởngthếnàotrướcnhữnggìchúngtanhìnthấy,nghethấy,cũngnhưđánhgiáxemđộnhạycảmcủachúngtalớnđếnthếnàotrướcnhữngchitiếtnhỏnhấtcủacuộcsốnghằngngày.Đếnđây,tacóthể

Page 193: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

hiểuđượctạisaonhữngthayđổimangtínhxãhộilạikhôngbềnlâuvàthườngkhôngthểcắtnghĩanổi,lýdolàbởivìchínhbảnchấttựnhiêncủaconngườichúngtacũngdễthayđổivàkhógiảithíchđược.

SongnếuthếgiớicácĐiểmBùngPhátcàngkhóxâmnhập,vàthườngdễthayđổi,thìchúngtasẽcàngcónhiềuhivọngtìmragiảiphápgiảiquyếttìnhthế.Chỉcầnthayđổiquymôcủanhóm,chúngtacóthểđẩynhanhmứcđộlĩnhhộiýtưởngmớicủahọlêncao.Nếuthayđổicáchtruyềnđạtthôngtin,chúngtacóthểcảithiệnđángkểtínhkếtdínhcủathôngtinđó.Nếuđơnthuầntìmkiếmvàtiếpcậnsốítnhữngcánhânđặcbiệt,nắmgiữphầnlớnquyềnnăngxãhội,chúngtacũngcóthểđịnhhìnhnêntoànbộquátrìnhcủađạidịch.CácĐiểmBùngPhátcuốicùnglàsựtáikhẳngđịnhtiềmnăngthayđổivàquyềnnănghànhđộngcótưduycao.Hãyngắmnhìnthếgiớixungquangta.Thếgiớiđógiốngnhưmộtcáigìđóbấtđộng,khônglaychuyểnđược.Nhưngthựcrađiềuđókhôngđúng.Chỉcầnmộtcúđẩydùlànhẹnhất-vàođúngvịtríthíchhợp-thếgiớiđósẽbùngnổ.

Page 194: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

LờiđềNhữngbàihọcvềđiểmbùngpháttrongthựctế

KhônglâusaukhiĐiểmBùngPhátrađời,tôitìnhcờgặpvànóichuyệnvớimộtchuyêngiadịchtễhọc,ngườiđãdànhgầnhếtsựnghiệpcủamìnhchocuộcđấutranhchốnglạiđạidịchAIDS.Ônglàngườisâusắc,haynảnlòngtheokiểumàbạncóthểtưởngtượngraởmộtngườingàyngàyphảitiếpxúcvớimộtcănbệnhkhủngkhiếp.Chúngtôingồitrongmộtquáncàphê,nóichuyệnvềcuốnsáchnày,rồiôngchợtnóiđiềugìđórấtđángchúý.“TôikhôngbiếtliệucuộcsốngcủachúngtacótốtđẹphơnkhôngnếuchúngtakhôngbaogiờpháthiệnravirusAIDS?”.Tôikhôngchoôngnóithựcýmình,hayôngđanghốitiếcchovôsốmạngsốngđãđượccứuthoáthoặckéodàisựsốngnhờvàoloạithuốcchữaHIVvàthửnghiệmAIDS.Theoông,vềcơbảnđạidịchAIDSlàmộthiệntượngxãhội,lâylanlàdođứctin,kếtcấuxãhội,tìnhtrạngnghèođói,địnhkiếnvàđặcđiểmcủamộtcộngđồngdâncưgâyra.Nhưngđôikhi,chúngtalạikhôngđểýtớinhữngđặcđiểmsinhhọcchínhxáccủaloạivirusnày,chínhvìthếlẽrachúngtacóthểchặnđứngsựlâylancănbệnhAIDShiệuquảhơnrấtnhiềunếutậptrunggiảiquyếtcácvấnđềvềđứctin,kếtcấuxãhội,tìnhtrạngnghèođói,vàđặcđiểmdâncư.Vàkhinghenhữnggìnhàdịchtễhọctâmsự,tôichợtkhámphárarằng:đóchínhlànhữnggìtôicốgắnggửigắmquaĐiểmBùngPhát!

TrongmộtlớptiếngAnhtôihọccáchđâykhálâu,thầygiáođãnóirằng,sáchlàthứtàiliệusống,sinhđộng,ngàycàngphongphú,vàcógiátrịhơnsaumỗilầnđọcmới.Thựcra,tôivẫnchưahoàntoàntinvàođiềunàychođếnkhiviếtĐiểmBùngPhát.Tôicứviết,nhưngkhôngđịnhhướngrõđốitượngnàosẽlàđộcgiảcủamình,vànếucóhữuíchthìtínhhữuíchđósẽđượcsửdụngtrongnhữnglĩnhvựcnào.Nhữngsuynghĩnhưthếcóvẻtáobạo,vàtựtinquámứcđốivớimộtngườicầmbútnhưtôi.Nhưngchỉmộtnămsaukhisáchxuấtbản,tôiđãngậptrongcácláthưchiasẻýkiếncủađộcgiả.Tôinhậnđượchàngnghìnthưđiệntửquatrangwebwww.gladwell.com.Tôiđượcmờiphátbiểutạicácbuổihộithảo,cuộchọpcủacáctrạicứutế,cũngnhưcáchộinghịbánhàng.Tôicũngcónhữngbuổigiaolưutrựctuyếnvớicácchủdoanhnghiệp,nhữngnhàthiếtkếgiàydép,nhữngnhàhoạtđộngcộngđồng,thànhviênbanquảntrịcủahãngphimvàrấtnhiều,rấtnhiềunhữngngườikhácnữa.Mỗilầnnhưthế,tôilạikhámphárathêmnhữngđiềumớivềcuốnsáchcủamình,cũngnhưhiểuthấulýdotạisaoĐiểmBùngPhátcóvẻnhưđãđánhtrúngvàochỗnhứcnhối.

Page 195: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

ỞNewJersey,nhàtừthiệnSharonKarmazinđãmuabatrămcuốnĐiểmBùngPhátvàgửitớitấtcảcácthưviệncôngcộngcủabangnày,bàhứasẽtàitrợchobấtkỳýtưởngnàonảyranhờảnhhưởngtừquyểnsách.Karmazinnóivớicácthủthư:“Cácbạnhãydùngýtưởngtrongcuốnsáchnàyvàtạoranhữngđiềumớimẻ.Xinđừnglấynhữngýtưởnghìnhthànhtừtrướcđó,nhữngýtưởngmàcácbạnmuốnthựchiệnchobằngđược”.Chỉtrongthờigianvàitháng,gần100.000đôlatổngsốtiềntàitrợchocácĐiểmBùngPhátđãđượctraocho21thưviệntrêntoànbang.XinkểrađâytrườnghợpcủathưviệncôngcộngRosellenằmtrênmộtconphốnhỏ,khuấtsaunhữngbụicây.Dovịtríkhuấtnẻonhưthếnênthưviệnnảyraýtưởngtreobiểnbáoquanhthànhphố,hướngdẫnđườngtớithưviệnvàđãnhậnđượckhoảntiềntàitrợchoýtưởngcủamình.MộtthưviệnkháclạidùngsốtiềntàitrợdạycáchsửdụnginternetchonhữngcánhânđóngvaitròlàNgườiKếtNốitrongnhómnhânvậtcóuytínthườngđếnthưviện,đểtừđóthuhútthêmnhiềungườiủnghộchothưviệncủamình.Trongkhiđó,mộtthưviệnkháclạidùngtiềntàitrợmuatàiliệuvàsáchhọctiếngTâyBanNha,thưviệnnàyhivọngcóthểthuhútđượcsựthamgiacủanhữngngườidânchịunhiềuthiệtthòitrongthịtrấncủamình.Cáckhoảntàitrợchỉkhoảngvàinghìnđôla,cònbảnthânnhữngýtưởnglạikhônghề“khiêmtốn”chútnào-vàđómớichínhlàđiểmmấuchốtmàtôimuốnđềcậpđến.

ỞCalifornia,KenFuternick,mộtgiảngviêngiáodụchọccủatrườngĐạihọcCaliforniatạiSacramento,chobiếtcuốnsáchcủatôigợichoôngýtưởngthuhútgiáoviênđếndạytạinhữngtrườngcónhiềuvấnđề.Theoông:“Luônxuấthiệnmộtthếbírấtthúvị.Nhữnghiệutrưởnggiỏiluônnói:‘Tôisẽkhôngquảnlýmộttrườngcóvấnđềtrừphitôicógiáoviêngiỏi’,còngiáoviêngiỏilạinói:‘Tôisẽkhôngđidạyởmộttrườngnhưthếtrừkhiởđócóhiệutrưởnggiỏiquảnlý’.Đâyđúnglàvòngluẩnquẩn,cácnỗlựckhôngbaogiờcóthểphávỡ,bứtrađược”.ỞnhữngkhuvựccóthunhậpthấpcủavùngOakland,trongcácngôitrườngmàFuternickdồnhếttâmtrícủamình,cóđến40%giáoviênkhôngđủtrìnhđộđứnglớp,họchỉlàmviệcdựatrênkiếnthứccơbảnđượcđàotạotronghainămđể“đápứngtìnhtrạngkhẩncấp”.“Cólần,tôihỏicácgiáoviên‘Anh/chịmấtnhữnggìkhidạyởmộtngôitrườngnằmởvùngcóthunhậprấtthấp,vớinhiềugiađìnhchỉcóbốhoặcmẹ,vàkhôngantoànnhưthếnày?”,Futernicktiếptụccâuchuyện:“‘Lươngbổng’?Họđáp,cóthể.‘Lớphọccóquymônhỏ,íthọcsinhhơn’?Họgậtđầu,cóthể.Tấtcảnhữngchitiếttôiliệtkêđềucótínhhấpdẫnnhấtđịnh,nhưngtôikhônghiểu,liệukhibấtkỳmộtdanhmụcnàotrongnhữngthiếuhụttrênđượcđápứngđầyđủ,cácgiáoviêncóđảmđươngtốttráchnhiệmcủamìnhhaykhông”.Từvídụtrên,tacóthểdễdàngđiđếnkếtluận,giáoviênlànhữngngườiíchkỷvàkhôngtậntình,họkhôngsẵnlònglàm

Page 196: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

việcởnhữngnơicầnhọnhất.NhưngnhưFuternickbănkhoăn,điềugìsẽxảyrakhingữcảnhyêucầuđượcthayđổi?Futernickđưaraýtưởng:tuyểncáchiệutrưởngchonhữngtrườngcóvấnđề,rồisauđóchonhữnghiệutrưởngnàythờigianmộtnămđểtậphợpnhữnggiáoviêncótrìnhđộđượckéotừcáctrườngtốtvềthànhmộtnhómđảmnhậnnhữngtráchnhiệmmới-nhómnàysẽcùngnhaunhậnnhiệmvụởmộtngôitrườngmới(FurtenickhivọngmộtnămsauýtưởngnàysẽđượcthựchiệntrênkhắpOakland).Chúngtavẫnbiết:trênchiếntrường,nhữngthửtháchthườngkhiếnngườitaphảinảnchívàcoilàbấtkhảthikhiđốimặtmộtmìnhđộtnhiênsẽtrởnêndễdànghơnkhitacùngnhauchiếnđấutrongmộtnhómgắnbókhăngkhít.Conngườikhôngthayđổi,nhưngcáchđưaranhiệmvụchohọđãkhôngcònnhưtrướcnữa.TheoFuternick,nguyêntắcnàycũngđúngtrongcáclớphọc:giáoviênsẽsẵnlòngđảmnhiệmnhữngnhiệmvụkhókhănnếutronghọ,xuấthiệncảmgiácrằngcónhữnggiáoviênnhiềukinhnghiệmvàrấtcóchuyênmônkhácđangđứngcạnh,chungsứcvớihọ.ĐâycũnglàmộtbàihọcrútratừĐiểmBùngPhát,mộtbàihọcmàtôichưabaogiờtưởngđếnlàcóthểápdụngởmộtkhuvực“đen”củaOakland.

MộttrongnhữngđiềuthôithúctôiviếtĐiểmBùngPhátlànhữngbíẩncủadịchtruyềnkhẩu-mộthiệntượngmàtấtcảmọingườiđềucholàrấtquantrọngnhưngdườngnhưkhôngmộtaibiếtphảiđịnhnghĩanónhưthếnào.Đâychínhlàchủđềmàtronggầnmộtnămquarấtnhiềuđộcgiảđãviếtchotôi,vàcũnglàchủđềmàtôidànhnhiềuthờigiansuynghĩnhất.Lúcnày(chứkhôngphảitrướckiakhibắttayvàoviếtcuốnsách),tôimớithấyrõrằng,chúngtagầnnhưluôntrongtrạngtháisắpbướcvàomộtthờikỳtruyềnkhẩu.Nhưngthậtnghịchlý,tấtcảnhữngrắcrốiphứctạp,biếnđổikhônlườngcủasựviệccộngvớitìnhtrạngítđượctiếpxúcvớicácthôngtinvềnhữngthayđổicủamộtnềnKinhTếMớilạikhiếnchúngtangàycàngphảilệthuộc,dựadẫmnhiềuhơnvàonhữnghìnhthứcgiaotiếpxãhộihếtsứcsơkhai.ChúngtaphảidựavàonhữngcánhâncóvaitròcủamộtNgườiKếtNối,mộtNhàThôngThái,mộtNgườiBánHàngtrongcuộcsốngđểxửlýnhữngphứctạpnảysinhtrongthếgiớihiệnđại.Đâycũnglàchứcnăngcủarấtnhiềuyếutốvàthayđổikhácnhautrongxãhội,trongđótôimuốnđặcbiệtnhấnmạnhđếnbayếutốsau:tìnhtrạngcôlậpgiatăng,đặcbiệttronglớptrẻmớilớn;sứcmiễnnhiễmgiaotiếpcao;vàvaitròđặcbiệtquantrọngcủaNhàThôngTháitrongnềnkinhtếhiệnđại.

Tìmhiểuvềthờikỳcôlập

9:20sángngày5tháng3năm2001,AndyWilliam,15tuổi,bópcòkhẩusúnglụcnòngdài,cỡ0.22litrongkhuvựcvệsinhcủatrườngmìnhở

Page 197: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Santee,California.Trongvòngsáuphút,Andyđãbắn30phát:phátđầutiênlàvàonhàvệsinh,kếđếnlàvàosântrong,làmchếthaihọcsinhvàkhiến13họcsinhkhácbịthương.Andymớichuyểnđếnthịtrấnnày,vàđanghọcnămđầu.Cậutarấtgầy,taiđeokhuyên,cổđeomộtvòngbạccódòngchữMOUSE.Giốngnhưcáctrườnghợpkiểunày,thầycôvàbạnbècủaAndyđềukhôngthểtinnổimộtngườitrôngrấttrầmlặng,cưxửônhòanhưcậulạicóthểthựchiệnhànhđộngdãmannhưthế.

Trongcuốnsáchnày,khitìmhiểuvềnhữngđạidịchhoànhhànhtronglứatuổithanhthiếuniên,tôiđãsửdụngnghiêncứutrườnghợpnạntựvẫndiễnranhiềunămliềntronglớptrẻcủađảoquốcMicronesia.Thậtkhócóthểtìmravídụnàothểhiệnđượcxuhướngthamgiavàonhữngnghithứctựhủyhoạimìnhthiếuhiểubiết,cókhảnănglâylancaoởthanhthiếuniênmớilớngâyấntượngsâusắchơnthế.NạntựvẫnởMicronesiabắtđầutừmộtvụtựvẫnđơnlẻrấtđángchúý-mốitìnhtaybacóliênquanđếnmộtthanhniêntầnglớptrênvàcảnhtượngđầykịchtínhtrongđámtang.Chẳngbaolâusauđó,cácthanhniênkháccũngbắtđầuthựchiệnhànhvitựvẫnrậpkhuônchínhxácynhưvậy.Vàvìnhiềulýdo,chuyệnnày,đángbuồnthay,đãtrởnênhếtsứcbìnhthường.Tôiđãnghĩ,tìnhtrạngngàycàngcónhiềuthanhthiếuniênhútthuốcởphươngTâytrongthờigiangầnđâycũngnằmtrongkiểuđạidịchnày.Nhưngthựcchấthainạndịchtrênkhônghoàntoàngiốngnhau.ỞMicronesia,cáccậubémớilớnthựchiệnnhữnghànhđộnghếtsứclạlẫmđốivớitrìnhđộvănhóacủachínhcácem.Cácemkhôngbắtchướchànhđộngcủangườilớnhaychốngđốilạinhữnggìmàthếgiớingườilớnápđặtchocácem.Cácemchỉđơnthuầnlàmtheonhữngtônchỉbêntrongcủatrìnhđộvănhóa,cứnhưthểcácemhoàntoànkhôngnghethấy,khôngnhìnthấynhữnggìngườilớnnóivàlàm.Trongkhiđó,hiệntượnghútthuốcởcáccôbé,cậubétuổi“teen”lạirấtkhácbiệt.Dobắtnguồntừnhữngngườitrưởngthànhchonênhútthuốctrởthànhmộthànhđộngthểhiệnnétngườilớnhếtsứcấntượngvớicácem.Cácemhútthuốc,mộtphầnnàođó,làđểphảnứnglạinhữnglờithuyếtgiảngcủangườilớnvềsựđộchạicủathuốclá.Nhưvậy,đạidịchđầutiênlàmộtđạidịchxuấtpháttừsựcôlập,cònđạidịchthứhailàđạidịchnhằmmụcđíchchốngđối,phảnứng.Vàtôinghĩ,cácđạidịchtheokiểuđầutiênsẽkhôngbaogiờxuấthiệnởnhữngthanhthiếuniêncủacácnướcphươngTây.Nhưngtôiđãnhầm.Lúcnàyđây,chúngtađangcómộtnạndịchbắnsúngtrongtrườnghọc.

VụthảmsátởtrườngtrunghọcColumbine,Littleton,bangColoradoxảyravàongày20tháng4năm1999.Haimươithángsau,cótấtcả19vụbạolựchọcđườngkhácdiễnratrênkhắpnướcMỹ.Maymắnthay,10vụtrongsốđóđãđượcchặnđứngkịpthờitrướckhicóaibịthương-vàthậtkỳlạ,mỗi

Page 198: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

vụnàylạicónhữngnétrấtgiốngvớivụnổsúngxảyratạitrườngColumbine.SethTrickey,mộthọcsinhlớpbảyởForthGibson,Oklahoma,kẻđãrútmộtkhẩusúngngắnbántựđộng,cỡnòng9livàbắn15phátvàomộtnhómbạncùnglớphồitháng9năm1999,bịámảnhvềnhữnggìdiễnraởColumbineđếnmứctrướckhivụviệcxảyra,cậutađãphảinhờcácchuyêngiatâmlýgiúpđỡ.Mộtnamsinh17tuổiởMillbrae,Californiacũngbịbắtsaukhiđedọasẽ“làmmộtvụColumbine”ởchínhtrườnghọccủamình.Cảnhsátđãtìmthấycảkhovũkhí,tấtcảgồm15khẩusúnglụcvàsúngtrườngkhikhámnhàcậuta.JosephDeGuzman,ởCupertino,California,đãlênkếhoạchtấncôngtrườngmìnhvàotháng1năm2001.Sauđó,cậutakhaibáovớicảnhsátrằng,nhữngkẻnổsúngtrongvụtrườngColumbine“làcáigìđórấtthật”.CóbanamsinhcũngbịbắtmộtthángsauđóởKansas,vàkhikhámxétnơiởcủacảba,cảnhsáttìmthấynhữngnguyênliệuchếtạobommìn,súngtrường,vàđạn,ngoàiracòncócảbachiếcáokhoácdàimàuđengiốngkiểuáokhoáccủanhữngkẻgâyravụthảmsátColumbine.Haingàysauđó,ởFortCollins,Colorado,cảnhsáttìmthấymộtkhotrữđạnvàsúngkhác.Ngườitađãtìnhcờngheđượcbanamsinhcóliênquanđếnvụnàymưutính“làmmộtvụColoradothứhai”.

Trênbáochí,cácvụbắnsúngđãdiễnra,vàcácvụbắnsúngtrongtươnglaiđôikhiđượcmiêutảnhưmộtphầncủalànsóngbạolựccóquymôlớnhơn.Nhưngmiêutảnhưthếlàkhôngđúngsựthật:trongkhoảngthờigiantừnăm1992đến1993,cókhoảnghơn50nạnnhânthiệtmạngởcáctrườnghọccôngtrênkhắpnướcMỹ.Năm2000,consốnàylà16.VụColumbinexảyrađúngvàothờiđiểmnạnbạolựchọcđườnggiảm,chứkhôngtăng.Ngườitacũngchúýnhiềuđếnhoàncảnhxãhộicủanhữngđứatrẻcóliênquantớicácvụviệcnày.AndyWilliamslàmộtcậubécôđơnvàthườnghaybịbắtnạt,cậulàsảnphẩmcủamộtvụlidịvàsựthiếuquantâmcủabốmẹ.ThờibáoTimeschorằng,thếgiớicủacậulàmộtnơi“tìnhtrạngnhiễmnhữngloạicỏdạicựcmạnhnhư‘loạirượusâmbanhđểlâunăm’đãtrởthànhđiềudiễnrahàngngàyđốivớimộtsốngườivàcũnglànơihànhđộnggâyrắcrốitrongtrườnghọc,đểkếtthânvớitoánanhemnhàAryanlàlựachọnrấtđỗibìnhthườngchocuộcsống”.Nhưngviệckhámphárarằngnhữngđứatrẻnàyphảilớnlêntrongbấtmãnvàcôđơngầnnhưkhôngcònlàđiềumớimẻ.CóhàngtriệuđứatrẻlớnlênbịcùngkiệtvềmặttìnhcảmnhưAndyWilliams,nhưngcácemkhôngđơngiảnbướcchânđihọcvàomộtbuổisáng,vàgiươngsúnglênbắn.SựkhácbiệtchínhlàdovụColumbine.AndybịtiêmnhiễmbởinhữnggìEricHarrisvàDylanKlebodđãlàm,cũnggiốngnhưnạntựvẫntrênquốcđảoMicronesiakhởinguồnlàdobịtácđộngkhicâuchuyệntìnhyêutaybađầykịchtínhđầutiêndiễnra.Chúngtađãsailầmkhicốcônghiểutấtcảnhữnghànhđộngnhưthếnàytheokiểuđổhết

Page 199: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

tráchnhiệmlênnhữngảnhhưởngtừthếgiớibênngoài-khinóiđếnmộtkhuynhhướngbạolựchoặcbướcđộtpháxãhộicóquymôrộnglớn.Nhữngkiểuhànhđộngnàythựcchấtliênquanđếntìnhtrạngcôlậpcủaconngười:tuântheomộtkịchbảnnộitâmđầybíhiểm,chỉcóýnghĩatrongthếgiớikhépkínmàngườiđósống.

Vídụminhhọađiểnhìnhnhấtchokiểuđạidịchnàylàdịchngộđộcthựcphẩm,lankhắpmộtsốtrườngcônglậpcủaBỉ,vàomùahènăm1999.Đạidịchnàybắtđầukhicóhơn40emnhỏsốngởmộtthịtrấncủaBornemđộtnhiêncócảmgiáckhóchịurấtlạsaukhiuốngCoca-cola,vàsauđóphảiđưatớibệnhviệnđểđiềutrị.Haingàysauđó,thêmtámemnữacũngrơivàotìnhtrạngtươngtựởBrugge,mộtngàytiếptheocóthêm13emởHarelbeke,vàbangàysau,sốembịngộđộcđãtăngthêm42em-vàcứthế,cứthế,cuốicùngtìnhtrạngtăngdầnmởrộngđãkhiếnhơn100emphảinhậpviệndocótriệuchứngbuồnnôn,hoamắt,chóngmặt,đauđầuvàđẩyCoca-colavàođợtthuhồisảnphẩmlớnnhấttronglịchsử113nămpháttriểncủahãng.Saukhiđiềutra,thủphạmkhôngthểchốicãiđượccủavụviệcđãđượctìmra.TrongnhàmáysảnxuấtCoca-colaởAntwerp,ngườitađãsửdụngchấtcác-bonđi-ô-xítbịnhiễmbẫnđểcácbonáthóamộtmẻsiroquantrọngcủaloạinướcngọtnày.Nhưngsauđó,vụviệccànglúccàngtrởnênrắcrốihơn:khitiếnhànhkiểmtra,cácchấtnhiễmbẩntrongcác-bonđi-ô-xítđượctìmthấylàhợpchấtlưuhuỳnhcótỷlệtừnămđếnmườibảyphầntỉ.Thếnhưng,nhữnghợpchấtlưuhuỳnhnàychỉcóthểgâyracáctriệuchứngvớimứcđộlớnhơntỷlệkiacómộtnghìnlần.Tứclàvớitỷlệmườibảyphầntỷ,cùnglắmcũngchỉlàmxuấthiệnmùikhóchịu-nhưmùitrứngthối-vànhưthếnếunguyênnhânlàdocác-bonđi-ô-xítbịnhiễmbẫn,đánglẽranướcBỉchỉphảitrảiquamộtnạndịchnhănmũirấtnhỏmàthôi.Khóhiểuhơnnữa,ởbốntrongnămtrườngmàđồuốngCoca-colachấtlượngkémđượccholànguyênnhângâybệnh,mộtnửasốhọcsinhcótriệuchứngngộđộcngàyhômđóđãkhônguốngthứnướcngọtnày.Haynóicáchkhác,cólẽnhữnggìdiễnraởBỉkhônghoàntoànlàhiệntượngngộđộcCoca-cola.Vậyđólàhiệntượnggì?Thựcchấtnhữnggìxảyralàmộtkiểukíchđộngtậpthể,mộthiệntượngkhôngphảikhôngphổbiếnởlứatuổihọcsinh.SimonWessley,chuyêngiatâmthầnhọccủaĐạihọcRoyalMedicine,ởLondon,đãđithuthậpcácbàibáovềkiểukíchđộngtậpthểtronggần10nămtrời.Vàhiệngiờ,ôngđangcótrongtayhàngtrămvídụchokiểuhiệntượngnày.Quayngượctrởlạinăm1787,côngnhânmỏởvùngLancashiređộtnhiêncónhữngtriệuchứngđángngờsaukhitinrằnghọđangbịđầuđộcbởiloạivảinhiễmbẩn.TheoWessley,gầnnhưtấtcảnhữngtrườnghợpdiễnrasauđềurấtkhớpvớivụviệcbanđầunày.Cóaiđónhìnthấyhàngxómcủamìnhlănraốm,vàvìthếcũngtinrằngmìnhđangbịmộtthếlựcvôhình

Page 200: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

nàođóđầuđộc-trướcđây,thếlựcvôhìnhhoặclàmaquỷ,hoặclàthầnlinh-vànỗisợhãisẽkhiếnngườiđócócảmgiáclolắng,bồnchồn.Sựlolắng,bồnchồnlạidẫnđếntìnhtrạnghoamắt,chóngmặt,buồnnôn,Ngườiđóbắtđầuthởgấpvàrồisuysụphẳn.Nhữngngườikháckhinghethấygiảđịnhtrên,hoặcnhìnthấytìnhtrạngcủacác“nạnnhân”,cũngbắtđầucảmthấybồnchồn,lolắng.Rồihọcảmthấybuồnnôn.Rồithởgấp.Họsuysụpvàtrướckhitabiếtđượcgốcrễvấnđề,tấtcảmọingườiđềuởtrongtìnhtrạngthởgấpvàsuysụp.Wessleynhấnmạnh,nhữngtriệuchứngnàyhoàntoànlàthật,chúnglàmộtkiểuhìnhthứcthịuycủanhữngnguycơdotưởngtượngmàra.Wessleychobiết:“Hiệntượngnàydiễnracựckỳphổbiến,vàgầnnhưlàchuyệnrấtbìnhthường.Songnhưthếkhôngcónghĩalàthầnkinhtayếuhaytabịđiên”.ChuyệnxảyraởBỉcólẽđãbịtrầmtrọnghóabởinỗisợhãicủangườidânBỉvềhiệntượngthứcănchođộngvậtcóchứađi-ô-xinbịnhiễmbẫntrongthờigiangầnđó.Vàđâylàmộtvídụkháđiểnhìnhchokiểubồnchồncólâylantheomộtmẫuchuẩnhơn.Chẳnghạnnhư,sựhoảngsợcủacáchọcsinhkhingửithấymùitrứngthốitrongCoca-colachínhlàmộtkiểukíchđộng.CũngtheoWessley:“Đasốnhữngsựviệcnhưthếkhôngphảilàdohiệntượngbấtbìnhthườngnàomàchínhlànhữngthứmùirấtnhẹgâyra.Đócóthểlàthứmùilạtỏaratừmáyđiềuhòachẳnghạn”.Sựviệcnàyxảyratrongtrườnghọccũnglàmộtđiềuthườngthấyởcácvụkíchđộngtậpthể.“Nhữngvụkíchđộngtrướcđâyluôndínhdángđếncácemhọcsinh”.Wessleytiếplời“ĐãtừngcómộtvụrấtnổitiếngởAnh,trongđóhàngtrămnữsinhđãquỵvìsuynhượctrongsuốtlễhộinhạcJazztổchứcởNottinghamshirenăm1980.Nhữngnữsinhnàyquylỗichomộtnôngdânphunthuốctrừsâu,gâyrahiệntượngđóởhọ”.Trongsuốtbathếkỷqua,ngườitađãghilạiđượchơn150vụkíchđộngxảyratrongcáctrườnghọc.

LiệuchúngtacónênxemxétnhữngvụkíchđộngtậpthểnhưvụsợCoca-colaởBỉtheohướngnghiêmtrọnghaykhông?Câutrảlờilàkhôngcần.Mộtphầncủahiệntượngnàylàhộichứnglolắng,bồnchồnẩnsâu.Hơnnữa,nhữngemhọcsinhcócảmgiácốmyếuđãkhônggiảvờcónhữngtriệuchứngnhưvậy:cácemthựcsựốm.Cũngcầnphảinhậnrarằngđôikhihànhvimangtính“đạidịch”ởcácemkhôngcómộtnguyênnhâncóthểxácđịnhvàduylýnàogiảithíchđược:Cácemốmchỉđơngiảnlàvìcácemkhácđãốm.Hiểutheohướngnày,tasẽthấyđợtbùngnổcácvụbắnsúngtrongtrườnghọchậuColumbinecũngkhôngnằmngoàiquyluậtđó.CácvụnổsúngbùngnổvìvụColumbineđãxảyra,vàbởivìảnhhưởngtừnhữnghànhvitựsát,gâyấntượngsâusắc,vàtheomộttônchỉnàođóởlứatuổithanhthiếuniên-dùlàtựvẫn,hútthuốc,mangsúngtớitrườnghaysuynhượcsaukhiuốngmộtlonCocavôhại-đềuvôcùngdễlâylan.

Page 201: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Theotôi,chínhphươnghướngpháttriểncủathanhthiếuniêntrongnhữngnămgầnđâyđãgópphầngiatăngtiềmnăngchokiểutìnhtrạngcôlậpnày.Chúngtachocácemthêmtiền,nhờthếcácemcóthểxâydựngthếgiớivậtchấtvàxãhộicủariêngmìnhmộtcáchdễdànghơn.Chúngtachocácemthêmthờigiansốngvớiriêngmình-vàítthờigianđồnghànhcùngngườilớn.Chúngtachocácemsửdụngemail,máynhắntin,vàđặcbiệtlàđiệnthoạiđểcácemcóthểlấpđầycácđiểmchếttrongngàybằnggiọngnóicủabạnbè-nhữngđiểmchếtmàcólẽtrướcđâyđãđượclấpđầybằngsựcómặtcủangườilớn.Đólàmộtthếgiớiđượcđiềukhiểnbởitínhhợplýcủadịchtruyềnkhẩu,bởinhữngthôngđiệpcósứclâylancaomàcácemtruyềnđitrongcộngđồngsốngcủathếhệmình.Lúcnày,Columbinelàmộtđạidịchtrongtìnhtrạngcôlậpđángchúýnhấttrongcộngđồng“teen”.Nhưngmọichuyệnkhôngchỉdừngtạiđó.

Thậntrọngvớitìnhtrạngsứcmiễnnhiễmgiaotiếptăngcao

MộttrongnhữngđiềutôikhôngnhắcđếnnhiềutrongĐiểmBùngPhát,nhưnglạiđượcnhiềungườihỏi,đólàtácđộngcủaInternet-đặcbiệtlàthưđiệntử-tớiquanđiểmcủatôivềdịchtruyềnkhẩu.Rõràng,emaildườngnhưđãkhiếnvaitròcủanhữngNgườiKếtNốitrởnênlỗithời,hayítnhấtđãgâyranhữngbiếnđổirấtlớntrongvaitròđó.Trênthựctế,emailthựcsựgiúpchúngtacóthểtiếpcậnhiệuquảvàdễdàngvớimọingười-nhữngngườiđócóthểlàkháchhàng-nhữngngườimàtakhônghềquenbiết.

KevinKelly,mộttrongnhữngcốvấnrấtcóuytíntrongchiếnlượcKinhTếMới,đãviếtvềcáimàônggọilà“hiệuứngfax”(đâylàmộtdạngkháccủahiệuứngemail).Chiếcmáyfaxđầutiênrađờilàkếtquảcủahàngtriệuđôlanghiêncứuvàcảitiếnkhôngngừng,giábánlẻtrênthịtrườngcủanólúcbấygiờlà2000đôla.Nhưngnólạilàthứđồbỏbởikhôngcómộtmáyfaxnàokhácgiaotiếpvớinó.Chiếcmáyfaxthứhaiđãvựcdậygiátrịcủamáyfaxđầutiên.Tiếpsauđó,sựrađờicủamáyfaxthứbacũngcàngkhẳngđịnhgiátrịcủahaichiếcmáytrướcđó,vàcứthế,cứthế.TheoKelly:“Bởicácmáyfaxđượckếtnốivớinhautrongmộtmạnglướinênmỗichiếcmáyfaxđượcthêmvàosẽlàmtănggiátrịcủatấtcảnhữngchiếcmáyfaxhoạtđộngtrướcđó”.Khitamuamộtchiếcmáyfax,nhữnggìtacóđượckhôngchỉcóthế,tacònmuađượccảquyềntruycậpvàotoànbộhệthốngfax-vàmónhàngnàyrõràngcógiátrịhơnbảnthânchiếcmáyrấtnhiềulần.

Kellygọihiệntượngdâychuyềnnhưvậylà“hiệuứngfax”hayquyluậtsinhsôi,vàôngcũngchorằngđólàmộtkháiniệmcựckỳcấptiến.Trongnềnkinhtếcũtrướcđây,giátrịcủahànghóacóđượclànhờtìnhtrạngkhan

Page 202: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

hiếmcủahànghóađó.“Nhữngbiểutượngthịnhvượng”thườngthấy-nhưkimcương,vàng-lànhữngmónđồquýbởichúngrấthiếm.Vàkhimộtmónđồnàođótừkhanhiếmtrởnênrấtnhiều-nhưxăngdầuvàohaithậpkỷ1980và1990-nósẽmấtđigiátrịbanđầuvốncó.Nhưngchuỗilogiccủamộtmạnglướilạihoàntoànngượclạivớiquyluậtnày.Giờđây,sứcmạnhvàgiátrịcủahànghóalạiđếntừchínhsựphongphúdưthừacủasảnphẩm.Khitacàngtạoranhiềuphiênbảncopyphầnmềmcónghĩalàngàycàngcónhiềungườimuốnthamgiavàomạnglướimàtalậpnên,mạnglướiđónhờthếsẽngàycàngmạnhlên.Vàđâycũngchínhlàlýdotạisaoemaillạiđượcgánchoquyềnnănglớnđếnnhưvậy:emaillàcôngcụtốithượngcóthểdễdàngtạoranhữngmạnglướicánhânkiểunày.

Nhưngliệuđiềuđócóđúngkhông?Tươngtựnhư“hiệuứngfax”hay“hiệuứngemail”,đạidịchcũngtạoracácmạnglưới:mộtviruschuyểntừngườinàysangngườikia,lanrakhắpcộngđồng,vàkhicàngcónhiềungườinhiễmvirus,đạidịchđócàngmạnh.Nhưngđồngthờiđâycũngchínhlàlýdotạisaocácđạidịchthườngđiđếnđiểmkếtthúc.Khinhiễmcáccănbệnhdễlâynhưcúmhoặcsởi,cơthểtasẽsinhramộtloạichấtmiễndịchtrướcnhữngcănbệnhđó,vàkhicóquánhiềungườicókhảnăngmiễndịchtrướcmộtloạivirus,đạidịchđósẽphảichấmdứt.Theotôi,khinóiđếncácđạidịchxãhội,chúngtađãkhôngquantâmthíchđángđếnvấnđềmiễnnhiễmnày.

Cuốinhữngnăm1970,cácdoanhnghiệpbắtđầunhậnrarằngđiệnthoạilàmộtphươngtiệntiếpcậnkháchhàngtiềmnăngthựcsựrẻvàhiệuquả.Từđótrởđi,sốlượngcuộcgọigiaodịchtớicáchộgiađìnhmụctiêuđãtănggấpmườilần.ĐâycóvẻnhưlàmộtvídụrấthayminhhọachonhữnggìKellynóiđến-tiềmnăngkinhtếcựckỳtuyệtvờicủamạnglướiviễnthôngmàtấtcảchúngtacùngsửdụng-ngoạitrừchitiếtởmộtsốkhíacạnhchủchốtnhấtđịnh,sựbùngnổcủaviệcsửdụngđiệnthoạilạikhôngcóvẻgìgiốngvớiquyluậtsinhsôichútnào.Trênlýthuyết,khingàycàngcónhiềungườisửdụngđiệnthoại,mạnglướiđiệnthoạisẽtrởnênmạnhhơn.Nhưngtrênthựctế,trongsuốtkhoảnghơn25nămqua,tínhhiệuquảcủacáccuộcgiaodịchtầmxađãgiảmxuống50%.Nhữngkhoảnchikhôngđángkể-nhữngkhoảncógiátrịtrongkhoảngtừ25đến30đôlanhưkhoảntiềnđặtmuabáovàtạpchí-chỉđơngiảnlàkhôngcònmangtínhkinhtếnhưkhitatiếpthịsảnphẩmquađiệnthoại.Nằmtrongmộtmạnglướilớncóthểsẽlàđiềurấttuyệtvờivàtrêncơsởlýthuyết,mạnglướicànglớn,sứcmạnh,tầmảnhhưởngcủachúngcàngcao.Thếnhưngkhiquymômộtmạnglướipháttriểnthìcũnglàlúccácchiphívềthờigian,thiệthạiphátsinhdomỗithànhviêncủamạnglướigâyracũngtăngtheo.Đólàlýdotạisaongườitakhông

Page 203: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

hứngthúvớihìnhthứctiếpxúcvớicácnhàtiếpthịtrênđiệnthoạinữa,vàcũnglàlýdotạisaohầuhếtchúngtađềulắpđặtcácmáytrảlờitựđộngvàmáyhiệnsốngườigọi.Mạnglướiđiệnthoạilớnvàcồngkềnhđếnmứcchúngtacàngngàychỉcònquantâmtớiviệcsửdụngnócóchọnlọc,tứcsửdụngnókhicầnthiết.Chúngtađãdầntrởnênmiễnnhiễmvớiviệcsửdụngđiệnthoại.

Vàliệuđiềutươngtựcóxảyravớihệthốngemailhaykhông?Tôivẫncònnhớlầnđầutiêntôinhậnđượcemaillàvàokhoảnggiữanăm1990.Tôiháohứcchạynhanhvềnhàvàbấmcáimôđem4800bốt.Tôiluônnhậnđượcthưtừbốnngườibạntốt.Vàsaukhinhậnđượcthư,tôithườnglàmgì?Ngaylậptức,tôisoạnmộtláthưdàivàlịchsựhồiđáplại.Cònbâygiờmỗikhithứcdậyvàobuổisángsớm,đếnbênchiếcmáyvitính,tôithườngnhậnđượckhoảnghơnsáumươiláthưvàsựháohứctrướcđâyđãđượcthaybằngnỗikhiếpsợ.Tôinhậnđượccảnhữngláthưquảngcáomàmìnhkhônghềtrôngđợivànhữngcâuchuyện,mẩuchuyệncườimàtôikhônghềquantâm.Khôngchỉcóthế,nhữngngườitôikhôngthựcsựquantâmlạiviếtthưyêucầutôilàmnhữngthứmàtôikhôngthíchthú.Vậytôisẽphảiđáplạisaođây?Tôisoạnnhữngbứcthưcựcngắn-hiếmkhidàiquáhaidòng-vàphảimấthaihoặcbangàytôimớiđáptrảthưmọingười,cũngcónhiềuláthưtôikhôngviếtlạimộtdònghồiđápnào.Tôiđoán,điềutươngtựnhưvậycũngxảyravớinhữngngườidùngemailkháctrênkhắpthếgiới:chúngtacàngnhậnđượcnhiềuemail,cácthưhồiđápcủachúngtasẽcàngtrởnênngắn,cóchọnlọchơnvàthườngtrìhoãnlâuhơn.Tấtcảnhữngbiểuhiệntrênđềulàhộichứngmiễndịch.

ĐiềukhiếnemailtrởnêndễdàngbịmiễnnhiễmchínhlànhữngthứbanđầukhiếnnócóvẻrấthấpdẫnvớinhữngngườinhưKevinKelly:thậtdễdàngvàkinhtếbiếtbaokhisửdụnghìnhthứcliênlạcnàyđểtiếpcậnmọingười.Trongmộtnghiêncứugầnđây,cácchuyêngiatâmlýhọcpháthiệnrarằng,nhómgiaotiếpquacácphươngtiệnđiệntửxửlýcácýkiếnmàhọkhôngđồngtìnhrấtkhácvớinhómgiaotiếptrựctiếpmặtđốimặt.Theokếtluậncủacácnhànghiêncứu,nhữngngườicósuynghĩbấtđồngluônthểhiệnquanđiểmcủahọthườngxuyênnhấtvàkiênđịnhnhấtkhigiaotiếptrựctuyến.“Trongkhiđó,khigiaotiếptrựctiếpmặtđốimặt,chỉcósốítngườinhậnđượcsựquantâmcaonhấttừphíađasốmọingườivàsốítngườinàycũngcóảnhhưởnglớnnhấtđếnýkiếnriêngcũngnhưquyếtđịnhcuốicùngcủacácthànhviênthuộcnhómđasố”.Haynóicáchkhác,việcthểhiệnquanđiểmtráingượccàngtrởnênkhókhănhơnkhigiaotiếpxãhội,tínhđúngđắncủanhậnđịnhnàytrongcáccuộctranhluậnngàycàngcao.Cáckiểugiaotiếpkháccũngtuântheoquyluậttươngtự.Việcmọingườicóthểgửi

Page 204: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

emailmàchẳngcầntốnmộtxunàokhihọcóđịachỉcủachúngtađồngnghĩavớiviệchọsẽgửithưthườngxuyênvàliêntục.Nhưngsựpháttriểnnhưvậycũngnhanhchóngtạorasứcmiễnnhiễm,vàkhiếnchúngtaphảiđánhgiácaohơnnữacáchthứcgiaotiếpmặtđốimặt-tức,nhữngcuộcgiaotiếpcủanhữngngườichúngtathựcsựquenthânvàtintưởng.

Theotôi,sailầmtrong“hiệuứngfax”đãđượclặpđilặplạiởnhữngngườitiếpthịvànhữngngườitruyềnđạtthôngtin.Cáchãngquảngcáothườngquyếtđịnhđăngtảiquảngcáocủamìnhtrêncáctrangbáovàchươngtrìnhtruyềnhìnhdựatrênmứcchiphímàhọphảibỏra:Họsẽmuabấtcứgócquảngcáonàonếuchiphíbỏrathấpnhấtnhưngvẫnthuhútđượcsựchúýnhiềunhấttừcáckhángiả.Nhưngcònsựmiễnnhiễmcủakhángiảthìsao?Cáchnghĩcủacáchãngquảngcáođãkéotheorấtnhiềucôngtyđầutưvàolĩnhvựcquảngcáotruyềnhình,khiếnchothờilượngphátcủacácchươngtrìnhnàytăngcaohơnbaogiờhết.Chínhvìvậy,thậtkhómàtinđượcrằngmọingườivẫncònđểýxemquảngcáonhưtrướcđây.Điềunàycũngđúngvớinhữngtờbáođănghàngtrămquảngcáocùnglúc,vànhữnglềđườngcứmộttrămbướcchânlạitreođầycácbiểnquảngcáo.Khimọingườibịngậplụttrongđốngthôngtinvàsinhramộtkiểumiễnnhiễmtrướcnhữngdạnggiaotiếptruyềnthống,họsẽchuyểnsựtậptrungchúýcủamìnhsanglờikhuyênvàthôngtinvềnhữngngườimàhọkínhtrọng,ngưỡngmộ,vàtintưởngtrongcuộcsống.PhươngthuốcchữalànhsứcmiễnnhiễmởconngườichínhlàphảitìmrađượcnhữngcánhâncóvaitròlàNhàThôngThái,NgườiKếtNốivàNgườiBánHàng.

TìmkiếmNhàthôngthái

MỗikhinhìnvàomộtgóixàbôngtắmvẫncònnguyênvẹncủahãngIvory,tôilạingónghiêngvàcướiphálên.Trongnhữngdòngthôngtinvềsảnphẩmđượcviếttrênbaobìcómộtdòngchữnhưsau:“Cóthắcmắc?Cóýkiến?Xinhãygọisố1-800-395-9960”.LiệucóaitrêntráiđấtnàylạicóthắcmắcvềbánhxàbôngIvorychứ?Đúngralà,cóailạicảmthấythắcmắcvềbánhxàbôngnàycầnthiếttớimứcphảigọiđiệnngaychocôngtychứ?Tấtnhiên,câutrảlờilà:trongkhihầuhếtchúngtakhôngbaogiờnhấcđiệnthoạivàấngọisốđóthìmộtphầntrămrấtnhỏnhữngngườicựckỳkhóhiểucóthểđôilúclạicóýmuốnthôithúcphảigọiđiệngiảiđápbằngđượcthắcmắccủamình.Đólànhữngngườirấtyêuthíchxàbông.HọlànhữngNhàThôngTháitrongcácvấnđềliênquanđếnxàbông,vànếucôngviệccủachúngtacóliênquantớimặthàngnày,tốthơnlàchúngtanênđốixửthậttốtvớinhữngcánhânnhưthếbởihọlànhữngngườimàtấtcảngườikhácđềutrôngchờ,xinýkiếnvềloạixàbôngnêndùng.

Page 205: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

Tôigọisố800trênbánhxàbôngIvorylàbẫyNhàThôngThái-đâylàcáchthứctìmkiếmNhàThôngTháicủamộtlĩnhvựccụthểrấthiệuquả-vàvấnđềlàmthếnàođểđặtnhữngcáibẫynàylàmộttrongnhữngvấnđềchínhkhiđứngtrongmộtthịtrườnghiệnđại.Quánửathếkỷ,chúngtađãxácđịnhnhữngảnhhưởngdiễnratrênđấtnướcnàydựatrênđịavịxãhội.Nhưđãbiết,nhữngcánhâncóảnhhưởnglớnnhấttớicácquyếtđịnhchúngtađưaralànhữngngườikiếmđượcnhiềutiềnnhất,cóhọcthứccaonhấtvàsốngởnhữngnơituyệtvớinhất.Ưuđiểmcủacáchnhìnnhưthếnàylàởchỗrấtdễtìmthấynhữngmẫungườinhưvậy:trênthựctế,toànbộngànhnghềcủathếgiớithịtrườngngàynayđãđượctạoraxungquanhýtưởngcungcấptiệnnghichomộtdanhsáchdàinhữngngườicóbằngcấp,kiếmđượcnhiềutiềnvàsốngởnhữngkhuvựclýtưởng.NhưngnhữngcánhâncóvaitrònhưNgườiKếtNối,NhàThôngTháihayNgườiBánHànglạicóđôichútkhácbiệt.Họkhácbiệtkhôngphảibởiđịavịvàthànhtíchtầmthường,màlàởvịthếđặcbiệttrongsuynghĩcủabạnbè.Mọingườinhìnhọkhôngphảivớiánhmắtganhtỵmàlàcáinhìnyêuthương,vàđâycũnglàlýdotạisaonhữngmẫungườinhưthếnàylạicóquyềnnăngbứtphárakhỏicơntriềuđanglêncủatìnhtrạngcôlậpvàsứcmiễnnhiễm.Nhưngtìnhyêulàmộtthứgìđórấtkhótheođuổi.Vậylàmsaochúngtacóthểtìmđượcnhữngcánhânnhưthế?

Đâylàcâuhỏimàtrongsuốtmộtnămqua,tôiđãhỏiđi,hỏilạikhôngbiếtbaonhiêulần,vàkhônglầnnàotìmđượcmộtgiảiphápdễdàng.Theotôi,chúngtakhôngcầnphảitìmnhữngcánhânđóngvaitròlàNgườiKếtNối.Bởicôngviệccủahọlàtìmrachúngta.NhưngtrườnghợpcủanhữngNhàThôngTháinangiảihơnmộtchút,vàđâycũngchínhlàlýdokhiếnphươngpháptìmkiếmNhàThôngThái-bẫyNhàThôngThái-lạitrởnênquantrọngđếnvậy.Đểhiểurõhơn,chúngtahãycùngnhautìmhiểunhữnggìmàhãngsảnxuấtxehơiLexusđãphảitrảiqua.Năm1990,đúngsauđợttungrađầutiêncủadòngxehơisangtrọngởMỹ,hãngnàypháthiệnra,dòngsảnphẩmLS400vẫncònhailỗinhỏ,vàcầnphảithuhồingaysốxeđãtungra.Dùgiảiquyếtbằngbấtkỳmộtphươngphápnàothìtìnhhuốngtrêncũngthậtrắcrốivàkhókhăn.Ngaytừđầu,Lexusđãquyếtđịnhxâydựngdanhtiếngcủahãngmìnhdựatrênchấtlượngvàsảnphẩmcóđộtincậycao.Vậymàgiờđây,mớichỉhơnmộtnămkểtừkhibắttayvàoxâydựngthươnghiệu,hãngbuộcphảithừanhậncólỗitrongmẻsảnphẩmquantrọngcủamình.Chínhvìthế,Lexusđãquyếtđịnhphảinỗlựcđặcbiệtkhigiảiquyếtvấnđềnày.Hầuhếtcácvụthuhồisảnphẩmđềuđượcxửlýbằngcáchthôngbáotrênbáochí,vàgửithưbáotớikháchhàng.Khônglàmnhưthế,Lexusgọiđiệnchotừngkháchhàngvàongàythôngbáothuhồiđượctuyênbố.Khikháchhàngđếnlấylạixeởcáckhubuônbánsaukhisảnphẩmđược

Page 206: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

hoànthiện,chiếcxeđượcrửasạchsẽvàbìnhxăngđượcđổđầy.Nếukháchhàngsốngcáchkhubuônbántừ100dặmtrởlên,hãngsẽchomộtthợcơkhítớitậnnhàkháchhàng.Đãcótrườnghợp,kỹthuậtviêncủahãngphảibaytừLosAngelesđếntậnAnchorageđểsửalạicácchitiếtlỗicủachiếcxe.

Câuhỏiđặtraởđâylà:LiệuLexuscócầnphảiđimộtđoạnđườngdàinhưthếhaykhông?CóthểmộtsốngườisẽchorằngLexusđãhànhđộnghơiquá.Lỗiởnhữngchiếcxetươngđốinhỏ.Vàsốlượngnhữngchiếccầnphảithuhồi-kểtừkhiLexustungsảnphẩmrathịtrường-khônglớn.Bêncạnhđó,dườngnhưLexusvẫncònnhiềucơhộikhácđểkhắcphụcthiệthại.Nhưngyếutốcốtlõiởđây,khôngphảilàsốlượngngườimàlàmẫungườibịảnhhưởngbởivụthuhồinày.Quantrọngnhấtaisẽlàngườisẵnlòngthửmuamộtchiếcxexahoacủamộthãngsảnxuấtcònnontrẻ?ChínhlànhữngNhàThôngTháivềxehơi.Cólẽsẽchỉcókhoảnghaiđếnbanghìnkháchhàngnhưthế,nhưngđólạilànhữngchuyêngiavềxehơi,nhữngngườiluônchămsócxecẩnthận,nhữngngườiluônnóivềxevàluônđượcbạnbèhỏixinlờikhuyênvềcácvấnliênquanđếnxecộ.LexusnhậnrarằngluônxuấthiệnnhữngcánhânđóngvaitròlàNhàThôngThái,rằngnếucáccánhânnàyđưarabấtkỳmộtđộngtháinào,họcũngcóthểkíchphátmộtđạidịchtruyềnkhẩuvềchấtlượngdịchvụkháchhàng-vàđâychínhlànhữnggìđãxảyravớiLexus.Lexusđãnổilêntừmộtsựviệctưởngnhưlàthảmhọavớidanhtiếngvềdịchvụchămsóckháchhàngvẫncònđượctruyềntụngchotớitậnbâygiờ.Saunày,mộttờbáovềôtôđãgọinỗlựccủaLexuslàcuộcthuhồihoànhảo.

ĐâylàmộtbẫyNhàThôngTháituyệtvời-ápdụngtriệtđểýkiếnđôikhimộtthờigian,địađiểmhoặctìnhhuốngcụthểxảyravàsẽmanglạimộtnhómNhàThôngTháituyệtvời.SauđâylàmộtvídụkhácđượcBillHartigan,mộtđộcgiảcủaĐiểmBùngPhát,kểlạiquabứcemailanhviếtchotôi.Đầunhữngnăm1970,HartiganlàmviệcchoTrungTâmDịchVụTàiChínhITT,vàođúngthờiđiểm,lầnđầutiênngànhcôngnghiệpnàyđượcphéptungratàikhoảnIRA(Tàikhoảnhưutrícánhân).ĐâycũngchínhlàthịtrườngmàcuốicùngITTchiếmphầnlớnthịphần.Tạisaolạinhưvậy?LýdolàbởivìITTlàcôngtyđầutiêntìmrađượcnhómNhàThôngTháitronglĩnhvựcnày.Hartiganviếtnhưsau:

Kháiniệmgửitiềnvàomộtquỹnàođóítnhấtlàchođếnkhichúngtagần60tuổicóvẻkìlạvànhiềurủiro.Nhưngcóđiềurấtthúvịkhisửdụngloạitàikhoảnnày:Trướcđây,ngaycảtronggiaiđoạngiữanhữngnăm1970,nhữngđợtgiảmthuếchỉlàmlợichonhữngngườigiàucó.NhưngtàikhoảnIRAlạilàtrườnghợpngoạilệ.Nắmđượcđiềunàychínhlàchìakhóađitới

Page 207: Điểm bùng phát - Sachvui.Com...quảng cáo và nói với mọi người rằng những đôi giày Hush Puppies truyền thống trông rất ấn tượng và khuyên họ

thànhcôngcủachúngtôi.

Nhắmvàonhữngngườiđãcónhiềutiềnư?Câutrảlờilàkhông.Nhómkháchhàngnàykhôngnhiềuvàrấtkhótiếpcậnvớihọ,trongkhiđólợiíchcóđượckhisửdụngtàikhoảnIRAlạikhônglớnlắm.Trongkhiđó,nhómkháchhàngtiềmnăngcủaloạitàikhoảnnàyrấtkhácbiệt.Đóchínhlàcácgiáoviên.

Trướcđây(vàđángbuồnthaylàtớitậnbâygiờ),nhómkháchhàngquantrọngnàyluônphảilàmviệcquásứctrongkhimứclươngnhậnđượcquáítỏi.Khôngaitìmđếnxinlờikhuyêncủacácgiáoviênkhibànđếncácchủđềgiảmthuếvàđầutư.NhưngIRAlạichogiáoviêncóđượcnhữnglợiíchmàtrướcđâychỉdànhriêngchongườigiàucó.LợiíchIRAmanglạichohọkhôngchỉtronghômnaymàcònlâudàitrongtươnglai.

NhưphóngviênthểthaonổitiếngRedSmithđãtừngviết,“cácđấusĩphảichiếnđấu”.

Còngiáoviênthìsao?Lẽdĩnhiên,họphảidạy.

HọnhanhchóngnắmđượccáclợiíchmàIRAmanglạichomình.Vàrấtnhanh,bảnchấtcủaconngườiđãđiềukhiểnhọ.Lầnđầutiên,cácgiáoviênđãcóthểnóivớingườikhácvềcáchchidùngtiềncủamình.

Chotớinay,đâyvẫnlàchiếnlượcmarketingkhônngoannhấtmàtôiđãtừngđượcgópmộtphầnmìnhtrongđó.

LiệuđâycóphảilàcáchtìmkiếmNhàThôngTháiđốivớitấtcảcácthịtrườngkháchaykhông?Tôikhôngtrảlờiđượccâuhỏinày,mặcdùtôicóthểđảmbảorằngđãcónhữngđộcgiảđãdùngĐiểmBùngPhátnhưmộtnguồncảmhứngchocácýtưởngcủamình.Trongmộtthếgiớimàởđósựcôlậpvàmiễnnhiễmchiếmưuthế,việcnắmbắtđượcnhữngquytắctruyềnkhẩunàycàngtrởnênquantrọnghơnbaogiờhết.