Αφιέρωμα στον Μ. Αναγνωστάκη (εφ. "Μακεδονία", 9/3/2015)

Με ποιον ποιητικό laquoεξοπλισμόraquoαναρωτιόμουν άρχισε να εκ-φράζεται ο Μανόλης Αναγνω-

στάκης Ποιοι άραγε ήταν οι ποιητικοί τουπατέρες και πρόγονοιΗ απάντηση ήρθε όλως παραδόξως ότανένας φίλος θέλοντας να μου αναφέρεικάτι άλλο μου αποκάλυψε τους ποιητι-κούς προπάτορες του θεσσαλονικιού ποι-ητή Μου είπε λοιπόν πως κατά την ανα-γόρευση του Μανόλη Αναγνωστάκη σεεπίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής σχο-λής του ΑΠΘ ο ίδιος ο ποιητής ανέφερεπως αυτοί που τον επηρέασαν περισσό-τερο ήταν ο Ρεμπό και ο Άνθος Φιλητάς(Άνθιμος Χατζηανθίμου) Στο άκουσμα βεβαίως του γάλλου ποιητήφωτίστηκε μέσα μου ολόκληρο το ποιητι-κό εποικοδόμημα του Αναγνωστάκη καιιδιαίτερα η έναρξη της λογοτεχνικής τουέκφρασης και μαρτυρίας Πράγματι ο δη-μιουργικός επηρεασμός είναι άμεσος καιένιωσα πως αυτό ανταποκρινόταν εν τοιςπράγμασι στην εξομολόγηση του Ανα-γνωστάκη Όσο για τον άγνωστο ποιητή Φιλητά βρι-σκόταν κι αυτός στην τελετή αναγόρευ-σης μαζί με τον φίλο μου χωρίς βεβαίωςνα το γνωρίζει ο τιμώμενος ποιητής Απόαυτά που έμαθα στη συνέχεια -και απόκείμενο του ίδιου του Μανόλη Αναγνω-στάκη- ο laquoιδεώδηςraquo ποιητής φοιτητήςκαι επαναστάτης ΦιλητάςΧατζηανθίμουτον επηρέασε και στην εν γένει ζωή τουΉταν η εποχή που οι νεαροί από την υπο-χρεωτική μεταξική ΕΟΝ περνούσαν στηναντιναζιστική και αντιστασιακή ΕΠΟΝ καιοι άνθρωποι στα επόμενα χρόνια αγωνί-ζονταν για την ίδια τους την επιβίωσηΣτη συνέχεια ακολούθησε ο παραλογι-σμός του εμφυλίου οπότε τόσο ο Ανα-γνωστάκης όσο και ο Φιλητάς ήταν ήδηενταγμένοι στις οργανώσεις της αριστε-ράς Ο Αναγνωστάκης συνελήφθη καιφυλακίστηκε στο Επταπύργιο και έφτασεμέχρι τα πρόθυρα της εκτέλεσης ενώ στησυνέχεια αποπέμφθηκε και από το ίδιοτου το κόμμα το ΚΚΕH στιγμή της γέννησης ενός ποιητή είναιμία από τις πιο όμορφες και σημαντικέςσυγκυρίες του χρόνου Και βέβαια τουχωροχρόνου με την έννοια του τόπουκαι της χώρας που τον γέννησε Αλλά δενπρέπει να ξεχνάμε και μια τρίτη εξίσουσημαντική παράμετρο την αξία δηλαδήπου έχει ένας ποιητής για την ίδια τη γλώσ-σα Η γλώσσα θα θρέψει πνευματικά τονποιητή με τις δυνατότητές της και αυτήθα δρέψει πρώτη τους τόκους τοκετούτου τα ποιήματά του Βέβαια η ευαισθη-σία η ψυχή το σθένος και η καρδιά του

ποιητή θα συνθέσουν και θα αποδώσουντις λέξεις ως έργο τέχνης Αύριο λοιπόν ξημερώνει η 90ή επέτειοςτης γέννησης του μεγάλου έλληνα ποι-ητή Μανόλη Αναγνωστάκη (1925-2005)Μιας ξεχωριστής προσωπικότητας τηςπόλης και της χώρας τόσο στον στίβοτης τέχνης όσο και στην ευρύτερη πα-ρουσία και στάση του στην πολιτική ζωήΕνός συμβόλου στην ουσία ο οποίος τυγ-χάνει γενικής αποδοχής και εκτίμησηςΆλλωστε το ευρύτερο πνευματικό του ανά-στημα δεν του επέτρεψε συμβιβασμούς Σίγουρα όμως μπορούμε να υπογραμμί-σουμε τη laquoμες στη φοβερή ερημία τουπλήθουςraquo μετά πόνου κατάθεση της ποι-ητικής του laquoανθρωπιστικήςraquo μαρτυρίαςπου αγγίζει τα όρια του μαρτυρίου και τηςμαρτυρίας της συνείδησης Όχι βέβαιαμε την έννοια της προσωπικής αυτοτυ-ραννίας αλλά της εσωτερικής πάλης γιατην εξεύρεση και διατύπωση της αλήθει-ας των πραγμάτων που στην περίπτωσητου ποιητή μας φτάνει σχεδόν μέχρι τηνεξάντληση των ορίων και των δυνατοτή-των της ύπαρξης Πρόκειται λοιπόν στην ουσία για μια στι-βαρή και σπαρακτική εκφορά του ελληνι-κού λόγου χωρίς να της λείπουν όλες οιάλλες διαστάσεις και ποικιλίες της ζωήςπου εμπνέουν τους ποιητές Ο ερωτικόςλόγος για παράδειγμα είναι διάχυτος σrsquoόλο το έργο του αν δεν αποτελεί και τοενωτικό στοιχείο όλου του εποικοδομή-ματος Ναι το έργο του Αναγνωστάκη θαμπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια αν-θρωπιστική ποίηση όχι με την έννοια τηςφιλανθρωπίας αλλά ως ποίηση φορτι-σμένη και εξοπλισμένη με μια μοναδικήκαι ανεπανάληπτη άμεμπτη συνειδησια-κή αρετή και επιμονή Φαίνεται πως ο γί-γαντας αυτός της ποίησης ήταν γεννημέ-νος ακέραιος συνεπής Πρόκειται όμως και για μια ποίηση πουπαράλληλα μοιάζει πως θα μπορούσε ναχρησιμοποιηθεί και ως μια νέα δυνατότη-τα αποδεικτικής της αλήθειας των πραγ-μάτων Που διευρύνει την ανθρώπινη σκέ-ψη και λογική πέρα από την εγκεφαλικήνόησηΑύριο λοιπόν 9 Μαρτίου συμπληρώνον-ται 90 χρόνια από τη γέννηση του Μανό-λη Αναγνωστάκη και στις 23 Ιουνίου δέ-κα χρόνια από τον θάνατό του Ήδη τοέτος που διανύουμε έχει καθιερωθεί ωςέτος Μανόλη Αναγνωστάκη και η πρό-κληση δεν είναι τόσο οι ποικίλες εκδη-λώσεις εκδόσεις και αφιερώματα πουπρογραμματίζονται στη Θεσσαλονίκη καισε όλη την Ελλάδα όσο η ανάγνωση τουέργου του

αφιέρωμα 08032015

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ (1925-2005)

Επιμέλεια αφιερώματος εισαγωγήΣτέλιος Κούκος skoukosmakthesgr

Κείμενα Διονύσης ΣτεργιούλαςΓιάννης Χατζηγώγας

Μανόλης Αναγνωστάκης

ΣυνεντευξιαστέςΘέμης Λιβεριάδης

Ρένος Αποστολίδης

Ασυμβίβαστο ποιητικό ανάστημα

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης με τον γιο του Ανέστη έξω από τα γραφεία της laquoΜακε-δονίαςraquo (1962)

Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005)

38|02 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ 08032015 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Το κείμενο που μας παραχώρησε ο συγ-γραφέας προέρχεται από το ευρύτε-ρο κείμενο με τίτλο laquoΠέντε ποιητέςτης Θεσσαλονίκης (Αναγνωστάκης Βα-φόπουλος Θέμελης Καρέλλη Πεντζί-κης)raquo που κυκλοφορεί ως ανάτυπο απότο τεύχος 133 του περιοδικού laquoΟδόςΠανόςraquo Αθήνα 2006

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης υπήρξε αρ-χισυντάκτης του φοιτητικού περιοδι-κού laquoΞεκίνημαraquo (1944 με συνεργάτεςτους Κλείτο Κύρου Πάνο Θασίτη Γιώρ-γο Καφταντζή Θανάση Φωτιάδη) εκ-δότης του περιοδικού laquoΚριτικήraquo (1959-1961) έγραψε δοκίμια για λογοτέχνες(Καβάφη Γκάτσο Σινόπουλο ΤσίρκαΣκαρίμπα κά) και συνεργάστηκε μεεφημερίδες και περιοδικά δημοσιεύον-τας τις απόψεις του Τα σατιρικά τουποιήματα που δημοσίευσε ως Μανού-σος Φάσσης δεν γνώρισαν ευρεία απο-δοχή και δεν έφτασαν στο ευρύ κοινόόπως το υπόλοιπο έργο του Δείχνουνόμως και αυτά έναν ποιητή που απέχειπολύ από τη σοβαροφάνεια και πουδεν αρκείται στην επανάληψη και στατετριμμένα αλλά ψάχνει διαρκώς νέ-ους δρόμους και τρόπους έκφρασης Ήταν ένας από τους βασικούς συντε-λεστές της έκδοσης των βιβλίων laquoΔε-καοχτώ κείμεναraquo (1970) και laquoΝέα κεί-μεναraquo (1971) που κυκλοφόρησαν στημέση της δικτατορίας και είχαν χαρα-κτήρα πνευματικής αντίστασης Ο Γιώρ-γος Βαφόπουλος γράφει στις laquoΣελί-δες αυτοβιογραφίαςraquo (Δ΄ τόμος) ότιτα βιβλία αυτά laquoμrsquo όλες τις αδυναμίεςτους είχαν αναταράξει τις συνειδή-σεις των νέων είχαν δώσει το σύνθη-μα για ένα καινούργιο ξεκίνημα Καινομίζω πως για τούτο ακριβώς αξίζεικάθε τιμή στους συνεργάτες τουςraquo

Τέχνη άνθρωπος και κοινωνίαΣτο κείμενό του με τίτλο laquoΗ ποίηση -Προσκλητήριο των καιρώνraquo (1961) καισε άλλα θεωρητικά του κείμενα ξεκα-θαρίζει άμεσα ή έμμεσα ότι δεν τονενδιαφέρει ο σοσιαλιστικός ρεαλισμόςκαι η ελληνική εκδοχή του και ότι θε-ωρεί απαράδεκτη τη χρήση της ποί-ησης για θέματα επικαιρικά υπονοών-τας συγκεκριμένους ποιητές που χρη-σιμοποιήθηκαν από τη λεγόμενη laquoδογ-ματική αριστεράraquo Σε άλλο κείμενό τουόπου παρουσιάζει την ανθολογία ποί-ησης που εξέδωσαν οι Μάρκος Αυγέ-ρης Βασίλης Ρώτας και άλλοι τουςχαρακτηρίζει φορείς ενός αρκετά πα-ρωχημένης εποχής laquoπροοδευτικούraquoπνεύματος laquoελάχιστα επιστημονικούστενά απλοποιητικούraquo Ο ποιητής Νά-σος Βαγενάς γράφει σχετικά laquoΔεν υπάρ-χει άλλος έλληνας ποιητής με τόσο στρα-τευμένο πολιτικό βίο που να διοχετεύειτόσο λίγα από τα στοιχεία της ιδεολο-

γικής του ταυτότητας στο ποιητικό τουέργο Το φαινόμενο θα πρέπει να οφεί-λεται στην υψηλή αισθητική συνείδη-ση του Αναγνωστάκη [] Περισσότε-ρο από ιδεολογικός ποιητής ο Ανα-γνωστάκης είναι υπαρξιακός ποιητήςκαι ο χαρακτήρας του αυτός τον κάνεινrsquo αποκλίνει ουσιωδώς από την ομάδατων πολιτικών ποιητών και να προσεγ-γίζει τους υπαρξιακούς ποιητές της γε-νιάς τουlaquoΟ Αναγνωστάκης σε όλο του το έργοδιερευνά τις δυνατότητες διαφυγήςαπό ένα αλλοτριωτικό σύστημα πραγ-μάτων και ιδεών που έχουν καταντή-σει να είναι οι κοινωνίες του εικοστούαιώνα Ο άνθρωπος που ζει στον αι-ώνα αυτό νιώθει να συνθλίβεται απότα κάθε είδους κοινωνικά και ταξικάδεσμά και από τα ψεύτικα διλήμματαπου τον αποπροσανατολίζουν και συ-χνά προκαθορίζουν την ύπαρξή τουκαι τον καθημερινό του βίο Όπως κά-ποιοι προγράφονται από τους άτεγ-κτους μηχανισμούς της εξουσίας γιατον θάνατο σε άλλους η προγραφήαφορά τον ερχομό στη ζωή που έχειγίνει ένας άλλος καθημερινός θάνα-τος χωρίς οι ίδιοι να το έχουν συνει-δητοποιήσει Η μόνη ελπίδα αν υπάρ-

χει ελπίδα αφορά τον έρωτα την αθωό-τητα των παιδιών και τον συνειδητόκαι συνειδητοποιημένο αγώνα απέ-ναντι σε ότι μας στερεί την ελευθε-ρία Η ζωή βέβαια προχωρεί με τουςδικούς της ρυθμούς και με τις δικέςτης επαναλήψεις Ότι συνέβαινε στοπαρελθόν στο επίπεδο της δομής τωνκοινωνιών και των ανθρωπίνων σχέ-σεων συμβαίνει και σήμερα οι μικρέςόμως ατομικές επαναστάσεις που κά-ποτε γίνονται μαζικές αφήνουν το στίγ-μα τους στη δική μας εποχή και ίσωςανοίγουν ένα παράθυρο στο μέλλονΊσως κάπως έτσι μέσω των μικρώνπροσωπικών επαναστάσεων κινείται ηιστορία παρόλο που κάποιοι που δενκατονομάζονται στην ποίησή του αλ-λά λειτουργούν μόνο με τη συμβολικήτους μορφή επιδιώκουν να επιβάλουντην αδράνεια laquoΣάπισαν όλα τα περά-σματα φύλακες βλοσυροί σε κάθε πόρ-ταraquo

Το ποιητικό του έργοΣτα ποιήματα του Μανόλη Αναγνω-στάκη οι άνθρωποι ψάχνουν αλλά δενβρίσκουν πάντα τον δρόμο τους Χά-νονται αναζητώντας είτε τον εαυτότους είτε μια ιδέα ή έναν στόχο laquoΦί-λε αν νομίζεις πως δεν ήρθα πάλι αρ-γά δείξε μου κάποιο δρόμο Εσύ πουξέρεις τουλάχιστον πως γυρεύω ένατίποτα να πιστέψω πολύ και να πεθά-νωraquo (laquoΑναζήτησηraquo) Στην πορεία αυτήκάποιοι θυσιάζονται για το κοινό κα-λό αλλά αυτό δεν αλλάζει και πολλάεπειδή εκείνοι για τους οποίους θυ-σιάστηκαν βολεύονται κάποια στιγμήσε μια κατάσταση ψευδο-ευδαιμονι-σμού και ξεχνούν όσα κάποτε πρέ-σβευανΈνα από τα πιο γνωστά του ποιήματαμε το οποίο απαντά στο ποίημα τουΝίκου Εγγονόπουλου laquoΠοίηση 1948raquoέχει τίτλο laquoΣτο Νίκο Ε 1949raquo (συλλο-γή laquoΠαρενθέσειςraquo) Ο Εγγονόπουλοςγράφει ότι laquoτούτη η εποχή του εμφυ-λίου σπαραγμού δεν είναι εποχή γιαποίηση κι άλλα παρόμοιαraquo Ο Ανα-γνωστάκης του απαντά έναν χρόνομετά Παραθέτω ολόκληρο το ποίημαπου είναι από τα καλύτερά του

ΦίλοιΠου φεύγουνΠου χάνονται μια μέραΦωνέςΤη νύχταΜακρινές φωνέςΜάνας τρελής στους έρημους δρόμουςΚλάμα παιδιού χωρίς απάντησηΕρείπιαΣαν τρυπημένες σάπιες σημαίες

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

(Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλααυτά)

Ολόκληρο το έργο του Αναγνωστάκηκινείται σε μια πορεία αυτογνωσίας καιδιερεύνησης των ορίων μεταξύ ατό-μου και κοινωνίας μεταξύ ιδιωτικούβίου και συμμετοχής στα κοινωνικά δρώ-μενα Η ποίησή του δεν είναι μόνο ερω-τική πολιτική υπαρξιακή ή σατιρικήαλλά είναι κυρίως ποίηση γεμάτη αν-θρωπισμόΟι μέρες στα ποιήματά του περνούνlaquoχωρίς καμιάν απόχρωσηraquo και ο χρό-νος μάς αγνοεί επιδεικτικά Τρεις απότις συλλογές του έχουν τους τίτλουςlaquoΕποχέςraquo laquoΕποχές 2raquo και laquoΕποχές 3raquoενώ στην πρώτη από αυτές οι τίτλοιπολλών ποιημάτων αναφέρονται στονχρόνο δείχνοντας ίσως και μια σχετι-κή θεματική εμμονή laquoΧειμώνας 1942raquolaquoΑπροσδιόριστη χρονολογίαraquo laquoΜια ημε-ρομηνία πριν από χρόνιαraquo laquoΤώραraquo κάΣτο ποίημα laquoΘα lsquoρθει μια μέραraquo γρά-φει laquoΣκέφτομαι συχνά πως η ζωή μαςείναι τόσο μικρή που δεν αξίζει καννα την αρχίσει κανείςraquo Ή ίσως πάλι ηζωή μας δεν είναι παρά laquoΜια μέρα αμ-φίβολης χαράς Ίσως μόνο μιαν ώραΛίγες στιγμέςraquo (laquoΧειμώνας 1942raquo)Αν και από τα παραπάνω προκύπτει ένααίσθημα ματαιότητας σαφώς δεν πρό-κειται για παραίτηση αλλά μάλλον γιασυνειδητοποίηση της τραγικότητας πουσυχνά εμπεριέχει ο καθημερινός βίοςΟ Αναγνωστάκης με το σύνολο τουέργου του και με τις επιλογές του βίουτου υπήρξε το πρότυπο του πνευματι-κού ανθρώπου που αγωνίζεται με έρ-γα και λόγια και όχι μόνο με στίχουςενάντια στην κοινωνική αδικία διακιν-δυνεύοντας τη δική του μικρή ελευ-θερία και φυσικά τη μελλοντική απο-σιώπηση του έργου του από τους ιδε-ολογικούς εκφραστές του πολιτικο-κοινωνικού συστήματος στο οποίο εναν-τιώθηκε Το έργο του όμως επιβιώνειεπειδή έχει εσωτερική αξία και λογο-τεχνική ποιότητα και επειδή τα μηνύ-ματα που μεταφέρει ακόμη και ότανξεκινούν από την ατομική του περί-πτωση ή αναφέρονται σε ένα μικρόκύκλο ανθρώπων έχουν κάτι διαχρο-νικό Ακόμη και όταν νομίζουμε ότι μι-λά για απλές ανθρώπινες ιστορίες έμ-μεσα μας υποβάλλει να κοιτάξουμεστο βάθος πίσω από τα φαινόμενακαι να ανακαλύψουμε εκεί τη χαμένημας αθωότητα

Πρότυπο πνευματικούανθρώπουΚείμενο του συγγραφέα Διονύση Στεργιούλα

Μανόλης Αναγνωστάκης (1952)


αφιέρωμα 03|39ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 08032015

Πρώτο πλάνο Στην αρχή της Τσιμισκήγωνία με το laquoΚάρναμπυraquo της Χρυσο-στόμου Σμύρνης δίπλα στα ποτά και τιςσαμπάνιες Αμυνταίου απέναντι από τοναγέρωχο -κόκκινο κίτρινο- φούρνο τουΜπακόλα και στο βάθος η θάλασσανα λαμπυρίζει με κόντρα ήλιο περί ώραντρίτην μεσημβρινήν με το παραθαλάσ-σιο τότε αμερικάνικο προξενείο δίπλαστο κύμα και απέναντι το καφενείο τωναργόσχολων χαφιέδων ψηλά βέβαιαο laquoΓκιγκιλίνηςraquoΕίχαμε άγνοια κινδύνου ήμασταν μόλις22-24 ετών Βαριόμασταν συχνά αφό-ρητα με τους συνταγματάρχες αλλάδεν καθόμασταν και φρόνιμα το αίμαμας έβραζε Ακούγαμε ότι εκεί έξω στονκόσμο γίνονταν πολλά το Γούντστοκτραγουδούσαν κάτι νεαροί από το Λί-βερπουλ με φράντζες στο Αμβούργοστην Πράγα ο Γιαν Πάλατς πυρπολού-σε τη φαντασία μας και τον εαυτό τουστο Παρίσι ο Ντάνι κοιτούσε στα μάτιατους αστυνομικούς του Ντε Γκολ στοΒερολίνο ο Ρούντι Ντούτσκε διαδήλω-νε μαζί με έναν μακρυμάλλη τον Γιό-σκα Φίσερ και πήγαινε μετά τη διαδή-λωση ο Γιόσεφ Μπόις σκούπιζε την πλα-τεία τελετουργικά και εξέθετε σε μιαγκαλερί τις ανακυκλωμένες προκηρύ-ξεις μέσα σε μαύρες σακούλεςΕκεί λοιπόν δυο τρία χρόνια πριν τη με-ταπολίτευση ο Γιώργος και ο Γιάννηςνοίκιασαν ένα μικρό μαγαζί με σκάλακαι πατάρι και μαζί κι εμείς ο Τάσοςμας δυο τρεις άλλοι φίλοι κι εγώ και τοείπαμε ΒΙΒ ΛΙΟ ΘΗΚΗ γραμμένο σε νο-βοπάν σε τρεις γραμμές στην όψη θύ-μιζε λίγο το laquoβίβα λα μουέρτεraquo του Αραμ-πάλ και το βιβ λα που δεν τολμούσαμενα γράψουμε και πολλά άλλα που έφτα-ναν μέχρι τον περίφημο σελιδοδείκτημε κείμενο Μαρκούζε μέχρι εκεί ήταντο όριο και μετά Μαρξ Ένγκελς και λοι-ποί ήταν απαγορευμένοι

Αυτά που ανέφερα σχετικά με το διε-θνές κλίμα της εποχής συμβάδιζαν μετο εντόπιο κλίμα και μικροκλίμα της πε-ριοχής της ΒΙΒ ΛΙΟ ΘΗΚΗΣ μόνο πουτότε λόγω υπερμετρωπίας δεν το βλέ-παμε ήμασταν δηλαδή περικυκλωμένοιαπό απίθανους laquoθεσμούςraquo και πρώτααπό όλα τον Μητσάρα στο περίπτεροτης Διαγωνίου προκεχωρημένο φυλά-κιο της πρωτοπορίας και των εφημερί-δων μαζί με το βιβλιοπωλείο δίπλα τουΠίσω ακριβώς από τη ΒΙΒ ΛΙΟ ΘΗΚΗ οlaquoΚοχλίαςraquo του Λαχά υπόγειος εικαστι-κός και ανατρεπτικός λίγο πιο πέρα ηκραταιά laquoΜακεδονίαraquo του Βελλίδη μετον στόλο των Όπελ Ρέκορντ που αλώ-νιζαν καθημερινά τη Βόρεια Ελλάδακαι λίγο πιο πέρα το laquoΖήτα-Μιraquo στην Αρι-στοτέλους το ΕΑΕΧΒΑ οι γιγαντοαφί-σες του Κώστα Αρβανιτίδη διακόπτω

τις αναπολήσεις εδώ για να μην πάθου-με κανένα εγκεφαλικόΉμασταν πολύ τυχεροί θέλω να πω μέ-σα σrsquo αυτή τη συγκυρία να θέλουμε νακάνουμε ένα στέκι-βιβλιοπωλείο μέσαστο μάτι του κυκλώνα στη Διαγώνιο -μάλιστα είχε δυσαρεστηθεί και ο Χρι-στιανόπουλος που προτιμούσε το laquoδια-γώνιοςraquo για όνομα του βιβλιοπωλείου-όπου τα βιβλία ήταν το πρόσχημα για ναβρεθούμε και να μιλήσουμε άσε θασου το φέρω από το σπίτι έλεγε ο Γιάν-νης όταν κάποιος ήθελε να αγοράσεικάποιο βιβλίο κι εμείς φέρναμε βιβλίαδικά μας για να γεμίζουμε τα ράφια

Πλάνο δεύτερο Ένας ψηλός κύριος σαραντάρης όχι οποιητής με μουστάκι έρχεται μια μέραπρωί στην πόρτα της ΒΙΒ ΛΙΟ ΘΗΚΗΣαφήνει μια ντάνα με 30-40 τυπωμέναβιβλία στην πόρτα και ρωτάει με έναελαφρύ τραύλισμα laquoθέλετε να γίνουμεσυνεταίροιraquo Κάγκελο εμείς ενώ απέ-ναντι ο φούρνος του Μπακόλα όχι τουσυγγραφέα συνέχιζε να βγάζει ωραίοψωμίΚι αρχίζει να μας κάνει αφιερώσεις στηνπρώτη σελίδα του βιβλίου του που είχετυπωθεί κάπου στις Σέρρες και έγραφεπροκλητικά και σεμνά ταυτόχρονα στηντελευταία σελίδα του ότι δεν υπεβλήθησε προληπτική λογοκρισία Κι εμείς ναξέρουμε ήδη ότι ήταν καταδικασμένοςσε θάνατο -γλίτωσε παρά τρίχα- και ταυ-

τόχρονα διαγραμμένος από το κόμματου πράγμα που θεωρούσε όμως laquoεσω-τερική υπόθεσηraquo Γιrsquo αυτό και δεν απαν-τούσε ποτέ στις απορίες μας τι έγινετότε τι ρόλο έπαιζε ο τάδε Εμείς πάν-τως ήμασταν σίγουροι ότι δεν ανήκε οΜανόλης στη γενιά της ήττας

Πλάνο τρίτο τέταρτο πέμπτο κοκΒγαίνει η laquoΣυνέχειαraquo βγαίνουν τα laquo18κείμεναraquo δίνονται τα laquoφορντ φαουν-τέισιονraquo πεθαίνει ο Σεφέρης στην Αθή-να περνάνε από τη ΒΙΒ ΛΙΟ ΘΗΚΗ ο Ιωάν-νου ο Μάρκογλου η Μαρώ Καρδάκουμε τα laquoΤραμraquo της και ο Καλοκύρης ηΜαρώ Σεφέρη ο Κλείτος Κύρου ο Σά-κης Παπαδημητρίου ο Πολυβίου ο Σι-μώτας ο Μίλτος Αρβανιτάκης με τις σού-περ οκτώ του το laquoΘεατρικό εργαστή-ριraquo ο Γακίδης ο Βύρων Τσαμπούλας ηΡούλα Αλαβέρα η Ρούλα ΠατεράκηΤο κλίμα σκοτείνιαζε 19721973 φεύ-γουμε μερικοί για Βερολίνο Παρίσι οΤάσος πάει στρατό έρχεται ο ΓιάννηςΠάνου στο μαγαζί ο Μίκης στέλνει σεκασέτες από τη Ζάτουνα τα τραγούδιατου Μανόλη laquoΜιλώraquo και τόσα άλλα μαςκαλεί πολλές φορές σπίτι του με πιζά-μες και κιθάρα στην Π Π Γερμανού καιτραγουδάμε με τη Νόρα και άλλους φί-λους ο Σπύρος πάει τον Ανέστη στο γή-πεδοΌσο σκέφτομαι την ευλογία εκείνωντων ημερών τόσο σκληρών και τόσο

τρυφερών ταυτόχρονα μέχρι τη μετα-πολίτευση που το Κκεξ -έτσι το λέγαμετότε- καλύπτει το ΚΚεσ σταυρό στονΜανόλη Αναγνωστάκη κολλημένο απόπάνω σταυρό στη Μίνα Γιάννου Αγέ-ρωχος ο Μανόλης μέσα στη φοβερή ερη-μία του πλήθους μέχρι το lsquo78 που απο-φασίζει να μετακομίσει οικογενειακώςστην ΑθήναΚάθε στίχος και μια ιστορία πραγματι-κή σπαρακτική βιωμένη αλλά και υψω-μένη εκεί που δεν επηρεάζεται από τησυγκυρίαΗ μεν τέχνη μακρά ο δε βίος βραχύς οδε καιρός οξύςΕκείνα τα χρόνια σημάδεψαν πολλούςαπό μας Είκοσι πέντε χρονών εμείς σα-ράντα πέντε αυτός άνετος φιλικός ανυ-ποχώρητος με τους ομήλικούς του ποι-ητές που προλάβαμε να δούμε κι εμείςόπως και ο Διονύσης που έδιναν μιααπίστευτη αίγλη και ένα έρεισμα στη μι-κρή μας πόληΌταν σήμερα σκέφτομαι δρόμοι παλι-οί αυτοί δεν είναι οι δρόμοι που αγα-πήσαμε αλλότριο πλήθος έρπει τώραστις λεωφόρους και κυρίως στα θλι-βερά τραγούδια τους φύτρωσε ένας λω-τός να γεννηθούμε στο χυμό του εμείςπιο νέοι σκέφτομαι πως ο Μανόληςήταν νικητής ποια γενιά της ήττας πουλένε μερικοί ο ποιητής επέζησε και νί-κησε με την ποίησή του όπως νικήτριαείναι η τέχνη κάθε τέχνη όσων έκανανοίστρο της ζωής το φόβο του θανάτου


laquoΌταν μιαν άνοιξη χαμογελάσειraquo ΜανόληΚείμενο του Γιάννη Χατζηγώγα καθηγητή στο τμήμα Αρχιτεκτόνων και στο τμήμα Κινηματογράφου του ΑΠΘ



Το βιβλίο κυκλοφόρησε από τις εκδό-σεις Άγρα και τον 958 FM της ΕΡΤ3 το2001 Η αφήγηση προέκυψε μέσα απότις ραδιοφωνικές εκπομπές με τίτλοlaquoΕν όλωraquo που ηχογραφήθηκαν και με-ταδόθηκαν από τον 958 με επιμέλειατου Γιώργου Καλιεντζίδη

Σημαντική στάθηκε επίσης η γνωριμίαμου και με τον Μανόλη Αναγνωστάκηεκείνον τον καιρό Ένας ψηλός με μιακιθάρα έξαλλος ύφος τέλειο Κόντο-γλου βυζαντινό ήρωας του ΓκρέκοΈτσι επιγραμματικά τον χαρακτήρισακάποτε αστεϊζόμενος μαζί του Πήγαι-να συχνά στο δωμάτιό του φορτωμέ-νο κι αυτό με βιβλία και άφθονη ακα-ταστασία Κι όταν αρχίζαμε τη συζήτη-ση ιδιαίτερα γύρω από τον Απολλιναίρκαι φτάναμε στα ποιήματά του δεν λέ-γαμε να σταματήσουμε Θέμα των συ-ζητήσεών μας ήταν πάντοτε η Ποίησηκαι οι ιδιαιτερότητές της Τόσο η ξένηόσο και η νεοελληνική

Περιοδικό laquoΞεκίνημαraquoΤον Φεβρουάριο του 1944 ο Εκπολιτι-στικός Όμιλος Πανεπιστημίου ο ΕΟΠόπως τον αποκαλούσαμε χάριν συντο-μίας (καθlsquo όλα νόμιμο σωματείο τηςπαράνομης ΕΠΟΝ) κυκλοφόρησε τοπρώτο τεύχος ενός φοιτητικού περιο-δικού με τον τίτλο laquoΞεκίνημαraquo που έμελ-λε νrsquo αφήσει εποχή (Και μιλώ βέβαιαμε τα μέτρα των καιρών εκείνων) Ήτανμια κίνηση που τάραξε τα στεκούμενανερά της Θεσσαλονίκης Υπεύθυνοςτης έκδοσης φερόταν ο Θανάσης Φω-τιάδης ενώ για τα επόμενα τεύχη πουθα κυκλοφορούσαν μέχρι και τον Οκτώ-βρη με την αποχώρηση των Γερμανώνθα ήταν ο Μανόλης Αναγνωστάκης ΤοlaquoΞεκίνημαraquo μέσα στο σύντομο διάστη-μα των εννέα μηνών που κυκλοφόρη-σε παρουσίασε αξιόλογα δείγματα πε-ζού ποιητικού και κριτικού εν γένειλόγου Στο διάστημα της κυκλοφορίαςτου είχε ως συνεργάτες τον Αναγνω-στάκη τον Θασίτη τον Σινόπουλο τοζεύγος Βακαλό τους Καφταντζή Μά-νεση Θ Φωτιάδη Γαργάλα Κοτζιού-λα εμένα και άλλους καθώς και τουςπανεπιστημιακούς καθηγητές Ιμβριώ-τη Βακαλόπουλο Καββάδα ΚαρανίκαΤενεκίδη Σιγάλα και Τσοπανάκη Καιόλα αυτά κάτω από το άγρυπνο μάτιτης γερμανικής λογοκρισίας

Τραμπουκισμοί Κουβεντιάζοντας κάποτε οι τρεις μαςο Θανάσης ο Μανόλης κι εγώ πρέπεινα ήταν την άνοιξη του 1945 αποφασί-σαμε να κάνουμε την ομαδική εμφάνι-ση στα Γράμματα μέσα στην ίδια τη χρο-νιά Βέβαια ο Θανάσης είχε ήδη στοενεργητικό του ένα βιβλιαράκι με ποι-ήματα που είχε κυκλοφορήσει στην Αθή-

να με τον τίτλο laquoΝοτιέςraquo ενώ ο Μανό-λης κι εγώ θα κάναμε το ντεμπούτο μας[]Ήταν καλοκαίρι του 1945 όταν ξεκίνη-σαν οι εργασίες για την εκτύπωση τωνβιβλίων μας Τα τυπογραφεία την επο-χή εκείνη είχαν γίνει στόχος της εθνο-φυλακής η οποία σε αγαστή συνεργα-σία με τις ακροδεξιές συμμορίες ενερ-γούσε επιθέσεις στα τυπογραφεία μεσκοπό την παρεμπόδιση εκτύπωσης προ-κηρύξεων και άλλων laquoαντεθνικών εν-τύπωνraquo Μεταξύ των άλλων είχαν κα-ταστρέψει και τις εγκαταστάσεις όπουεκτυπωνόταν το περιοδικό laquoΦοιτητήςraquoτου οποίου ήμουν υπεύθυνος της έκ-δοσης Μαζί με τον Θανάση λοιπόνβρισκόμασταν μια μέρα στο τυπογρα-φείο των Τσακιράκη και Μπεχάρ στηνοδό Πλάτωνος 3 και κάναμε διορθώ-σεις στα κείμενά μας Ο Μανόλης στομεταξύ είχε φύγει στην Αθήνα για λό-γους ασφαλείας όπου θα έμενε για ένα

μεγάλο διάστημα Και ξαφνικά μέραμεσημέρι μπαίνουν μέσα εθνοφύλα-κες και τα κάνουν όλα γης μαδιάμ προ-καλώντας σοβαρές ζημιές στις πλάκεςκαι στα στοιχεία Εμείς οι δύο τουλάχι-στον ήμασταν τυχεροί που δεν μας χτύ-πησαν

Πλάι στο κύμαΘυμάμαι πάντοτε την άνοιξη του 1945με μιαν ιδιαίτερη τρυφεράδα Στο πεί-σμα των τόσων αντίξοων συνθηκών πουεπικρατούσαν στην Ελλάδα της μετα-πελευθερωτικής εκείνης εποχής Ο νουςμου τρέχει νοσταλγικά σrsquo ένα καφενε-δάκι δίπλα στο κύμα πίσω ακριβώς απότο Βασιλικό Θέατρο Θα πρέπει στο ση-μείο αυτό να ενημερώσω τον αναγνώ-στη ότι η σημερινή παραλιακή λεωφό-ρος δημιουργήθηκε δυόμισι περίπουδεκαετίες αργότερα με αποτέλεσμανα τραβηχτεί η θάλασσα προς τα μέ-σα κατά εκατό περίπου μέτρα Στοκαφενεδάκι αυτό λοιπόν πηγαίναμεμόλις άρχιζε να σουρουπώνει για τοκαθιερωμένο ούζο και τους σχετικούςμεζέδες Ο Θανάσης ο Μανόλης η Πι-πίτσα η Τζέλη ο Ηλίας και ο ΑλέξηςΦασιανός ένα εικοσάχρονο αγόρι μειδιαίτερη καλλιέργεια κι ένα εκλεπτυ-σμένο χιούμορ που μόλις είχε επιστρέ-ψει από το βουνό όπου πολεμούσε τουςΓερμανούς Ο Μανόλης έφερνε συχνάκαι την κιθάρα του και μερακλώναμεόλοι Κι αν πεις για τις νύχτες με παν-σέληνο ήταν σκέτο μεγαλείο

Καταδίκη σε θάνατο Με τον καιρό η παρέα μας η άλλοτεωραία και ανεπανάληπτη παρέα μαςάρχισε σιγά σιγά να ξεφτίζει όπως τοκαθετί σrsquo αυτόν τον ψεύτικο κόσμο Οάμοιρος ο Αλέξης Φασιανός πέθανεστα εικοσιδύο του χρόνια από τις κα-κουχίες του βουνού που υποσκάψαντην υγεία του Που οπωσδήποτε είχενα προσφέρει πολλά σε όλους μας Τονάλλο χρόνο -μιλάμε για 1947- τόσο ο

Γαργάλας όσο και ο Καφταντζής επέ-στρεψαν στα σπίτια τους δίνοντας ένατέλος στην προσφυγιά τους Ο πρώτοςστην Ξάνθη και ο άλλος στας ΣέρραςΟ Μανόλης πιάστηκε μαζί με άλλουςκαι πέρασε από έκτακτο στρατοδικείοπου τον καταδίκασε σε θάνατο ευτυ-χώς όμως με ψήφους τρεις κατά δύοΚι έτσι γλίτωνε την εκτέλεση

Στου Μανόλη και της ΝόραςΥπήρχε όμως και το σπίτι του Μανόληκαι της Νόρας Εκεί μαζεύονταν τακτι-κά μια συντροφιά νέων παιδιών πουάλλα γράφαν ποίηση άλλα πεζογρα-φία γενικά όμως διακρίνονταν για τοήθος και τη μόρφωσή τους Πότε πότεπήγαινα κι εγώ πάντοτε με τη Φιλιώ[σύζυγος του Κλείτου Κύρου] και περ-νούσαμε μερικές πολύ όμορφες βρα-διές Ήταν εκεί ο Τάσος ο Ναούμ ο Τό-λης Καζαντζής ο Κώστας Λαχάς ο Νί-κος Καρανικόλας ο Ξενοφώντας Κο-κόλης ο Παναγιώτης Πίστας και ο Γιώρ-γος Σεφερτζής Από τα παιδιά αυτάπρώτος μας άφησε και πολύ βιαστικάο Σεφερτζής που τα ελάχιστα δείγμα-τα γραφής του άφηναν κάποιες υπο-σχέσεις Τον ακολούθησε ο Καζαντζήςπου οπωσδήποτε θrsquo άφηνε ακόμη πιοσημαντικό έργο και τελευταίος ανα-χωρητής υπήρξε ο Ναούμ που δεν γνω-ρίζουμε αν άφησε κάτι Στου Μανόλησυζητούσαμε με πάθος διαβάζαμε σχο-λιάζαμε θέατρο και κινηματογράφοκαλαμπουρίζαμε και η Νόρα φρόντιζεσυνεχώς να μας κερνάει κονιάκ Το ουί-σκυ επρόκειτο νrsquo ανακαλυφθεί πολύαργότερα Ο Μανόλης συνήθιζε να κάθεται στηδική του πάντοτε πολυθρόνα γελού-σε καλαμπούριζε και έπινε φορώνταςπάντοτε μα πάντοτε μέχρι εκνευρι-σμού σχεδόν τις παντόφλες και τις πι-τζάμες του Κάποιο βράδυ που ξανα-πήγαμε στο σπίτι του πήρα κι ένα μι-κρό πακέτο από το σπίτι μου Μπαίνον-τας στο διαμέρισμα του Μανόλη κρέ-

Ψηλός με κιθάρα έξαλλο Αποσπάσματα από το βιβλίο του ποιητή Κλείτου Κύρου (1921-2006) laquoΟπισθοδρο

Κλείτος Κύρου

Ο Κλείτος Κύρου σε νεαρή ηλικία Μανόλης Αναγνωστάκης Πάνος Θασίτης



μασα το παλτό μου κι έβαλα με τρόποστην τσέπη του το πακέτο που κρατού-σα Κάποια στιγμή είχε περάσει αρκε-τή ώρα που καθόμασταν στη σάλα ση-κώθηκα τάχατες πως θα πήγαινα στηντουαλέτα και άλλαξα ντύσιμο Φόρεσαπιτζάμες παντόφλες και μια ψιλή ρόμ-πα κι επέστρεψα σοβαρότατος στη θέ-ση μου Ο καημένος ο Μανόλης είχεόντως παγώσει Κι άλλη μια φορά ξα-νά στο σπίτι του Ψηλού (φυσικά τουΜανόλη) είχαμε μαζευτεί πέντε-έξι άν-θρωποι για να συναντήσουμε τον Σι-νόπουλο και να κουβεντιάσουμε μαζίτου Σε κάποια φάση ο Τάκης κουρα-σμένος όπως ήταν από το ταξίδι ξά-πλωσε χάμω στο χαλί ανάμεσα στα πό-δια μας και κοιμήθηκε όσην ώρα εμείςσυζητούσαμε στη διαπασών πίναμε καικαπνίζαμε Κάποτε γύρω στις δύο τοπρωί ο Σινόπουλος ξύπνησε και σαννα μη συνέβαινε τίποτε σηκώθηκε κά-θισε στην πολυθρόνα του και πήρε μέ-ρος στη συζήτηση μαζί μας

Ενασχόληση με το κολλάζΉρθε και μια εποχή που -δεν μπορώ ναθυμηθώ από ποιες ακριβώς παρορμή-

σεις- αρχίσαμε ο Μανόλης κι εγώ νrsquo ασχο-λούμαστε με collages Στις αρχές του1970 Και το αποτέλεσμα υπήρξε γοη-τευτικό Μας συνάρπασε στην κυριολε-ξία Και με τον ρυθμό που δουλεύαμε σελίγο καιρό βρεθήκαμε και οι δυο μας μrsquoέναν σημαντικό αριθμό έργων Και συμ-φωνήσαμε να πραγματοποιήσουμε μιανέκθεση όπου θα στήναμε τα έργα μαςΠενηνταπέντε τα δικά μου κι άλλα τό-σα περίπου του Μανόλη Σαν πιο κα-τάλληλο χώρο διαλέξαμε το κατάστημαΖΜ του Παύλου Ζάννα που μόλις είχεαποφυλακιστεί εκείνον τον καιρό Θαρ-ρώ Μάρτη του 1972 Μεσούσης φυσικάτης χούντας Και μεταφέραμε τα έργαμας -κορνιζαρισμένα βέβαια- και στή-θηκαν στο υπόγειο του ΖΜ που βρισκό-ταν στη γωνία περίπου Τσιμισκή και Αρι-στοτέλους Στα εγκαίνια είχε τόσο κό-σμο που οι περισσότεροι βρίσκονταν στοπεζοδρόμιο καθώς ανάμεσά τους κυ-κλοφορούσαν πλήθος χαφιέδες Στη διάρ-κεια της έκθεσης πέρασε πολύς κόσμοςκαι πουλήθηκαν πολλοί πίνακές μας

Στον ΘεόφιλοΗ ταβέρνα του Θεόφιλου ήταν για αρ-

κετά χρόνια ένα σημείο αναφοράςΠροσωπικά θα προτιμούσα την ονο-μασία laquoστέκιlaquo αφού απουσίαζαν ταχαρακτηριστικά στοιχεία της ταβέρ-νας Βρισκόταν σrsquo ένα μικρό δρομάκιστην οδό Ζεύξιδος μεταξύ Ικτίνου καιΠαλαιών Πατρών Γερμανού Μικρό μα-γαζάκι καθαρό με τοίχους εξοργι-στικά γυμνούς Το αφεντικό (και γκαρ-σόνι μαζί) ο Θεόφιλος μrsquo ένα επικόλ-λητο χαμόγελο σερβίριζε τις νοστι-μιές του Σrsquo αυτόν τον χώρο γίνοντανκαι ξαναγίνονταν ατελείωτες συζητή-σεις γύρω από την πολιτική είτε τηνΑριστερά που είχε χωριστεί στα δύοΚι ακόμη για τα ποδοσφαιρικά ή ταεπαγγελματικά Όλοι μας είχαμε ωςκοινή καταγωγή την εποχή της γερ-μανικής Κατοχής αλλά και την κατο-πινή εξέλιξη του αριστερού κινήμα-τος Ήμασταν όσο θυμάμαι ο Τούληςο Μάνος ο Μανόλης ο Θασίτης ο Γιάν-νης ο Δερματάς ο Σωτήρης ο Μάνιοςο Λεωνίδας ο Μπαμπαλίτης και άλλοιπου μου διαφεύγουν Κι όταν δεν συ-ζητούσαμε ανακαλούσαμε γεγονότααπό το παρελθόν ποικίλων καταστά-σεων

ς ύφος τέλειο Κόντογλου μήσεις Αναδρομή ζωήςraquo στα οποία ο συγγραφέας αναφέρεται στη φιλία του με τον Μανόλη Αναγνωστάκη

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης (όρθιος στο κέντρο) στις φυλακές Επταπυργίου μαζί με συγκρατούμενούς του

Επάνω το εξώφυλλο του 16ου τεύχους τουπεριοδικού laquoΚριτικήraquo και πιο κάτω το εξώ-φυλλο και τα περιεχόμενα του περιοδικούlaquoΞεκίνημαraquo laquoΤόμος Β Αρ 1 Νοέμβρης1944raquo (Αρχείο Διονύση Στεργιούλα)



Η συνέντευξη δόθηκε στον ΡένοΑποστολίδη (1924-2004) και δη-μοσιεύτηκε με τον τίτλο laquoΟ κΜαν Αναγνωστάκης Ποιητήςκαι Ιατρός απαντάraquo Αποτελού-σε μέρος μιας μεγάλης έρευ-νας της laquoΕλευθερίαςraquo με γενι-κό τίτλο laquoΤι φταίει Για την κα-κοδαιμονία της ελληνικής ζωήςraquoόπου laquoμιλούν οι νέοι πάνω σταφλέγοντα προβλήματα του πα-ρόντοςraquo Η ενδιαφέρουσα συ-νέντευξη έχει ως εξής

Πριν από ογδόντα χρόνια ο Βλά-σης Γαβριηλίδης έγραφε τα εξήςγια την τότε κακοδαιμονία τουΤόπουlaquoΕπιμελούμεθα το εμπόριονκαι την ναυτιλίαν Όχι -Μεταρ-ρυθμίζομεν την γεωργίαν Όχι-Εκμεταλλευόμεθα τους θη-σαυρούς του Τόπου μας Όχι -Μορφούμεθα βιομηχανικώςΌχι -Είμεθα μόνον Ελλάς Όχι-Είμεθα Ελληνισμός Όχι - -Τι είμεθα λοιπόν Δούλοι δου-λεπίδουλοι του ενός και του άλ-λου Άρκτοι ους έδεσαν αγο-ραίοι Αθίγγανοι και μας χο-ρεύουν χρηματιζόμενοι αυτοίraquoΕΡ Παρηγορηθήτε ότι διορ-θωθήκαμε Αλλά μήπως απο-γίναμεΑΠ Όταν πριν από ογδόντα ακρι-βώς χρόνια ο Βλάσης Γαβριη-λίδης έδινε μια τέτοια εικόνατης ελληνικής πραγματικότη-τας και χτυπούσε με την πα-ραπάνω μνημειώδη φράση τονκαιριώτερο στόχο της ελληνι-κής κακοδαιμονίας δεν θα μπο-ρούσε ασφαλώς να φανταστήότι και -σήμερα περισσότεροπαρά ποτέ- αν θελήσουμε ναεπισημάνουμε την πλέον κεφα-λαιώδη κακοδαιμονία αυτού τουΤόπου δεν θα καταφέρναμε ναβρούμε ευστοχώτερη διατύπω-ση από τη δικιά τουΜέσα στα 130 χρόνια του ελευ-θέρου βίου του το ελληνικόνέθνος δεν βρήκε τον τρόπο να

εξελιχθή φυσιολογικά να ανα-πτύξη στο έπακρο τις δυνατό-τητές του και να δώση την προ-σφορώτερη λύση στα εκάστο-τε προκύπτοντα προβλήματαΜπερδεύοντας πάντα το αίτιομε το αιτιατό συνηθίσαμε νααποδίδουμε την αθεράπευτηκακοδαιμονία μας στους αλλε-πάλληλους πολέμους στις διη-νεκείς επαναστάσεις στα laquoπρο-νουντσιαμένταraquo [πραξικοπή-ματα] τυχάρπαστων στρατιω-τικών στην αστάθεια της πολι-τικής ζωής στη φτώχεια και στηνπνευματική καθυστέρηση στηlaquoστρατηγικήraquo θέση Δεχτήκα-με μοιραία και το καλλιεργή-σαμε και σχεδόν ναρκισσευό-μαστε γιrsquo αυτό πως η Ελλάδαείναι laquoπροωρισμένηraquo -άνωθεν-πάντα να θυσιάζεται και να υπο-φέρη να συναντά την αγνω-μοσύνη και την αχαριστία ναδέχεται ραπίσματα και να γυρ-νά χριστιανικά και το άλλο μά-γουλο Υμνήσαμε την λιτότητατην ανέλπιστη θυσία Διδάξαμε

στα σχολειά μας έναν χωρίς ιδιο-τέλεια laquoυψηλό προορισμόraquo τηςελληνικής φυλής που πάντα ταγεγονότα τον διαψεύδουν Καιαρνούμαστε να κοιτάξουμε στοβάθος των πραγμάτων να ανα-καλύψουμε τι επί τέλους φταίειγια όλα αυτά πού βρίσκεται ηπραγματική ρίζα της κακομοι-ριάς μας και πώς μπορούμε ανμπορούμε πια να απαλλαγού-με από το κακόηθες αυτό νεό-πλασμα

ΕΡ Είμαστε συνεπώς πολύ ικα-νοποιημένοι πιστεύοντας -οψί-μως- ασυζητητί σε σοφώταταπρογονικά αποφθέγματα -ναπούμε το laquoουκ εν τω πολλώ τοευraquo ή laquoμηδέν άγανraquo και τα πα-ρόμοιαraquo- και να με συγχω-ρήτε που θυμήθηκα τους δυοσας αυτούς στίχους παραθέ-τοντάς τους για να δείξω ακρι-βώς πως η Ποίηση δεν laquoαερο-βατεί μονάχαraquo σrsquo αυτόν τονΤόπο αλλά εκφράζει μάχες καιαντιστάσεις προσωπικές καιδιόλου έξω από τα laquoπράγμα-ταraquo δεν είναι καθώς την κατη-γορούν αδικώτατα τόσοι καιτόσοι Λοιπόν Για συνεχίστεΠού βρίσκεται η laquoρίζαraquo που λέ-τεΑΠ Στα 130 χρόνια της νεώ-τερης ζωής μας σαν έθνους ηελληνική πολιτική δεμένη πάν-τα πίσω από ξένα συμφέροντα-άλλοτε ολότελα διεφθαρμέ-νη άλλοτε από ανοησία και ελά-χιστες φορές από καλόπιστηπρόθεση πως έτσι εξυπηρετεί-ται καλύτερα η υπόθεση τουέθνους- έπαιξε άλλοτε συγκε-καλυμμένα άλλοτε ανοιχτά καισχεδόν πάντα εν επιγνώσει τηςτο παιχνίδι των ξένων που πό-τε με την προσωπίδα του προ-στάτη πότε με το μαστίγιο τουεκβιαστή κυριάρχησαν και κυ-ριαρχούν στην παρασκηνιακήζωή του ΤόπουΔεν είναι άλλωστε παρά φυ-σικό αποτέλεσμα της ξενο-δουλείας μας η απελπιστικήμετριότητα που χαρακτηρίζειτο σύνολο σχεδόν της πολιτι-κής μας ηγεσίας μιας ηγεσίαςπου σχεδόν πάντα στάθηκε κα-τώτερη πολύ από τις προσδο-κίες της μάζας στάθηκε ου-σιαστικά εμπόδιο στη φυσιο-

λογική πορεία του έθνους Κι αν η ελληνική αστική τάξηδεν κατάφερε παρά σε πολύ μι-κρό βαθμό να εκπληρώση τονπροορισμό της να συνειδητο-ποιήση την αποστολή της καινα επιλύση δημιουργικά τα προ-βλήματα που περικλείονται στονδικό της κύκλο ζωής -όπως όμωςτο κατάφερε σε άλλες ευρω-παϊκές χώρες- είναι γιατί απόπολύ νωρίς ταύτισε τυφλά τασυμφέροντά της με τον ξένοπαράγοντα και τελικά αποξε-νώθηκε από την ντόπια πραγ-ματικότητα

ΕΡ Δηλαδή θα έφτανε να απαλ-λαγούμε από τους ξένους -laquoπρο-στάτεςraquo είτε βιαστές- για νrsquoαποκτήσουμε αυτομάτως laquoηγε-σίαraquo καλής ποιότητας Και μό-νο θέμα laquoηγεσίαςraquo είναι το θέ-μα της laquoκακοδαιμονίαςraquo μαςΉ πάει και πολύ βαθύτεραΑΠ Η τσαπατσουλιά και η έλ-λειψη κάθε είδους οργάνωσηςlaquoμακράς πνοήςraquo που δυνα-στεύουν την ελληνική κοινωνι-κή ζωή οι laquoμπαλωματικές λύ-σειςraquo που απεγνωσμένα προ-σπαθούν να καλύψουν τα διαρ-κώς νέα αποκαλυπτόμενα κε-νά η απουσία κάθε σταθερό-τητας και σιγουριάς που φθεί-ρουν τη ζωή του Έλληνα είναιοι μόνιμες πληγές της ελληνι-κής κοινωνίας που η βασική γε-νεσιουργός αιτία τους είναι ηανικανότητα της laquoηγέτιδος τά-ξεωςraquo να συνειδητοποίηση βα-θειά και υπεύθυνα το ελληνικόπρόβλημα σαν πρόβλημα πρώ-τα και κύρια ελληνικό και ναχαράξη μια γραμμή πλεύσεωςγνήσια και συνειδητά ελληνική

ΕΡ Δεν φοβάστε μήπως τέ-τοιοι όροι -laquoελληνικόraquo γραμ-μή laquoελληνικήraquo και τα παρόμοια-ακριβώς λόγω της ευρύτητάςτους και της απροσδιοριστίαςτους (σήμερα το laquoελληνικόraquoακριβώς έχει υποστή τη μεγα-λύτερη σύγχυση και καπηλεία)πολλά και διάφορα χωρούν Μή-πως δηλαδή laquoπολύ νερό ση-κώνουνraquo όπως λέμε laquoΤι το συγ-κεκριμένο πρέπει να γίνηlaquo- Αυ-τό δεν είναι το πρόβλημαΑΠ Ρωτάτε τι μπορεί να γίνηΠιο σωστό θα ήταν Τι μπορεί

να γίνει τώρα πια Μπορούμενα είμαστε αισιόδοξοι στηρι-ζόμενοι στο ότι άπειρες φορέςως τώρα σrsquo όλη τη διαδρομή τηςκαταπληκτικής του ιστορίας οελληνικός λαός με το αστεί-ρευτο δυναμικό που τον χαρα-κτηρίζει βρίσκει πάντα διέξο-δο περνώντας πάνω από το κε-φάλι της μη αντάξιας ηγεσίαςτου Ασφαλώς Όμως αυτό δενπια η λύση Είναι απλώς προ-ϋπόθεση κάθε λύσης Είναι ηδυνατότητα να ξεπεράσουμεπάντα τα εμπόδια και τέλος πάν-των laquoνα τραβούμε μπροςraquo όπωςλέει κι ο ποιητήςΕκείνα όμως που πρωτίστως μαςχρειάζονται -η ολοκληρωτικήδηλαδή απαλλαγή μας από τιςξένες ασφυχτικές περιπτύξειςη χάραξη μιας ελληνικής γραμ-μής σύμφωνα με το δικό μαςσυμφέρον η οργάνωση της κοι-νωνικής μας ζωής πάνω σε αν-θρωπινότερες βάσεις κι όχι στοννόμο της ζούγκλας η επίγνω-ση τέλος του τι είμαστε ποιαείναι η θέση μας μέσα στον πο-λιτισμένο κόσμο και πόσο δρό-μο έχουμε να διανύσουμε ακό-μα -δεν είναι θέματα απλώς κα-λής θέλησης ή καλόπιστης αν-τιμετώπισης των πραγμάτωνΟι ρίζες μας είναι πολύ βαθει-ές και η αφελής αισιοδοξία έκα-νε πάντα κακό στο έθνος

ΕΡ laquoΚάθε κενότητα αναπαύε-ται ανώδυνα πάνω σε καταχτη-μένες αποσκευέςraquo δεν γράψα-τε κάποτε κύριε Αναγνωστά-κη Κι ακόμη ότι laquoΆνθρωποιβιαστικοί μέσα στους άσκοπουςδρόμους - προφασιζόμενοι κά-ποιο μεγάλο σκοπόraquo laquoκρατών-τας καθένας μια καρφίτσα μι-κρή που του ματώνει απερί-σκεπτα τα δάχτυλαraquoΑΠ Ναι Αλλά γιατί μου τα ρω-τάτε αυτά Ποίηση κάνομε τώ-ρα

ΕΡ Μάλλον μάχη Δε γίνεταιόμως και με την ΠοίησηΑΠ Αν νομίζετε

ΕΡ Με τα πάντα Με ότι μπο-ρούμε Με τα laquoβρισκούμεναraquoκαι με όσα είναι στο χέρι μαςνα προσθέσωμεΑΠ Έστω αν επιμένετε

Ο ελληνικός λαός βρίσκει πάντα διέξοδοΙδιαίτερα επίκαιρη ακόμη και σήμερα η συνέντευξη του Μανόλη Αναγνωστάκη που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα laquoΕλευθερίαraquo την 1η Ιουλίου 1958



Η έκδοση laquoΟ ποιητής Μανούσος Φάσσηςη ζωή και το έργο του - Δοκιμιακό σχε-δίασμα του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo πουεκδόθηκε από τις εκδόσεις Στιγμή απο-τελεί ένα βιβλίο στο οποίο ο ΜανόληςΑναγνωστάκης εκφράζει με μοναδικήδεινότητα το χιούμορ και τη σατιρική πλευ-ρά του με την οποία δεν διστάζει να πα-ρωδήσει και τον ίδιο του τον εαυτό

Θέμης Λιβεριάδης Με χαρά έμαθα πωςεκδόθηκε πάλι πρόσφατα laquoΟ ποιητήςΜανούσος Φάσσηςraquo που από χρόνιαείχε εξαντληθεί Εγώ μόνο το δάνεισασε τρεις-τέσσερις φίλους που το ψά-χναν επίμονα και δεν το βρίσκανεΣrsquo αυτό το βιβλίο υπήρχε μια δέσμευ-ση χρονική για την έκδοση και των laquoΑνώ-μαλων ρημάτωνraquo του ίδιου Μήπως σταδέκα χρόνια που μεσολάβησαν από τό-τε laquoδόθηκε κάποια αναστολήraquo ή αναι-ρέθηκαν οι λόγοι που απαγόρευαν κά-τι τέτοιοΜανόλης Αναγνωστάκης Όπως ξέρειςκαι το είπες είχα θέσει ως όρο είκοσιχρόνια και μετά να εκδοθούν τα ποι-ήματα αυτά laquoΤα ανώμαλα ρήματαraquo Με-τά είκοσι χρόνια και τον θάνατο τωνπροσώπων που υπάρχουν μέσα σrsquo αυ-τά Δεν πέρασαν βέβαια τα είκοσι χρό-νια Πέρασαν δέκα μονάχα χρόνια

ΘΛ Μάλιστα Συμπληρώνω απλώς ότιέθεσα το ερώτημα με την ελπίδα μή-πως στο διάστημα αυτό άρχισε κά-ποια διαδικασία laquoαπονομής χάριτοςraquoστους αναγνώστεςΜΑ Όχι καμία χάρη καμία Θα εκδο-θούνε δέκα χρόνια από τώρα Ο χώροςτης ποίησης ναι είναι αυστηρότεροςστις laquoχάρεςraquo Ελπίζουμε να εκδοθούνεμετά δέκα χρόνια αν τότε υπάρξουν οισυνθήκες βέβαια να δοθούνε στη δη-μοσιότηταΝόρα Αναγνωστάκη Θέλω να πω κάτιπάνω σrsquo αυτό Νομίζω ότι για την έκδο-ση του laquoΜανούσου Φάσσηraquo είμαι κατάμέγα μέρος υπεύθυνη γιατί όλη αυτή ησατιρική πλευρά του Μανόλη ήτανε μίαπλευρά εντελώς κρυφή Την ήξερε μό-νο ο στενός κύκλος των φίλων κι ήτανσα να απέκρυπτε ένα κομμάτι της προ-σωπικότητάς του ένα κομμάτι από τηνπραγματική του υπόσταση η οποία ήτανεντελώς συναφής με τα υποτιθέμενα

σοβαρά ποιήματα Εγώ δεν νομίζω πώςο Μανούσος Φάσσης είναι λιγότεροσοβαρός από τα άλλα Επιφανειακάδείχνει ότι είναι μια ελαφρά όψις μιασατιρική πλευρά της ζωής ή και αυτο-σαρκασμός αλλά βασικά πιστεύω ότιείναι εντελώς σύμφυτη με τον laquoσοβα-ρόraquo Αναγνωστάκη ο Μανούσος Φάσ-σης Ήταν λοιπόν ένα δικό μου σπρώ-ξιμο συνεχές όπου του έλεγα ότι δενείναι δυνατό να αποκρύπτεις από τονκόσμο το αληθινό σου πρόσωπο Καιόχι μόνο δεν αισθάνομαι ένοχη αλ-λά αισθάνομαι και υπερήφανη γιrsquo αυτό

ΘΛ Και είναι πολύ φυσικό να αισθά-νεσαι έτσι Όσο μετράει και η δική μουάποψη o laquoΜανούσος Φάσσηςraquo είναιίσως μια ανεπανάληπτη στιγμή στη νε-οελληνική λογοτεχνία ένα υπόδειγ-μα όχι μόνο για το επί μέρους laquoσώ-μαraquo του έργου αλλά ύφους δομής καιπαρουσίασης Δεν υπάρχει μόνο κά-ποιος Φάσσης σαν αντίποδας στονΑναγνωστάκη είναι ένα ντοκουμέν-το ένα μωσαϊκό πώς να το πω μια τε-ράστια τοιχογραφία χρονο-γραφημά-τωνΝΑ Ακριβώς για όποιον ξέρει Γιατίήθελα να προσθέσω ότι όποιος δεν γνω-ρίζει αυτή την όψη του Μανόλη τη δια-κωμωδητική ας πούμε αντίληψη τουτρόπου που βλέπει τα πράματα δενμπορεί να καταλάβει και το υπόλοιποέργο του Δηλαδή είναι εντελώς λειψήη αίσθηση της ποίησής του αν το βλέ-πει κανείς μονομερώς από τη σοβαρήπλευρά Αυτή είναι η μία άποψη Ο Μα-νούσος Φάσσης είναι η άλλη

ΘΛ Το ξέρω Ωστόσο πάνω στη νύ-

ξη που έκανες ότι αυτό είναι το αληθι-νό του πρόσωπο θα μου επιτρέψειςΝΑ Όχι Θέμη Κατάλαβα τι θέλειςνα πεις αλλά δεν εννοούσα αυτό Εί-ναι ακριβώς οι δύο όψεις του φεγγα-ριού Δηλαδή αν κάποιος αγνοεί αυ-τή την πλευρά είναι σα να μην ξέρειτον άνθρωπο άρα δεν μπορεί να κα-ταλάβει και τα ποιήματά του

ΘΛ Θέλω παρrsquo όλα αυτά να διευ-κρινίσουμε πώς εμφανίζονταν επί χρό-νια με τόση ομοιογένεια η laquoσοβαρήraquoποίηση του Μανόλη ενώ παράλληλα

ας πω στον στάβλο κρατιόταν laquoπετα-λωμένοraquo ένα εξ ίσου laquoκαθαρόαιμοraquoο ΜανούσοςΝΑ Μα δεν κρατιόταν ΣυνυπήρχεΑπλώς ήταν στη σκοτεινή πλευρά Όσοιόμως τον ζούσαμε καθημερινά βλέ-παμε ότι αυτό είναι σύμφυτο γιατί οΜανόλης δεν ήταν ποτέ ακραιφνώς δρα-ματικός Είναι ένας άνθρωπος που έχεισυναίσθηση και της αρνητικής ας τοπω έτσι πλευράς της σοβαροφάνειαςπου είναι και το πιο ισχυρό σημείο διό-τι έτσι κρατάς τις ισορροπίες σου σrsquoόλα τα πράγματα



Θέμης Λιβεριάδης

Για τον Μανούσο ΦάσσηΑπόσπασμα από συνέντευξη του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη και της συζύγου του ΝόραςΑναγνωστάκη κριτικού λογοτεχνίας στον ποιητή Θέμη Λιβεριάδη η οποία δημοσιεύτηκε στοπεριοδικό laquoΕνενήντα Επτά - Περιοδικό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσαςraquo (Θεσσαλονίκη) τεύχος 7ο

Ο ποιητής Δημήτρης Χριστοδούλου με τη Νόρα και τον Μανόλη Αναγνωστάκη

Απόσπασμα από το κείμενο του ΜανόληΑναγνωστάκη laquoΤα lsquoΣύννεφαrsquo του ΆνθουΦιλητά Το μακρύ ταξίδι ενός βιβλίουμέσα στο χρόνοraquo Tο κείμενο περιέχε-ται στο βιβλίο του laquoΤα συμπληρωματικάΣημειώσεις κριτικήςraquo που κυκλοφορείαπό τις εκδόσεις Στιγμή

Η θύμηση η ουσία του χαίρε

Το 1937 κυκλοφόρησε μια πλακέτα μετον τίτλο laquoΣύννεφαraquo Το όνομα του ποι-ητή Άνθος Φιλητάς φώναζε από μα-κριά πως ήταν ψευδώνυμο λίγο εστετί-στικο λίγο εξεζητημένο Μια μέρα του φθινοπώρου του rsquo40 ο πό-λεμος δεν είχε ακόμη αρχίσει στο παλιόβιβλιοπωλείο του laquoΠυρσούraquo που από πολ-λές δεκαετίες τώρα δεν υπάρχει κάπουγωνία Καρόλου Ντηλ και Τσιμισκή όπουσχεδόν κάθε απόγευμα έδινα το παρώνχαζεύοντας και ξεφυλλίζοντας τις και-νούριες εκδόσεις από την Αθήνα - εντε-λώς τυχαία πρόσεξα ένα βιβλίο (ο τίτ-λος του laquoΣύννεφαraquo που κι άλλοτε το rsquoχαδει αλλά δεν είχα δώσει σημασία) σταχέρια ενός κοριτσιού και στο πλάι τουέναν άντρα εντυπωσιακής εμφάνισηςμε μακριά ίσια λουστραρισμένα μαλλιάπου έσκυβε και της ψιθύριζε κι ύστεραπήρε ένα στυλό και κάτι της έγραψε στηνπρώτη σελίδα πολύ κολακευτικό προ-φανώς γιατί είδα το νέο κορίτσι να κοκ-κινίζει και να του σφίγγει τρυφερά τοχέρι laquoΑυτός είναιraquo σκέφτηκα αμέσως Αυτόςείναι ο ποιητής δεν μπορεί παρά να εί-ναι αυτός έτσι πρέπει να είναι οι ποιητές- η ακτινοβολούσα φιγούρα που έβλεπαμπροστά μου ανταποκρινόταν απόλυταστον ιδεότυπο που είχα φορμάρει στομυαλό μου για το ζηλευτό γένος των ποι-ητών Έσπευσα να αγοράσω το βιβλίο με πολ-λή προσοχή μη με δει ο ποιητής είπαστο βιβλιοπώλη να μου το τυλίξει καλά-καλά και μέσα στο τραμ ώσπου να φτά-σω στο σπίτι μου το είχα ήδη διαβάσειδυο φορές Ως το βράδυ το ήξερα απέ-ξω και βάλθηκα στη βόλτα να βομβαρ-δίζω τους δυο-τρεις φίλους μου κι αυ-τούς laquoφανατικούς για γράμματαraquo με σκόρ-πιους στίχους χωρίς να τους αποκαλύ-πτω ζηλότυπα ποιος ήταν ο ποιητής Ολόκληρο τον εαυτό μου τον έβρισκαστους στίχους

Με φτάνει η εικόνα του εαυτού μου Στrsquo απόκοσμα θολά νερά Το σκίτσο του χλωμού προσώπου Της δεσποινίδας Διάνας να κρατώ σταχέρια Με το θετικό χαμόγελο της μόνωσης

θανάσιμα ερωτευμένος τότε με μια πεν-τάμορφη Εβραιοπούλα πλην ολότελααπλησίαστη μέσα στο γκέτο της μεγα-

λουσιάνικης εβραϊκής συντεχνίας καιπου περιοριζόμουνα να τη βλέπω απόμακριά όταν έβγαινε τα απογεύματα στοπάρκο με τη δασκάλα της Από μακριά έβλεπα τότε και το νέο ποι-ητή που σύντομα έμαθα πως λεγότανΆνθιμος Χατζηανθίμου και ήταν φοιτη-τής της Νομικής Ο laquoιδεώδης φοιτητήςraquoτον βάφτισε ο πρόωρα χαμένος φίλοςΤάκης Αλεξανδρίδης που σχεδόν αμέ-σως τον είχα μυήσει στην καινούρια μουlaquoανακάλυψηraquo Διαβάζαμε τότε την laquoΑρ-γώraquo [μυθιστόρημα του Γιώργου Θεοτο-κά] και προετοιμάζαμε τον ανέμελο καιγλεντζέδικο βίο μας όταν πια θα σπά-ζαν τα δεσμά του σχολείου και θα προ-βιβαζόμασταν σε ακαδημαϊκούς πολί-τες και σχεδιάζαμε από τότε προγράμ-ματα ασύλληπτης ομορφιάς και ξένοι-αστης ζωής με λίγο διάβασμα πότε-πό-τε όσο να δικαιολογούμε την φοιτητικήμας ιδιότητα - τραγικά ανύποπτοι για όσασε λίγο μας περίμεναν Όμως δεν θέλω να μιλήσω εδώ για κεί-να τα χρόνια τότε που laquoδεν προλαβαί-ναμε να γνωρίσουμε έναν άνθρωπο κιύστερα τον χάναμεraquo Ο ίδιος ο Άνθιμος δεν ήταν πια ο laquoιδεώ-δης φοιτητήςraquo Όταν στις 25 του Μάρτη του 1943 πετά-χτηκε μέσα από το πλήθος ωραίος σαντον Ενζολωρά [ηγέτης εξεγερμένων φοι-τητών στους laquoΆθλιουςraquo του Ουγκό] καιμε σταθερό και γρήγορο βήμα κατάθεσετο δάφνινο στεφάνι που κρατούσε σταχέρια του στην προτομή του ΝαυάρχουΒότση στην παλιά παραλία της Σαλονί-κης εκσφενδονίζοντας στα μούτρα των

κατάπληκτων Γερμανών ένα βροντερόΖΗΤΩ ΤΟ ΕΑΜ έγινε πια για μας τουςκάπως νεότερους ο laquoΙδεώδης Επαναστά-τηςraquo ένα σύμβολο της τοτινής φοιτητα-ριάς που δεν ξεθώριασε από το χρόνο Δεινός σκηνοθέτης η Ιστορία ανάθεσεπάλι τον πρώτο ρόλο στον Άνθιμο πέρ-σι τέτοιον καιρό ύστερα από σαράνταχρόνια στον Άνθιμο πάλι να στεφανώ-σει όπως κάποτε το ίδιο μνημείο στονίδιο χώρο μπροστά στους ίδιους ανθρώ-πους όσους απόμειναν και στα παιδιάτους Αλλά είπαμε δεν θα μιλήσουμε γιαόλα αυτά Κάποτε πρέπει ο ίδιος ο Άνθιμος υπερ-νικώντας κάθε ενδοιασμό του να μαςδώσει ο ίδιος την κατάθεσή του το χρο-νικό μιας ζωής στα βουνά της Μακεδο-νίας στην τριαντάχρονη ανελέητη προ-σφυγιά τις συγκλονιστικές του προσω-πικές περιπέτειες που όμως τελικά εί-ναι οι περιπέτειες και τα πάθη μιας ολό-κληρης γενιάς Αυτό το βιβλίο πρέπει να το γράψει οΆνθιμος μας το χρωστά και του το ζη-τάμε

Συμβιβάστηκε η εσπέρα Με το έπος της χαμένης ηλικίας

Η απόφαση να ξανατυπωθεί το ολότελαλησμονημένο σήμερα βιβλιαράκι (μιαςαπόφασης που ο ευπαθής αναγνώστηςθα πρέπει να μαντεύει το ψυχικό της κό-στος για τον ποιητή) δεν έχει σαν αφε-τηρία της μια εύλογη συναισθηματικήοφειλή οπωσδήποτε όχι μόνο μια τέτοιαοφειλή

Γιατί είμαστε μερικοί παλαιοί των ημε-ρών που εξακολουθούμε να πιστεύουμεπως η ισχνή αυτή ποιητική συλλογή δενέχει μια περιορισμένη ιδιωτική σημασίααλλά πως ανήκει κατευθείαν στο ιστορι-κό σώμα της ποίησής μας Μπορεί να μην έπαιξε κανένα ρόλο στηνεποχή της να μην προσέχτηκε καν Ανέλειπαν δυο-τρία κριτικά σημειώματακαι οι τυπικές αγγελίες στα laquoελάβαμεraquoτων περιοδικών θα rsquoλεγε κανείς πως ανή-κει στην περιοχή της φήμης ή του μύ-θου καθώς δεν υπάρχει σε καμιά δημό-σια βιβλιοθήκη ούτε ένας στίχος σε κα-μιά ανθολογία ούτε ένα αντίτυπο σταχέρια του ίδιου του ποιητή Αν ο Ρεμπώ έγραψε το laquoΜεθυσμένο Κα-ράβιraquo χωρίς να έχει αντικρίσει τη θάλασ-σα ποτέ του - ένας άλλος δεκαεφτάχρο-νος από την επαρχία με μοναδική πνευ-ματική του συντροφιά τον Δροσίνη καιτον Χατζόπουλο των Νεοελληνικών Ανα-γνωσμάτων του Γυμνασίου ανακαλύ-πτει ξαφνικά πως κάτι υπάρχει πέρα απότο στρωτό και το έλλογο κάτι πέρα απότην καμπανιστή ρίμα και το παιχνίδι τηςπροσωδίας και ανοίγεται ανυπεράσπι-στος αλλά θαρραλέος σrsquo έναν κόσμοάγνωστο laquoαυθαίρετοraquo -όπως τον χαρα-κτηρίζει κάποιος κριτικός του- έναν κό-σμο που δεν είναι ακόμη ο κόσμος τουυποσυνείδητου και του υπερρεαλισμού -ούτε καν τη λέξη είχε ακούσει ως τότε οΆνθος Φιλητάς- αλλά που τον ψαύει μετο δαιμονικό ένστικτο του ποιητή και ιδίωςμε τις κεραίες του νέου μιας καινούριαςεποχής Μην το ξεχνάμε Βρισκόμαστεστο 1937



Ο ιδεώδης ποιητής και επαναστάτηςΟ νθος Φιλητάς (νθιμος Χατζηανθίμου) ήταν ένας από τουςανθρώπους που επηρέασαν σημαντικά τον Μανόλη Αναγνωστάκη

Άνθιμος ΧατζηανθίμουΟ Άνθιμος Χατζηανθίμου καταθέτει στεφάνι στην προτομή του ναυάρχου Ν Βότση(25 Μαρτίου 1943)



Το κείμενο που μας παραχώρησε ο συγ-γραφέας προέρχεται από το ευρύτε-ρο κείμενο με τίτλο laquoΠέντε ποιητέςτης Θεσσαλονίκης (Αναγνωστάκης Βα-φόπουλος Θέμελης Καρέλλη Πεντζί-κης)raquo που κυκλοφορεί ως ανάτυπο απότο τεύχος 133 του περιοδικού laquoΟδόςΠανόςraquo Αθήνα 2006

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης υπήρξε αρ-χισυντάκτης του φοιτητικού περιοδι-κού laquoΞεκίνημαraquo (1944 με συνεργάτεςτους Κλείτο Κύρου Πάνο Θασίτη Γιώρ-γο Καφταντζή Θανάση Φωτιάδη) εκ-δότης του περιοδικού laquoΚριτικήraquo (1959-1961) έγραψε δοκίμια για λογοτέχνες(Καβάφη Γκάτσο Σινόπουλο ΤσίρκαΣκαρίμπα κά) και συνεργάστηκε μεεφημερίδες και περιοδικά δημοσιεύον-τας τις απόψεις του Τα σατιρικά τουποιήματα που δημοσίευσε ως Μανού-σος Φάσσης δεν γνώρισαν ευρεία απο-δοχή και δεν έφτασαν στο ευρύ κοινόόπως το υπόλοιπο έργο του Δείχνουνόμως και αυτά έναν ποιητή που απέχειπολύ από τη σοβαροφάνεια και πουδεν αρκείται στην επανάληψη και στατετριμμένα αλλά ψάχνει διαρκώς νέ-ους δρόμους και τρόπους έκφρασης Ήταν ένας από τους βασικούς συντε-λεστές της έκδοσης των βιβλίων laquoΔε-καοχτώ κείμεναraquo (1970) και laquoΝέα κεί-μεναraquo (1971) που κυκλοφόρησαν στημέση της δικτατορίας και είχαν χαρα-κτήρα πνευματικής αντίστασης Ο Γιώρ-γος Βαφόπουλος γράφει στις laquoΣελί-δες αυτοβιογραφίαςraquo (Δ΄ τόμος) ότιτα βιβλία αυτά laquoμrsquo όλες τις αδυναμίεςτους είχαν αναταράξει τις συνειδή-σεις των νέων είχαν δώσει το σύνθη-μα για ένα καινούργιο ξεκίνημα Καινομίζω πως για τούτο ακριβώς αξίζεικάθε τιμή στους συνεργάτες τουςraquo

Τέχνη άνθρωπος και κοινωνίαΣτο κείμενό του με τίτλο laquoΗ ποίηση -Προσκλητήριο των καιρώνraquo (1961) καισε άλλα θεωρητικά του κείμενα ξεκα-θαρίζει άμεσα ή έμμεσα ότι δεν τονενδιαφέρει ο σοσιαλιστικός ρεαλισμόςκαι η ελληνική εκδοχή του και ότι θε-ωρεί απαράδεκτη τη χρήση της ποί-ησης για θέματα επικαιρικά υπονοών-τας συγκεκριμένους ποιητές που χρη-σιμοποιήθηκαν από τη λεγόμενη laquoδογ-ματική αριστεράraquo Σε άλλο κείμενό τουόπου παρουσιάζει την ανθολογία ποί-ησης που εξέδωσαν οι Μάρκος Αυγέ-ρης Βασίλης Ρώτας και άλλοι τουςχαρακτηρίζει φορείς ενός αρκετά πα-ρωχημένης εποχής laquoπροοδευτικούraquoπνεύματος laquoελάχιστα επιστημονικούστενά απλοποιητικούraquo Ο ποιητής Νά-σος Βαγενάς γράφει σχετικά laquoΔεν υπάρ-χει άλλος έλληνας ποιητής με τόσο στρα-τευμένο πολιτικό βίο που να διοχετεύειτόσο λίγα από τα στοιχεία της ιδεολο-

γικής του ταυτότητας στο ποιητικό τουέργο Το φαινόμενο θα πρέπει να οφεί-λεται στην υψηλή αισθητική συνείδη-ση του Αναγνωστάκη [] Περισσότε-ρο από ιδεολογικός ποιητής ο Ανα-γνωστάκης είναι υπαρξιακός ποιητήςκαι ο χαρακτήρας του αυτός τον κάνεινrsquo αποκλίνει ουσιωδώς από την ομάδατων πολιτικών ποιητών και να προσεγ-γίζει τους υπαρξιακούς ποιητές της γε-νιάς τουlaquoΟ Αναγνωστάκης σε όλο του το έργοδιερευνά τις δυνατότητες διαφυγήςαπό ένα αλλοτριωτικό σύστημα πραγ-μάτων και ιδεών που έχουν καταντή-σει να είναι οι κοινωνίες του εικοστούαιώνα Ο άνθρωπος που ζει στον αι-ώνα αυτό νιώθει να συνθλίβεται απότα κάθε είδους κοινωνικά και ταξικάδεσμά και από τα ψεύτικα διλήμματαπου τον αποπροσανατολίζουν και συ-χνά προκαθορίζουν την ύπαρξή τουκαι τον καθημερινό του βίο Όπως κά-ποιοι προγράφονται από τους άτεγ-κτους μηχανισμούς της εξουσίας γιατον θάνατο σε άλλους η προγραφήαφορά τον ερχομό στη ζωή που έχειγίνει ένας άλλος καθημερινός θάνα-τος χωρίς οι ίδιοι να το έχουν συνει-δητοποιήσει Η μόνη ελπίδα αν υπάρ-

χει ελπίδα αφορά τον έρωτα την αθωό-τητα των παιδιών και τον συνειδητόκαι συνειδητοποιημένο αγώνα απέ-ναντι σε ότι μας στερεί την ελευθε-ρία Η ζωή βέβαια προχωρεί με τουςδικούς της ρυθμούς και με τις δικέςτης επαναλήψεις Ότι συνέβαινε στοπαρελθόν στο επίπεδο της δομής τωνκοινωνιών και των ανθρωπίνων σχέ-σεων συμβαίνει και σήμερα οι μικρέςόμως ατομικές επαναστάσεις που κά-ποτε γίνονται μαζικές αφήνουν το στίγ-μα τους στη δική μας εποχή και ίσωςανοίγουν ένα παράθυρο στο μέλλονΊσως κάπως έτσι μέσω των μικρώνπροσωπικών επαναστάσεων κινείται ηιστορία παρόλο που κάποιοι που δενκατονομάζονται στην ποίησή του αλ-λά λειτουργούν μόνο με τη συμβολικήτους μορφή επιδιώκουν να επιβάλουντην αδράνεια laquoΣάπισαν όλα τα περά-σματα φύλακες βλοσυροί σε κάθε πόρ-ταraquo

Το ποιητικό του έργοΣτα ποιήματα του Μανόλη Αναγνω-στάκη οι άνθρωποι ψάχνουν αλλά δενβρίσκουν πάντα τον δρόμο τους Χά-νονται αναζητώντας είτε τον εαυτότους είτε μια ιδέα ή έναν στόχο laquoΦί-λε αν νομίζεις πως δεν ήρθα πάλι αρ-γά δείξε μου κάποιο δρόμο Εσύ πουξέρεις τουλάχιστον πως γυρεύω ένατίποτα να πιστέψω πολύ και να πεθά-νωraquo (laquoΑναζήτησηraquo) Στην πορεία αυτήκάποιοι θυσιάζονται για το κοινό κα-λό αλλά αυτό δεν αλλάζει και πολλάεπειδή εκείνοι για τους οποίους θυ-σιάστηκαν βολεύονται κάποια στιγμήσε μια κατάσταση ψευδο-ευδαιμονι-σμού και ξεχνούν όσα κάποτε πρέ-σβευανΈνα από τα πιο γνωστά του ποιήματαμε το οποίο απαντά στο ποίημα τουΝίκου Εγγονόπουλου laquoΠοίηση 1948raquoέχει τίτλο laquoΣτο Νίκο Ε 1949raquo (συλλο-γή laquoΠαρενθέσειςraquo) Ο Εγγονόπουλοςγράφει ότι laquoτούτη η εποχή του εμφυ-λίου σπαραγμού δεν είναι εποχή γιαποίηση κι άλλα παρόμοιαraquo Ο Ανα-γνωστάκης του απαντά έναν χρόνομετά Παραθέτω ολόκληρο το ποίημαπου είναι από τα καλύτερά του

ΦίλοιΠου φεύγουνΠου χάνονται μια μέραΦωνέςΤη νύχταΜακρινές φωνέςΜάνας τρελής στους έρημους δρόμουςΚλάμα παιδιού χωρίς απάντησηΕρείπιαΣαν τρυπημένες σάπιες σημαίες

ΕφιάλτεςΣτα σιδερένια κρεβάτιαΌταν το φως λιγοστεύειΤα ξημερώματα

(Μα ποιος με πόνο θα μιλήσει για όλααυτά)

Ολόκληρο το έργο του Αναγνωστάκηκινείται σε μια πορεία αυτογνωσίας καιδιερεύνησης των ορίων μεταξύ ατό-μου και κοινωνίας μεταξύ ιδιωτικούβίου και συμμετοχής στα κοινωνικά δρώ-μενα Η ποίησή του δεν είναι μόνο ερω-τική πολιτική υπαρξιακή ή σατιρικήαλλά είναι κυρίως ποίηση γεμάτη αν-θρωπισμόΟι μέρες στα ποιήματά του περνούνlaquoχωρίς καμιάν απόχρωσηraquo και ο χρό-νος μάς αγνοεί επιδεικτικά Τρεις απότις συλλογές του έχουν τους τίτλουςlaquoΕποχέςraquo laquoΕποχές 2raquo και laquoΕποχές 3raquoενώ στην πρώτη από αυτές οι τίτλοιπολλών ποιημάτων αναφέρονται στονχρόνο δείχνοντας ίσως και μια σχετι-κή θεματική εμμονή laquoΧειμώνας 1942raquolaquoΑπροσδιόριστη χρονολογίαraquo laquoΜια ημε-ρομηνία πριν από χρόνιαraquo laquoΤώραraquo κάΣτο ποίημα laquoΘα lsquoρθει μια μέραraquo γρά-φει laquoΣκέφτομαι συχνά πως η ζωή μαςείναι τόσο μικρή που δεν αξίζει καννα την αρχίσει κανείςraquo Ή ίσως πάλι ηζωή μας δεν είναι παρά laquoΜια μέρα αμ-φίβολης χαράς Ίσως μόνο μιαν ώραΛίγες στιγμέςraquo (laquoΧειμώνας 1942raquo)Αν και από τα παραπάνω προκύπτει ένααίσθημα ματαιότητας σαφώς δεν πρό-κειται για παραίτηση αλλά μάλλον γιασυνειδητοποίηση της τραγικότητας πουσυχνά εμπεριέχει ο καθημερινός βίοςΟ Αναγνωστάκης με το σύνολο τουέργου του και με τις επιλογές του βίουτου υπήρξε το πρότυπο του πνευματι-κού ανθρώπου που αγωνίζεται με έρ-γα και λόγια και όχι μόνο με στίχουςενάντια στην κοινωνική αδικία διακιν-δυνεύοντας τη δική του μικρή ελευ-θερία και φυσικά τη μελλοντική απο-σιώπηση του έργου του από τους ιδε-ολογικούς εκφραστές του πολιτικο-κοινωνικού συστήματος στο οποίο εναν-τιώθηκε Το έργο του όμως επιβιώνειεπειδή έχει εσωτερική αξία και λογο-τεχνική ποιότητα και επειδή τα μηνύ-ματα που μεταφέρει ακόμη και ότανξεκινούν από την ατομική του περί-πτωση ή αναφέρονται σε ένα μικρόκύκλο ανθρώπων έχουν κάτι διαχρο-νικό Ακόμη και όταν νομίζουμε ότι μι-λά για απλές ανθρώπινες ιστορίες έμ-μεσα μας υποβάλλει να κοιτάξουμεστο βάθος πίσω από τα φαινόμενακαι να ανακαλύψουμε εκεί τη χαμένημας αθωότητα

Πρότυπο πνευματικούανθρώπουΚείμενο του συγγραφέα Διονύση Στεργιούλα

Μανόλης Αναγνωστάκης (1952)























































































































































































































































































































































































Αφιέρωμα στον Μ. Αναγνωστάκη (εφ. "Μακεδονία", 9/3/2015)

Documents