Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΡΑΤΟΣ

Η Σχολή των Αθηνών

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Θ.Ε. Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό (2009-1010)

4η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Η αρχαία ελληνική παιδεία

στο βυζαντινό κράτος

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ

Α.Μ. 55038

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Δρ. ΓΕΩΡΓΟΥΛΑΚΗ ΕΛΕΝΗ

13 Απριλίου 2010

- 2 -

Θέμα 4ης εργασίας Ο Μέγας Βασίλειος (330-378 μ.Χ.) στον ιστορικό του λόγο Προς τους νέους, στον οποίο δίνει συμβουλές για τη σωστή χρησιμοποίηση των αρχαίων ελληνικών γραμμάτων, γράφει μεταξύ άλλων:

«Δεν θα επιδοκιμάσουμε τους ποιητές, ούτε όταν παρουσιάζουν ανθρώπους που βρίζουν και περιπαίζουν ή είναι δοσμένοι σε έρωτες και μεθύσια, ούτε όταν μας λένε ότι η μόνη ευτυχία είναι το πλούσιο τραπέζι και τα άσεμνα τραγούδια. Προ πάντων, όμως, δεν θα τους προσέξουμε όταν μιλούν για θεούς, και μάλιστα πολλούς, και που δεν τα πάνε καλά μεταξύ τους […]. Και τους ρήτορες, που έχουν μεγάλη τέχνη στο ψέμα, δεν θα τους μιμηθούμε […].

Από τα έργα τους, λοιπόν, εκείνο το μέρος θα δεχθούμε που επαινεί την αρετή και κατηγορεί την κακία. Όπως από τα άνθη, όλοι απολαμβάνουν το χρώμα μόνο και την ευωδιά, όμως οι μέλισσες μόνο ξέρουν να τους παίρνουν και το μέλι, έτσι κι εδώ, όσοι δεν ζητούν με το διάβασμα τη χάρη κι ευχαρίστηση μόνο, μπορούν να έχουν απ’ αυτό και ωφέλεια ψυχική. Σύμφωνα, λοιπόν, με την εικόνα των μελισσών πρέπει κι εμείς να μελετούμε αυτά τα συγγράμματα. Γιατί και οι μέλισσες ούτε σε όλα τα άνθη πηγαίνουν, ούτε σε όσα πηγαίνουν, προσπαθούν να τα πάρουν ολόκληρα, αλλά μόνο ό,τι τους χρειάζεται, και τα υπόλοιπα τα αφήνουν. Κι εμείς, λοιπόν, αν θέλουμε να είμαστε γνωστικοί, θα πάρουμε μόνον όσα είναι σχετικά με την αλήθεια, και τα υπόλοιπα θα τα αφήσουμε κατά μέρος. Όπως από την τριανταφυλλιά, κόβουμε μόνο το ρόδο κι αποφεύγουμε τα αγκάθια, έτσι κι από τα έργα αυτά, θα πάρουμε ό,τι μας είναι χρήσιμο και θα προφυλαχθούμε από τα βλαβερά». Μ. Βασιλείου, Λόγος προς τους νέους όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων, 4,14-41 (μετάφραση).

Λαμβάνοντας υπ’ όψη σας το παραπάνω απόσπασμα και τις γνώσεις σας από τα περί Βυζαντίου κεφάλαια του διδακτικού βιβλίου, να συγγράψετε ένα δοκίμιο (περίπου οκτώ σελίδων) γύρω από τις τύχες της αρχαίας ελληνικής παιδείας στο βυζαντινό κράτος, εστιάζοντας στα εξής σημεία:

Α) Ποια θέσε πρότεινε ο Μ. Βασίλειος για τη διαχείριση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας από τους Χριστιανούς;

Β) Ποια ήταν η στάση της επίσημης κρατικής εξουσίας των πρώτων αιώνων (4ος – 6ος) έναντι του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και πως αυτή η στάση εκφράστηκε;

Γ) Ποια ήταν η θέση της ελληνικής παιδείας στην πνευματική ζωή του βυζαντινού κράτους κατά τον 9ο και 10ο αιώνα και που οφείλεται;

- 3 -

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 A. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ

ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥΣ . . . . . . . . .

5 B. Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΗΜΗΣ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ

ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 4Ο ΕΩΣ ΤΟΝ 6Ο ΑΙΩΝΑ . . . .

7 Γ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

ΚΑΤΑ ΤΟΝ 9Ο ΚΑΙ 10Ο ΑΙΩΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

- 4 -

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (324-330) από τον αυτοκράτορα

Κωνσταντίνο Α’ (305-337),1 η νέα πρωτεύουσα αναδείχτηκε σε κέντρο

αρχαιοελληνικής παιδείας και, ειδικότερα, αντιγραφής έργων της ελληνικής

αρχαιότητας. Ωστόσο, η «θύραθεν» παιδεία, δηλαδή η αρχαιοελληνική μη

χριστιανική μόρφωση, γνώρισε κάμψη τους επόμενους αιώνες και την κεντρική θέση

στο Βυζάντιο κατέλαβε η θρησκευτική μέσα από την μορφή των κηρυγμάτων. 2 Η

αρνητική στάση του χριστιανισμού απέναντι στην αρχαιοελληνική παιδεία, δεν

οφείλονταν στη πολυθεϊστική θρησκεία της αρχαιότητας, η οποία θεωρείτο πλέον

μυθολογία, αλλά στη γοητεία της ρητορείας των αρχαίων, των χαλαρών ηθικών τους

αντιλήψεων, μα περισσότερο στην ελευθερία που πρυτάνευε τη σκέψη τους. Τα

χαρακτηριστικά αυτά θεωρούνταν ικανά ώστε να απομακρύνουν τους νέους

χριστιανούς από την θρησκευτική αρετή και τη χριστιανική σκέψη.3

Με αφορμή το κείμενο που δίνεται με το θέμα της παρούσας εργασίας, αρχικά

θα παρουσιαστούν οι θέσεις του Μεγάλου Βασιλείου σχετικά με τη διαχείριση της

αρχαίας ελληνικής γραμματείας από τους Χριστιανούς. Στη συνέχεια, θα αναλυθεί η

στάση της επίσημης κρατικής εξουσίας απέναντι στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό,

μέσα από την πολιτική που ακολούθησαν οι αυτοκράτορες της περιόδου από τον 4ο

έως τον 6ο αιώνα. Τέλος, θα γίνει αναφορά στην εξέλιξη που σημειώθηκε σε

πνευματικό επίπεδο, και στη θέση που έλαβε η «θύραθεν» παιδεία κατά την διάρκεια

του 9ου και 10ου αιώνα, όταν πλέον ο Χριστιανισμός είχε παγιωθεί και είχαν

ξεπεραστεί προβλήματα τα οποία ταλάνιζαν την αυτοκρατορία για δυο και πλέον

αιώνες.

1 Γιαννόπουλος Ιω., στο Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, Τόμος Β, Σημαντικοί Σταθμοί του

Ελληνικού Πολιτισμού, ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ. 251 2 στο ίδιο, σ. 353

3 στο ίδιο, σ. 340

- 5 -

A. ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥΣ

Ο Μέγας Βασίλειος (330-378), από τον οποίο βλέπουμε και το εν λόγω κείμενο,

υπήρξε στενός φίλος με τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό ή Θεολόγο (329-390).4

Αμφότεροι φοίτησαν, και υπήρξαν συμμαθητές, στην Αθήνα, σημαντικό πνευματικό

κέντρο της εποχής, όπου ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στη ρητορική και τη

φιλοσοφία στα μέσα του 4ου αιώνα.5

Ήδη ωστόσο από τον 1ο π.Χ. αιώνα, είχε αρχίσει στα ελληνιστικά κέντρα και

κυρίως στην Αλεξάνδρεια, η διδασκαλία αρχαϊκών γραμματικών τύπων στη γραφή,

μέσα από μια προσπάθεια μίμησης των κλασικών προτύπων, ώστε να παραχθούν

έργα αντίστοιχης αξίας. Το κήρυγμα του αρχαϊσμού δεν απευθυνόταν στις πλατιές

μάζες του λαού ώστε να επηρεάσει την εξέλιξη της προφορικής γλώσσας, αλλά

στους λόγιους και τους γραμματικούς, στους δασκάλους και τους μαθητές των

φιλοσοφικών και ρητορικών σχολών της εποχής. Ως αποτέλεσμα, η αντίθεση

ανάμεσα στο πλαστό και τεχνητό ύφος του γραπτού λόγου και στη φυσικότητα της

ζωντανής ομιλίας κορυφώθηκε κατά την διάρκεια του 2ου και 3ου μ.Χ. αιώνα, όταν η

ισχυρή πλέον θρησκεία του χριστιανισμού έκανε την εμφάνισή της. Οι εκπρόσωποί

της νέα θρησκείας πολέμησαν την εποχή εκείνη κάθε τι αρχαίο αντιμετωπίζοντας το

ως ειδωλολατρικό, ενώ οι θέσεις της διατυπώθηκαν μέσα από την κοινή, λαϊκή

γλώσσα.6

Κατά την διάρκεια του 4ου αιώνα και με τη συμβολή των Τριών Ιεραρχών της

Εκκλησίας, Βασίλειο, Γρηγόριο και Ιωάννη τα πράγματα διαφοροποιήθηκαν. Ως

αποτέλεσμα, ο χριστιανική σκέψη κατάφερε να εξοικειωθεί με την «θύραθεν» παιδεία

ώστε η αρχαία ελληνική διάλεκτος, η ονομαζόμενη αττική, να χρωματίσει τον επίσημο

εκκλησιαστικό λόγο.7 Κατά τους τρεις Πατέρες, η αρχαία ελληνική γραμματεία

μπορούσε να αποβεί χρήσιμη εφόσον προσεγγιζόταν προσεκτικά και επιλεκτικά.8

4 Ο Βασίλειος ο Μέγας, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός ή Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Ιωάννης ο

Χρυσόστομος υπήρξαν οι Τρεις Ιεράρχες και επιφανείς άγιοι και θεολόγοι της χριστιανικής θρησκείας.

Γαλουχημένοι με τα βαθιά νοήματα της θρησκείας και άριστοι γνώστες της αρχαίας ελληνικής σοφίας,

συνδύαζαν τις γνώσεις τους και πρόσφεραν τις πρώτες βάσεις στη διαμόρφωση της

ελληνοχριστιανικής παιδείας και του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού.

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%B5%CE%B9%CF%82_%CE%99%CE%B5%C

F%81%CE%AC%CF%81%CF%87%CE%B5%CF%82 (10/4/10) 5 Γαζή Έφη, Ο Δεύτερος Βίος των Τριών Ιεραρχών, Μια γενεαλογία του «ελληνοχριστιανικού

πολιτισμού», εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2004, σ. 194 6 Βούρτσης Ι., κ.α., Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, Τόμος Α, Η Έννοια του Πολιτισμού, Όψεις του

Ελληνικού Πολιτισμού, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 286, 287 7 στο ίδιο, σ. 287

8 Γαζή Έφη, ο.π., σ. 211

- 6 -

Το κείμενο του Μεγάλου Βασιλείου Πρός τους νέους όπως αν εξ ελληνικών

ωφελείντο λόγων, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του κηρύγματος των τριών

Πατέρων αναφορικά με τη διαχείριση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Μέσα από

το κείμενο αυτό ο Μέγας Βασίλειος συνιστούσε να αποφεύγονται ιδέες που δεν

συμβιβάζονταν με το χριστιανισμό, καθώς θεωρούσε τα αρχαία κείμενα

προπαιδευτικά για την πληρέστερη κατανόηση της Γραφής.9 Απευθυνόμενος στους

νεαρούς χριστιανούς, και συγκεκριμένα στους ανιψιούς του, όταν εκείνοι σπούδαζαν,

στόχευε να τους υποδείξει τη σωστή χρήση των ελληνικών γραμμάτων. Δηλαδή, τον

τρόπο με τον οποίο μέσα από την μελέτη τους θα αποκόμιζαν, χωρίς να χάνουν το

χρόνο και την ψυχή τους, εκείνα τα στοιχεία τα οποία θα μπορούσαν να

συμβιβαστούν με τη χριστιανική ηθική.10 (Δεν θα επιδοκιμάσουμε τους ποιητές, ούτε

όταν παρουσιάζουν ανθρώπους που βρίζουν και περιπαίζουν ή είναι δοσμένοι σε

έρωτες και μεθύσια. Και τους ρήτορες, που έχουν μεγάλη τέχνη στο ψέμα, δεν θα

τους μιμηθούμε.). Συγκεκριμένα, ο Μέγας Βασίλειος παροτρύνε, θα μπορούσαμε να

πούμε, τη χρήση των ελληνικών γραμμάτων μέσα από μια αυστηρά επιλεκτική

χρήση, ακριβώς όπως επιλεκτικές είναι οι μέλισσες όταν τρυγούν το μέλι από τα

άνθη. Με τον τρόπο αυτό θα επιλέγονταν τα στοιχεία εκείνα τα οποία θα

φιλοτεχνούσαν την χριστιανική αλήθεια και πίστη. Όπως προκύπτει από το εν λόγω

κείμενο, η γνώση, για τον Μέγα Βασίλειο, είχε ηθοποιητικό χαρακτήρα και σχετιζόταν

με την ελληνική παιδεία όχι μόνο επιλεκτικά αλλά και χρησιμοθηρικά, (Όπως από την

τριανταφυλλιά, κόβουμε μόνο το ρόδο κι αποφεύγουμε τα αγκάθια, έτσι κι από τα έργα

αυτά, θα πάρουμε ό,τι μας είναι χρήσιμο και θα προφυλαχθούμε από τα βλαβερά). 11

Ως αποτέλεσμα, η επιλεκτική ανάγνωση των αρχαίων γινόταν με σκοπό τον

εμπλουτισμό του λεξιλογίου, την εμπέδωση της γραμματικής και του συντακτικού, την

εκμάθηση της τέχνης και του ρητορικού λόγου.12 Έτσι, μέχρι και τον 6ο αιώνα οι

δάσκαλοι της σοφιστικής και της φιλοσοφίας, αν και δεν είχαν αποδεχτεί τη νέα

θρησκεία του χριστιανισμού, δεν αντιμετώπιζαν προβλήματα. Από την άλλη πλευρά,

οι νέοι που επιθυμούσαν να προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες στον χριστιανισμό,

ακολουθούσαν τη σπουδή των αρχαίων, καθώς ήταν απαραίτητη προς χάρη της

ευγλωττίας και της γύμνασης του νου. Με το τρόπο αυτό αποκτούσαν τα εφόδια

ώστε να υποστηρίξουν το δόγμα τους και να αποκρούσουν τα επιχειρήματα των

ειδωλολατρών (εθνικών), αλλά πολύ περισσότερο να διαπρέψουν ως ιεροκήρυκες.13

9 Γιαννόπουλος Ιω., ό.π., σ. 340

10 Lemerle Paul, Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2001, σ. 47

11 Γαζή Έφη, ο.π., σ. 197, 198

12 Γιαννόπουλος Ιω., ό.π., σ. 341

13 Γιαννόπουλος Ιω., ό.π., σ. 339

- 7 -

B. Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΗΜΗΣ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ

ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΑΠΟ ΤΟΝ 4Ο ΕΩΣ ΤΟΝ 6Ο ΑΙΩΝΑ

Η θέση των χριστιανών ενισχύθηκε μετά το διάταγμα του 311,14 αλλά και την

παραίτηση του Διοκλητιανού (305)15, καθώς καταστάθηκε δυνατή η ελεύθερη

λατρεία. Η νέα θρησκεία ευνοήθηκε ακόμη περισσότερο από την πολιτική που

ακολούθησε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Α’, η οποία τέθηκε στη προστασία του

κράτους. Αν και οι άλλες θρησκείες δεν έχασαν τα προνόμιά τους, ο χριστιανισμός

βρέθηκε σε πλεονεκτική θέση, μέσα από μια σειρά ευνοϊκών μέτρων που υιοθέτησε ο

Κωνσταντίνος. Μερικά από αυτά ήταν η απαλλαγή του κλήρου από φορολογικές

υποχρεώσεις, το εκκλησιαστικό δικαίωμα ιδιοκτησίας και η ανέγερση ναών

χρηματοδοτούμενη από το αυτοκρατορικό ταμείο.16

Μέσα από τη μελέτη της πολιτικής που ακολούθησε η επίσημη κρατική εξουσία,

αποτυπώνεται και η στάση που κράτησε απέναντι στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό.

Όλοι οι αυτοκράτορες, με εξαίρεση τον Ιουλιανό, χρησιμοποίησαν το χριστιανισμό, με

βάσει τις πολιτικές πρακτικές που υιοθέτησαν, ο οποίος ήταν το ισχυρότερο

πολιτισμικό στοιχείο στη δομή της αυτοκρατορίας, στοχεύοντας με τον τρόπο αυτό να

διατηρήσουν την ενότητα στους κόλπους της ή και να επιβληθούν σε άλλους λαούς.17

Το διάταγμα του 311 για την ελευθερία της ανεξιθρησκίας έληξε σύντομα, με

αποτέλεσμα οι «εθνικοί» να βρεθούν από το 337 σε δύσκολη θέση, όπως αρχικά οι

χριστιανοί. Την περίοδο αυτή διατάχθηκε το κλείσιμο ναών αλλά ακόμη και η

δήμευση ακινήτων τα οποία ανήκαν σε αυτούς. Επιπλέον, ήδη από την εποχή του

Κωνσταντίνου, σημαντικά μνημεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και θησαυροί

των ναών άρχισαν να εκχωρούνται στην εκκλησία. Έτσι, από τον 4ο αιώνα η

χριστιανική εκκλησία διέθετε στο πλαίσιο αυτό σημαντική ακίνητη περιουσία.18

Η βασιλεία του Ιουλιανού (361-363) ωστόσο, χαρακτηρίστηκε ως περίοδος

παλινόρθωσης κατά την οποία επισκευάστηκαν ναοί μετά από την μακρόχρονη

14

Με το διάταγμα του 311 αλλά και με άλλες αποφάσεις, επιτράπηκε στους χριστιανούς τόσο η

ελεύθερη τέλεση της λατρείας τους όσο και η κατάληψη δημοσίων αξιωμάτων. Γιαννόπουλος Ιω., ό.π.,

σ. 281 15

Αν και οι Ρωμαίοι τους τρεις πρώτους αιώνες μ.Χ. έδειχναν ανοχή σε άλλες θρησκείες, όπως και

αυτή του χριστιανισμού, εντούτοις οι χριστιανοί υπέστησαν διωγμούς από τον 1ο αιώνα επί Νέρωνα

αλλά περισσότερο στα μέσα του 3ου

αιώνα όταν αυτοκράτορες ήταν ο Δέκιος και ο Διοκλητιανός ως τα

πρώτα χρόνια του 4ου

αιώνα. Ο λόγος ήταν η άρνηση των χριστιανών να μετάσχουν σε λατρευτικές

εκδηλώσεις προς τιμή του αυτοκράτορα, ο οποίος ήταν ο μέγιστος αρχιερέας, ο ονομαζόμενος

maximus pontifex. Η άρνηση των χριστιανών ερμηνεύτηκε ως έλλειψη νομιμοφροσύνης με

αποτέλεσμα τους διωγμούς τους σε περιόδους κυρίως κρίσης της αυτοκρατορίας. Γιαννόπουλος Ιω.,

ό.π., σ 278 16

στο ίδιο, σ, 261, 281 17

στο ίδιο σ. 281 18

στο ίδιο, σ. 282

- 8 -

εγκατάλειψη τους και αποζημιώθηκαν για τις προσόδους τους οι οποίες, όπως

αναφέραμε, είχαν δημευτεί από τον Κωνσταντίνο.19 Επιπλέον, ο ειδωλολάτρης

αυτοκράτορας σε μια προσπάθεια για επιστροφή στις ρίζες του αρχαίου ελληνικού

πολιτισμού, απαγόρευσε στους χριστιανούς να διδάσκουν στη δευτεροβάθμια και την

ανώτερη εκπαίδευση. Η επιχειρηματολογία την οποία προέβαλε ήταν ότι οι

χριστιανοί δεν θα έπρεπε να διδάσκουν πράγματα αντίθετα με τις πεποιθήσεις

τους.20 Οι επανορθώσεις του Ιουλιανού δεν ολοκληρώθηκαν λόγω του πρόωρου

θανάτου του. Έτσι, αποφεύχθηκε κάθε σοβαρή συνέπεια που θα μπορούσαν να

έχουν.21

Μετά το θάνατο του Ιουλιανού, ο χριστιανισμός απέκτησε κυρίαρχη θέση και

επηρέασε ακόμη περισσότερο την πολιτική της κρατικής εξουσίας κυρίως στα τέλη

του 4ου αιώνα, όταν το 380 με διάταγμα του Θεοδόσιου ανακηρύχτηκε ως η μόνη

επίσημη θρησκεία του βυζαντινού κράτους. Μέχρι τότε, και ίσως επειδή ο αριθμός

των πιστών των αρχαίων θρησκειών ήταν μεγάλος, τα μέτρα εναντίον των εθνικών

δεν εφαρμόζονταν με αυστηρότητα και πολλές φορές ανακαλούνταν. Στη συνέχεια

ωστόσο, τα μέτρα αυτά σκλήρυναν, βάσει των οποίων ακολούθησαν δημεύσεις

ακινήτων που άνηκαν σε ειδωλολατρικούς ναούς, καταργήθηκαν επιχορηγήσεις και

αφαιρεθήκαν προνόμια από τους ιερείς τους. Επιπλέον, μετά από εντολή του

Θεοδόσιου καταστράφηκαν εθνικοί ναοί και μνημεία πολιτισμικής κληρονομιάς, όπως

το περίλαμπρο Σεράπειο το 392.22

Αντίστοιχες πράξεις σημειώθηκαν πολλές, ενώ θα πρέπει να σημειώσουμε το

διάταγμα του Ιουστινιανού το 529, βάσει του οποίου έπαψε να λειτουργεί η Σχολή

των Αθηνών. Ο Ιουστινιανός ήταν αποφασισμένος να επιβάλει θρησκευτική

ομοιομορφία σε όλους τους υπηκόους της αυτοκρατορίας του. Για τον λόγο αυτό

απομάκρυνε τους εθνικούς από τα δημόσια αξιώματα, ενώ απαγορεύεσαι στους

δασκάλους της αρχαιοελληνικής παιδείας να διδάσκουν. Σε πολλούς μάλιστα, που

εξακολούθησαν να ασκούν δημόσια τις δραστηριότητές τους, επέβαλλε σωματικές

ποινές, φυλακίσεις, ακόμα και εκτελέσεις, ενώ το 562 τα βιβλία τους παραδόθηκαν

στην πυρά.23 Μέσα από την σιωπή η οποία επιβλήθηκε στους ρήτορες, τους

γραμματικούς και τους φιλόσοφους, ξεκίνησε η παρακμή της ανώτερης εκπαίδευσης

και γενικότερα της παιδείας, η οποία κράτησε δυόμισι αιώνες.24

19

Chuvin P., Οι Τελευταίοι Εθνικοί, εκδ. Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 58 20

Mango C., Βυζάντιο Η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002, σ, 159 21

Chuvin P., Οι Τελευταίοι Εθνικοί, εκδ. Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 58 22

Γιαννόπουλος Ιω., ο.π., σ. 282 23

στο ίδιο, σ. 282, 349· Mango C., ό.π., σ. 163 24

Lemerle Paul, Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2001, σ. 69, 71

- 9 -

Γ. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 9Ο ΚΑΙ 10Ο ΑΙΩΝΑ

Στα τέλη του 8ου αιώνα, σημειώθηκε μια στροφή του ενδιαφέροντος των λογίων

προς τις φιλολογικές σπουδές, οι οποίες για μεγάλο διάστημα είχαν παρακμάσει. Το

ενδιαφέρον αυτό προέκυψε από ανώτερους κρατικούς λειτουργούς που είχαν λάβει

ρητορική και φιλοσοφική παιδεία παρακολουθώντας ιδιαίτερα μαθήματα κοντά σε

γραμματικούς. Βέβαια, ο 9ος αιώνας μπορούσε να χαρακτηριστεί ευνοϊκή χρονική

στιγμή. Κύριος λόγος υπήρξε η παγίωση της ορθοδοξίας μετά την εικονομαχική

κρίση, η οποία ταλαιπώρησε για περισσότερο από έναν αιώνα τη Βυζαντινή

αυτοκρατορία, και την επικράτηση της εικονικής λατρείας έναντι της ανατολικής

ανεικονικής.25 Επιπλέον, όλο αυτό το διάστημα κανένα νέο πρόγραμμα μόρφωσης

δεν είχε θεσπιστεί ώστε να αντικαταστήσει το παλαιό της ελληνικής παιδείας.26

Παράλληλα, το ίδιο διάστημα έγινε μια επανάσταση στο χώρο της γραφής.27

Επρόκειτο για την εισαγωγή της μικρογράμματης γραφής, η οποία

αντικατέστησε τη μεγαλογράμματη που χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε. Έτσι, τα βιβλία

άρχισαν σταδιακά από τα τέλη του 8ου αιώνα να μεταγράφονται από την

μεγαλογράμματη στην μικρογράμματη γραφή, η οποία αρχικά εξυπηρετούσε τη

γρήγορη σύνταξη ιδιωτικών έγγραφων, όπως διαθήκες ή επιστολές. Στη πορεία

όμως, τα πλεονεκτήματά της, όπως η μείωση του κόστους των βιβλίων λόγω του

μικρότερου χώρου που καταλάμβανε το γραπτό, και, ο λιγότερος χρόνος που

απαιτούσε για τη γραφή του, καθώς και η ευχερέστερη ανάγνωση, υπήρξαν

καθοριστικά ώστε να καταστεί και βιβλιακή. Στο πλαίσιο αυτό υιοθετήθηκε από

εκκλησιαστικά, επιστημονικά και φιλολογικά κείμενα.28 Ως αποτέλεσμα, η καθιέρωση

της μικρογράμματης γραφής συνέβαλε στην αύξηση της παραγωγής αλλά και της

διάδοσης του βιβλίου επιταχύνοντας και προάγοντας τη πολιτισμική ιστορία του

Βυζαντίου.29

Επιπλέον, ο 9ος αιώνας υπήρξε ο αποφασιστικός αιώνας όπου χάρη στη

δράση ορισμένων εκπροσώπων της πνευματικής ζωής του Βυζαντίου, η κρίση η

οποία είχε πλήξει την παιδεία και τις φιλοσοφικές σπουδές τους περασμένους αιώνες

προχώρησε προς τη λύση της.30 Οι προσωπικότητες που πρωταγωνίστησαν με το

έργο τους, όπως θα δούμε, διέθεταν στο σύνολό τους «κλασική παιδεία», την οποία

25

Γιαννόπουλος Ιω., ό.π., σ. 341-342 26

Lemerle Paul, ό.π., σ. 279 27

Γιαννόπουλος Ιω., ό.π., σ. 342 28

στο ίδιο, σ. 342 29

στο ίδιο, σ. 343 30

Lemerle Paul, ό.π., σ. 280

- 10 -

αξιοποίησαν προκειμένου να υποστηρίξουν τις προτάσεις τους, ή να ανασκευάσουν

τις θέσεις τους.31

Σημαντικός εκπρόσωπος της πνευματικής ζωής του Βυζαντίου κατά τον 9ο

αιώνα υπήρξε ο Λέων ο Φιλόσοφος ο Μαθηματικός, ο οποίος δίδαξε για πολλά

χρόνια στην Κωνσταντινούπολη σε ιδιωτικό επίπεδο. Στη συνέχεια ανέλαβε τη

διεύθυνση της φιλοσόφου σχολής της Μαγναύρας, όπου ο ίδιος και οι συνεργάτες

του δίδαξαν γραμματική, γεωμετρία και αστρονομία. Μάλιστα, σε αυτόν οφείλεται το

πρώτο σωζόμενο χειρόγραφο του Πλάτωνα, ενώ στο συνεργάτη του Κομητά, η

αντιγραφή του Ομήρου σε μικρογράμματη γραφή. Σταδιακά και μέσα από τη

συλλογή, την αντιγραφή και τη μελέτη παλαιών χειρογράφων, ενισχύθηκε το

ενδιαφέρον των λογίων για τους αρχαίους και άνοιξε ο δρόμος για την αναβίωση των

φιλολογικών σπουδών. Παράλληλα, τόσο η σωστή χρήση της γλώσσας όσο και η

πολυμάθεια, που δεν έρχονταν σε αντίθετη με το πνεύμα της ορθοδοξίας,

συνιστούσαν στοιχεία κοινωνικής ανόδου και προκαλούσαν το θαυμασμό.32

Στο ίδιο πλαίσιο ακολούθησε ο Φώτιος, ο μεγαλύτερος λόγιος της εποχής του,33

του οποίου τόσο το πνεύμα όσο και ο δυναμισμός ξεχώρισαν στους αιώνες που

αφορούν τη μελέτη μας. Η αρχαιοελληνική αλλά και η ορθόδοξη θεολογική παιδεία

του επέτρεψαν να διακριθεί στο χώρο των γραμμάτων. Στην πρώτη απέδιδε

προπαιδευτική σημασία, ενώ στη δεύτερη έμεινε πιστός μέχρι τέλος. Χάρη στα

πνευματικά και θεολογικά του προσόντα διετέλεσε προϊστάμενος της αυτοκρατορικής

Γραμματείας και πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως για 17 χρόνια (858-867 και 878-

886). Η φιλολογική του ιδιότητα ξεδιπλώνεται τόσο στο λεξικό Λέξεων συναγωγή

όσο και στη Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλο, ενώ ο φιλολογικός κύκλος που διατηρούσε

στο σπίτι του αποκαλύπτει την ισχυρή προσωπικότητά του.34 Ο Φώτιος, μέσα από το

έργο του, θεωρείται ως ο θεμελιωτής ενός βυζαντινού κλασικισμού.35

Στη συνέχεια, ο Αρεθάς, ο οποίος γεννήθηκε γύρω στο 850, υπήρξε η σοφότερη

φυσιογνωμία της επόμενης γενιάς και ήταν ακόμη ένας λόγιος που με το έργο του

καλλιέργησε τις φιλολογικές σπουδές. Ήταν βιβλιόφιλος, εκδότης και σχολιαστής

κειμένων, ενώ ως αρχιεπίσκοπος Καισαρείας δημιούργησε εργαστήριο αντιγραφής

κλασσικών κειμένων, όπου αρκετά από τα χειρόγραφά του σώζονται μέχρι σήμερα.

Ακόμη, σχολίαζε πολλά έργα ο ίδιος, η πλειοψηφία των οποίων προέρχεται από τη

«θύραθεν παιδεία».36

31

Γιαννόπουλος Ιω., ό.π., σ. 344 32

στο ίδιο, σ. 344, 345 33

Mango C., ό.π., σ. 168 34

Γιαννόπουλος Ιω., ό.π., σ, 345 35

Lemerle Paul, ό.π., σ. 281 36

στο ίδιο, σ. 347˙ Mango C., ό.π., σ. 169

- 11 -

Κλείνοντας, ο λόγιος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος

λειτούργησε καθοριστικά. Με το έργο του σήμανε την κορύφωση του ενδιαφέροντος

για τα παλαιά κείμενα και τη συγκέντρωση γνώσεων κατά τον 10ο αιώνα. Κύριο

μέλημά, ως το θάνατό του το 959, υπήρξε η συγκέντρωση χειρογράφων για τη

συγγραφή έργων, αλλά και η μέση και η ανώτερη εκπαίδευση μέσα από τις οποίες

αναδεικνύονταν ικανά στελέχη που θα πλαισίωναν τους δύο κορυφαίους θεσμούς

στο Βυζάντιο, το κράτος και την εκκλησία.37

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Στη σύντομη μελέτη που προηγήθηκε με αφορμή το απόσπασμα του Μεγάλου

Βασιλείου, διαπιστώθηκε πως χωρίς να απορρίπτεται η «θύραθεν» παιδεία, η

συνύπαρξη της με το χριστιανισμό ήταν, για τον Βασίλειο, αυστηρά επιλεκτική και

ιεραρχημένη. Έτσι, με την επιλεκτική υιοθέτηση στοιχείων της, η θύραθεν παιδεία θα

μπορούσε ταυτόχρονα να συμβάλει στην εμπέδωση της χριστιανικής αγωγής και στη

διάδοση της χριστιανικής σκέψης. Μπορούμε επίσης να συμπεράνουμε ότι το

κείμενο του Μεγάλου Βασιλείου αποτελεί και σημαντική μαρτυρία για την σημασία

που απέδιδαν ορισμένοι μορφωμένοι χριστιανοί στην αρχαία ελληνική γραμματεία.

Η θρησκεία ωστόσο, χρησιμοποιήθηκε, μέσα από τις πολιτικές της επίσημης

εξουσίας κατά τους πρώτους αιώνες του Βυζαντίου, ως το ισχυρότερο πολιτισμικό

υλικό για τη διατήρηση της ενότητας της αυτοκρατορίας. Αυτό, οδήγησε σε ακραίες

πρακτικές των αυτοκρατόρων με αποτέλεσμα τους διωγμούς και τη φίμωση των

φιλοσόφων δασκάλων, με την επακόλουθη παρακμή της παιδείας μετά τον 6ο αιώνα.

Από τα τέλη του 8ου αιώνα ωστόσο, ξεκίνησε σταδιακά η αναβίωση των φιλοσοφικών

σπουδών και η διάδοση των γραμμάτων. Χάρη στους λόγιους και τους ανθρώπους

που συνέβαλαν στην αντιγραφή και διάσωση πολλών έργων της αρχαίας ελληνικής

γραμματείας κατά τον 9ο και 10ο αιώνα, έχουμε σήμερα μια πλούσια συλλογή και

γνώση αυτών των κειμένων, τα οποία αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες της

πολιτισμικής μας κληρονομιάς.

37

Γιαννόπουλος Ιω., ό.π., σ. 345, 347· Mango C., ό.π., σ. 169

- 12 -

Ο Μέγας Βασίλειος

Μικρογράμματη γραφή Εθνική Βιβλιοθήκη Βατικανού,

αρ. 1553, φ120. 10

ος αι., Ιωάννης Δαμασκηνός

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

- 13 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

Βούρτσης Ι., Μανακίδου Ε., Πασχαλίδης Γ., Σμπόνας Κ., Εισαγωγή στον

Ελληνικό Πολιτισμό, τόμος Α, Η Έννοια του Πολιτισμού, Όψεις τους Ελληνικού

Πολιτισμού, ΕΑΠ, Πάτρα 1999

Γαζή Έφη, Ο Δεύτερος Βίος των Τριών Ιεραρχών. Μια γενεαλογία του

«ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2004

Γιαννόπουλος Ιω., Κατσιαμπούρα Γ. Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον Ελληνικό

Πολιτισμό, τόμος Β, Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, ΕΑΠ, Πάτρα

2000

Chuvin Pierre, Οι Τελευταίοι Εθνικοί. Ένα χρονικό της Ήττας του Παναγισμού,

εκδ. Θύραθεν, Θεσσαλονίκη 2004

Lemerle Paul, Ο Πρώτος Βυζαντινός Ουμανισμός, μτφρ. Νυσταζοπούλου-

Πελεκίδου Μαρία, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2001

Mango Cyril, Βυζάντιο, Η Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, μτφρ. Τσουγκαράκης

Δημήτρης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2002

ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ

www.el.wikipedia.org

www.images.google.gr

www.arxaiologia.gr