Η αρχαιολογία του χωριού Άγιος Νικήτας Λευκάδας

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ «ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΗΤΑΣ»

του Αντωνίου Γ. Περδικάρη

Εικόνα 1: Κτερίσματα του Μυκηναϊκού θολωτού τάφου που ανακαλύφθηκε το 2008 στον Άγιο Νικήτα (η φωτογραφία είναι από τον ηλεκτρονικό τύπο της εποχής)

Παρ’ όλο που δεν υπάρχουν αρχαιολογικές μελέτες για την Λευκάδαi που να έχουν

αναδείξει αξιόλογα ευρήματα στη θέση του Αγίου Νικήτα, το χωριό, είναι καταγεγραμμένο

ως θέση αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, πιθανότατα από την εποχή του W. Dörpfeld1. Είναι

γνωστό ότι ο εν λόγω αρχαιολόγος, επισκέφθηκε την περιοχή, σώζεται μάλιστα και

φωτογραφία του χωριού που τράβηξε ο ίδιος, από το 1905ii Ο Π. Ροντογιάννηςiii(1980)

αναφέρει ότι ανασκαφές στη περιοχή, έχουν φέρει στην επιφάνεια ευρήματα που

κατατάσσονται στην παλαιολιθική περίοδο, αλλά και νεότερα που προέρχονται από

εγκαταστάσεις ανθρώπων της περιόδου μεταξύ 6ου αιώνα π.Χ. και της Ρωμαϊκής

κατάκτησης της νήσου. Τέλος και σε νεότερη μελέτη πάνω στην αρχαιολογία της Λευκάδας,

στη θέση του Αγίου Νικήτα σημειώνονται δύο σημεία αρχαιολογικού ενδιαφέροντος.iv

Σχετικά πρόσφατα (2008), ανακαλύφθηκε τυχαία στη περιοχή, μικρός Μυκηναϊκός θολωτός τάφος2 του 14ου-13ου αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με ανακοίνωση των αρχαιολόγων, είναι ο πρώτος θολωτός τάφος που ανακαλύπτεται στο Νησί και πρόκειται ουσιαστικά για μικρών διαστάσεων τάφο, του οποίου σώζεται μόνο το μισό της θόλου, διαμ. 2,30, σωζ. ύψ.

1 Wilhelm Dörpfeld ή Doerpfeld (26/12/1853 –25/4/1940) , Γερμανός αρχιτέκτονας, περισσότερο

γνωστός για τη συνεισφορά του στην κλασσική αρχαιολογία. Θεωρείται πρωτοπόρος της στρωματογραφικής ανασκαφής και της ακριβούς γραπτής τεκμηρίωσης των αρχαιολογικών επιχειρήσεων. Έκανε ανασκαφές σε διάφορα σημεία της Λευκάδας και υποστήριξε με πάθος τη θεωρία ότι η Ομηρική Ιθάκη είναι το σημερινό νησί της Λευκάδας 2 Βλ. http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=230276

1,90 μ., κτισμένου με ακανόνιστες σειρές ντόπιων λίθων. Διασώθηκαν δε, πολλές διαταραγμένες ταφές, από τις οποίες συγκεντρώθηκε τροχήλατη κεραμική που ανήκει σε μικρά κυρίως αγγεία (αλάβαστρα, προχοΐσκες), αλλά και χειροποίητη. Ακόμα περισυλλέχθηκαν δύο σφραγιδόλιθοι από στεατίτη, καθώς και αντικείμενα προσωπικής χρήσης και καλλωπισμού (κουμπιά ή σφονδύλια, δακτυλίδια, χάνδρες περιδεραίων από διάφορα υλικά)v. Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι με τον όρο Μυκηναϊκός Πολιτισμός χαρακτηρίζεται ο προϊστορικός πολιτισμός της «Ύστερης Εποχής του Χαλκού» που αναπτύχθηκε ανάμεσα στον 17ο και 11ο αι. π.Χ., κυρίως στην κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα. Το επίθετο «Μυκηναϊκός» προέρχεται από την πρώτη αρχαιολογική θέση στην οποία εντοπίστηκε, τις Μυκήνες, που αποτελούν και ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του. Κατά την περίοδο ακμής του εξαπλώθηκε και στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στην Ανατολική Μεσόγειοvi. Σύμφωνα με τις μέχρι σήμερα πληροφορίες που διαθέτουμε για τον Μυκηναϊκό Πολιτισμό, κέντρα εγκατάστασης των Μυκηναίων υπήρξαν επίσης τόσο στη Νότια Ιταλία, όσο και στη Σικελίαvii. Με δεδομένο ότι την εποχή εκείνη το νησί της Λευκάδας ήταν ενωμένο με τη στεριάviii, ο όρμος του Αγίου Νικήτα αναμένεται να ήταν πολύ σημαντικός για τη ναυσιπλοΐα, καθώς θα αποτελούσε ουσιαστικά το μοναδικό καταφύγιο πλοίων στη Δυτική πλευρά της Νήσου, στην πορεία τους προς την Ιταλική Χερσόνησο . Με βάση αυτή τη σκέψη, μπορεί να ερμηνευθεί, το εκ πρώτης όψεως παράδοξο γεγονός της ανεύρεσης στοιχείων Μυκηναϊκού Πολιτισμού, ειδικά στον Άγιο Νικήτα και όχι σε άλλες τοποθεσίες της νήσου, αφού καθώς φαίνεται το χωριό αυτό αποτελούσε σημείο προσέγγισής της και καταφύγιο των «Μυκηναίων» κατά την πορεία τους προς την Ιταλία.

Εικόνα 2ix

: H εξάπλωση του Μυκηναϊκού πολιτισμού (τα βέλη απεικονίζουν κατά προσέγγιση την πορεία των πλοίων των «Μυκηναίων»

Η ακριβής διαδρομή των Μυκηναϊκών πλοίων στη Δυτική Ελλάδα πρέπει να διερχόταν από τα θαλάσσια στενά που βρίσκονται μεταξύ των Ιονίων Νήσων και της ξηράς ενώ η μετάβαση στην Ιταλία γινόταν μέσω του πορθμού του Οτράντο, καθώς με τα ναυτικά μέσα της εποχής ήταν παρακινδυνευμένο το ταξίδι στην ανοικτή

θάλασσα. Παρέκκλιση από το κανόνα αυτό λογικά θα γινόταν μόνο κατά τη παράκαμψη της Λευκάδας, καθώς δεν υπήρχε τότε θαλάσσιος δρόμος μεταξύ του νησιού και της στεριάς. Μέχρι τώρα έχουν βρεθεί Μυκηναϊκοί θολωτοί τάφοι στην Ανατολική πλευρά της Κεφαλονιάς και στις Δυτικές ακτές της Ηπείρουx και ο τάφος αυτός στη Δυτική ακτή της Λευκάδας μοιάζει να συμπληρώνει το «πάζλ»

Εικόνα 3 Ο θολωτός Μυκηναϊκός τάφος στον Άγιο Νικήτα Λευκάδας

Με βάση τις παραπάνω σκέψεις φαίνεται ότι η ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Λευκάδας επιφυλάσσει πιθανότατα κάποιες εκπλήξεις για τους αρχαιολόγους, καθώς τόσο η περιοχή του Αγίου Νικήτα, όσο και νοτιότερα, η περιοχή του πρώην «Δήμου Απολλωνίων», με το διάσημο κατά την αρχαιότητα ναό του «Λευκάτη Απόλλωνος»xi του οποίου η ίδρυση χάνεται στα βάθη του χρόνου, πρέπει να είχε πολύ μεγάλη σημασία για την ναυσιπλοΐα κατά τους Μυκηναϊκούς και Ομηρικούς χρόνους. Η Λευκάδα κατά την Μυκηναϊκή εποχή, φαίνεται ότι αναδείχθηκε κυρίως, ως σταθμός του ταξιδιού προς την Δύση με τους ταξιδιώτες να προσεγγίζουν αρχικά το νησί, πιθανότατα από τα Νότια (περιοχή της Βασιλικής) όχι μόνο για ανεφοδιασμό, αλλά και για σπονδές στον παρακείμενο αρχαίο ναό που αναφέρθηκε. Σημειωτέον ότι ο Απόλλων εθεωρείτο θαλάσσια θεότητα και οι αρχαίοι πίστευαν ότι καθόριζε τον καιρό στα πελάγηxii. Στη περιοχή αυτή πιθανότατα οι θαλασσοπόροι, παρέμεναν κάποιο χρονικό διάστημα προς αναμονή ευνοϊκών ανέμων, καθώς έπρεπε πλέον να πλεύσουν σε ανοιχτή θάλασσα μέχρι τον επόμενο σταθμό, που ήταν συνήθως το Άκτιον (όπου υπήρχε επίσης ναός του θεού Απόλλωνος)xiii. Σ’ αυτή τη διαδρομή ο όρμος του Αγίου Νικήτα ήταν σίγουρα, το μοναδικό σχετικά ασφαλές καταφύγιο, σε περίπτωση που ενέσκηπτε κακοκαιρία κατά την πορεία του πλοίου (π.χ. ισχυροί Νότιοι άνεμοι). Αυτό πρέπει να ήταν ένα συχνό περιστατικό και η παραμονή στην περιοχή μπορούσε να διαρκέσει αρκετό χρονικό διάστημα, καθώς και σήμερα παρατηρούνται στη περιοχή περίοδοι

θαλασσοταραχής, ακόμα και κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Συνεπώς οι προϊστορικές εγκαταστάσεις, είναι λογικό να βρίσκονται στη Δυτική ακτή.

Η ανάπτυξη της Ανατολικής ακτής του νησιού, όπου βρίσκονται σήμερα και τα ερείπια της αρχαίας πρωτεύουσάς του, πρέπει να επήλθε αργότερα, όταν -τον 7ο π.Χ. αιώνα- οι Κορίνθιοι διάνοιξαν τον δίαυλοxiv, καθώς πιο πριν το θαλάσσιο στενό που οδηγούσε εκεί, ήταν κλειστό από Βορά (αδιέξοδο). Η διάνοιξη της διώρυγας μεταξύ της Λευκάδας και της Ακαρνανικής Ακτής, η οποία έγινε κατά τους ιστορικούς χρόνους και που οι αρχαίοι συγγραφείς ονομάζουν «Διορυκτόν»xv μετέτρεψε την Λευκάδα σε νησί και έλυσε το πρόβλημα της ναυτικής σύνδεσης μεταξύ των Ελληνικών πόλεων και των αποικιών τους στη Δυτική Μεσόγειο, καθώς τα πλοία δεν ήταν υποχρεωμένα να ακολουθούν πλέον την επικίνδυνη (λόγω του ισχυρού κυματισμού και των θαλασσίων ρευμάτων) διαδρομή, παράλληλη προς τις ακτές της Δυτικής Λευκάδας.

Εικόνα 4 Δείγματα πήλινων αντικειμένων, από το θαλάσσιο βυθό της περιοχής του Αγίου Νικήτα

Είναι γεγονός όμως, ότι τα πλοία καθ’ όλη την προϊστορική, αλλά συχνά και κατά την ιστορική περίοδο, κατά την διαδρομή τους παρέκαμπταν την νήσο από τα Δυτικά, καθώς ο δίαυλος υπόκειντο σε προσχώσεις, οι οποίες συχνά τον καθιστούσαν δύσβατο.xvi Αυτό, επιβεβαιώνεται και από τα αρχαία αγγεία που έχουν επανειλημμένα ανασυρθεί από το βυθό της θαλάσσιας περιοχής του Αγίου Νικήτα, με τα δίχτυα των ντόπιων ψαράδων. Τα αγγεία αυτά δεν έχουν εξ όσο γνωρίζω χρονολογηθεί και εξ άλλου οπωσδήποτε δεν θα ανήκουν όλα σε μια ιστορική περίοδο, καθώς είναι γνωστό ότι το στενό της Λευκάδας, ήταν κλειστό σε διάφορες ιστορικές περιόδους. Επί πλέον η ίδρυση κατά τον 14ο αιώνα μ.Χ. , του «Φρουρίου της Αγίας Μαύρας», στη βόρεια είσοδο του διαύλου, από του Ανδεγαυούς κατακτητές του νησιούxvii, ενός σημαντικού οχυρωματικού έργου που σώζεται μέχρι σήμερα, ουσιαστικά αποθάρρυνε από την χρήση του διαύλου, όλους τους μη φιλικά διακείμενους προς το επίσημο καθεστώς, στόλους που διέπλεαν την περιοχή υποχρεώνοντάς τους ουσιαστικά να ακολουθούν την εναλλακτική αυτή διαδρομή.

Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί, ότι υπάρχουν στοιχεία για ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή του Αγίου Νικήτα και κατά τους ιστορικούς χρόνους

και συγκεκριμένα σε περιοχή νότια του σύγχρονου οικισμού, στη θέση «Ελληνικά». Εκτός από την ίδια ονομασία της περιοχής, που μοιάζει να προέρχεται από τον χαρακτηρισμό που προσέδιδαν οι χριστιανοί, στα ερείπια Αρχαίων Ελληνικών ειδωλολατρικών ναών3, επιπλέον στα έδαφος της περιοχής, διακρίνεται επιφανειακά παλαιά τοιχοποιία καθώς και λίθινο αντικείμενο που παραπέμπει σε εικόνα αρχαίου θυσιαστηρίου.

Εικόνα 5 Αρχαίο λίθινο αντικείμενο στην αγροτική περιοχή των "Ελληνικών"

Με δεδομένο ότι η χρονολόγηση των κεραμικών που βρέθηκαν στη περιοχή

στοιχειοθετεί την χρήση της κατά την Ελληνιστική περίοδο (323 - 30 π.Χ.), αλλά

παράλληλα παρέχει και στοιχεία, τόσο για προγενέστερες, όσο και μεταγενέστερες

χρήσεις αυτής (βλ. παράρτημα), προκύπτει αβίαστα το ερώτημα.«Θα μπορούσε τα

εμφανή αρχαία ερείπια στην τοποθεσία Ελληνικά, να είναι υπολείμματα αρχαίου

ναού της Ελληνιστικής εποχής;»

Σ’ αυτό το ερώτημα, μόνο «η αρχαιολογική σκαπάνη» μπορεί να μας απαντήσει.

Εδώ όμως πρέπει να αναφερθεί, ότι ο Ρωμαίος ιστορικός Τίτος Λίβιος, που

περιέγραψε την εκπόρθηση της Λευκάδας από τον Λεύκιο Κόιντο Φλαμινίνο (197

π.Χ.), αναφέρει ότι ο Ρωμαίος αυτός στρατηγός, προερχόμενος από την Κέρκυρα,

προσέγγισε το νησί μέσω μιας παραθαλάσσιας περιοχής που ονομάζονταν

«Ηραίον» (Hereo)xviii. Είναι προφανές ότι η ονομασία αυτή, οφειλόταν σε ναό της

θεάς Ήρας που πρέπει να ήταν τότε κτισμένος στο σημείο ελλιμενισμού Ρωμαϊκού

στόλου . Εφ’ όσον η ύπαρξη του ως άνω ναού δεν αμφισβητείται και μέχρι σήμερα,

παραμένει άγνωστη η θέση τουxix και αφού ο Ρωμαϊκός στόλος προσέγγιζε το νησί

3 Βλ. Πάπυρος – Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΠΑΠΥΡΟΣ (Αθήνα

2013) λ. «Ελληνικός ή ελληνικός»

προερχόμενος από ΒΔ κατεύθυνση, θεωρώ ότι υπάρχει σημαντική πιθανότητα η

θέση του Ηραίου να ήταν στη περιοχή του Αγίου Νικήτα, αφού η περιοχή είχε την

δυνατότητα να φιλοξενεί μικρά πλοία τουλάχιστο κατά τους νεώτερους χρόνους,

όπως αναφέρεται τουλάχιστο στους Βενετσιάνικους ναυτικούς οδηγούς του 16ου

αιώναxx.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ ΤΩΝ «ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ»

Εικόνα 6: Ο αρχαιολογικός χώρος το 2013. (Μεταξύ των ελαιοδέντρων διακρίνονται εμφανή ίχνη τοιχοποιίας ενός, πιθανότατα αρχαίου κτιρίου στη περιοχή)

1) Κεραμικά από την περιοχή, τα οποία περισυλλέχθηκαν από την επιφάνεια του εδάφους και από το υπέδαφος αυτής, έως και βάθους 0,5 m, εξετάστηκαν από το «Κέντρο Αρχαιομετρίας» του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με την μέθοδο της θερμοφωταύγειας και της οπτικά προτρεπόμενης φωταύγειας (TL/OSL DA-15C/D). Δυστυχώς, παρά τον σημαντικό αριθμό δοκιμών, τα αποτελέσματα των μετρήσεων ήταν διάσπαρτα σε μεγάλη χρονική περίοδο. Οι περισσότερες μετρήσεις ήταν από στη περιοχή -500 έως-2000 έτη από σήμερα , αλλά ελήφθησαν και μετρήσεις νεώτερες (-200 έτη) και παλαιότερες (-3800 έτη)4.

4 Ευχαριστώ τον Δρα Φυσικής κ. Κων/νο Χ. Σταμούλη, υπεύθυνο του ως άνω κέντρου, για την

εκτέλεση των μετρήσεων αυτών

Εικόνα 7: Κεραμικά στο έδαφος του αρχαιολογικού χώρου "Ελληνικών"

2) Κεραμικό (βλ. εικόνα 3) συλλεγέν επιφανειακά από το χώρο, μεταφέρθηκε για γνωμάτευση στο Ιστορικό- Αρχαιολογικό τμήμα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης). Το εύρημα κρίθηκε ως προερχόμενο από την Ελληνιστική Εποχή5.

Εικόνα 8 : Κεραμικό εύρημα της περιοχής

5 Ευχαριστώ την κα Αγγελική Παππά, επίκουρο καθηγήτρια του ως άνω τμήματος για την

γνωμάτευση αυτή

3) Τεμάχιο μαρμάρινου (πιθανά διακοσμητικού) κίονα ( βλ. εικόνα 4) που

περισυλλέχθηκε από την επιφάνεια του εδάφους της περιοχής,

μεταφέρθηκε για γνωμάτευση στο Ιστορικό- Αρχαιολογικό τμήμα του

Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης)

Διαπιστώθηκε ότι το αντικείμενο είναι της εποχής 6ος π.Χ.-2ος μ.Χ. αιώνας6.

Εικόνα 4 : Τεμάχιο διακοσμητικού κίονα που βρέθηκε στα «Ελληνικά»

Εικόνα 5: Οι ξερολιθιές της περιοχής, έχουν κατασκευαστεί από πέτρες που φαίνεται να είχαν άλλες χρήσεις παλαιότερα ( φωτογραφία του 2013)

6 Ευχαριστώ τον κ. Ανδρέα Βλαχόπουλο, επίκουρο καθηγητή του ως άνω τμήματος για την

γνωμάτευση

Summary

Archaeological finds in the area of Agios Nikitas / Lefkas

(by Antonios G.Perdikaris)

This study describes the archaeological finds in the area of the village of Agios Nikitas, which

according the author’s opinion, substantiate the view, that the village was an important port

for the Mycenaean and ancient Greek sailors, on their way to the Western Mediterranean

Sea, during prehistoric and historic years, when they ought to bypass the island, following

the parallel to its western coast, more dangerous route

i Ζάχος Κ.Λ., Ντούζουγλη Α.Σ. (2003): «Λευκάδα. Ιστορική-Αρχαιολογική Επισκόπηση Μέσα Από Τα Εκθέματα Του Αρχαιολογικού Μουσείου», εκδόσεις Αδάμ-Πέργαμος (Αθήνα) iiii

Περδικάρης Α.Γ. (2008) : «Άγιος Νικήτας», (εκδ. Α. Σταμούλη) Θεσσαλονίκη, , σελ.117 (βλ. την πρώτη εικόνα) iii Ροντογιάννης Π.Γ.(1980): «Ιστορία της Νήσου Λευκάδος», (εκδ. Εταιρία Λευκαδικών Μελετών)

Αθήνα, τόμος Α΄, σελ. 30και σελ.185 iv Fledler M. (1999): «Η Αρχαία Λευκάδα και τα σπίτια της», Αρχαιολογία και Τέχνες, τχ, 112, σελ. 38-

46 v Γάτση-ΣταυροπούλουΜ.(2008): ≪Μυκηναϊκός θολωτός τάφος στον Άγιο Νικήτα Λευκάδας≫, στο

Dorpfeld Συνέδριο 2008, 534-535. vi Wright J.C. (2004): «The Mycenaean Feast» Princeton, N.J.

vii Geogranas Ι. (1999): «The Mycenaean presence in Italy» «Ανιστόρητον» τ. Ε992

http://www.anistor.gr/english/enback/e992.htm (προσπελάσθηκε Αυγ.2014) viii

Partch J. (1889): «Η Νήσος Λευκάς – Γεωγραφική Μονογραφία» (επανέκδοση 2010) Fagotto books (Αθήνα-Λευκάδα) ix Stampolidis, N.C. (editor) (2003): “Sea routs…From Sidon to Huelva. Interconnections in the

Mediterranean 16th

-6th

c. B.C.” (Museum of Cycladic Art) Athens x Κολώνας Λ (2007) : «Ο θολωτός τάφος Τζαννάτων Πόρου Κεφαλληνίας και οι θολωτοί τάφοι της

Ηπειρωτικής Ελλάδας», Πόρος

xi Βλ.Ζάχος Κ.Λ. κ.λ.π.(2003), σελ.105

xii Μαχαιράς Κ. (1957): «Ναοί και µονές της Λευκάδος» σελ 335 (Αθήνα)

xiii Μαχαίρας Κ.Γ. ( 1949): «Το ακρωτήριον Λευκάτας και ο Ναός του Απόλλωνος» φωτοανατύπωση

από Μ.Ε. Παναγοπούλου και εκδόσεις Fagotto (Αθήνα, Λευκάδα 2010) xiv

Γ. Α. Κ. - Αρχεία Νομού Λευκάδας (2009): «Δίαυλος - Διώρυξ Λευκάδος 1688-1987» (Έκθεση αρχειακού υλικού) Βρίσκεται στο http://gak.lef.sch.gr/Actvt/Exh_2009-08.htm (προσπελάσθηκε Αυγ. 2014) xv

Polybius: “Histories” book V, 5 xvi Fiedler M., Hermanns M.H.: (2011)“Die hellenistische Brücke über die Meeresenge von Leukas

(Akarnanien)/Die längste Steinbrücke des antiken Griechenlands” in “Archäologie der Brücken” (edited by “Bayerische Gesellschaft für Unterwasserarchäologie”) Germany, p. 48-52 xvii

Miller W.(1903): “The Name of Santa Maura” English Historical Review (1903) XVIII (LXXI): 513-514 xviii

Tito Livio lib.33, 17 xix

Βλ.Ζάχος Κ.Λ. κ.λ.π.(2003), σελ.95 xx

Millo Antonio (1582): “Isolario”, p.131-2, (εκδόσεις Adventure), Αθήνα 2006