I Ogólnopolskiej Młodzieżowej Konferencji Naukowej nt.

3

SPIS TREŚCI

1. WSTĘP ............................................................................................................................ 7

2. ANDREYKO LYUBA - WPŁYW MINERALNYCH I ORGANICZNYCH

ŚRODKÓW NAWOZOWYCH (RADIOMELIORANTÓW) NA MIGRACJĘ

W GLEBIE CEZU 137 ................................................................................................... 8

3. BAWDYK M. - STAN ŚRODOWISKA WOKÓŁ KOMUNALNEGO WYSYPISKA

ŚMIECI „ZBYRANKA” .............................................................................................. 12

4. DŻURA NATALIA, GĄSIOR JAN, TSVILYNYUK OLGA, TEREK OLGA,

ROMANJUK OLGA, KARPYN OLGA, KOROWEĆKA GALINA - MOŻLIWOŚĆ

WYKORZYSTANIA ROŚLIN DO REKULTYWACJI GLEB

ZANIECZYSZCZONYCH SUBSTANCJAMI ROPOPOCHODNYMI ................ 16

5. HOLOVACH OLEKSANDRA, GĄSIOR JAN, DEMKIW OREST -

ZANIECZYSZCZENIE GLEB UPRAWNYCH W SĄSIEDZTWIE

AUTOSTRADY W REJONIE SZEGINI METALAMI CIĘŻKIMI I SPOSOBY

ICH FITOOCZYSZCZENIA ...................................................................................... 23

6. BEREŚ PAWEŁ - OMACNICA PROSOWIANKA (OSTRINIA NUBILALIS HBN.)

- NAJGROŹNIEJSZY SZKODNIK KUKURYDZY

W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM ............................................................. 28

7. BEREŚ PAWEŁ - OCHRONA KUKURYDZY PRZED OMACNICĄ

PROSOWIANKĄ (OSTRINIA NUBILALIS HBN.) W GOSPODARSTWACH

EKOLOGICZNYCH I INTEGROWANYCH ........................................................... 33

8. BEREŚ PAWEŁ - MSZYCE (APHIDIDAE) I PRZYLŻEŃCE (THYSANOPTERA)

WYSTĘPUJĄCE NA KUKURYDZY

W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM ............................................................. 38

9. CZACH AGNIESZKA, BARTOS ANNA - WPŁYW SYMULOWANEGO

KWAŚNEGO OPADU NA DEGRADACJĘ CZARNOZIEMÓW (W

DOŚWIADCZENIU LABORATORYJNYM) ........................................................... 44

10. DOBOSZ MARCIN - WALORY PRZYRODNICZE GMINY WOLA UHRUSKA

A ROZWÓJ AGROTURYSTYKI NA TYM TERENIE .......................................... 48

11. KACZMARCZYK SEBASTIAN, ZIÓŁKOWSKI PIOTR - PROBLEMY OCHRONY

KURHANÓW NEOLITYCZNYCH NA TERENIE PŁASKOWYŻU

PROSZOWICKIEGO .................................................................................................. 53

12. KANIUCZAK ZDZISŁAW, TEKIELA AGATA - WYSTĘPOWANIE CHORÓB

I SZKODNIKÓW W PSZENICY JAREJ W ZALEŻNOŚCI OD SYSTEMU

GOSPODAROWANIA W ROLNICTWIE W REJONIE STRZYŻOWA ............ 58

13. KLIMEK MAGDALENA - DZIAŁALNOŚĆ AGROTURYSTYCZNA I JEJ

WPŁYW NA SPOŁECZNOŚĆ WIEJSKĄ GMINY MIĘDZYLESIE ................... 64

14. KUCZERA MARCIN, MIHILEWICZ ANETA - WPŁYW ROLNICZEGO

UŻYTKOWANIA TERENU NA JAKOŚĆ WÓD ODPŁYWAJĄCYCH

Z ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ ............................................... 70

15. KUŚ ANNA, MARKIEWICZ ANNA, ZOGA MAREK - CHARAKTERYSTYKA

MUTANTÓW ŁUBINU ANDYJSKIEGO ................................................................. 75

16. KUŚ JAN, MATYKA MARIUSZ - OCENA STOPNIA ZRÓWNOWAŻENIA

GOSPODARSTW ROLNICZYCH ZA POMOCĄ WYBRANYCH GRUP

WSKAŹNIKÓW ........................................................................................................... 78

4

17. ŁOŚ KRZYSZTOF, KWOLEK ANDRZEJ, BRYCHCY PAWEŁ, KRÓLIK DOMINIK

- WARTOŚĆ RZEŹNA I MIĘSNA TUCZNIKÓW MIESZAŃCÓW ¾ WBP

¼ PBZ SKIEROWANYCH NA UBÓJ PRZY RÓŻNYCH MASACH CIAŁA..... 83

18. PASTUSZKO KAROLINA, TWARDOWSKI JACEK - BIEGACZOWATE

(COLEOPTERA, CARABIDAE) RÓŻNYCH SIEDLISK NABRZEŻA ODRY

WE WROCŁAWIU ...................................................................................................... 89

19. PRZETACZEK MARTA - ZAWARTOŚĆ KADMU W RUNI I GLEBIE

W 36 ROKU DOŚWIADCZENIA NAWOZOWEGO NA ŁĄCE GÓRSKIEJ

(CZARNY POTOK) ..................................................................................................... 93

20. ROSAK MIROSŁAW, ŻEBROWSKA – ROSAK EWA - PRZESŁANKI

I UWARUNKOWANIA DZIAŁALNOŚCI AGROTURYSTYCZNEJ

W REGIONIE PUSZCZY ZIELONEJ ...................................................................... 98

21. RUDNICKA DOMINIKA - WPŁYW WYPOSAŻENIA

INFRASTRUKTURALNEGO NA ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH

NA PRZYKŁADZIE GMINY MIĘDZYLESIE ...................................................... 104

22. STELMASZYK ANNA, SZYDŁOWSKA JOANNA - MOŻLIWOŚCI

AGROTURYSTYCZNEGO WYKORZYSTANIA OBSZARÓW O DUŻYCH

WALORACH PRZYRODNICZYCH NA PRZYKŁADZIE

WYSPY BIELAWA .................................................................................................... 110

23. SZAL PIOTR, WROŃSKI MARCIN - PODSTAWOWE WŁAŚCIWOŚCI

CHEMICZNE I FIZYKOCHEMICZNE GLEB ALUWIALNYCH WYBRANYCH

RZEK W REJONIE PRZEMYŚLA.......................................................................... 115

24. STRUK-SOKOŁOWSKA JOANNA - WPŁYW DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJ NA

ZAWARTOŚĆ ZWIĄZKÓW AZOTU W WODACH STUDZIENNYCH ......... 122

25. TEKIELA AGATA - ZDROWOTNOŚĆ ZIARNA PSZENICY OZIMEJ

W GOSPODARSTWACH EKOLOGICZNYCH NA PODKARPACIU .............. 128

26. UKLAŃSKA CECYLIA, ŻELAZKIEWICZ JOANNA - ZAGOSPODAROWANIE

WYTŁOKÓW OWOCOWYCH ............................................................................... 132

27. WRAGA KRZYSZTOF, SZCZEPANIAK ROKSANA - OCENA WZROSTU

I ROZWOJU PIĄTAKA LANCETOWATEGO (PENTAS LANCEOLATA

(FORSSK.) DEFLERS) UPRAWIANEGO W PODŁOŻU Z DODATKIEM

KOMUNALNEGO OSADU ŚCIEKOWEGO ......................................................... 137

28. BAZYL BEATA - STRUKTURA UŻYTKOWANIA ROLNICZEJ

PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ W WOJ. PODKARPACKIM ..................... 142

29. BEDNAREK MALWINA, UKLAŃSKA - CECYLIA PORÓWNANIE

MINERALIZACJI WYBRANYCH WÓD MINERALNYCH I NAPOJÓW

NA BAZIE WODY MINERALNEJ .......................................................................... 147

30. BOJARSZCZUK JOLANTA - FINANSOWE WSPARCIE GOSPODARSTW

ROLNYCH NA DOSTOSOWANIA DO STANDARDÓW UE W ZAKRESIE

OCHRONY ŚRODOWISKA, ZDROWIA PUBLICZNEGO ORAZ

DOBROSTANU ZWIERZĄT ................................................................................... 152

31. CYREK MAŁGORZATA, WOŹNIAK MARIAN - POSTMODERNIZM

W ZARZĄDZANIU WIEDZĄ W ASPEKCIE GOSPODARKI

„TRZECIEJ FALI” A OCHRONA ŚRODOWISKA.............................................. 158

32. HIPNER MAGDALENA - TERENY ZIELONE SANOKA ................................... 165

5

33. KACZOR EWA, LACHOR AGATA, GERMAŃSKI PAWEŁ , PISAREK MARTA

ROLNICTWO EKOLOGICZNE W WOJ. PODKARPACKIM

W LATACH 2000 - 2003 ............................................................................................ 170

34. KEMPANOWSKA BARBARA, PISAREK MARTA - SPOSOBY ZWALCZANIA

ŚLIMAKÓW NAGICH .............................................................................................. 175

35. KORNALSKA ELŻBIETA, KUCZERA MARCIN - WYSTĘPOWANIE,

SZKODLIWOŚĆ I ZWALCZANIE OWSA GŁUCHEGO AVENA FATUA L ... 180

36. KRÓL KAROL, GOLA PIOTR - PRÓBA OCENY ODDZIAŁYWANIA NA

ŚRODOWISKO W POSZCZEGÓLNYCH POWIATACH WOJEWÓDZTWA

MAŁOPOLSKIEGO .................................................................................................. 184

37. KUROWSKI LESZEK, GOŁAWSKA AGATA, KOWALEWSKA AGNIESZKA -

BYDŁO RASY SALERS – W ASPEKCIE EKOLOGICZNYM ........................... 191

38. PAŃKÓW PIOTR - WPŁYW PRZEMYSŁU ROLNO- SPOŻYWCZEGO

NA ŚRODOWISKO ................................................................................................... 196

39. PIOTROWSKA MAŁGORZATA - WPŁYW PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ

NA ŚRODOWISKO ................................................................................................... 201

40. RAŚ ANNA, GONDEK KRZYSZTOF - KOMPOSTOWANIE ODPADÓW

WEDŁUG TECHNOLOGII MUT KYBERFERM ................................................. 210

41. ROGOWSKA ANNA, FILIPEK-MAZUR BARBARA - BIOGAZ JAKO ŹRÓDŁO

ENERGII ODNAWIALNEJ ...................................................................................... 218

42. SZAREK JOLANTA, LEGIĘĆ ILONA, PISAREK MARTA - UWARUNKOWANIA

PRODUKCJI ROLNICZEJ NA TERENACH CHRONIONYCH ...................... 223

43. WYPICH RAFAŁ - PRODUKCJA I ZASTOSOWANIE OPAKOWAŃ

BIODEGRADOWALNYCH ..................................................................................... 228

44. BARYZA PAULINA, PAPROCKI PAWEŁ - SALIX VINIMALIS CZY

PSEUDOMONAS AERUGINOSA ANALIZA PORÓWNAWCZA

PRZYDOMOWYCH OCZYSZCZALNI SOCJALNO – BYTOWYCH .............. 231

45. KALBARCZYK TOMASZ - OCHRONA ŚRODOWISKA A PRZETWÓRSTWO

SUROWCÓW ZWIERZĘCYCH ............................................................................. 235

46. PIETRYGA ANNA - DAWNE METODY OCHRONY ROŚLIN PRZED

CHOROBAMI ............................................................................................................ 238

47. PUSZ WOJCIECH - WYKORZYSTANIE GRZYBÓW

W OCHRONIE ROŚLIN ........................................................................................... 240

48. RUSZKIEWICZ AGNIESZKA - ASPEKT PROEKOLOGICZNY W ZAKRESIE

HODOWLI BYDŁA MIĘSNEGO ........................................................................... 242

49. STAŃCZYK SEBASTIAN - OCHRONA ROŚLIN W ROLNICTWIE

EKOLOGICZNYM I INTEGROWANYM ............................................................. 247

6

7

WSTĘP

Rolnictwo w sferze produkcji jako jedna z najstarszych działalności człowieka

silnie wpływała na postęp cywilizacyjny i dobrobyt. Jego rozwój w okresie Odrodzenia

wyprzedzał rozwój innych dziedzin, zarówno na płaszczyźnie teorii jak i praktyki

rolniczej. Z czasem wyodrębniły się z niego szczegółowe dyscypliny naukowe

dysponujące dziś określoną metodologią badań, aparaturą pojęciową i nowoczesnym

zapleczem badawczym.

Nauka rolnicza jest ogromnie rozbudowaną wiedzą, ale nie daje jednak dotąd

zadawalającej odpowiedzi na wiele zasadniczych pytań np. dotyczących odżywiania

roślin, produkcji biomasy itp.. Tak więc bardzo wiele ważnych zagadnień czeka na ich

bliższe rozpoznanie i syntezę.

Wydany zeszyt zawierający zbiór 50 artykułów przygotowanych przez młodych

pracowników naukowych i studentów działających w sekcjach Kół Naukowych jest

materialnym dowodem na duże zainteresowanie i wagę szeroko pojętej problematyki

rolniczej. Część z nich stanowi opracowanie oryginalnych prac badawczych, inne są

pracami przeglądowymi, bądź popularnymi. Są one wydrukowane w formie nadesłanej

prac autorów i opracowane od strony redakcyjnej przez studentów Wydziału Ekonomii.

Traktujemy te opracowania jako przygodę z nauką uczciwą, mądrą i radosną.

dr inż. Jan Gąsior

8

WPŁYW MINERALNYCH I ORGANICZNYCH ŚRODKÓW

NAWOZOWYCH (RADIOMELIORANTÓW) NA MIGRACJĘ

W GLEBIE CEZU 137

Autor: mgr Lyuba Andreyko Opiekun: prof. Wołodymyr Snityńskij

Arademik Ukraińskiej Akademii Nauk Rolniczych

Wydział Agronomii, Lwowski Państwowy Uniwersytet Agrarny w Dublanach

Słowa kluczowe: środki nawozowe, skażenie promieniotwórcze

Wstęp

Awaria elektrowni atomowej w Czernobylu spowodowała, że do atmosfery

dostały się znaczne ilości materiału radioaktywnego, który osiadł na powierzchni

gleby, z czasem częściowo migrował w głąb jej profilu. Produkty uzyskiwano z tych

gleb zagrażać zdrowiu ludzi, ponieważ istnieje tak zwane przedłużone promieniowanie,

emitowane przez produkty żywnościowe; mięso, mleko, ziemniaki, warzywa itp.

Przywrócenie rolniczego użytkowania gleb skażonych wymaga specjalnych

zabiegów obniżających ich skażenie. Jednym z takich zabiegów może być zastosowanie

określonych środków nawozowych tzw. radiomeliorantów.

Celem podjętych badań była ocena wpływu mineralnych i organicznych

radiomeliorantów na stopień zanieczyszczenia gleb cezu 137 i jego przemieszczania do

roślin.

Materiały i metodyka

Ścisłe doświadczenia polowe jednoczynnikowe przeprowadzono w latach

2003 i 2004 na bielicowanych ciemno-szarych glebach leśnych Wołynia. Porównywano

następujące sposoby nawożenia stosowane kompleksowo (radiomelioranty):

A – obornik 60 t/ha, z uzupełniającym nawożeniem fosforowym – 60 kg P2O5/ha

i potasowym 60 kg K2O/ha i wapnowaniem (dolomitem w dawce obliczonej na

podstawie kwasowości hydrolitycznej),

B – sapropel (muł denny) z nawożeniem obornikiem 40 t/ha, z uzupełniającym

nawożeniem fosforowym – 60 kg P2O5/ha i potasowym 60 kg K2O/ha i wapnowaniem

(dolomitem w dawce obliczonej na podstawie kwasowości hydrolitycznej),

C – saponit (rozdrobniony minerał zawierający Mg, Fe, Zu, Cu, Ni, Li, Cr)

z nawożeniem obornikiem 30 t/ha, z uzupełniającym nawożeniem fosforowym –

9

60 kg P2O5/ha i potasowym 60 kg K2O/ha i wapnowaniem (dolomitem w dawce

obliczonej na podstawie kwasowości hydrolitycznej),

D – obiekt z zastosowaniem wyłącznie wapnowanie (dolomitem w dawce obliczonej na

podstawie kwasowości hydrolitycznej),

O – obiekt kontrolny (bez środków nawozowych).

Fosfor stosowano w formie superfosforatu podwójnego, zaś potas w formie

kalimagnezji. Za kontrolę przyjęto wariant bez radiomeliorantów.

Wyniki

Doświadczenia przeprowadzono w układzie losowanych bloków, w trzech

powtórzeniach, na ziemniakach odmiany Zachodnia hodowli Lwowskiego

Państwowego Uniwersytetu Rolniczego.

W okresie wegetacji prowadzono obserwacje fenologiczne i pomiary

biometryczne. Zabiegi uprawowe i pielęgnacyjne wykonywano zgodnie z zaleceniami

agrotechnicznymi uprawy ziemniaków [2]. W czasie zbioru doświadczeń oznaczono

plony bulw z poszczególnych obiektów.

Ocenę skażenia radioaktywnego cezem – 137 gleby przeprowadzano przed

sadzeniem ziemniaków w warstwie 0-5 cm [1, 3]. Skażenie bulw oceniano

bezpośrednio po zbiorach. Oznaczenia te wykonano metodą spektrograficzną. Na

podstawie pomiarów promieniotwórczości gleby i roślin obliczono współczynnik

migracji cezu – 137 z gleby do roślin (jako ich iloraz).

Wyniki doświadczeń pokazały, że najkorzystniejsze warunki dla wzrostu

i rozwoju ziemniaków były w wariancie C, z saponitem okres od posadzenia bulw do

wschodów był najkrótszy i rośliny wcześniej osiągnęły kolejne fazy wzrostu.

Najwyższy plon bulw uzyskano z obiektu nawożonego saponitem. Pod wpływem

stosowanych środków nawozowych zmniejszał się współczynnik migracji cezu -137

(tab.1). Najsilniej w wariancie C (z saponitem) średnio do 0,18, w wariantach A

z obornikiem do 0,27 i w wariancie B (sapropelem) do 0,30 wobec 0,75 po

zastosowaniu wapnowania (wariant D) i 0,81 na obiekcie kontrolnym. Duże różnice w

migracji promieniotwórczego cezu w latach badań wiąże się niewątpliwie z przebiegiem

warunków pogodowych [4].

10

Tab.1. Wpływ sposobu nawożenia na współczynnik migracji [Wm] cezu –137

z gleby do roślin w latach 2003 - 2004

Sposób

nawożenia

2003 2004 Średnio

Wm

Różnica w stosunku

do kontroli Wm


do kontroli Wm


do kontroli

Wm % Wm % Wm %

O 1,07 - - 0,55 - - 0,81 - -

A 0,35 -0,75 67,3 0,18 -0,37 67,2 0,27 -0,54 66,6

B 0,33 -0,74 69,2 0,27 -0,28 49,0 0,30 -0,51 52,9

C 0,23 -0,84 78,5 0,12 -0,43 78,2 0,18 -0,63 77,7

D 1,02 -0,05 5 0,48 -0,07 13,0 0,75 -0,06 7,4

Według wyników przedstawionych w (tab. 2) zastosowane środki nawozowe

wpływały także na stopień skażenia gleby (Bk/kg). Najwyższe średnie skażenie gleby

zaobserwowano w wariancie kontrolnym210 Bk/kg, najniższe 59 Bk/kg – 5

w wariancie C z (saponitem).

Tab.2. Wpływ sposobu nawożenia na stopień zanieczyszczenia gleb w warstwie

0 – 5 cm cezem – 137 [Bk/kg] w latach 2003 - 2004

Sposób

nawożenia

2003 2004 Średnio

Bk/kg

Różnica w

stosunku

do kontroli Bk/kg

Różnica w

stosunku

do kontroli Bk/kg

Różnica w

stosunku

do kontroli

Bk/kg % Bk/kg % Bk/kg %

O 274 - - 145 - - 210 - -

A 72 -202 73,7 67 -78 53,8 70 -140 66,6

B 83 -191 69,7 81 -64 44,1 82 -128 60,9

C 66 -208 75,9 52 -93 64,1 59 -151 71,9

D 140 -134 48,9 96 -49 33,8 118 -92 43,8

Duże różnice w poziomie skażenia radioaktywnego gleby

w latach badań wiążą się z przebiegiem warunków pogodowych. Większa ilość opadów

atmosferycznych w 2004 roku redukowała na obiekcie kontrolnym poziom

promieniotwórczości gleby o 45 % w stosunku do roku z niewielką ilością opadów.

11

Różne warianty nawożenia skutecznie obniżały promieniotwórczość gleb, jednak

wyraźniej w roku posusznym. Najsilniejszą redukcją skażenia radioaktywnego

zaobserwowano w wariancie (z saponitem).

Wnioski

1. Wszystkie środki nawozowe efektywnie ograniczały skażone radioaktywnie

badanej gleby.

2. Najniższy średni współczynnik migracji cezu –137 (0,18) uzyskano w wariancie

C (z sapronitem), nieco wyższy (0,27) w wariancie A (z obornikiem).

3. Najniższy średni stopień skażenia gleby wyznaczono w wariancie C

(z saponitem) 59 Bk/kg i w wariancie A (z obornikiem) 80 Bk/kg.

4. Z porównywanych kombinowanych sposobach nawożenia godnym polecenia

jest stosowanie wapnowania w dawce obliczonej na podstawie kwasowości

hydrolitycznej, 60 kg P2O5/ha, 60 kg K2O/ha i 30 t/ha rozdrobnionego

saponitem.

Literatura

Авсеєннко В. Дозиметрические и радиологические приборы и измерения.

– М.: ВО Агропромиздат, 1989. – С.13–17.

Гродзинский Д.М. Гудков И.Н. Защита растений от лучевого поражения.

– М.: Агропрмиздат, 1973. – С.17-19.

Гудков І.М. Ткаченко Г.М. Основи сільськогосподарської радіобіології

і радіоекології. – К.: Вища школа, 1985. – 30 с.

Доспехов Б.А. Методика полевого опыта . М.: Колос, 1979. – 416 с.

12

STAN ŚRODOWISKA WOKÓŁ KOMUNALNEGO WYSYPISKA ŚMIECI

„ZBYRANKA”

Autor: M. Bawdyk

Opiekun: prof. Wołodymyr Snityńskij

Lwowski Państwowy Uniwersytet Rolniczy w Dublanach

adres e-mail: [email protected]

Słowo kluczowe: gleba, roślina, wysypisko śmieci

Wstęp

Postęp cywilizacyjny i organizacyjny niesie ze sobą tworzenie wielkich skupisk

miejskiej ludności i ogromnej ilości ścieków komunalno-bytowych oraz odpadów

produkcyjnych. ich utylizacja i ewentualne zagospodarowanie stanowi jeden

z najbardziej znaczących problemów świata w XXI wieku [2, 4, 5].

Do niedawna szybszym i najtańszym sposobem pozbycia się odpadów było

ich beztroskie składowanie w ustronnych miejscach. Doprowadziło to do wyłączenia

z aktywnego gospodarowania tych powierzchni [6]. Ujemne oddziaływanie

na środowisko wysypisk odpadów polega na zmianie krajobrazu, skażeniu gleby,

powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych, co może prowadzić do daleko

idących przekształceń ekosystemów naturalnych, środowiska życia człowieka [1].

Celem podjętych badań była ocena stanu zanieczyszczenia metalami ciężkimi

gleb i roślin z terenów przyległych do wysypiska śmieci komunalnych „Zbyranka”

zlokalizowanego na terenie wsi Małe Grybowiczi k/Lwowa.

Materiał i metody

Wysypisko śmieci „Zbyranka” funkcjonuje od 1969 roku, przez okres 22 lat

(do 1991) śmieci były sukcesywnie palone na powierzchni. Ocenę zanieczyszczenia

przeprowadzono zgodnie z metodyką opracowaną w Katedrze Agroekologii i Biologii

LDAK [3]. Przewidywała ona pobranie prób materiału glebowego w terenie przyległym

do wysypiska śmieci w odległości 50, 200, 500 i 1500 m na kierunku najczęstszych

wiatrów tj. południowo-wschodnim Obiekt Katedry stanowiły gleby i rośliny z terenu

poza zasięgiem oddziaływania wysypiska śmieci „Zbyranka” – miejscowość Podlosk

odległa około 12 km od wysypiska. Próbki gleby z warstwy 0 – 20 cm pobierano dwa

13

razy w ciągu roku (wiosną i jesienią) przez 3 lata. Materiał roślinny pozyskiwano

w pobliżu punktów pobierania materiału glebowego w tych samych latach badań.

Oznaczenie zawartości ogólnych form mikropierwiastków w glebach i roślinach

wykonano metodą absorpcji atomowej w laboratorium Kontrolnej Analizy Spektralnej

Instytutu Preparatów Bakteriologicznych oraz Dodatków Paszowych Akademii Nauk

Rolniczych Ukrainy.

W tabelach zestawiono średnie z trzech lat i porównano z wartością

GDI – graniczną dopuszczalną ilością.

Wyniki

Zawartość poszczególnych pierwiastków w glebie zależała od odległości

od wysypiska śmieci. Zwykle najwyższa była w pobliżu wysypiska (50 metrów)

i zmniejszała się wraz z oddaleniem od źródła zanieczyszczenia (tab. 1).

Tab. 1. Zawartość ogólnych form mikropierwiastków w glebie terenów przyległych

do wysypiska śmieci „Zbyranka” (średnie z dwóch terminów i z trzech lat)

Odległość

od wysypiska

[m]

Pierwiastek

Cd Pb As Cu Zn Cr Ni Mo Co Mn

mg/kg gleby

50 16,0 27 8,0 8,9 68 35 28 16,0 29 190

200 8,0 30 0,0 16,0 60 53 36 16,0 16 230

500 5,5 18 0,0 13,0 62 41 20 5,5 10 195

1 500 2,6 22 0,5 8,2 36 29 10 7,0 16 160

GDI 1,0 20 2,0 3,0 23 0,05 4 - 5 1500

W odległości 1500 metrów od wysypiska była zwykle najniższa, jednak

przekraczała zawartość dopuszczalną (GDI).

Rozprzestrzenianie ołowiu niosło stosunkowo niewielki zasięg do 200 metrów

od źródła zanieczyszczeń i w tej strefie przekraczało zawartość dopuszczalną.

W większym oddaleniu jego koncentracja nie wskazywała na skażenie. Stężenie kobaltu

w glebie wskazuje na silniejsze skażenie zależne również od odległości od wysypiska.

14

Prawie sześciokrotne przekroczenie zawartości dopuszczalnej występowało

w odległości 50 m, pozostałych 2 – 3 krotnie.

Tab. 2. Zawartość mikropierwiastków w runi łąk i pastwisk w rejonie

wysypiska śmieci „Zbyranka” (średnia z trzech lat)

Odległość

od wysypiska

[m]

Pierwiastki

Cd Cr Cu Mn Ni Co Zn Pb

mg/kg s.m. roślin

kontrola

wieś Podlask 0,01 0,15 3,1 12 0,9 0,8 7,2 0,3

50 0,26 0,90 10,8 114 5,9 3,0 36,4 2,8

200 0,10 0,30 8,1 101 2,5 1,8 24,9 1,9

500 0,08 0,20 5,1 89 3,2 1,2 12,5 1,6

1 500 0,03 0,02 3,0 43 2,8 0,7 10,3 0,8

GDI 0,03 0,30 5,0 20 1,5 1,0 10,0 0,5

Szczególne zaniepokojenie wzbudza duże nagromadzenie w glebie pierwiastków

wysokotoksycznych – kadmu i arsenu, wielokrotnie przekraczających zawartości

dopuszczalne. Wiąże się to z intensywną produkcją rolniczą i ogrodniczą na terenach

przyległych do wysypiska, stanowiących bezpośrednie zaplecze Lwowa. Przekroczenia

dopuszczalnych zawartości miedzi, cynku i niklu nie stanowią poważniejszego

zagrożenia dla środowiska glebowego w sąsiedztwie wysypiska. Nie zaobserwowano

zanieczyszczenie gleb manganem z wysypiska śmieci, jego zawartość nie zależała

od odległości źródła zanieczyszczeń i była w rejonie wysypiska niewysoka

od 160 do 230 mg Mn/kg gleby.

Analizy chemiczne materiału roślinnego wskazują na znaczne przekroczenie

zawartości badanych mikropierwiastków, co uniemożliwia stosowanie ich na paszę dla

zwierząt. Zasadą jest, bowiem, że żaden z pierwiastków nie może występować

w stężeniu przekraczającym zawartość dopuszczalną. Stwierdzono ponadto silny

związek wzrostu zawartości badanych pierwiastków w miarę zbliżania się do

wysypiska, co nie w pełni koresponduje z zawartością ogólnych form tych

pierwiastków w glebie. W runi łąkowej przekraczanie dopuszczalnej zawartości kadmu

sięga 9 – krotności, ołowiu 6 – krotności, niklu 4 – krotności, chromu i kobaltu

3 – krotności.

15

Wnioski

1. Wieloletnie użytkowanie wysypiska śmieci doprowadziło do skażenia sąsiednich

gleb użytkowanych rolniczo Cd, Pb, Co, Cu, Zn, Cr, Ni na odległości 50, 200, 500

i 1500 m.

2. W rejonie wysypiska w glebach użytkowanych rolniczo jedynie zawartość

manganu ogólnego jest kilkakrotnie niższa od dopuszczalnej.

3. Rośliny w rejonie wysypiska kumulują większe ilości mikropierwiastków przy

czym ich koncentracja wzrasta w miarę zbliżania się do źródła zanieczyszczenia.

4. Zawartość mikropierwiastków w roślinach bardziej zależy od odległości

od wysypiska niż ich zawartość w glebach.

5. Zasięg rozprzestrzeniania mikropierwiastków w rejonie wysypiska może być

podstawą do wyznaczania stref ochronnych.

Literatura

Aleksandrovskaya Z.I., Medvedev Ya.V., Bogachev A.G. That а city was clean. -

M.: Stroyizdat, 1986. – 103 s.

Vashkulat M.P. Actual tasks of sanitary guard of soils // Environment and health. –

2001. - №2. – S. 14-16.

Landed resources of Ukraine / After red. V.V. Medvedeva, T.M. Laktionovoi. –

K.: Agrarian science, 1998. –148 s.

Ecology of city. – K.: Libra, 2000. – 464 s.

Ecology, conservancy, ecological safety / Under red. A.M. Mikitina, S.A. Stepanova. –

M.: Izd-vo MNEPU, 2000. - 648 s.

Snitynskyj V.V., Babyak N.M., Yakobenchuk V.F. Influence of the Lutskogo ground

of the second resources on contamination of soils of adjoining territory // The issue

of the day in a cadastre and organization of territory. - Kishinev, 2001. – S. 26-29.

16

MOŻLIWOŚĆ WYKORZYSTANIA ROŚLIN DO REKULTYWACJI GLEB

ZANIECZYSZCZONYCH SUBSTANCJAMI ROPOPOCHODNYMI

Autorzy: Natalia Dżura1, Jan Gąsior

2, Olga Tsvilynyuk

1, Olga Terek

1, Olga Romanjuk

3,

Olga Karpyn1, Galina Korowećka

1

Opiekun: prof. Olga Terek 1Lwόwskij Nacionalny Universytet Ivana Franka, Wydział Biologji, Katedra Fiziologii

i Ekologii Roślin, Hrushevskogo Str., 4, Lwόw 79005, Ukraina

e-mail: [email protected], [email protected] 2Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Agroekologii, 35-601 Rzeszow,

ul. M. Ćwiklińskiej 2, е-mail: [email protected] 3 Oddział fizyko-chemji palnych kopalin Instytutu fizyko-organicznej chemi

i węglochemi NAN Ukrainy. Lwόw 79053, Naukowa,3a Ukraine

Słowa kluczowe: zanieczyszczenie gleby ropą, biodegradacja ropy, rekultywacja

z udziałem roślin, długokorzeniowe gatunki roślin

Wstęp

Zanieczyszczenie gleby ropą i substancjami ropopochodnymi wskutek

działalności gospodarczej człowieka znacznie wpływa na środowisko. Absorpcyjne

właściwości gleby długi czas utrzymujące w niej związki zmienia ich fizyko-chemiczne

i biologiczne właściwości [Оборин та ін. 1987, Baker 1969]. Sklejanie się cząsteczek

gleby ropą wywołuje wzrost spoistości i zwięzłości masy glebowej, co pogarsza

stosunki wodno-powietrzne. Gleby, zanieczyszczone związkami ropopochodnymi tracą

zdolność retencji wody [Оборин та ін. 1987]. Przez zanieczyszczenie powierzchni gleb

związkami ropopochodnymi tworzą się warunki anaerobowe, zakłóca się bilans

weglowo-azotowy, zmienia się zawartość przyswajanych form wapnia i magnezu

[Казенов та ін.1998]. Ropa z wysoką zawartością ciężkich frakcji węglowodorów

tworzy na powierzchni gleby szczelną i spoistą bitumiczną powłokę, wskutek czego

gleba traci swą żyzność, staje się hydrofobowa i bardziej podatna na erozję [Дульгеров

та ін.2004]. Naturalne odnowienie się ekosystemów glebowych zanieczyszczonych

ropą to proces długotrwały. Wykorzystanie w gospodarce takich gleb jest możliwe

po upływie 15-20 lat.

Samooczyszczenie się gleb odbywa się powoli pod wpływem czynników

abiotycznych (woda, promieniowanie słońca, wietrzenie) i biotycznych (drobnoustroje

glebowe, rośliny i zwierzęta). Po upływie 9 lat w zanieczyszczonych glebach

autogenicznych praktycznie kończy się procesy samooczyszczania, a na bagnach pełne

odnowienie się poszycia roślinnego i biologicznych właściwości substratu odbywa się

po 14 latach [Маковский 1989, Шилова и Макаров 1985].

Znaczną rolę w odnowieniu się gleb zanieczyszczonych związkami

ropopochodnymi odgrywają drobnoustroje, które są zdolne do przyswajania

węglowodorów ropy jako jedynego źródło żywienia węglowego. Do nich należą

wszystkie gatunki miksomicetów, drożdży i bakterii [Стабникова и др 1995, Klaus 1996].

Z piśmiennictwa wiadomo, że przedstawiciele mikroflory (wodorosty) i mikrofauny

(dżdżownice) też biorą udział w biodegradacji ropy w glebie [Медведева 2002, Kostecka

1999].

W dotychczasowych badaniach oceniono zmiany pokrywy roślinnej wskutek

długotrwałego wydobycia ropy w rejonie Borysławia (Ukraina). Określano skład

gatunkowy roślin odpornych na zanieczyszczenie ropą i ich substancję na działkach

zanieczyszczonych ropą [Джура та ін 2004]. Stwierdzono, że gatunki z długim

mailto:[email protected]

17

systemem korzeniowym są najbardziej odporne na zanieczyszczania [Киреева 2001,

Цайтлер 2001].

Celem przeprowadzonych badań było określenie roli roślin wyższych

w procesie biodegradacji substancji ropopochodnych w glebie.

Materiał i metody

Badania przeprowadzono w oparciu o ścisłe doświadczenie wazonowe. Naczynia

o pojemności 15 l wypełniono glebą i wprowadzono ropę o gęstości 0,96 g/cm3

w ilości: I - 48 g/kg odpowiadającej średniemu zanieczyszczeniu i II - 96 g/kg

odpowiadającej silnemu zanieczyszczenie. Po upływie trzech tygodni od wprowadzenia

ropy, wysadzono rośliny Carex Hirta. Gleba bez roślin z podanymi stężeniami ropy

i gleba z roślinami bez ropy stanowiły kontrolę. Okres degradacji ropy w glebie

(odparowuje rozkład z pomocą drobnoustrojów) trwał 88 dni, w tym 65 dni okres

rekultywacji z udziałem roślin. Po upływie tego okresu oznaczono zawartość substancji

ropopochodnych oraz właściwości fizyko-chemiczne gleb (pH, kwasowość wymienną

i hydrolityczną, właściwości sorpcyjne gleby). Otrzymane rezultaty przedstawiono

w tabeli 1, 2 i 3.

Zawartość substancji ropopochodnych w glebach oznaczono metodą

modyfikowaną [Дмитриев и др., 1989] (drogą ekstrakcyjnej koncentracji

ropopochodnych), spektrofotometrycznie w podczerwieni.

Wyniki badań

Biodegradacja ropy w glebie odbywała się aktywnie dzięki abiotycznym

i biotycznym czynnikom (tab. 1). Najbardziej intensywny rozkład węglowodorów ropy

zaobserwowano w glebie przy średnim zanieczyszczeniu, z udziałem roślin. W tym

wariancie gleba oczyściła się w 81,4, (więcej niż gleba kontrolna bez roślin – 75,3).

Zawartość substancji ropopochodnych w glebie z udziałem roślin obniżyła się o 6,1

w porównaniu do kontroli.

Tab. 1. Wpływ roślin na zawartość substancji ropopochodnych w glebie

Obiekt

Poziom zanieczyszczenia

ropą Zawartość substancji

ropopochodnych w glebach

po fitoremediacji %

Ogόlne

oczyszczenie

gleby % g/kg %

Gleba

z roślinami 96,0 8,75 3,35 61,7

48,0 4,58 0,85 81,4

Gleba

bez roślin

96,0 8,75 2,65 69,7

48,0 4,58 1,13 75,3

18

Należy zaznaczyć, że wystąpiło duże obniżenie aktywności utleniania substancji

ropopochodnych w glebie z roślinami przy silnym zanieczyszczeniu (gleba oczyściła się

w 61,7) w porównaniu do wariantu bez roślin, gdzie gleba oczyściła się w 60,7.

Przypuszczalnie, długokorzeniowy gatunek Carex hirta obniża częściowo naturalną

degradację ropy w glebie przy silnym zanieczyszczeniu, ponieważ obniża się ich udział

w fitoremediacji. Przy średnim zanieczyszczeniu - rośliny fizjologicznie adaptują się,

włączając wewnętrzne mechanizmy obrony, przeciwstawiają się danemu stresowi

i biorą aktywny udział w degradacji ropopochodnych w glebie. Nasze badania [Джура

та ін, 2005] i pismiennictwo [Гашева и др. 1990] podtwierdzają, że fitotoksyczność

gleby i stopień inhibicji wzrostu i rozwoju roślin zależy od intensywności

i długotrwałości zanieczyszczenia. To można wyjaśnić toksycznością samej ropy,

i właściwościami hydrofobowymi zanieczyszczonej ropą gleby. Aktywną destrukcją

związkami ropopochodnych w glebie bez udziału roślin przy zanieczyszczeniu silnym

autorzy [Алехин и др. 1998], wyjaśniają tym, że organizmy utleniające ropę bardzo

dobrze rozwijają się nie mając konkurencji, bo inni przedstawiciele mikroflory zginęli

od związkami ropopochodnymi. W strefie ryzosfery Carex hirta wzrasta konkurencja

mikroflory epifitowej. Dla bardziej precyzyjnych wniosków należałoby oznaczyć

zawartość drobnoustrojów w glebie. Działalność roślin przyspiesza biodegradację ropy

w glebie przy średnim zanieczyszczeniu (48g/kg). Dla fitoremediacji gleb przy silnym

zanieczyszczeniu ropą (96,0 g/kg) trzeba wydłużyć okres naturalnej degradacji gleby,

a potem przeprowadzić fitoremediacje.

Z piśmiennictwa wiadomo że fitotoksyczność gleb obserwujemy przy

zanieczyszczeniu ich surową ropą z dużą zawartością zasolonych wód. Te wody

zawierają wysokie stążenia jonów sodu, które mogą być toksyczne dla roślin. Sόd

wypiera kationy wodoru wywołując zasadowość gleb kwaśnych (pH gleby może

zwiększać się od 5,0 do 8,3). W glebach, zanieczyszczonych ropą zmieniają się warunki

utleniająco-odnawialne, co może wpływać na powstawanie anomali w zawartości

mikroelementów zakłócać właściwości agrochemiczne gleby [Звягинцева 1989].

Właściwości sorpcyjne gleb odgrywają dużą rolę w żywieniu roślin, dlatego

zawartość kationów wymiennych w glebie, a także ich skład i ogólna pojemność są

ważnymi wskaźnikami ich przydatności.

19

Tab. 2. Wpływ Carex hirta na właściwości fizyczno - chemiczne gleb w doświadczeniu

wazonowym w zależności od poziomu zanieczyszczenia podłoża ropą naftową

Obiekt

Poziom

zanieczyszczenia

ropą g/kg

рН Нw Нh S Т V

% Н2О 1MKCl mgR/100g gleby

Gleba

doświadczaln

a

(z roślinami)

96 6,30 5,41 0,09 1,2 7,2 8,4 85

48 6,73 5,31 0,17 2,7 10,4 13,1 79

Gleba

kontrolna

(z roślinami)

0 5,96 5,38 0,43 2,8 8,4 11,2 75

Gleba

doświadczaln

a (bez roślin)

96 6,13 5,64 0,09 1,3 2,4 3,7 64

48 6,17 5,47 0,17 2,4 9,2 11,6 79

Właściwości sorpcyjne zanieczyszczonych ropą gleb w porównaniu do kontroli są

bardzo niskie (tab. 2), ponieważ nadaje ona glebie właściwości hydrofobowe i kationy

H+ nie mogą wymieniać się z innymi jonami. Rośliny zmniejszają hydrofobowe

właściwości gleby. Podziemne kępy i korzenie Carex hirta, które rozrastają się

w zanieczyszczonej ropą glebie tworzą kanały horyzontalne i wertykalne, którymi

przenika woda i powietrze. Carex hirta istotnie wpływa na zawartość fosforu, potasu,

magnezu podstawowych elementów żywienia w zanieczyszczonej ropą glebie (tab.3).

Tab. 3. Zawartość przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu w podłożu

w zależności od poziomu zanieczyszczenia ropą naftową

Obiekt

Poziom

zanieczyszczenia

ropa, g/kg

Р2О5 К2О Мg

mg/100g gleby

Gleba doświadczalna

(z roślinami)

Gleba kontrolna

(z roślinami)

Gleba doświadczalna

(bez roślin)

96 2,0 13,9 7,0

48 2,5 18,8 8,5

0 2,3 15,7 7,9

96 0,9 4,2 6,6

48 1,3 6,7 6,6

Dzałalność roślin w zanieczyszczonej glebie zwiększa zawartość przysfajalnych

form fosforu, potasu i magnezu. Jak wynika z literatury w tkankach roślin znajduje się

od 100 – 1000 razy więcej potasu niż w środowisku zewnętrznym. Potas w glebie

znajduje się w różnych związkach a w tkankach roślin jest go więcej niż innych

kationów. Układ korzeniowy i drobnoustroje sprzyjają transformacji potasu w związki

dostępne dla roślin. Nasze doświadczenia potwierdzają, że w glebie, na której rośnie

20

Carex hirta zawartość potasu jest o 3 razy większa, niż w glebie bez roślin (tab.3),

Takie zwiększenie zawartości potasu można wytłumaczyć tym, że odbywa się jego

intensywne wyjście z komórek korzenia i to jest niespecyficzna reakcja stresowa.

Z piśmiennictwa wiadomo, ze fosfor w glebie jest zawarty w organicznych

i mineralnych formach. Bakterie biorą udział w mineralizacji organicznych związków

fosforu i przeprowadzają je w rozpuszczalne formy, dostępne dla roślin w strefie

z ryzosfery, co podwyższa rozpuszczalność zawierających żelazo i magnez związków.

Takie dane świadczą o zdolności drobnoustrojów ryzosfery do zmiany intensywność

procesów związanych z polepszeniem się warunków żywienia mineralnego roślin.

Z piśmiennictwa wiadomo, że korzenie roślin poprawiają fizyczne i chemiczne

właściwości gleby. Aktywne rozmnażanie się mikroflory na pożywce, którą wydzielają

korzenie w czasie sezonu wegetacyjnego. Wydzieliny korzenia zawierają różne kwasy

organiczne, aminokwasy, które są źródłem żywienia mikroflory ryzosfery.

Mikroorganizmy ryzosfery żywią się wydzielinami korzeni i wydzielają metabolity albo

syntetyzują dostępne dla roślin biologicznie aktywne substancje (witaminy, auksyny,

aminokwasy), które stymulują ich rozwój [Войнова-Райкова и др. 1986]. Silniejszy

wzrost Carex hirta na zanieczyszczonych ropą terenach odbywa się pod wpływem

dostępnych biotycznych związków.

Wiadomo, że roślina sama określa ilość i skład gatunkowy mikroflory ryzosfery.

Zgodnie z opinią niektórych badaczy [Войнова-Райкова и др. 1986] wydzielina

korzenia to główny czynnik kształtowania składu mikroflory ryzosfery.

Jak wynika z tabeli 3, gleba na ktόrej uprawiano rośliny ma średnią ilość

przyswajalnego magnezu i potasu, dlatego można przypuszczać, że wzrost Carex hirta

odbywa się bez deficytu mikroelementόw.

Wnioski

Można przypuścić, że w obecności roślin w zanieczyszczonych ropą glebie ilość

i skład mikroflory znacznie się zmienia, szczegόlnie w strefie przy korzeniu, co sprzyja

przejściu ciężko dostępnych form elementόw żywienia mineralnego w dostępne formy

dla roślin. Kępy podziemne i korzenie Carex hirta tworzą kanały do aeracji

i przenikania wody ulepszając strukturę gleby, jego wodno-powietrzne właściwości.

Takie dane mogą być podstawą dla naukowego uzasadnienia rekomendacji terenόw, co

do sposobόw fitoremediacji zanieczyszczonych ropą i ropopochodnymi. W taki sposόb

21

długokorzeniowe gatunki roślin można rekomendować dla fitorekultywacji terenόw

zanieczyszczonych ropą i ropopochodnymi.

1. Podczas 65 dniowej fitoremediacji- Carex hirta ogranicza zawartość substancji

ropopochodnych w glebie o 0,28% przy średnim zanieczyszczeniu i o 0,70%

przy silnym zanieczyszczeniu.

2. Silne zanieczyszczenie gleb ogranicza udział kationów wymiennych

w kompleksie sorpcyjnym (wiąże się z trudniejszym ich uwolnieniem)

Działalność roślin łagodzi ten proces.

3. Zanieczyszczenie gleb związkami ropopochodnymi znaczenie zmniejsza w nich

ilość potasu przyswajalnego dla roślin.

Literatura

Алехин В.Г., Емцев В.Т., Рогозина Е.А., Фахрутдинов А.И. Биологическая активность

и микробиологическая рекультивация почв, загрязненных нефтепродуктами //

Биологические ресурсы и природопользование. Сборник научных трудов. –

Нижневартовск: Изд-во Нижневарт. пед. ин-та, 1998. Вып.2 – с.95-105

Войнова-Райкова Ж. и др. Микроорганизмы и плодородие / Ж.Войнова-Райкова,

В.Ранков, Г.Ампова; Пер. с болг. и предисл. З.К.Благовещенской; Под ред. И.В.

Плотниковой. М.: Агропромиздат, 1986.120с.

Гашева М.Н., Гашев С.Н., Соромотин А.В. Состояние растительности как критерий

нарушенности лесных биоценозов при нефтяном загрязнении // Экология. 1990. №2. С.

77-78.

Джура Н.М., Цвілинюк О.М., Терек О.І. Особливості росту осоки шершаволистої

(Carex hirta) за дії нафтового забруднення // Актуальні проблеми фізіології, генетики та

біотехнології рослин і ґрунтових мікроорганізмів. Тези доповідей ІХ конференції

молодих дослідників ( 24-25 лютого 2005р. м. Київ). Київ. 2005. С.12.

Джура Н.М., Цвілинюк О.М., Терек О.І. Перспективи рекультивації нафтозабруднених

ґрунтів за допомогою рослин // Онтогенез рослин у природному та трансформованому

середовищі. Фізіолого-біохімічні та екологічні аспекти. Тези доповідей ІІ Міжнародної

конференції (Львів, Україна, серпень, 18-21, 2004р.). Львів: СПОЛОМ, 2004. С.319.

Дмитриев М.Т., Казнина Н.И., Пинигина И.А. Санитарно-химический анализ веществ

в окружающей среде.- М.: Химия, 1989. 210с.

Дульгеров О.М., Качур Т.Л., Нудьга А.Ю., Мовчан М.М. Біотехнологічна

рекультивація ґрунтів, забруднених нафтопродуктами при аварійних розливах //

Екологічні проблеми нафтогазового комплексу. Матеріали Науково-практичної

конференції. 23-27 лютого 2004р., м. Яремче, Івано-Франківська обл. – К.: Тов-во

«Знання України» 2003.- С.136-138.

Забруднення підземного середовища легкими нафтопродуктами та визначення захисних

властивостей зони аерації / М.С. Огняник, Н.К. Парамонова, А.Л. Брикс та інші. К.:

Знання, 2000. 68с.

Казенов С.М., Арбузов А.И., Ковалевский Ю.В. Воздействие объектов

нефтепродуктообеспечения на геоэкологическую среду // Геоэкология. 1998. С.54-74.

Киреева Н.А., Мифтахова А.М., Кузяхметов Г.Г. Рост и развитие сорных растений в

условиях техногенного загрязнения почвы // Вестник Башкирского университета. 2001.

№1. С.32-34.

Маковский В. И. Влияние нефтезагрязнений на растительный покров и торфяную

залежь олиготрофных болот //Растительность в условиях техногенных ландшафтов

Урала. Свердловск: УрО АН СССР, 1989. – С. 96.

22

Медведева Е.И. Динамика восстановления нефтезагрязненных почв в условиях Среднего

Поволжья. // Биология – наука ХХІ века: 6-я Пущинская школа – конференция молодых

ученых (Пущино 20-24 мая 2002г): Сб. тезисов. Тула, 2002. Т.3. С.131-132.

Оборин А.А., Калачникова И.Г., Масливец Т.А. та ін. Нефтяное загрязнение почв и

способы рекультивации // Влияние промышленных предприятий на окружающую среду.

М.: Наука, 1987. С.284-290.

Цайтлер М.Й. Відновлення рослинного покриву і зміни структури ценопопуляцій

трав’яних рослин на нафтозабруднених територіях Бориславського нафтового родовища.

Автореф. дис. канд. біол. наук.: Дніпропетровськ, 2001.16с.

Шилова И.И., Макаров Н.М. Культурфитоценозы на нефтезагрязненных землях

таежной зоны (в полевом эксперименте) // Растения и промышленная среда. Свердловск:

УРГУ, 1985. С.32-42.

Baker J.M. The effects of oil pollution and cleaning of salt marsh ecology. // Field Stud.

Counc. Oil Pollut. Res. Unit Orielt. London: Field. Centre, 1969. Р.3-26

Klaus W. Editor. Nonconventional yesat in biotechnology. A handbook.- Springer-Verlag

Berlin Heidelberg Nev York, 1996.-619 p.

Kostecka J. Możliwości wykorzystania populacji dżdżownic Eisenia fetida (Sav.) przy

biodegradacji zanieczyszczeń ropopochodnych // Biologiczne skutki stosowania środków

chemicznych w środowisku przyrodniczym i możliwości ich ograniczenia. Zeszyty Problemowe

Postępów Nauk Rolniczych. Zeszyty 467, Warszawa 1999. Р. 617-620.

USING PLANTS FOR RECULTIVATION OF OIL-POLLUTED SOILS

Summary

Oil and oil-products contamination of the soil aggrevates its fertility. The role

of higher plants in biodegradation of oil in the soil is studied. The object of our investigation

was a long-rhizomed species Carex hirta. The oil of density 0,96g/cm³ was carried in boxes with

soil of volume 15l in such concentrations: 48g/kg (middle concentration) and 96g/kg (strong

concentration). After 3 weeks the plant were plant out into experimental boxes. Soils without

plants with above-cited concentration of oil and soils with plants but without oil were control.

The period of oil degradation in soils lasts above 88 days, from which 65 days are

recultivating period by participation of plants. After these period we determined the oil-products

contain in soils, physical and chemical properties of soils. In oil-polluted soils with plants the

contain of oil-products decreased, quantity of such elements as potassium, magnesium and

phosphorus increased, pH and sorption properties changed. From all this results we can make

conclusions, that presence of Carex hirta in soils accelerates biodegradation of oil. So, long-

rhizomed plants can be recomended as good phytorecultivator of oil-polluted theritories.

Kay words: oil contamination, biodegradation of oil, long-rhizomed species, oil-products

contain.

23

ZANIECZYSZCZENIE GLEB UPRAWNYCH W SĄSIEDZTWIE

AUTOSTRADY W REJONIE SZEGINI METALAMI CIĘŻKIMI

I SPOSOBY ICH FITOOCZYSZCZENIA

Autorzy: Oleksandra Holovach1, Jan Gąsior

2, Orest Demkiw

3

1Uniwersytet Iwana Franko we Lwowie, Katedra Fizjologji i Ekologji Roślin

2Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Agroeologi

3Instytut ekologji roślin NAN Ukrainy

1Lwów 79005, ul Gruszewskogo, 4

2Rzeszów 35-601, ul Ćwiklińskiej 2

3Lwów 79000, ul Stefanyka, 11

[email protected], [email protected]

Słowa kluczowe: kukurydza, metale ciężkie, gleba, właściwości fizyko-chemiczne

gromadzenie, rozpodział, fitoekstrakcja

Wstęp

Rozpoznanie zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi wymaga

prowadzenia systematycznych badań dotyczących jego natężenia, reakcji żywych

organizmów na toksyczny wplyw zanieczyszczeń a także mechanizmów tolerowania

przez niektóre rośliny podwyszczonych koncentracji metali ciężkich. Otwierają one

drogę do wykorzystania tej wiedzy w kierunku biologicznego oczyszczania środowiska

od niepoządanych polutantów.

Celem badań było określenie stopnia zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi ich

kumulacji w różnych organach roślin kukurydzy w zależności od odległości

od autostrady Lwów – Szeginie.

Opis badań i metodyka

Badanie nad zanieczyszczeniami gleb i roślin prowadzono w latach 2002 i 2003

w miejscowości Szeginie. Głównym źródłem zanieczyszczeń w tym rejonie jest

autostrada Lwów - Rzeszów przebiegająca ze wschodu na zachód, za średnim

obciążeniem sięgającym 400 – 850 pojazdów samochodowych na godzinę. W terenie

po południowej jej stronie wyznaczone poletka badawcze w odległości: 5, 25, 50, 100,

150, 200 metrów od jej brzegu w obrębie większych kompleksów uprawy. Badaną

rośliną była kukurydza (Zea mays L.) o długim okresie wegetacji (Zakarpatska Żółta).

Materiał roślinny do badań laboratoryjnych z poletek badawczych pobrano po 150



24

dniach wegetacji i suszono w temperaturze 80oC, oddzielnie liście, łodygi, ziarno

i korzenie.

Materiał glebowy pobierano z poletek badawczych przed siewem roślin

i oznaczono skład granulometryczny metodą aerometryczną Cassagrande’a

w modyfikacji Prószyńskiego, zawartość węgla organicznego metodą Tiurina, odczyn

gleby potencjometrycznie w 1 M KCl, kwasowość hydrolityczną (Hh) i sumę zasad

wymiennych (S) metodą Kappena obliczono pojemność sorpcyjną i stopień wysycenia

kationami zasadowymi. Formy ogólne metali ciężkich w częściach roślin i glebach

oznaczano metodą adsorbcyjnej spektrometrii atomowej.

Wyniki

Skład granulometryczny badanych gleb był zbliżony (w większości próbek był to

zwykły pył). Zawartość części spławialnych wynosiła od 21 - 28% (tab.1). W badanych

glebach notowano średnio 1,4 % węgla organicznego. Cechy te umożliwiały

wytworzenie korzystnej struktury w glebach i optymalnych właśniwościach.

Tab. 1. Skład granylometryczny i zawartość węgla organicznego w glebach wodno-

powietrznych w rejonie badań.

Wyszczególnienie Skład granylometryczny w % % udział

frakcji

poniżej

0,002 mm

C org %.

1-0,1 mm 0,1-0,02

mm

poniżej

0,02 mm

Średnia/Mean 30 46 24 7 1,40

Minimum 25 43 21 6 0,99

Maximum 36 49 28 9 1,64

Odczyn był kwaśny, przy czym kwasowość wymienna nieznaczna zaś hydrolityczna

od 2,7 do 3,3 mgR/100g gleby co zapewniło wysoki udział kationów zasadowych

w obsadzie kompleksu sorpcyjnego wynoszącego średnio 67,8% (tab. 2).

Tab. 2. Właściwości fizykochemiczne gleb w rejonie badań

Wyszczególnienie pH Hw Hh S T V

1M HCl mgR/100g gleby %

Średnia/Mean 5,07 0,24 3,23 6.90 10.73 67,80

Minimum 4,72 0,18 2.68 6,70 10.00 63.90

Maximum 5,19 0,54 3.67 7.20 11,06 72,00

Oznaczona zawartość metali ciężkich w glebie maleje w miare odalania sie

od autostrady (tab.3). Zawartość manganu, cynku i miedzi w odległości od autostrady

przewyższa obowiązujące na Ukrainie normy granicznie dopuszczalnych koncentracji

metali ciężkich.

25

Tab. 3 Przeciętne zawartości ogólnych form mikropierwiastków w warstwie ornej gleby

w zależności od odległości od autostrady

Odleglość od

autostrady [m]

Pierwiastek [mg/kg]

Pb Mn Zn Cu

mg/kg

5 27,1 356,3 61,5 10,6

25 19,2 367,5 55,4 8,2

50 18.6 355,5 49,5 5,6

100 17,3 300,0 45.8 5,2

150 14,2 267,0 44,5 3,2

200 9,8 215,0 41,9 3,0

Spośród oznaczanych pierwiastów miedź, cynk i mangan należą do pierwiastków

niezbędnych w procesach biochemicznych, natomiast ołów jest pierwiastkiem

niebiezpiecznym w żywieniu człowieka i zwerząt [Степанок В.В. 1998, 2001].

Dystrybucję pobranego ołowiu w roślinach w odległości 5 metrów od autostrady,

przedstawiono na rys. 1. Przy stosunkowo niewysokim stężeniu w glebie - 27,1 mg/kg

72,3 % ołowiu akumulowanego w calej roślinie znajdowało sie w korzeniach. Kwaśny

odczyn i niewysoka zawartość próchnicy sprzyjały gromadzeniu się go w tkankach

korzeni. Metale ciężkie w roślinach pochodzą nie tylko z gleby, ale także z pyłów

atmosferycznych osadzających się na nadziemnych częściach i pobieranych poprzez

liście. 23,5% ołowiu zgromadzonego przez rośliny kukurydzy znajduje się w liściach

i tylko 4 % w łodygach. W nasionach znajdujemy tylko ślady tego pierwastka. Zdolność

roślin kukurydzy do gromadzenia wysokich koncentracji ołowiu została zbadana

laboratoryjnie [Головач О.М., Козловський В.І., Демків О.Т. 2003]. Rośliny

kukurydzy można z powodzeniem wykorzystywać do fitoremedjacji zanieczyszczonych

metalami ciężkimi. Zalety fitoremedjacji są szeroko przedstawione w piśmennictwie

[Галиулин Р.В. Галиулина Р.А. 2003, Кравець О.П. 2002, Sas-Nowoselska A. i in.

1999, Saxena P.X., KrishnaRaj S. 1999, Wenzel W.W., Lombi E., Adriano D.C. 1999].

Ponadto gromadzą one wysoką biomasę i są zdolne do gromadzenia kilku metali

ciężkich jednocześnie, a także kumulują metale ciężkie z atmosfery. Wysokie rośliny

kukurudzy posadzone wzdłuż drogi stwarzają barjerę dla metali ciężkich ograniczające

liniowe ich przenoszenie się. Z przeprowadzonych badań wynika, że ziarno kukurydzy

zawiera śladowe stężenia ołowiu i może być użyte w przetwórstwie np. do produkcji

bioetanolu [Lipski 2002].

26

0

5

10

15

20

25

30

mkg

/d s

uch

ej

mas

y

gleba korzenie łodygi liscie nasiona

Rys. 1. Zawartość ołowiu w różnych częściach roślin kukurydzy rosnącej

w odleglości 5 m od autostrady Lwów-Szeginie

Wnioski

1. Zawartość metali cieżkich w glebie zmniejsza się w miare odalenia

od autostrady. Stwierdzono niewielkie przekroczenia dopuszczalnych zawartości

cynku, miedzi i manganu w glebach w pasie od 100 metrów od brzegu drogi

2. Zawartość ołowiu w poszczególnych częściach kukurydzy zmniejsza się

w kolejności korzenie, liście, łodygi, nasiona.

3. Rośliny kukurydzy są przydatne do fitoekstrakcji zanieczyszczonych gleb

wzdłuż autostrad

Literatura

Галиулин Р.В. Галиулина Р.А. 2003 Фитоекстракция тяжелых металлов из

загрязненных почв. Агрохимия, 3: 77-85

Головач О.М., Козловський В.І., Демків О.Т. 2003. Можливості використання

кукурудзи (Zea mays L.) для фіторемедіації техногенно забруднених ґрунтів.

Збірник наукових праць Уманського державного аграрного університету.

Спеціальний випуск “Біологічні науки і проблеми рослинництва”: 847-850

Степанок В.В. 2001 Токсичность тяжелых металлов. Аграрная наука, 5:.6-7

Степанок В.В. 1998 Влияние высоких доз свинца на элементный состав растений.

Агрохимия, 1: 69-76

Кравець О.П. 2002. Сучасний стан та проблеми фітоочищення ґрунтів від

радіонуклідів і важких металів. Физиология и биохимия культ. растений, 34. № 5:

377-386

Lipski S. 2002. Ekopaliwo z kukurydzy. Kukurydza 2(20): 25-27

Sas-Nowoselska A., Kucharski R., Kryński K., Malachowski E., Pogrzeba M. 1999.

Problemy zwązane z fitoremediacją metali nieżelaznych. Ochrona środowiska і

zasobów naturalnych, nr. 18: 463-468

27

Saxena P.X., KrishnaRaj S., Dan T., Perras M.R., Vettakkorumakankav N.N. 1999. Phytoremediation of heavy metal contaminated and polluted soils // Heavy metal

stress in plant: from molecules to ecosystems. Prasad M.N.V., Hagemeyer J. Springer-

Verlag Berlin Heilaleberg, 305-331

Wenzel W.W., Lombi E., Adriano D.C. 1999. Biogeochemical processes in the

rhizosphere: role in phytoremediation of metal-polluted soils. Heavy metal stress

in plant: from molecules to ecosystems. Prasad M.N.V., Hagemeyer J. Springer-Verlag

Berlin Heilaleberg, 273-305

CONTAMINATION OF ARABLE SOILS ON L’VIV REGION BY HEAVY

METALS AND THE WAY OF ITS PHYTOPURIFY

Summary

Paper presents the results of physico-chemical properties and heavy metal content in arable soils

in L’viv region. The results of field experiments are given which confirm ability of Zea mays L.

plants to accumulate heavy metals. It is offered using of Zea mays L. plants for phytoextraction

contaminated by heavy metal soils.

Kay worlds Zea mays L., heavy metals, soils, physico-chemical properties, accumulation,

distribution, phytoexstraction

28

OMACNICA PROSOWIANKA (OSTRINIA NUBILALIS HBN.) -

NAJGROŹNIEJSZY SZKODNIK KUKURYDZY

W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM

Autor: Paweł Bereś

Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu

Terenowa Stacja Doświadczalna

ul. Langiewicza 28, 35-101 Rzeszów

e-mail: [email protected]

Słowa kluczowe: kukurydza, omacnica prosowianka, uszkodzenia

Wstęp

Omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis Hbn.) należy do najważniejszych

szkodników kukurydzy w cieplejszych rejonach uprawy tej rośliny na świecie [Welling

1989]. W Polsce pierwsze uszkodzenia upraw kukurydzy spowodowane żerowaniem

gąsienic tego motyla odnotowano w latach pięćdziesiątych XX wieku w południowo-

zachodniej części kraju [Kania 1962]. Od 1994r. szkodnik ten występuje także

w południowo-wschodniej Polsce [Lisowicz 2001].

Celem pracy była ocena rozmiarów uszkodzeń kukurydzy spowodowanych

żerowaniem gąsienic omacnicy prosowianki w województwie podkarpackim w latach

1994-2004.

Materiał i metody

Badania wykonano w latach 1994-2004 w Stacji Hodowli Roślin Mikulice

w Krzeczowicach koło Przeworska na odmianach: KLG 2210 (w latach 1994-1995),

Ola (1996-1999) oraz Limko (2000-2004).

Analizy uszkodzeń roślin przez gąsienice omacnicy prosowianki wykonano

w okresie od fazy: początek ukazywania się wiechy (51) do końca wegetacji kukurydzy

(97) [Adamczewski, Matysiak 2002]. W czasie, gdy rośliny były w fazie pełnej

dojrzałości woskowej ziarniaków (85) obliczano procenty roślin i kolb uszkodzonych

przez gąsienice oraz procenty kolb podgryzionych u nasady. W fazie pełnej dojrzałości

ziarniaków (89), bezpośrednio przed zbiorem plonów, obliczano procenty łodyg

złamanych poniżej miejsca osadzenia kolby. Do analiz pobierano po 50 kolejnych roślin

w rzędzie w czterech miejscach pola doświadczalnego.


29

Wyniki

W okresie prowadzenia badań warunki meteorologiczne sprzyjały zasiedlaniu

roślin przez gąsienice omacnicy prosowianki. Szczególnie korzystne odnotowano

w latach: 1994, 1995, 1999, 2002, 2003, dość dobre w 1998, 2001, 2004, a nieco mniej

sprzyjające opanowywaniu roślin przez agrofaga w 1996, 1997 i 2000r. (rys. 1).

Rys. 1. Warunki meteorologiczne w latach 1994-2004.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X

1994 1995 1996 1997

[mm]

0

5

10

15

20

25

oC

Miesięczna suma opadów [mm]

Średnia miesięczna temperatura [oC]

0

50

100

150

200

250

V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X

1998 1999 2000 2001

[mm]

0

5

10

15

20

25

oC



0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X

2002 2003 2004

[mm]

0

5

10

15

20

25

oC



30

W pierwszym roku badań – 1994, gąsienice omacnicy prosowianki uszkodziły

2,7 % roślin. W kolejnych latach wskaźnik ten dynamicznie wzrastał z niewielkimi

wahaniami w 1996, 2001 i 2004r., które to wynikały z mniej sprzyjających warunków

meteorologicznych (rys. 2).

Najwyższą liczbę uszkodzonych roślin (98,6 %) odnotowano w 2003 r., natomiast

w pozostałych latach kształtowała się między 15,3 % w 1996r., a 96,0 % w 2002 r.

Proporcjonalnie wzrastał także odsetek uszkodzonych kolb, począwszy od 1,8%

w 1994 r. do 91,6 % w 2003 r.

Żerowanie gąsienic w łodygach, potęgowane w lata o dużej ilości opadów

porażeniem uszkodzonych tkanek przez grzyby patogeniczne, głównie z rodzaju

Fusarium było przyczyną powstawania złomów łodyg poniżej miejsca osadzenia kolby.

W analizowanym okresie najwięcej tego typu uszkodzeń stwierdzono w latach:

1998 (10,5 %), 1999 (9,6 %), 2001 (5,9 %), 2002 (14,0 %) oraz 2004 (6,5 %).

Bardzo niekorzystnym zjawiskiem, mającym duży wpływ na obniżenie plonu

ziarna kukurydzy było podgryzanie przez gąsienice omacnicy prosowianki kolb

u nasady. Tego rodzaju uszkodzenia stwierdzono po raz pierwszy w 1997 r., natomiast

w kolejnych latach ich liczba systematycznie wzrastała osiągając w 2003 r. rekordowy

poziom 19,5 %.

Żerowanie gąsienic omacnicy prosowianki prowadziło do bezpośrednich strat

w plonach ziarna kukurydzy. Straty te osiągnęły najwyższą wartość (36,8 %)

w 2002 roku. Ponadto poprzez liczne uszkodzenia wnikały do roślin zarodniki grzybów

oraz bakterie, będące sprawcami groźnych chorób, które dodatkowo obniżały plon

ziarna oraz kiszonki, a ponadto pogarszały ich jakość. Szczególnie szkodliwe były

grzyby z rodzaju Fusarium, które zatruwały ziarno metabolitami drugorzędnymi

tzw. mikotoksynami. Substancje te są silnie trujące i stanowią zagrożenie życia

i zdrowia ludzi oraz zwierząt hodowlanych.

31

Rys. 2. Rozmiary uszkodzeń roślin kukurydzy spowodowane żerowaniem gąsienic

omacnicy prosowianki w latach 1994-2004

2,7

15,8 15,3

43,1

61,8 62,3

1,8

41,6

8,0 10,2

40,3

30,2

0,54,5

9,610,5

1,0 1,54,22,4

0

10

20

30

40

50

60

70

1994 1995 1996 1997 1998 1999

%

75,3

40,5

98,6

3,4 5,9 6,5

92,096,0

85,591,6

67,5

26,5

50,7

11,914,019,5

5,514,1

5,06,2

0

20

40

60

80

100

120

2000 2001 2002 2003 2004

%

% uszkodzonych roślin % uszkodzonych kolb

% łodyg złamanych poniżej kolby % kolb podgryzionych u nasady

Wnioski

Najgroźniejszym szkodnikiem kukurydzy w województwie podkarpackim jest

omacnica prosowianka. Gąsienice tego motyla uszkadzały w latach 1994-2004

od 2,7 do 98,6 % roślin kukurydzy, powodując straty w plonach ziarna od kilku

do nawet 36,8%. Poprzez zranienia wnikały do roślin groźne patogeny, będące

sprawcami chorób, które dodatkowo obniżały plon, a ponadto pogarszały jego jakość.

Literatura

Adamczewski K., Matysiak K. 2002. Klucz do określania faz rozwojowych roślin

jedno- i dwuliściennych w skali BBCH. Inst. Ochr. Roślin: 20-30.

Kania C. 1962. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach

Wrocławia w latach 1956-1959 (cz. I). Polskie Pismo Entomologiczne, Seria B (25-26):

53-59.

32

Lisowicz F. 2001. The occurrence and economicaly important maize pests in south-

eastern Poland. J. Plant Protection Res., Vol. 41, No.3: 250-255.

Welling M. 1989. The appearance of different strains of the european corn borer

in Germany. Acta Phyt. et Ent. Hung., 24 (1-2): 225-229.

European corn borer (Ostrinia nubilalis Hbn.) – the most important

pests of maize in the region of podkarpackie

Summary

European corn borer (Ostrinia nubilalis Hbn.) is one of the most significant corn pests in

warmer areas of corn crop in the world. The presence of that agrophage on maize in the south-

eastern Poland was recorded for the first time in 1994. In the period of 1994-2004 the maize

plant damage by caterpillars ranged between 2,7% (1994) and 98,6% (2003). The percentage of

damaged maize cobs also grew proportionally from 1,8% in 1994 to 91,6% in 2003. The

feeding of that pest on stalks caused stem breakage below cob bases. Breakage of this type was

most numerous in 1998 (10,5%), 1999 (9,6%) and 2002 (14%). Cob base fretting which reached

record level of 19,5% in 2003 was a very detrimental phenomenon. The feeding of European

corn borer led to grain crop losses ranging from several to 36,8% in 2002. Moreover dangerous

pathogens causing diseases that reduced crops and impaired their quality considerably

penetrated to plants through the wounds.

Key words: maize, corn borer, damage

33

OCHRONA KUKURYDZY PRZED OMACNICĄ PROSOWIANKĄ

(OSTRINIA NUBILALIS HBN.) W GOSPODARSTWACH

EKOLOGICZNYCH I INTEGROWANYCH






Słowa kluczowe: omacnica prosowianka, kukurydza, biologiczne zwalczanie,

gospodarstwo ekologiczne, gospodarstwo integrowane

Wstęp

Najgroźniejszym szkodnikiem kukurydzy w Polsce jest omacnica prosowianka

(Ostrinia nubilalis Hbn.). Na wielu plantacjach gąsienice tego motyla uszkadzają

od 50 do 80, a lokalnie nawet do 100% roślin i powodują straty w plonach ziarna

od 20 do 30, a niekiedy 40% [Lisowicz, Tekiela 2004, Lisowicz i wsp. 2005].

W celu ograniczenia strat konieczne jest zwalczanie szkodnika. Metoda

chemicznej ochrony przed omacnicą prosowianką pozwala uzyskiwać bardzo dobre

efekty [Longauerova 1989, Lisowicz 1998, Lisowicz, Jaworowski 2000]. Jednakże

w gospodarstwach ekologicznych, w których zabronione jest używanie chemicznych

środków ochrony roślin, do zwalczania tego agrofaga można wykorzystać preparaty

biologiczne. Również w gospodarstwach integrowanych, w których dąży się

do ograniczania chemizacji, a także z uwagi na znaczne trudności wykonywania

oprysków insektycydami pod koniec wiechowania roślin wskazane jest użycie

biopreparatów.

Celem podjętych badań była ocena skuteczności zwalczania omacnicy

prosowianki w wyniku dwukrotnej introdukcji kruszynka na rośliny kukurydzy,

wykonanej w okresie składania jaj przez samice tego motyla.

Materiał i metody

Badania nad skutecznością kruszynka w zwalczaniu omacnicy prosowianki

na kukurydzy wykonano w latach 1996, 1997 w Stacji Hodowli Roślin Mikulice koło

Przeworska i w 2003 w Rolniczej Spółdzielni Usługowo-Wytwórczej w Głuchowie

koło Łańcuta.


34

W pierwszym etapie badań probówki zawierające dwa gatunki kruszynka

(Trichogramma embryophagum Htg. i T. evanescenss Westw.) pozyskane z Instytutu

Ekologii PAN wywieszano na łodygach roślin w dniach: 6 i 15 lipca 1996 r.

oraz 11 i 24 lipca 1997 r. W wyniku dwukrotnej introdukcji na hektar kukurydzy

wypuszczono około 200 tyś. sztuk entomofaga.

W upalnym 2003 r. zastosowano biopreparat Trichoplus firmy Biocont

Laboratory postaci polistyrenowych kapsułek, zawierający dwa gatunki kruszynka:

T. evanescenss i T. pintoi. Wyłożenia dokonano 20 i 30 czerwca, uwalniając około

150 tyś. błonkówek.

Ocenę efektów zwalczania omacnicy prosowianki w latach 1996-1997 wykonano

w pierwszej dekadzie września, przeglądając po 100 kolejnych roślin w rzędzie,

w czterech miejscach obiektu chronionego i kontrolnego. Wyliczono procenty roślin

uszkodzonych przez gąsienice.

W 2003 r. analizy wykonano w dwóch terminach:

- 11-12 sierpnia, gdy rośliny były w fazie pełnej dojrzałości woskowej ziarniaków

(BBCH 85) [Adamczewski, Matysiak 2002] przeglądano i rozcinano wzdłuż łodygi

i kolby po 20 kolejnych roślin w pięciu miejscach obiektów: chronionego i kontrolnego.

Obliczono zasiedlenie roślin przez gąsienice omacnicy prosowianki oraz ustalono

liczebność otworów w łodygach i kolbach.

- 16 września, gdy rośliny były w fazie pełnej dojrzałości (89) oględzinom poddano

4x100 roślin na obiekcie. Obliczono procenty łodyg złamanych powyżej i poniżej

miejsca osadzenia kolby oraz roślin leżących na glebie. Wyliczono procentową

skuteczność ochrony biologicznej.

Wyniki

Warunki meteorologiczne w latach 1996-1997 nie były korzystne dla rozwoju

kruszynka, bowiem w lipcu odnotowano obfite opady i stosunkowo niskie temperatury,

natomiast upalny 2003r. był bardzo sprzyjający zarówno dla rozwoju omacnicy

prosowianki jak i entomofaga (rys.1).

35

Rys.1. Warunki meteorologiczne w latach 1996-1997 oraz

2003

0

50

100

150

200

V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X V VI VII VIII IX X

1996 1997 2003

[mm]

0

5

10

15

20

25

[oC]

Miesięczna suma opadów [mm] Średnia miesięczna temperatura [oC]

W rezultacie zastosowania biopreparatu w latach 1996-1997 procenty roślin

uszkodzonych przez gąsienice omacnicy prosowianki na obiektach chronionych

w porównaniu z kontrolnymi uległy obniżeniu o 56,6 % w 1996 r. oraz o 59,0 %

w 1997 r. (tab.1).

Tab. 1. Efekty introdukcji kruszynka na kukurydzy w latach 1996-1997 r. Lp.

Kombinacja

1996 rok 1997 rok

Data

introdukcji

% roślin

uszko-

dzonych

%

skuteczności

Data

introdukcji

% roślin

uszko-

dzonych

%

skuteczności

1 2 1 2

1.

2.

Kontrola

Kruszynek

6.07

15.07

5,3

2,3

56,6

11.07

24.07

39,0

16,0

59,0

NIR0,05 0,6 9,6

W 2003r. dwukrotna introdukcja spowodowała redukcję liczebności gąsienic

w łodygach powyżej kolby o 60,5 %, poniżej miejsca jej osadzenia o 50,3 % oraz

w kolbie o 63,5 %, co razem stanowiło 58,3 % skuteczność zabiegu (tab.2).

Tab. 2. Zasiedlenie roślin kukurydzy przez omacnicę prosowiankę w 2003 r.

Obiekt

Liczba gąsienic

% roślin

z gąsienicami w łodydze w

kolbie

razem

w

roślinie powyżej

kolby

poniżej

kolby

razem

Kontrola

Kruszynek

1,72

0,68

1,45

0,72

3,17

1,40

1,48

0,54

4,65

1,94

96

74

Skuteczność % 60,5 50,3 55,8 63,5 58,3 22,9

Rozmiary uszkodzeń na obiekcie chronionym były niższe, gdyż w łodygach

stwierdzono o 60,4 %, a w kolbach o 55,9 % mniej otworów wygryzionych przez

36

gąsienice. Bardzo pozytywnym rezultatem było także obniżenie liczby łodyg złamanych

powyżej kolby o 56,5 % oraz poniżej miejsca jej osadzenia o 62,5 %, co stanowiło

razem 58,1 % skuteczność zabiegu. Ponadto nie stwierdzono roślin silnie

uszkodzonych, leżących na glebie (tab.3).

Tab. 3. Liczba otworów oraz złomy łodyg spowodowane żerowaniem gąsienic

omacnicy prosowianki w 2003 r.

Obiekt

Liczba otworów % złamanych łodyg

w

łodydze

w

kolbie

razem

w

roślinie

powyżej

kolby

poniżej

kolby

razem leżących

na glebie

Kontrola

Kruszynek

4,60

1,82

1,45

0,64

6,05

2,46

23

10

8

3

31

13

3

0

Skuteczność % 60,4 55,9 59,3 56,5 62,5 58,1 100,0

Wnioski

1. Zastosowanie kruszynka w latach 1996-1997 obniżyło liczbę roślin uszkodzonych

przez gąsienice o 56,6 % w 1996 r. oraz 59,0 % w 1997 r.

2. Dwukrotna introdukcja entomofaga w 2003r. o 58,3% zmniejszyła zasiedlenie roślin

przez gąsienice omacnicy prosowianki. Stwierdzono również o 59,3 % mniej

otworów wygryzionych przez gąsienice oraz obniżenie liczby łodyg złamanych

o 58,1 % w porównaniu do kontroli.

3. W miarę poszerzania areału uprawy kukurydzy w gospodarstwach ekologicznych

i integrowanych należy upowszechniać stosowanie biopreparatów na bazie

Trichogramma spp. w ochronie tej rośliny przed jej najgroźniejszym szkodnikiem –

omacnicą prosowianką.

Literatura



Lisowicz F. 1998. Efekty chemicznego zwalczania omacnicy prosowianki (Ostrinia

nubilalis Hbn.) na kukurydzy. Prog. Plant Prot.\Post. Ochr. Roślin 38 (2): 362-364.

Lisowicz F., Jaworowski S. 2000. Badania nad łącznym zwalczaniem mszyc

(Aphididae), przylżeńców (Thysanoptera) i omacnicy prosowianki (Ostrinia nubilalis

Hbn.) na kukurydzy. Prog. Plant Prot.\Post. Ochr. Roślin 40 (2): 492-494.

37

Lisowicz F., Tekiela A. 2004. Szkodniki i choroby kukurydzy oraz ich zwalczanie.

Technologia Produkcji Kukurydzy. Wydawnictwo „Wieś Jutra”. Warszawa: 52-64.

Lisowicz F., Tekiela A., Bereś P. 2005. Zagrożenia kukurydzy przez szkodniki

i choroby. Kukurydza roślina przyszłości. Poradnik dla producentów. Wyd. III, Agro

Serwis, 50-57.

Maize protection against European corn borer

(Ostrinia nubilalis Hbn.) in ecological and integrated farms

Summary

Corn borer is the most dangerous pests of maize in Poland, as it causes crop losses

ranging from 20 to 40%. The paper presents of research was initiated in 1996-1997 and

continued again in 2003 with the objective to evaluate the results of controlling the corn borer

upon introducing Trichogramma spp. twice on to maize plants. The respective control

treatments appeared quite effective. In 1996-1997 the percentage of plants damaged by corn

borer caterpillar on the controlled plot was reduced by 56,6% (1997) and 59,0% (1997). In 2003

the reduction of caterpillars in maize plants reached 58,3%. As a result the extension of damage

to protected plants was lower. Holes bitten by caterpillars in maize stalks and cobs were found

to be 59,3% less numerous and 58,1% fewer stalks became broken.

Key words: corn borer, maize, biological control, ecological farms, integrated farms

38

MSZYCE (APHIDIDAE) I PRZYLŻEŃCE (THYSANOPTERA)

WYSTĘPUJĄCE NA KUKURYDZY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM






Słowa kluczowe: kukurydza, występowanie, mszyce, przylżeńce

Wstęp

Na podstawie badań wykonanych w ostatnich latach szacuje się, że szkodniki

i choroby są przyczyną strat w plonach ziarna kukurydzy wynoszących od 20 do 50%

[Lisowicz, Tekiela 2004; Lisowicz i wsp. 2005].

Jedną z grup owadów licznie występującą na kukurydzy są mszyce (Aphididae)

zasiedlające tę roślinę zwłaszcza w cieplejszych latach i rejonach jej uprawy [Lisowicz

1992, 2001]. Dość duża bywa także liczebność przylżeńców (Thysanoptera). Żerowanie

tych dwóch grup owadów szkodliwych osłabia rośliny (zwłaszcza w okresach suszy)

oraz powoduje znaczny wzrost porażenia kukurydzy przez grzyby i bakterie [Lisowicz,

Tekiela 2003].

Celem badań była ocena nasilenia występowania mszyc i przylżeńców

na kukurydzy oraz określenie ich szkodliwości dla tej rośliny.

Materiał i metody

Badania nad występowaniem mszyc i przylżeńców na kukurydzy wykonano

w latach 1999-2003 w Stacji Hodowli Roślin Mikulice w Krzeczowicach k. Przeworska

na odmianie Ola (1999) oraz Limko (2000-2003).

Analizy liczebności tych dwóch grup owadów wykonywano w odstępach

7-dniowych, począwszy od fazy 15 [Adamczewski, Matysiak 2002], gdy rośliny

wykształcały piąty liść do fazy całkowitego zamierania roślin (97). Liczono wszystkie

żywe osobniki do fazy widoczny wierzchołek wiechy (53) na dwudziestu, a później

na dziesięciu losowo branych roślinach. Mszyce i przylżeńce poszukiwano

na powierzchniach wszystkich nadziemnych organów oraz wewnątrz roślin.


39

Wyniki

1. Mszyce

Dynamikę populacji mszyc na kukurydzy przedstawiono na rysunku 1.

Obecność pierwszych form uskrzydlonych na roślinach stwierdzono w drugiej dekadzie

maja w 2001r. oraz w trzeciej dekadzie tego miesiąca w latach: 1999, 2000, 2002

i 2003. Przyrost populacji mszyc w latach 1999-2003 był bardzo zróżnicowany.

W okresie prowadzenia badań, w ciągu całego okresu wegetacji kukurydzy

stwierdzono dwa (1999, 2000, 2002) oraz trzy (2001, 2003) szczyty liczebności.

Pierwszy przypadał najczęściej na ostatnie dni czerwca (1999, 2002) lub na pierwszą

połowę lipca (2000, 2001, 2003) w czasie, gdy rośliny wykształcały 2-3 kolanka

(32-33). Drugi szczyt populacja osiągała w pierwszej (2001, 2002) lub trzeciej (2003)

dekadzie sierpnia, a także w pierwszej połowie września (1999, 2000). Ostatnie, trzecie

maksimum nasilenia agrofaga odnotowano w pierwszej połowie września

w 2001 i 2003 roku. Najwyższą liczebność mszyc – 656 osobników na roślinę

odnotowano we wrześniu 2001r. W pozostałych latach była dużo niższa.

W województwie podkarpackim w analizowanym okresie na kukurydzy

występowały dwa gatunki mszyc: czeremchowo-zbożowa (Rhopalosiphum padi L.)

oraz różano-trawowa (Metopolophium dirhodum Walk.). Spotykano także pojedyncze

osobniki innych gatunków. Średnio za okres 5 lat gatunkiem dominującym była

Rhopalosiphum padi. Potwierdzają to wyniki uzyskane przez Kanię (1962), który

również stwierdził dominację mszycy czeremchowo-zbożowej.

Miejsca bytowania mszyc związane były z gatunkiem. M. dirhodum zasiedlała

górne i dolne powierzchnie blaszek liściowych, natomiast R. padi żerowała zarówno

na nadziemnych organach jak i na wewnętrznych powierzchniach pochew liści,

na liściach okrywowych kolb, a także przejściowo w kłoskach i na znamionach kolb.

Szkodliwość bezpośrednia mszyc dla kukurydzy związana z obniżeniem plonu

ziarna lub kiszonki była niewielka, natomiast znacznie wyższa była szkodliwość

pośrednia. Przy dużym nasileniu owady wysysając soki z komórek nadziemnych

organów (głównie z blaszek liści oraz pochew liściowych) przyczyniały się

do zachwiania gospodarki wodnej roślin oraz ułatwiały wnikanie do tkanek grzybom

patogenicznym oraz bakteriom, będącym sprawcami wielu chorób.

40

Rys.1. Dynamika populacji mszyc na kukurydzy w latach 1999-2003

1999

5,7

20,5 22 23,632,5 29 27,4

13,5

0,4 0 06,4

48

88,5

72,6

59,5

21,6

5,4

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

7.V

I

14.V

I

18.V

I

21.V

I

28.V

I

5.V

II

12.V

II

19.V

II

28.V

II

11.V

III

19.V

III

2.IX

7.IX

14.IX

21.IX

29.IX 7.X

14.X

Szt

uk n

a ro

ślin

ę w

dni

u

2000

1,4 5,2 11,6 18,149,8

153

215,2

348

116,6

52,8

4,8

51,6

91,8

265,2

204,3

20 7,2

0

50

100

150

200

250

300

350

29.V

6.VI

13.V

I

20.V

I

27.V

I

5.VI

I

13.V

II

21.V

II

28.V

II

2.VI

II

9.VI

II

18.V

III

28.V

III

6.IX

14.IX

20.IX

25.IX

Sztu

k na

rośl

inę

w dn

iu

2001

0,2 0,6 2,4 1 1,1 3,7 9,4 11 19,57,1 4,334,622,8 15

110

656

218

34 18 10 4

258,4267

0

100

200

300

400

500

600

700

16.V

22.V

28.V

4.V

I

11.V

I

18.V

I

25.V

I

4.V

II

10.V

II

18.V

II

24.V

II

2.V

III

8.V

III

14.V

III

22.V

III

29.V

III

4.IX

12.IX

19.IX

26.IX 3.X

10.X

16.X

Szt

uk n

a ro

ślin

ę w

dni

u

2002

4,214 21,4

43,4

64,6

15,8 12,43,8 1,8 2,4

16

179

124115

19 12 7

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

22.V

29.V

5.V

I

12.V

I

19.V

I

27.V

I

3.V

II

10.V

II

17.V

II

26.V

II

5.V

III

16.V

III

26.V

III

3.IX

9.IX

16.IX

24.IX

Szt

uk n

a ro

ślin

ę w

dni

u

2003

0,01 0,01 0,02 0,1111,2

59,9

117

145,4

64,8

15,6 10,4

27,141,6

92,4

62,8

46,6

79,2

16,4

0

20

40

60

80

100

120

140

160

26.V

2.VI

9.VI

17.V

I

24.V

I

1.VI

I

9.VI

I

15.V

II

23.V

II

30.V

II

7.VI

II

13.V

III

20.V

III

28.V

III

4.IX

10.IX

16.IX

23.IX

Sztu

k na

rośl

inę

w d

niu

41

2. Przylżeńce

Liczebność przylżeńców na kukurydzy w latach 1999-2003 przedstawiono

na rysunku 2. Owady rozpoczęły zasiedlanie kukurydzy od trzeciej dekady maja

(2000, 2001, 2003), pierwszej dekady czerwca (2002), a w 1999r. od drugiej połowy

tego miesiąca. Przyrost populacji przylżeńców był bardzo intensywny w latach

1999-2001, natomiast w 2002 i 2003 roku charakteryzował się mniejszymi wahaniami.

W ciągu całego okresu wegetacji kukurydzy odnotowano tylko jeden szczyt liczebności

agrofaga. Przypadał on na pierwszą połowę lipca (1999) oraz drugą połowę tego

miesiąca (2000-2003). Najwyższą liczebność przylżeńców – 174 osobniki na roślinę

odnotowano w 2000r., w pozostałych latach nie przekraczała 39 sztuk na roślinę.

Przylżeńce najczęściej żerowały pod pochwami liści i pomiędzy liśćmi

okrywowymi kolb oraz krótko w wiechach i znamionach. Nakłuwając rośliny

i wysysając z nich soki przyczyniały się podobnie jak mszyce do osłabienia roślin

i silniejszego ich porażania prze organizmy patogeniczne.

Rys. 2. Dynamika populacji przylżeńców na kukurydzy w latach 1999-2003

1999

0,7 1,2 2,1 3 2,5

34,6

14

8,6

2,5 1,4 1,2 1,5 1,5 1 0,20

5

10

15

20

25

30

35

40

14.V

I

18.V

I

21.V

I

28.V

I

5.V

II

12.V

II

19.V

II

28.V

II

11.V

III

19.V

III

2.IX

7.IX

14.IX

21.IX

29.IX

Szt

uk n

a ro

ślin

ę w

dni

u

2000

0,5 1,6 1,6 1,717 17,8

46,8

174

56,2

16,82,8 2,4 1,5 0,5 0,5 0,3

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

29.V

6.V

I

13.V

I

20.V

I

27.V

I

5.V

II

13.V

II

21.V

II

28.V

II

2.V

III

9.V

III

18.V

III

28.V

III

6.IX

14.IX

20.IX

Szt

uk n

a ro

ślin

ę w

dni

u

42

2001

0,2 0,6 0,2 0,1 0,2 0,1 1,4 1,5

38

20,1

9,812,8

3,6 3,2 2,80,6 0,6

0

5

10

15

20

25

30

35

40

22.V

28.V

4.V

I

11.V

I

18.V

I

25.V

I

4.V

II

10.V

II

18.V

II

24.V

II

2.V

III

8.V

III

14.V

III

22.V

III

29.V

III

4.IX

12.IX

Szt

uk n

a ro

ślin

ę w

dni

u

2002

0,1 0,44,2

17

34,2 33

39

32

8,6

2 1 0,5 0,5

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

5.V

I

12.V

I

19.V

I

27.V

I

3.V

II

10.V

II

17.V

II

26.V

II

5.V

III

16.V

III

26.V

III

3.IX

9.IX

Szt

uk n

a ro

ślin

ę w

dni

u

2003

0,02 0 0 01,6

6,3

12,1

24,225,8

27,7

12,4

9,3

6,2

1,4 1,4 1,2 1,2 0,6

0

5

10

15

20

25

30

26.V

2.V

I

9.V

I

17.V

I

24.V

I

1.V

II

9.V

II

15.V

II

23.V

II

30.V

II

7.V

III

13.V

III

20.V

III

28.V

III

4.IX

10.IX

16.IX

23.IX

Szt

uk n

a ro

ślin

ę w

dni

u

Wnioski

1. Występowanie mszyc i przylżeńców w latach 1999-2003 w okolicach Przeworska

charakteryzowało się dużą zmiennością, wynikającą z wpływu warunków

środowiskowych.

2. Szkodliwość bezpośrednia tych dwóch grup owadów dla plonu ziarna i kiszonki

była niewielka, natomiast znacznie wyższa była szkodliwość pośrednia polegająca

na ułatwianiu wnikania do roślin zarodnikom grzybów oraz bakteriom, które były

sprawcami wielu groźnych chorób kukurydzy, powodujących spadek plonu ziarna

oraz znaczne pogorszenie jakości uzyskiwanego surowca.

3. Gatunkiem dominującym mszycy w okresie badań była mszyca czeremchowo-

zbożowa.

4. Stwierdzono u mszyc dwa oraz trzy szczyty liczebności w ciągu całego okresu

wegetacji kukurydzy, natomiast u przylżeńców tylko jeden.

43

Literatura



Kania C. 1962. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach

Wrocławia w latach 1956-1959 (cz. I). Polskie Pismo Entomologiczne, Seria B (25-26):

53-59.

Lisowicz F. 1992. Występowanie oraz efekty zwalczania mszyc (Aphididae) na

kukurydzy (Zea mays L.) w latach 1981-1992. Mat. XXXII Sesji Nauk. Inst. Ochr.

Roślin, cz. I-Referaty, 143-150.

Lisowicz F. 2001. The occurrence and economicaly important maize pests in south-

eastern Poland. J. Plant Protection Res., Vol. 41, No.3: 250-255.

Lisowicz F., Tekiela A. 2003. Ochrona kukurydzy przed chorobami i szkodnikami.

Kukurydza Rośliną Przyszłości. Poradnik dla producentów. Wyd. III, Agro Serwis:

31-33.

Lisowicz F., Tekiela A. 2004. Szkodniki i choroby kukurydzy oraz ich zwalczanie.

Technologia Produkcji Kukurydzy. Rozdział VI. Wydawnictwo „Wieś Jutra”.

Warszawa: 52-64.

Lisowicz F., Tekiela A., Bereś P. 2005. Zagrożenia kukurydzy przez szkodniki

i choroby. Kukurydza rośliną przyszłości. Poradnik dla producentów. Wyd. III, Agro

Serwis, 50-57.

The occurrence of aphids (Aphididae) and thrips (Thysanoptera) on maize in the region of podkarpackie

Summary

Aphids are one of the groups of insects which inhabit maize in great numbers, especially

during warmer years and in its warmer cultivation regions. The thrips also occur in quite large

numbers. In the period of 1999-2003 the occurrence of these pests was characterized by high

variability resulting from the effects of environmental conditions. The highest numbers

of aphids – 656 individuals per plant was recorded in September 2001. In the remaining years

their colonies did not exceed 348 per plant. Two species aphids had been feeding on maize

in podkarpackie province and their numbers showed two and three population peaks.

The Rhopalosiphum padi L. was a dominating species in that 5 year period.

The thrips were most numerous (174 per plant) in July 2000. In the remaining years their

populations did not exceed 39 individuals per plant. Only one peak of their population was

recorded during the entire maize vegetation period. It was in July. The direct harmfulness of the

two groups of insects for grain crop and silage was negligible but their indirect penetration

by fungal spores and pathogenic bacteria causing many diseases and reducing the crops, as well

as impairing significantly the quality of obtained raw produce. Key words: maize, occurrence, aphids, thrips

44

WPŁYW SYMULOWANEGO KWAŚNEGO OPADU NA DEGRADACJĘ

CZARNOZIEMÓW (W DOŚWIADCZENIU LABORATORYJNYM)

Autorzy: Agnieszka Czach, Anna Bartos

Opiekun: dr inż. Jan Gąsior

SKNE, Sekcja Gleboznastwo

Katedra Agroekologii, Wydział Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego

Wstęp

Proces glebowy w czarnoziemach może być modyfikowany przez różne czynniki

glebotwórcze i prowadzić do zmian ich pierwotnych właściwości. Jednym

z takich czynników powodujących degradację jest zakwaszenie. Poziom próchniczny

czarnoziemów zdegradowanych jest płytszy niż niezdegradowanych. Pogarsza się skład

materii organicznej, wysycenie kationami jest z reguły nieco mniejsze niż

w niezdegradowanych (65-50%).

W warunkach glebowo-klimatycznych Polski obserwujemy zjawisko

systematycznego zakwaszenia gleb. Przyczyn tego zjawiska jest wiele:

mała zasobność gleb Polski w składniki o charakterze zasadowym (np. w wapń

czy magnez),

wymywanie jonów zasadowych (Ca i Mg) w głąb profilu glebowego przez wody

opadowe,

dysocjacja H2O związanej z Al,

mineralizacja glebowej materii organicznej, w której powstałe w wyniku

mineralizacji glebowej materii organicznej tlenki niemetali np. NO czy SO

z H2O tworzą kwasy,

kwaśne deszcze (o pH 3-5) powstające w wyniku emisji do atmosfery tlenków

niemetali i ich reakcji z H2O (mokra depozycja kwaśnych deszczy może mieć

miejsce nawet w odległości przekraczającej 1000 km od miejsca powstania),

sucha depozycja związków siarki i azotu,

stosowanie nawozów mineralnych o odczynie kwaśnym (siarczan amonu,

superfosfaty pojedyncze) [Szulc 2002].

W glebach kwaśnych zmniejsza się dostępność niektórych składników

pokarmowych dla roślin, które przy kwaśnym odczynie przechodzą w formy trudno

przyswajalne (np. fosfor, bor).

Zmniejsza się ilość materii organicznej w glebie na skutek wzrostu

rozpuszczalności i wymywania w głąb profilu glebowego kwasów fulwowych. Wzrasta

aktywność wielu metali ciężkich (np. Fe, Zn, Cu, Cd, Pb), których dostępność dla roślin

zwiększa się wraz z obniżeniem pH gleby na skutek ich desorpcji do roztworu

glebowego. Pogarsza się struktura agregatowa gleby. W Polsce nie prowadzi się

kompleksowych, długofalowych pomiarów monitoringowych dotyczących zakwaszenia

i chemizmu opadów [Terelak 1986].

Jedyną możliwością poprawienia stanu zakwaszenia gleb w naszych

warunkach klimatycznych jest systematyczne ich wapnowanie [Szulc 2002].

Celem podjętych badań była ocena procesów zachodzących w glebie pod

wpływem działania symulowanego kwaśnego opadu zawierającego kationy wodorowe

z anionem chloru, łatwo odparowującym niebiorącym udziału w procesach

chemicznych gleby.

45

Obiekt i metodyka badań

Glebę do badań laboratoryjnych pobrano w miejscowości Sietesz z płata terenu

użytkowanego jako grunt orny. Badania przeprowadzono w rurach z tworzywa

sztucznego o średnicy 7 cm i długości 1 m, zawierających glebę o odtworzonym

profilu: Ap (0-26 cm), A (26-35cm), A/C (35-65 cm), C1 (65-77cm), C2 (77-89 cm),

C3 (89-100cm). Gleby te były użytkowane rolniczo jako grunty orne.

Czynnikiem zmiennym w doświadczeniu było stężenie jonów wodorowych

wnoszonych z symulowanym opadem, wynosiło ono 24,9 mgR [H+]/1l w dawce

podstawowej, oraz 2,3,4,5 i 6 krotność tego stężenia przy zastosowaniu 20 zroszeń

po ok. 80 ml opadu w trzech powtórzeniach, wobec kontroli zraszanej wodą

destylowaną. Po zakończonym doświadczeniu glebę wysuszono i pobrano próbki

z wydzielonych poziomów genetycznych do badań laboratoryjnych. Na materiale

glebowym oznaczono skład granulometryczny metodą sedymentacyjną wg

Prószyńskiego, pH potencjometryczne w wodzie i 1M KCl, kwasowość hydrolityczną

i sumę zasad wymiennych wg Kappena, kwasowość wymienną, uzyskane przesącze

poddano analizie laboratoryjnej wg metodyki dla wód, oznaczając następujące

pierwiastki: Ca, Mg, K, Na i Mn, przyswajalny fosfor i potas metodą Engera-Riehma,

magnez po ekstrakcji roztworem CaCl2, kationy wymienne w roztworze chlorku amonu.

Wyniki i dyskusja

Odczyn w poziomach genetycznych czarnoziemu z Sieteszy był silnie

zróżnicowany. Najwyższy był w poziomie Ap – pH 6,46 i obniżał się w poziomach

niżej zalegających do 4,80. Jony wodorowe wprowadzone z symulowanym opadem

obniżały odczyn w poziomach stropowych a zwiększały w spongowych, co wiąże się

z kumulacją w dolnej części profilu kationów zasadowych wymywanych ze stropu.

Stężenie jonów wodorowych słabo związanych z fazą stałą w glebie użytej do

doświadczenia było znikome. Również symulowany opad czystej wody nie zwiększał

ich koncentracji. Natomiast zakwaszone opady zwiększały ich stężenie w poziomie Ap

proporcjonalnie do zawartości kationów wodorowych, przy czym większe zakwaszenie

symulowanego opadu pogłębiało zasięg profilu objętego zmianami.

Udział kationów wodorowych silnie związanych z kompleksem sorpcyjnym

czarnoziemu z Sieteszy w poziomach powierzchniowych do głębokości 89 cm wynosił

ok. 1 mgR, zaś w poziomie C3 ponad 2 mgR/100 g gleby. Przemywanie czystą wodą

w ograniczonym zakresie eliminowało kationy zasadowe. Natomiast symulowany

kwaśny opad silnie zwiększał ich udział w poziomie Ap proporcjonalnie do jego

kwasowości. Przy najwyższych stężeniach (5 i 6-cio krotność podstawowego) wpływ

ten zaznaczył się również w niżej zalegających poziomach A i A/C (tab.1).

Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami w glebie przeznaczonej

do doświadczenia był typowy dla czarnoziemów zdegradowanych i wynosił

w poszczególnych poziomach genetycznych od 86,4 do 94,0%.Intensywne zraszanie

czystą wodą niwelowało różnicę między poszczególnymi poziomami w profilu, od 85,9

do 92,5%. Zaobserwowano, że wraz ze wzrostem stężenia jonów wodorowych

w symulowanym opadzie zmniejszał się on proporcjonalnie.

Z doniesień literaturowych wynika, że czarnoziemy zdegradowane zawierają

więcej fosforu przyswajalnego niż typowe. Większe jego ilości występują w skale

macierzystej i w poziomie orno-próchnicznym, co wskazuje na ich systematyczne

nawożenie tym pierwiastkiem. Wyniki dotyczące potasu mogą także sugerować

podobną zależność, widoczne jest także wzbogacenie poziomów stropowych w ten

pierwiastek.

46

Tab.1. Właściwości fizykochemiczne gleby w poszczególnych poziomach

genetycznych w zależności od stężenia [H+]

Wyszczególnien

ie

Poziom

genety-

czny

pH

KCl

Hw

Hh

S

V

Przyswajalne formy

mgR/100 g gleby

%

P2O5 K2O MgO

mg/100 g gleby

Gleba przed

założeniem

doświadczenia

Ap 6,46 0,08 0,90 14,00 94,00 19,87 28,43 9,38

A 6,40 0,08 0,75 14,30 85,00 7,26 8,58 14,30

A/C 6,08 0,08 0,75 14,60 86,40 10,11 7,35 19,66

C1 5,50 0,08 1,12 13,40 92,30 10,43 7,67 19,22

C2 5,27 0,02 1,42 12,50 89,80 10,19 7,45 19,75

C3 4,80 0,10 2,02 11,80 85,40 10,47 7,40 19,04

kontrola

Ap 6,49 0,09 1,50 16,05 91,40 19,21 28,66 7,36

A 6,60 0,08 1,50 16,15 92,00 10,21 12,05 11,62

A/C 6,46 0,17 1,35 16,75 92,50 11,37 12,24 13,61

C1 6,09 0,08 1,80 16,45 90,10 12,24 11,69 16,47

C2 5,87 0,17 1,65 16,15 90,70 11,62 14,88 15,96

C3 5,77 0,08 1,72 15,35 89,90 13,53 12,86 14,27

Dawka

podstawowa

stężenia

24,9 mgR/litr

Ap 4,73 0,35 4,87 11,55 70,30 13,20 24,92 7,58

A 6,50 0,17 1,12 15,75 93,40 10,00 14,73 10,52

A/C 6,51 0,08 1,12 17,45 94,00 10,83 11,00 17,21

C1 5,90 0,08 1,42 15,55 91,20 11,46 12,12 18,97

C2 5,74 0,08 1,50 15,55 91,20 12,78 11,35 17,94

C3 6,01 0,08 1,42 15,35 91,50 11,25 12,95 18,68

2 krotność

stężenia

podstawowego

Ap 3,76 3,58 8,77 7,25 45,20 20,71 19,38 4,34

A 6,27 0,17 0,97 15,75 94,20 8,97 14,33 11,91

A/C 6,18 0,08 1,50 15,45 91,10 9,71 11,71 18,02

C1 5,61 0,08 1,80 14,45 88,90 11,37 11,98 17,72

C2 5,64 0,08 2,00 14,05 87,50 11,83 11,42 16,84

C3 5,61 0,08 2,10 14,35 87,20 12,33 12,40 18,46

3 krotność

stężenia

podstawowego

Ap 3,51 5,60 13,00 6,25 32,50 21,95 20,44 4,49

A 6,25 0,08 1,40 15,95 91,90 10,34 10,91 15,00

A/C 6,42 0,08 1,40 13,85 90,80 11,50 11,03 16,91

C1 6,38 0,08 1,50 15,55 91,20 11,83 11,95 17,43

C2 6,04 0,08 2,00 13,85 87,40 12,04 11,56 20,29

C3 5,60 0,08 2,40 12,55 83,90 11,95 11,82 18,24

4 krotność

stężenia

podstawowego

Ap 3,32 8,83 17,80 3,65 17,00 13,45 11,07 4,22

A 5,61 0,17 2,40 15,05 86,20 7,50 17,89 11,49

A/C 6,27 0,08 1,40 15,05 91,50 8,20 12,07 15,10

C1 5,94 0,08 1,90 15,15 88,90 5,79 14,53 19,74

C2 5,71 0,08 2,00 14,95 88,20 8,03 13,51 21,19

C3 5,72 0,17 2,00 14,65 88,00 12,84 13,34 19,67

5 krotność

stężenia

podstawowego

Ap 3,23 11,2 18,60 1,85 9,04 18,92 18,77 4,92

A 4,68 0,96 5,10 12,85 71,60 10,07 15,59 11,08

A/C 6,26 0,17 1,60 16,15 91,00 11,21 13,03 15,93

C1 5,91 0,08 1,80 13,15 88,00 8,85 14,15 18,14

C2 5,74 0,08 1,90 14,15 88,10 12,44 15,32 18,77

C3 5,39 0,17 2,20 13,65 86,10 11,46 14,12 22,71

6 krotność

stężenia

podstawowego

Ap 3,01 13,65 22,80 0,00 - 19,28 14,81 3,60

A 3,84 8,22 12,70 5,15 28,80 17,29 26,88 4,01

A/C 4,83 0,61 4,50 13,65 75,20 10,15 20,30 10,32

C1 5,72 0,17 1,70 14,05 85,20 12,11 13,94 17,73

C2 5,65 0,35 2,00 14,75 88,00 12,35 13,73 18,42

C3 5,58 0,52 2,30 14,05 85,90 20,75 13,39 23,41

47

W przypadku magnezu widoczna jest dość wysoka zawartość tego składnika

w skale macierzystej i odgórne jego wyczerpanie. Przemywanie kwaśnym opadem

eliminuje ten pierwiastek z poziomów powierzchniowych, a przy większym stężeniu

jonów wodorowych zauważono jego kumulacje w części spongowej profilu.

Analizując wyniki dotyczące przesączy glebowych zauważyć można, że

proporcjonalnie do wzrostu stężenia symulowanego opadu zwiększa się zawartość

wapnia i sodu, co oznacza, że pierwiastki te wymywane są z gleby w bardzo dużym

stopniu. Miejsce wypłukanych z gleby makroskładników zajmują jony wodorowe

(tab.2).

Tab.2.Zawartość wybranych pierwiastków w przesączach glebowych

w zależności od stężenia kwaśnego opadu. Stężenie

kwaśnego opadu

pH

Mn Ca Mg K Na

[mg/l]

kontrola 7,41 1,95 2,71 n.o 17,60 0,74

podstawowe 7,28 5,82 6,49 n.o 17,20 1,45

2 krotność 7,32 4,86 12,02 n.o 21,20 2,07

3 krotność 7,38 7,46 16,02 6,66 20,80 2,15

4 krotność 7,08 8,62 19,70 7,92 38,8 2,37

5 krotność 7,29 5,71 25,80 9,62 30,40 2,55

6 krotność 7,05 8,16 33,11 11,14 20,80 2,99

Wnioski

1.Wprowadzone z symulowanym opadem jony wodorowe w znaczny sposób wpłynęły

na obniżenie odczynu gleby, zwłaszcza w poziomie powierzchniowym Ap.

2.Wraz ze wzrostem wprowadzanych z kwaśnym opadem jonów wodorowych spada

stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami.

3.Wysoka zawartość fosforu i potasu przyswajalnego w warstwie powierzchniowej

badanego czarnoziemu wskazuje na systematyczne jego nawożenie tymi

składnikami.

Literatura

Szulc W. 2002. Właściwości fizykochemiczne gleb. [w:] Praca pod red. Mercika S.

Chemia rolna. Podstawy teoretyczne i praktyczne. SGGW, Warszawa: 167-176.

Motowicka-Terelak T., Terelak H. 1986. Degradacja gleby pod wpływem

symulowanego kwaśnego deszczu. Mat. Sesji Nauk. ,,Chemizm i oddziaływanie

kwaśnych deszczy na środowisko przyrodnicze”. Poznań-Jeziory, s.157-159.

Józefaciuk A. , Józefaciuk Cz. Ocena wodnej erozji gleb terenów wyżynnych Polski

na tle warunków przyrodniczo-rolniczych. Rocz. Gleb., 37(1): 51-58.

Gąsior J., Partyka A. 1999. Czarnoziemy południowo-wschodniej Polski i ich

degradacja. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 467: 395-404.

48

WALORY PRZYRODNICZE GMINY WOLA UHRUSKA

A ROZWÓJ AGROTURYSTYKI NA TYM TERENIE

Autor: Marcin Dobosz

Opiekun: dr inż. Cezary Kwiatkowski

Akademia Rolnicza w Lublinie, Naukowe Koło Agroturystyczne

Katedra Ogólnej Uprawy Roli i Roślin, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin


Słowa kluczowe: środowisko naturalne, szlaki turystyczne, oferta agroturystyczna

Wstęp

Malownicze położenie Woli Uhruskiej na skraju Łuku Uhruskiego, oraz nie

przekształcone środowisko naturalne zdecydowało o szczególnym jej mikroklimacie,

a przez to nadało letniskowy statut miejscowości już w okresie międzywojennym.

Takie tradycje zostały wykorzystane obecnie przez władze samorządowe

i mieszkańców. W 1994 roku z inicjatywy WODR z Rejowca powstało Nadbużańskie

Stowarzyszenie Agroturystyczne z siedzibą w Woli Uhruskiej. Niewątpliwe atrakcje

turystyczne, oraz starania władz samorządowych w kierunku rozwoju turystyki znalazły

uznanie Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, który przyznał gminie w 1999 roku

nagrodę „Przebiśniegu” (w ogólnokrajowym konkursie w kategorii agroturystyki)

[Maliszewski i Rąkowski 2000].

Materiał i metody

Teren badań obejmował gospodarstwa agroturystyczne leżące w granicach

administracyjnych gminy Wola Uhruska. Badania ankieterskie dotyczące oferty

agroturystycznej poszczególnych gospodarstw prowadzono w okresie od 05.05.

do 15.07.2004r. Analizowano również możliwość dalszego rozwoju agroturystyki na

tym obszarze w oparciu o raporty o stanie środowiska naturalnego Lubelszczyzny

[Chmielewski 2000; Holuk i in. 2000].

Wyniki

Gmina Wola Uhruska ma znakomite warunki do uprawiania turystyki, zarówno

pobytowej jak też kwalifikowanej. Stwarza je przede wszystkim środowisko

przyrodnicze, a więc bliskość wody i lasu, oraz urozmaicony krajobraz łączący cechy

wyżynne z terenem płaskim, nizinnym, czy też wręcz bagiennym. Dużą atrakcją

turystyczną stanowią Lasy Sobiborskie. Spotkać tu można na mokradłach brodzącego


49

żurawia, czy rzadkiego dziś czarnego bociana, są cietrzewie, czaple, mnóstwo kaczek.

Na moczarach, swoje ostoje mają potężny łoś, dzik, a w wyższych partiach lasu wcale

nierzadki jest jeleń [Holuk i in. 2000].

Urokliwe walory posiada dolina Bugu z naturalnym meandrującym korytem

rzeki, ze wspaniałym kobiercem łąk usianych kępami łóz. Nad brzegami licznie

rozsianych starorzeczy, które zasilane są stale rybami przez częste wylewy Bugu

występują znakomite warunki wędkarskie. Brzegiem doliny Bugu przebiega znakowany

na czerwono pieszy szlak turystyczny, który bierze swój początek w Hrubieszowie,

a kończy we Włodawie [Wojciechowski 1999].

Lasy i grunty leśne zajmują na terenie gminy 701 km2, z czego 601 km

2 jest

własnością osób fizycznych. Dominującym gatunkiem jest sosna zajmująca 73,1%

powierzchni leśnej. Następna pod tym względem jest olcha (13,3%), brzoza (9,7%),

dąb (2,6%). Pozostałe, czyli: modrzew, świerk, jesion, grab, topola, osika, klon i wiąz

nie przekraczają nawet 0,5%. Centralną część gminy zajmuje las świeży i bór świeży.

Można tam obejrzeć niewielkie olsy, olsy jesionolistne oraz łęgi. Należy dodać,

że w planach samorządu lokalnego jest dalsze zalesienie obszaru przekraczającego

50 km2. Większość lasów gminy to drzewa w przedziale „21-go wieku rębnego” będące

ogromnymi połaciami sosnowymi sadzonymi w latach pięćdziesiątych [Maliszewski

i Rąkowski 2000].

Na terenie gminy Wola Uhruska są cztery obwody łowieckie. W roku 1999 koła

łowieckie podjęły próbę odbudowy stanu ilościowego populacji bażanta zasiedlając

teren 150 sztukami. Gospodarka łowiecka to nie tylko odstrzały, ale szereg prac dla

zapewnienia jak najlepszego bytu zwierzętom. Koła łowieckie dbają o stan techniczny

paśników i lizawek, o miejsca żerowe i zgryzowe, gdzie zwierzęta będą mogły

swobodnie się paść bez szkód dla rolników. Należy także odpowiednio zagospodarować

łowiska poprzez zapewnienie odpowiedniej ilości łąk śródleśnych, poletek łowieckich

oraz pasów zaporowych [Kościk i in. 1997].

Obecnie na terenie gminy 24 gospodarstwa agroturystyczne zapewniają turystom

zadowalający standard [tab. 1]. Turyści mogą uczestniczyć czynnie bądź biernie

w licznych obrządkach kultywowanych w wielu gospodarstwach. Zaliczamy do nich

obrządek wypieku chleba, produkcji masła i serów, darcia pierza, przędzenia wełny.

Ponadto miejscowe gospodynie wyrabiają także wiele regionalnych potraw. Należą

do nich: pieczone pierogi z kaszą gryczaną, fusier (gotowane ziemniaki z mąką

50

Tabela 1. Oferta agroturystyczna gminy Wola Uhruska (opracowanie własne)

Imię

i nazwisko Miejscowość

Liczba

pokoi/

łóżek

Liczba

łazienek

dla gości

Wyżywienie

w gospod.

Samodzielne

przygotow.

posiłków

Możliwość

przywiez.

zwierząt

Zwierzęta

w gospod.

Możliwość

korzystania

z rowerów

Jezioro,

rzeka,

staw

Oferta

specjalna

Roman

Barszczewski

Wola

Uhruska 2/4 1 + + + + +

Janina

Kordon

Wola

Uhruska 4/2 1 + +

Stanisława

Miklaszewska

Wola

Uhruska 2/2 1 + +

Teodozja

Bortnik

Wola

Uhruska 2/4 1 + + + + + 1

Romaa

Sawicka Zbareże 2/2 1 + + + + + 2

Krystyna

Sikora

Wola

Uhruska 3/2 1 + + + + + 3

Irena

Pakuła

Wola

Uhruska 3/5 2 + + + + + + 4

Piotr

Niewiadomski

Wola

Uhruska 2/3 1 + + + 2,5

Leokadia

Konopko

Wola

Uhruska 3/5 2 + + + 4,6

Wanda

Szechta

Wola

Uhruska 1/3 1 + + +

Maria

Gaj

Wola

Uhruska 2/2 1 + + + + 2,4

Zofia

Łysak

Wola

Uhruska 1/3 1 + + + + + 2

Marianna

Cieślak Małoziemce 3/2 2 + + + + +

51

Imię

i nazwisko Miejscowość

Liczba

pokoi/

łóżek

Liczba

łazienek

dla gości

Wyżywienie

w gospod.

Samodzielne

przygotow.

posiłków

Możliwość

przywiez.

zwierząt

Zwierzęta

w gospod.

Możliwość

korzystania

z rowerów

Jezioro,

rzeka,

staw

Oferta

specjalna

Anna

Kozaczuk

Wola

Uhruska 2/2 1 + + +

Zofia

Mojska

Wola

Uhruska 3/2 1 + + + + +

Łucja

Szlechta

Wola

Uhruska 3/2 1 + + +

Maria

Tkaczuk

Wola

Uhruska 3/2 1 + + + + 2

Alina

Kompanicka Stulno 2/7 1 + + + + +

Marta

Adamczuk

Wola

Uhruska 2/4 1 + + + + +

Henryka

Darnia

Wola

Uhruska 2/6 1 + + + + + 3

Sławomir

Tokarski

Wola

Uhruska 4/8 2 + + + + + +

Dorota

Szymczak

Wola

Uhruska 2/5 1 + + + +

Janina

Łukasik

Wola

Uhruska 3/6 2 + + + + +

Iwona

Lekan

Wola

Uhruska 3/5 2 + + + 1

Oferta specjalna: 1 - grilowanie, 2 - tradycyjne gospodarstwo, 3 - gospodyni haftuje i wyszywa, 4 - pomoc przy robieniu przetworów, 5 - kuligi,

6 - wyplatanie koszy

52

podsmażaną), pyzy z grzybami, wyroby z ciecierzycy, sołoducha, potrawy z lebiody

[oprac. własne 2004].

Wnioski

1. Unikalne w skali kraju walory przyrodnicze gminy Wola Uhruska decydują o jej

atrakcyjności i sprzyjają rozwojowi alternatywnych gałęzi rolnictwa.

2. Badania ankieterskie przeprowadzone w gminie Wola Uhruska potwierdzają

proekologiczny i agroturystyczny charakter rozwoju obszarów wiejskich tego terenu.

Literatura

Chmielewski T.J. 2000. red. Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Polesie Zachodnie”

- projekt harmonizacji przyrody i kultury Poleskiego Parku Narodowego, Lublin -

Urszulin: 1-25.

Holuk J., Wójciak J., Urban D. 2000. Walory przyrodnicze polskiej części

Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Polesie. w: Poleski Rezerwat Biosfery. Mat.

Konf. Nauk., Ekologiczny Klub UNESCO, Pracownia na Rzecz Bioróżnorodności,

Piaski: 11-26.

Kościk B., Martyn W., Gradziuk P., Sachajko P., Klimczuk B. 1997. Strategia

rozwoju gminy Wola Uhruska. Wyd. AR Lublin, Inst. Nauk Rol. w Zamościu:1-28.

Maliszewski J., Rąkowski G. 2000. Program rozwoju turystycznego gminy Wola

Uhruska na lata 2000-2010, Mikołajki-Warszawa: 21-35.

Wojciechowski K. 2002. Pojezierze Łęczyńsko - Włodawskie - informator turystyczny.

Wyd. Lubelskiego Związku Stowarzyszeń Agrotur.: 1-10.

The natural values of Wola Uhruska commune in relation to the growth

of aroturism in the area

Summary

Commune Wola Uhruska possesses unique agro - touristic values ad quem one should

valley Bugu. The questionnaire investigations confirm with this commune possesses the suitable

conditions to development of agrotourism.

Key words: natural environment, tourist trails, agroturistic offer

53

PROBLEMY OCHRONY KURHANÓW NEOLITYCZNYCH NA TERENIE

PŁASKOWYŻU PROSZOWICKIEGO

Autorzy: Sebastian Kaczmarczyk, Piotr Ziółkowski

Opieku: Dr inż. Ryszard Mazurek

Koło Naukowe Rolników Sekcja Ochrony Przyrody

Słowa kluczowe: kurhany, Płaskowyż Proszowicki

Wstęp

Kurhany to sztuczne wzniesienia ziemne zawierające szczątki ludzkie są

specyficzną formą grobowców charakterystycznych dla Europy od neolitu a szczególnie

od V wieku p.n.e. i po wiek X n.e. Nazwane one zostały kurhanami [Słownik wyrazów

obcych i obcojęzycznych 1977].

Kurhany na ziemiach Polskich sypano już w epoce brązu i aż po średniowiecze.

Zasadniczo wyróżnia się dwa rodzaje kurhanów, podział ten jest dokonany

na podstawie ich budowy:

kurhany o budowie szkieletowej. Szkielet wewnętrzny wykonany był najczęściej

z drewna lub kamieni, przykładem kopców tego typu może być Kopiec Kraka.

kurhany bezszkieletowe - usypiska ziemne zwykle niezbyt wysokie, przykładem

kurhanów tego typu są kurhany Płaskowyżu Proszowickiego.

Największe skupiska kurhanów występują w Małopolsce. Niewyjaśnioną dotąd

sprawą jest występowanie dużych ilości kopców na lewym brzegu Wisły. Ciągną się

one od Krakowa do Sandomierza. Od kopca Kraka począwszy, a na sandomierskim

kopcu Salve Regina skończywszy. Zachowało się ich około 20. Wiadomo, że było ich

dużo więcej, szacuje się, iż w 20-leciu międzywojennym było ich około 70 [Gil 1997].

Ze względu na obecność żyznych gleb lessowych, teren ten jest od wieków

intensywnie wykorzystywany rolniczo. Większość kurhanów została zniszczona

głównie przez rolnictwo; bezpośrednio przez zaorywanie, bądź też pośrednio przez

intensyfikację procesów erozyjnych wywołaną uprawą roli.

Kurhany to nie tylko pomniki historii, ale również siedliska roślinności

kserotermicznej o charakterze stepowym. Z badań, jakie zostały przeprowadzone

w 2002 roku przez Instytut Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego wynika, iż oprócz

roślin pospolitych i rozpowszechnionych, na stokach kurhanów występują rośliny

podlegające ścisłej ochronie gatunkowej: miłek wiosenny, zawilec wielokwiatowy

ostnica włosowata; a także rośliny chronione częściowo: goździk kartuzek, pierwiosnek.

54

Występują też rośliny wpisane do polskiej czerwonej księgi roślin: jaskier iliryjski

i róża francuska [Cwener, Towpasz 2002].

Ze względu na charakter zajmowanych siedlisk rośliny występujące tu należą

do roślin kserotermicznych i stanowią blisko 50% wszystkich zagrożonych na

płaskowyżu proszowickim gatunków z tej grupy. Kurhany są więc miejscem

występowania wielu interesujących roślin, które nawet w skali terenu Polski

są roślinami rzadkimi, ginącymi bądź zagrożonymi.

Kurhany jako obiekty badań archeologicznych są również zabytkami kultury

materialnej, chronionymi na mocy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

z dnia 23 lipca 2003 r.

Celem badań było określenie aktualnego stanu 4 kurhanów znajdujących się

na Płaskowyżu Proszowickim.

Metody badań

Do badań zostały wybrane kurhany znajdujące się na północnej krawędzi doliny

Nidzicy. W celu określenia stanu kurhanów została wykonana dokumentacja

fotograficzna, jak również zostały określone podstawowe parametry obiektów takie jak:

wysokość,

obwód.

Scharakteryzowano ponadto stan faktyczny kurhanów i ich otoczenia.

Wyniki

Badane obiekty położone są na Płaskowyżu Proszowickim, a dokładniej rzecz

ujmując na terenie 2 gmin w woj. świętokrzyskim (Kazimierza Wielka i Bejsce).

Rysem charakterystycznym rzeźby terenu jest występowanie dość rozległych

wierzchowin pociętych wąskimi i głębokimi dolinami o stromych zboczach. Cały

region pokrywa less, na którym wykształciły się urodzajne gleby czarnoziemne. Pod

względem hipsometrycznym wierzchowiny między dolinne są pochylone w kierunku

południowo-wschodnim, obniżając się od 280 do 220 m w tym też kierunku płynie ku

Wiśle Nidzica [Kondracki 1998].

Kurhan w Jakuszowicach

Znajdujący się tu kurhan usytuowany jest na wzniesieniu, zbocza użytkowanego

rolniczo. Kurhan w przeszłości służył za punkt triangulacyjny. Teren wokół kopca

jest w znacznym stopniu zaśmiecony.

55

Wysokość względna obiektu jest równa 2,5 m.

Obwód natomiast wynosi 79 m.

Kurhan w Bejscach (nazwa lokalna – Mogiła)

Kopiec położony jest na wzniesieniu użytkowanym rolniczo.

Wysokość względna kopca jest równa 6m,obwód ma długość 96m.

Zachodnia część kurhanu jest systematycznie podorywana, co powoduje osuwanie

się zboczy i zainicjowanie procesów erozyjnych.

Kurhan w Grodowicach

Obiekt położony w pobliżu miejscowości Grodowice, znajduje się na wzniesieniu

użytkowanym rolniczo jego wysokość względna jest równa 6,5m a obwód ma

dugość 112 m. Kopiec jest położony się na dwóch polach użytkowanych rolniczo.

Kurhan znajduje się w najgorszym stanie spośród omawianych obiektów; jego

zachodnia część została całkowicie zniwelowana przez właściciela jednego z pól.

Kurhan w Królewicach (lokalna nazwa Kopiec Walentego)

Kopiec znajduje się na dwóch polach użytkowanych rolniczo. Od zachodniej strony

kurhan jest podorywany. Na szczycie kopca znajdują się śmieci i resztki po

spalonych oponach.

Wysokość względna kopca jest równa 4,5m.

Obwód wynosi 64 m.

Czy kurhany odejdą w niepamięć a wraz z nimi kilkanaście wieków historii, a nasza

przyroda stanie się uboższa o kolejne siedliska i gatunki roślin? To pytanie

zadajemy sobie jak i nam wszystkim.

Wydaje się, iż w niedługim czasie kurhany neolityczne będą tylko

wspomnieniem, gdyż pomimo, że znajdują się pod prawną ochroną na mocy 6 artykułu

ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku,

to praktycznie rzecz biorąc ochrona ich nie ma miejsca, czego najwyraźniejszym

dowodem jest stan kurhanu położonego w miejscowości Grodowice, gdzie właściciel

działki rolnej aby ułatwić sobie uprawę roli, zniwelował część kurhanu znajdującego się

na jego polu. Systematyczne niszczenie i dewastacja kurhanów w niektórych

przypadkach posunięta jest znacznym stopniu, co ostatecznie może doprowadzić

do zmniejszenia i tak niewielkiej liczby kopców.

Głównymi czynnikami zagrażającymi zachowaniu się kurhanów w krajobrazie

lessowym są działania bezpośrednie ludzi oraz pośrednie, czyli zabiegi uprawne

i procesy erozyjne. Ciągłe podorywanie prowadzi do osuwania się zboczy, co wzmaga

56

procesy erozyjne i tak już intensywne. Ponadto kurhany często stają się miejscem

składowania odpadów. Kopce prawnie należą do właścicieli parceli, na których się

znajdują, w związku z tym właściciele są zobowiązani do ochrony omawianych miejsc.

W większości są to rolnicy, dla których kurhany są tylko przeszkodą w uprawie roli.

Władze gmin wykazują się wyjątkowo małym zainteresowaniem, co do ich stanu

i brakiem wiedzy o historii ziemi jaką administrują.

Sytuację mogłaby zmienić chociażby lepsze oznakowanie omawianych obiektów

lub stworzenie ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej, co nie tylko umożliwiłoby ochronę

kurhanów, ale również przyczyniło się do promocji regionu. Tego typu inicjatywy mają

już miejsce czego przykładem może być miejscowość Odry, w której władze aby

chronić tego typu miejsca wytyczyły ścieżkę przyrodniczą.

Wnioski

Kurhany są obecne w krajobrazie lessowym od zarania dziejów, stanowiąc jeden

z najcenniejszych skarbów pamięci ludzkiej i zabytków minionych pokoleń i epok.

Wiele z nich już nie istnieje zniszczone przez czas, brak opieki a także bezmyślność

ludzką. Przetrwały kilka tysiącleci, ale czy przetrwają kolejne, to zależy także od nas,

od naszej świadomości, ale również od tego czy zostaną podjęte działania mające na

celu ich opiekę i rzeczywistą ochronę prawną.

57

Rys. 1. Położenie badanych obiektów (zaznaczone trójkątem na mapie)

Literatura

Cwener, Towpasz K. 2003. Kurhany jako ostoje różnorodności gatunkowej

w rolniczym krajobrazie Płaskowyżu Proszowickiego. Chrońmy Przyrodę Ojczystą

6(59), 57-65.

Gąsowski J. 1960. Ziemia mówi o Piastach. Wiedza Powszechna. ss. 211.

Gill G. 1997. Kopce na ziemiach Polski. Od pradziejów po kopiec w Pierzchowcu.

Wyd. Kurii Prowincjalnej Zakonu Pijarów, ss. 323.

Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. Dz.U. Nr

162, poz. 1568 z dnia 17 września 2003.

Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa, ss. 439.

Kopaliński W. 1977. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wiedza

Powszechna, ss. 1108.

Protection problems of neolithic kurhans on the area of Proszowice Plateau

key words: kurhans, Proszowice Plateau

58

WYSTĘPOWANIE CHORÓB I SZKODNIKÓW W PSZENICY JAREJ

W ZALEŻNOŚCI OD SYSTEMU GOSPODAROWANIA W ROLNICTWIE

W REJONIE STRZYŻOWA

Autorzy: Zdzisław Kaniuczak, Agata Tekiela


Terenowa Stacja Doświadczalna,

ul.Langiewicza 28, 35 - 101 Rzeszów


Słowa kluczowe: pszenica jara, szkodniki, choroby, występowanie, gospodarstwo

ekologiczne

Wstęp

Ekologiczny system produkcji jest system zrównoważonym pod względem

ekologicznym, ekonomicznym, społecznym. Nie obciąża on środowiska w stopniu

większym niż naturalne ekosystemy. W wielu krajach obserwuje się w ostatnim okresie

powstawanie coraz większej liczby gospodarstw ekologicznych.

Na terenie województwa podkarpackiego w 1999 r. były tylko 2 gospodarstwa

posiadające certyfikat, natomiast w 2003 r. już 129 gospodarstw posiadało atest,

a 78 było rok przed jego uzyskaniem [Błażej 2005].

W literaturze brak jest szerszych informacji na temat wpływu wymienionego

systemu gospodarowania na nasilenie występowania ważniejszych szkodników, chorób

i chwastów.

Celem badań była ocena nasilenia występowania najważniejszych szkodników

i chorób w pszenicy jarej w gospodarstwie ekologicznym w porównaniu

z gospodarstwem konwencjonalnym w warunkach glebowo-klimatycznych

Podkarpacia.

Materiał i metody

Badania wykonano w 2003 r. w Tułkowicach gm. Wiśniowa, na plantacji

pszenicy jarej, odm. Jasna w gospodarstwie ekologicznym oraz w gospodarstwie

konwencjonalnym na pszenicy jarej odm. Nawra. Gospodarstwa dobrano na zasadzie

„bliskiego sąsiedztwa” położone na terenie tej samej gminy i w niewielkiej odległości

pól.

W gospodarstwie ekologicznym stosowano metody uprawy, nawożenia i ochrony

zbóż zgodnie z założeniami rolnictwa ekologicznego (IFOAM) [Sołtysiak 1993].

W gospodarstwie konwencjonalnym zwalczano chwasty w fazie „krzewienie” (Sekator

6,25 WG, w dawce 300 g∙ha-1

), choroby liści i kłosa w fazie „początek kłoszenia”


59

(Falcon 460 EC, w dawce 0,6 l∙ha-1

) oraz larwy skrzypionek w fazie „grubienie pochwy

liścia flagowego” (Fury 100 EC, w dawce 0,1 l∙ha-1

).

a) szkodniki

Od początku strzelania w źdźbło do końca wegetacji pszenicy systematycznie raz

w tygodniu wykonywano analizy liczebności larw skrzypionek na liściach:

podflagowym i flagowym oraz mszyc na wszystkich nadziemnych organach roślin.

W tym celu pobierano próby po 100 źdźbeł (po 20 źdźbeł w pięciu miejscach plantacji)

w ciągu całego okresu występowania tych szkodników na pszenicy.

W fazie wzrostu roślin mleczna dojrzałość ziarna (75) [Adamczewski, Matysiak

2002] oceniano rozmiary uszkodzeń blaszek liści: podflagowego i flagowego przez

larwy skrzypionek obliczając procenty powierzchni blaszek tych liści pokryte

żerowiskami. Oględzinom poddano również po 100 tych organów roślin.

b) choroby

Analizy nasilenia występowania chorób wykonywano na organach roślin

w terminach podanych poniżej:

Choroba Organ rośliny Termin analizy

(faza wzrostu)

Mączniak prawdziwy

Plamistości liści (septorioza liści,

brunatna plamistość liści)

Rdza brunatna

Fuzarioza kłosa

Kompleks chorób

liść podflagowy

liść flagowy

liść flagowy

kłos

ziarno

75

85 - 87

85 - 87

87

po zbiorze

Ocenę nasilenia chorób liści i kłosa wykonywano poddając analizom po 20 źdźbeł

w pięciu miejscach plantacji. Obliczano procenty źdźbeł (odpowiednich organów roślin)

opanowanych przez choroby oraz procenty powierzchni tych organów porażonych

przez poszczególne patogeny lub ich grupy (pokrytych plamami). Określano także masę

tysiąca ziaren (MTZ).

Wyniki

a) szkodniki

Skrzypionka zbożowa (Qulema melanopus L.) i skrzypionka błękitek (Qulema

gallaeciana Heyden).

Chrząszcze skrzypionek stwierdzano na plantacjach od 6 maja do 25 lipca.

Gatunkiem dominującym tak w gospodarstwie ekologicznym jak i gospodarstwie

konwencjonalnym była skrzypionka błękitek, której chrząszcze stanowiły 57,2%

i 55,5% mieszanej populacji (tab. 1).

60

Tab. 1. Skład gatunkowy mieszanej populacji skrzypionek (w %) w pszenicy jarej

Lp. Wyszczególnienie Skrzypionka Razem

zbożowa błękitek

1. Gospodarstwo

ekologiczne 42,8 57,2 10,5

2. Gospodarstwo

konwencjonalne 44,5 55,5 89,5

Żerowanie pierwszych larw zaobserwowano w dniu 23 maja w gospodarstwie

konwencjonalnym a 29 maja w gospodarstwie ekologicznym. Najwyższa liczebność

tego stadium rozwojowego skrzypionek wystąpiła 6 czerwca w gospodarstwie

konwencjonalnym a w dniu 12 czerwca w gospodarstwie ekologicznym. Ostatnie larwy

stwierdzono w dniu 25 czerwca (rys. 1).

Rys.1. Dynamika występowania larw skrzypionek na pszenicy jarej w 2003 r.

W dniu 3 lipca przeprowadzono analizę liści flagowych na uszkodzenia

powodowane przez larwy skrzypionek. Największe uszkodzenia powierzchni blaszek

liści odnotowano w gospodarstwie konwencjonalnym (38,4% powierzchni liści

flagowych), natomiast stosunkowo niskie w gospodarstwie ekologicznym

(9,4% powierzchni liści flagowych) (tab. 2).

Tab. 2. Uszkodzenie liści (w %) przez larwy skrzypionek na plantacji pszenicy jarej

Liście uszkodzone

Lp. Wyszczególnienie Liść podflagowy Liść flagowy

szt./100

źdźbeł

% pow.

zniszczonej

szt./100

źdźbeł

% pow.

zniszczonej

1. Gospodarstwo

ekologiczne 17 4,2 21 9,4

2. Gospodarstwo

konwencjonalne 28 7,6 89 38,4

0

10

20

30

40

50

maj czerwiec lipiec

Sztu

k n

a 1

00 ź

dźbeł

G. ekologiczne G. konw encjonalne

61

Mszyce (Aphididae)

Pierwszy pojaw mszyc odnotowano na plantacji w dniu 23 maja w gospodarstwie

konwencjonalnym a w dniu 6 czerwca w gospodarstwie ekologicznym. Maksymalną

liczebność tych szkodników stwierdzono w gospodarstwie konwencjonalnym 3 lipca

a w ekologicznym w dniu 10 lipca. Ostatnie mszyce obserwowano na plantacji

w gospodarstwie ekologicznym w dniu 25 lipca (rys. 2). Liczebność mszyc na roślinach

pszenicy była niska.

Rys.2. Dynamika występowania mszyc na pszenicy jarej w 2003 r.

b) choroby

Porażenie odpowiednich organów roślin przez najważniejsze choroby liści i kłosa

pszenicy przedstawiono w tabeli 3.

Wystąpienie mączniaka prawdziwego zbóż i traw (Erysiphe graminis D.C.) było

bardzo niskie. Tylko 2,5% liści podflagowych uległo porażeniu przez tego patogena

w gospodarstwie ekologicznym.

Porażenie liści przez rdzę brunatną (Puccinia recondita Rob. exDesm., f. sp.

tritici (Eriks.) Johnson) było średnie i wynosiło: liści podflagowych średnio 5,2%

a flagowych 20,1% ich powierzchni w gospodarstwie ekologicznym.

Plamistości liści: septorioza paskowana liści pszenicy (Mycosphaerella

graminicola (Fuck.) Schrot), septorioza liści pszenicy (Phaeosphaeria avenaria

(Weber) O. Erikss., f. sp. triticea Johnson i brunatna plamistość liści pszenicy

(Pyrenophora tritici-repentis (Died.) Drechs.) wystąpiły w wysokim nasileniu.

Odnotowano porażenie 62,2% liści flagowych w gospodarstwie ekologicznym, a 36,6%

tych samych organów w gospodarstwie konwencjonalnym.

Fuzariozy kłosów (Fusarium spp.) wystąpiły w słabym nasileniu. Porażenie

kłosów wynosiło w gospodarstwie ekologicznym 6,4% a w konwencjonalnym 11,8%.

0

50

100

150

200

250

300

maj czerw iec lipiec

Sztu

k n

a 1

00 ź

dźbeł

G. ekologiczne G. konw encjonalne

62

Tab. 3. Występowanie najważniejszych chorób na pszenicy jarej

% opanowanej powierzchni organu w fazie wzrostu:

Lp. Wyszczególnienie Liść podflagowy

FW 75

Liść flagowy

FW 85

Kłos

FW 85

a b a b a b

1. Mączniak

prawdziwy zbóż 2,5 3,8 - - - -

2. Rdza brunatna 5,2 7,6 20,1 11,3 - -

3. Septoriozy 26,6 29,8 62,2 36,6

4. Fuzariozy - - - - 6,4 11,8

a – gospodarstwo ekologiczne, b – gospodarstwo konwencjonalne

Średnia masa 1000 ziaren pszenicy jarej w gospodarstwie ekologicznym wynosiła

36,1 g, a w gospodarstwie konwencjonalnym 51,2 g (tab. 4). Procentowa różnica masy

1000 ziaren była wyższa o 41,8% na korzyść ziarna pobranego z plantacji

w gospodarstwie konwencjonalnym.

Tab. 4. Analiza MTZ pszenicy jarej

Lp. Wyszczególnienie Średnia MTZ w g

1. Gospodarstwo ekologiczne 36,1 g

2. Gospodarstwo konwencjonalne 51,2 g

W badaniach wykonanych w Niemczech Sengonca i Brugger (1989) stwierdzili

nieco mniej mszyc i skrzypionek w gospodarstwie ekologicznym w porównaniu

z gospodarstwem konwencjonalnym.

Kuś i Mróz [2001] prowadzili badania w pszenicy ozimej nad oceną nasilenia

chorób. Index porażenia liści flagowych i podflagowych w pszenicy w okresie

dojrzałości mleczno-woskowej był wyraźnie większy w systemie ekologicznym,

szczególnie w latach o dużej ilości opadów. Natomiast nasilenie chorób podstawy

źdźbła była zróżnicowana, ale zbliżona w ocenianych systemach. W systemie

konwencjonalnym plon pszenicy był wyższy w porównaniu z systemem ekologicznym

o 10% do 35%. Obniżka plonu w systemie ekologicznym według autorów była

następstwem mniejszego zwarcia łanu oraz gorszej dorodności ziarna w porównaniu

do systemu konwencjonalnego.

Wyniki uzyskane przez Kaniuczaka [1997] w doświadczeniach polowych

w okolicach Rzeszowa wskazują, że szkodliwość larw skrzypionek na pszenicy jarej

63

może być znaczna. W wykonanych badaniach larwy skrzypionek uszkodziły liście

flagowe pszenicy od 56% do 92%. Redukcja powierzchni liści flagowych wahała się

od 20% do 38%, a strata plonu ziarna dochodziła do 25%.

Literatura



Błażej J. 2005. Aktualny stan i perspektywy rozwoju gospodarstw ekologicznych

na Podkarpaciu. Progr. Plant Prot./Post. Ochr. Roślin, (w druku).

Kaniuczak Z. 1997. Noxiousness and control of Qulema spp. Larvae in the spring

wheat. J. Plant Prot. Res., 37 (1/2): 99-103.

Kuś J., Mróz A. 2001. Nasilenie chorób i plonowanie pszenicy ozimej uprawianej

w systemie ekologicznym i konwencjonalnym. Prog. Plant Prot. /Post. Ochr. Roślin

41 (2): 740-744.

Sengonca C., Bruggen K.U. 1989. Auftreten von Winterwiezenschadlingen und ihren

naturlichen Freiden in unterschiedlich bewirtschaften Ackerbautrieben. Z. Pfkrankh.

Pflschutz. 96 (1): 100-106.

Sołtysiak U. 1993. Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki: 211-243.

The occurrence of spring wheat diseases and pests depending

on the farming system in region Strzyżów

Summary

In 2003, experiments on the occurrence of main pests and diseases of spring wheat were carried

out in ecological and conventional farms. The highest number of cereal leaf beetles was found

on spring wheat from the conventional farm, while greater number of aphides was found in the

ecological farm. The other pests investigated : midge, thrips, gout fly and frit fly occurred in a

very low intensity.

As a result of the studies, it was found that the most important diseases of winter wheat were:

septoria leaf spot and tan spot. The highest percentage of leaf damages by these diseases was

stated in ecological farm. The other diseases occurred with a weak intensity.

The weight of one thousand grains from conventional farm was 41.8% greater than the same

factor for the grain from ecological one.

Key words: spring wheat, pests, diseases, occurrence, ecological farm

64

DZIAŁALNOŚĆ AGROTURYSTYCZNA I JEJ WPŁYW

NA SPOŁECZNOŚĆ WIEJSKĄ GMINY MIĘDZYLESIE

Autor: Magdalena Klimek

Opiekun: dr inż. Irena Kropsz

Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów Rolnych

Akademia Rolnicza we Wrocławiu

Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa

Ul. M. Skłodowskiej – Curie 42, 50–369 Wrocław


Słowa kluczowe : agroturystyka, obszary wiejskie, społeczność wiejska

Wstęp

Agroturystyka to forma wypoczynku, która realizowana jest na terenach wiejskich

o charakterze rolniczym, oparta o bazę noclegową i aktywności rekreacyjne związane

z gospodarstwem rolnym lub równoważnym i jego otoczeniem (przyrodniczym,

produkcyjnym i usługowym) [Żelazna, Mikuta 2002]. Agroturystyka to rodzaj turystyki

alternatywnej będącej przeciwstawieniem wysoce skomercjalizowanej, pozbawionej

aspektów humanistycznych i ekologicznych turystyki masowej a równocześnie jest

próbą oderwania się od zurbanizowanego, zinstytucjonalizowanego zanieczyszczonego

i hałaśliwego otoczenia człowieka. [Strzembicki, Kmita 1994]. Wśród założeń

agroturystyki wyróżniają się czynniki mówiące o potrzebie zachowania równowagi

w zaspokajaniu potrzeb odwiedzających i odwiedzanych, wskazują na konieczność

respektowania materialnej i duchowej kultury ludności miejscowej oraz niskie koszty

społeczne i indywidualne [Brelik 2004]. Rozwijanie agroturystyki niesie za sobą

konieczność sprostania pewnym wymaganiom, ale przynosi również dużo korzyści

i to zarówno dla całej wsi, jak i dla turystów.

Rys. 1. Agroturystuka – wymagania i korzyści

Grupa społeczna

-

AGROTURYSTYKA

- wykorzystanie zasobów: miejsca pracy

- dodatkowy dochód,

- poprawa infrastruktury wiejskiej,

- poprawa życia rodzin wiejskich,

- aktywizacja społeczności wiejskiej,

- integracja środowiska wiejskiego,

- zachowanie dziedzictwa kulturowego,

- estetyzacja wsi,

- kontakt z innymi wzorcami kultury,

- rozwój osobowości mieszkańców wsi.

- bezpośredni kontakt z przyrodą

- aktywny wypoczynek w wiejskiej

przestrzeni,

- kontakt ze zwierzętami,

- korzystanie ze świeżej żywności,

- poznanie cyklu produkcji żywności,

- uczestnictwo w życiu gospodarstwa rolnego,

- bezpośredni kontakt z miejscową ludnością,

- poznanie kultury regionu,

- rozwijanie zainteresowań,

- atrakcje

środowiska,

- możliwe usługi,

- zakwaterowanie

- przywództwo,

- dostępne urządzenia,

- formy spędzania czasu

Dla wsi Dla turystów

Źródło: Kmita 1994

65

Rozwijanie agroturystyki jest możliwością stworzenia warunków do innego sposobu

życia i pracy przez:

Wzrost standardu życia – obserwacja stylu życia, nawyków, sposobu spędzania

wolnego czasu, poznanie zwyczajów gości powoduje nieodparta chęć

do naśladowania i to nie tylko u kwaterodawców, ale również u mieszkańców

danej miejscowości,

Promocja własnego gospodarstwa pod kątem dziedzictwa kulturowego –

kwatero dawcy, który będzie chciał zainteresować swoich gości będzie wiedział

wszystko

o tym co wiąże się z historią danego regionu, będzie gromadził np. stroje

narzędzia pracy, albo też będzie starał się serwować regionalne potrawy,

Zetknięcie się z inną kulturą – będzie wymuszało inne sposoby zachowania,

które

w niczym nie mogą urazić gości, gospodarz będzie starał się dopasować sposób

zachowania do poziomu turystów,

Integracja środowiska wiejskiego –wykreowanie jak najbardziej profesjonalnego

produktu o wysokiej jakości,

Nowe możliwe dla ludności wiejskiej dochody przyczynia się do zaspokajania

coraz większych potrzeb i utwierdzą w przekonaniu, że podjęto właściwą

decyzję

o pozostaniu na wsi.

Poza tymi niektórymi pozytywnymi czynnikami rozwoju agroturystyki, mogą pojawić

się negatywne aspekty wpływające na społeczność wiejską, takie jak:

- przyjmowanie złych wzorców, np. narkomania, przestępczość (zwłaszcza jeśli

chodzi o dzieci i młodzież),

- kłótnie między domownikami, sąsiadami oraz między ludnością lokalną,

a turystami – nie zawsze powstawanie nowej formy aktywności musi mieć pełną

akceptację społeczeństwa.

Cel, zakres i metodyka badań

W związku z poruszonym problemem badawczym, jakim jest wpływ działalności

agroturystycznej na społeczność wiejską, przeprowadzono badania, które miały na celu

dokonanie oceny wpływu agroturystyki na sposób życia i pracy mieszkańców gminy.

Zakres badań obejmował nakreślenie profilu demograficznego respondentów

(płeć, wiek, wykształcenie), określenie pozytywnego i negatywnego wpływu

działalności agroturystycznej na społeczność wiejska gminy.

Dla zrealizowania określonych celów przeprowadzono badania na obszarze gminy

Międzylesie, znajdującej się na terenie obszarów wiejskich województwa

dolnośląskiego. Badania zostały przeprowadzone w ramach wyjazdu naukowego SKN

Ekonomistów Rolnych w maju 2004 roku wśród 16 respondentów. Do przeprowadzenia

badań respondenci wybrani zostali w sposób celowo-losowy. Kryterium doboru

celowego było miejsce zamieszkania respondentów na terenie objętym badaniem tj. na

terenie gminy Międzylesie oraz ich akceptacja do przeprowadzenia wywiadu. Losowość

doboru stanowili wybierani mieszkańcy wśród całej populacji. Materiały źródłowe

zostały zebrane metodą wywiadu za pomocą kwestionariusza wywiadu, dotyczącego

rozwoju agroturystyki i jej wpływu na społeczność zamieszkującą obszary wiejskie,

opracowanego w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Akademii Rolniczej we

Wrocławiu. Do opracowania materiałów źródłowych wykorzystano metodę opisową i

porównawczą. Do prezentacji wyników zastosowano technikę tabelaryczną i graficzną

[Kopeć 1983].

66

Wyniki badań

Przed rozpoczęciem analizy przeprowadzonych badań na temat wpływu

działalności agroturystycznej na społeczność wiejską dokonano charakterystyki cech

demograficznych badanej próby dotyczących płci, wykształcenia oraz wieku. W tabeli 1

zamieszczono informacje dotyczące płci. Jak wynika z badań uczestnikami w 56% były

kobiety stanowiąc większość respondentów.

Tab. 1. Struktura płci

Lp. Wyszczególnienie Liczba

osób %

1 kobiety 9 56

2 mężczyźni 7 44

3 RAZEM 16 100 Źródło: Badania i opracowania własne

W tabeli 2 przedstawiono poziom wykształcenia badanej próby. Respondenci

w 63% posiadali wykształcenie średnie, a w 31% zawodowe. Wśród respondentów 6%

posiadało wykształcenie podstawowe natomiast żadna z osób nie miała wykształcenia

wyższego.

Tab. 2. Struktura wykształcenia

Lp. Wyszczególnienie Liczba osób %

1 podstawowe 1 6

2 zawodowe 5 31

3 średnie 10 63

4 wyższe 0 0

5 RAZEM 16 100

Źródło: Badania i opracowania własne

Wiek został przedstawiony w tabeli 3 z badań wynika, że:

50% osób było w wieku 20 - 35 lat

natomiast 44% mieściła się w przedziale 45 - 55 lat.

Tab. 3. Struktura wieku

Lp. Wyszczególnienie Liczba osób %

1 20-35 lat 8 50

2 35-45 lat 0 0

3 45-55 lat 7 44

4 powyżej 55 lat 1 6

5 RAZEM 16 100


Zasadniczym zagadnieniem podjętym w pracy było zbadanie społecznego

znaczenia agroturystyki. Na początku zapytano właścicieli gospodarstw

agroturystycznych o to, czy współpracują z innymi gospodarstwami o podobnym

charakterze. Niestety tylko jedna osoba wypowiedziała się pozytywnie, świadczyć to

może o niskim zintegrowaniu społeczności na terenie Międzylesia. Na pytanie czy

gospodarze spostrzegają pozytywny wpływ rozwoju agroturystyki uzyskano

następujące wyniki:

67

Tab. 4. Pozytywny wpływ rozwoju gospodarstw agroturystycznych w gminie

Lp. Wyszczególnienie Ilość

odpowiedzi % osób

1 społeczeństwo 7 44

2 rozwój infrastruktury 8 50

3 zmniejszenie poziomu bezrobocia 10 63

4 dbałość o kultywowanie tradycji 7 44

5 estetykę wsi 10 63

6 integrację mieszkańców 6 38

7 wzrost standardu życia 10 63

8 aktywizację społeczności wiejskiej 6 38

9 podniesienie kwalifikacji wykształcenia 6 38


Tabela 4 ilustruje wyniki badań dotyczące pozytywnego wpływu działalności

agroturystycznej na społeczeństwo lokalne gminy Międzylesie. Do najczęściej

udzielanych odpowiedzi bo u 63% pytanych wskazano na:

- Zmniejszenie poziomu bezrobocia. Ludzie widzą szansę tworzenia nowych miejsc

pracy, a co za tym idzie powstanie nowych źródeł dochodów dla ludności lokalnej.

W okresie wzmożonego napływu turystów w przedsięwzięcie są zaangażowane całe

rodziny, a często istnieje konieczność zatrudniania dodatkowych osób (przynajmniej

sezonowo). Dodatkowe miejsca pracy powstają także przy okazji powoływania

lokalnych biur informacji turystycznej, dodatkowych punktów usługowych. Należy

jednak pamiętać, że w większości przypadków ruch agroturystyczny w Polsce ściśle

wiąże się tylko z okresem letnim. Tak więc agroturystyka długo jeszcze nie będzie

lekiem na panujące bezrobocie i nie rozwiąże wszystkich problemów rolnictwa.

- Estetyka wsi – z rozmowy z respondentami wynika, że turyści poszukujący kwatery

agroturystycznej, a nie mający konkretnego adresu w pierwszym rzędzie zwracali

uwagę zwłaszcza na otoczenie domu.

- Wzrost standardu życia. Poznanie zwyczajów gości, sposobu ich ubierania, jakości

dóbr konsumpcyjnych, a także sposobów spędzania wolnego czasu czy filozofii

życiowych, pobudza w kwaterodawcach, a także wśród społeczności lokalnej,

często nie znane im dotąd potrzeby. Dla jednych będzie to głód wiedzy, chęć

poznania świata, dla innych ważniejsze okażą się potrzeby materialne: nowy

samochód, markowe ubranie.

W odpowiedziach respondentów dosyć często był wymieniany rozwój infrastruktury.

Agroturystyka mobilizuje do inwestycji prywatnych, jak i w skali całej gminy.

Kolejne zagadnienie dotyczyło wskazania negatywnego wpływu rozwoju

agroturystyki w gminie Międzylesie na społeczność lokalną. Analiza tego problemu

została przedstawiona w tabeli 5.

68

Tab. 5. Negatywny wpływ rozwoju gospodarstw agroturystycznych w gminie

Lp. Wyszczególnienie

Ilość

odpowiedzi

% osób

1 konflikty między turystami a ludnością wsi 4 25

2 konflikty między członkami społeczności wiejskiej 9 56

3 zagrożenie środowiska naturalnego przez nadmierną

koncentracją ruchu turystycznego

4 25

4 rozluźnienie obyczajów 7 44

5 wzrost narkomani 6 38

6 przestępczość 6 38 Źródło: Badania i opracowania własne

Z przeprowadzonych badań wynika, że 56% respondentów wskazało

na konflikty między członkami społeczności wiejskiej. Rolnicy którzy świadczą usługi

agroturystyczne będą starali się tworzyć jak najlepszy klimat dla wypoczywających

gości licząc na ich rekomendację wśród znajomych. Dlatego ewentualne konflikty mogą

pojawić się raczej wewnątrz samej rodziny np. gdy jeden z członków rodziny nie

akceptuje prowadzonej działalności i niweczy szansę na udane przedsięwzięcie, lub na

szczeblu sądziedzkim – w miejscowościach o zwartej budowie, mieszkańcom wsi może

przeszkadzać hałas lub złe traktowanie tubylców przez wczasowiczów. Wśród innych

dość często wymienianych zagrożeń wskazano: rozluźnienie obyczajów (44%), wzrost

przestępczości czy narkomani (38%). Według respondentów należy zwrócić szczególną

uwagę na świadomą edukację i granicę między prawem do własnych przekonań

a łamaniem prawa. Społecznie będzie akceptowany nawet znacząco odmienny tryb

życia jednostki, ale pod warunkiem, że nie będzie się nikomu działa krzywda. Należy

pamiętać, ze szczególnie podatne na niektóre wpływy są dzieci i młodzież, nie umiejące

odróżnić dobra od zła.

Podsumowanie i wnioski

Działalność agroturystyczna niewątpliwie rozwija przedsiębiorczość na wsi, co

jest jednym z warunków rozwoju obszarów wiejskich oraz daje szanse stworzenia

nowych miejsc pracy, wyzwolenia aktywności mieszkańców w zakresie poszukiwania

alternatywnych sposobów wykorzystania potencjałów gospodarstw, umożliwia nowe

sposoby użytkowania przestrzeni wiejskiej, zabudowań rolniczych i lokalnej

infrastruktury.

W wyniku przeprowadzonych badań sformułowano następujące wnioski:

1. Respondenci w 63% stwierdzili, że rozwój gospodarstw agroturystycznych

wywarł wpływ na:

- zmniejszenie poziomu bezrobocia,

- wzrost estetyki wsi,

- powiększenie standardu życia.

2. Około 50% badanej populacji wskazało, iż działalność agroturystyczna

pozytywnie wpływa na rozwój infrastruktury.

3. Według 44% respondentów agroturystyka przyczynia się do zachowania

dziedzictwa kulturowego wsi.

4. Rozwój agroturystyki na terenie wsi według 56% badanych ma negatywny

wpływ na społeczność lokalną, gdyż może wywoływać konflikty między

członkami społeczności, co świadczy o ciągłym braku współpracy między

mieszkańcami gminy.

69

Literatura

Brelik A., 2004, Agroturystyka jako czynnik rozwoju przedsiębiorczości na obszarach

wiejskich., Stowarzyszenie ekonomistów rolnictwa i agrobiznesu, Roczniki naukowe

tom VI, zeszyt 4, Puławy 23-26.

Grelak K., Karbowiak K., 2004, Rola turystyki wiejskiej i agroturystyki w ożywieniu

obszarów wiejskich., Stowarzyszenie ekonomistów rolnictwa i agrobiznesu, Roczniki

naukowe tom VI, zeszyt 4, Puławy , 62-67.

Kopeć B., 1983. Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych. Skrypt

AR Wrocław, 166-199.

Kutkowska B., 2003. Podstawy rozwoju agroturystyki ze szczególnym

uwzględnieniem agroturystyki na Dolnym Śląsku, Wrocław, 41 – 47.

Młynarczyk K., 2002, Agroturystyka wyd. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski,

Olsztyn, 15-28.

Agritourism and it’s influence on rural community

the case of Międzylesie commune

Summary

The paper presents resulting and threats from the development of agritourism in the rural

community of Międzylesie. It points out the agritourism activity like: improving job prospects

in rural areas and the way of utilization of natural community attractions.

Key words: agritourism, rural areas, rural community

70

WPŁYW ROLNICZEGO UŻYTKOWANIA TERENU NA JAKOŚĆ WÓD

ODPŁYWAJĄCYCH Z ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ

Autorzy: Marcin Kuczera, Aneta Mihilewicz

Opiekun naukowy: Dr hab. inż. Andrzej Misztal

Akademia Rolnicza w Krakowie – Studium Doktoranckie

Katedra Ekologicznych Podstaw Inżynierii Środowiska

30-059 Kraków, Al. Mickiewicza 24/28


Słowa kluczowe: działalność rolnicza, jakość wody, nawożenie, sposób uprawy

Wstęp

Na przestrzeni ostatnich lat coraz częściej pojawiają się opinie, że również

obszary rolnicze mogą być źródłem zanieczyszczenia, bądź skażenia środowiska

przyrodniczego. W procesie produkcji rolniczej, mamy do czynienia z ciągłym

przemieszczaniem się składników nawozowych w układzie gleba, roślina, zwierzę,

atmosfera. Składniki pokarmowe stosowane z nawożeniem, pochodzące z mineralizacji

materii organicznej, niewykorzystane przez rośliny i zwierzęta gospodarskie, ulegają

rozproszeniu do środowiska, wpływając również na jakość wód. Stopień przenikania

składników chemicznych do wód gruntowych jest wypadkową wielu czynników,

a w związku z tym ich stężenia są bardzo zróżnicowane [Smoroń i Misztal 2001].

Każde przekroczenie dopuszczalnych norm tych składników w środowisku wodnym

jest szkodliwe, powodując zmianę jego właściwości, stąd ich zawartość jest jednym

z kryterium uwzględnianym przy ocenie jakości wód [Koc 1998].

Przedmiotem niniejszego artykułu jest przedstawienie wpływu na jakość wód

gruntowych takich czynników jak: pora roku, stosowane nawożenie, gatunek gleby,

sposób uprawy.

Materiał i metodyka

Dla przedstawienia wpływu poszczególnych czynników na jakość wód

odciekających z terenów rolniczych, posłużono się metodą analizy logicznej i opisowej,

w której wykorzystano wyniki szeregu badań i publikacji naukowych oraz spostrzeżenia

własne.

Wyniki

Porównanie składu chemicznego wody opadowej, roztworu glebowego, wody

gruntowej i odpływającej z sieci drenarskiej oraz wód płynących wykazuje duże


71

zróżnicowanie. Zazwyczaj ilość składników mineralnych rozpuszczonych w wodzie

glebowej jest większa niż w wodach odpływających z sieci drenarskiej, w wodach

gruntowych i płynących w korytach otwartych cieków wodnych [Paluch 1998]. Skład

chemiczny wód na terenach użytkowanych rolniczo różni się w zależności od ich

rodzaju jak również od pory roku [Igras 2001]. Stężenia poszczególnych składników

(np. N-NO3) w wodzie gruntowej wykazują przeważnie wyższe wartości latem niż zimą

(tab. 1). Podobnie znacznie większe ilości NPK stwierdzono w tych wodach jesienią,

a niżeli wiosną. [Koc i In. 2002].

Tab. 1. Wpływ sposobu użytkowania gleby na stężenie N-NO3 w wodzie gruntowej

[J. Koc i in. 2002]

Obiekt Stężenia N-NO3 [mg

. dm

-3]

wiosna lato jesień zima średnia

Odłóg klasyczny 5,5 8,3 6,8 7,0 6,9

Ugór czarny 11,7 14,1 11,5 14,2 12,9

Koniczyna biała ze

stokłosą bezostną 3,0 4,7 4,5 2,8 3,7

Tab. 2. Zawartość składników chemicznych odpływających z ryzosfery łąk do wód

gruntowych [Pawłat 1991]

Składniki

chemiczne

Ładunki wybranych składników chemicznych

przy zróżnicowanych dawkach NPK [kg . ha

-1]

0 315 510 705 900

kg . ha

-1 . rok

-1

N-NO3 0,55 0,84 0,78 2,60 6,34

N-NH4

0,24 0,69 0,44 1,49 1,63

P 0,021 0,017 0,022 0,073 0,124

K 5,73 6,13 6,42 7,37 8,12

Ca 65,89 79,55 75,44 76,94 81,04

Intensywność migracji biopierwiastków w największym stopniu warunkowana

jest dawkami stosowanego nawożenia, zarówno w formie mineralnej jak i organicznej.

Potwierdzają to przedstawione w tab. 2 wyniki badań lizymetrycznych prowadzonych

przez Pawłata [1991]. W miarę stosowania coraz wyższych dawek nawozów zauważa

72

się wzrost ładunków składników pokarmowych wynoszonych z wodami odciekającymi

z użytkowanej łąkowo gleby.

Kolejnym czynnikiem mającym istotny wpływ na jakość wód odpływających

jest gatunek gleby. Wody odciekające z gleby piaszczystej zawierają większe ilości

składników mineralnych aniżeli z gleby gliniastej. Zawartości azotanów w glebach

lekkich są 6-krotnie, fosforanów i potasu 2-krotnie, większe niż na glebach ciężkich

[Koc 1998]. Niniejszy fakt potwierdza również w swoich badaniach Igras [2001]

analizując wpływ na skład chemiczny wód zastosowania gnojowicy na glebie

piaszczystej i gliniastej.

O jakości wód gruntowych istotnie decyduje także sposób użytkowania terenu.

Potwierdzają to wyniki licznych badań naukowych poświęconych ocenie wpływu

różnych sposobów rolniczego użytkowania gleby na jakość wód odpływających

z takich terenów. Przykładowo Koc i in. [2002] porównując różne sposoby użytkowania

gleb (ugór czarny, odłóg, koniczyna biała ze stokłosą) stwierdzili zróżnicowany wpływ

na jakość ocenianych wód badanych sposobów użytkowania (tab. 1).

Podobnie Smoroń i Misztal [2001] badając stężenia podstawowych składników

nawozowych (NPK) w wodach gruntowych pod uprawami pszenicy, czosnku i na łące

wykazali różnice stężeń w zależności od uprawy. Najniższe stężenia badanych

składników w wodach gruntowych zanotowali na łące, co jest wynikiem niskiego

nawożenia mineralnego, a także pobierania przez ruń dużej ilości składników

pokarmowych. Najwyższe stężenia (głównie azotanów i potasu) stwierdzili w wodach

pod uprawą czosnku, wymagającego intensywnego nawożenia.

Porównane przez Wasilewskiego i Sutkowską [2000] zawartości związków

azotowych w wodach odciekających z czterech obiektów doświadczalnych,

użytkowanych łąkowo i pastwiskowo pozwoliło na uszeregowanie badanych obiektów

pod względem negatywnego oddziaływania na jakość wód w sposób następujący:

wypas z wysokim obciążeniem pastwiska > wypas z niskim obciążeniem pastwiska >

łąka użytkowana kośnie > łąka nie użytkowana.

Analizując koncentracje różnych jonów w wodach gruntowych pod uprawami

polowymi oraz zadrzewieniami Ryszkowski [1992], wykazał spadek stężeń wielu

rozpuszczalnych związków chemicznych pod zadzrzewieniami. Drzewa mają dobrze

rozwinięty system korzeniowy oraz transpirują o 22 % wody więcej niż łąka i 34 %

więcej niż pola uprawne, dzięki czemu mogą one bardziej intensywnie pobierać

składniki odżywcze minimalizując ich ilości migrujące do wód.

73

Wnioski

1. Jakość wód odciekających z rolniczej przestrzeni jest zróżnicowana. Stężenia

i ładunki składników chemicznych znajdujących się w tych wodach zależą od

wielu czynników.

2. Na migrację składników chemicznych z gleby do wód gruntowych w sposób

istotny wpływa gatunek gleby. W przypadku gleb lekkich notujemy większe

wymycie składników pokarmowych niż ma to miejsce na glebach ciężkich.

3. Obniżenie jakości wód odciekających z rolniczo użytkowanej gleby może być

wynikiem niewłaściwego stosowania nawozów.

4. Bardzo istotnym czynnikiem decydującym o jakości wód gruntowych na

terenach rolniczych jest sposób rolniczego użytkowania terenu.

5. Obserwujemy także, zróżnicowanie jakości wód gruntowych na terenach

rolniczych w zależności od pory roku. Generalnie stężenia większości

pierwiastków chemicznych wykazują większe wartości latem niż zimą.

Literatura

Igras J. 2001. Skład chemiczny wód glebowo-gruntowych pobranych z różnych ujęć.

Wyd. IMUZ, Falenty. Materiały seminaryjne, 47: 18-25.

Koc J. 1998. Wpływ intensywności użytkowania terenu na wielkości odpływu

biogenów z obszarów rolniczych. Roczniki AR w Poznaniu, 52: 101-106.

Koc J., Szymczyk S., Wojnowska T., Szperek U., Skwierawski A., Ignaczak S.

2002. Wpływ różnych sposobów konserwacji gleby na jakość wód gruntowych cz. II.

Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 484: 275-281.

Paluch J. 1998. Zmiany ilościowe i jakościowe wód w rejonie użytków rolnych.

Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych, 115: 5-27.

Pawłat H. 1991. Wpływ zróżnicowanych warunków siedliskowych i cech

biologicznych roślin na migrację składników chemicznych z ryzosfery łąk do wód

gruntowych. Zesz. Nauk. AGK w Krakowie. Sozologia i Sozotechnika, 31: 161-169.

Ryszkowski L. 1992. Rolnictwo a zanieczyszczenia obszarowe środowiska. Postępy

Nauk Rolniczych, 4: 3-14.

Smoroń S., Misztal A. 2001. Stężenia podstawowych makroelementów w wodach

gruntowych na terenach użytkowanych rolniczo. Wyd. IMUZ, Falenty. Materiały

seminaryjne, 47: 123-130.

74

Wasilewski Z., Sutkowska E. 2000. Ocena wpływu użytkowania pastwiskowego

i kośnego na plony i przenikanie związków azotu i potasu do wód gruntowych. Zesz.

Nauk. AR w Krakowie, 368: 311-320.

Influence of agricultural land use on the quality of water flowing away from agricultural

productive area

Summary

His review paper presents the main factors, connected with agricultural land use,

influencing quality of water flowing away from agricultural productive area. Many factors

affecting water’s chemical composition were stated. Beyond them the most important are as

follow: soil kind, fertilization, soil cultivation method, cultivated plants and the year’s season.

Key words: agricultural activity, water quality, fertilization, cultivation method

75

CHARAKTERYSTYKA MUTANTÓW ŁUBINU ANDYJSKIEGO

Autorzy: Anna Kuś, Anna Markiewicz, Marek Zoga

Opiekun: dr inż. Renata Galek

SKN Genetyków i Hodowców Roślin, Katedra Hodowli Roślin i Nasiennictwa,

Akademia Rolnicza, ul. Cybulskiego 34, 50-205 Wrocław


Słowa kluczowe: łubin andyjski, mutanty

Wstęp

Lupinus mutabilis Sweet jest uprawnym gatunkiem w Ameryce Południowej.

Pod względem wartości nasion (wysoka zawartość białka i tłuszczu) należy

do najciekawszych gatunków z rodzaju Lupinus. W Ameryce Południowej uprawia się

go na wysokościach od 1800 – >3000 m npm i nazywany jest „andyjską soją” [Cowling

i in. 1998a, 1998b]. Przy licznych próbach adaptacji gatunku do warunków klimatu

umiarkowanego na plan pierwszy wysuwa się problem wierności plonowania

i wczesności. Rozwiązanie tego problemu wymaga poszerzenia zmienności genetycznej

dla wyselekcjonowania coraz lepszych materiałów.

W celu zwiększenia zmienności genetycznej i wyselekcjonowania przydatnych

do dalszych prac form rozpoczęto nowy cykl indukowania mutacji, przy zastosowaniu

promieniowania gamma 137

Cs na nasiona [Sawicka 1993]. W wyniku traktowania

populacji XM.5, Potosi, i populacji nr 15 wybrano 25 linii mutacyjnych, których

charakterystykę pod względem wybranych siedmiu cech przedstawiono w niniejszej

pracy.

Metody badań

Materiał do badań stanowiło 25 linii mutacyjnych pokolenia M4 (w chowie

wsobnym) uzyskanego po potraktowaniu nasion promieniowaniem gamma 137

Cs

czterech populacji: XM.5 i nr 15 (z Niemiec), Potosi (z Peru) oraz populacji LM-34

(z Francji). Oprócz linii mutacyjnych dla porównania wysiano również populacje

wyjściowe, stanowiące obiekty kontrolne. Doświadczenie w 2001 roku założono

metodą losowanych bloków na terenie RZD – Swojec, wysiewając nasiona na poletkach

o powierzchni 1m2, w rozstawie 20x10 cm, w trzech powtórzeniach. Oceniono między

innymi takie cechy jak: wysokość pędu głównego (cm), liczbę rozgałęzień bocznych

I- go rzędu (sztuki), liczbę strąków z rośliny (sztuki), liczbę nasion w strąku, liczbę

nasion z rośliny (sztuki), masę 1000 nasion (g), masę nasion z pędu głównego (g).


76

Mierzono po 10 roślin z każdego poletka, a następnie obliczano średnie wartości cech

z powtórzeń.

Wyniki

Tab. 1. Średnie wartości cech dla wzorców oraz linii mutacyjnych L.p.

Obiekty

Cechy

Wysokość

pędu

głównego

Liczba

rozgałęzień

bocznych

I- rzędu

Liczba

strąków z

rośliny

Liczba

nasion z

rośliny

Liczba

nasion w

strąku

Masa

tysiąca

nasion

Plon z

rośliny

1 74/1 115,7 5,4 106,7 269,0 2,6 103,7 42,3

2 74/2 117,3 4,3 136,0 382,3 3,7 151,6 60,3

3

Wzorzec –

standard

cv. Potosi

111,1 6,2 125,0 376,0 2,9 146,3 47,9

4 89/2 104,0 4,3 88,3 199,3 2,3 160,4 36,8

5 95/2 109,9 4,2 101,3 221,0 3,0 174,5 35,2

6

Wzorzec -

standard

Populacja X M

5

113,6 4,0 141,0 422,7 3,8 147,2 58,5

7 99/1 118,9 4,4 113,7 352,3 3,2 143,9 56,4

8 106/4 109,6 3,9 110,7 249,7 2,2 159,3 33,5

9 114/3 119,6 4,4 101,0 317,7 3,1 135,4 43,3

10 125/1 126,9 6,0 122,3 237,3 2,2 154,7 42,6

11 125/4 111,9 4,5 59,7 139,7 2,3 177,0 23,1

12 135/1 115,6 4,8 71,7 192,3 2,9 155,2 33,9

13

Wzorzec -

standard

Populacja 15

112,5 4,8 149,3 471,7 3,3 168,9 69,7

14 143/2 118,6 4,6 118,0 240,0 1,9 139,4 33,5

15 143/2b 96,0 4,3 184,3 306,3 2,2 145,3 48,7

16 143/3 113,0 4,1 162,3 408,7 3,0 148,7 57,9

17 143/3b 114,9 4,4 134,3 372,0 2,2 142,1 50,4

18 143/6 117,2 5,2 139,0 312,3 2,2 147,1 47,3

19 143/7b 115,3 5,0 182,3 397,0 2,1 144,9 59,6

20 143/9 120,3 5,1 107,7 198,7 1,9 147,3 31,2

21 143/11b 103,5 4,1 102,7 207,3 2,2 152,4 28,9

22 143/12 111,4 4,4 177,7 441,0 3,2 137,9 65,2

23 156/5 107,2 3,7 121,0 428,3 3,2 150,8 59,7

24 184/4 113,4 5,2 120,0 345,0 2,8 142,2 52,2

25 192/1a 112,7 3,9 42,0 116,3 2,7 153,9 19,2

26 192/3a 116,8 4,9 114,7 324,7 2,9 160,1 48,2

27 193/2 114,4 4,6 94,0 284,0 3,0 166,1 42,6

28 193/6 130,0 5,1 140,3 372,0 2,5 142,6 58,4

Średnia ogólna 113,9 4,6 120,3 306,6 2,7 150,0 45,9

NIR LSD 10,03 1,1 - - 0,72 38,8 -

V% 4,3 11,6 36,2 38,0 13,3 12,9 36,0

Na podstawie przeprowadzonej analizy wariancji stwierdzono istotne

zróżnicowanie obiektów pod względem wysokości pędu głównego, liczby rozgałęzień

bocznych pierwszego rzędu, liczby nasion w strąku oraz masy tysiąca nasion zarówno

77

między badanymi liniami mutacyjnymi jak i w stosunku do populacji wyjściowych.

Zmienność w obrębie tych cech kształtowała się od 4% dla wysokości roślin do 13% dla

liczby nasion w strąku. Analizowane obiekty nie różniły się między sobą biorąc pod

uwagę liczbę strąków i nasion z rośliny oraz plonu. Cechy te charakteryzowały się

najwyższą zmiennością - do 36%. Mogło być to związane z obserwowanym silnym

porażeniem niektórych obiektów przez antraknozę, czego efektem był obniżony zbiór

strąków z roślin.

Wnioski

1. Z punktu widzenia przydatności do hodowli na uwagę zasługują linie

charakteryzujące się:

- wyraźnie niższymi wartościami dla wysokości roślin: 143/12, 143/2b,

- o mniejszej liczbie pędów bocznych - 89/2 i 95/2 i równocześnie,

- podwyższonej masie 1000 nasion jak również linie o nr 125/1, 135/1, 106/4,

- oraz 125/4, przewyższająca populację wyjściową wartościami tej ostatniej cechy.

2. Uzyskane wyniki pozwoliły na wytypowanie najlepszych linii mutacyjnych

do dalszych badań w naszej strefie klimatycznej i rozpoczęcie programu krzyżowań

dla uzyskania mieszańców wewnątrz i międzygatunkowych.

Literatura

Cowling W.A., Buichel B.J., Tapia M.E. 1998a. Lupin. Lupinus L. Promoting the

Conservation and Use Uderutilized and Neglected Crops. 23. IPGRI: 1- 103.

Cowling W.A., Huyghe C., Swiecicki W. 1998b. Lupin breeding. W: Lupins as Crop

Plants, Biology, Production and Utilization, eds: J.S. Gladstones, C.A. Atkins and

J. Hamblin, CAB International

Sawicka E.J.1993. Indukowane mutacje u łubinu andyjskiego (Lupinus mutabilis

Sweet). Prace Ogr. Bot. PAN, Monografie 3: 1-102.

Characteristic of andean lupin mutants

Summary

Lupinus mutabilis Sweet is a cultivated species in South America. Numerous attempts to

adapt the species to the conditions of temperature climate have shown that yield stability and

earliness are of paramount importance. Widening genetic variability would be especially

desirable in order to obtain promising selections. A mutation program was used to increase

genetic variance. Seeds of populations: XM.5, 15 and cv. Potosi were radiated with ceasium

137 gamma rays. From the obtained material, 25 mutant lines were chosen and evaluated in an

experiment conducted at Swojec Experimental Station (of Wrocław Agricultural University)

using a randomized complete block design with three replications. The plot was 1 m2.

Significant differences among the lines were found for height of the main stem, no. of

lateral branches of first order and no. of seeds/pod. However, coefficients of variability were

relatively low, ranging from 4% to 13%. No significant differences were observed for no. of

pods/plant, no. of seeds/plant, seeds yield/plant and 1000 seeds weight.

78

OCENA STOPNIA ZRÓWNOWAŻENIA GOSPODARSTW ROLNICZYCH

ZA POMOCĄ WYBRANYCH GRUP WSKAŹNIKÓW

Autorzy: prof. dr hab. Jan Kuś, mgr inż. Mariusz Matyka

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach

Zakład Ekonomiki i Systemów Produkcji Roślinnej

ul. Czartoryskich 8, 24-100 Puławy

e-mail: [email protected], [email protected]

Słowa kluczowe: rolnictwo, rozwój zrównoważony, wskaźniki

Wstęp

Zrównoważony rozwoju rolnictwa, zakłada ochronę środowiska, różnorodności

biologicznej i krajobrazowej obszarów wiejskich, przy jednoczesnym utrzymaniu

dochodów, pozwalających na godziwe życie mieszkańców wsi oraz rozwój

społeczności wiejskich [Baum 2004]. Do oceny i monitorowania stopnia

zrównoważenia konieczne jest wypracowanie odpowiednich wskaźników [Faber 2001].

Wskaźnikami takimi mogą być: dochód rolniczy netto, bilans składników mineralnych,

bilans glebowej substancji organicznej oraz indeks pokrycia gleby przez rośliny

[Fotyma i Kuś 2000], [Kuś i Krasowicz 2001].

W niniejszej pracy podjęto próbę oceny stopnia zrównoważenia pod kątem:

produkcyjnym, ekologicznym i ekonomicznym w gospodarstwach różniących się

powierzchnią użytków rolnych.

Materiał i Metody

Materiał stanowią dane źródłowe pochodzą raportu zamknięcia ksiąg

rachunkowych za rok 2001 [IERiGŻ 2001]. Oprócz oceny ekonomicznej analizę

poszerzono o wskaźniki ekologiczne: bilans składników nawozowych na powierzchni

pola, bilans glebowej substancji organicznej, indeks pokrycia gleby roślinnością.

W sumie analizą objęto 845 gospodarstw, które zgodnie z raportem IERiGŻ

reprezentowały następujące grupy obszarowe: 5-7, 10-15, 20-50, 50-100 i >100 ha.

Oceniane grupy gospodarstw posiadały gleby o zbliżonej jakości, gdyż wartość

wskaźnika bonitacji wahała się od 0,85 do 0,93 punktu.

Wyniki

Wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstw w strukturze użytkowania gruntów

maleje udział trwałych użytków zielonych, plantacji trwałych oraz obsada zwierząt,

a głównie bydła (tab. 1). W gospodarstwach małych i średnich obsada bydła wynosiła

około 0,4, zaś w największych tylko 0,06 DJP∙ha-1

. Następstwem tego jest malejący

udział roślin pastewnych w strukturze zasiewów.



79

We wszystkich grupach gospodarstw zbożami obsiewa się ponad 70 % GO,

a najwięcej (82%) w gospodarstwach o powierzchni powyżej 100 ha. Udział pszenicy

i rzepaku w zasiewach również rośnie wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa,

spada natomiast udział mieszanek zbożowych i ziemniaka (tab. 1).

Tab. 1. Charakterystyka ocenianych gospodarstw

Większe gospodarstwa stosowały intensywniejsze technologie produkcji, czego

wyrazem były wyższe dawki nawozów mineralnych oraz większe koszty zakupu

materiału siewnego. W przypadku chemicznych środków ochrony tak jednoznacznych

zależności brak, co jest spowodowane większym udziałem produkcji ogrodniczej

w małych gospodarstwach. Duże gospodarstwa uzyskiwały również większe plony

poszczególnych gatunków roślin, jednak wartość towarowej produkcji rolniczej

w przeliczeniu na 1 ha UR malała wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa. Było to

spowodowane mniejszym udziałem produkcji zwierzęcej i ogrodniczej w sprzedaży.

Bilans składników nawozowych wyliczono przy użyciu programu MACROBIL

[Fotyma i in. 2001]. Dla każdej z grup gospodarstw uwzględniono średnie arytmetyczne

Wyszczególnienie Grupa obszarowa gospodarstw (ha)

5-7 10-15 20-50 50-100 >100

Liczba gospodarstw; 102 227 340 109 67

Powierzchnia UR (ha) 6,0 12,4 30,6 67,2 181,5

Użytkowanie gruntów,

grunty orne;

trwałe użytki zielone,

sady;

68,9

20,0

11,0

77,5

16,8

5,7

81,0

18,3

0,7

87,5

11,5

1,1

93,1

5,7

1,2

Obsada zwierząt (DJP∙ha-1

UR)

w tym: bydło

trzoda

0,60

0,42

0,13

0,67

0,39

0,26

0,60

0,38

0,20

0,39

0,21

0,16

0,19

0,06

0,13

Struktura zasiewów;

zboża;

w tym; pszenica;

mieszanki;

70,0

24,4

13,4

74,5

20,9

15,5

73,7

22,9

14,8

74,4

32,2

5,8

81,7

30,9

3,5

ziemniak;

burak cukrowy,

rzepak oz.;

pastewne;

w tym wieloletnie,

poplony i wsiewki;

10,6

1,4

0,2

14,9

10,1

4,0

7,3

4,2

0,5

9,8

5,5

5,7

4,8

4,1

3,5

11,8

5,5

4,5

2,6

5,4

7,7

8,7

3,2

3,3

0,9

3,4

9,0

3,1

0,6

4,2

Indeks pokrycia gleby roślinnością (%) 48 43 48 56 53

Nawożenie mineralne (kg∙ha-1

UR)

N

P2O5

K2O

CaO

46

20

25

51

68

24

32

40

88

33

44

73

118

39

56

190

117

43

62

134

Nakłady na środki ochrony roślin (zł∙ha-1

) 174 130 102 187 222

Zakupy materiału siewnego (zł∙ha-1

) 111 127 129 151 165

80

dotyczące: użytkowania gruntów, obsady zwierząt i zużycia nawozów mineralnych

i uzyskiwanych plonów. Przyjęto, że zasobność gleb w badanych gospodarstwach jest

zbliżona do wartości średniej dla całego kraju. Założono również, że liście buraka

cukrowego i pastewnego oraz rzepaczanka będą przyorane, natomiast słoma zbóż

będzie zużytkowana na ściółkę lub przyorywana w ilości niezbędnej do zachowania

zrównoważonego bilansu próchnicy. Przyjęto, że opad N z atmosfery wynosi 14 kg∙ha-1

(wartość średnia dla Polski), a wiązania biologicznego N ustalono na podstawie udziału

w zasiewach roślin wieloletnich.

Tab. 2. Elementy bilansu składników nawozowych

Uzyskane wyniki wskazują, że we wszystkich grupach gospodarstw, saldo bilansu

składników nawozowych było dodatnie. W większych gospodarstwach saldo bilansu

azotu przekroczyło nieznacznie 50 kg ∙ ha-1

na rok, a wykorzystania azotu wynosi od

69 % do 61 % (tab.2). Powyższe dane wskazują, że dawki nawozów azotowych

stosowane w gospodarstwach średnich i dużych mogą stwarzać zagrożenia

ekologicznego. Również nawożenie fosforem i potasem powinno ulec niewielkiemu

zmniejszeniu, szczególnie w większych gospodarstwach.

Kolejnym ocenianym wskaźnikiem jest bilans substancji organicznej gleby wyliczony

na podstawie współczynników reprodukcji degradacji próchnicy [Fotyma i Mercik

1995]. W mniejszych gospodarstwach o obsadzie zwierząt powyżej 0,6 DJP∙ha-1

nawożenie obornikiem pozwalało na utrzymanie zrównoważonego bilansu próchnicy

(tab. 3).

Wyszczególnienie

Grupa obszarowa gospodarstw (ha)

Składnik 5-7 10-15 20-50 50-100 >100

Nawozy naturalne

N

P2O5

K2O

38

16

59

34

15

54

32

14

51

20

9

31

6

3

10

Plony uboczne

(liście buraka, słoma)

N

P2O5

K2O

4

1

10

7

2

17

9

3

24

17

7

41

26

11

59

Nawozy mineralne

N

P2O5

K2O

45

20

24

66

23

30

86

32

43

117

39

56

115

42

61

Razem dopływ

N

P2O5

K2O

101

37

94

121

41

101

142

49

117

168

55

128

161

56

130

Pobranie z plonami

N

P2O5

K2O

70

28

62

81

33

72

89

36

79

102

43

88

104

46

90

Saldo (dopływ – odpływ)

N

P2O5

K2O

31

9

32

40

8

29

53

13

39

66

12

40

56

10

39

81

Tab. 3. Bilans glebowej substancji organicznej (t∙ha-1

)

W większych gospodarstwach, w warunkach mniejszej obsady zwierząt w celu

utrzymania zrównoważenia bilansu próchnicy konieczne jest przyoranie od 10%

(50 –100 ha) do 40% (> 100 ha) słomy zbóż.

Ważnym elementem w ochronie gruntów przed erozją oraz wymywaniem

azotanów jest udział w zasiewach ozimin, roślin wieloletnich i międzyplonów

(tzw. zielone pola). W analizowanych gospodarstwach wartość tego wskaźnika wahała

się od 43 do 56 % (tab.1), a powinna wynosić przynajmniej 60 % [Duer i in. 2002].

Wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa malała wartość produkcji oraz nadwyżka

bezpośrednia i dochód rolniczy, w przeliczeni na 1 ha UR.

Tab.4. Wybrane wskaźniki ekonomiczne

Wyszczególnienie Grupa obszarowa gospodarstw (ha)

5-7 10-15 20-50 50-100 >100

Dochody z działalności finansowo-gospodarczej:

na gospodarstwo:

na 1 ha UR.:

30,2

5,03

61,4

4,95

130,4

4,26

279,7

4,16

562,2

3,10

Koszty produkcji rolniczej: na gospodarstwo:

na 1 ha UR..:

11,2

1,86

22,9

1,85

52,8

1,72

121,6

1,81

231,6

1,28

Nadwyżka bezpośrednia: na gospodarstwo:

na 1 ha UR.:

19,0

3,16

38,5

3,10

77,6

2,54

158,1

2,35

330,6

1,82

Koszty pośrednie: na gospodarstwo:

na 1 ha UR.:

12,7

2,12

22,3

1,80

41,2

1,35

89,9

1,34

189,8

1,05

Dochód rolniczy netto (DRN): na gospodarstwo:

na 1 ha UR.:

6,3

1,05

16,2

1,31

36,4

1,19

68,2

1,01

140,9

0,78

Wydajność w jednostkach zbożowy 32,1 34,9 35,5 42,5 44,2

Produkcja towarowa rolnicza (zł∙ha-1

UR)

W tym: produkcja roślinna (%)

produkcja zwierzęca (%)

5041

50

50

4836

47,4

52,6

4149

40,2

59,8

4050

49,8

50,2

3051

72,4

27,6

W gospodarstwach najmniejszych, aż 70,6 % dochodu pochodziło spoza

gospodarstwa, natomiast w gospodarstwach powyżej 100 ha dochód pozarolniczy

stanowił 7,6 % (tab. 4). Porównanie dochodu rolniczego netto ze średnim rocznym

wynagrodzeniem w gospodarce narodowej wykazuje, że dopiero gospodarstwa z grupy

20-50 ha zapewniają taki dochód dla 2 osób pełnozatrudnionych, a dopiero

Wyszczególnienie Współczynnik

reprodukcji

Grupa obszarowa gospodarstw (ha)

5-7 10-15 20-50 50-100 >100

Degradacja przez rośliny (t ∙ ha-1

) - -0,38 -0,50 -0,47 -0,51 -0,55

Nawożenie obornikiem (t s.m.∙ ha-1

)

Przyorany plon uboczny (t ∙ ha-1

)

0,35

0,22

2,3

0

2,4

0

1,9

0

1,0

1,0

0,5

2,0

Reprodukcja z obornika i słomy - 0,81 0,84 0,66 0,57 0,61

82

gospodarstwa o powierzchni powyżej 50 ha mogą przeznaczyć część dochodu

rolniczego na odtworzenie środków trwałych.

Wnioski

1. Wraz ze wzrostem powierzchni gospodarstwa rośnie towarowość produkcji

i intensywność stosowanych technologii.

2. Większe gospodarstwa duże uproszczenia w strukturze zasiewów kompensują

zwiększonym zużyciem przemysłowych środków produkcji, co wpływa na

pogorszenie wskaźników ekologicznych.

3. Gospodarstwach o powierzchni 20- 50 ha i większe wypracowywały dochód

rolniczy netto zapewniający opłatę pracy dla 2 osób na poziomie

porównywalnym do średniego krajowego wynagrodzenia. Natomiast

gospodarstwa o powierzchni > 50 ha generowały nadwyżki środków

finansowych, które mogły przeznaczyć na rozwój.

Literatura

Baum R. 2004. Analiza instrumentów wspierających zrównoważony rozwój rolnictwa.

Rocz. Nauk. SERiA. Tom VI, 3: 7-12.

Duer I., Fotyma M., Madej A. 2002. Kodeks dobrej praktyki rolniczej. FAPA

Warszawa.

Faber A. 2001. Wskaźniki proponowane do badań równowagi rozwoju rolnictwa.

Fragm. Agron., 1 (69): 31-34.

Fotyma M., Mercik S. 1995. Chemia rolna. PWN Warszawa.

Fotyma M., Kuś J. 2000. Zrównoważony rozwój gospodarstwa rolnego. Pam. Puł. 120:

101- 116.

Fotyma M., Jadczyszyn T., Pietruch Cz. 2001. System wspierania decyzji w zakresie

zrównoważonej gospodarki składnikami mineralnymi –MACROBIL. Pam. Puł. 120:

81-89.

Kuś J., Krasowicz S. 2001. Przyrodniczo – organizacyjne uwarunkowania

zrównoważonego rozwoju gospodarstw rolnych. Pam. Puł. 124: 273-288.

Wyniki rachunkowości rolnej gospodarstw indywidualnych. 2001. Wyd. IERiGŻ

Warszawa. Summary

The paper presents the attempt to evaluate the degree of sustainability of agricultural

production on farms. The analysis was done on the basic of results obtained in 2001 on farms

keeping the agricultural accounts supervised by the Institute of Agricultural and Food

Economics. The farms were arranged as depending on area of agricultural lands.

The analysis showed that big farms were able to obtain financial surpluses used for their

development. However, these farms were the source of some dangers for natural environment.

On smaller farms the degree of sustainability of agricultural production in ecological

aspect was better, however agricultural net profit did not warrant the labour payment even for

1 person.

Key words: agriculture, sustainable development, indicators

83

WARTOŚĆ RZEŹNA I MIĘSNA TUCZNIKÓW MIESZAŃCÓW ¾ WBP ¼ PBZ

SKIEROWANYCH NA UBÓJ PRZY RÓŻNYCH MASACH CIAŁA

Autorzy: Krzysztof Łoś, Andrzej Kwolek, Paweł Brychcy, Dominik Królik

Opiekun naukowy: dr hab. Paweł Gajewczyk

Akademia Rolnicza we Wrocławiu; S K N Hodowców Trzody Chlewnej

Wrocław, ul. Chełmońskiego 38d

Słowa kluczowe: tuczniki mieszańce, masa ciała, cechy rzeźne i mięsne

Wstęp

Przemysł mięsny zainteresowany jest skupem tuczników o wysokiej wydajności

rzeźnej i dobrym umięśnieniu. Jeszcze w latach osiemdziesiątych preferowano

w naszym kraju skup trzody chlewnej mięsno-słoninowej do masy ciała 130 kg.

Obecnie na rynku poszukiwane są tuczniki lżejsze, o mniejszej zawartości tłuszczu,

a o większym udziale mięsa w tuszy. Stąd też w obrocie żywcem przeważają tuczniki

lżejsze o masie ciała w przedziale 90- 110 kg, co potwierdzają wyniki

przeprowadzonych wcześniej badań [Gajewczyk i wsp., 1996; Denaburski 2003;

Gardzińska i Migdal 2003; Kusz i Ruda 2003].

Znaczącą poprawę w zakresie cech tucznych i rzeźnych można uzyskać

na skutek zastosowania krzyżowania międzyrasowego świń. Mając na uwadze ten

czynnik oraz zróżnicowaną masę ciała tuczników mieszańców podjęto ten temat badań.

Materiał i metody

Celem pracy było zbadanie wartości rzeźnej tuczników mieszańców

o zróżnicowanej przedubojowej masie ciała, które uzyskano ze skrzyżowania loch

[wielka biała polska x polska biała zwisłoucha] z knurami rasy wielkiej białej polskiej.

Badania przeprowadzono na 104 osobnikach pochodzących z fermy przemysłowej,

które podzielono na 4 grupy ze względu na masę ciała przed ubojem. Układ

doświadczenia przedstawia (tab. 1)

Tab. 1. Układ doświadczenia

Grupy I II III IV

Masa ciała przed ubojem /kg/ 100-105 106-110 111-115 116-120

Liczba zwierząt w grupie 26 26 26 26

Zwierzęta doświadczalne utrzymywano w takich samych warunkach

i żywiono w okresie tuczu pełnoporcjowymi mieszankami paszy treściwej, których

84

skład i wartość przedstawiono w (tab.2). Podczas tuczu świnie miały stały dostęp

do wody.

Tab. 2. Skład i wartość pokarmowa pełnoporcjowych mieszanek pasz

treściwych zastosowanych w tuczu.

Wyszczególnienie Jednostki I okres

tuczu

Tl okres

tuczu Śruty: % - kukurydziana 10 -

- pszenna 10 10

- z pszenżyta 15 20

- jęczmienna 35,5 31,3 poekstrakcyjna sojowa 15 12

Otręby żytnie % 2 4

Makuch rzepakowy % 6 10

Mączka rybna % 3 -

Smalec wieprzowy % 1 1

Fosforan 2 wapniowy % 1 -

Kreda pastewna % 0,2 0,3

NaCl % 0,3 0,4

PremiksPTl % 1 1

Wartość pokarmowa 1 kg paszy: energia metaboliczna MJ 13,2 13,0

- białko ogólne % 17,0 15,5

- lizyna % 0,97 0,83

- metionina+cysteina % 0,66 0,62

tryptofan % 0,21 0,18

Po uboju dokonano oceny rzeźnej tuczników, zgodnej z metodyką SKURTCh.

Wzięto pod uwagę następujące cechy:

a) masy tusz:

przed ubojem,

po uboju w 1 i 24 godzinie.

b) wydajność rzeźną ciepłą i zimną,

c) grubość słoniny mierzoną na grzbiecie w 5 punktach,

d) masę szynki i schabu,

e) powierzchnię „oka" polędwicy,

f) zawartość mięsa w tuszy.

W przeprowadzonym eksperymencie wykorzystano wagi elektroniczne:

inwentarzową i laboratoryjną, suwmiarkę, kalkę techniczną i planimetr. Zebrany

materiał liczbowy opracowano statystycznie przy pomocy analizy wariancji i korelacji

[Ruszczyc 1980].

85

Wyniki i omówienie

W tabeli 3 przedstawiono wyniki charakteryzujące tuczniki mieszańce

w poszczególnych grupach.

Duże litery w tych samych wierszach oznaczają różnice statystycznie wysokoistotne przy P<0,01;

Małe litery w tych samych wierszach oznaczają różnice statystycznie istotne przy P<0,05.

Zarówno prze ubojem, jak też po uboju średnie masy ciała tuczników z grup

różniły się statystycznie pomiędzy sobą/P < 0,01/. Wydajność rzeźna ciepła całej

badanej populacji zwierząt była wysoka i kształtowała się od 79,81% w grupie III

do 80,36 % w grupie IV. Z kolei wydajność rzeźna zimna przekraczała 78 % i była

bardzo wyrównana w grupach. Tak wysoka wydajność rzeźna mogła wynikać

z tego, że zwierzęta te od wieku prosięcego aż do końca tuczu żywiono mieszankami

pełnoporcjowymi pasz treściwych, które w przeciwieństwie do pasz objętościowych nie

powodują znacznego rozrostu przewodu pokarmowego. Z niektórych publikacji

wynika, że materiał rzeźny pochodzący z ferm, które stosują pełnoporcjowe mieszanki

pasz treściwych jest zawsze lepiej wyrównany pod względem masy ciała oraz odznacza

się wysokimi wskaźnikami wydajności rzeźnej [Gajewczyk i wsp. 1996; Denaburski

i wsp. 2003].

Tab. 3 Cechy rzeźne i mięsne tuczników

Wyszczególnienie cech Jednostki Grupy

I II III IV

Masa ciała: przed

ubojem

- w 1 godz. po uboju

- w 24 godz. po uboju

kg

103,2B±l,60

82,5B±2,50

80,5H ±2,40

107,8B±l,40

86,3B±2,80

84,3B ±2,70

113,4c±l,40

90,50c±2,20

88,5Oc ±2,20

117,0A±l,2

94,0A ±2,40

92,0A ±2,30

Wydajność

rzeźna: - ciepła

- zimna

% 79,99 ±2,45

78,04 ±1,17

80,04 ±2,08

78,18 ±1,04

79,81 ±1,81

78,08 ±0,94

80,36 ±2,11

78,63 ±0,77

Grubość słoniny:

- nad łopatką

- na grzbiecie

- średnia z krzyża

- średnia z 5 pomiarów

cm

3,64a ± 0,05

2,81 ±0,05

2,35a±0,05

2,71 ±0,04

3,87 ±0,05

2,95 ±0,05

2,47 ±0,04

2,85 ±0,04

3,95b±0.05

2,97 ±0,06

2,61 ±0,05

2,94 ±0,04

3,92b±0,06

3,08 ±0,05

2,64b ±0,05

2,97 ±0,04

Powierzchnia „oka"

polędwicy cm

2 42,60

a ±4,75 46,02

b±5,91 47,55

b±7,13 47,90

b±5,28

Masa szynki kg 6,92^0,51 7,10 ±0,79 7,44b ±0,76 7,58

B±0,73

Masa polędwicy kg 3,69 ±0,42 3,75 ±0,29 3,96 ±0,47 3,96 ±0,39

Zawartość mięsa w tuszy % 41,20 ±4,75 40,50 ±5,26 40,40 ±6,00 39,40 ±4,33

86

Grubość słoniny zmierzona nad łopatką kształtowała się od 36,35 mm w grupie

I do 39,54 mm w grupie IV. Tak więc w miarę wydłużania tuczu do 120 kg wzrasta

zawartość słoniny w tuszach tuczników. Najcieńszą słoninę w tym miejscu miały

tuczniki z grupy I, a najgrubszą z grup III i IV. Różnica ta była statystycznie istotna

/P < 0,05/. Jedynie grubość słoniny średnia z 3-ch pomiarów na krzyżu odnotowana

w grupie IV różniła się istotnie /P<0,05/ od stwierdzonej u tuczników w grupie

I. Grubość słoniny na grzbiecie kształtowała się od 28,15 mm u tuczników z grupy

I do 30,77 mm u osobników z grupy IV. Średnia grubość słoniny wyliczona z 5-ciu

zebranych pomiarów na grzbiecie wykazała, że tylko tuczniki z grupy I miały

najcieńszą słoninę i w porównaniu z osobnikami z grupy IV różnica ta okazała się

statystycznie istotna. Tak więc klasa wagowa tuczników pochodzących

z krzyżowania wyłącznie polskich ras świń wbp i pbz w bardzo małym stopniu

ma związek z procentową zawartością mięsa w tuszy, która kształtowała się od 39,40%

w grupie IV do 41,20% w grupie I. Pomimo niskiej zawartości mięsa w tuszach wraz

ze wzrostem masy przedubojowej powiększały się masy szynek i schabu. Pomiędzy

średnimi masami szynek tuczników z grup III i IV a średnimi z grup I i II wykazano

różnice statystycznie istotne i wysokoistotne /P< 0,05 i P< 0,01/. Średnie masy schabów

tuczników z grup III i IV różniły się istotnie /P< 0,05/ od uzyskanych

u tuczników z grupy I. Pomimo, że zawartość mięsa w tuszy tuczników mieszańców

była niska, to jednak powierzchnia „oka" polędwicy powiększała się wraz ze wzrostem

ich masy ciała. W zakresie tej cechy pomiędzy średnimi z grup IV i 1 odnotowano

różnicę statystycznie udowodnioną /P< 0,05/.

Analizując badane cechy można sądzić, że tuczniki mieszańce wbp, pbz

charakteryzują się dobrą wydajnością rzeźną, ale też zdecydowanie niską zawartością

mięsa w tuszach. W obrocie żywcem premiowane są obecnie tylko te tuczniki, które

charakteryzują się wysoką wydajnością rzeźną i udziałem mięsa w tuszy powyżej 50 %.

Rodzi się pytanie: czy jest sens stosowania takiego wariantu krzyżowania, który miał

miejsce w tym doświadczeniu? Odpowiedź może być prosta, że nie. Jednak zdaniem

Buczyńskiego i wsp. 1996 oraz Nowachowicza i wsp. 1995 w Polsce poprawa

mięsności ras matecznych użytych do krzyżowania jest możliwa poprzez intensywną

selekcję materiału rodzicielskiego w hodowli zarodowej.

Przedstawione w (tab.4) wartości współczynników korelacji ujmują zależności

pomiędzy niektórymi badanymi cechami w tym doświadczeniu. Tak więc istnieje

87

zależność /P 0,01/ pomiędzy masą ciała tuczników mieszańców przed i po uboju,

a masą szynki i schabu.

Tab. 4. Wartości współczynników korelacji pomiędzy niektórymi cechami

rzeźnymi tuczników

Cechy Współczynnik korelacji

Masa tuszy przed ubojem a masa szynki 0,368**

Masa tuszy przed ubojem a masa schabu 0,300**

Masa tuszy w 24 godz. po uboju a

masa szynki

0,447**

Masa tuszy w 24 godz. po uboju a

masa schabu

0,311**

Masa szynki a grubość słoniny na

krzyżu

-0,314**

Masa schabu a grubość słoniny na

krzyżu

-0,327**

Powierzchnia „oka" polędwicy a masa

schabu

0,663**

** zależność wysokoistotna przy P< 0,01

Wyliczono też statystycznie wysokoistotną zależność pomiędzy masami szynek

i schabów a grubością słoniny na krzyżu, odpowiednio -0,314 i -0,327 Największą

wartość współczynnika korelacji 0,663 wyliczono pomiędzy powierzchnią „oka"

polędwicy a masą schabu. W tym przypadku potwierdziła się opinia wyrażona

w pracach: Różyckiego i wsp. 1996, Gajewczyka i wsp. 1998 oraz Mielech

i Gancarz 2003, że pomiędzy grubością słoniny na grzbiecie a umięśnieniem tuczników

zawsze występuje największa zależność. Zbliżone wartości r w odniesieniu

do badanych cech rzeźnych uzyskali wcześniej Nowachowicz i wsp. [1995] oraz

Różycki i wsp. [1996].

Uzyskane wyniki dowodzą, że na obecnym etapie ten wariant krzyżowania

ze względu na niską zawartość mięsa w tuszy u tuczników mieszańców nie powinien

być w fermie realizowany. Powrót do realizacji takiego krzyżowania jest możliwy

w przypadku odnowienia stada podstawowego loch loszkami ras wbp i pbz zakupiony

z bardzo dobrych ośrodków hodowli zarodowej, w których osiągnięto już wysoki

poziom umięśnienia w granicach 57%.[Wyniki oceny trzody chlewnej w 2003 roku;

Opacz 2004].

Wnioski

Z przeprowadzonych badań można wyciągnąć następujące wnioski:

1. Tuczniki mieszańce odznaczały się bardzo wysoką wydajnością rzeźną ciepłą

i zimną, ale też niską zawartością mięsa w tuszy w granicach 39,4 i 41,2 %.

88

2. Pomiędzy masami ciała przed i po uboju a masą szynki i schabu oraz pomiędzy

masą szynki i schabu, a średnią grubością słoniny na grzbiecie wystąpiły

wysokoistotne zależności. Największą wartość r = 0,663 wyliczono pomiędzy

powierzchnią „oka" polędwicy a masą schabu.

Literatura

Denaburski J., Bąk T., Kondratowicz J. 2003. Analiza wybranych wskaźników

wartości rzeźnej tuczników pochodzących z fermy przemysłowej. Zesz. Nauk. PTZ

nr 68(2), 199-210.

Gajewczyk P., Rząsa A., Dvorak J. 1996. Wartość tuczna i rzeźna tuczników z ferm

przemysłowych po knurach polskich i czeskich. Mat. Kon. „Zootechniczno-

ekonomiczne uwarunkowania mięsności świń". Rzeszów 3-4. XII. 1996,26-33.

Gardzińska A., Migdał W. 2003. Masa polędwicy i szynki tuczników mieszańców

ubijanych przy różnej masie ciała.

Kusz D., Ruda M. 2003. Organizacja i wyniki ekonomiczne gospodarstw

produkujących żywiec wieprzowy w województwie podkarpackim. Zesz Nauk PTZ

nr 68(2),335-346.

Mielech G., Gancarz J. 2003. Porównanie dokładności szacowania umilenia świń ras

p.b.z. i w.b.p. na podstawie pomiarów tuszy. Zesz. Nauk. PTZ nr 68(2),251-26Z

Nowachowicz J., Michalska G, Rak B., Kapelanska J. 1995. Mat.

Konf. Aktualne problemy w produkcji trzody chlewnej 7.05. Olsztyn, 100-101.

Różycki M., Orzechowska B., Eckert R. 1996. Korelacja fenotypowa i genotypowa

pomiędzy jakością mięsa a cechami tucznymi i rzeźnymi. Zesz. Nauk Przegl. Hoo.

nr 26,217.

Ruszczyc Z. 1980. Metodyka doświadczeń zootechnicznych. PWRiL Warszawa.

Slaughter and meat value of pig crossbreed Mhrptt pl et different slaughter body

Wright

Summary

Research was carried out in industrial pig farm on 104 crossbreed fatteners V* lwp %

pl. which were slaughtered in different weight. The aim of this study was to value carcass

ąuality, proportional part in carcass meat and to find the relationship between the examined

ąuahties. Fatteners were characterized by very good carcase dressing percentage warm and

cold but very Iow meat in carcass content. Correlation prove that significance at (P < 0.01)

relationship between soine carcass features crossbreed fatteners.

Key words: pig crossbred, body weight, slaughter and meat traits

89

BIEGACZOWATE (COLEOPTERA, CARABIDAE) RÓŻNYCH SIEDLISK

NABRZEŻA ODRY WE WROCŁAWIU

Autorzy: Karolina Pastuszko, Jacek Twardowski

Opiekun: dr Jacek Twardowski

Studenckie Koło Naukowe Entomologów ”Skorek”

Katedra Ochrony Roślin, Akademia Rolnicza,

ul. Cybulskiego 32, 50-205 Wrocław


Słowa kluczowe: biegaczowate, nabrzeże Odry, siedlisko, Pseudoophonus rufipes

Wstęp

Tereny nabrzeża rzeki Odry we Wrocławiu–Biskupinie stanowią różne biotopy.

Jest to obszar zalewiskowy, w przeważającej części porośnięty zbiorowiskami roślin

jednoliściennych. Ze względu na istnienie wałów przeciwpowodziowych i bliskość

aglomeracji miejskiej (3 km od centrum Wrocławia) poddany jest niewątpliwie dużej

presji antropogenicznej. Stosunkowo rzadko na tym terenie spotyka się rośliny

krzewiaste i drzewiaste. Do badań wybrano obszar o zróżnicowanych warunkach

siedliskowych. Realizacji celu badań towarzyszą założenia o charakterze

bioindykacyjnym. Jest, bowiem powszechnie znanym, że obecność lub brak niektórych

gatunków biegaczowatych jest dobrym odzwierciedleniem jakości zamieszkiwanego

przez nie środowiska.

Celem badań było określenieskładu gatunkowego biegaczowatych (Coleoptera,

Carabidae) występujących w różnych zbiorowiskach roślinnych przy nabrzeżu rzeki

Odry we Wrocławiu (Biskupinie).

Miejsce i metody badań

Badania fauny biegaczowatych przeprowadzono przy nabrzeżu rzeki Odry

we Wrocławiu (dzielnica Biskupin), na terenie zalewiskowym, w 2004 roku. Odłowy

fauny naziemnej prowadzono od 4 maja do 20 września. Przed przystąpieniem do badań

wybrane siedlisko poddano waloryzacji.

Terenem badań objęto obszar o powierzchni około 1,5 ha (w kształcie prostokąta).

Analizy entomofaunistyczne prowadzono w trzech siedliskach pozostających ze sobą

w bliskim sąsiedztwie:


90

- stanowisko pierwsze – pułapki rozmieszczono w odległości około 5 m od brzeg

rzeki Odry (stanowisko wilgotne niezacienione: zbiorowisko roślin trawiastych

z domieszką Salix ssp. oraz nielicznych roślin z klasy dwuliściennych, np. Urtica ssp.),

- stanowisko drugie – pułapki w odległości 55 m od brzegu rzeki (zbiorowisko

trawiaste z nielicznymi krzewami),

- stanowisko trzecie: pułapki w odległości 105 m od brzegu rzeki (stanowisko

zacienione drzewiasto-krzewiaste, głównie Crataegus ssp., Quercus ssp., Aesculus

ssp.).

Odłowy fauny naziemnej przeprowadzono za pomocą pułapek glebowych

(Barbera). W każdym z trzech siedlisk rozmieszczono po trzy pułapki (łącznie 9).

Naczynia te, o pojemności 1l zakopano równo z powierzchnią gleby i wypełnione

w 1/3 płynem konserwującym (glikol etylenowy). Materiał z pułapek wybierano co dwa

tygodnie. W laboratorium stawonogi selekcjonowano, liczono, a biegaczowate

oznaczono do gatunku. Nazewnictwo oznaczonych gatunków przyjęto za pracą Hurki

[1996].

Wyniki i ich omówienie

Łącznie w zebranym materiale odłowiono 225 chrząszczy z rodziny

biegaczowatych (tab. 1). Nie stwierdzono różnic w liczebności tych owadów

w badanych siedliskach przy nabrzeżu rzeki Odry. Z całości materiału oznaczono

37 gatunków Carabidae. Najwięcej gatunków występowało na stanowisku pierwszym

(najbliżej Odry) (26), gdzie dominującym był Pterostichus strenuus (27,5% wszystkich

oznaczonych na tym stanowisku biegaczy). Na stanowisku drugim (tereny trawiaste),

stwierdzono 21 gatunków biegaczowatych, a najczęściej występującym był

Pseudoophonus rufipes (43,4%). Najmniejsze zróżnicowanie wykazano na stanowisku

trzecim tj. 18 gatunków. W tym przypadku również dominował P. rufipes (34,7%).

We wszystkich siedliskach licznie występowały również: Carabus violaceus, Platynus

assimilis, Pterostichius melanarius, Pterostichus niger, Carabus coriaceus, Harpalus

latus. Pozostałe gatunki występowały sporadycznie.

Dominujący na stanowiskach drugim i trzecim P. rufipes, notowany był nielicznie

na stanowisku pierwszym (przy rzece). Jak podaje Burakowski i in. [1974], jest to

bowiem gatunek, który preferuje suche łąki na glebach gliniastych. Należy zauważyć

również, że najliczniejszy w najbliższej odległości od rzeki Odry P. strenuus to gatunek

91

Tab. 1. Skład gatunkowy Carabidae różnych siedlisk nabrzeża rzeki Odry

Gatunek Stanowisko

pierwsze

Stanowisko

drugie

Stanowisko

trzecie Razem

Pseudoophonus rufipes Deg. 7 33 26 66

Pterostichus strenuus (Panz.) 19 3 22

Carabus violaceus L. 2 9 8 19

Platynus assimilis (Payk.) 14 1 15

Poecilus cupreus (L.) 3 5 4 12

Pterostichius melanarius (Ill.) 1 3 8 12

Pterostichus niger (Schrank) 3 6 9

Carabus coriaceus L. 1 1 5 7

Harpalus latus (L.) 3 3 6

Anisodactylus binotatus (Fab.) 2 1 2 5

Amara bifrons (Gyllenhal) 3 1 4

Badister bullatus (Schrank.) 1 2 1 4

Leistus ferrugineus (L.) 1 3 4

Carabus granulatus (L.) 3 3

Harpalus luteicornis (Duft.) 3 3

Licinus depressus (Payk.) 1 1 1 3

Nebria brevicollis (Fab.) 1 2 3

Patrobus atrorufus Stroem 1 1 1 3

Amara aenea (De Geer) 1 1 2

Bembidion femoratum (Sturm) 2 2

Calathus fuscipes (Goeze) 1 1 2

Clivina fossor (L.) 2 2

Ophonus puncticollis (Payk.) 2 2

Harpalus spp. 1 1 2

Amara aulica (Ill.) 1 1

Agonum obscurum (Herbst) 1 1

Agonum versutum (Sturm) 1 1

Cychrus caraboides (L.) 1 1

Dolichus halensis (Schaller) 1 1

Demetrias monostigma

(Samouelle) 1 1

Harpalus fuliginosus (Duft.) 1 1

Notiophilus aquaticus (L.) 1 1

Oodes helopioides (Fab.) 1 1

Panageus cruxmajor (L.) 1 1

Pterostichus vernalis (Panz.) 1 1

Stomis pumicatus (Panz.) 1 1

Harpalus cupreus

(Faldermann) 1 1

Suma 74 76 75 225

Liczba oznaczonych gatunków 26 21 18 37

92

wilgociolubny [Burakowski i in. 1974], który występował nielicznie na stanowisku

trzecim, natomiast brak jego było na stanowisku drugim.

Chociaż pozostałe gatunki występowały nielicznie, to również one notowane były

na poszczególnych stanowiskach badawczych w zależności od ulubionych preferencji

siedliskowych. Przyczyną takich relacji może być fakt, że wiele gatunków chrząszczy

z rodziny biegaczowatych to formy stenotopowe o ścisłych wymaganiach

ekologicznych. Mogą one być, zatem traktowane jako gatunki wskaźnikowe dla wielu

biotopów [Kabacik-Wasylik 1978].

Wnioski

1. Nie stwierdzono różnic w liczebności biegaczowatych w badanych siedliskach przy

nabrzeżu rzeki Odry.

2. Największe bogactwo gatunkowe Carabidae stwierdzono w najbliższej odległości

od Odry. Liczebność oznaczanych gatunków malała w miarę zwiększania odległości

od rzeki.

3. Oznaczone gatunki biegaczy stwierdzane były na poszczególnych stanowiskach

zgodnie ze swoimi preferencjami siedliskowymi.

4. Monitoring biegaczowatych nabrzeża Odry we Wrocławiu-Biskupinie wymaga

kontynuowania badań.

Literatura

Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1974. Katalog fauny Polski.

Chrząszcze–Coleoptera. Biegaczowate–Carabidae, cześć 2, PWN Warszawa.

Hurka K. 1996. Carabidae of the Czech and Slovak Republics. Kabourek, Zlin.

Kabacik-Wasylik D. 1978. Biegaczowate W: Biologiczne metody walki ze

szkodnikami, red. J. Boczek i J. J. Lipa, PWN Warszawa, 225-240.

Carabid beetles (Coleoptera, Carabidae) of different habitats of the bank

of Odra river in Wrocław

Summary

The goal of the study was to determine the species composition of carabid beetles in

different habitats of river bank of Odra in Wrocław (Biskupin). The study was carried out in

three habitats with different plant cover placed in three distances (5, 55, 105 m) from the river.

There were no significant differences with beetles number next to distance from the river.

The higher number of species was recorded in habitat directly adjacent to the river. The species

of carabids were strongly affected by the type of habitats.

Key words: carabid beetles, bank of the Odra river, habitat, Pseudoophonus rufipes

93

ZAWARTOŚĆ KADMU W RUNI I GLEBIE W 36 ROKU DOŚWIADCZENIA

NAWOZOWEGO NA ŁĄCE GÓRSKIEJ (CZARNY POTOK)

Autor: Marta Przetaczek

opiekun: dr hab. Michał Kopeć

Akademia Rolnicza w Krakowie, Studenckie Koło Naukowe Rolników

Al. Mickiewicza 21 Kraków

[email protected]

Słowa kluczowe: ruń łąkowa, odczyn gleby, nawożenie fosforowe

Wstęp

Zawartość pierwiastków śladowych w glebie zależy od wielu czynników

przyrodniczych oraz antropogenicznych [Bednarek 1997]. Jednym z nich jest

stosowanie nawozów mineralnych, które oprócz pozytywnego oddziaływania na plon

roślin, mogą wywoływać zmiany we właściwościach gleb [Curyło 1997] oraz

wprowadzać do nich znaczne ilości metali ciężkich, w tym szczególnie kadm

z nawozami fosforowymi [Jarosz 1992, Górecki i in. 1992, Kabata-Pendias i in. 1993].

Wraz ze wzrostem stężenia tego pierwiastka w podłożu wzrasta intensywność jego

pobierania przez rośliny [Borowska i in. 1997]. Mimo iż kadm charakteryzuje się dużą

rozpuszczalnością, to jego pobranie przez rośliny zależy od odczynu gleby [Miechówka

i in. 1995]. Na skutek zwiększenia pH jony kadmu zostają unieruchomione po przez

powstania węglowodanów oraz trudno rozpuszczalnego wodorotlenku [Gębski 1997].

Celem badań było określenie wpływu zróżnicowanego nawożenia mineralnego

(NPK) na kształtowanie się zawartości kadmu w warstwie darniowej gleby oraz plonie

runi łąkowej.


Podstawą przedstawionego opracowania jest statyczne, nawozowe doświadczenie

polowe w Czarnym Potoku k. Krynicy założone w 1968 na naturalnej łące górskiej typu

bliźniczki psiej trawki (Nardus stricta L.) i kostrzewy czerwonej ( Festuca rubra L.).

Doświadczenie prowadzone jest na glebie brunatnej kwaśnej wytworzonej z piaskowca

magurskiego o składzie granulometrycznym gliny lekkiej i charakterystycznych trzech

poziomach genetycznych: darniowym, brunatnienia, skały macierzystej.

Doświadczenie obejmuje 8 obiektów nawozowych w 5 powtórzeniach założonych

metodą losowanych bloków: bez nawożenia, z jednostronnym nawożeniem azotem,

94

z jednostronnym nawożeniem fosforem, nawożeniem PK oraz dwiema formami azotu –

mocznik i saletra amonowa w dwóch dawkach (90 i 180 kg N·ha-1

) na tle PK.

Od roku 1985 doświadczenie prowadzone jest w dwóch seriach wapnowanej oraz

bez wapnowania. W 1995 roku powtórzono zabieg wapnowania. Badania

przedstawione w pracy dotyczą 36 roku trwania doświadczenia.

Oznaczono kadm w runi łąkowej I i II pokosu oraz w glebie w warstwie 0-10 cm.

W glebie oznaczono formy rozpuszczalne w 1 mol HCldm3 oraz wskaźniki

zakwaszenia.

Wyniki i omówienie

Reakcja roślin na plonowanie w wyniku wapnowania była różna w zależności od

zastosowanego nawożenia (tab. 1). Zastosowana dawka wapna spowodowała

zmniejszenie się plonów runi łąkowej na wszystkich obiektach, poza tymi gdzie

zastosowano nawożenie PK wraz z nawozowym w formie mocznika w obu dawkach

oraz saletry amonowej w dawce podwójnej dla pokosu pierwszego. Uzyskane wyniki

potwierdzają inne opracowania, w których plonowanie roślin obniżyło się po

zastosowaniu zabiegu wapnowania [Rogóż 1996].

Zawartość kadmu w runi z I i II pokosu wahała się od 0,19 do 0,78 mg Cdkg-1

s.m. (tab. 2). Bezpieczna zawartość kadmu < 0,5 mgkg-1

s.m. paszy, proponowana

przez Kabatę-Pendias i in. [1993], została przekroczona szczególnie w runi II pokosu

serii bez wapnowania. Szczególnie duże zawartości kadmu stwierdzono obiekcie

nawożonym jednostronnie P i PK. Pobieranie tego pierwiastka przez rośliny zależy od

ich gatunku jak podaje Tykliński [1996]. Sapek i Sapek [1989] podają, że zawartość

kadmu w suchej masie paszy z użytków zielonych nie powinna być większa niż

1 mgkg-1

, która nie została przekroczona na żadnym z obiektów doświadczenia.

Po zastosowaniu wapnowania w pierwszym pokosie nastąpiło znaczne

zmniejszenie zawartości kadmu w runi łąkowej na obiektach, w których zastosowano

nawożenie azotem na tle PK. W pokosie drugim stwierdzono spadek zawartości tego

pierwiastka po zastosowaniu wapnowania we wszystkich obiektach (tab. 1).

95

Tab. 1 Plon suchej masy runi łąkowej i zawartość Cd w runi łąkowej

I i II pokosu obu serii

Obiekty

nawozowe

Plon Cd Plon Cd

tha-1

mgkg s.m. tha-1

mgkg s.m.

0 Ca + Ca 0 Ca + Ca 0 Ca + Ca 0 Ca + Ca

I pokos II pokos

PK 2,90 2,66 0,44 0,30 2,40 2,05 0,62 0,28

PK+ N1 – s 4,49 4,01 0,39 0,19 3,23 2,81 0,55 0,24

PK+ N2 - s 4,03 4,18 0,60 0,28 3,32 3,36 0,44 0,39

PK+ N1 -m 3,96 4,01 0,50 0,18 2,77 2,60 0,41 0,26

PK+N2 –m 4,06 5,06 0,49 0,18 3,53 2,41 0,46 0,34

N1 1,95 1,83 0,34 0,39 1,92 2,00 0,43 0,37

P 2,08 1,88 0,45 0,46 1,57 1,36 0,78 0,43

O 1,37 1,32 0,38 0,35 1,54 1,18 0,60 0,39 0Ca – seria bez wapnowania; +Ca – seria wapnowana

N1 - dawka nawozowa azotu 90 kgha-1

; N2 - dawka nawozowa azotu 180 kgha-1

s – saletra amonowa; m - mocznik

Tab. 2. Odczyn i kwasowość hydrolityczna w warstwie 0-100 mm

* jak w tabeli 1

Całkowita zawartość kadmu rozpuszczalna w 1 mol HCldm-3

w badanych

glebach (tab. 3) nie przekroczyła w żadnym z obiektów 1 mg Cdkg –1

gleby, wartości

uważanej za górną granicę dla gleb nie zanieczyszczonych tym pierwiastkiem

[Gorlach i in. 1994]. Wapnowanie gleb nie spowodowało obniżenia zawartości kadmu

w glebie rozpuszczalnego w HCl, co jest sprzeczne z doniesieniami Lityńskiego

[1982]. Większą zawartość tego pierwiastka w glebie wapnowanej można tłumaczyć

tym, iż przy wyższym pH minerały ilaste wierzchnich warstw gleby silnej sorbują

jony Cd2+

[ Van-Hook i in. 1974], natomiast na glebach kwaśnych kadm łatwiej

przemieszcza się w głąb profilu [Lityński, Jurkowska 1982]. Z drugiej strony w serii

nie wapnowanej, przy mniejszym odczynie sukcesywnie następowało zwiększone

odprowadzanie kadmu z plonem prowadzące do wyczerpywania zasobów gleby w ten

pierwiastek.

Obiekty

nawozowe*

0 Ca + Ca

pH Hh pH Hh

KCl H2O cmolkg-1 KCl H2O cmolkg

-1

PK 4,16 5,05 5,85 5,52 5,44 2,97

PK+N1 - s 4,48 5,20 5,04 5,31 5,44 2,94

PK+N2 - s 3,98 4,60 5,79 5,59 5,76 3,27

PK+N1 - m 4,49 5,06 5,07 5,51 5,71 3,09

PK+N2 - m 4,06 4,74 6,06 5,57 5,80 3,24

N1 4,26 4,85 6,27 5,15 5,54 3,54

P 4,62 5,17 5,13 5,32 5,63 2,85

O 4,68 5,14 4,95 5,24 5,52 3,30

96

Tab. 3 Zawartość kadmu w glebie po ekstrakcji 1 mol HCldm-3

Obiekty

nawozowe*

Cd mgkg-1

s.m.

Ca 0 Ca +

PK 0,35 0,41

PK+ N1 – S 0,27 0,38

PK+ N2 - S 0,18 0,30

PK+ N1 -M 0,32 0,37

PK+N2 –M 0,24 0,33

N1 0,28 0,32

P 0,40 0,45

O 0,39 0,43 *obiekty jak w tab. 1

Wzrost odczynu gleby na wszystkich obiektach spowodował zmniejszenie

zawartości Cd w roślinach, co potwierdzają inni autorzy [Tyksiński 1996, Misztal

1996] Kabata-Pendias [1993] twierdzi, że kadm jest przyswajalny przez rośliny bez

względu na właściwości gleb. Czekała [1996] twierdzi, że wapnowanie nie wpływa na

ograniczenie rozpuszczalność kadmu w glebie.

Wnioski

1. Wieloletnie jednostronne nawożenie fosforem i fosforem z potasem może stanowić

zagrożenie podwyższenia zawartości kadmu w runi łąkowej.

2. Wapnowanie jest skutecznym zabiegiem ograniczenia bioprzyswajalności kadmu.

Literatura

Bednarek W., Lipiński W. 1997. Kadm i nikiel w glebie przy zróżnicowanym

nawożeniu mineralnym. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 448a: 35–40.

Borowska H., Jackowska I., Piotrowski J., Stryk B. 1997. Pobieranie kadmu i niklu

przez ślazowiec pensylwański ( Sida hermaphrodita L.) z osadu pościekowego. Zesz.

Probl. Post. Nauk Roln., 448a: 41–44.

Curyło T. 1997. Wpływ 20-letniego nawożenia mineralnego na zawartość kadmu i

niklu w glebach łąkowych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 448a: 53–60.

Czekała J., Gładysiak S., Jakubus M. 1996. Wpływ rozpuszczalnego ołowiu,

kadmu, chromu i żelaza w poziomie próchnicznym gleby płowej. Zesz. Probl. Post.

Nauk Roln., 434: 867–872.

Gębski M. 1997. Aktywność kadmu a zmiany pH glebowego przy stosowaniu KCl

lub K2SO4 w warunkach laboratoryjnych. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 448a: 117–

123.

Górecki H., Pawełczyk A., Hoffman J., Górecka H. 1992. Surowce do produkcji

nawozów fosforowych jako źródło mikroelementów i metali ciężkich. Mat. VII Symp.

Mikroelementy w rolnictwie, AR, Wrocław, 228-231

97

Jarosz W., Nowińska Z. 1992. Zawartość metali ciężkich w nawozach mineralnych i

wapnie odpadowym. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 4: 39–43.

Kabata-Pendias A., Pendias H. 1993. Biochemia pierwiastków śladowych. PWN,

Warszawa.

Lityński T., Jurkowska H. 1982. Żyzność gleby i odżywianie się roślin PWN

Warszawa 1982, ss. 642

Miechówka A., Niemyska-Łukaszuk J., Mazurek R., Sołek-Podwika K. 1995.

Wpływ odczynu gleby na zawartość Zn, Pb, Ni, Cd w roślinach wybranych użytków

zielonych Pogorza Wielickiego i Podhala. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 456: 421–

426.

Sapek A., Sapek B. 1989. Czynniki determinujące zawartość kadmu i ołowiu w

paszy użytków zielonych. Wiad. Mel. i Łąk., 7, 149-150.

Van Hook R. I., Blaylock B. G., Bondietti E. A., Francis C. W., Huckabee J. W.,

Reichle D. E., Sweeton F. H., Wtherspoon J. W. 1974. Radioisotope techniques to

evaluate the environmental behaviour of cadmium. W: Comparative Studies of Food

and Environmental Contamination. Proc. Symp. Otaniemi, Vienna.

Cadmium content in sward and soil in 36th year of fertilizer experiment

on a mountain meadow (Czarny Potok)

Summary

In the presented studies cadmium content was determined in meadow sward and in

soil of a static experiment at Czarny Potok near Krynica set out in 1968 on a natural mountain

meadow. The experiment includes eight treatments in five replications. The studies presented

in the work concern the 36th year of the experiment.

The highest cadmium concentrations were assessed in the meadow sward of the first cut from

unlimed plot fertilized with ammonium nitrate in a double dose 0.60 mg · kg-1

d.m. whereas in

the second cut the largest amounts of this element (0.78 mg · kg-1

d.m.) were detected in the

sward from plot unilaterally fertilized with phosphorus.

Much smaller quantities of cadmium were assessed in all fertilized plots after the application

of liming.

On none of the treatments total contents of cadmium soluble in 1 mol HCl ·dm-3

in the

studied soils exceeded 1 mg Cd · kg-1

soil, i.e. the value considered the upper limit for soils

unpolluted with this element. Increase in the soil reaction value on all treatments caused a

decline in Cd concentrations in plants.

98

PRZESŁANKI I UWARUNKOWANIA DZIAŁALNOŚCI

AGROTURYSTYCZNEJ W REGIONIE PUSZCZY ZIELONEJ

Autorzy: dr Mirosław Rosak, dr Ewa Żebrowska – Rosak

ul. Wojska Polskiego 161

18-402 Łomża

Wyższa Szkoła Agrobiznesu w Łomży


Słowa kluczowe: agroturystyka, motywacja, Puszcza Zielona

Wstęp

W ostatnich latach w Polsce oraz w Europie coraz silniej zarysowuje

się tendencja do tak zwanego „powrotu do natury”. Szczególnie narasta

zapotrzebowanie mieszkańców wielkich miast na spędzanie wakacji na wsi. Zmiana

środowiska, a zwłaszcza obcowanie z przyrodą sprzyja regeneracji zarówno

psychicznej, jak i fizycznej. W wielu kręgach do dobrego tonu należy rezygnacja

z luksusowego kurortu na rzecz „wczasów pod gruszą”. Odpoczynkiem na wsi, w tym

i polskiej, zainteresowani są także obywatele państw „starej Unii Europejskiej”.

Rosnący popyt na bazę noclegową w gospodarstwach wiejskich, spowodował, że coraz

więcej rolników decyduje się na wynajęcie kwater turystom. W agroturystyce usługi

noclegowe najczęściej oferowane są w pokojach gościnnych znajdujących się w tym

samym budynku, w którym mieszkają właściciele gospodarstwa, lub też

adoptowanym albo w nowo wybudowanym obiekcie mieszkalnym przy gospodarstwie

[Medlik 1995].

Region Kurpiowszczyzny, przy bardzo ograniczonej liczbie miejsc pracy poza

rolnictwem, został silnie dotknięty bezrobociem. Stąd nadzieja znalezienia

dochodowego zajęcia w agroturystyce. Obszar Puszczy Zielonej jest unikalny

w skali Polski i Europy. Obok realnej szansy na rozwój ekologicznego rolnictwa jest też

naturalnym bankiem genetycznym wielu gatunków roślin, których fakt występowania w

przyrodzie stanowi potencjalne bogactwo i przesądza o niepowtarzalnych walorach

krajobrazowych, gospodarczych i kulturowych [Ciechocińska 1998].

Agroturystyka uznawana jest za nowoczesną formę dawnych letnisk czy „wczasów pod

gruszą”. Należy przy tym pamiętać, ze ten sposób wypoczynku wymaga od rolnika

zapewnienia agroturystom dobrych warunków recepcji, bezpieczeństwa, atrakcyjnego

programu urozmaicającego pobyt na wsi, to znaczy również przygotowania

mieszkańców wsi do świadczenia usług turystycznych na profesjonalnym poziomie

99

[Wyrwicz 1997]. Agroturystyka jest kreatorem przemian dokonujących się na wsi.

Zmiany te nie dotyczą wyłącznie sfery materialnej życia jej mieszkańców. Mają

również duży wpływ na sferę duchową, na przyzwyczajenia ludności wiejskiej, na

sposób ubierania się, na kulturę żywienia czy kulturę mowy. Kształtują nowe wzory

zachowań, wartościowania i normy postępowania. Pozwalają społeczności wiejskiej na

szybsze wydobywanie się – z mającej jeszcze miejsce – izolacji cywilizacyjnej. Rozwój

agroturystyki jest ważnym elementem w restrukturyzacji wsi, zwłaszcza w kontekście

akcesji Polski z Unią Europejską.

Celem niniejszego opracowania jest analiza przesłanek, które motywują

właścicieli gospodarstw rolniczych do podjęcia działalności agroturystycznej,

w regionie kurpiowszczyzny.

Charakterystyka przedmiotu badań oraz stosowane metody badawcze

Agroturystyka w naszym kraju nie jest zjawiskiem nowym. Od lat na stałe

wpisuje się w pejzaż wsi. W Polsce turystyka wiejska ma długoletnie tradycje,

a pierwsze jej ślady spotyka się już na początku XIX wieku. Znana była wówczas jako

wczasy na wsi, wczasy letniskowe, bądź „wczasy pod gruszą”. W końcu XX stulecia

obserwuje się rozwój nowej, bardzo atrakcyjnej turystyki wiejskiej, tzw. agroturystyki

[Dębniewska i Tkaczuk 1997].

Kurpiowska wieś zawsze serdecznie wita gości. Nie ma tu tłumów,

a stosunkowo niska gęstość zaludnienia i położenie z dala od hałaśliwych traktów

komunikacyjnych niesie spokój i aktywny wypoczynek. Uroki i pragnienie zaszycia

się w puszczańskie ostępy oraz chęć stania się miłośnikiem kurpiowskiego folkloru to

nagroda dla tych, którzy wybiorą się na wypoczynek na Kurpiach. To tu czekają

gospodarstwa agroturystyczne zarówno w południowej części Puszczy Białej (okolice

Wyszkowa, m.in. Brańszczyk, Kamieńczyk, Białebłoto), jak i w północnej – Puszczy

Zielonej (głównie w gminie Łyse, Myszyniec, Czarnia, Lelis, Kadzidło). Można tu

poznać tajemnice dawnego bartnictwa, zielarstwa, nauczyć się warzyć kurpiowskie

piwo, czy też robić kurpiowskie wycinanki. Dlatego właśnie ta forma wypoczynku

zdobywa ostatnimi czasy coraz to więcej zwolenników.

Zakresem niniejszej pracy objęte są głównie ziemie powiatu ostrołęckiego,

ze szczególnym uwzględnieniem obszarów, w których w latach 1999 – 2004 powstało

najwięcej gospodarstw agroturystycznych. Gospodarstwa te zlokalizowane są na

obszarze następujących gmin:

100

Łyse - 15 gospodarstw,

Lelis - 6 gospodarstw,

Czarnia - 6 gospodarstw,

Kadzidło - 4 gospodarstwa,

Goworowo - 2 gospodarstwa,

Myszyniec - 6 gospodarstw,

Baranowo - 5 gospodarstw.

Badaniami ankietowymi objęto dziesięć gospodarstw agroturystycznych

działających na terenie powiatu ostrołęckiego. Respondentów wyłoniono metodą

doboru celowego z elementami doboru przypadkowego. W sumie, w badaniach

uczestniczyło 18 osób, reprezentujących ww. liczbę gospodarstw.

Wyniki badań

Z przeprowadzonych badań ankietowych, dotyczących motywów podjęcia

działalności agroturystycznej, wśród respondentów objętych badaniem, 66,6 %

stanowiły kobiety, a 33,3 % mężczyźni.

Badaniem objęto osoby powyżej 20 roku życia. Byli to właściciele gospodarstw

agroturystycznych o zróżnicowanej strukturze wielkości. Najliczniej reprezentowana

była grupa w przedziale 5 – 10 ha (44,4 %). Mniejszy udział stanowiły gospodarstwa

o powierzchni 2 – 5 ha (11 %), oraz powyżej 10 ha (33,3 %).

Pod względem wieku najliczniej reprezentowana była grupa w przedziale

31 – 40 lat (44,4 %). Mniejszy udział charakteryzował respondentów grupy wiekowej

20 – 30 lat (33,3 %) i 41 – 50 lat (22,2 %). Pozostałych grup wiekowych nie

odnotowano.

Kolejnym czynnikiem poddanym badaniu było wykształcenie. W populacji

dominowały osoby z wykształceniem średnim (44,4 %). Pozostałą grupę stanowili

ankietowani z wykształceniem zawodowym (27,7 %), wyższym (16,6 %)

i podstawowym (11,1 %). Taki układ wykształcenia wynika prawdopodobnie

z faktu, iż w badaniu wzięły udział w większości osoby młode oraz w średnim wieku,

które obecnie w miarę możliwości inwestują w wykształcenie specjalistyczne.

101

Tab. 1.Charakterystyka respondentów

Wyszczególnienie Liczba respondentów Struktura(%)

Płeć

mężczyzna

kobieta

6

12

33,3

66,6

Wiek respondenta

20-30

31-40

41-50

51-60

powyżej 60

6

8

4

0

0

33,3

44,4

22,2

Wykształcenie

podstawowe

zawodowe

średnie wyższe

wyższe

2

5

8

3

11,1

27,7

44,4

16,6

Liczba osób w gospodarstwie domowym

1 osoba

2 osoby

3 osoby

4 osoby

powyżej 4

0

2

6

7

3

11,1

33,3

38,8

16,6

Dochód miesięczny netto na 1 osobę

do 500zł

500-800zł

800-1000zł

powyżej 1000zł

10

5

2

1

55,5

27,7

11,1

5,5

Powierzchnia gospodarstw

do 2 ha

2-5 ha

5-10 ha

powyżej 10 ha

2

2

8

6

11,1

11,1

44,4

33,3

Źródło: opracowanie własne

Wśród badanych przeważały osoby będące przedstawicielami 3 i 4 osobowych

gospodarstw domowych (3 osoby – 33,3 %, 4 osoby – 38,8 %). Gospodarstwa

o liczbie członków powyżej 4 osób reprezentowało 16,6 % ankietowanych. Pozostałą

część stanowiły osoby wchodzące w skład 2 – osobowych gospodarstw (11,1 %).

Zróżnicowanie wystąpiło również w poziomie dochodów posiadaczy gospodarstw

agroturystycznych. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby o dochodach (w przeliczeniu

na 1 członka rodziny) mieszczących się w przedziale do 500 zł

(55,5 %), 27,7 % rodzin dysponowało dochodami w przedziale 500-800 zł, a 11,1 %

w przedziale 800-1000 zł,. Tylko 5,5 % osób osiągało dochody powyżej 1000 zł .

102

Z badań dotyczących motywów podjęcia działalności agroturystycznej wynika,

że głównym czynnikiem była chęć uzyskania dodatkowego dochodu (55,5 %),

kolejnym (16,6%) możliwości wykorzystania istniejącej bazy noclegowej, następnie

potrzeba nawiązania kontaktów z ludźmi (11,1 %). W najmniejszym stopniu

o wyborze agroturystyki, jako formy działalności, zadecydowały: możliwość sprzedaży

płodów rolnych, wykorzystanie nadwyżki zasobów pracy oraz moda na tę formę

wypoczynku – po 5,5 %.

Motywy podjęcia działalności agroturystycznej w badanej populacji

przedstawia tabela 2.

Tab. 2. Motywy skłaniające rolników do podejmowania działalności agroturystycznej

Motywy podjęcia działalności

agroturystycznej

Liczba respondentów

Struktura %

dodatkowy dochód

chęć nawiązania kontaktów z

ludźmi

sprzedaż płodów rolnych

wykorzystanie zasobów pracy

wykorzystanie bazy noclegowej

moda na agroturystykę

10

2

1

1

3

1

55,5

11,1

5,5

5,5

16,6

5,5

Ogółem 18 100 Źródło: opracowanie własne

Podsumowanie

W podsumowaniu należy stwierdzić, że podjęcie działalności agroturystycznej

jest szansą, dla wielu gospodarstw i ich rodzin, na pozyskanie dodatkowych dochodów.

Wykorzystując uśpione w gospodarstwie możliwości, jego zaplecze mieszkaniowe,

bazę żywnościową i atrakcje związane z życiem na wsi, mieszkańcy wsi pozbawieni

pracy mogą spróbować oddalić się od statusu bezrobotnych.

Z analizy przeprowadzonych badań wynika, że głównym motywem podjęcia

analizowanej działalności była chęć pozyskania dodatkowego dochodu. Takiej

odpowiedzi udzieliło 55,5 % ankietowanych. Kolejnymi były: chęć wykorzystania

istniejącej bazy noclegowej (16,6 %) oraz potrzeba nawiązania kontaktów z ludźmi

(11,1 %). W najmniejszym stopniu o wyborze przedmiotowej formy działalności

zdecydowały: możliwość sprzedaży płodów rolnych, rosnący popyt na usługi

agroturystyczne oraz wykorzystanie nadwyżki zasobów siły roboczej.

103

Położenie geograficzne oraz walory turystyczne Puszczy Zielonej – to atuty

przemawiające za tym, by tu żyć, pracować lub spędzić urlop. Region usytuowany jest

na obszarze „Zielonych Płuc Polski”, na którym nie ma uciążliwego przemysłu,

a teren charakteryzuje się dużym zalesieniem, z zachowanymi rezerwatami przyrody.

Najwięcej gospodarstw świadczących usługi agroturystyczne znalazło się

w przedziale o powierzchni 5-10 ha (44,4 %). Wielkość gospodarstwa nie stanowi

jednak bariery do prowadzenia działalności agroturystycznej. Dowodem na to są małe

gospodarstwa, prężenie działające na analizowanym terenie.

Atrakcyjność ofert gospodarstw agroturystycznych jest ściśle związana

z położeniem geograficznym, atrakcjami dostępnymi w gospodarstwie poza nim oraz

ceną proponowanych usług.

Literatura

Ciechocińska M. 1998. Determinacja procesów rozwojowych. Zeszyty Naukowe

nr 12, Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego im. Adama Chętnika.

Dębniewska M., Tkaczuk M. 1997 Agroturystyka – koszty, ceny, efekty. Poltext.

Medlik S. 1995.Leksykon podróży, turystyki i hotelarstwa. PWN.

Wyrwicz E. 1997. Agroturystyka szansą wsi. Gospodarz – Poradnik Sołecki,

nr 10(16) – dodatek specjalny „Witamy na wsi”.

104

WPŁYW WYPOSAŻENIA INFRASTRUKTURALNEGO NA ROZWÓJ

OBSZARÓW WIEJSKICH NA PRZYKŁADZIE GMINY MIĘDZYLESIE

Autor: Dominika Rudnicka

Opiekun naukowy: dr inż. Irena Kropsz

Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów Rolnych

Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa

ul. M. Skłodowskiej-Curie 42, 50-369 Wrocław


Słowa kluczowe: infrastruktura, wielofunkcyjny rozwój, wieś, Dolny Śląsk

Wstęp

Priorytetowe, a nawet wprost determinatywne znaczenie infrastruktury wynika

bezpośrednio z jej definicji, w myśl której są to „podstawowe urządzenia i instytucje

usługowe niezbędne do funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa” Infrastruktura

ekonomiczna obejmuje „usługi w zakresie transportu, komunikacji, energetyki,

melioracji, itd.” zaś społeczna związana jest z „usługami w dziedzinie prawa,

bezpieczeństwa, kształcenia i oświaty, kultury, służby zdrowia, budownictwa

mieszkaniowego itp”. [Nowa Encyklopedia Powszechna PWN 1995] W zasięgu

oddziaływania infrastruktury są: sieci wodociągowe i kanalizacyjne, oczyszczalnie

ścieków komunalnych, sieci komunikacyjne, sieci energetyczne, sieć telefoniczna,

usługi służby zdrowia oraz ośrodków kultury. Funkcję infrastruktury można przez

analogię przyrównać do roli układu krwionośnego i nerwowego

w organizmie człowieka, które są znamiennikami „życia”. Infrastruktura w zakresie

komunikacji umożliwia wytworzenie dóbr materialnych, a także niezbędna jest do ich

przemieszczania i wykorzystania. Łączność jako jej składowa warunkuje prawidłowe

funkcjonowanie całokształtu dziedzin społecznych i gospodarczych i stanowi

podstawowy wskaźnik poziomu rozwoju państwa.

W ostatnim okresie w nasilonym tempie zacierają się symboliczne i tradycyjne

wprost jak dotąd różnice pomiędzy miastem i wsią. Upodabniają się coraz bardziej

standardy życia i pracy mieszkańców, wygląd miast i wsi. Co roku 4-6 wsi ma nadane

prawa miejskie, nie jest to dużo, ale stanowi synonim przemian. Perspektywa

najbliższych lat to dalszy spadek udziału rolnictwa w PKB, konsekwentne zmniejszanie

się zatrudnienia w rolnictwie i wysoce prawdopodobne zmniejszenie cen żywności.

Dla przeciwdziałania negatywnym skutkom społeczno-gospodarczym, a także

nadążania za przekształceniami ekonomicznymi istotnego znaczenia nabiera polityka

rozwoju obszarów wiejskich. Są to działania wiążące się z ogromnymi nakładami

finansowymi. Szansą podołania nowym wyzwaniom są fundusze pomocowe Unii

Europejskiej. W ich ramach polska wieś otrzyma w ciągu trzech kolejnych lat 7,2 mld

euro (około 29 mld zł) czyli rocznie będzie to stanowiło kwotę 9,6 mld zł.

Główna pomoc UE skierowana będzie na dopłaty bezpośrednie (40 %) rozwoju

wsi (PROW 32 %), fundusze strukturalne (SPO 17 %) interwencja rynkowa i subsydia

eksportowe (11 %). Przyśpieszenie wymiany pokoleń (renty strukturalne, pomoc dla

młodych rolników) ułatwi przemiany strukturalne na wsi, umożliwi tworzenie

gospodarstw towarowych, poprawi dochodowość w rolnictwie i zapewne obniży

bezrobocie wśród ludności wiejskiej. W perspektywie „odmłodzenie wsi” powinno

zaowocować zmianą stylu życia, bardziej profesjonalnym podejściem do zawodu

rolnika, podniesieniem poziomu życia, zwiększeniem dochodów rolników.


105

Równolegle należy dążyć do wskazania alternatywnego podjęcia zatrudnienia

przez ludność zamieszkującą tereny wiejskie, dającego szansę na poprawę finansów tej

grupy ludności. „Infrastruktura” jest kluczem do rozwiązania coraz bardziej

nabrzmiałych problemów dzisiejszej wsi i zapewne nie otworzy drzwi do „szklanych

domów”.

Źródło: Zientek-Varga 2004

Powinno zmierzać się do zmiany proporcji wśród ludności mieszkającej na wsi,

w kierunku zmniejszania się liczby zatrudnionych w rolnictwie. Temu celowi sprzyja

na przykład Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora

żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”.

Cechą charakterystyczną świadczącą o poziomie rozwoju danych obszarów jest

stopień rozwoju ich infrastruktury, która warunkuje rozwój przemysłu. Finansowanie

rozwoju infrastruktury z reguły pokrywa się ze środków publicznych, a w efekcie

zadanie to, na podstawie zmian o samorządności lokalnej, jakie nastąpiły po 1990 roku

(Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym Dz.U. 1996, nr 13)

przejęły gminy. Finansowanie zadań z zakresu infrastruktury pokrywane jest

ze środków własnych gminy, choć możliwe jest dofinansowanie z budżetu państwa lub

pozyskiwanie źródeł finansowania z funduszy strukturalnych lub linii pomocowych

Unii Europejskiej.

Dla właściwego ich wykorzystania opoką powinna być strategia rozwoju

wielofunkcyjnego obszaru gmin, czyli rozwoju funkcji pozarolniczych. Jeżeli dziś

zrobimy coś dla siebie w obrębie infrastruktury, a jutro udostępnimy to innym

(inwestorom), to oznacza podwojenie osiągniętych korzyści. Pozyskiwanie napływu

kapitału zagranicznego, zwłaszcza w jego najkorzystniejszej formie, czyli

bezpośrednich inwestycji zagranicznych oznacza dla słabszych ekonomicznie

gospodarek możliwość bardzo szybkiego rozwoju. Na decyzje lokalizacyjne

inwestorów ma wpływ cała gama uwarunkowań, jednak na jej czele znajduje się stan

infrastruktury, gdyż w wysokim stopniu obniża on koszty inwestycji.

W pierwszym etapie budowy strategii rozwoju gminy należy dokonać analizy stanu

faktycznego, czyli analizy aktualnego stanu uwzględniając istniejącą infrastrukturę,

finanse, ludność, zatrudnienie, oczekiwania społeczne. Drugi etap to wyznaczenie

celów i wytyczenie kierunków rozwoju. Trzeci powinien charakteryzować się szeroką

konsultacją z mieszkańcami gminy zakończoną przyjęciem ostatecznej wersji strategii.

Czwarty etap obejmuje opis praktycznych działań wraz z przypisaniem ich realizacji

Uzupełnienie płatności

Bezpośrednich

20%

Renty

strukturalne

22%

Gospodarstwa

niskotowarowe

4%

Grupy producentów

1%

Standardy

7%

ONW

34% Zalesianie

2%

Agrośrodowisko 9%

PT

1%

Podział środków finasowych PROW

106

poszczególnym instytucjom podmiotom, osobom prywatnym oraz wskazanie źródeł

finansowania. Ostatnim etapem jest wdrażanie zaplanowanej strategii.

Cel, zakres i metodyka badań

Zrealizowane badania miały na celu dokonanie oceny wpływu wyposażenia

infrastrukturalnego na rozwój obszarów wiejskich. Dla zrealizowania sformułowanego

celu w 2004 roku przeprowadzono badania wśród mieszkańców wsi na terenie gminy

Międzylesie położonej w powiecie Kłodzkim w podregionie jeleniogórsko-

wałbrzyskim.

Badaniem objęto 21 respondentów z gminy Międzylesie, przy wykorzystaniu jako

narzędzia badawczego kwestionariusza wywiadu dotyczącego stanu infrastruktury

na obszarach wiejskich, opracowanego w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa

Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Uzyskane wyniki badań zaprezentowano

z wykorzystaniem zapisu procentowego równoważnego otrzymanym rezultatom

ilościowym na badanej próbie z uwzględnieniem poszczególnych zagadnień. Zakres

badań obejmował profil demograficzny badanej populacji (płeć, wiek, wykształcenie)

oraz ocenę wpływu wyposażenia infrastrukturalnego na rozwój obszarów wiejskich.

Do przeprowadzenia badań respondenci wybrani zostali w sposób celowo-losowy.

Kryterium doboru celowego było miejsce zamieszkania na terenie objętym badaniem

oraz akceptacja do przeprowadzenia wywiadu. Losowość doboru polegała na wybraniu

mieszkańców w obrębie populacji. Wyniki badań przedstawiono stosując metodę

opisową, natomiast dane podano w ujęciu tabelarycznym [Kopeć 1983].

Wyniki

Analizę badań rozpoczęto uwzględniając strukturę płci, wieku i wykształcenia

badanej próby respondentów. Dane prezentuje tabela 1. Stwierdzono, że 52% udziału

stanowiły kobiety, zaś pozostałe 48% respondentów to mężczyźni.

W strukturze wieku wyodrębniono cztery przedziały wiekowe: 20-35 lat, 35-45

lat, 45-55 lat, powyżej 55 lat. Najniższy udział 9% mieszkańców badanej próby mieścił

się w przedziale pomiędzy 35-45 lat. Dominowały osoby z najmłodszej grupy wiekowej

20-35 lat stanowiąc aż 43%. Około 30% badanych osób zaliczało się do kategorii

wiekowej powyżej 55 lat. Tab. 1. Cechy demograficzne badanej populacji

Lp. Wyszczególnienie Liczba respondentów Udział procentowy

STRUKTURA PŁCI

1 Kobiety 11 52

2 Mężczyźni 10 48

3 Ogółem 21 100

STRUKTURA WIEKU

1 20-35 lat 9 43

2 35-45 lat 2 9

3 45-55 lat 4 19

4 Powyżej 55 lat 6 29

5 Ogółem 21 100

STRUKTURA WYKSZTAŁCENIA

1 Podstawowe 3 14

2 Zawodowe 5 24

3 Średnie 11 52

4 Wyższe 2 10

5 Ogółem 21 100

Źródło: Badania i opracowanie własne

107

Przy analizie wykształcenia przyjęto cztery poziomy wykształcenia: podstawowe,

zawodowe, średnie, wyższe. Ponad połowa (52%) liczyła grupa z wykształceniem

średnim. Prawie 25% respondentów posiadała wykształcenie zawodowe. Najmniej

liczną populację stanowiła grupa z wykształceniem wyższym.

Tab. 2. Wpływ wyposażenia infrastrukturalnego na rozwój obszarów wiejskich

Lp. Wyszczególnienie Kryterium

oceny

Liczba

odpowiedzi

Udział

procentowy

1

Czy według Pana/Pani infrastruktura

poprawia warunki życia ludności

wiejskiej?

Tak 16 76

Nie 3 14

Nie wiem 2 10

2

Czy według Pana/Pani infrastruktura

wpływa na rozwój terenów wiejskich?

Tak 18 86

Nie 1 5

Nie wiem 2 9

3

Czy rozwój przedsiębiorczości na wsi

jest uzależniony od wyposażenia

infrastrukturalnego?

Tak 18 86

Nie 2 9

Nie wiem 1 5 Źródło: Badania i opracowanie własne

Wyniki badań ujęte w tabeli 2, dobitnie wskazują na współzależność poprawy

warunków życia, rozwoju terenów wiejskich oraz rozwoju przedsiębiorczości

od wyposażenia infrastrukturalnego. Pozytywne odpowiedzi „tak” w tej kwestii,

stanowiły średnio 83 %. Nieco mniej odpowiedzi „tak” (76 % w porównaniu do 86 %

odpowiedzi na drugie i trzecie pytanie) uzyskano na pytanie pierwsze dotyczące

wpływu infrastrukturyna poprawę warunków życia. Nie wierzy w taką ewentualność

14 %, a niezdecydowanych jest aż 10 %. Oznacza to prawdopodobnie zbyt małą wiarę

w możliwość rzeczywistej poprawy poziomu życia na wsi i być może ma to związek

z wysokim udziałem procentowym (48 %) osób w przedziale powyżej 45 lat

w zestawieniu z 52 % osób do 45 lat. Jest to następstwo wielu lat stagnacji lub bardzo

spowolnionego procesu przemian na obszarach wiejskich.

Respondenci posiadają stosunkowo wysoką świadomość społeczno-gospodarczą

znaczenia infrastruktury w przyczynianiu się do wszechstronnego uaktywniania

dziedzin rozwoju terenów wiejskich o czym świadczy dość niski łączny procent (14 %)

odpowiedzi „nie” i „nie wiem”, co stanowi 16 % w odpowiedziach pozytywnych „tak”.

Jednak warto podkreślić, że odpowiedzi zdecydowanie na „nie” było tylko 5 %.

Nie obserwuje się zdecydowanego wpływu czynnika struktury wiekowej

i wykształcenia na wyniki kryterium oceny na pytanie drugie i trzecie. Wśród

ankietowanych 5 % jest przekonanych, że infrastruktura nie wpływa na rozwój terenów

wiejskich, natomiast więcej bo 9 % uważa, że nie przyczynia się także do rozwoju

przedsiębiorczości. Można domniemywać, że w przekonaniu 9 % grupie odpowiedzi

„nie” funkcjonuje pogląd, iż przedsiębiorczość można rozwinąć w ramach

poszczególnych gospodarstw bez wsparcia zewnętrznych bodźców z kręgu

infrastruktury. Obrazuje to nie docenianie sfery działań z zakresu marketingu i handlu,

przecież tak uzależnionych od wielu składowych infrastruktury, w procesie rozwoju

przedsiębiorczości nawet tak bardzo selektywnej, bez wykorzystania infrastruktury w

zakresie kontaktu z rynkiem docelowym, trudno liczyć na powodzenie jakiegokolwiek

przedsięwzięcia gospodarczego. Nasuwa to konieczność i celowość szerzenia wiedzy

i prowadzenia szkoleń z zakresu zasad prowadzenia indywidualnej działalności

gospodarczej.

Bez uświadomienia i pozyskania akceptacji społeczeństwa lokalnego dla realizacji

celów infrastruktury, wynikających ze strategii rozwoju, nie będzie możliwe

108

zwiększenie atrakcyjności oraz przyciągnięcie inwestorów, a także wielofunkcyjny

rozwój obszarów wiejskich. Informacja i komunikacja wewnątrz społeczności lokalnej

jest nieodzowna, gdyż realizowanie planu strategii rozwoju bez udziału

poszczególnych podmiotów gospodarczych lub nawet osób fizycznych jest mało

skuteczne.

Wnioski

Infrastruktura to nerw organizmu jakim jest obszar wiejski, to wabik dla

inwestorów lokalnych, krajowych, a przede wszystkim kapitału zagranicznego.

Najbliższe nam terytorialnie przykłady to gmina Kobierzyce, czy też specjalne strefy

wałbrzyskie, lub jelczańskie. To element konkurencyjności, którym można pozyskać

nowe miejsca pracy poza rolnictwem, ograniczając równocześnie bezrobocie,

spowodować wzrost dochodów ludności, podniesienie poziomu życia, a w końcowym

etapie odnotować podwyższenie progu rozwoju społeczno-gospodarczego.

W wyniku przeprowadzonych badań sformułowano następujące wnioski:

1. Wpływ wyposażenia infrastrukturalnego na poprawę warunków życia ludności

wiejskiej jest bezsprzeczny, w ocenie 76 % badanej populacji.

2. Ludność obszarów wiejskich prezentuje wysoki poziom świadomości znaczenia

infrastruktury pod względem społeczno-gospodarczym. Istnieje jednak grupa

wśród społeczności, w przedziale wiekowym powyżej 45 lat o odmiennym

zapatrywaniu

i braku wiary w szansę podniesienia poziomu życia i zwiększenia dochodów

ludności w wynika oddziaływania czynnika infrastruktury, o czym świadczy

łącznie 24% odpowiedzi „nie” i „nie wiem” na pytanie pierwsze. Wynika z tego

konieczność podjęcia działań dla zmiany przekonań i mentalności będących

następstwem wcześniejszych doświadczeń życiowych takich grup społeczeństwa.

3. Konieczna jest konsolidacja miejscowej społeczności i propagowanie wtórnych

następstw rozwoju infrastruktury, celem pozyskania grupy osób nie

przekonanych

i jeszcze niezdecydowanych dla realizacji programów infrastruktury w kierunku

transformacji wsi.

4. Istnieje ścisła korelacja pomiędzy poziomem przedsiębiorczości a stanem

infrastruktury podnoszącej wartość inwestycyjną danego obszaru i wyzwalający

aktywizację społeczeństwa i wzrost przedsiębiorczości obniżającej bezrobocie

poprzez tworzenie alternatywnych miejsc pracy poza rolnictwem. Taką tendencję

wskazują badania, w których przytłaczająca większość badanych (86 %) uważa,

że na rozwój terenów wiejskich w decydującej mierze wpływa właśnie

infrastruktura uzależniająca rozwój przedsiębiorczości od poziomu wyposażenia

infrastrukturalnego.

5. Tak duża akceptacja dla rozwoju infrastruktury, jaką wykazują badania, wiąże się

z jej kreatywną funkcją w budowie wszechstronnego rozwoju regionu,

obejmującą ochronę środowiska naturalnego i działania proekologiczne oraz

zwiększanie atrakcyjności turystycznej i agroturystycznej a przy tym dziedzinę

usług, a także szeroko pojętą reklamę i promocję regionu, aż po sferę kulturalno-

oświatową.

6. Wykorzystując tak zdecydowaną akceptację społeczną, należy w sposób planowy

rozwijać infrastrukturę do rozwiązywania problemów polskiej wsi, głównie

bezrobocia i niezadowalających standardów życia oraz dla pobudzenia

109

indywidualnej przedsiębiorczości będącej właściwym wektorem przemian

gospodarczych.

Poprzez planowy rozwój infrastruktury można stworzyć silniejsze więzy

gospodarcze, przełamać barierę izolacji, włączyć się w ogólnoeuropejski nurt rozwoju

i współpracy gospodarczej. Gminy powinny traktować jako podstawowy obowiązek

politykę informacyjną kreowaną na dialog społeczny o celach jakie można uzyskać

poprzez właściwie realizowane strategii rozwoju, gdzie kluczowe miejsce zajmuje

infrastruktura. Takie ustawienie hierarchii spraw daje perspektywiczną gwarancję dla

osiągania kolejnych poziomów rozwoju w wielu płaszczyznach od tej lokalnej, aż po

europejską , a nawet światową.

Literatura

Dolata M., Lira J., 2004. Zróżnicowanie przestrzenne infrastruktury technicznej

obszarów wiejskich w Polsce w przekroju województw. Roczniki Naukowe, tom V,

zeszyt 4, 181.

Dziennik Ustaw 1996 nr 13. Ustawa o samorządzie terytorialnym z dnia 8 marca 1990

roku.

Kłodziński M., Siekierski Cz., 1997. Planowanie strategiczne rozwoju obszarów

wiejskich na poziomie gminy. Wieś i Rolnictwo, nr 3, 32.

Kopeć B., 1983. Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych. Skrypt

AR Wrocław, 166-199.

Prozolin-Skowrońska B., Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1995.

Szot E., 2001. Co czeka polską wieś. Boss Rolnictwo nr 5, s. 21

Zientek -Varga J., 2004. Unijne fundusze – pokoleniowa pomoc dla wsi. Boss

Rolnictwo nr 24, s. 8.

Influence of outfit infrastructure on rural areas development –

the case of Międzylesie commune

Summary

The level of infrastructural development plays an essencial role in the process multifunctional

development of the rural areas and significantly effects the life standard

of theinhabitants. The rural areas exert big disparity to individual elements of infrastructure

in respect outfit. Very often in this outfit it’s related with fulfilling function of socially-

economic by data areas, as too influence on development of this function. It reserch it through

in the 2004 year, of Międzylesie communite

Key words: infrastructure, multifunctional development , village, Lower Silesia

110

MOŻLIWOŚCI AGROTURYSTYCZNEGO WYKORZYSTANIA

OBSZARÓW O DUŻYCH WALORACH PRZYRODNICZYCH

NA PRZYKŁADZIE WYSPY BIELAWA

Autorzy: Anna Stelmaszyk, Joanna Szydłowska

Katedra Łąkarstwa, Akademia Rolnicza w Szczecinie,

71-434 Szczecin, ul. Słowackiego 17

[email protected]

Słowa kluczowe: Wyspa Bielawa, agroturystyka, walory przyrodnicze, obszary

chronione, Drawski Park Krajobrazowy

Wstęp

Część zbiorowisk łąkowych i solniskowych, kompleksów źródliskowych oraz

lasów łęgowych Pomorza Zachodniego powinna być objęta ochroną dostosowaną do

rodzaju i stopnia zachowania ekosystemów. Drugim ważnym zagadnieniem jest

wykorzystanie tych ciekawych przyrodniczo powierzchni w agroturystyce by ukazać

znaczenie ochrony przyrody i racjonalnego gospodarowania zasobami przyrodniczymi.

Warunkiem powodzenia rozwoju turystyki przyjaznej środowisku jest uprzednie

rozpoznanie lokalnej przyrody i ustalenie ewentualnych barier ograniczających jej

rozwój [l, 3, 5, 6, 7].

Celem niniejszej pracy jest analiza warunków rozwoju agroturystyki na wyspie

Bielawa, położonej na obszarze Drawskiego Parku Krajobrazowego.

Materiał i metody

Temat opracowano w oparciu o materiały źródłowe, własne obserwacje i badania

terenowe. Analizy szaty roślinnej na użytkach zielonych dokonano metodą marszrutową

w terminie zbioru pierwszego pokosu, na jej podstawie wytypowano reprezentatywne

płaty roślinne i szacunkowo określono udział poszczególnych gatunków, na tej

podstawie ustalono typy florystyczne. Analiza walorów przyrodniczych

i produkcyjnych Wyspy Bielawa oraz charakter okolicy pozwoliły sprecyzować

uwarunkowania rozwoju agroturystyki na tym specyficznym obszarze.

Wyniki

Lokalizacja analizowanego obszaru

Wyspa Bielawa, o powierzchni 79,5 ha, położona na jeziorze Drawsko, znajduje

się około 1500 m od brzegu lądu, należącego administracyjnie do miasta i gminy

Czaplinek. Wyspę z lądem łączy droga wodna. Komunikację zapewnia stateczek

111

spacerowy, którym podróż trwa około 45 minut. Pod względem fizyczno-

geograficznym północna część gminy Czaplinek należy do Pojezierza Drawskiego, zaś

południowa należy do Równiny Drawskiej. W centralnej części Pojezierza utworzony

został w roku 1979 Drawski Park Krajobrazowy (DPK). Na jego terenie znajduje się

ponad 250 pomników przyrody oraz 5 rezerwatów przyrody [20]. Dubel (2002) zalicza

DPK do parków atrakcyjnych dla turystyki, w tym dla agroturystyki.

Uwarunkowania przyrodniczo-rolnicze

Na Wyspie Bielawa, ze względu na jej niżowe położenie, dominują użytki

zielone, usytuowane w jej środkowej części. Przeważają tu grunty słabe - gleby

mineralne, klasy V i VI. Tereny te były do niedawna wykorzystywane rolniczo. Obecnie

tylko nieliczne powierzchnie gruntów są wykorzystywane do celów produkcyjnych.

Część zewnętrzną Wyspy, graniczącą z jeziorem, porasta las z dominacją olszy

czarnej, brzozy brodawkowatej i jesionu wyniosłego. Runo tworzy roślinność zielna,

głównie pokrzywa zwyczajna, glistnik jaskółcze ziele i inne. Po zaprzestaniu rolniczego

użytkowania Wyspy, las powoli wkracza na jej środkową część.

Analizy szaty roślinnej użytków zielonych, położonych na terenie nizinnym

wskazują, że dominują tu zbiorowiska typu: mietlicy pospolitej i mietlicy psiej. Zajmują

one około 30% ogólnej powierzchni użytków zielonych. Pozostałe zbiorowiska -

kupkówki pospolitej, życicy trwałej i wiechliny łąkowej porastają znacznie mniejsze

powierzchnie, np.: zbiorowisko typu kupkówki pospolitej zajmuje około 5% ogólnej

powierzchni (rys.1). Użytki zielone mogą pełnić różne funkcje: powierzchnie porośnięte

zbiorowiskami kupkówki pospolitej, życicy trwałej i wiechliny łąkowej mogą być

wykaszane na pasze, a murawy kserotermiczne wykorzystywane jako obiekty

przyrodnicze. Wszystkie zbiorowiska pełnią funkcję ekologiczną, m.in. chronią torf

przed zmurszeniem lub, na wzniesieniach, przed erozją.

Krajobraz całego Drawskiego Parku Krajobrazowego obfituje w jeziora co

sprzyja występowaniu zbiorowisk roślinnych związanych z wodami, ich strefami

przybrzeżnymi oraz zbiorowisk mszarnych, turzycowiskowych i torfowiskowych,

szczególnie torfowisk wysokich. Czwarta część powierzchni Parku porośnięta jest

lasami. Na wzniesieniach terenowych ukształtowały murawy kserotermiczne. Znajduje

się tu wiele obiektów objętych szczególną ochroną rezerwaty „Jezioro Prosino",

„Dolina Pięciu Jezior", „Zielone Bagna" i inne [2].

112

Rys.1. Warunki przyrodniczo-rolnicze na Wyspie Bielawa

Duże zróżnicowanie siedliskowe DPK znajduje również odbicie w bogactwie

lokalnej fauny. Wody Parku zasiedla 36 gatunków ryb: sielawa, sieja, leszcz, stynka,

szczupak, miętus i inne. Na jego terenie stwierdzono występowanie 12 gatunków

płazów m. in.: traszkę zwyczajną, kumaka nizinnego, ropuchy, 5 gatunków żab, oraz

wiele gatunków gadów (jaszczurka zwinka, padalec zwyczajny, zaskroniec zwyczajny),

ptaków (orlik krzykliwy, bocian czarny, błotniak stawowy, łabędź niemy, perkoz

dwuczuby i inne) i ssaków (bóbr, piżmak, nietoperze, jenot, borsuk, gronostaj, łasica,

jeleń i inne) [2].

Walory rekreacyjno-turystyczne Wyspy Bielawa i okolicy

Wyspa Bielawa jest piątą, co do wielkości wyspą śródlądową w Polsce.

Położona jest w środkowej części DPK, na popularnym szlaku kajakowym rzeki Drawy

im. Księdza Kardynała Karola Wojtyły. Wyspę Bielawę można poznać wędrując

wytyczoną ścieżką przyrodniczą „Wyspa Bielawa". Istnieją tu stanowiska do obserwacji

płazów, ptaków i ssaków [2]. Na ścieżce wyznaczonych jest 8 przystanków,

uwzględniających specyfikę przyrodniczą (rys.2).

Zbiorowiska trawiaste typu:

1 - mietlicy pospolitej

2 - mietlicy psiej

3 - kupkówki pospolitej

4 - życicy trwałej

5 - wiechliny łąkowej

5

1

4

2

budynki

grunty orne

murawy

ksero-

termiczne

lasy

lasy

użytki

zielone

3

113

Rys. 2. Lokalizacja ścieżki przyrodniczej

Bardzo ciekawe są spotykane w wielu okolicznych wsiach folwarki, np.: folwarki

Brysno, Kocury, Uraz i inne. Zlokalizowane przy dworach założenia parkowe posiadają

interesujące formy kompozycyjne i cenny starodrzew [2].

Wnioski

W Parku Krajobrazowym obowiązują pewne kryteria ochronne, dotyczące m.in.:

lokalizacji nowych obiektów mogących negatywnie oddziaływać na środowisko,

dokonywania zmian stosunków wodnych, jeśli służą innym celom niż ochronie

przyrody i zrównoważeniu wykorzystania użytków rolnych i leśnych oraz gospodarki

rybackiej, likwidowania zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych,

wydobywania skał, minerałów, torfów oraz niszczenia gleby, roślin i zwierząt oraz

całego ekosystemu, itd.[8] Kierunki rozwoju agroturystyki na Wyspie Bielawa powinny

uwzględniać: wysoką atrakcyjność przyrodniczą terenu, walory Drawskiego Parku

Krajobrazowego, bliskość do ośrodków miejskich, małe walory produkcyjne gleb

Wyspy, ubogą infrastrukturę na Wyspie. Organizacja agroturystyki na Wyspie Bielawa

wymaga: wydzielenia obszarów produkcyjnych, opracowania koncepcji infrastruktury

na terenach pozaprodukcyjnych, z uwzględnieniem pól namiotowych oraz lekkiej bazy

noclegowej, opracowania koncepcji agroturystycznego wykorzystania walorów Wyspy

Bielawy, określenia form promocji agroturystyki.

budynki

grunty orne

murawy

ksero-

termiczne

lasy

lasy

użytki

zielone

Jezioro

Drawsko

ŚCIEŻKA

PRZYRODNICZA

1

8

7

6

5

4

3

2

Przystanki i obiekty

do obserwacji:

1 - pomnik przyrody

2 - ptaki wodne

3 - wieża obserwacyjna

4 - las

5 - ptaki leśne

6 - płazy wyspy Bielawa

7 - wyspa kormoranów

8 - murawy

114

Mając na uwadze specyfikę agroturystyczną Wyspy, promocja agroturystyki

powinna uwypuklać walory przyrodnicze i atrakcje turystyczne, natomiast mniej

akcentować możliwości korzystania z bazy gospodarstwa rolniczego.

Literatura

Baranowska-Janota M., Korzeniak G. 1991, Zasady turystycznego użytkowania

i ochrony parków krajobrazowych. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej,

Kraków, 1-72.

Drawieński Park Krajobrazowy- Mapa Wyd. Dyrekcji Drawieńskiego i Ińskiego

Parku Krajobrazowego.

Dubel K. 2000, Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym.

Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok, 1-60.

Dubel K. 2002, Przyrodnicze i kulturowe uwarunkowania rozwoju agroturystyka W:

Agroturystyka w teorii i praktyce (red. Młynarczyk K., Mark M.), Wyd. UWM Olsztyn,

139-146.

Dziedzic E. 1998, Uwarunkowania polityki zrównoważonego rozwoju w zakresie agro

turystyki. Mat. VI Ogólnopolskiego Sympozjum Agroturystycznego w Lubniewicach.

CD i EwR, Kraków, 15-20.

Iwaniuk H. 1998. Turystyka stymulatorem, ekorozwojem na obszarach przyrodniczo

cennych. W: Sterowanie ekorozwojem red. Poskrobko B, t. III, Wyd. Politechniki

Białostockiej, Białystok, 147-159.

Raszka B. 1998, Rozwój turystyki w gminach parków krajobrazowych,

W: Agroturystyka inaczej (red. Raszka B., Sikora J.), Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań,

73-81.

Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U.Nr 92, poz. 880)

Possibilities of using areas of great natural

Valours for agroturism by way of Bielawa island example

Summary

Results of this studies enable to Distinguish areas of various habitats, which would be suitable

for extensive touristic, upon staked-out paths, places for permanent lodging and rural life

attractions.

The main condition, which limits the use of protected areas for agrotouristic purposes, is the

acknowledgement of the fact that tourism is subordinate to natural and its demands.

Key words: Bielawa Island, agrotourism, natural valours, natural reserves, Drawski Natural

Park

115

PODSTAWOWE WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE I FIZYKOCHEMICZNE

GLEB ALUWIALNYCH WYBRANYCH RZEK

W REJONIE PRZEMYŚLA

Autorzy: Piotr Szal, Marcin Wroński

Opiekun: Dr inż. Jan Gąsior

Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Agroekologii

ul. Ćwiklińskiej 2, 35-061 Rzeszów

Wstęp

Nasilenie procesów erozji rzecznej zależy od obciążenia hydraulicznego, spadku

dna i wiąże się z rodzajem podłoża. W górnym odcinku rzeki przeważają procesy erozji

bocznej i dennej przy nietrwałej akumulacji wyłącznie materiału szkieletowego.

W środkowym odcinku biegu rzeki występuje równowaga erozji i akumulacji materiału,

zaś w dolnym odcinku przeważają procesy osadzania najdrobniejszych frakcji osadów.

Zdeponowany materiał stanowi skałę macierzystą, z której czasem wytwarza się gleba.

Jej właściwości i przydatność rolnicza zależy od warunków fizjograficznych, a ponadto

od specyficznych cech zakumulowanego materiału.

Celem podjętych badań było określenie właściwości osadów aluwialnych trzech

wybranych rzek : Wiar, Wisznia i Szkło, oraz gleb wytworzonych w ich dolinach pod

względem fizycznym i chemicznym.


Rzeka Wiar przepływa zarówno przez teren Polski, jak i Ukrainy. Jest prawym

dopływem Sanu o długości 70,4 km, w tym na terenie Ukrainy 11,3 km. Powierzchnia

dorzecza wynosi 798,2 km², w tym na terenie Ukrainy 299,6 km². Wypływa ona z Gór

Sanocko – Turczańskich poniżej najniższego szczytu w paśmie Chwaniów, na

południowy zachód od przełęczy, przez którą przechodzi europejski dział wód między

zlewiskami morza Czarnego i Bałtyckiego. Przepływa przez Pogórze Przemyskie,

Płaskowyż Chyrowski, gdzie wpływa na teren Ukrainy i po 11,3 km powraca

na teren Polski. Uchodzi do Sanu na obszarze Pradoliny Podkarpackiej, na wschód

od Przemyśla. Średni przepływ w dolnym biegu wynosi średnio 5,6 m³/s .

Rzeka Wisznia bierze swój początek na terenie Ukrainy. Wypływa

z terenu wyżynnego jakim jest Roztocze w miejscowości Wiszenka, następnie

przepływa przez teren Polski (Płaskowyż Tarnogrodzki i Pradolinę Podkarpacką),

uchodząc powyżej Radymna . Długość jej wynosi 98 km, w tym w Polsce

116

14,5 km . Powierzchnia dorzecza stanowi 1228 km ², co w Polsce stanowi

167 km². Średni przepływ w pobliżu ujścia wynosi 7,7 m³ /s.

Rzeka Szkło podobnie jak Wiar i Wisznia stanowi prawobrzeżny dopływ

Sanu, o długości całkowitej 70 km . W Polsce znajduje się jej ( około 33,5 km).

Wypływa z terenu Ukrainy na Roztoczu , w odległości 40 km na wschód od

granicy. Powierzchnia dorzecza stanowi 863 km ². Średni jej przepływ w pobliżu

ujścia wynosi 0,5 m³ /s.

Rzeki Wisznia i Szkło przepływając przez Roztocze przecinają pasmo wzniesień

odpowiadających płaskiej antyklinie warstw kredowych, z pozostałościami osadów

morskiego i górnego miocenu, a w części zachodniej z pokrywą lessową, która

jest w pewnym stopniu przedłużeniem Wzniesień Urzędowskich na Wyżynie

Lubelskiej, oddzielonym wyraźnym stopniem terenowym.

Roztocze otrzymuje więcej opadów niż tereny przyległe (rocznie

ok. 700 mm). Jest działem wodnym między dorzeczem dolnego Sanu

a dorzeczem górnego Bugu, przy czym obfite źródła zasilają dopływy rzek:

Tanew, Lubaczówka, Szkło i Wisznia. Wał Roztocza znajduje się na wschodniej

rubieży zasięgów buka, jodły, modrzewia i świerka, na ważnej granicy

geobotanicznej strefy lasów mieszanych i leśno – stepowej z dąbrowami

świetlistymi.

Płaskowyż Tarnogrodzki jest zbudowany z iłów mioceńskich , na których

zalegają gliny i piaski czwartorzędowe przykryte lessem, w związku z tym gleby

są na ogół urodzajne i region ma przeważnie charakter rolniczy.

Pradolina Podkapacka w obrębie woj. Podkarpackiego oddziela północną

równinną część od południowej podgórskiej i ma szerokość od kilku do

kilkunastu kilometrów. W jej zboczach występuje kilka stopni tarasowych.

Na tarasach znajdują się żwiry tatrzańskie, co pozwala przypuszczać, że odpływały

tędy wody w czasie recesji zlodowaceń, a południowy wschód. Dna dolin

rzecznych wypełniają osady późnoglacjalne holoceńskie o miąższości do 10 m.

W dolinie Wiaru, w miejscowości Sielec w okolicy Przemyśla odsłonięto

2 profile glebowe. Jeden z nich umiejscowiony był na młodym tarasie

zalewowym (nie użytkowany rolniczo teren trawiasty), w odległości 5 metrów

od współczesnego koryta rzeki i 4 metrów powyżej lustra wody. Drugi znajdował

się na starym tarasie (ściernisko po pszenicy) , w odległości 50 metrów od koryta

rzeki i 8 metrów powyżej lustra wody.

117

W dolinie rzecznej Wiszni, w miejscowości Zagrebla koło Kalnikowa

odsłonięto 3 profile glebowe. Jeden w odległości 50 metrów od koryta rzeki (nie

użytkowana rolniczo łąka), drugi 400 metrów (pole orne) i trzeci 900 metrów (pole

orne), na wysokości odpowiednio 4, 7, 15 metrów powyżej współczesnego lustra

wody.

Na terenie doliny rzeki Szkło, w miejscowości Czaplaki koło Budzynia

odsłonięto 3 profile glebowe. Zlokalizowane były na : młodym tarasie zalewowym

(teren nie użytkowany rolniczo, porośniętym typową dla młodych mad

zalewowych roślinnością trawiastą i krzaczastą) w odległości 6 metrów od koryta

rzeki, drugi 40 metrów (na polu ornym), trzeci 200 metrów (pole orne). Ich

wysokość od współczesnego lustra wody wynosiła odpowiednio 3, 8 i 10 metrów.

Na tych przekrojach dolin pobrano również próby świeżych osadów dennych.

W terenie opisano ich budowę morfologiczną profili glebowych i pobrano łącznie 34

próbki do badań laboratoryjnych z poszczególnych poziomów genetycznych. Na

pozyskanym materiale glebowym wykonano następujące oznaczenia laboratoryjne :

- skład granulometryczny metodą Casagrande w modyfikacji

Prószyńskiego,

- pH potencjometrycznie w roztworach H2O i KCl,

- kwasowość hydrolityczną i sumę zasad wymiennych metodą Kappena,

- węgiel organiczny metodą Tiurina,

- pojemność sorpcyjną.

A ponadto obliczono stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego gleby

kationami zasadowymi.

Wyniki i ich dyskusja

W omawianym przekroju Wiaru dominują utwory pyłowe, jedynie

w poziomie W2 (prof. 1) występuje glina średnia. W pobranym zaś świeżym

aluwium występuje piasek gliniasty lekki (tab. 1). Odczyn tej gleby jest silnie

zasadowy w całym przekroju. Ze względu na średnią zawartość próchnicy

(sięgającą niewiele powyżej 1 %) w profilu I i w warstwie Ap (prof. II) i cechy

morfologiczne, mogą być one zaliczane do mad brunatnych. Stwierdzono jednak dość

znaczną zawartość węglanu wapnia (około 9 %) w całym profilu I i świeżym

aluwium. Na starym tarasie akumulacyjnym (prof. II) udział węglanów sięgał

2,4 - 5,0 % CaCO3.

118

Przekrój poprzeczny Wiszni charakteryzuje się odmiennym od poprzedniego

składem granulometrycznym. W profilu I występują utwory pyłowe, w drugim zaś

piaski gliniaste, zaś w III – piaski luźne. Jedynie w świeżym aluwium rzeki

Wisznia w profilu I w warstwie W2 i W3 stwierdzono silnie rdzawo – czerwoną

barwę, z widocznym charakterystycznym dla mad zalewowych oglejeniem,

a w pozostałych warstwach tego profilu dominuje piasek gliniasty lekki. Jego odczyn

nie odbiega zasadniczo od odczynu gleby rzeki Wiar. Jednak w pierwszym profilu

glebowym (łącznie ze świeżym materiałem aluwialnym) przyjmuje odczyn typowo

zasadowy. Odmiennie przedstawiają się kolejne profile glebowe (II i III). Odczyn

profilu II jest obojętny, a prof. III wykazuje właściwości kwaśne.

Tab. 1. Skład granulometryczny gleby w poszczególnych poziomach

genetycznych świeżego aluwium Dorzecze Profil / warstwa

i wysokość n.p.m.

Poziom

genetyczny

/ warstwa Miąższość % udział frakcji

1 - 0,1 mm 0,1-0,02

mm

< 0,02 mm

WIAR

WISZNIA

SZKŁO

świeże aluwium 30 cm

prof. I

4 m n.p.m.

prof. II

8 m n.p.m.


prof. I

4 m n.,p.m.

prof. II

7 m n.p.m.

prof. III

15 m n.p.m.


prof. I

3 m n.p.m.

prof. II

6 m n.p.m.

prof. III

10 m n.p.m.

W1

W2

W3

Ap

B

C

A

W1

W2

W3

Ap

Ap1

C1

C2G

Ap

B

B/C

C

A

W1

W2

W3

W4

Ap

Ap1

C1

C2G

Ap

B

B/C

C

0 – 25

25 – 80

80 – 110

0 – 20

20 – 45

45 – 100

0 – 6

6 – 71

71 – 94

94 – 120

0 – 25

25 – 39

39 – 59

59 – 90

0 – 15

15 – 20

20 – 35

35 – 85

0 – 10

10 – 35

35 – 50

50 – 65

65 – 100

0 – 20

20 – 30

30 – 50

50 – 100

0 – 20

20 – 50

50 – 65

65 - 100

64

31

20

15

18

19

16

55

27

30

14

85

52

56

69

57

66

72

68

62

84

49

70

90

72

81

28

24

47

16

55

53

64

6

25

44

39

47

48

51

53

30

55

50

51

10

33

24

18

21

29

23

29

27

14

10

20

6

17

15

30

37

28

27

27

34

30

15

11

25

41

38

43

30

31

15

18

20

35

5

15

20

13

22

5

5

3

11

2

11

10

4

11

4

42

39

25

57

18

13

6

79

119

Tab. 2 .Fizykochemiczne właściwości gleb i świeżego aluwium w obrębie dolin rzecznych Rzeka Nr profilu Poziom

genetyczny/

warstwa

Próchnica

%

Zawartość

CaCO3

w %

pH Kwasowość

wymienna

Kwasowość

hydrolityczna

S T V

%

KCl H2O mg R/100 g gleby

WIAR

I

św. aluwium

W1

W2

W3

1,10

1,13

1,89

1,39

10,88

8,47

9,21

9,76

7,64

7,47

7,30

7,31

7,75

7,75

7,67

7,81

0,09

0,09

0,09

0,09

0,15

0,75

1,13

0,75

n.o.

n.o.

n.o.

n.o.

-

-

-

-

-

-

-

-

II Ap

B

C

1,83

0,97

0,34

2,41

4,03

5,0

7,27

7,31

7,43

7,62

7,86

8,08

0,09

0,09

0,09

0,60

0,30

0,23

n.o.

n.o.

n.o.

-

-

-

-

-

-

WISZNIA

I

św. aluwium

A

W1

W2

W3

1,86

1,16

1,51

1,12

0,16

3,17

2,93

3,77

4,84

2,58

7,55

7,36

7,41

7,33

8,05

7,6

7,57

7,72

7,94

8,14

0,09

0,09

0,09

0,09

0,09

0,30

0,38

0,38

0,30

0,15

n.o.

n.o.

n.o.

n.o.

n.o.

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

II Ap

B

C1

C2G

2,47

1,03

0,19

0,17

-

-

-

-

5,92

6,13

6,32

6,18

6,57

6,89

7,15

7,41

0,09

0,09

0,09

0,09

1,88

0,90

0,45

0,53

17,60

12,60

6,30

9,70

19,48

13,50

6,75

10,23

90,35

93,33

93,33

94,82

III Ap

B

B/C

C

0,86

0,17

0,02

0,11

-

-

-

-

4,03

4,18

4,68

5,44

5,47

5,82

6,20

6,63

0,70

0,61

0,18

0,09

2,85

1,65

1,13

0,98

2,50

2,30

2,60

6,50

5,35

3,95

3,73

7,48

46,73

58,23

69,71

86,90

SZKŁO

I

św. aluwium

A

W1

W2

W3

W4

0,60

2,13

0,84

0,31

0,60

0,08

0,54

-

0,04

0,51

0,21

0,29

7,48

6,78

7,38

7,52

7,27

7,48

7,54

7,17

7,55

7,64

7,47

7,66

0,09

0,09

0,09

0,09

0,09

0,09

0,53

0,75

0,30

0,38

0,38

0,23

16,70

21,50

16,50

22,20

14,40

11,00

17,23

22,25

16,80

22,58

14,78

11,23

96,92

96,63

98,21

98,31

97,43

97,95

II Ap

B

C1

C2

2,40

1,99

0,56

0,76

-

-

-

-

5,02

5,30

5,41

5,25

6,21

6,57

6,68

6,65

0,09

0,09

0,09

0,09

3,23

2,48

1,65

1,95

21,10

21,90

15,00

23,10

24,33

24,38

16,65

25,05

86,72

89,83

90,09

92,22

III Ap

B

B/C

C

0 ,99

0,64

0,46

0,56

-

-

-

-

4,45

5,13

5,55

5,12

5,68

6,28

6,45

6, 85

0,26

0,09

0,09

0,09

2,78

1,20

0,68

1,43

3,90

3,60

2,50

21,10

6,68

4,80

3,18

22,63

58,38

75,00

78,62

93,24

120

Skład granulometryczny gleb rzeki Szkło reprezentowanych przez mady

właściwe brunatne z charakterystycznym warstwowaniem się jest zbliżony

do pozostałych rzek. Profil nr 1 wraz ze świeżym aluwium jest reprezentowany

przez typowe piaski rzeczne. Zaobserwowano tu wysoką ogólną zasadowość, która

w drugim i trzecim profilu obniża się do odczynu obojętnego. Mada z profilu

drugiego przyjmuje właściwości gliny, zaś z trzeciego jest piaskiem,

z wyłączeniem ostatniej warstwy C, którą ze względu na wysoki sięgający 79 %

udział części spławialnych, zaliczymy do iłu.

Generalnie mówiąc mady trzech badanych rzek, pod względem właściwości

fizycznych i fizykochemicznych charakteryzują się niską kwasowością

hydrolityczną jak i wymienną. Wytworzone są z różnorodnych osadów aluwialnych,

co wiąże się z faktem, że wymienione rzeki płyną przez bardzo zróżnicowane

tereny, niosąc charakterystyczny dla nich materiał osadowy.

Wnioski

1. Mady w dolinach rzecznych Wiaru, Wiszni i Szkła generalnie

charakteryzują się odczynem zasadowym.

2. Mady młodych tarasów zalewowych należą do mad właściwych, zaś starych

tarasów akumulacyjnych do mad brunatnych.

3. Mady trzech badanych rzek charakteryzują się stałą niską kwasowością

wymienną i hydrolityczną za wyjątkiem niewielkich odstępstw w profilu III

Wiszni (odsłoniętego 15 metrów nad poziomem rzeki).

4. Mady z terenów użytkowanych rolniczo są zasobniejsze w próchnicę niż gleby

pozostałych profilów.

5. Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego młodych mad zalewowych

kationami o charakterze zasadowym jest wyższy niż w pozostałych profilach

badanych rzek.

Literatura

Niedźwiedzki J., Spostrzeżenia geologiczne w okolicy Przemyśla. Kosmos T.1. Lwów

1876.

Klimaszewski M. Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym. Spraw. Wrocł.

TN. Wrocław 1949.

Krzanowski S. Wpływ retencji zbiornikowej na wybrane elementy środowiska

ze szczególnym uwzględnieniem zmian reżymu przepływów w rzece poniżej zbiornika

(na przykładzie dorzecza Sanu). Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej, Zeszyt 259.

Kraków 2000.

121

Książkiewicz M. Budowa geologiczna Polski. T.IV. Tektonika cz. 3. Karpaty. Inst.

Geol. Warszawa 1972.

Starkel L., Last Glacial and Holocene Fluwial Chronology in the Carpatian Valleys.

Stud. Geomorph. Carpatho-Balc. v. 11. Kraków 1977.

Watycha L., Budowa geologiczna okolic Birczy, Olszan i Rybotycz. Biul. Inst. Geol.

Warszawa 1964.

Wykształcenie młodoczwartorzędowych aluwiów rzek karpackich i ich znaczenie

surowcowe. Materiały Terenowej Konferencji Naukowej. Kraków 1976.

122

WPŁYW DZIAŁALNOŚCI ROLNICZEJ NA ZAWARTOŚĆ

ZWIĄZKÓW AZOTU W WODACH STUDZIENNYCH

Autor: mgr inż. Joanna Struk-Sokołowsk, Elzbieta Żebranowicz

Politechnika Białostocka

Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska

Katedra Badań Technologicznych

15-351 Białystok, ul. Wiejska 45A


słowa kluczowe: woda, zanieczyszczenia rolnicze, związki azotu

Wstęp

Na obecnym etapie rozwoju rolnictwa głównym zagrożeniem środowiska jest

produkcja zwierzęca skupiona w obrębie zagrody. Zagroda jest więc pośrednim źródłem

zanieczyszczenia wody. Głównym zagrożeniem jest emisja amoniaku. Typowe źródło

zanieczyszczeń obszarowych jakim jest produkcja polowa, stwarza zagrożenie

zanieczyszczenia azotanami wód podziemnych. Stan budynków inwentarskich,

stosowane technologie produkcji rolnej i wiedza rolników w większości gospodarstw są

przyczyną słabej jakości wód studziennych:

- głównym źródłem zanieczyszczenia wody przez gospodarstwa rolne jest brak w ponad

95% zagród odpowiednich budowli do składowania stałych i płynnych odchodów

zwierzęcych

- sposoby i terminy stosowania odchodów zwierzęcych jako nawozów w większości

przypadków nie odpowiadają standardom Unii Europejskiej i przyczyniają się do

zanieczyszczania wody związkami azotu

- stosowanie nawozów organicznych pochodzenia zwierzęcego stanowi większe

zagrożenie dla jakości wód niż stosowanie nawozów mineralnych, tym bardziej,

że stosuje się ich niewielkie dawki w gospodarstwach małych

- mała efektywność produkcji zwierzęcej powoduje, iż zwierzęta wykorzystują tylko

około 15% azotu i fosforu w paszy

- koncentracja obszarowa produkcji warzywniczej i sadowniczej na niektórych terenach

- stosowanie nadmiernych ilości nawozów mineralnych w niektórych gospodarstwach

o dużej produkcji rynkowej

Największe znaczenie w zanieczyszczaniu wody związkami azotu ma

wymywanie do wód podziemnych i spływ powierzchniowy. Do wód powierzchniowych

związki azotu trafiają w wyniku spływu powierzchniowego oraz erozji wodnej i wietrznej.

Ze spływem powierzchniowym przemieszczane są rozpuszczalne formy azotu i fosforu, oraz


123

unoszony jest lekki, pływający materiał organiczny: resztki roślinne, nawozy organiczne

itp. Najbardziej niebezpieczny dla jakości wody jest spływ z powierzchni podwórzy

i wybiegów dla zwierząt, skąd często unoszone są odchody zwierzęce nie tylko

wzbogacone w azot i fosfor, lecz zawierające także olbrzymią ilość bakterii kałowych.

Podobne zanieczyszczenia unosi spływ powierzchniowy z użytków ornych, na które

zastosowano nawozy organiczne i nie wymieszano ich z glebą. Można sądzić, iż

obserwowane zanieczyszczenie wód powierzchniowych bakteriami bardzo często ma

swoje źródło w spływie powstającym w gospodarstwie rolnym. Erozja wodna

i wietrzna przemieszczają najdrobniejszy materiał gleby wzbogacony w materię

organiczną oraz azot i fosfor, czasem także bakterie kałowe. Erozja powoduje także

zanieczyszczenie wody zawiesiną z gleby.

Zanieczyszczenie wody gruntowej zależy od głębokości jej poboru, dlatego liczba

zanieczyszczonych (stężenie azotanów przekraczające dopuszczalne) studni kopanych

(kręgowych) jest większa niż liczba zanieczyszczonych studni wierconych. Azotany

przemieszczają się w głąb gruntu z szybkością około jednego metra na rok. Głębsze

warstwy wody gruntowej mogą więc być zanieczyszczone azotanami dopiero po

pewnym czasie, ale zanieczyszczenie głębszych wód jest trwałe przez dziesiątki lat.

Woda podziemna może być zanieczyszczona w sposób bezpośredni lub pośredni.

Zanieczyszczenie bezpośrednie ma miejsce w studniach o złym stanie technicznym,

w nieprawidłowo wykonanych odwiertach. Przy czym najczęściej obserwowanymi

nieprawidłowościami w stanie technicznym studni są: nieszczelna cembrowina, brak pokrywy

i należytej obudowy chroniącej przed zanieczyszczeniami oraz brak stałego naczynia

czerpalnego. [Bombik i in. 1993]. Autor ten uważa, że najkorzystniej układają się warunki

higieniczne, gdy studnie zaopatrzone są w urządzenia do czerpania wody nie wymagające

otwierania zewnętrznej obudowy. Pobieranie wody powinno odbywać się za pomocą pompy

lub kołowrotu z wiadrem przymocowanym na stałe i automatycznie wywracanym.

Zanieczyszczenia pośrednie wprowadzane są do gruntu, a następnie drogą

infiltracji przenikają do wód naturalnych. Źródłem tego typu zanieczyszczeń może być

produkcja odchodów, nawożenie, opylanie, ścieki bytowo -gospodarcze, źle składowane

odpady, wysokie dawki nawozów. Poważnym źródłem zanieczyszczenia wód gruntowych

jest produkcja zwierzęca, a głównie ilość produkowanych odchodów, a także ich

składowanie w postaci obornika, gnojówki i gnojowicy. Zagrożenia z tym związane

wynikają z dużej zawartości w tych odchodach zanieczyszczeń chemicznych i biologicznych.

Są to substancje chemicznie czynne, w tym końcowe produkty trawienia, a także

124

produkty rozkładu substancji organicznych, metabolitów, zanieczyszczenia biologiczne, w tym

drobnoustroje chorobotwórcze [Sikorski M. 1997].

Sapek [Sapek A. 1996] podaje, że w ponad 95% zagród brak jest odpowiednich

budowli do składowania stałych i płynnych odchodów zwierzęcych. Obornik w wielu

przypadkach składowany jest na gruncie, często dobrze przepuszczalnym. Woda gnojowa

wsiąka do gruntu lub spływa do najbliższego cieku. Zbierana gnojówka jest na ogół

składowana

w nieszczelnych i o małej pojemności zbiornikach, co również sprzyja zanieczyszczeniu

wody. Ilość nieorganicznych związków azotowych gromadząca się w profilu gruntu pod lub

obok pryzmy obornika, przekracza niekiedy 300 mg N/dm3 gruntu - w powierzchniowych

warstwach gruntu gromadzi się forma amonowa, głębiej azotanowa. Zagrożenie dla

środowiska ze strony nawozów organicznych pochodzenia zwierzęcego wynika głównie z

powodu strat azotu, który zanieczyszcza wody gruntowe w studniach, jeziorach itp. [Pietrzak

S.1997].

Skutki zanieczyszczenia wód

Wiele badań wskazuje, że jakość wód w wiejskich studniach przydomowych budzi

liczne zastrzeżenia. Mineralne formy azotu, a szczególnie azotany (III), azot amonowy oraz

azotany (V) należą do związków, których nadmiar w środowisku wodnym jest szczególnie

szkodliwy [Koc i in. 1996].

Obecność dużych ilości azotu amonowego w wodzie utrudnia jej uzdatnianie, gdyż

podczas chlorowania wody amoniak łączy się z chlorem zwiększając jego zużycie.

Toksyczność poszczególnych form azotu amonowego nie jest jednakowa. Bardziej

szkodliwy dla organizmów jest niezdysocjowany amoniak, którego zawartość wzrasta

w miarę postępującego zakwaszania wód. Obecność amoniaku w wodzie zwiększa korozję

wód wodociągowych [Dojlido J. 1987]. Stwierdzono również, że na terenach gdzie poziom

azotu amonowego przekraczał normę 0,5 mgN-NH4/l nasilało się występowanie próchnicy

zębów u dzieci [Bombik T. 1989]. Azotany w wodach pitnych to zagrożenie dla zdrowia

ludzi i zwierząt oraz niebezpieczeństwo eutrofizacji wód [Kołodziej M. 1995]. Od 1973 roku

obowiązuje ustalony przez WHO poziom dopuszczalnego dziennego pobrania azotanów

wynoszący 5 mg/kg ciężaru ciała, co stanowi 300 mg dziennie dla osoby dorosłej ważącej

60 kg. Przyjmuje się, że taka ilość pobierana przez cały okres życia nie stanowi zagrożenia

dla zdrowia człowieka. W organizmie człowieka azotany (V) łatwo mogą ulec redukcji do

azotanów (III) przy udziale mikroorganizmów przewodu pokarmowego, głównie jamy

ustnej. Powstałe azotany (III) przedostają się do krwi i wiążą hemoglobinę, tworząc

125

methemoglobinę. W związku z tym występuje niedotlenienie organizmu, co w przypadku

pobrania nadmiernych ilości N-NO3 może być przyczyną ostrego zatrucia organizmu,

doprowadzając nawet do śmierci. Zanieczyszczenie azotanami (V) jest niebezpieczne

głównie dla dzieci do ósmego miesiąca życia, gdyż enzymatyczne przejście powstałej pod

wpływem azotanów (V) methemoglobiny w hemoglobinę jest bardzo słabe [Sapek A. 1998].

Poza tym w treści żołądka pokarmowego azotany (V) mogą ulec redukcji do azotanów (III),

a te z kolei reagować z aminami dwurzędowymi, tworząc nitrozoaminy (związki o działaniu

karcynogennym) [Sapek A.1996b].

Na ponad normatywne stężenie N-NO3 również są wrażliwe zwierzęta domowe, które

wykazują większe od ludzi zapotrzebowanie na wodę (krowa wypija 20-40 l wody dziennie)

[Hus S. 1995]. Znane są zatrucia bydła wodą ze studzien, w pobliżu których składowano

nawozy [Cambell i in. 1954], bądź śmiertelne zatrucie siedmiu źrebiąt pijących wodę z kałuż i

sadzawki, do których w czasie ulewnego deszczu spłynęły nawozy azotowe z magazynu i pola.

[Żmudzki i Czarnowski 1972]. Zdaniem Husa [Hus S.1995] najbardziej wrażliwe na jakość

wody są konie, następnie trzoda chlewna i owce.

Materiały i metody

Badanie jakości wód studziennych wykonano w roku 2000 w dwóch wsiach

województwa podlaskiego. Analizowane studnie zlokalizowane były we wsiach Puchły

(13 studni) i Soce (12 studni), położonych w gminie Narew, charakteryzujących się

niskim poziomem produkcji rolnej i słabą infrastrukturą.

W pobranych próbach wody studziennej wykonano oznaczenia:

- odczyn wód – potencjometrycznie,

- zawartość azotu amonowego [NH4+] – elektrodą jonoselektywną,

- zawartość azotu azotanowego [NO3-] - elektrodą jonoselektywną.

Wody oceniono według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004

roku dla wód podziemnych.

Tab. 1. Zawartość badanych związków w badanych próbkach wieś Soce

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 min. max.

mg/l

pH 7,70 7,37 7,65 7,77 7,75 7,55 7,82 7,64 7,73 7,55 7,30 7,46 7,70 7,30 7,82

NH4+ 10,2 21,3 61,9 22,0 2,80 19,2 25,9 26,3 22,7 1,70 36,7 12,9 0,35 0,35 61,9

NO3- 7,70 87,5 55,2 25,4 0,01 30,8 35,7 49,0 38,5 31,5 28,0 105 14,0 0,01 105

wieś Puchły

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 - min. max.

mg/l

pH 7,85 7,63 7,28 7,84 7,14 7,37 7,90 7,25 7,92 7,33 7,30 7,70 - 7,14 7,92

NH4+ 33,2 40,9 8,0 39,5 6,60 8,0 12,3 0,35 4,50 8,70 37,1 3,20 - 0,35 40,9

NO3- 66,8 51,1 91,0 137,9 37,8 52,5 10,1 43,4 20,3 63,0 59,1 13,3 - 10,1 137,9

126

Wyniki i dyskusja

Analizowane wody charakteryzowały się prawidłowym odczynem. Najniższy

odczyn to 7,14 w wodzie z miejscowości Puchły, najwyższy to 7,92 także w wodzie

z tej miejscowości. Pod względem odczynu badane wody są zgodne z normą dla klasy

I wód podziemnych.

Zawartość jonów amonowych w jedenastu próbkach pobranych we wsi Soce była

wysoka. Tylko dwie studnie zawierały ilość mniejszą niż 2 mg/l (tab. 1).

W miejscowości Puchły tylko jedna studnia zawierała wodę o niskiej zawartości

amoniaku (0,35 mg/l). W sześciu próbkach stężenie amoniaku nie przekraczało 10 mg/l,

a w trzech wynosiło blisko 40 mg/l (tab. 1). Większe stężenie amoniaku stwierdzono

w wodach studziennych z miejscowości Soce, niż z miejscowości Puchły. Wysokie

stężenie formy amonowej w badanych wodach studziennych wskazuje na bezpośredni

kontakt ujęć wody z zanieczyszczeniami pochodzenia organicznego. Amoniak

w nadmiernej ilości, według Rozp. MŚ, wystąpił w 92% wszystkich prób (tab. 1). Tylko

jedna studnia z każdej wsi zawierała wodę o dopuszczalnym stężeniu. Zawartość formy

amonowej wahała się od 0,35 mg/l do 61,9 mg/l w próbkach wody studziennej we wsi

Soce i od 0,35 mg/l do 40 mg/l w próbkach ze wsi Puchły (tab. 1).

Zawartość azotanów w badanych wodach miejscowości Soce wahała się od 0 do

105 mg/l. W ośmiu badanych wodach azotanów było od kilku mg/l do 50 mg/l.

W pięciu spośród badanych wód studziennych stężenie azotanów przekraczało 50 mg/l

(tab. 1). Bardziej zanieczyszczone azotanami były wody pobrane ze studni w Puchłach,

aż siedem zawierało ponad 50 mg/l. Ogólna ilość azotanów w wodach tej miejscowości

wahała się od 10,1 mg/l do 137,9 mg/l (tab. 1).

Duża koncentracja azotanów w badanych wodach spowodowana była

nieodpowiednią lokalizacją studni w obrębie zagród. Pośrednio przyczynił się także

słaby stan techniczny studni, popękane cembrowiny, brak zadaszenia. Niektóre studnie

usytuowane były w zagłębieniu co dodatkowo wpływało na migrację biogenów

z podwórza. Główny powód wysokiej koncentracji związków biogennych, a tym

samym azotanów w wodach to składowanie obornika na nieutwardzonym podłożu,

spływanie wody gnojowej spod stosu obornikowego. Badane wsie były zaniedbane pod

względem sanitarnym, co przełożyło się na jakość wód w studniach.

127

Wnioski

1. zawartości mineralnych form azotu w wodach studni decydowała

nieuporządkowana gospodarka wodno – ściekowa i źle zabezpieczone odchody

zwierzęce w obrębie zagrody.

2. Większość badanych wód nie nadawała się do spożycia dla ludzi i zwierząt.

Literatura:

Bombik T., Kolbuszowski T., Mazurek J. 1993: Stan sanitarno higieniczny wody

pozyskiwanej ze studni przydomowych w wybranej wsi województwa siedleckiego.

Z. Nauk. WSRP w Siedlcach, seria Zoot., nr 22: 193 – 203.

Cambell J. B., Dawis A. N., Myhr P. J., 1954: Canad.J.comp.Med.VetSci. 18, 93-101.

Dojlido J., 1987: Chemia wody. Arkady, Warszawa.

Hus S., 1995: Chemia wody, ścieków i gnojowicy. AR. Wrocław.

Koc J., Cienko Cz., Janicka R., Rochwerger A. 1996: Czynniki kształtujące poziom

mineralnych form azotu w wodach obszarów rolniczych. Zesz. Prob.. Post. Nauk Roln.

Zeszyt 440, s. 175 – 183.

Kołodziej M. 1995: Azotany, azotyny i nitrozaminy, ich występowanie w przyrodzie

i zagrożenia dla środowiska człowieka. Materiały seminarium. Nauka na rzecz edukacji

ekologicznej w środowisku szkół wiejskich. Okręgowa Stacja Chemiczno – rolnicza

w Rzeszowie.

Pietrzak S. 1997: Postępowanie z nawozami organicznymi pochodzenia zwierzęcego

w aspekcie ochrony jakości wody. Rolnictwo Polskie i Ochrona Jakości Wody, Zeszyty

edukacyjne 2/97, wyd. IMUZ.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji

dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia

monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód.

Sapek A. 1996: Zagrożenia i zanieczyszczenia wód azotem w wyniku działalności

rolniczej. Zesz. Prob. Post. Nauk. Roln. 44

Sapek A., 1996 (b): Zagrożenie zanieczyszczenia wód azotem w wyniku działalności

rolnej. ZPPNR 440.

Sapek A. 1998: Udział rolnictwa w zanieczyszczeniu wody składnikami nawozowymi,

Rolnictwo Polskie i ochrona jakości wody. Zeszyty Szkolne 1/96, IMUZ.

Sikorski M. 1997: Sanitacja zagrody wiejskiej. W: rolnictwo polski i ochrona jakości

wody. Zesz. Eduk. 3/97: 51 – 81.

Żmudzki K., Czarnocki A., 1997: Met. Wet. 28(11).

Sumary

On the basis of the results of investigating 25 household (Soce, Puchi) wells and the analysis of

well water, the effect of some factor on pollution of that water. It was found that the main

reason for degradation of the water from household’s individual sources is their improper

location within household. Most investigated waters are medium quality in terms of analyzed

factors.

Kay words: water, agropollution, nitrogen, nitrogen

128

ZDROWOTNOŚĆ ZIARNA PSZENICY OZIMEJ W GOSPODARSTWACH

EKOLOGICZNYCH NA PODKARPACIU

Autor: Agata Tekiela

Instytut Ochrony Roślin,

Terenowa Stacja Doświadczalna w Rzeszowie



Słowa kluczowe: zdrowotność, pszenica ozima, gospodarstwo ekologiczne

Wstęp

Porażenie ziarna pszenicy przez grzyby jest przyczyną spadku wysokości plonu

ale przede wszystkim pogorszenia jego jakości. Celem badań była ocena zasiedlenia

ziarna pszenicy ozimej, wyprodukowanego w wybranych gospodarstwach

ekologicznych i w gospodarstwie konwencjonalnym przez grzyby patogeniczne,

w warunkach 2003 r.

Materiał i metody

Badania wykonano w 6 gospodarstwach ekologicznych, a wyniki porównano

z uzyskanymi w gospodarstwie konwencjonalnym. Anonimowy wykaz gospodarstw

wraz z charakterystyką wybranych fragmentów stosowanej w nich agrotechniki

przedstawiono w tabela 1.

Tab. 1. Wykaz i charakterystyka gospodarstw w których wykonano badania.

Lp Gospodarstwo Przedplon

Nawożenie

organiczne

pod

przedplon

Odmiana Nawożenie

pszenicy

1. ekologiczne 1 ziemniak obornik Gama gnojówka

2. ekologiczne 2 owies,

gorczyca gnojowica nieznana gnojowica

3. ekologiczne 3 owies - Marlena ½ obornik

4. ekologiczne 4 zioła - Begra ½ obornik

5. ekologiczne 5 ziemniak obornik Kobra gnojowica

6. ekologiczne 6 owies - Kamila facelia (poplon)

7. konwencjonalne rzepak ozimy - Tonacja *

rzepak ozimy - Zyta *

*podano w tekście

W ramach przeciwdziałania porażeniu roślin przez patogeny grzybowe,

w gospodarstwach ekologicznych 2 i 4 opryskano rośliny w pełni krzewienia wywarem

z pokrzywy. W gospodarstwie konwencjonalnym zastosowano nawożenie:


129

przedsiewne: P2O5 46 kg/ha; K2O 120 kg/ha; N 17 kg/ha oraz pogłówne: N 85 kg/ha.

Natomiast w zwalczaniu chorób zrealizowano następujący schemat ochrony:

na odmianie Tonacja: I zabieg (29. 04.) Sarfun 500 SC w dawce 0,4 l/ha; II zabieg

(30. 05.) Tilt Plus 400 EC w dawce 1 l/ha; III zabieg (18. 06.) Folicur Plus 375 SC

w dawce 0,75 l/ha; na odmianie Zyta: I zabieg (29. 04.) Sarfun 500 SC w dawce

0,4 l/ha; II zabieg (9.06.) Artea 330 EC w dawce 0,5 l/ha; III zabieg (17. 06.) Folicur

Plus 375 S.C. w dawce 0,75 l/ha

Wkrótce po zbiorach pszenicy (19 i 20.08.), pobrano próby ziarna do badań.

Analizowano masy tysiąca ziaren oraz mikoflorę ziarna. Do wyosabniania patogenów

została zastosowana metoda szalkowa. Reizolację grzybów z ziarniaków

przeprowadzono na pożywce PDA. Następnie wydzielono kultury reprezentacyjne

i metodą wielokrotnych rozcieńczeń uzyskano kultury jednozarodnikowe. Grzyby

opisano przy pomocy dostępnych monografii i kluczy (Barnett 1962, Bilai 1977).

Z każdej badanej próby analizowano 100 ziarniaków, określając zarówno skład

gatunkowy i procentowy, zaś wyniki przedstawiono w postaci wartości średnich.

Wyniki

Warunki meteorologiczne w okresie wegetacji pszenicy ozimej w 2003 r. były

niesprzyjające dla rozwoju tej rośliny jak również dla patogenów ze względu

na utrzymującą się od czerwca suszę.

Na podstawie analiz pobranych prób ziarna stwierdzono duże różnice

w wysokości uzyskanych mas tysiąca ziaren (MTZ). Zależały one od sposobu

gospodarowania, rodzaju nawożenia, odmiany, a także warunków glebowo –

klimatycznych stanowisk. Najwyższą MTZ uzyskano w gospodarstwie ekologicznym

na odmianie Kamila – 46,22 g. MTZ w gospodarstwach ekologicznych wahała się

w granicach 33,14 g- 46, 22 g i wyniosła średnio 38,23 g, natomiast w gospodarstwie

konwencjonalnym osiągnęła 37,59g i 44,39 g - średnio 40,99 g (tab. 2).

Tab. 2. Masy tysiąca ziaren pszenicy ozimej uzyskane w gospodarstwach

ekologicznych i konwencjonalnym

Lp.

Masa Tysiąca Ziaren w gospodarstwach

Ekologicznych Konwencjonalnym

I II III IV V VI Tonacja Zyta

1 35,40 g 33,14 g 39,17 g 40,13 g 35,31 g 46,22 g 37,59 g 44,39 g

130

Badania mikoflory ziarna wykazały najbogatszy skład gatunkowy na ziarnie

w gospodarstwach ekologicznych, na którym zidentyfikowano łącznie 9 gatunków

grzybów z 7 rodzajów. Najczęściej izolowanymi były grzyby z rodzaju

Fusarium sp. oraz Alternaria sp., Cladosporium sp., Penicillium spp. Zasiedlenie ziarna

grzybami z rodzaju Fusarium kształtowało się w gospodarstwach ekologicznych

na dość wysokim poziomie, bowiem % tych gatunków wśród wyrosłych na szalkach

wahał się pomiędzy 27% a 44% i wyniósł średnio 35,33%. Natomiast w gospodarstwie

konwencjonalnym udział tych mikroorganizmów był o 16,33 % niższy i wyniósł

średnio 19% (tab. 3).

Tab. 3. Grzyby patogeniczne zasiedlające ziarno pszenicy ozimej

Lp.

Grzyby patogeniczne

Gatunek

% wśród wyrosłych kolonii w gospodarstwach

Ekologicznych Konwencjonalnym

I II III IV V VI Tonacja Zyta

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

Alternaria sp.

Cladosporium sp.

Epicocum sp.

Fusarium avenaceum

Fusarium culmorum

Fusarium graminearum

Fusarium poae

Helmintosporium sp.

Microdochium nivale

Penicillium sp

Phaeosphaeria sp.

13

17

-

21

-

-

23

5

-

13

8

31

-

-

-

-

15

7

-

19

28

-

21

11

7

8

10

-

9

15

-

8

11

23

3

2

7

-

11

15

21

-

16

13

30

-

-

-

10

-

10

-

17

18

15

-

30

11

12

-

-

-

-

17

30

-

19

-

10

10

-

-

11

7

-

28

15

42

25

16

11

-

3

3

-

-

-

-

Silniejsze w gospodarstwach ekologicznych aniżeli w konwencjonalnym

opanowanie ziarna przez grzyby (zwłaszcza z rodzaju Fusarium) mogło być przyczyną

wyższego jego skażenia przez mikotoksyny, które są substancjami wysoce toksycznymi

dla ludzi i zwierząt (np. F. avenaceum –F-2, moniliformina; F. culmorum - F-2,

DON, DAS ; F. graminearum –F-2, DON; F. poae –F-2, T-2 toksyna) (Chełkowski

1985). W kolejnych latach w warunkach meteorologicznych bardziej sprzyjających

porażeniu roślin i ziarna pszenicy przez grzyby, to niekorzystne zjawisko może się

nasilać.

131

Literatura

Barnett H. L. 1962. Illustrated Genera of Imperfect Fungi.

Bilai W.I., 1977. Fuzarii. Naukowa Dumka. Kijew.

Chełkowski J. 1985. Mikotoksyny, wytwarzające je grzyby i mikotoksykozy:

8-21.

Lisowicz F. 1999. The occurrence of cereal crop diseases depending on the

system of farming. Journal of Plant Protection Research. Vol. 39, No. 2: 116-131.

The harmfulness of winter wheat yields produced by ecological farms

in Podkarpacie

Summary

The experiment was conducted to analyze the mass of a thousand seeds (MTS) and the

mycoflora of winter wheat seeds produced on selected ecological and traditional farms under

conditions of 2003. MTS on the ecological farms amounted to, on average, 38,23 g, whereas

that on the traditional farm was 40,99 g. The richest specific composition of fungi inhabiting

grain was found on ecological farms. The most often isolated were Fusarium sp., Alternaria

sp., Cladosporium sp., Penicillium spp. The share of the genus Fusarium among species

grown on the plates constituted, on the average, 35,33% on ecological farms and only 19% on

the traditional farm.

Key words: harmfulness, winter wheat, ecological farm

132

ZAGOSPODAROWANIE WYTŁOKÓW OWOCOWYCH

Autorzy: Cecylia Uklańska, Joanna Żelazkiewicz

Opiekun: dr inż. Alicja Kucharska

SKN Technologów Owoców i Warzyw,

Akademia Rolnicza, ul. C. Norwida 25, 50 – 205 Wrocław


Słowa kluczowe: odpady, wytłoki owocowe, herbatki owocowe, antocyjany, polifenole,

barwa

Wstęp

W procesie degradacji środowiska naturalnego oprócz przemysłu ciężkiego duży

udział ma także przemysł spożywczy, a w tym przemysł owocowo-warzywny.

Podczas produkcji powstaje wiele rodzajów odpadów, które mimo

zakwalifikowania do grupy odpadów obojętnych, stanowią wciąż znaczny problem dla

zakładów przetwórczych. Odpady te powodują straty produkcyjne, a mogłyby się stać

cennym surowcem w innych rozwiązaniach technologicznych [Borycka 1999].

Niewykorzystane odpady utrudniają prawidłowy przebieg produkcji, ponieważ

wiele z nich jest składowane na terenie zakładu, psuje się i stwarza groźbę zakażenia

mikrobiologicznego, a także stanowi zagrożenie dla środowiska naturalnego

[Oszmiański 2002].

Przemysł owocowo-warzywny przetwarza rocznie ponad 2 mln ton owoców

i około 1 mln ton warzyw. Większość owoców (50 – 60%) kierowana jest do produkcji

soków i koncentratów. Główną masę odpadów w przetwórstwie owoców stanowią,

więc wytłoki powstające podczas wytwarzania moszczu surowego [Nawirska 2003].

Możliwości wykorzystania odpadów przemysłu owocowo-warzywnego jest wiele.

Do najbardziej znanych metod należą: odzysk substancji barwnych i aromatycznych

oraz produkcja preparatów pektynowych. W ostatnim czasie wyraźnie wzrosło

zainteresowanie barwnikami naturalnymi wykorzystywanymi w produkcji żywności,

zaś odpady są tanim i dostępnym surowcem do ich otrzymywania. Różnorodne procesy

stosowane w technologii żywności często prowadzą do strat substancji barwnych

i aromatycznych. Mogą one być odzyskiwane z odpadów na drodze destylacji,

ekstrakcji, wytłaczania bądź wymywania. Z kondensatów aromatów produkuje się

odwodnione esencje owocowe lub aromaty na nośnikach spożywczych [Oszmiański

2002].

Pektyna jest środkiem żelującym, powszechnie stosowanym w przemyśle

macierzystym do produkcji dżemów i galaretek owocowych. Jest ona także często


133

używana w innych gałęziach przemysłu spożywczego. Produkowana jest głównie

z wytłoków jabłkowych, cytrusowych lub cytrusowo – jabłkowych.

Odpady przemysłu owocowo-warzywnego bogate w nieprzyswajalne

węglowodany mogą też być wykorzystywane do produkcji preparatów

wysokobłonnikowych. Wytłoki jabłkowe i pozostałości po tłoczeniu owoców

cytrusowych, odpady z przerobu czarnej porzeczki a także warzyw mogą stanowić

surowiec do produkcji tabletek lub batoników przeznaczonych do bezpośredniej

konsumpcji [Górecka, Anioła 1999].

Na uwagę zasługują także metody biotechnologiczne tj. produkcja alkoholu,

kwasów organicznych oraz biogazu – do jego produkcji można także wykorzystać

pozostałość pofermentacyjną. Wytłoki mogą zostać zagospodarowane w ten sposób

ze względu na znaczną zawartość cukrów i innych składników [Nawirska 2003].

Biologiczne przerabianie odpadów organicznych przez kompostowanie jest

ekologiczne i ekonomicznie opłacalne. Jest to metoda powszechnie znana

i wykorzystywana. Kompostowanie podnosi wartość nawozową odpadów organicznych

a ponadto redukuje ich objętość do 40-50 %. Kompost jest dobrym, naturalnym

nawozem, który można stosować w ilości 50-80 t/ha [Gryss 1972]. Obecnie

propagowana jest metoda wapnowania świeżych wytłoków jabłkowych i gruszkowych

i bezpośrednie ich zastosowanie do nawożenia sadów (jabłoni i grusz).

Wytłoki poddane procesowi kompostowania mogą także służyć do rekultywacji

terenów zanieczyszczonych metalami ciężkimi, ze względu na właściwości sorpcyjne

[Nawirska 2003].

Odpady owocowe i warzywne w postaci świeżej lub jako kiszonki często są

stosowane do skarmiania zwierząt. Do produkcji pasz wykorzystuje się głównie wytłoki

jabłkowe, grochowiny oraz odpady z przerobu marchwi.

Wytłoki jabłkowe dostarczają energii, kwasów, które podnoszą strawność

pozostałych pasz oraz składników mineralnych. Ze względu na niską zawartość białka

w wytłokach zaleca się łączyć z serwatką lub poekstrakcyjną śrutą rzepakową

[Oszmiański 2002].

Sposobem na zwiększenie rentowności zakładu może być produkcja

półproduktów wtórnych, tj.: moszcz wtórny, przeciery z owoców kolorowych i jabłek,

tzw. „melas owocowy”, galaretki czy też herbatki owocowe [Grys 1972].

Przedstawione metody przyczyniają się nie tylko do ochrony środowiska,

ale także mogą zwiększać korzyści materialne producentów.

134

Materiały i metody badań

Celem pracy badawczej była próba zagospodarowania wytłoków uzyskanych

z czarnej porzeczki i malin podczas kampanii przerobowej w jednym z zakładów

przetwórstwa owocowo-warzywnego do produkcji herbatek owocowych.

Do produkcji soku trafiały czarne porzeczki z szypułkami, maliny różnych

odmian; wcześniej nieprzebierane. Wytłoki pozyskano z owoców, które uprzednio

rozdrobniono i ogrzano do temperatury 50oC w celu lepszej ekstrakcji barwników

do soku. Do tak przygotowanej miazgi dodano preparat enzymatyczny

i przeprowadzono depektynizację w temp. 50oC w czasie 2 godzin. Tłoczenie soku

odbywało się na prasach Bucher Guyer’a HP-5000 pod ciśnieniem około 50 bar.

Po zakończonym procesie tłoczenia wytłoki wyładowywane były na przenośnik

taśmowy i kierowane na naczepę samochodu, skąd zostały pobrane. Materiał badawczy

zamrożono, a następnie suszono w suszarce owiewowej w temperaturze ok. 55oC przez

3 godziny.

Z 3g naważek suszu sporządzono zalewając 250 ml wrzącej wody napary jedno

lub wieloskładnikowe: próbka nr 1 - wytłoki malinowe; nr 2 – wytłoki z czarnej

porzeczki; nr 3 - wytłoki malinowe (1,5g) + wytłoki jabłkowe (0,5g) + hibiskus (1g);

nr 4 - wytłoki porzeczkowe (1,5g) + wytłoki jabłkowe (0,5g) + hibiskus (1g).

Uzyskane napary porównano z herbatką (próbka nr 5) dostępną w handlu

detalicznym „Malina” Herbapolu o podobnym składzie surowcowym: malina, jabłko,

hibiskus– torebka á 3g.

W sporządzonych naparach po 1 godzinie od zaparzenia oznaczono: kwasowość

w przeliczeniu na kwas cytrynowy wg normy PN-90/A-75101, zawartość antocyjanów

metodą Fuleki i Francisa [Fuleki i Francis 1968], zawartość polifenoli ogółem metodą

Folina – Ciocalteau [Slinkart i Singleton 1977] oraz dokonano pomiaru barwy

na aparacie Color Quest XE w systemie CIElab 10o/D65 w świetle przechodzącym.

Wyniki przeprowadzonych analiz zestawiono w tabeli 1.

135

Wyniki

Tab. 1. Skład chemiczny i parametry barwy w systemie CIElab naparów z wytłoków

(1, 2, 3, 4) i herbatki handlowej „Malina” (5)

Nr

próbek

Antocyjany

[mg/l]

Polifenole

[mg/l]

Kwasowość

[g/l] L* a* b*

1 5,39 150 0,2 91,48 4,56 3,52

2 68,19 275 0,5 59,77 54,92 18,39

3 32,77 240 1,2 60,70 58,22 27,30

4 61,42 260 1,2 52,90 63,50 43,40

5 52,77 265 1,3 50,45 62,49 46,58

W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że największa ilość

czerwonych barwników antocyjanowych i polifenoli znajduje się w naparze z wytłoków

czarnych porzeczek (2). Zbliżoną ilością tych związków charakteryzowały się herbatka

z handlu detalicznego (5) i herbatka sporządzona z wytłoków porzeczkowych

z dodatkiem hibiskusa i wytłoków z jabłek (4). W naparze z wytłoków malin było

ponad 12 razy mniej antocyjanów i prawie 2 razy mniej polifenoli. Było to efektem

wyższego stężenia badanych składników w owocach czarnej porzeczki niż malin.

Abramczyk i in. [Abramczyk i in. 2003] w handlowych herbatkach z owoców aronii

różnych firm oznaczyli nieco niższe stężenia antocyjanów (20 –56 mg/l)

i porównywalne stężenia polifenoli (255 – 267 mg/l). Kwasowość herbatek z wytłoków

malin i czarnej porzeczki była bardzo niska, na poziomie 0,2 i 0,5 g/l. Było

to spowodowane tym, że podczas tłoczenia większość kwasów zawartych w owocach

jest łatwo wymywana z miazgi do soku i w wytłokach pozostaje ich już niewiele.

Napary sporządzone z wytłoków z dodatkiem hibiskusa i wytłoków z jabłek posiadały

6-krotnie wyższą kwasowość w stosunku do samych wytłoków malinowych (1) i ponad

2-krotnie wyższą niż napar z wytłoków porzeczkowych (2). Najwyższą kwasowość

(1,3 g/l) miała herbatka handlowa „Malina”. Inni autorzy [Abramczyk i in. 2003]

w herbatkach handlowych z owoców dzikiej róży i aronii oznaczyli niższą kwasowość,

na poziomie 0,7 – 0,9 g/l.

Analiza barwy wykazała, że najjaśniejszy był napar z wytłoków malinowych

(L*=91,48) natomiast najciemniejsza była herbatka handlowa (L*=50,45).

W przypadku herbatek owocowych korzystniej jest, gdy napoje te są ciemniejsze, czyli

o niższym parametrze L*. Najwyższy udział barwy czerwonej (a*) i żółtej (b*)

odnotowano dla handlowej herbatki z Herbapolu i mieszanki wytłoków porzeczkowych

i jabłkowych z hibiskusem. Wytłoki z malin były brunatno-czerwone i dlatego napar

136

sporządzony z tych wytłoków charakteryzował się najmniej atrakcyjną barwą

(parametry a* i b* były wielokrotnie niższe).

Wnioski

Z powyższych badań wynika, że wytłoki, zwłaszcza z surowców bogatych

w barwniki antocyjanowe, tj. czarna porzeczka, nadają się do produkcji namiastek

herbatek. Jest to jeden ze sposobów zagospodarowania odpadów owocowych. Wysoka

zawartość barwników antocyjanowych pozwala także na ich odzysk i produkcję

preparatów stosowanych w przemyśle spożywczym. Wytłoki malinowe można

wykorzystać do produkcji herbatek, gdy zastosujemy dodatkowe surowce, np. hibiskus

nadający barwę oraz wytłoki jabłkowe kształtujące pożądaną kwasowość. Wytłoki

z czarnej porzeczki nadają się do produkcji jednoskładnikowych herbatek,

pod warunkiem dodania substancji zwiększającej kwasowość.

Literatura

Abramczyk M., Bober I., Uklańska C., Żelazkiewicz J. 2003. Ocena porównawcza

handlowych herbatek owocowych, VIII Międzynarodowa Konferencja Studenckich Kół

Naukowych, 15-16.05. AR Wrocław, 110.

Borycka B. 1999. Utylizacja wybranych produktów odpadowych przemysłu owocowo

– warzywnego, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo – Warzywny, 11, 38-40

Fronc A., Nawirska A. 1994: Możliwości wykorzystania odpadów

z przetwórstwa owoców, Ochrona Środowiska, 2, 31-32

Fuleki T., Francis F.J.: 1968. Quantitative methods for anthocyanins. J. Food Science,

33, 78-82.

Górecka D., Anioła J. 1999. Kierunki wykorzystania preparatów błonnikowych

w przemyśle spożywczym, Przemysł Spożywczy, 9,46-49

Gryss Z. 1972. Wykorzystanie odpadów przemysłu owocowo – warzywnego, WNT

Krajewska K., Miłek B.1988. Niektóre zagadnienia związane z wykorzystaniem

wytłoków jabłkowych, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo – Warzywny, 2, 22-23

Nawirska A. 2003. Odpady z przemysłu owocowego, Agro Przemysł, 3, 44-45

Oszmiański J. 2002. Technologia i analiza produktów z owoców i warzyw, WAR

Slinkart K., Singleton V. L.: 1977. Total phenol analysis: automation and comparison

with manual methoda. Am. J. Enol. Vitic, 28, 49-55.

Utilization of fruit pomace

Summary

In this work methods of utilization of fruit pomace are presented. The trial of production

of fruit tea from black-currant and raspberry pomace is described. In the teas the contents of

anthocyanins and polyphenols, as well as acidity have been measured. Also the color has been

estimated using CIElab system. The black-currant pomace is good for the production of fruit

teas rich in anthocyanins and polyphenols. The raspberry pomace may be utilized after

enrichment with components enhancing red color. For the enhancement of the tea taste it is

advisable to enrich their contents with sour materials.

Key words: waste materials, fruit pomace, fruit tea, anthocyanins, polyphenols, color

137

OCENA WZROSTU I ROZWOJU PIĄTAKA LANCETOWATEGO (PENTAS

LANCEOLATA (FORSSK.) DEFLERS) UPRAWIANEGO W PODŁOŻU

Z DODATKIEM KOMUNALNEGO OSADU ŚCIEKOWEGO

Autorzy: Krzysztof Wraga, Roksana Szczepaniak

Opiekun: Dr Krzysztof Wraga

Akademia Rolnicza, Studenckie Koło Naukowe Kwiaciarzy

Katedra Roślin Ozdobnych, ul. Janosika 8, 71-424 Szczecin

[email protected]

Słowa kluczowe: Pentas, osad ściekowy, kompost, cechy wegetatywne

Wstęp

W Polsce, w ciągu ostatnich kilku lat, w wyniku budownictwa nowych

i modernizacji dotychczas użytkowanych komunalnych oczyszczalni ścieków wzrosła

ilość osadów ściekowych, których utylizacja staje się poważnym problemem [Deska,

Kalembasa 1996; Krzywy, Wołoszyk, Iżewska 2000]. W związku z tym dąży się

do możliwości rolniczego zagospodarowania osadów ściekowych, które mogą stanowić

bogate źródło materii organicznej dla roślin [Krzywy, Iżewska 2004]. Takie

wykorzystanie osadów ściekowych jest zgodne z preferowaną w krajach Unii

Europejskiej zasadą obiegowej gospodarki odpadami [Czyżyk, Kozdraś 2003]. Należy

jednocześnie pamiętać o szkodliwej funkcji osadów - mazistej konsystencji, dużej

zawartości metali ciężkich oraz obecności patogenów chorobotwórczych [Drab,

Derengowska 2003]. W celu poprawy jakości osadów ściekowych, wykorzystywanych

przyrodniczo, poddaje się je zabiegowi kompostowania z różnymi substancjami

organicznymi, np. liście, słoma, trociny [Krzywy, Iżewska 2004].

W ogrodnictwie komposty coraz częściej znajdują zastosowanie jako podłoże lub

komponent różnych podłoży organicznych, których olbrzymie ilości zużywane są przy

produkcji rozsady warzyw i kwiatów [Pudelski 1996, Szczepaniak 2004].

Celem doświadczenia było określenie wpływu kilku podłoży, sporządzonych

z odkwaszonego torfu wysokiego i kompostu z komunalnego osadu ściekowego

z dodatkiem różnych komponentów oraz odwodnionego i ustabilizowanego osadu

ściekowego na wzrost i rozwój trzech odmian piątaka lancetowatego.

Materiał i metody

Na początku kwietnia 2004 roku wysiano, otrzymane od firmy Florensis Polska,

otoczkowane nasiona trzech odmian piątaka lancetowatego z grupy Graffiti. Były to:

‘Graffithi Pink F1’, ‘Graffithi White F1’ i ‘Graffithi Violet F1’. Na początku lipca siewki

138

przesadzono do sześciu wariantów uprawowych, w doniczki o średnicy 12 cm. Wariant

pierwszy (I), stanowiący kontrolę, składał się z torfu wysokiego, odkwaszonego do pH

6,4; wariant drugi (II) składał się z 20% osadu ściekowego i 80% torfu wysokiego

odkwaszonego; wariant trzeci (III) z 40% osadu ściekowego i 60% torfu wysokiego

odkwaszonego; wariant czwarty (IV) z 60% osadu ściekowego i 40% torfu wysokiego

odkwaszonego; wariant piąty (V) z 50 % kompostu (osad ściekowy 35%, wycierka 35%

i słoma 30%) i 50 % torfu wysokiego odkwaszonego; wariant szósty (VI) z 50%

kompost (osad ściekowy 35%, wycierka 35% i trociny 30%) i 50% torfu wysokiego

odkwaszonego.

Proporcje ilościowe poszczególnych składników kompostu z osadów ściekowych

z dodatkiem substancji organicznej określono kierując się uzyskaniem optymalnych

właściwości fizyko-chemicznych. Skład chemiczny kompostów przed wymieszaniem

ich z torfem, przedstawiono w pracy Krzywego i in. [2002]. Skład ustabilizowanego

i odwodnionego osadu ściekowego pochodzącego z oczyszczalni w Reczu podano

w publikacji Dusza i in. [2004]. Do wszystkich wariantów podłożowych, bezpośrednio

przed sadzeniem roślin dodano Azofoskę w dawce 5 g∙dm-3

.

Rośliny uprawiano w szklarni w temperaturze 20-25°C w dzień i 15°C w nocy,

przeprowadzając w ciągu całego okresu wegetacji zalecane w literaturze zabiegi

uprawowe: podlewanie, nawożenie (w połowie lipca i w połowie sierpnia - nawozem

Peter Profesional 15+11+29, w stężeniu 0,2%), uszczykiwanie, itp. Doświadczenie

zostało zakończone w momencie osiągnięcia przez rośliny początku fazy generatywnej

(druga połowa września).

Doświadczenia oceniano jako dwuczynnikowe (pierwszy czynnik odmiana, drugi

wariant podłoża), w układzie kompletnej randomizacji; każdy obiekt doświadczalny

składał się z 12 roślin, po 3 rośliny w czterech powtórzeniach. W 27 tygodniu uprawy

przeprowadzono pomiary wysokości i średnicy roślin oraz indeksu zazielenia wysoce

skorelowanego z zawartością chlorofilu (pomiar wykonano aparatem Chlorophyll Meter

SPAD-502). Wyniki te zweryfikowano statystycznie za pomocą analizy wariancji,

a istotność zróżnicowania średnich oceniano testem Tukeya przy poziomie istotności

α = 0,05.

Wyniki

Jako roślinę testową w doświadczeniu wykorzystano piątak lancetowaty (Pentas

lanceolata (Forssk) Deflers) należący do jednych z najbardziej dekoracyjnych roślin

rabatowych i doniczkowych. W Polsce jest on jednak ciągle nieznany i rzadko

139

uprawiany. Jest to półkrzew, należący do rodziny marzanowatych (Rubiaceae),

pochodzący z tropikalnej Afryki i osiągający 30-60 cm wysokości. Elementem

dekoracyjnym są ciemnozielone liście i gwiazdkowate, pięciopłatkowe kwiaty zebrane

w szczytowe kwiatostany, które ukazują się nieprzerwanie przez cały rok (Anonim

2003).

Rośliny odmian: ‘Graffiti Pink’, Graffiti White’, ‘Graffiti Violet’ nie różniły się

istotnie miedzy sobą wysokością i średnicą - pędy ich dorastały średnio do 16 cm

wysokości i 23 cm średnicy (tab. 1). Różniły się natomiast wartością indeksu

zazieleniania – najwyższą wartość indeksu miała odmiana ‘Graffiti Pink’( 42,8 SPAD)

i ‘Graffiti Violet’ (41,4 SPAD), a najniższą odmiana ‘Graffiti White’ (39,3).

Obecność osadu ściekowego w podłożu torfowym ograniczała przyrost roślin na

wysokość, a ograniczenie to było tym silniejsze im wyższy był udział osadu w podłożu.

Również podłoża z udziałem kompostów z osadów ściekowych powodowały obniżenie

wysokości roślin. Z pośród badanych odmian najsilniejszą redukcją przyrostu

charakteryzowała się odmiana ‘Graffiti Pink’, której rośliny rosnące w podłożu z 60 %

udziałem osadu ściekowego, były o ponad połowę niższe niż rośliny uprawiane

w podłożu kontrolnym. U pozostałych odmian nie stwierdzono już tak dużych różnic

w wysokości roślin, chociaż zostały one potwierdzone jako statystycznie istotne (tab.1).

Tabela 1. Wpływ odmiany i podłoża na wysokość i średnicę roślin oraz intensywność

zielonej barwy liścia piątaka lancetowatego

Cecha Odmiana

(A)

Podłoże (B) Średnia

I II III IV V VI

Wysokość roślin

[cm]

Pink 20,3 17,0 15,2 9,1 14,7 18,0 15,7

White 17,1 19,5 15,9 12,7 15,0 18,5 16,5

Violet 19,0 19,0 13,7 11,7 16,5 16,2 16,0

Średnia 18,8 18,5 14,9 11,2 15,4 17,6

NIR0,05 A – r.n. B – 1,98 A × B – 3,44 B × A – 2,72

Średnica roślin [cm]

Pink 25,9 25,2 22,1 16,5 22,5 25,7 23,0

White 21,9 25,2 23,2 17,7 24,2 25,0 22,9

Violet 24,2 26,7 25,7 21,7 25,7 23,5 24,4

Średnia 24,0 25,7 23,7 18,6 24,1 24,7

NIR0,05 A – r.n. B – 3,10 A × B – r.n. B × A – r.n.

Intensywność

zielonej barwy liści

[SPAD]

Pink 47,6 47,9 31,9 31,6 51,3 46,2 42,8

White 41,1 47,7 29,0 26,3 47,3 44,4 39,3

Violet 43,9 42,5 30,6 23,6 49,7 58,0 41,4

Średnia 44,2 46,0 30,5 27,2 49,4 49,5

NIR0,05 A – 2,05 B – 3,95 A × B – 6,85 B × A – 5,43

140

Oceniając wpływ zastosowanych podłoży na średnicę roślin piątaka

lancetowatego można zauważyć, że najmniejszą średnicę uzyskały rośliny uprawiane

w podłożu z 60% dodatkiem osadu ściekowego. Jednak jeżeli udział osadu w podłożu

był mniejszy (20 %) to można było nawet zaobserwować wzrost średnicy roślin,

co najwyraźniej uwidoczniło się u odmiany ‘Graffiti Violet’. Rośliny uprawiane

w podłożu z udziałem kompostów miały większą, chociaż nie różniącą się istotnie,

średnicę w stosunku do roślin kontrolnych.

Analizując indeks zazielenia liści można zaobserwować, że zwiększający się

udział osadu ściekowego w podłożu, powodował istotne obniżenie wartości indeksu

zazielenienia liści w stosunku do roślin uprawianych w podłożu kontrolnym

i w podłożu z udziałem kompostów. Podobnie jak przy ocenie średnicy roślin można

zauważyć korzystny wpływ 20 % udział osadu ściekowego oraz kompostów na bazie

osadu ściekowego na zazielenienie liści piątaka lancetowatego (tab. 1).

Wnioski

1. Odmiany piątaka lancetowatego z grupy Graffiti nie różniły się między sobą siłą

wzrostu. Rośliny były wyrównane i dobrze rozkrzewione oraz miały foremnie

ukształtowane korony.

2. Istotnie najmniejszą wartość indeksu zazielenienia, a tym samym zawartość

chlorofilu, miała odmiana ‘Graffiti White’.

3. Wzrastający udział osadu ściekowego w standardowym podłożu torfowym

powodował zmniejszenie wysokości i średnicy roślin oraz spadek indeksu

zazielenienia liści.

4. Wprowadzenie do standardowego podłoża torfowego kompostów na bazie osadu

ściekowego miało wpływ na ograniczenie wysokości roślin, ale jednocześnie

zwiększało średnicę i intensywność zazielenienia liści.

Literatura

Anonim 2002. Katalog kwiatów. Bruno Nebelung Polska.

Czyżyk F., Kozdraś M. 2003. Wpływ nawożenia traw kompostem z osadów

ściekowych na skład chemiczny odcieków z gleby. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., 494:

85-92.

141

Deska J., Kalembasa S. Możliwość wykorzystania osadów ściekowych do

przygotowania podłoży w uprawie pomidora pod osłonami. Zesz. Prob. Post. Nauk

Rol., 429: 81-86.

Drab M., Derengowska D. 2003. Wpływ osadu ściekowego z oczyszczalni miasta

Zgorzelec na plony zielonej masy gorczycy białej i fasoli oraz na ich skład chemiczny.

Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., 494: 105-111.

Dusza E., Kiepas-Kokot A., Zabłoci Z. 2004. Zanieczyszczenie metalami ciężkimi

komunalnych osadów ściekowych jako efekt dopływu ścieków pogalwanicznych. Zesz.

Prob. Post. Nauk Rol., 501: 87-94.

Krzywy E., Wołoszyk C., Iżewska A. 2000. Wartość nawozowa komunalnych osadów

ściekowych. Polskie Towarzystwo Inżynierii Ekologicznej Oddział Szczeciński,

Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie.

Krzywy E., Iżewska A. 2004. Gospodarka ściekami i osadami ściekowymi.

Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie.

Pudelski T. 1996. Dziś I przyszłość naturalnych podłoży organicznych w uprawach pod

osłonami. Zesz. Prob. Post. Nauk Rol., 429: 1-7.

Szczepaniak R. 2005. Ocena kwitnienia piątaka lancetowatego odmiany ‘Graffiti Pink

F1’ w zależności od zastosowanego podłoża. X Międzynarodowa Konferencja

Studenckich Kół Naukowych, Wrocław 12-13.05.2005 (w druku).

Estimation of the growth of Star Cluster (Pentas lanceolata (Forssk. Deflers) cultivated in

the medium with addition of municipal sewage sludge

Summary In the experiment carried out in 2004 the effect of media prepared on the basis of

municipal sewage sludge and the compost from municipal sewage sludge with addition of

various components (straw, sawdust) on the growth and development of the three cultivars:

Pentas lanceolata: ‘Graffithi Pink F1’, ‘Graffithi White F1’, ‘Graffithi Violet F1’ was examined.

The cultivars didn’t differ in height and diameter of plants among themselves. But they

varied in greening index of leaves [SPAD].

As the result of using the municipal sewage sludge, and the compost of municipal sewage

sludge in the medium, it has been stated that the plants growth was limited. The same

phenomena was observed with the plants cultivated in the peat substratum with 40% and 60% of

share of municipal sewage sludge. The presence of compost from the municipal sewage sludge

in the peat substrate caused the increase of the greening leaves intensity.

Key words: pentas, sewage sludge compost, vegetative trait

142

STRUKTURA UŻYTKOWANIA ROLNICZEJ PRZESTRZENI

PRODUKCYJNEJ W WOJ. PODKARPACKIM

Autor: Beata Bazyl

Opiekun: dr inż. Janina Błażej

SKNE, Sekcja Ochrony Środowiska Rolniczego

Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Agroekologii

ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów

e-mail: [email protected], [email protected]

Wstęp

Województwo podkarpackie wyróżnia się w Polsce dużym rozdrobnieniem

gospodarstw i znacznym zróżnicowaniem pod względem produkcji rolnej. Wpływają na

to uwarunkowania przyrodnicze, społeczne, ekonomiczne, różna gęstość zaludnienia

i niejednakowe oddziaływanie ośrodków miejskich na środowisko wiejskie. Jednak

o wykorzystaniu gruntów w strukturze, w której przeważają użytki rolne największy

wpływ mają warunki przyrodnicze. Natomiast obecna sytuacja ekonomiczna powoduje,

że zmniejsza się powierzchnia gruntów ornych, natomiast wzrasta użytków zielonych,

terenów zalesionych i odłogowanych [Błażej, Pisarek 2000].

Celem niniejszego opracowania jest analiza struktury użytkowania rolniczej przestrzeni

produkcyjnej w województwie podkarpackim w latach 1999-2003 na podstawie

Regionalnych Roczników Statystycznych z lat 2000-2004.

Powierzchnia gruntów

Rolnictwo podkarpackie w 2003 roku dysponowało powierzchnią 749,94 tys. ha

użytków rolnych, co stanowiło 42% ogólnej powierzchni województwa. Około 37%

powierzchni zajmowały lasy, a 21% to pozostałe grunty, do których zalicza się teren

pod zabudowę, drogi, nieużytki. Od 1999 roku obserwuje się stopniowe obniżanie

udziału użytków rolnych w ogólnej powierzchni na rzecz gruntów nieużytkowanych

nierolniczo, które od 1999 roku wynosiły około 7%. Natomiast w powierzchni lesistości

Podkarpacia nie zaszły większe zmiany (rys.1).


143

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1999 2000 2001 2002 2003

Użytki rolne Lasy Pozostałe grunty

Rys. 1 Struktura gruntów w województwie podkarpackim [%]

W 1999 roku zdecydowana większość użytków rolnych zajmowały grunty orne -

541,27 tys. ha, tj. 72% ogólnej powierzchni UR i ich udział, co roku wzrastał.

Zwiększyła się także powierzchni łąk o około 3% w porównaniu do roku 1999.

Natomiast w 2003 roku w porównaniu do 1999 r. nastąpił dwukrotny spadek

w obszarze pastwisk z 121,88 tys. ha do 54,38 tys. ha. W każdy analizowanym roku

sady zajmowały najmniejszą powierzchnię użytków rolnych (rys.2.).

Rys. 2. Struktura użytków rolnych [%]

0%

20%

40%

60%

80%

100%

1999 2000 2001 2002 2003

sady

pastwiska

łąki

grunty orne

144

Struktura zasiewów

Z analizy danych przedstawionych na rysunku 3 wynika że, latach 1999-2001

w województwie podkarpackim struktura zasiewów ulegała tylko nie znacznym

wahaniom. W roku 2002 w porównaniu do roku poprzedniego nastąpiło zmniejszenie

powierzchni zasiewów o 128,2 tys. ha, tj. 25,15% ogólnej powierzchni. W następnym

roku obserwujemy niewielki wzrost, o około 14 tys. ha w stosunku do roku

poprzedniego (rys. 3.).

509,9 504,9 503,3

367,6 381,6

0

100

200

300

400

500

600

1999 2000 2001 2002 2003

tys.ha

Rys. 3. Powierzchnia zasiewów w latach 1999-2003

W 2003 roku w strukturze zasiewów dominowały zboża, które zajmowały

powierzchnię 256,8 tys. ha, tj. 67,3% ogólnej powierzchni zasiewów. Ziemniaki zostały

posadzone na powierzchni 61,8 tys. ha, co stanowiło w strukturze zasiewów 16,2%.

Rośliny przemysłowe uprawiano na 14,6 tys. ha, natomiast pod rośliny pastewne wraz

z kukurydzą na paszę przeznaczono 27,2 tys. ha, co odpowiednio stanowiło 3,8%

i 7,1% w strukturze zasiewów. Powierzchnia roślin strączkowych na ziarno wynosiła

0,4% ogólnej powierzchni zasiewów, co odpowiadało obszarowi 1,7 tys. ha.

Porównując wyżej przedstawione dane do roku 2001, zauważa się wzrost udziału

zasiewu zbóż o 8,2% i roślin przemysłowych o 1%, natomiast spadek powierzchni

upraw roślin pastewnych, ziemniaków i strączkowych na ziarno (rys.4.).

Wśród zbóż w 2003 roku w porównaniu z danymi z 2001 roku znacznie

zmniejszyła się powierzchnia uprawy żyta i pszenicy. Mniejsza powierzchnia upraw

pszenicy w 2003 roku (o 2,63%) była przede wszystkim wynikiem zaorania części

plantacji uszkodzonych w czasie mroźnej zimy 2002/2003. Natomiast tendencja

spadkowa przy uprawie żyta spowodowana była brakiem zakupów interwencyjnych

145

i wypieraniem tego zboża przez kukurydzę, do uprawy której zachęca rolników ustalona

cena minimalna oraz zakupy interwencyjne.

59,1

67,3

0,550,44

17,716,2

2,83,8

12,9

7,16,8

5,1

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

%

zboża

strączk

owe na ziarno

ziemniaki

przemysło

we

pastewne

pozostałe

uprawy

2001

2003

Rys. 4. Struktura zasiewów w roku 2001 i 2003 [%]

W grupie roślin przemysłowych producenci rolni Podkarpacia zwrócili szczególną

uwagę na oleiste, ze względu na ich wykorzystanie do produkcji biopaliw. W latach

1999-2001 następował spadek areału uprawy z 8,2 tys. ha do 5,4 tys. ha, a już w 2003

roku kształtował się na poziomie 7,9 tys. ha.

Pogłowie zwierząt

Na przestrzeni analizowanych lat wielkość produkcji zwierzęcej ulegała

zmniejszeniu. W każdym analizowanym roku największy udział miała trzoda chlewna.

Pogłowie bydła od 1999 roku prawie o połowię uległo spadkowi do 196 tys. szt. w 2003

roku. Podobne można stwierdzić w stosunku do liczby koni, która w 1999 roku

wynosiła 65,60 tys. szt., a w 2003 zmniejszyła się o 32 tys. szt. Na niezmienionym

poziomie kształtuje się pogłowie owiec (rys.5.).

146

0,00

50,00

100,00

150,00

200,00

250,00

300,00

350,00

400,00

450,00

500,00

1999 2000 2001 2002 2003

tys.

szt.

bydło

trzoda chlewna

owce

konie

Rys. 5. Pogłowie zwierząt w latach 1999-2003[tys. szt.]

Literatura

Błażej J., Pisarek M., 2000. Aktualny stan ochrony roślin w gospodarstwach

indywidualnych województwa podkarpackiego. Prog. Plant Protection/Post.

Ochr. Rośl., 40 (1): 343-348.

Roczniki Statystyczne Województwa Podkarpackiego. 2000





147

PORÓWNANIE MINERALIZACJI WYBRANYCH WÓD MINERALNYCH

I NAPOJÓW NA BAZIE WODY MINERALNEJ

Autorzy: Malwina Bednarek, Cecylia Uklańska

Opiekun: Dr inż. Agnieszka Nawirska

SKN Technologów Owoców, Warzyw i Zbóż

Sekcja Ekologów „EkoTech”

Akademia Rolnicza, ul. C. Norwida 25, 50-205 Wrocław

e- mail: [email protected]

Słowa kluczowe: napoje owocowe, wody mineralne, przewodność właściwa

Wstęp

Spożycie różnego rodzaju soków i napojów systematycznie wzrasta, co powoduje

rozwój ich produkcji oraz urozmaicenie asortymentu. Nowością są napoje owocowe

wyprodukowane na bazie wody mineralnej Minerado firmy Fortuna, które

wypromowane zostały w kwietniu 2004 roku. Głównym ich składnikiem jest sok

jabłkowy z różnymi dodatkami, w zależności od rodzaju. Woda zastosowana do ich

produkcji pochodzi z własnych ujęć głębinowych - z głębokich warstw wodonośnych.

Spełnia ona kryteria naturalnej wody mineralnej, średniozmineralizowanej. Nie budzi

również zastrzeżeń pod względem bakteriologicznym [Agros Nova].

Z punktu widzenia żywieniowego korzystne jest łączenie wód mineralnych

z sokami owocowymi. Wzbogaca to napój o makro- i mikroelementy tak niezbędne

do funkcjonowania naszego organizmu. Wzrost świadomości konsumentów w zakresie

zasad prawidłowego odżywiania spowodował korzystne żywieniowo zmiany pod

względem rodzaju spożywanych napojów [Świderski 2003]. Wody i napoje

produkowane przez przemysł zaliczane są do żywności przetworzonej lub częściowo

przetworzonej, kontrolowanej, a tym samym bezpiecznej dla zdrowia. Z punktu

zdrowotności społeczeństwa istotny, więc jest rozwój produkcji przemysłowej, a tym

samym objętej kontrolą sanitarną.

Naturalne wody mineralne są wydobywane z izolowanych od środowiska

zewnętrznego podziemnych złóż o udokumentowanych zasobach. Teren, na którym

znajduje się źródło jak i same źródło objęte są strefą ochronną ujęć wód podziemnych.

Obszar ten poddany jest zakazom, nakazom i ograniczeniom w zakresie użytkowania

gruntów i korzystania z wody. Obejmuje on ujęcie wody, źródło wody oraz grunty

przyległe. Nadmierna eksploatacja może doprowadzić do zachwiania hydrologicznej

równowagi [Zdernowski 2004].


148

Wody mineralne charakteryzują się stałym składem chemicznym i naturalną

czystością chemiczną i mikrobiologiczną. Zawierają one także pierwiastki śladowe oraz

posiadają niezmienne właściwości fizyczne. Pozyskuje się je bezpośrednio

z naturalnego lub odwierconego źródła zasilanego przez podziemną warstwę

wodonośną. Sposób pobierania gwarantuje ich czystość mikrobiologiczną i niezmienny

skład. Rozlewanie i butelkowanie wód mineralnych powinno odbywać się pobliżu

ujęcia wody, tak aby ograniczyć drogę przekazywania wody i jej kontakt z powietrzem.

Na wartość odżywczą i zdrowotną wód mineralnych wpływa obecność

rozpuszczonych składników mineralnych. Wśród nich główne to wodorowęglany,

siarczany, chlorki, sód, potas, wapń i magnez. Ponadto występują też: żelazo, mangan,

miedź, cynk i inne. Minerały te ułatwiają właściwą przemianę materii i zmniejszają

ryzyko wystąpienia wielu schorzeń.

Wody mineralne możemy podzielić ze względu na stopień mineralizacji na:

- niskozmineralizowane o mineralizacji poniżej 500 mg/dm3,

- średniozmineralizowane o mineralizacji od 500 do 1500 mg/dm3,

- wysokozmineralizowane o mineralizacji ogólnej powyżej 1500 mg/dm3.

Wody niskozmineralizowane zalecane są do powszechnego spożycia, natomiast

wysokozmineralizowane dla osób ciężko pracujących fizycznie, gdyż tracą one

składniki mineralne wraz z potem [Świderski 2003]. Stosowane są także w leczeniu

niektórych schorzeń i wykorzystywane w balneologii.

W przypadku napojów Minerado producent deklaruje wykorzystanie do produkcji

napojów naturalnej wody mineralnej o średnim stopniu mineralizacji

(500-1500 mg/dm3), zatem można je spożywać bez większych ograniczeń.

Dbałość o ochronę środowiska powinna przejawiać się we wszystkich gałęziach

gospodarki. W przypadku produkcji napojów Minerado, mamy do czynienia z dwiema

głównymi kwestiami: z produkcją soków i koncentratów owocowych (głównie

jabłkowego) oraz pozyskiwaniem wody do wytworzenia napoi. Podczas produkcji

soków powstają odpady, których zagospodarowanie stanowi często istotny problem.

Natomiast wydobycie wody może zachwiać naturalną równowagę hydrogeologiczną

środowiska przez zbyt drastyczne obniżenie zwierciadła wody, a nawet uszkodzenie

powierzchni przez odwodnienie terenu i związane z nim osiadania [Słownik

hydrogeologiczny http://mos.gov.pl].

Według ustawy Prawo Wodne zarządzanie zasobami wodnymi służy

zaspokojeniu potrzeb ludności i gospodarki oraz ochronie wód i środowiska,

http://mos.gov.pl/

149

w szczególności w zakresie ochrony zasobów wodnych przed zanieczyszczaniem oraz

niewłaściwą lub nadmierną eksploatacją [Kucharski 2002].

Materiały i metody

Celem badań było porównanie wód mineralnych i napojów wyprodukowanych

na bazie wody średniozmineralizowanej oraz potwierdzenie stopnia mineralizacji

wyrażonej jako przewodniość właściwa z deklarowaną przez producenta.

W czasie badań oznaczono: przewodność właściwą za pomocą konduktometru

CC-101, pH za pomocą ph-metru CP-103 oraz dodatkowo w napojach ekstrakt ogólny

przy użyciu refraktometru. W wodach mineralnych oznaczono także: zasadowość,

chlorki, wapń oraz twardość, oznaczeń tych nie można było wykonać w napojach

ze względu na zabarwienie, które fałszowałoby obraz uzyskiwanych wyników.

Zasada oznaczenia zasadowości polega na określeniu zawartości związków reagujących

w wodzie zasadowo wobec odpowiedniego wskaźnika. Zasadowość oznacza się przez

miareczkowanie badanej wody mianowanym roztworem mocnego kwasu, najpierw

wobec fenoloftaleiny, a następnie wobec oranżu metylowego.

Oznaczenie twardości ogólnej polega na utworzeniu związków kompleksowych

soli dwusodowej kwasu etylenodwuaminooctowego, zwanego kwasem wersenowym,

z jonami wapnia i magnezu, od których głównie zależy twardość wody naturalnej.

Chlorki oznaczono metodą miareczkową Mohra polegającą na zmiareczkowaniu jonów

Cl– azotanem srebra wobec chromianu potasu jako wskaźnika. Zmiana zabarwienia

z żółtozielonego na żółtobrunatne świadczy o całkowitym zmiareczkowaniu jonów

chlorkowych.

Metoda oznaczenia wapnia polega na tworzeniu się z związków kompleksowych

kwasu wersenowego z jonami wapnia. Jako wskaźników używa się mureksydu

do oznaczenia jego zawartości [Nawirska, Szymański 2002].

Wyniki

Badania obejmowały 5 prób wody mineralnej zadeklarowanych przez

producentów jako wody średniozmineralizowane i 12 napoi „Minerado” na bazie wody

średniozmineralizowanej o różnych kompozycjach smakowych. Zawartość soków

owocowych w napojach wynosić 20%. W przypadku Minerado dominuje sok jabłkowy

(10-19%), inne soki stanowią 1-5%.

150

Tab. 1. Zestawienie wyników dla wód mineralnych

Lp. Rodzaj wody

mineralnej

Przewodność

właściwa

[µS·cm-1

] pH

Zasadowość

[val/m3]

Chlorki

[g/m-3]

Ca

[g/m-3]

Twardość

[0tw]

1 Staropolanka

gazowana 1013 5,57 10,50 2,5 103,8 20,0

2 Staropolanka

niegazowana 762 5,77 10,90 2 127,9 26,5

5 Terra 763 7,10 6,30 4 67,9 18,9

4 Arctika 609 7,43 6,70 2 92,1 20,0

5 Nałęczowianka 719 7,16 7,75 3 113,6 21,0

Tab. 2. Zestawienie wyników dla napojów

Lp. Rodzaj napoju „Minerado” Przewodność

właściwa [μS·cm-1

] pH

Ekstrakt ogólny

[%]

1 Jabłkowo-miętowy 572 2,86 9,90

2 Wiśniowo-jabłkowy 580 2,98 10,00

3 Żurawina 871 3,02 10,50

4 Limetka + mięta 620 3,01 10,00

5 Jabłkowo-brzoskwiniowy 600 3,02 9,95

6 Winogronowy 780 2,93 10,05

7 Winogronowo-jabłkowy 865 3,41 9,85

8 Opuncja 808 2,98 10,00

9 Pomarańczowo-jabłkowy 1133 3,43 10,10

10 Eukaliptus + kiwi 720 2,93 10,00

11 Poziomka 842 3,16 10,00

12 Dzika róża 890 3,07 10,00

Wnioski

Przewodność właściwa mówi nam o zawartości soli rozpuszczonych w wodzie.

Z przeprowadzonych oznaczeń dla wód wynika, że najwięcej rozpuszczonych soli

zawierała Staropolanka gazowana, powyżej 1013 µS/cm, natomiast pozostałe wody

miały powyżej 700 µS/cm. Najniższą przewodność miała woda Arctika – 609 µS/cm.

Spośród napoi najwyższą przewodnością charakteryzował się napój pomarańczowo-

jabłkowy (nr 9), najniższą zaś napoje jabłkowo-miętowy i wiśniowo-jabłkowy (poniżej

600 µS/cm). Większość badanych napoi miała przewodność na poziomie 700-900

µS/cm. Wartości te odpowiadają w przybliżeniu mineralizacji wyrażonej w mg/dm3.

Są one zgodne z normami dotyczącymi wód średnozmineralizowanych, jednak należy

też uwzględnić, że część składników mineralnych pochodzi z soków owocowych. Fakt

ten może wskazywać na użycie wody niskozmineralizowanej do ich produkcji, nie zaś

średniozmineralizowanej. Dotyczy to zwłaszcza napoi, które miały przewodność

właściwą poniżej 700 µS/cm.

151

Odczyn badanych wód, poza obiema Staropolankami, był zgodny z wymogami.

Ich zaniżona wartość wynika z większej zawartości CO2. Zdecydowanie niższa wartość

pH dla badanych napojów wynika z obecności soków owocowych, których pH

kształtuje się na poziomie 3, oraz z zastosowania regulatora kwasowości - kwasu

cytrynowego.

Zasadowość ogólna (wywoływana przez wodorowęglany, węglany i rzadziej

wodorotlenki) oznaczona wobec metylooranżu była największa dla Staropolanek -

powyżej 10 val/m3, najniższa zaś dla wody Terra – 6,3 val/m

3.

Zawartość chlorków w badanych wodach była zbliżona i zgodna z deklaracją

poszczególnych producentów. Twardość badanych wód była odpowiednia dla wód

średniozmineralizowanych. Najtwardszą wodą była Staropolanka niegazowana,

natomiast najbardziej miękką była Terra. Ta woda zawierała również najmniej jonów

wapnia, a Staropolanka niegazowana miała tych jonów najwięcej. Wyniki

te potwierdzają zależność pomiędzy twardością a zawartością jonów wapnia.

Ekstrakt ogólny pozwolił na określenie zawartości cukrów rozpuszczonych

w sokach. Wartość ekstraktu ogólnego oznaczonego w napojach jest zgodna

z PN-A-75951. Jedynie napój winogronowo-jabłkowy miał niższą zawartość ekstraktu

– 9,85.

Literatura

Kucharski M. 2002. Prawo geologiczne i górnicze w aspekcie rozlewnictwa wód

w opakowaniach. Przemysł Fermentacyjny i Owocowo – Warzywny: 6, 14.

Nawirska A., Szymański L. 2002. Gospodarka wodno-ściekowa w zakładach

przemysłu spożywczego. Wyd. AR, Wrocław.

Świderski F. 2003. Towaroznawstwo żywności przetworzonej – technologia i ocena

jakościowa. Praca zbiorowa pod red. Świderskiego F., Wyd. SGGW, Warszawa.

Zdernowski M. 2004. Praktyczne wdrażanie systemu HACCP w produkcji wód

i napojów. Ośrodek Doradztwa i Kształcenia Kadr, Gdańsk.

The comparing of mineralization of mineral water and fruit drinks

on the basis of mineral water

Summary

The objective of this study was to investigated the mineralization of new 12 fruit drinks

(Minerado) and compared it with the mineralization of 5 mineral water popular in Poland. The

Minerado drinks were made on the basis of the water with intermediate mineralization and

concentrated fruit juices. In the samples with mineral water the extract, content of ions Cl- and

Ca2+

, and hardness were also investigated.Obtained results were in agree with Polish norms.

Conductivity, equal in approximation the mineralization expressed in mg/dm3, was about 700

µS/cm carried out for waters, and over 800 µS/cm for fruit drinks.

Key words: fruit drinks, mineral water, electrical conductivity of water

152

FINANSOWE WSPARCIE GOSPODARSTW ROLNYCH NA DOSTOSOWANIA

DO STANDARDÓW UE W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA,

ZDROWIA PUBLICZNEGO ORAZ DOBROSTANU ZWIERZĄT

Autor: Jolanta Bojarszczuk

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach

Zakład Uprawy Roślin Pastewnych

ul. Czartoryskich 8

24-100 Puławy


Słowa kluczowe: wsparcie finansowe, gospodarstwa rolne, Plan Rozwoju Obszarów

Wiejskich, standardy unijne, gospodarstwa mleczne

Wstęp

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej wymaga od polskich gospodarstw

poprawy warunków produkcji rolniczej poprzez dostosowanie do określonych

standardów unijnych. W praktyce oznacza to spełnianie uregulowań prawnych

obowiązujących w UE stawianych gospodarstwom w zakresie higieny produkcji,

ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt oraz bezpieczeństwa żywności. W sytuacji

niskiej dochodowości rolnictwa w Polsce a więc braku własnego kapitału

inwestycyjnego konieczne jest udostępnienie gospodarstwom środków publicznych

celem ułatwienia im przeprowadzenia dostosowań niezbędnych z punktu widzenia

prawa i interesu publicznego. Dlatego w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich

na lata 2004-2006, ukierunkowanego na realizację społecznych, ekonomicznych

i środowiskowych aspektów rozwoju obszarów wiejskich przewidziano działanie

mające na celu pomoc gospodarstwom w zakresie spełnienia wymogów ochrony

środowiska, poprawy warunków higienicznych oraz dobrostanu zwierząt. Działania

realizujące przedsięwzięcia w zakresie trzech schematów są przedstawione w Planie

Rozwoju Obszarów Wiejskich dla Polski na lata 2004-2006, MRiRW [4] i zakładają:

- wyposażenie gospodarstw rolnych w urządzenia do przechowywania nawozów

naturalnych;

- dostosowanie gospodarstw specjalizujących się w produkcji mleka

do standardów higienicznych UE;

- modernizację ferm kur niosek

Podstawę prawną tworzą ramowe rozporządzenia Unii Europejskiej, z których

jednym z najważniejszych jest: Rozporządzenie Komisji 817/2004 z dnia 29 kwietnia

2004 r. w sprawie szczegółowych zasad stosowania Rozporządzenie Rady (WE)

153

1257 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz

Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR).

Działanie z tytułu dofinansowania dostosowania gospodarstw do standardów UE

zawarte jest w szóstym zadaniu Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Jego budżet

przedstawiony został w tabeli 1.

Tab. 1. Interaktywny Budżet Działania 6 PROW (mln EUR)

Rok Kwota

ogółem

Udział UE

(80%)

Udział Polski

(20%)

2004 72,0 57,6 14,4

2005 83,9 67,1 16,8

2006 87,5 70,0 17,5

Ogółem 243,4 194,7 48,7

Wyposażenie gospodarstw rolnych w urządzenia do składowania nawozów

naturalnych spełniających wymogi ochrony środowiska

Sposób składowania odchodów zwierzęcych od lat jest przyczyną zagrożenia dla

środowiska naturalnego, które jest spowodowane głównie stratami azotu

z nieszczelnych zbiorników do przechowywania nawozów naturalnych. Konkretne

rozwiązania zawarte są w ustawie o nawozach i nawożeniu, które pokrywają się

z niektórymi działaniami wymienionymi w Dyrektywie Azotanowej. Zgodnie

z art. 18 ustawy o nawozach i nawożeniu, nawozy naturalne w postaci stałej powinny

być przechowywane w pomieszczeniach inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych

płytach zabezpieczonych przed przenikaniem wycieku do gruntu oraz wyposażonych

w instalację odprowadzającą wycieki do szczelnych zbiorników. Nawóz naturalny

w postaci płynnej natomiast należy przechowywać wyłącznie w szczelnych zbiornikach

o pojemności umożliwiającej gromadzenie, co najmniej 4-miesięcznej produkcji tego

nawozu [8]. W praktyce powierzchnia płyty gnojowej, powinna wynosić około 3,5 m2

na jedną dużą jednostkę przeliczeniową [2]. Każda budowla związana z gospodarskimi

odpadami z produkcji zwierzęcej (w tym z nawozami naturalnymi) musi spełniać

podstawowe wymogi sanitarne, eliminujące źródła zanieczyszczeń i ich negatywny

wpływ na ludzi, zwierzęta, rośliny [3]. Standard ten obowiązywał będzie

na wyznaczonych Obszarach Szczególnie Narażonych (OSN) od 1 maja 2008 r.,

a na pozostałych obszarach od 25 września 2008 roku.

154

Wsparcie finansowe, na jakie może liczyć producent rolny może zostać

zrealizowane na budowę, przebudowę lub modernizację urządzeń do przechowywania

nawozów naturalnych w postaci stałej lub postaci ciekłej [4, 5]. Poziom płatności

w zakresie wyposażenia w płyty obornikowe i nieprzepuszczalne zbiorniki na

gnojowicę i gnojówkę, zamieszczony w Rozporządzeniu Rady Ministrów

z dn. 18 stycznia 2005 roku. w sprawie szczegółowych warunków trybu udzielania

pomocy finansowej na dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE objętej

planem rozwoju obszarów wiejskich [6], przedstawiony został w tabeli 2 i 3.

Tab. 2. Poziom płatności w zależności od wielkości gospodarstwa w zakresie

wyposażenia w płyty obornikowe

Płyty obornikowe

(wielkość m2)

Koszt na m2

(PLN)

35,0 217

70,0 204

105,0 177

122,5 173

175,0 162

210,0 i więcej 157

Tab. 3. Poziom płatności w zależności od wielkości gospodarstwa w zakresie

wyposażenia w nieprzepuszczalne zbiorniki na gnojowicę i gnojówkę (kryte)

Nieprzepuszczalne zbiorniki na

gnojowicę i gnojówkę, kryte

(wielkość m2)

Koszt na m2

w PLN

30 680

60 641

90 574

Dostosowanie gospodarstw mlecznych do standardów UE zapewniających wymogi

zdrowia publicznego

Modernizacja gospodarstw mlecznych do wymogów weterynaryjnych wynika

z braku odpowiednich pomieszczeń do udoju mleka oraz infrastruktury do dojenia

i przechowywania mleka zgodnie z wymaganiami higienicznymi. Największa

możliwość przedostania się do mleka bakterii, grzybów i wirusów ze ściółki istnieje

w czasie prowadzeniem udoju na stanowiskach ściółkowych. Ponadto dużym

zagrożeniem dla higieny mleka jest prowadzenie udoju ręcznie, co jest niezgodnie

z zasadami higieny. W związku z tym konieczne jest wyposażenie pomieszczeń

udojowych w łatwo zmywalne ściany i podłogi, nowoczesne systemy udojowe,

155

schładzarki do mleka, umywalki z pogrzewaczem wody. Wymagania w tym zakresie

wynikają z zapisów Dyrektywy Rady 92/46/EWG z dnia 16 czerwca 1992 roku

ustanawiającej przepisy zdrowotne dla produkcji i wprowadzania do obrotu surowego

mleka, poddanego obróbce cieplnej i produktów na bazie mleka. W polskim

prawodawstwie te wymogi zostały przeniesione do Rozporządzenia Ministra Rolnictwa

i Rozwoju Wsi z dnia 25 lipca 2002 roku w sprawie szczegółowych warunków

weterynaryjnych wymaganych przy pozyskiwaniu, przetwórstwie, składowaniu

i transporcie mleka oraz przetworów mlecznych.

Szczegółowym celem wsparcia gospodarstw w tym zakresie jest poprawa

i utrzymanie warunków higienicznych w oborach z punktu widzenia zdrowia

publicznego i jakości żywności. Gospodarstwa specjalizujące się w produkcji mleka

będą musiały spełnić normy związane z wymaganiami weterynaryjnymi do 31 grudnia

2006 roku. Rolnicy mogą otrzymać pomoc finansową na następujące wydatki

inwestycyjne: na modernizację podłóg i ścian w pomieszczeniach, w których

prowadzony jest udój lub na stanowiska udojowe w pomieszczeniach, w których

przechowywane jest mleko surowe, na urządzenia do odprowadzania odchodów

zwierzęcych z pomieszczeń gospodarczych, na systemy wentylacji oraz oświetlenie

w pomieszczeniach, na nowoczesne systemy udojowe, na schładzarki do mleka, na

wyposażenie zapewniające zwierzętom stały dostęp do świeżej wody zarówno

budynkach inwentarskich jak i pastwiskach [4]. Poziom płatności, który związany jest

ze 100% refundacją kosztów na dostosowanie obory wynosi 350 PLN na jedno

stanowisko, zaś na zakup schładzalnika mleka do 800 litrów wynosi 17000 PLN [6].

Dostosowanie ferm kur niosek do standardów UE zapewniających dobrostanu

zwierząt

Modernizacja kurników wynika z konieczności zapewnienia odpowiednich

parametrów klatek (wysokość, nachylenie podłoża) gdyż dotychczas wykorzystywane

są zbyt małe. Wymogi dotyczące dobrostanu kur niosek zawarte są w Dyrektywie Rady

1997/74/WE z dnia 19 lipca 1999 r. ustalającej minimalne normy ich ochrony,

w polskim prawie mają odniesienie w Rozporządzeniu MRiRW z dnia 2 września

2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymania poszczególnych gatunków

zwierząt gospodarskich. Do 31 grudnia 2009 r. 44 fermy kurze, którym przyznano okres

przejściowy będą musiały zostać wyposażone w klatki dla kur spełniające przepisy

156

dotyczące zapewniania dobrostanu zwierząt. Poziom płatności na wyposażenie ferm kur

niosek wynosi 16 PLN na klatkę [6].

Możliwość wsparcia pociąga za sobą jednak konieczność spełnienia określonych

wymogów. Z pomocy mogą skorzystać bowiem producenci rolni, których gospodarstwo

jest żywotne lub osiągnie żywotność z końcem okresu otrzymania wsparcia,

w gospodarstwie utrzymuje się co najmniej 5 dużych jednostek przeliczeniowych

zwierząt (DJP) oraz produkcja czystego azotu w nawozach naturalnych nie przekracza

170 kg/ha. Dodatkowo w przypadku wniosków dotyczących poprawy warunków

higienicznych przy produkcji mleka, w gospodarstwie nie może być więcej niż 30 krów

produkujących mleko surowe przeznaczone do spożycia oraz do produkcji przetworów

mlecznych. Rolnik zobowiązuje się ponadto dostosować gospodarstwo produkcyjnego

do minimalnych standardów, dotyczących higieny i warunków utrzymania zwierząt

w zakresie niezbędnym do otrzymania pomocy finansowej. Program zakłada pokrycie

100% kosztów inwestycyjnych.

Podsumowanie

Działanie Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich jest jednym z najbardziej

atrakcyjnych działań realizowanych w ramach rolniczych funduszy strukturalnych,

ponieważ bezpośrednio dotyka jednego z największych problemów, z jakim boryka się

obecnie polskie rolnictwo – problemu ochrony środowiska. Możliwość uzyskania

środków na tego typu inwestycji będzie z pewnością impulsem do kompleksowej

modernizacji gospodarstw rolnych w Polsce, co z kolei przyczyni się do szybkiego

i długofalowego rozwoju obszarów wiejskich Szacowana liczba beneficjentów, którzy

skorzystają z tej pomocy wynosi 63 tys.

Literatura

Dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady z 23 września 2000 roku

ustanawiająca ramy dla Wspólnotowych działań związanych z polityką wodną Dziennik

Urzędowy 327, 22/12/2000.

Duer I.; Fotyma M. 2002. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, IUNG, Puławy; 29-30.

Jóźwikowski T., Wierzbicki K., Rudnik K., Sadowiska M., Palmowski J. 2002

Wybrane obiekty infrastruktury technicznej obszarów wiejskich, wyd. IBMiMR,

Warszawa.

157

MRiRW: Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich dla Polski na lata 2004-2006”, wyciąg

z wersji roboczej, Warszawa 2002, http://minrol.gov.pl.

Rozporządzenie Komisji 817/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie

szczegółowych zasad stosowania Rozporządzenie Rady WE 1257 z dnia 17 maja

1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji

i Gwarancji Rolnej EFOiGR.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 18 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowych

warunków trybu udzielania pomocy finansowej na dostosowanie gospodarstw rolnych

do standardów Unii Europejskiej objętej planem rozwoju obszarów wiejskich.

Rural Development Plan RDP accounting to Regulation EC no 1257/1999,

http://europa.eu.int/comm./agriculture/rur/countries/index_en.htm.

Ustawa z dn. 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu Dz. U. Nr 89, poz. 991.

Financial instruments supporting of agricultural farms to adjustment to EU requirements

in range of environmental, public health and animals health

Summary

The paper presents one of the main financial instruments of the Rural Development Plan (RDP)

for Poland in 2004-2006, which was prepared by the Ministry of Agriculture and Rural

Development. The general purpose is adaptation of agricultural farms to standards union. This

instrument is realized as one of priorities called Environmental and conservation of nature value

of rural areas. The size of amounts for the years 2004-2006 are respectively: 72.0, 83.9 and 87,5

millions euros per year. Total amount of this instrument equal 243,4 millions euros from EU

budget. The share of EU expenditure equal 80 percentages.

Key words: financial support, agricultural farms, Rural Development Plan, standards union,

dairy farms

158

POSTMODERNIZM W ZARZĄDZANIU WIEDZĄ

W ASPEKCIE GOSPODARKI „TRZECIEJ FALI”

A OCHRONA ŚRODOWISKA

Autorzy: Małgorzata Cyrek, dr inż.Marian Woźniak

SKN Ekonomistów, Sekcja Marketingu

Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii,

SKN Ekonomistów, ul. M. Ćwiklińskiej 2

[email protected]

Słowa kluczowe: zarządzanie wiedza, ochrona środowiska

„Potrzebujemy natury, aby żyć w pełni – powietrzem, pożywieniem, ciepłem,

duchem [...], tymczasem żyjemy tak, jakby natura była nam potrzebna jedynie

do zapewnienia czegoś ponad to: papieru, wykwintnej żywności, pracy

przynoszącej pieniądze”.

Susan Griffin

Gareth Morgan twórca nurtu postmodernistycznego w teorii organizacji

i zarządzania, w jednej ze swoich prac napisał: „nasze teorie i wyjaśnienia życia

organizacyjnego oparte są na metaforach, które ukierunkowują postrzeganie

i rozumienie organizacji w sposób wyrazisty, chociaż cząstkowy (...). Użycie metafory

implikuje sposób myślenia i widzenia, który przenika nasze ogólne rozumienie świata”

[za: Koźmiński i Piotrowski 1997]. Morgan podkreśla, iż obrazy i metafory nie są tylko

objaśniającymi konstrukcjami pojęciowymi, czy sposobami postrzegania, ale

dostarczają także strukturalnych podstaw działania. Wykorzystywanie metafor daje

możliwość wniknięcia, w rozpatrywany temat pozwalając na takie sposoby działania,

które przedtem mogły wydawać się niemożliwe [Morgan 1999]. W dobie przekształceń

gospodarczych i ekologizacji gospodarki, kiedy nasilenie zachodzących zmian można

porównać jedynie z rewolucją przemysłową, gdzie jedynym zasobem, którego nie ma

w nadmiarze jest wiedza [Sadler 1997], na pierwszy plan wysuwa się sformułowana

przez Morgana metafora organizacji jako mózgu. Elastyczność, prężność

i pomysłowość, jaką obserwujemy w funkcjonowaniu mózgu, wymusza na

innowacyjnych organizacjach, by były projektowane jako systemy uczące się, przede

wszystkim otwarte na dociekanie i samokrytykę [Morgan 1999]. Uczenie się,

samoorganizowanie przedsiębiorstw, tworzenie nowych mechanizmów zarządzania,

wymaga przemiany postaw, położenia nacisku na [Morgan 1999]:

- aktywność w przeciwieństwie do bierności,


159

- autonomię w przeciwieństwie do zależności,

- współpracę w przeciwieństwie do rywalizacji,

- otwartość w przeciwieństwie do zamykania się,

- ekologię w przeciwieństwie do degradacji.

Miejsce ekologii w zarządzaniu przedsiębiorstwem

Przedsiębiorczość jest przede wszystkim postawą człowieka wobec otoczenia,

w którym żyje i pracuje – stwierdza J. Wilkin [1997]. Z tego powodu działania

człowieka powinny zmierzać w maksymalnym stopniu do „ekologicznego”

kształtowania otoczenia i ograniczać negatywne skutki wpływu na środowisko

naturalne, w którym żyjemy i pracujemy.

Powstaje zatem istotne dla menadżerów, polityków, ale przede wszystkim

ekonomistów pytanie: Jak efektywnie zarządzać wiedzą i w jaki sposób motywować

szczególnie utalentowanych pracowników, aby w efekcie przedsiębiorstwa

maksymalizowały swe zyski, nie szkodząc środowisku, a pracujący w nich ludzie mogli

pogodzić stawiane przed nimi wyzwania z wymogami ich własnej satysfakcji.

Szukając odpowiedzi na to pytanie należy powrócić do podstaw projektowania

organizacji i bardziej szczegółowo przeanalizować mechanizmy klasycznej teorii

zarządzania. Do najważniejszych jej przedstawicieli należeli: Fayol, Mooney, Urwick

oraz Taylor. Każdego z nich interesowały praktyczne problemy zarządzania. Starali się

skodyfikować doświadczenia, jakie wynieśli ze swoich sukcesów w organizacji.

Podstawą ich rozumowania stała się koncepcja, według której na proces zarządzania

składają się: planowanie, organizowanie, przekazywanie poleceń, koordynowanie

i kontrolowanie. Elementy te stały się fundamentem wielu obecnie stosowanych technik

zarządzania, takich jak zarządzanie przez cele (ZPC), systemy planowania,

programowania i budżetowania (SPPB) oraz innych.

W tym kontekście należy także zwrócić szczególną uwagę na środowisko

naturalne i jego ochronę. Każdy przedsiębiorca powinien przyjąć większą

odpowiedzialność za degradację środowiska naturalnego, wychodząc z założenia, że nie

można bez ograniczeń zmuszać przyrody do „uległości wobec celów rynku” [Hawken

1996]. Przedsiębiorstwa, jak stwierdza P. Hawken [1996], muszą przyjąć nowy sposób

widzenia siebie w kontekście szerszego środowiska. Konieczne jest zagwarantowanie,

aby wymogi ochrony środowiska były w pełni włączone do polityki rozwoju

gospodarczego Polski. Ważne miejsce zajmuje tutaj koncepcja zrównoważonego

160

rozwoju, której istotą jest uwzględnienie zarówno aspektów gospodarczych,

społecznych jak i środowiskowych w działaniach dla współczesnych i przyszłych

pokoleń.

Łatwo zauważyć, że budując organizację w oparciu o klasyczne techniki

zarządzania, stworzymy model precyzyjnie zdefiniowanych czynności

zorganizowanych hierarchicznie według dokładnie wyznaczonych linii, poleceń

i komunikowania się [Morgan 1999]. Można zadać pytanie, gdzie w tej hierarchii jest

miejsce na ekologię? Taka struktura organizacji swą konstrukcją przypomina maszynę,

w której pracujący ludzie są tylko podrzędnymi częściami, „trybikami” wzajemnie się

zazębiającymi. W takiej sytuacji mechanizm, aby działał poprawnie musi być w pełni

posłuszny i realizować cele właściciela. Jakiekolwiek niedomagania organizacyjne są

traktowane jako swego rodzaju awarie mechanizmu maszyny [Fazlagić 2000]. Tak

pojmowany model zarządzania poświęca niewiele uwagi ludzkim aspektom organizacji

oraz jakże ważnej ekologii. Mimo, iż mówi o potrzebie przewodzenia, pobudzania

inicjatywy, życzliwości, sprawiedliwości, duchu zespołu to jednak zarządzanie

traktowane jest jako problem natury technicznej [Morgan 1999], a niestety nie

ekologicznej.

Wolny rynek nie oznacza władzy absolutnej przedsiębiorstw ani uchylania się od

odpowiedzialności w zakresie ochrony środowiska naturalnego. „Wolny”, według P.

Hawkena [1996], zaczęło znaczyć „duży” i „silny”, a niekoniecznie „odpowiedzialny”.

Walcząc o miejsce na rynku, przedsiębiorstwa kierują tam wiele towarów za cenę zbyt

niską, nie uwzględniającą kosztów, jakie poniesie nasze oraz przyszłe pokolenie

w wyniku efektu cieplarnianego, wycinania lasów, pogarszania stanu czystości wód

i powietrza. Przedsiębiorstwa w wielu wypadkach nie uświadamiają sobie konsekwencji

dążenia za wszelką cenę do rozwoju przemysłowego, do osiągania maksymalnych

zysków kosztem środowiska.

Czynnik ludzki w przedsiębiorstwie wobec zmian w klasycznych modelach

zarządzania

W dobie nowego porządku ekonomicznego, dynamicznie rozwijającego się

sektora usług i organizacji wiedzochłonnych klasyczna teoria zarządzania ulega

dezaktualizacji. Rola zarządzania produkcją traci na znaczeniu wraz z pojawieniem się

nowej kategorii pracowników – knowledge workers (pracowników wiedzy), którzy to

przedstawiają zupełnie inny obraz niż uprzedmiotowiony robotnik wykonujący pracę

161

w fabryce. Wypracowane przez klasyków standardy pomiaru i oceny efektywności

pracy robotników okazują się zupełnie nieprzydatne do oceny pracy i zarządzania

zespołami pracowników wiedzy z uwzględnieniem aspektów ekolgii. Praca

intelektualna charakteryzuje się innymi cechami aniżeli praca robotnika fabrycznego.

Czas, jaki pracownik wiedzy spędza przy wykonywaniu zadania nie pozwala na

zmierzenie wydajności. Warunki pracy, nastawienie emocjonalne, zdolności twórcze,

stres wpływają na zmienność czasu realizacji zadania. Miejsce wykonywania pracy

(w przeciwieństwie do pracownika fizycznego) nie odgrywa znaczącej roli. Wartość

pracownika intelektualnego na rynku pracy rośnie w miarę zdobywania przez niego

nowej wiedzy i doświadczeń, także w miarę wzrostu jego świadomości ekologicznej.

Przyrost nakładów intelektualnych nie zawsze daje przyrost efektów. Złe wykonanie

pracy może zapoczątkować sukces w innej dziedzinie, dlatego nie można oceniać

efektów pracy intelektualnej w krótkim okresie. Efekt synergii (pracy zespołowej)

wśród pracowników wiedzy (także w dziedzinie wiedzy jaką jest ekologia) jest znacznie

większy niż wśród pracowników fizycznych. Motywowanie do pracy intelektualnej nie

opiera się jedynie na bodźcach materialnych, ale ma bardziej złożoną naturę [Fazlagić

2000].

Wiedza traktowana jako składnik produkcji posiada sporo cech zdecydowanie

odróżniających ją od takich czynników jak: ziemia, praca, czy kapitał.

Wiedza będąca wartością niematerialną nie może być konsumowana.

Użytkowanie tego samego jej fragmentu równolegle przez dowolną liczbę osób

w tym samym czasie nie powoduje nawet najmniejszego jej uszczuplenia.

Wiedzę jest o wiele trudniej ochronić aniżeli ziemię, pracę, czy kapitał.

Zgromadzona w umysłach zatrudnionych osób opuszcza firmę wraz z odejściem

pracowników.

Bardo trudno jest oszacować wpływ wiedzy na gospodarkę, a wydajność użytej

wiedzy jest bardzo trudna do policzenia.

Wiedzy nie wystarczy magazynować, ale aby była konkurencyjna, trzeba ją cały

czas rozwijać.

W bezpośrednim kontakcie z klientem, podczas tzw. „chwili prawdy” wiedza jest

bardzo często poza zasięgiem i wpływem nadzoru zwierzchników [Sadler 1997].

162

Pogłębiana, utrwalana i rozwijana wiedza proekologiczna pozwala racjonalnie

gospodarować pozostałymi czynnikami produkcji tak, by wartości środowiskowe

zostały zachowane dla przyszłych pokoleń.

Przedsiębiorstwa wiedzochłonne doskonale zdają sobie sprawę z tego, jak ważny

jest pierwiastek ludzki, dlatego też wkładają olbrzymi wysiłek i troskę w proces

odpowiedniego badania oraz doboru pracowników. Gore [1996] proponuje, aby

przedsiębiorstwa oparły swoją działalność na kilku celach strategicznych, których

realizacja przyczyni się do ratowania środowiska, a mianowicie:

należy opracować i rozpowszechnić na skalę międzynarodową korzystne dla

środowiska technologie,

należy ustalić globalny system gospodarczej księgowości, która nadałaby

odpowiednie wartości ekologicznym skutkom, określającym nasz wpływ

na środowisko,

należy ustalić oraz przyjąć wspólny plan edukacji ekologicznej obywateli na całym

świecie.

Wzrastający z każdym rokiem odsetek liczby osób z wyższym wykształceniem

(tab. 2), daje właścicielom przedsiębiorstw coraz większe możliwości doboru

odpowiednich pracowników. Od zatrudnionych w sektorze usług nie wymaga się już

jednak tylko wysokiego poziomu wiedzy o charakterze akademickim, czy też

technicznych umiejętności w takim sensie, w jakim przyswaja się je podczas studiów

[Sadler 1997]. O wiele cenniejsze okazują się: zdrowy rozsądek, inwencja twórcza, takt,

inteligencja, świadomość ekologiczna czy chęć spontanicznego działania. Cechy te są

szczególnie ważne, gdyż produktywność ludzka wymaga stałego uczenia się. Wymaga,

by człowiek był stale dopingowany do przemyśleń odnośnie możliwości ulepszeń

dotychczasowych działań realizowanych nawet na wysokim poziomie oraz sposobów

wytwarzania nie niosących zagrożeń dla środowiska.

Propagatorzy „nowej fali” w zarządzaniu (new wave), datowanej na okres

od początku lat 80 i utrzymującej się do dnia dzisiejszego, zwracają szczególną uwagę

na to, że w „doskonałych” organizacjach liczą się nie tylko jednostki na szczycie, ale

także indywidualności na niższych szczeblach. Nie system, ani struktura, nie „jedynie

słuszne zasady i reguły”, lecz niepowtarzalne jednostki i zespoły przesądzają

o sukcesie firm. Badania także wykazują, że efektywność działalności innowacyjnej

jest odwrotnie proporcjonalna do liczebności grupy badawczej [Koźmiński i Piotrowski

1997].

163

Tab. 2. Ludność w wieku 15 lat i więcej według płci posiadająca wyższe wykształcenie

Rok w tysiącach w odsetkach

Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety

1995 2180 1106 1074 7,3 7,7 6,9

1996 2270 1138 1132 7,5 7,9 7,2

1997 2382 1176 1206 7,8 8,0 7,6

1998 2514 1222 1292 8,2 8,3 8,0

1999 2673 1278 1395 8,6 8,6 8,6

2000 2866 1347 1519 9,1 8,9 9,3

2001 3092 1427 1665 9,8 9,4 10,1

2002 3204 1448 1756 11,3 10,7 11,9

Źródło: opracowanie własne w oparciu o roczniki demograficzne1996-2003.

Postmodernistyczny menadżer budując koncepcje służące zarządzaniu

i motywowaniu twórców wiedzy oraz uzdolnionych pracowników, musi uwzględnić

następujące cele:

Rekrutację odpowiednich kandydatów rokujących nadzieję, że zostaną

utalentowanymi pracownikami.

Rozwój potencjału intelektualnego swych pracowników poprzez kształcenie

i szkolenia, w tym także w sferze ekologii.

Odpowiednie motywowanie uzdolnionych osób, by osiągały jak najwyższy

poziom sprawności zawodowej, a także budowanie silnych więzi i poczucia

lojalności wobec firmy.

Upewnienie się, że zrobiono wszystko, by przeciwdziałać „podkupywaniu”, czy

„podbieraniu” talentu i wiedzy przez konkurencję.

Odejście od liniowego (newtonowskiego) postrzegania świata w postaci liczb

i trzech wymiarów, a poszukiwanie nowych sposobów pomiaru tego,

co niematerialne [Fazlagić 1999].

Ekologię jako jeden z głównych celów działania.

Podsumowanie

Radykalnym zmianom ulega układ przedsiębiorstwo – otoczenie, wynikający

z rosnących wymagań w stosunku do ekologicznych aspektów działalności

przedsiębiorstw. Penc [1994] akcentuje, że funkcjonowanie przedsiębiorstw w coraz

większym stopniu podporządkowane powinno być zasadom ochrony środowiska, co

wynika ze wzrostu świadomości ekologicznej młodego pokolenia, rosnących wymagań

ekologicznych konsumentów, stworzenia optymalnej pozycji przedsiębiorstwa

w otoczeniu oraz dostosowania się do wymagań rynku europejskiego.

164

Zarządzanie wiedzą pokonało milowy krok od czasu pojawienia się pierwszych

zasad klasycznej teorii zarządzania. Powstanie nowych technologii rozwoju,

innowacyjnych produktów i usług powoduje szybko postępującą modernizację całych

przedsiębiorstw, w których kwestia środowiska naturalnego i jego ochrony powinna być

ważnym aspektem działań.

Literatura

Fazlagić A. 1999. Wycena majątku niematerialnego firm profesjonalnych,

[w:] K. Rogoziński (red.), Marketing usług profesjonalnych. Wyd. AE w Poznaniu,

Poznań, s. 44.

Fazlagić A. 2000. Pomiar niemierzalnego, czyli praca twórcza w perspektywie stu lat

tayloryzmu, [w:] Marketing usług profesjonalnych, K. Rogoziński (red.), Wyd. AE

w Poznaniu, Poznań, s.289, 293-294.

Gore A. 1996. Ziemia na krawędzi. ETHOS, Warszawa.

Hawken P. 1996. Przez zielone okulary. Pusty obłok, Warszawa.

Koźmiński A. K., Piotrowski W.1997. Zarządzanie, teoria i praktyka, PWN,

Warszawa, s. 682, 690 – 691.

Morgan G. 1999. Obrazy organizacji. PWN, Warszawa, s. 24, 28, 85, 120, 124, 403.

Penc J. 1994. Ochrona środowiska w strategii przedsiębiorstwa. Aura, 7, 17-19.

Sadler P. 1997. Zarządzanie w społeczeństwie postindustrialnym. Wyd. Profesjonalnej

Szkoły Biznesu, Kraków, s. 59, 100, 114, 138.

Wilkin J. 1997. Przedsiębiorczość na wsi – główne determinanty i uwarunkowania.

[w:]Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój terenów wiejskich. Mat. Konf. AR

w Krakowie, Wydział Ekonomii w Rzeszowie, s. 25-35.

Postmodernism in Knowledge Management in the Aspect of the „Third Wave”

Economy and Environment Conservation

Summary

The relation enterprise – environment ensuing from the challenges of the ecological

aspects of enterprises’ functioning is radically changing. Knowledge management has changed

a lot since the time of the first rules of classical management theory appearance. The emergence

of new development technologies as well as product and service innovation induces rapidly

progressing modernization of whole enterprises, in which the matter of natural environment and

its conservation should be an important aspect of activities.

Key words: management, knowledge, environment conservation

165

TERENY ZIELONE SANOKA

Autor: Magdalena Hipner

Opiekun: dr inż. Janina Błażej

Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów, Sekcja Ochrony Środowiska Rolniczego Wydział Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski, ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów


Słowa kluczowe: zieleń miejska, wzgórza, rzeka San, rozwój zieleni

Wstęp

Sanok jest miastem o niewielkiej liczbie mieszkańców i bardzo korzystnych

walorach przyrodniczych, dlatego też może być atrakcyjnym ośrodkiem turystycznym

[Zając 1998]. Jednak tereny zielone nie były dotąd przedmiotem odrębnych badań. Nie

wykonywano też szczegółowych studiów pokazujących rozwój przestrzenny miasta

i kształtowany na tym tle terenów zieleni. W literaturze przedmiotu pojawiają się

wzmianki o zabytkowych założeniach zieleni, do których zaliczono: park miejski

i dawny ogród przypałacowy w Dąbrówce Polskiej (oba nie są wpisane do rejestru

zabytków) oraz cmentarze, na których pojedyncze nagrobki są objęte rejestrem

zabytków [Kiryka 1995].

Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie na podstawie dostępnej

literatury obecnego stanu oraz perspektyw rozwoju obszarów zielonych Sanoka.

Lokalizacja Sanoka

Miasto zlokalizowane jest na wschodnim skraju obniżenia Dołów Jasielsko-

Sanockich – rozciętego tu doliną Sanu i ograniczonego od północnego-wschodu

pasmem Gór Słonnych, a od południowego zachodu Pogórzem Bukowskim. Rzeźba

terenu miasta jest bardzo zróżnicowana pod względem hipsometrycznym i morfo-

genetycznym, co wynika z budowy tektonicznej i zróżnicowanej odporności skał.

W obrębie miasta występują znaczne różnice wysokości: od 290 m n.p.m.

w dolinie Sanu do 364 m n.p.m. na Górze Parkowej i 393 m n.p.m. na wzgórzu Glinice.

Pasmo Gór Słonnych otaczające miasto od północy sięga do wysokości 575 m n.p.m.

Charakterystyczne w krajobrazie są strome skarpy, w szczególności wysoka na 30 m

skarpa wyodrębniająca centrum miasta. W okolicy miasta wyróżnić można:

- sterasowaną dolinę Sanu

- niewysokie wzniesienia rozcięte dolinami odpływów lewobrzeżnych Sanu


166

- stoki pasma Gór Słonnych

Główną rzeką przepływającą przez Sanok i kształtującą układ przestrzenny miasta

jest San. Ważną funkcję pełnią też cieki stanowiące system korytarzy ekologicznych

łączących pozamiejskie tereny otwarte z doliną Sanu. Na terenie miasta istnieje pięć

potoków zasilających San. Największy dopływ lewobrzeżny – Sanoczek, stanowi

granicę miasta od północnego-zachodu. Mniejsze lewobrzeżne dopływy mają źródła

w zalesionym paśmie Wzgórz Stróżowskich, a wśród nich jedne z większych to potok

Połowiecki uchodzący do Sanu w centralnej części miasta. Pozostałe potoki wypływają

z zalesionych Gór Słonnych. Wysięki wód u podnóża wzniesień nawadniają położone

w dolinie Sanu torfowiska i lasy łęgowe [Kiryka 1995].

Podział obszarów przyrodniczych Sanoka

Z punktu widzenia przestrzennej struktury przyrodniczej, na obszarze miasta

wydzielić można ułożone pasmowo strefy:

Strefa północna – tutaj o charakterze przyrodniczym decyduje koryto Sanu, oraz

północna część miasta objęta statusem Parku Krajobrazowego Gór Słonnych.

Koryto Sanu z terenami nadbrzeżnymi stanowi główny ciąg ekologiczny miasta,

będący fragmentem głównego regionalnego ciągu i ważnym połączeniem miasta

z terenami sąsiednimi. Cześć północna obejmująca tereny otwarte oraz

częściowo zabudowane, z dużym udziałem użytków zielonych, zadrzewień

i zakrzaczeń oraz przyległe kompleksy leśne. Szczególne znaczenie mają

naturalne zespoły leśne z żyznym zespołem buczyny karpackiej, łęgi nadrzeczne

oraz zespoły szuwarowe i wypełnione wodą starorzecza. Są to tereny

występowania cennych gatunków roślin i zwierząt

Pozostałe dwie strefy to: strefa zabudowy miejskiej z Górą Parkową oraz

od południowego –zachodu strefa otwartych terenów rolnych [Zachariasz

2004a].

Parki i zieleńce

Klasyfikacja typów i rodzajów zieleni miejskiej może być różna z uwagi

na przyjęte kryteria i podziały. W przypadku Sanoka analizą objęto przede wszystkim

tereny posiadające zapisy prawne o różnym charakterze: parki i tereny rekreacyjno-

sportowe (z placami zabaw dla dzieci), zieleńce, skwery i pasy zieleni przyulicznej oraz

cmentarze), tereny leśne, obszary spotu, ogródki działkowe, zieleń przyuliczna, zieleń

167

wzdłuż rzeki i potoków, tereny zieleni o charakterze zabytkowym i chronionym: Park

Podworski, Park Etnograficzny Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Park

Krajobrazowy Gór Słonnych, Dolina Sanu, Skarpa [Szulczewska, Kaftan 1996]

Zasadniczy wpływ na model kształtowania terenów zieleni miejskiej ma

środowisko naturalne, głównie topografia, a drugi istotny czynnik to rozwój

historyczny. Oba w sposób zasadniczy przyczyniły się do uformowania pasmowego

układu Sanoka w jego obecnych granicach administracyjnych. W początkowym okresie

powstawania miasta atutem było znaczne zróżnicowanie wysokości terenu, przez co

mógł zostać zbudowany zamek obronny. W późniejszym okresie takie właśnie

ukształtowanie terenu stało się istotną barierą rozwojową dlatego też Sanok jako miasto

posiadające zwarte centrum wykształcił wewnątrz zielone wyspy roślinności,

tj. np. Park Miejski, czy Skarpę. W tej sytuacji proponowany model to system

mieszkalny: pasmowy (historyczny) i plamowy, gdzie zielone wyspy urządzonych

terenów zieleni połączone zostają zielonymi ciągami. Idea jest taka, by forma terenów

zieleni przyjęła postać ciągu, by powstały przestrzenie linearne, tworzące rodzaj

nieregularnej siatki łączącej istniejące i różnego rodzaju projektowane tereny zieleni.

W oparciu o istniejące tereny otwarte proponuje się stworzenie systemu parków,

terenów rekreacyjnych o różnej wielkości i różnym stopniu urządzenia, pozostające

w układzie hierarchicznym, co ważne jest dla mieszkańców. Zasadnicza rolę i formę

pasmowa narzucają systemowi parki największe, ale każdy z nich począwszy

od najmłodszego odgrywa w układzie swoja ważna rolę. W ramach systemu

zaprojektowano kilka typów parków [Domański 1966]

Ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami daje

możliwość scalenia kilku parków w park kulturowy. Dla kilku elementów systemu

terenów zieleni oraz ważnych przestrzeni publicznej Sanoka proponuje się właśnie taką

formę ochrony. Byłby to szlak historyczny od Parku Miejskiego przez plac św. Michała,

Rynek, plac św. Jana i zamek do Parku Skarpa, dalej kładką poprzez linearny park

wzdłuż Sanu, aż do Skansenu. W pobliżu są też Muzeum Budownictwa Ludowego oraz

Park Krajobrazowy Gór Słonnych oraz proponowany Park Euroregionu Karpaty i Park

„Militarny”, które już poza parkiem kulturowym stanowiłyby dopełnienie programu

[Chojnacka 2002].

168

PERSPEKTYWY ROZWOJU OBSZARÓW ZIELONYCH SANOKA

SZANSE ROZWOJU ZAGROŻENIA

po cieciach pielęgnacyjnych może

znowu dawać możliwość

atrakcyjnych wglądów w panoramy

miasta,

możliwość stworzenia wieży

widokowej na wzgórzu, co w

połączeniu z kopcem da nową

wartość,

stworzenie atrakcyjnych stref

wejściowych do parku,

przyrodnicze ścieżki dydaktyczne,

ścieżki zdrowia,

wyposażenie dodatkowe (zjeżdżalnie,

promenada, „stake park” itp.),

teren dawnej skoczni – potencjalne

miejsce lokalizacji toru zjeżdżalni,

stacja pomp – pod warunkiem

adaptacji, np. na kaskadę.

zbytnia komercjalizacja,

zbyt bogaty program niszczący

naturalność parku,

erozja wynikająca ze złego stanu

technicznego ścieżek i dzikich

ścieżek,

brak poczucia bezpieczeństwa,

niewłaściwa lokalizacja ścieżek

rowerowych może stanowić

zagrożenie dla użytkowników parku.

System ten uzupełniają liczne rozproszone ogrody prywatne przydomowe, które

jakkolwiek nie są dostępne dla osób postronnych, stanowi istotna część bilansu zieleni

miejskiej tereny użytkowane rolniczo w granicach administracyjnych miasta

[Zachariasz 2004b].

Literatura

Chojnacka I. 2002. Ochrona zieleni w przepisach prawa, Nowe uwarunkowania

prawne i wskazówki praktyczne utrzymania i pielęgnacji terenów zieleni

Domański J. 1966. Ziemia Sanocka, Kraków

Kiryka F. 1995. Sanok. Dzieje miasta, Rozwój przestrzenny miasta. Sanok

Szulczewska B, Kaftan J. 1996. Kształtowanie Systemu Przyrodniczego Miasta.

Warszawa

Zachariasz A. 2004a. Koncepcja zagospodarowania terenów zielonych Sanoka, Sanok

Zachariasz A. 2004b. Zieleń jako element kompozycji miasta współczesnego. Kraków

Zając E. 1998. Szkice z dziejów Sanoka. Sanok

169

Greenness on ground town Sanok

Summary

Sanok is located in the south-east of Poland, in a hilly area cut through by a few river

valleys – San. On the river winding its way through wooded mountains and hills, a settlement

called Sanok was established. Sculpture of the earth surface and geographical conditions

resulted in the fact that Sanok has been a part of the history if the Sub-Carpatian area for more

than 800 years. The center and major part of the town is situated on a hill. A park hillock is the

highest point of the town. This is an area of high natural and landscape value. Sanok area

enchants tourists not only with its beautiful countryside and climate but also with the kindness

of people and the richness of its culture. However the Sanok consists not only of primeval

nature, an unpolluted environment and the vicinity of the Bieszczady mountains. It is also

a fantastic potential investment area.

170

ROLNICTWO EKOLOGICZNE

W WOJ. PODKARPACKIM W LATACH 2000 - 2003

Autorzy: Ewa Kaczor, Agata Lachor, Paweł Germański, Marta Pisarek

Opiekun: dr inż. Marta Pisarek

Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów, Sekcja Agroekologii

Uniwersytet Rzeszowski, ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów


Słowa kluczowe: rolnictwo ekologiczne, województwo podkarpackie

Wstęp

Rolnictwo ekologiczne to najbardziej przyjazna środowisku produkcja rolnicza

oparta na wykorzystaniu naturalnych procesów zachodzących w gospodarstwie,

niezależnie od kraju, w którym jest ono stosowane. Dzięki uprawie bez chemicznych

środków produkcji i kontrolowanych metod uprawy roślin i chowu zwierząt, rolnictwo

ekologiczne przyczynia się do zachowania bioróżnorodności i ochrony zasobów

naturalnych, a także produkcji żywności o wysokiej jakości.

Obecnie rolnictwo ekologiczne w Europie jest jedną z najbardziej dynamicznie

rozwijających się sektorów produkcji rolnej. W 2003 roku powierzchnia upraw

ekologicznych w krajach UE wynosiła 4 792 381 ha, co stanowiło 3,51 % w stosunku

do ogólnej powierzchni użytków rolnych. Natomiast liczba gospodarstw, które

prowadziły produkcję metodami ekologicznymi wynosiła 139 046, co stanowiło 1,99 %

ogólnej liczby gospodarstw w krajach UE.

W Polsce propagowanie rolnictwa ekologicznego zaczęło się na przełomie lat

siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Wtedy to pierwsza grupa rolników po

specjalnych szkoleniach zdecydowała się przestawić swoje gospodarstwa na produkcję

ekologiczną. W Polsce w 2003 roku zarejestrowanych w systemie było

2 286 gospodarstw. Najwięcej gospodarstw ekologicznych, w których produkcja

odbywała się zgodnie z kryteriami rolnictwa ekologicznego znajdowało się

w województwach: świętokrzyskim, lubelskim i mazowieckim, co stanowiło ponad

51% ogółu gospodarstw posiadających certyfikat zgodności.

Liczba i powierzchnia gospodarstw ekologicznych w woj. podkarpackim

Informacje o kształtowaniu się liczby gospodarstw i powierzchni upraw

ekologicznych w Polsce IJHAR-S opracowała na podstawie wyników kontroli


171

upoważnionych do tego jednostek. W 2003 roku Minister Rolnictwa

i Rozwoju Wsi upoważnił do prowadzenia kontroli, wydawania i cofania certyfikatów

zgodności w rolnictwie ekologicznym 6 jednostek. Są to: Polskie Centrum Badań

i Certyfikacji SA, Oddz. w Pile, Jednostka Certyfikacji Produkcji Ekplogicznej PNG,

Sp. z o.o. w Zajączkowie koło Kielc, BIOEKSPERT Sp. z o.o w Warszawie,

AGROBIO TEST Sp. z o.o w Warszawie, COBICO Sp. z o.o w Krakowie,

EKOGWARANCJA PTRE Sp. z o.o w Lublinie.

Liczba i powierzchnia gospodarstw objętych kontrolą w Polsce, w tym również

woj. Podkarpackim z roku na rok zwiększa się. W 2001 roku upoważnione jednostki

certyfikujące na Podkarpaciu skontrolowały ogółem 195 gospodarstw rolnych. Ogólna

powierzchnia gospodarstw kontrolowanych w analizowanym roku wyniosła blisko

7 tyś. ha. Z zestawienia danych w tabeli 1 wynika, że liczba gospodarstw objętych

kontrolą w 2003 roku wynosiła już 288 gospodarstw, czyli o 48 % więcej niż

w 2001 roku. Wraz z liczbą gospodarstw zwiększała się również powierzchnia, która

w 2003 roku osiągnęła 9 286,69 ha. Podkarpacie na tle pozostałych województw

dominuje pod względem liczby i powierzchni skontrolowanych gospodarstw.

Tab. 1. Liczba i powierzchnia skontrolowanych gospodarstw na Podkarpaciu

w latach 2001 - 2003

Rok Liczba

gospodarstw

Powierzchnia w ha Liczba

przetwórni Ogółem w tym

użytki rolne

2001 195 6 973,12 5 405,37 0

2002 231 7 098,98 5 581,96 1

2003 288 9 286,69 7 010,03 0

Źródło: Raport IJHAR-S 2000 - 2003

Gospodarstwa posiadające atest i będące w trakcie przestawiania produkcji

Na podstawie danych zawartych w tabeli 2 wynika, że w 2001 roku było najwięcej

gospodarstw ekologicznych w 2 roku przestawiania produkcji. W następnych latach nie

obserwowano już tak dynamicznego wzrostu zainteresowania rolników Podkarpacia tą

metodą produkcji. W 2003 roku tylko 81 gospodarstw było w 2 roku przestawiania

produkcji. Należy przypuszczać, że nowy system dotacji zatrzyma tą niekorzystną

tendencje zmian.

172

Wielkość powierzchni według poszczególnych rodzajów upraw

W Polsce metodami ekologicznymi można uprawiać rośliny rolnicze,

warzywnicze, sadownicze, oraz użytkować ekologicznie łąki i pastwiska.

W 2003 r. areał tych upraw wynosił prawie 40 tyś ha. Na terenie woj. podkarpackiego

w gospodarstwach z certyfikatem dominowały uprawy rolne oraz łąki i pastwiska.

Struktura ta wynika z uwarunkowań przyrodniczych Podkarpacia oraz z kierunkowości

użytkowania gruntów rolnych (tab. 3.).

Tab. 2. Liczba gospodarstw posiadających atest i będących w trakcie przestawiania

na produkcję ekologiczną w woj. podkarpackim w latach 2000-2003

Podkarpackie

Rok Lic

zba

go

spo

da

rstw

z ce

rty

fik

ate

m

Powierzchnia ha

Lic

zba

go

sp.

w 2

rok

u p

rzest

aw

ian

ia Powierzchnia ha

Lic

zba

go

sp.

w 1

rok

u p

rzest

aw

ian

ia Powierzchnia ha

ogółem

w tym

użytków

rolnych

ogółem

w tym

użytków

rolnych

ogółem

w tym

użytków

rolnych

2001 10 703,51 379,13 8 720,27 602,04 171 5 549,34 4 424,20

2002 48 3 649,10 2 710,50 88 1 747,60 1 509,50 95 1 702,20 1 361,90

2003 129 4 372,56 3 780,90 78 3 265,81 1 920,81 81 1 648,32 1 308,32 Źródło: Raport IJHAR-S 2000 – 2003

Tab.3. Powierzchnia (w ha) poszczególnych rodzajów certyfikowanych upraw

ekologicznych w woj. podkarpackim w latach 2000 – 2003

Uprawy Rok 2000 2001 2002 2003

Uprawy warzywne 505,88 528,61 473,30 548,98

Uprawy rolnicze 6 258,94 6 691,66 10 371,40 14 138,90

Uprawy sadownicze 191,73 220,25 349,80 370,14

Plantacje jagodowe 346,07 386,76 533,70 826,69

Łąki i pastwiska 4 358,26 3 672,85 7 988,60 6 116,70


Dotacje do upraw ekologicznych i kosztów kontroli

Rolnik produkujący metodą ekologiczną może uzyskać dotacje do kosztów

przeprowadzanych kontroli oraz poszczególnych rodzajów upraw, które są

zróżnicowane według statutu gospodarstwa (z certyfikatem, bez certyfikatu).W 2004 r.

planowane są następujące dotacje:

do kosztów kontroli wg. zasad ustalonych w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa

i Rozwoju Wsi z dnia 15 kwietnia 2004r. i wypłacane przez Stację Chemiczno-

173

Rolniczą. Formularze wniosku na wypłacenie dotacji można uzyskać od wybranej,

upoważnionej jednostki certyfikującej. I termin wniosku o dotację do kosztów

kontroli do Stacji Chemiczno-Rolniczej upływa z dniem 31 lipca, II termin

z dniem15 października.

do hektara upraw ekologicznych na podstawie wniosków o przyznanie płatności

z tytułu wspierania przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu

zwierząt. Okres składania tych wniosku do powiatowego biura Agencji

Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa to wrzesień - październik

Płatność uwzględnia koszty poniesione na określone gospodarowanie (straty w plonach,

koszt wykonywania zabiegów, dodatkowe nakłady pracy, koszt paliwa) oraz korzyści

otrzymane (oszczędności w środkach produkcji). Jeżeli w gospodarstwie prowadzona

jest produkcja zwierzęca zbilansowana z produkcją roślinną stawka płatności może być

podwyższona o 20 %.

Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 4 w latach 2000 – 2002 średnio

7,5 % dotacji przypadała dla rolników Podkarpacia gospodarujących metodą

ekologiczną, w tym kwota ta w porównaniu do innych województw była najwyższa

w 2002 roku.

Tab. 4. Ogólna kwota (w tyś. zł) wypłaconych dotacji

w woj. podkarpackim w latach 2000 - 2002

województwo Rok

2000 2001 2002

podkarpackie 114,6 511,5 397,1

pozostałe województwa 3 610,2 5 311,6 3 593,9


Podsumowanie

Rolnictwo ekologiczne ma w Polsce duże możliwości rozwoju. Bardzo ważnym

elementem jest promowanie ekologicznych metod produkcji, połączone z kampanią

informacyjną zarówno wśród producentów jak i konsumentów. Należy podkreślić

rosnące zainteresowanie żywnością ekologiczną. W przyszłości to zjawisko będzie się

nasilać, bowiem konsumenci w coraz większym stopniu chcą nabywać produkty

żywnościowe o najwyższej jakości, bezpieczne dla zdrowia, bez środków

konserwujących i pozostałości środków ochrony roślin, nawozów sztucznych, a więc

wyprodukowanych metodami ekologicznymi.

174

Na najbardziej intensywny rozwój rolnictwa ekologicznego mogą wpływać

możliwości wynikające z naszego członkostwa w Unii Europejskiej, głównie w postaci

wsparcia finansowego. Argumentem dodatkowo przekonującym do podjęcia

działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego jest kierunek rozwoju wspólnej

polityki rolnej. Zgodnie z jej reformą zaakceptowaną w czerwcu 2003 r. kładzie się

nacisk na rozwój obszarów wiejskich, w ramach, którego zdecydowanie większe

znaczenie przewidywane jest dla rolnictwa ekologicznego i jego produktów.

Literatura

Niniejsza praca została opracowana na podstawie Raportów Inspekcji Jakości

Handlowych Artykułów Rolno-Spożywczych www.ijhar-s.gov.pl

175

SPOSOBY ZWALCZANIA ŚLIMAKÓW NAGICH

Autorzy: Barbara Kempanowska, Marta Pisarek


Studenckie Koło Naukowe Ekonomistów, Sekcja Agroekologii „Fitofagusie”

Uniwersytet Rzeszowski, ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów


Słowa kluczowe: ślimaki, zwalczanie prewencyjne, zwalczanie interwencyjne

Wstęp

Już od kilkunastu lat masowe występowanie na Podkarpaciu ślimaków nagich

na polach uprawnych i silne uszkodzenia roślin są przyczyną masowych strat

gospodarczych, szczególnie w ogrodnictwie [Pisarek i Wacław 2002, Sionek 2003].

Z dotychczasowych obserwacji wynika, że do tej pory brak jest jednej skutecznej

metody zwalczającej te groźne szkodniki. Dlatego też w niniejszej pracy na podstawie

dostępnej literatury scharakteryzowano aktualne sposoby ograniczania liczebności

ślimaków nagich w agrocenozach.

Metody prewencyjne

W zwalczaniu szkodliwych ślimaków należy przede wszystkim wykorzystać

dostępne, ekologiczne metody zapobiegawcze zmierzające do stworzenia

niekorzystnych warunków dla życia ślimaków. Obejmują one profilaktyczne zabiegi

higieniczne i agrotechniczne całkowicie bezpieczne dla środowiska [Kozłowski 2000a].

Podstawowym zabiegiem higienicznym jest osuszanie zbyt wilgotnych terenów,

wykaszanie traw i zarośli w pobliżu upraw oraz usuwanie resztek roślinnych,

kompostów i różnych przedmiotów leżących na ziemi, jeżeli nie są wykorzystywane

jako pułapki do wyłapywania ślimaków (kamieni, desek, gruzu, złomu). W miejscach

tych ślimaki chronią się podczas dnia, składają jaja i znajdują kryjówki w czasie zimy

[Kozłowski 2000b, Sionek 2003].

Jednym z podstawowych elementów profilaktyki jest ostrożność przy nabywaniu

materiału nasadzeniowego ze szkółek i punktów sprzedaży roślin ozdobnych. Zdarza

się, że sprzedawany tam materiał pochodzi z terenów, na których występują licznie

szkodliwe gatunki ślimaków [Sionek 2003].

Zabiegi agrotechniczne powinny sprowadzać się do utrzymania gleby w jak najlepszej

strukturze [Sionek 2003]. Częste bronowanie wykonane zaraz po zbiorze roślin, przy

słonecznej, suchej pogodzie powoduje szybkie wysychanie i zamieranie wyrzuconych

na powierzchnię gleby jaj i młodych ślimaków. W uprawie przedsiewnej istotne jest

ugniecenie gleby i zniszczenie przestworów, które są kryjówką ślimaków. Ważne jest

również odpowiednie zmianowanie roślin zapewniające szybki zbiór roślin z pól

i pozostawienie ich nie zachwaszczonych, w dobrej strukturze [Kozłowski 1996].

Wiele roślin posiada właściwości odstraszające ślimaki, dlatego też można je

wysiewać w pobliżu roślin chronionych. Rośliny odstraszające to: gorczyca biała,

wrotycz pospolity, krwawnik pospolity [Anonim 2001], koniczyna biała [Kozłowski

2000b], rośliny z rodziny babkowatych [Kozłowski 2000 a], mięta, lawenda

szerokolistna, szałwia lekarska, ogórecznik lekarski, hyzop lekarski

[www.haywardm.supanet.com].

Dobrym sposobem ochrony cennych roślin przed ślimakami jest w pobliżu tych

roślin wysiew roślin szczególnie atrakcyjnych dla ślimaków, takich jak: lucerna, sałata,

podagrycznik zwyczajny, rzepak (odmiany dwuzerowe) [Kozłowski 2000a], łubin,


176

słonecznik, bieluń dziędzierzawa. Siewki tych roślin przynęcają ślimaki

i są chętniej przez nie zjadane niż inne rośliny uprawne [Kozłowski 2000a, Kozłowski

2000b].

Inny sposób zapobiegania uszkodzeniom roślin to stosowanie odmian mniej

wrażliwych na żerowanie ślimaków. Nie znaleziono dotychczas roślin całkowicie

odpornych na te szkodniki. Istnieją jednak przykłady występowania zróżnicowanej

odporności, np. w przypadku odmian ziemniaka, rzepaku i pszenicy ozimej [Kozłowski

2003]. Pisarek, Wacław [2002] wykazały, że rośliny ozdobne takie jak: starzec

popielny, zatrwian wrębny, czarnuszka damasceńska, tawułka chińska, bergenia

grubolistna, lwia paszcza, goździk brodaty, goździk kropkowany nie są uszkadzane

przez ślimaki nagie.

Metody mechaniczne

Oprócz metod zapobiegawczych w ochronie roślin przed ślimakami stosuje się

również metody interwencyjne, do których należą metody: mechaniczna, biologiczna

oraz chemiczna.

Metoda mechaniczna polega na bezpośrednim wyłapywaniu ślimaków

z grządek. Pomocne w tym mogą być różnego rodzaju przynęty i pułapki.Dobrą

przynętę stanowią duże liście kapusty, sałaty, żywokostu, rabarbaru. Na grządkach

wykłada się po kilka liści układając je w stos. Liście te należy zmieniać, co

4-5 dni. Inne przynęty wabiące ślimaki to: otręby, podkiełkowane ziarno pszenicy,

skórki pomarańczy, surowe bulwy ziemniaka. Jako przynęty można również używać

wyrwanych chwastów pozostawionych na stosie w jednym miejscu

[www.haywardm.supanet.com] lub kolb kukurydzy, które wykłada się

w pobliżu roślin chronionych. Ślimaki gromadzą się wokół nich, dzięki czemu łatwiej

jest je wyłapać i zabić wrzucając np. do pojemnika z niegaszonym wapnem

[Sionek 2003].

Rolę pułapek mogą spełniać deski albo dachówki, pod które wykłada się liście

kapusty lub łopianu, resztki ziemniaków czy marchwi albo otręby. Funkcję pułapek

mogą również spełniać słoje wkopane w glebę, talerzyki lub podstawki pod doniczki

układane na powierzchni gleby, pod którymi umieszcza się przynęty, takie jak: pocięte

kawałki warzyw, owoców, otręby, piwo itp. Pułapki dobrze jest nakryć kawałkami

desek lub płytą pilśniową [Świder 2001]. Pułapki rozmieszcza się równomiernie

w miejscach szczególnie opanowanych przez ślimaki, co około 1,5-2 m

i przegląda w odstępach 2-, 3-dniowych w celu uzupełnienia brakującej przynęty oraz

wybrania zwabionych ślimaków [Sionek 2003].

Skutecznym sposobem chronienia roślin przed ślimakami jest stosowanie barier

zabezpieczających. Wokół roślin chronionych można usypywać bariery z popiołu,

trocin, plew jęczmienia, wapna niegaszonego. Jako barier można też używać świeżej

suchej sadzy zmieszanej z ostrym żużlem, ostrego piasku gruboziarnistego,

rozgniecionych skorupek jaj, liści ostrokrzewu i ciernistej róży, które skutecznie

powstrzymują ślimaki. Ponadto barierami mogą być: igły sosnowe, resztki materiału

bawełnianego, którymi obwiązuje się łodygi roślin, sucha słoma, rozdrobniona kora,

rozdrobnione aromatyczne zioła takie jak: mięta, wrotycz pospolity, melisa

[www.haywardm.supanet.com]. Ślimaki podczas kontaktu z tymi materiałami giną na

skutek odwodnienia organizmu spowodowanego wydzielaniem dużej ilości śluzu.

Wapna nie można stosować podczas deszczowej pogody, ponieważ nie przyniesie to

spodziewanego rezultatu z uwagi na pozbawienie właściwości parzących tej substancji

[Sionek 2003].

177

Efektywne, ale kosztowne jest wykorzystywanie barier metalowych

wykonanych z blachy miedzianej, ponieważ ślimaki unikają kontaktu z miedzią. Można

je ustawiać na ziemi wokół roślin lub montować z nich opaski z kołnierzem wokół pni

drzew [Sionek 2003, www.slugrings.co.uk].

Metody biologiczne

Biologiczne zwalczanie ślimaków sprowadza się do wykorzystywania

drapieżców, pasożytów i preparatów roślinnych.

Dużą rolę w ograniczaniu liczebności ślimaków odgrywają drapieżne owady,

w tym szczególnie chrząszcze (Carabidae, Staphylinidae, Silphidae), płazy (żaby,

ropuchy), gady (jaszczurki), ptaki (krukowate, bażanty) i ssaki (jeże, krety, ryjówki).

Na przykład stała obecność kilku ropuch w szklarni lub ogrodzie utrzymuje populację

ślimaków na bardzo niskim poziomie. Dlatego w pobliżu ogrodów należy chronić

pożyteczne zwierzęta poprzez pozostawianie bujnych zarośli, żywopłotów, roślinnych

pasów ochronnych, budek lęgowych dla ptaków [Kozłowski 2000a, Kozłowski 2000b].

Istnieje możliwość wykorzystania entomofagicznych nicieni z rodzaju

Steinernema i Heterorhobditis do biologicznego zwalczania niektórych gatunków

ślimaków nagich. Skuteczność tej metody zwalczania jest uzależniona od wielu

czynników środowiska tj. wilgotności gleby i wilgotności względnej powietrza, rodzaju

gleby, gatunku ślimaka. Potencjalne gatunki nicieni rozwijające się na ślimakach to:

Steinernema carpocapsae, Steinernema glaseri, Steinernema feltiae, Heterorhabditis

bacteriophora, Phasmarhabditis hermaphrodita [Jaworska 1996, www.republika.pl].

Żerowanie ślimaków ograniczają ekstrakty sporządzone z różnych gatunków

roślin, takich jak: bylica estragon, jaskółcze ziele, wierzbownica kosmata, bodziszek

czerwony, mydlnica lekarska [Kozłowski 2003] oraz wywar z gotowanych nasion jodły

[Anonim 2001]. Skuteczność ślimakobójczego działania wykazują substancje

występujące w olejkach lotnych i żywicach roślin z gromady nagozalążkowych i roślin

z rodziny astrowatych [Kozłowski2003]. Wyciągiem z mchu można spryskiwać liście

sałaty i innych zagrożonych roślin. W rezultacie ślimaki tracą apetyt oraz omijają

opryskane rośliny. Wyciąg sporządza się z 50 g wysuszonego mchu, który zalewa się

1 l wody i odstawia na 24 godziny. Następnie odcedza się macerat i otrzymuje roztwór

gotowy do użycia [Anonim 2002].

Badania przeprowadzone przez Pataj i in.[2003] dowiodły, że 5 i 10 % maceraty

z ząbków czosnku w dużym stopniu ograniczały pobieranie pokarmu przez ślimaki,

a ponadto w przypadku zastosowania ekstraktu 10 % stwierdzono wysoką ich

śmiertelność. Ponadto po ich zastosowaniu odnotowano zmniejszenie masy ciała

ślimaków w porównaniu do masy początkowej. Myśliwiec i Pisarek [2004] oraz Legięć

i Pisarek [2004] potwierdzają dużą skuteczność działania takiego wyciągu. Ponadto

10 % wodny wyciąg ze świeżych ząbków czosnku powodował deformacje

morfologiczne brzuchonogów [Legięć i Pisarek 2005].

Brytyjscy naukowcy przygotowali z czosnku spray o nazwie Ecoguard, który

okazał się świetnym odstraszaczem nagich ślimaków wyrządzających szkody

w uprawach m. in. sałaty i brukselki [Anonim 2003].

Efektem doświadczeń prowadzonych przez amerykańskich naukowców jest

odkrycie, że ślimaki są wrażliwe na działanie kofeiny. Opryskiwano 2 % roztworem

kofeiny podłoże w doniczkach zasiedlonych przez jeden z gatunków roślinożernych

ślimaków nagich. Kofeina zmienia rytm serca ślimaków, dlatego też po 48 godzinach

następowała 92% śmiertelność osobników [Anonim 2003].

W Wielkiej Brytanii jako pestycydu używa się roztworu sporządzonego

z chwastów i kuchennych odpadków. Miesza się je z wodą w stosunku 50:50. Następnie

http://www.slugrings.co.uk/

178

pozostawia się na 3-8 tygodni. Gdy z roztworu zacznie unosić się woń należy nim

obficie skropić podłoże, ale nigdy nie wolno skrapiać nim roślin. Podłoże można też

skrapiać zaczynem chleba. Ślimaki zamierają po jego zjedzeniu

[www.haywaardm.supanet.com].

.

Metody chemiczne Zwalczanie chemiczne ślimaków polega na stosowaniu zarejestrowanych

i zalecanych moluskocydów. W tym celu wykorzystuje się preparaty w formie

granulowanych przynęt zawierające merkaptodimetur (Mesurol Schneckenkorn 04 GB,

Mesurol Alimax 02 RB), metaldehyd (Anty-Ślimak Spiess 04 GB, Ślimax 04 GB,

Ślimakol 06 GB) [Kozłowski 2003] działające na ślimaki żołądkowo oraz kontaktowo

lub parzące jak potas w formie siarczanowej i chlorkowej (Ślimak-Stop 47 FG)

[Wykaz 2003].

Preparaty, których substancją czynną jest merkaptodimetur, rozsypuje się na

zagrożonych plantacjach rzutowo na całą powierzchnię gleby. W cennych uprawach

można je rozsypywać również pasowo, wzdłuż rzędów i brzegów zagonów (szerokość

pasa 3-5 cm), a także wokół chronionych roślin. Przez 24 godziny po zabiegu nie wolno

podlewać roślin, a po obfitych opadach deszczu zabieg należy powtórzyć. Preparatów

zawierających mataldehyd używa się w razie potrzeby, po zauważeniu pierwszych

szkód. Środki rozsypuje się równomiernie w międzyrzędziach i wzdłuż brzegów

zagonów. Nie wolno nimi posypywać liści roślin uprawnych.

Jednorazowe użycie środków ochrony roślin (moluskocydów) nie umożliwia

całkowitego zwalczenia ślimaków, ponieważ szkodniki te mogą występować

jednocześnie w różnych fazach rozwojowych. Duże szanse na przeżycie mają jaja oraz

osobniki młodociane. Największą skuteczność zwalczania uzyskuje się, gdy ślimaki

dorastają. Dobrze jest, gdy zabieg obejmuje swym zasięgiem jak największy teren

opanowany przez ślimaki. W przeciwnym razie w miejsce wytępionych pojawiają się

osobniki migrujące z sąsiednich terenów, na których nie prowadzono ochrony

chemicznej. Najlepsze efekty zwalczania uzyskuje się stosując moluskocydy

w godzinach popołudniowych lub wieczorem [Sionek 2003].

Na terenie ogrodów przydomowych i działek moluskocydy można

wykorzystywać tylko w zamykanych pułapkach przynęcających. W tym celu do dużych

podstawek pod doniczki lub innych naczyń wsypuje się po kilkanaście granul

moluskocydu. Naczynia należy przykryć obciążonymi deskami lub płytami,

pozostawiając 0,5 cm szczelinę umożliwiającą przedostanie się ślimaków do wnętrza

pułapki. Ustawia się je w zacienionych miejscach w kilku punktach. Przez kilka

kolejnych dni należy wybierać z pułapek martwe ślimaki [Kozłowski 2000b].

Należy pamiętać, że preparaty chemiczne używane do zwalczania ślimaków są

substancjami szkodliwymi dla środowiska, a zwłaszcza dla fauny glebowe (dżdżownic,

stawonogów) i kręgowców (kretów, jeży, ptaków, psów, kotów). Przynęcają one

ślimaki tylko przez 4-5 dni od ich zastosowania [Kozłowski 2000b].

Literatura

Anonim 2001. Ekologiczne sposoby zwalczania i odstraszania ślimaków. Mój Piękny

Ogród, 3: 56.

Anonim 2002. Nie ma rady na ślimaki. Mój Piękny Ogród, 5: 44-45.

Anonim 2003a. Kofeina zwalcza ślimaki. Hasło Ogrodnicze, 4: 14.

Anonim 2003b. Czosnkiem w ślimaka. Polityka, 39: 76.

Jaworska M. 1996. Możliwości biologicznego zwalczania pomrowów. Prog. Plant

Protection/Post. Ochr. Rośl., 36(2): 23-25.

179

Kozłowski J. 1996. Ślimaki mogą doszczętnie zjeść rzepak. Top Agrar Polska,

7-8: 44-45.

Kozłowski J. 2000a. Groźne ślimaki cz.I. OWK, 20: 30-31

Kozłowski J. 2000b. Groźne ślimaki cz.II. OWK, 21: 35.

Kozłowski J. 2003. Chemiczna i agrotechniczna metoda zwalczania ślimaków

w roślinach rolniczych i alternatywne sposoby obniżania ich liczebności. Ochr. Rośl.,

1: 12-14.

Legięć I., Pisarek M. 2004. Zastosowanie czosnku do zwalczania ślimaków nagich

z rodzaju Arion. Mat. III Międzynarodowej i IV Ogólnopolskiej Młodz. Konf. Nauk.

„Przyszłość rolnictwa ekologicznego w Europie po przystąpieniu krajów Europy

Środkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej”, 18-20 marca 2004, Wrocław: 73-77.

Legięć I., Pisarek M. 2005. „Badania nad zastosowaniem maceratów

z czosnku pospolitego, cebuli zwyczajnej i chrzanu pospolitego do zwalczania

ślimaków nagich”. Mat. V Międzynarodowej i VI Ogólnopolskiej Młodz. Konf. Nauk.

„Rolnictwo ekologiczne a produkt regionalny i lokalny”, 17-18 marca 2005, AR

Wrocław: 76-80.

Myśliwiec A. Pisarek M. 2004. Wpływ wodnych ekstraktów z leczniczych roślin

przyprawowych na żerowanie ślimaków nagich z rodzaju Arion. Mat.

III Międzynarodowej i IV Ogólnopolskiej Młodz. Konf. Nauk. „Przyszłość rolnictwa

ekologicznego w Europie po przystąpieniu krajów Europy Środkowo-Wschodniej

do Unii Europejskiej”, 18-20 marca 2004, Wrocław: 73-77.

Pataj S., Świędrych M., Pisarek M. 2003. Wpływ wodnych wyciągów

z wybranych roślin leczniczych na żerowanie ślimaków nagich z rodzaju Arion. Mat.

II Międzynarodowej i III Ogólnopolskiej Młodz. Konf. Nauk. „Rolnictwo ekologiczne

a rozwój obszarów wiejskich”, 20-21 marca 2003, Wrocław: 45-49.

Pisarek M., Wacław M. 2002. Występowanie ślimaków nagich z rodzaju Arion sp.

na roślinach ozdobnych. Prog. Plant Protection/Post Ochr. Rośl. 42(2): 726-729.

Sionek R. 2003. Coraz bardziej uciążliwe ślimaki. Hasło Ogrodnicze,

7: 13-16.

Świder A. 2001. Jak zwalczać niebezpieczne dla upraw ślimaki. Biul. Inf.-Handlowy

ODR Boguchwała, 6: 17-18.

www.haywardm.supanet.com/barriers.html

www.haywardm.supanet.com/baiting.html

www.haywardm.supanet.com/pesticides.html

www.republika.pl

www.slugrings.co.uk

Wykaz środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu i stosowania decyzjami

wydanymi do dnia 6 maja 2003r., 2003. Ochr. Rośl., 7/8: 8-66.

http://www.haywardm.supanet.com/barriers.html

http://www.haywardm.supanet.com/baiting.html

http://www.haywardm.supanet.com/pesticides.html

http://www.republika.pl/

http://www.slugrings.co.uk/

180

WYSTĘPOWANIE, SZKODLIWOŚĆ I ZWALCZANIE OWSA GŁUCHEGO

AVENA FATUA L.

Autorzy: Elżbieta Kornalska, mgr Marcin Kuczera

Opiekun: Dr inż. Joanna Puła

Koło Naukowe Rolników

Akademia Rolnicza w Krakowie

31-120 Kraków, Al. Mickiewicza 21


Słowa kluczowe: owies głuchy, występowanie, szkodliwość, metody zwalczania

Wstęp

Owies głuchy (Avena fatua L.) jest jednym z najgroźniejszych chwastów pól

uprawnych w Polsce [Kieć 2000], opanował też pola uprawne nieomal całego świata.

Należy do najgroźniejszych chwastów Europy, Azji, Ameryki, Australii i Afryki.

W Europie zajmuje pierwsze miejsce w zachwaszczeniu zbóż jarych, dwunaste –

ozimych i piętnaste rzepaku [Kieć 2000]. Zaliczamy go obok perzu właściwego i miotły

zbożowej do gatunków najbardziej znanych i najpospolitszych w całej strefie

umiarkowanej naszego kontynentu [Skrzyczyńska i in. 1996].

Praca ma na celu przedstawienie owsa głuchego jako jednego z najgroźniejszych

chwastów w uprawie roślin, a zwłaszcza w zbożach jarych, szkodliwość tego chwastu

oraz metody zapobiegania jego występowaniu.

Materiał

W niniejszym artykule przeglądowym do przedstawienia zagadnienia

wykorzystano szereg wyników badań, które możemy odnaleźć w wielu publikacjach

naukowych poświęconych problemowi, jakim staje się w obecnym czasie powszechne

występowanie owsa głuchego. W pracy skupiono się na scharakteryzowaniu

szkodliwości i sposobów zwalczania tego chwastu.

Wyniki

Jedną z przyczyn inwazji owsa głuchego są niewątpliwie jego zdolności

adaptacyjne Avena fatua L. Roślina ta jest jednorocznym chwastem jarym wcześnie

wschodzącym. Jest to chwast piętra górnego – przerasta w fazie kwitnienia roślinę

uprawną, a jego wysokość mieści się w granicach od 90 do 150 cm. Jest to roślina, która

może wytworzyć do 1000 nasion. Zachowują one siłę kiełkowania w glebie


181

przez 3-8 lat [Rola i Nowicka 1995]. Na charakterystyczne cechy tego chwastu w fazie

wegetatywnej składają się: pierwszy liść jest długi i wąski o pionowym pokroju, liście

skręcające się w lewo, na granicy pochwy i blaszki liściowej nie ma tzw. „uszek”.

W fazie generatywnej wyróżniają go: wiecha z płonnymi górnymi kwiatkami,

oplewione i owłosione, ziarniaki z długą, śrubowato skręconą ością o właściwościach

higroskopijnych [Paradowski 2003].

W Polsce południowo-wschodniej istnieje dziesięć opisanych odmian

botanicznych owsa głuchego, które różnią się cechami morfologicznymi,

ekologicznymi, biologicznym i genetycznymi. Poszczególne odmiany mają

zróżnicowany wpływ na jakość plonu [Kieć 2002]. W Polsce północnej Korniak [1996]

zlokalizował 4 odmiany botaniczne tego chwastu.

Obecnie można odnotować systematyczną ekspansję owsa głuchego w całym

kraju. W warunkach glebowo-klimatycznych Polski występuje w rejonach: północnym,

południowo-wschodnim i zachodnim, zagrażając ponad 30% ich areału [Rola i Nowicka

1995]. Gatunek ten jest chwastem występującym głównie na glebach żyźniejszych,

o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym, jednak ostatnio obserwuje się go również

na glebach słabszych, o odczynie kwaśnym [Kieć 1998]. Największe zagrożenie jednak

stanowi na glebach kompleksu pszennego dobrego [Praczyk 1995].

Występuje on w różnym stopniu zachwaszczenia, niemal we wszystkich roślinach

uprawnych. Najczęściej i najsilniej zachwaszcza zboża jare, ale notowany jest także

w zbożach ozimych – głównie w pszenicy [Skrzyczyńska i in. 1996], wobec której jest

silnym konkurentem o składniki pokarmowe i wodę [Kieć 2000]. Chwast ten pobiera

z gleby dwukrotnie więcej wody niż pszenica [Praczyk 1995]. Konkurencyjność

zaznacza się już od momentu wschodów aż do fazy strzelania w źdźbło, co stanowi

powód wysokich strat plonów i obniżenia ich jakości. Konkurencja korzeniowa wpływa

na obniżenie masy i wysokości roślin, zarówno chwastów jak i roślin uprawnych oraz

liczby ziarniaków w kłosie, natomiast konkurencja nadziemna wpływa na wielkość

ziarniaków oraz wywołuje lekką elongacje źdźbeł [Skrzyczyńska i in. 1996]. Owies

głuchy w początkowych fazach rozwoju rośnie wolniej od zbóż, ale później przerasta je

ograniczając w sposób istotny dostęp światła [Kieć 2000]. Owies głuchy obserwowano

również w innych uprawach, przede wszystkim w buraku cukrowym i pastewnym,

grochu, ziemniaku i wielu roślinach warzywnych [Paradowski 2003]. Obecność tego

gatunku w roślinach uprawnych, przy obsadzie wiech 200/m2 powoduje obniżenie

plonu zbóż jarych nawet o 70%, a ozimych o 40% [Kieć 2002]. Kolejnym zagrożeniem,

182

jaki stwarza ten gatunek jest możliwość przenoszenia chorób grzybowych na rośliny

uprawne [Kieć 2000].

Zwalczanie tego chwastu, mimo różnych metod i środków, nie zawsze przynosi

zadowalające rezultaty. Największe trudności wynikają z ograniczonych możliwości

wyizolowania go z materiału siewnego, dużej żywotności nasion, nierównomiernego

kiełkowania i rożnego tempa wzrostu. Mechaniczne metody niszczenia tego gatunku są

mało skuteczne. Zalecenia wielokrotnego bronowania, a nawet kultywatorowania pola

w zespole uprawek pożniwnych zdają egzamin tylko w lata ciepłe o dużej ilości

opadów. Wschodzący wówczas w dość licznej ilości owies głuchy może być

zniszczony mechanicznie. Nie zapobiega to jednak wschodom w okresie wiosennym.

Najbardziej skuteczne jest niszczenie owsa głuchego w zasiewach roślin uprawnych

przy zastosowaniu odpowiednich herbicydów [Praczyk i Skrzypczak 2004]. Jednym

z elementów skutecznego zwalczania owsa głuchego za pomocą herbicydów jest

wczesna identyfikacja chwastu. Skuteczność herbicydu zależy nie tylko od jego

właściwości, lecz również od wielu czynników zewnętrznych. Przestrzeganie

określonych zasad prowadzenia zabiegów jest zatem niezmiernie istotne. Stosowanie

herbicydu w sprzyjających warunkach, takich jak ciepło i duża wilgotność powietrza,

co powoduje intensywny wzrost chwastów, zwiększa szybkość działania herbicydów.

Niektóre gatunki chwastów bronią się przed toksycznym działaniem herbicydów.

Rośliny owsa głuchego, bronią się wypuszczając korzenie przybyszowe [Praczyk

i Skrzypczak 2004]. Do zwalczania owsa głuchego stosuje się głównie herbicydy

dolistne jak: Grasp 250 SC, Illoxan 36 EC, Puma Uniwersal 069 EW. Jednym

z najnowszych środków chwastobójczych jest Atlantis 04 WG. W celu uzyskania

wysokiej skuteczności działania zaleca się stosować go z adiutantem, przystosowany

jest także do łącznych zabiegów z herbicydami do zwalczania chwastów

dwuliściennych [Paradowski 2003]. Jedynymi herbicydami przeciwko owsowi

głuchemu stosowanymi doglebowo są Avadex BW 400 SC i Avadex BW 480 EC.

Asortyment herbicydów stosowanych przeciwko owsowi głuchemu jest

stosunkowo wąski, co stwarza poważne zagrożenie występowania odporności owsa

głuchego na herbicydy. Odporność na herbicydy oznacza dziedziczną zdolność chwastu

do przeżycia i wydania nasion po oprysku dawką herbicydu letalną dla wrażliwej formy

chwastu. Dlatego, jako odporną klasyfikujemy każdą roślinę, która przeżywa

po zastosowaniu polowej dawki herbicydu i jest zdolna do dalszego wzrostu

i reprodukcji. O odporności można mówić, jeżeli w porównaniu do lat poprzednich

183

zostanie stwierdzony spadek skuteczności stosowanego herbicydu. Zjawiska odporności

owsa głuchego na herbicydy nie należy w żadnym wypadku lekceważyć. Aby

ograniczyć niniejsze zjawisko, należy zmianować herbicydy, czyli stosować preparaty o

różnych substancjach czynnych, bądź mieszaniny herbicydów [Stokłosa i Kieć 2005].

Podsumowanie

1. Owies głuchy jest agresywnym chwastem jednoliściennym, rozpowszechnionym

na polach Polski, zachwaszczającym przede wszystkim zboża jare.

2. Szkodliwość tego chwastu to przede wszystkim obniżenie plonu rośliny uprawnej,

poprzez działanie konkurencyjne chwastu.

3. Stosowanie metod mechanicznych nie przynosi zamierzonych efektów. Skuteczne

efekty można osiągnąć tylko poprzez łączenie tych metod z zabiegami

herbicydowymi.

Literatura

Kieć J. 1998. Avena fatua L. also hazardous for acid soils. Z. PflKrankh. PflSchutz,

Sonderh, 16: 187-189.

Kieć J. 2000. Zróżnicowanie morfologiczne, ekologiczne i enzymatyczne gatunku

Avena fatua L. występującego na polach polski południowo wschodniej. Zesz. Nauk

AR w Krakowie, 260: 5-70.

Kieć J. 2002. Owies głuchy – roślina pożyteczna czy groźny chwast? Postępy Nauk

Rolmiczych, 2: 39-46.

Korniak T. 1996. Studies on the variability of common wild oat (Avena fatua,

Poaceae) in north-eastern Poland. Fragmenta Floristica et Geobotanica, 41: 501-505.

Paradowski A. 2003. Charakterystyka i zwalczanie owsa głuchego. Ochrona Roślin,

2: 14-17.

Praczyk T. 1995. Czym jest owies głuchy. Agrochemia, 4: 27.

Praczyk T., Skrzypczak G. 2004. Herbicydy. PWRiL.

Rola H., Nowicka B. 1995. Nowe możliwości zwalczania owsa głuchego w zbożach

jarych. Ochrona Roślin, 3: 11-12.

Skrzyńska J., Skrzypczyński T., Rzymowska Z. 1996. Występowanie Avena fatua L.

w zbożowych jarych województwa siedleckiego. Zesz. Nauk AT-R w Bydgoszczy,

196: 197-204.

Stokłosa A., Kieć J. 2005. Owies głuchy odporny na herbicydy w Polsce południowo-

wschodniej. Wieś Jutra, 4: 1-2.

Occurrence, mischievousness and fighting against wild oat (Avena fatua L.)

Summary

Wild oat very common weed, that mostly infertates spring cereals. The use of mechanical

methods in fighting against this weed is not sufficient, that is the reason for frequent use of

post-emergence. As a result resistant biotypes which are difficult to destroy.

Key words: wild oat, occurrence, mischievousness, weed destroying

184

PRÓBA OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO

W POSZCZEGÓLNYCH POWIATACH

WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO

Autorzy: Karol Król, Piotr Gola

Opiekun: dr Tomasz Wojewodzic

Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, Koło Naukowe Rolników

Sekcja Ekonomiki Rolnictwa

Wstęp

W dobie galopującego postępu technicznego, rozwoju wszelakich dziedzin nauki,

technologii, komputeryzacji i motoryzacji, co nieuchronnie wiąże się z eksploatacją

zasobów środowiska naturalnego, pojawił się problem jego degradacji. Potrzeba

ochrony środowiska staje się stopniowo priorytetem wszystkich jednostek: małych firm,

przedsiębiorstw, wreszcie gmin i powiatów, które działając w warunkach wolnej

konkurencji, dyrektyw i restrykcji. prawnych związanych z ochroną środowiska,

przywiązują do niej coraz większą wagę.

W Polsce obserwujemy stały rozwój infrastruktury, który nierozerwalnie

związany jest z rozwojem gospodarczym niosącym ze sobą ingerencję w środowisko

naturalne. Niezbędnym staje się więc wykonywanie analiz dotyczących poziomu

degradacji i dewastacji środowiska naturalnego, a także działań mających na celu

powstrzymanie lub złagodzenie negatywnego oddziaływania człowieka na lokalną

przyrodę, które ułatwić powinny procesy decyzyjne, dotyczące lokalizacji inwestycji

gospodarczych jak również wyboru miejsca zamieszkania, nauki czy pracy.

Materiał i metody

Wpływ człowieka na środowisko naturalne stanowi ważny element zainteresowań

polityki proekologicznej. Jest to jednak zjawisko bardzo złożone i trudne

do jednoznacznej oceny za pomocą metod opisowych. Bardzo przydatne do tego typu

badań są metody analizy wielowymiarowej. Jedną z nich jest metoda unitaryzacji

zerowanej [Kukuła 2000].

Głównym celem opracowania było ustalenie siły negatywnego oddziaływania

człowieka na środowisko w poszczególnych powiatach województwa małopolskiego.

W wyniku przeprowadzonych obliczeń podjęto próbę delimitacji województwa

ze względu na występującą antropopresję i sporządzono ranking powiatów ze wzglądu

na badane zjawisko. W badaniach posłużono się metodą unitaryzacji zerowanej oraz

185

metodą ekspercką. Największe trudności sprawił dobór cech opisujących badane

zjawisko czego głównym powodem jest brak pełnej bazy statystycznej. Po studiach

dostępnych informacji statystycznych, wybrane zostały parametry i mierniki, których

kwantyfikacja była możliwa we wszystkich powiatach. Mimo zawężenia w ten sposób

zbioru zmiennych opisujących, przyjęta metoda pozwoliła na stosunkowo precyzyjny

podział powiatów. W badaniach pominięte zostały powiaty grodzkie: Kraków, Tarnów

i Nowy Sącz za względu na ich specyfikę (do 1998r. miasta wojewódzkie).

Wpływ na środowisko naturalne scharakteryzowano więc za pomocą

następujących wskaźników:

x1 - ludność obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków w % ludności ogółem (S)

x2 - emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych w tonach na hektar (D)

x3 - procentowy udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni ogółem (S)

Próba uwzględnienia czwartej cechy - wydatków budżetowych gmin na ochronę

środowiska zł/ha przyniosła negatywne rezultaty ponieważ wysoką ocenę uzyskały

powiaty przemysłowe, gdzie wielkość wydatków na ochronę środowiska jest

determinowana przez ich ścisłe skorelowanie z wielkością emitowanych

zanieczyszczeń.

Jeżeli wysoka wartość analizowanej cechy diagnostycznej sprzyjała wysokiej

ocenie badanego zjawiska (jakości środowiska) to zmienna ta jest stymulantą, jeżeli

natomiast na korzyść analizowanego zjawiska przemawia niska wartość analizowanej

zmiennej, to zmienna ta nosi nazwę destymulanty (D). W analizowanym przypadku

występują dwie stymulanty i jedna destymulanta. wyjściowe dotyczące powiatów

województwa małopolskiego wykorzystane w obliczeniach pochodzą z Bazy Danych

Regionalnych [GUS, BDR...] i obejmują rok 2003.

Obraz liczbowy badanego przez nas zjawiska tworzy macierz:

gdzie xij oznacza cechę xj w obiekcie Pi (w i – tym powiecie). Zatem każdy

z r – powiatów zostanie opisany przez s = 3 zmienne.

x11 x12 ... x1s

x21 x22 ... x2s i = 1,2,...,r

X ij = ... ... ... ... j = 1,2,...,s

xr1 xr2 ... xr3

Zastosowana w obliczeniach metoda unitaryzacji zerowanej polega na

znormalizowaniu zmiennych objaśniających za pomocą następujących formuł

matematycznych:

186

dla destymulant:

dla destymulant:

Tak otrzymane zmienne Zij przyjmują wartości z przedziału [0,1], z tym, że „1"

otrzymuje obiekt o najkorzystniejszej wartości badanej zmiennej, a „0" o najmniej

korzystnej. Znormalizowane zmienne objaśniające tworzą macierz Zij i mogą być

poddawane przekształceniom ilorazowym.

z11 z12 ... z1s

z21 z22 ... z2s

Zij = ... ... ... ...

zr1 zr2 ... zr3

W ogromnej większości prac empirycznych w których konstruowana jest zmienna

syntetyczna przyjmuje się założenie o jednakowych wagach wybranych zmiennych

diagnostycznych. Stan ten jest w przeważającej mierze wynikiem braku informacji

o okolicznościach mających wpływ na zróżnicowanie znaczenia i roli cech

diagnostycznych. Jednak wagi przyporządkowane poszczególnym zmiennym nie

powinny być takie same [Kukuła 2000, Wojewodzic 2000].

Wartościowanie wpływu poszczególnych cech na ocenę badanego zjawiska budzi

zawsze wiele kontrowersji i dyskusji, nie zmienia to jednak faktu o konieczności

podejmowania takich prób. Po dokładnej analizie dobranych zmiennych

diagnostycznych nadano im odpowiednie wagi korzystając z metody eksperckiej

(tab. 1).

Tab. 1.Wartości wag zmiennych diagnostycznych

Wyszczególnienie Wpływ cechy na środowisko

m1 m2 m3

Wagi cząstkowe 0,37 0,25 0,39

m1, m2 ,m3 – dobrane zmienne opisujące

Źródło: badania własne

Wagi zostały dobrane na podstawie średniej arytmetycznej uzyskanej z sumy ocen

przypisanych poszczególnym zmiennym przez ekspertów w anonimowej ankiecie

tematycznej. W skład grona eksperckiego weszło sześciu pracowników naukowych

Akademii Rolniczej w Krakowie oraz autorzy opracowania.

ijij

ijij

ijxx

xxZ

minmax

min

ijij

ijij

ijxx

xxZ

minmax

max

187

Aby uzyskać syntetyczny miernik poziomu antropopresji w poszczególnych

powiatach zsumowano wartości poszczególnych cech opisujących dla każdego powiatu,

po uwzględnieniu wag cząstkowych. Uzyskana w ten sposób miara przyjmować będzie

wartości od 0 do 1, przy czym wartość jeden (wzorcową) może uzyskać ten obiekt,

który uzyskałby najlepszą ocenę w przypadku wszystkich branych pod uwagę cech.

Wyniki

Na województwo małopolskie składa się 19 powiatów ziemskich i 3 grodzkie

(nieuwzględnione w obliczeniach). Najlepiej zorganizowaną gospodarkę ściekową

w 2003 r. Posiadały powiaty tatrzański i oświęcimski gdzie ponad 56% ludności było

obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków (tab. 2).

Tab. 2.Wpływ człowieka na środowisko naturalne w województwie małopolskim

według powiatów (2003)

Powiaty

Ludność obsługiwana przez

oczyszczalnie ścieków w %

ludności ogółem

Emisja zanieczyszczeń

pyłowych i gazowych

(t/ha)

Udział obszarów prawnie

chronionych w

powierzchni ogółem [%]

X1 X2 X3

Bocheński 37% 1,0 57%

Brzeski 19% 1,0 70%

Chrzanowski 44% 77,4 44%

Dąbrowski 30% 0,0 9%

Gorlicki 36% 1,0 79%

Krakowski 24% 25,6 30%

Limanowski 22% 0,1 94%

Miechowski 26% 0,1 86%

Myślenicki 27% 0,3 14%

Nowosądecki 23% 0,0 100%

Nowotarski 43% 0,2 87%

Olkuski 51% 3,9 58%

Oświęcimski 56% 15,9 1%

Proszowicki 21% 0,0 15%

Suski 17% 0,2 35%

Tarnowski 20% 0,2 73%

Tatrzański 59% 0,1 100%

Wadowicki 34% 1,4 12%

Wielicki 23% 1,0 1%

Źródło: opracowanie własne na podstawie Bazy Danych Regionalnych [GUS, BDR...]

Na następnych miejscach plasowały się powiaty olkuski i chrzanowski. Wyraźnie

w tyle pozostały powiaty brzeski i suski, gdzie wielkość tego wskaźnika wyniosła

odpowiednio 19% i 17%. Brak systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków

gospodarczo-bytowych powoduje negatywne oddziaływanie na stan środowiska oraz

znacznie obniża atrakcyjność inwestycyjną tych powiatów. Uboga sieć kanalizacyjna

stwarza różnice w dostępności do infrastruktury komunalnej społeczności lokalnej,

przez co znacznie obniża standard życia mieszkańców. Inwestycje na gruncie ochrony

środowiska warunkować będą dalszy rozwój tych powiatów. Najmniejszą emisją

188

zanieczyszczeń pyłowych i gazowych mogą poszczycić się powiaty proszowicki,

dąbrowski i nowosądecki co wynika z faktu, iż na terenie tych powiatów nie

zlokalizowano żadnych uciążliwych dla środowiska zakładów przemysłowych

emitujących szkodliwe gazy i pyły, a same powiaty są ostoją przyrody. Natomiast

powiatem emitującym najwięcej zanieczyszczeń jest powiat chrzanowski, który cechuje

stosunkowo duży stopień przekształceń środowiska naturalnego. W centralnej

i zachodniej, uprzemysłowionej części powiatu zlokalizowane są liczne zakłady

przemysłowe m.in.: zakłady chemiczne, rafineria w Trzebini, Ocynkownia Śląska.

Jednocześnie znaczną część obszaru powiatu zajmują użytki rolne i tereny leśne oraz

znaczny procent powierzchni objęty jest ochroną i znajduje się w obszarze Jurajskich

Parków Krajobrazowych.

Powiaty tatrzański i nowosądecki to powiaty w całości objęte prawną ochroną

środowiska, której celem jest zachowanie w możliwie niezmiennej formie walorów

przyrodniczych oraz stworzenie stref ochronnych. Jest to jeden z czynników który

istotnie wpływa na naturalny charakter tych powiatów (parki narodowe, krajobrazowe

i inne), co plasuje je w czołówce rankingu. Powiaty oświęcimski i wielicki posiadają

najmniej terenów objętych prawną ochroną.

Opracowany ranking (tab. 3) obrazuje duże zróżnicowanie poziomu ochrony

środowiska i stopnia wpływu człowieka na środowisko naturalne województwa

małopolskiego.

Tab. 3. Miernik wpływu człowieka na środowisko naturalne

Powiaty Oczyszczalnie ścieków Nakłady inwestycyjne Obszary prawnie chronione

Miernik* Ranking ocena ranking ocena ranking ocena ranking

Bocheński 0,18 6 0,24 11 0,22 10 0,64 8

Brzeski 0,02 18 0,24 12 0,27 8 0,53 11

Chrzanowski 0,23 4 0,00 19 0,17 11 0,40 13

Dąbrowski 0,11 9 0,25 1 0,03 17 0,39 14

Gorlicki 0,17 7 0,24 13 0,30 6 0,71 4

Krakowski 0,06 12 0,16 18 0,11 13 0,34 17

Limanowski 0,04 15 0,25 6 0,36 3 0,65 6

Miechowski 0,07 11 0,25 4 0,33 5 0,65 7

Myślenicki 0,09 10 0,24 10 0,05 15 0,39 15

Nowosądecki 0,05 14 0,25 3 0,39 2 0,68 5

Nowotarski 0,23 5 0,25 7 0,33 4 0,81 2

Olkuski 0,30 3 0,23 16 0,22 9 0,76 3

Oświęcimski 0,34 2 0,20 17 0,00 18 0,54 10

Proszowicki 0,04 16 0,25 2 0,06 14 0,34 18

Suski 0,00 19 0,25 9 0,13 12 0,38 16

Tarnowski 0,02 17 0,25 8 0,28 7 0,55 9

Tatrzański 0,37 1 0,25 5 0,39 1 1,00 1

Wadowicki 0,14 8 0,24 15 0,04 16 0,43 12

Wielicki 0,05 13 0,24 14 0,00 19 0,29 19

* im niższa ocena tym oddziaływanie na środowisko jest bardziej negatywne.

Źródło: obliczenia własne.

189

Najniższą ocenę otrzymał powiat wielicki (0,29) co wynika z faktu iż posiada

on ubogą sieć kanalizacyjną oraz nikły odsetek terenów prawnie chronionych, mimo

niewielkich zanieczyszczeń pyłowych. Natomiast najwyżej w rankingu uplasowały się

powiaty tatrzański (1), nowotarski (0,81) i olkuski (0,76) do czego przyczyniły się

stosunkowo duża powierzchnia terenów objętych ochroną i relatywnie dobrze

zorganizowana gospodarka ściekowa.

Wnioski

W dzisiejszych czasach priorytetem jest szybki rozwój gospodarczy zapewniający

wzrost produkcji dóbr materialnych, dający nowe miejsca pracy - likwidujący

bezrobocie. Niesie to za sobą zniszczenie środowiska i związane z tym uciążliwości dla

życia. Postęp techniczny powinien być natomiast realizowany w warunkach ochrony

środowiska, aby mogła urzeczywistnić się koncepcja rozwoju zrównoważonego.

Duże zanieczyszczenie środowiska w danym powiecie może wynikać zarówno

z lokalnych uwarunkowań np. lokalizacji uciążliwych dla środowiska zakładów

przemysłowych, a może być również efektem złego zarządzania na szczeblu lokalnym

lub regionalnym. Najczęściej jednak główną barierą jest brak środków na usprawnienie

funkcjonowania lokalnej gospodarki lub odległa pozycja działań sprzyjających ochronie

środowiska w hierarchii celów przedsiębiorstw i władz lokalnych. Likwidacja

„emitentów” dających często pracę lokalnej społeczności nie rozwiąże problemu,

a wręcz przyczyni się do degradacji społecznej i gospodarczej tych terenów. Walka

o zmniejszenie antropopresji powinna się odbywać przynajmniej na dwóch frontach:

- zmniejszenie emisji zanieczyszczeń przez przedsiębiorstwa: nowoczesne przyjazne

środowisku technologie,

- zmniejszenie ilości zanieczyszczeń emitowanych przez gospodarstwa domowe:

budowa sieci kanalizacyjnych, nowoczesnych wysypisk odpadów, likwidacja niskiej

emisji (spalanie węgla, mułu węglowego itp.)

Działania te muszą być oparte z jednej strony na represji (coraz wyższe kary za

zanieczyszczanie środowiska), a z drugiej strony coraz większe możliwości

skorzystania ze środków publicznych na dofinansowanie budowy instalacji chroniących

środowisko.

Coraz więcej samorządów terytorialnych dostrzega ten problem i walka

z zanieczyszczeniami staje się ich priorytetem. Powiaty w których antropopresja jest na

mniej zaawansowanym poziomie, to powiaty o mniejszym stopniu przekształcenia

190

środowiska, powiaty o dużej ilości terenów naturalnych lub półnaturalnych

i rekreacyjnych. Tu przyroda nie została w tak dużym stopniu zniszczona przez

działalność człowieka. Priorytetem nie jest dążenie do osiągnięcia homeostazy

w środowisku lecz jej ścisła ochrona, gdyż często środowisko naturalne jest

gospodarczym atutem tych powiatów, przyciągającym rzesze turystów.

Ochrona środowiska nie jest tylko ważna dla ekologów, lecz powoli staje się

przedmiotem zainteresowania ekonomistów i przedsiębiorstw, które inwestując

w ochronę środowiska inwestują w swój wizerunek i pośrednio w jakość swoich

wyrobów.

Literatura

GUS. Baza Danych Regionalnych, „www.stat.gov.pl”

Kukuła K. 2000. Metoda unitaryzacji zerowanej. PWN, Warszawa

Wojewodzic T. 2000. Ocena rozwoju społeczno gospodarczego powiatów

województwa małopolskiego. Zesz. Nauk. nr 78, AR w Krakowie.

www.powiat-chrzanowski.pl

An attempt to estimate the effect of human activity on environment in Małopolska region

Summary

This elaboration demonstrates the method of noughtly initharisation like an appliance the note

of the natural environment’s grade. A lot of reaserches could give the note about emission of

motes and poison-gases, community infrastructure and quantity of law protect places. That

treatment helped to group districts in malopolskie province in the regard of great level of

protection environment.

http://www.powiat-chrzanowski.pl/

191

BYDŁO RASY SALERS – W ASPEKCIE EKOLOGICZNYM

Autorzy: Leszek Kurowski, Agata Goławska, Agnieszka Kowalewska

Opiekun: Dr Grażyna Niedziałek

Studenckie Naukowe Koło Hodowców Zwierząt

Akademia Podlaska

ul. Prusa 14, 08-110 Siedlce

Słowa kluczowe: Salers, cechy rasy Salers, zalety rasy Salers, umaszczenie, wygląd

Od zarania dziejów ludzkość kierowała kroki w kierunku zagospodarowania wokół

siebie, otoczenia i udomowienia zwierząt. Jednym z pierwszych gatunków, które sobie

podporządkowała było bydło. Jego znaczenie w codziennym życiu stało się nieocenione.

Podobnie dzisiaj, gatunek ten jest jednym z czołowych hodowanych na świecie.

W obecnym czasie, gdy kwestie dotyczące ekosfery czy ekologii są upraszczane

i bagatelizowane a wręcz zaniedbywane, bydło jako gatunek wszechobecny jeszcze raz

zostaje doceniony, a jego zmienność genetyczna i różnorodność użytkowania, pozwala

mu się plasować w czołówce zwierząt wykorzystywanych w ekologicznych systemach

produkcji mięsa i mleka.

Od kilkunastu lat daje się zaobserwować ukierunkowanie produkcji w kwestii

pozyskiwania mleka i mięsa. Jednak nie można mówić w obecnych czasach o produkcji bez

intensyfikacji wytwarzania surowców pochodzenia zwierzęcego. Powstaje w tym miejscu

dylemat na poziomie ekologii i jakości między innymi, mleka i mięsa. Powstającą niszę

ekologiczną w zagospodarowaniu nieużytków zielonych, które z różnych względów

powiększają się z roku na rok, może wypełniać z powodzeniem produkcja żywca

wolowego. Możliwości te wydają się bardzo logiczne a zwiększające się perspektywy

na eksport wołowiny o wysokich standardach ekologicznych, dietetycznych i kulinarnych

są uzasadnieniem tego twierdzenia.

W obecnych czasach, gdy w grę wchodzi bardzo ważny problem dyktowania

warunków, co do jakości mięsa wołowego przez konsumentów. Rola rodzimych ras stała

się marginalna. Zarówno w przypadku produkcji mleka jak i mięsa rasy krajowe

wykorzystywane są praktycznie wyłącznie, jako materiał do krzyżowania towarowego. Tak

dzieje się już od kilkunastu lat w chowie bydła mięsnego. Rasy, takie jak nizinne czarno-

biała, polska czerwona czy czerwono-biała są bazą do wytworzenia i uzyskania na kanwie

metod hodowli, efektu heterozji. Od wielu lat, stosowane jest na bazie krzyżowania

towarowego, zwiększenie produkcji żywca z jednoczesnym doskonaleniem walorów

opasowych i ogólnie rozumianej wartości rzeźnej. Szeroka gama ras mięsnych

192

wyhodowanych na świecie, a zwłaszcza ras europejskich, powszechnie stosowanych

w naszym kraju do zwiększenia efektywności produkcji kulinarnego mięsa wołowego

od wielu lat znajduje z powodzeniem uznanie Polskich hodowców.

Od niespełna kilku lat na terenie naszego kraju, zaczęto również stosować

do krzyżowania rasy mniej znane takie jak Hereford czy Salers. Znalazły one uznanie

szczególnie u producentów produkujących żywiec w oparciu o ekstensywne

systemy żywienia i wykorzystujących niezagospodarowane obszary zielone lub te, które

zostały zaniedbane uprawowo (rekultywacja terenów).

Wymagania ludzi na całym świecie, związane z jakością spożywanego, mięsa

wołowego sprawiają, iż hodowcy zmuszeni są utrzymywać rasy bydła lub ich krzyżówki

dające dobrej jakości mięso i w dość krótkim czasie. Muszą to być rasy, które

charakteryzują się dobrym wykorzystaniem paszy, uzyskujące wysokie dzienne

przyrosty masy ciała, utrzymywane w niemal, że naturalnych warunkach (najlepiej przy jak

najmniejszych kosztach poniesionych na ich hodowlę).

Salers jest bardzo starą rasą, pochodzącą z Francuskiego miasteczka o nazwie:

Salers, leżącego w Masywie Centralnym. Za rodzimą siedzibę Salers-ów uznaje się:

AUVERGE - rejon południowo - centralnej Francji. Jest to izolowany górzysty obszar

o skalistym terenie, położony do 1600 metrów nad poziomem morza [Kalinowski

2003], o ostrym i wilgotnym klimacie [www.ansi.okstate.edu/breeds/cattle/salers],

z dziennymi wahaniami temperatur dochodzącymi do 25 °C. Z bardzo długimi,

mroźnymi i śnieżnymi zimami, oraz porą letnią o wysokich temperaturach

[Kalinowski 2003], i z dużą ilością opadów [http://odr.zetobi.com.pl/

wierz/bydło/salers/html].

Prowadzi się na tym terenie o ubogich górskich glebach pochodzenia

wulkanicznego [Dobicki 1996], małą produkcję, jeśli chodzi o uprawę zbóż, więc bydło

zostało zmuszone do korzystania niemal całkowicie z takich pasz jak: trawa w lecie

i siano zimą [www.ansi.okstate.edu/breeds/cattle/salers]. Tak, więc trudne warunki

miały pozytywny wpływ na kształtowanie się rasy i utrwalenie jej pozytywnych cech

[Kalinowski 2003].

Salersy to bydło o umaszczeniu brunatno-czerwonym (brunatno-

machoniowym) o gęstej sierści [Kalinowski 2003], (z lekko lokującymi się włosami)

[Sobek 1994], która stanowi doskonałą barierę ochronną, zarówno przed insektami jak

i wysokimi temperaturami, co jest istotnym elementem w układzie termoregulacyjnym

193

zwierzęcia [Gołyś 1993]. U zwierząt tej rasy występują również nosiciele genu czarnego

umaszczenia i takie osobniki stosunkowo często spotykane są w populacji

amerykańskiej [Sobek 1994]. Śluzawica i kiść ogonowa są jasne [Kalinowski 2003]

występują również białe plamy pod brzuchem [Jasiorowski i Przysucha 2003]. Głowa jest

trójkątna z charakterystycznymi [Gołyś 1993], zwłaszcza u krów [Sobek 1994], długimi

rogami w kształcie liry, barwy jasno-kremowej i ciemnymi końcami. Występują też

osobniki bezrożne.

Rasa ta dobrze znosi pobyt w oborach na uwięzi i intensywny opas

z wykorzystaniem pasz treściwych. Doskonale nadaje się do hodowli ekstensywnej, potrafi

się długo paść, aby zapewnić sobie odpowiednią ilość pożywienia. Również dobrze bydło

to radzi sobie w klimacie gorącym, gdzie głównymi problemami są: niedobór wody,

wysokie temperatury i konieczność pokonywania dużych odległości, aby zdobyć

wystarczającą ilość pokarmu.

Bydło Salers jest rasą późnodojrzewającą. We Francji pierwsze krycie stosuje się

u dwuletnich jałówek, ale równie dobre wyniki uzyskuje się kryjąc je w wieku

18 miesięcy. Pełną dojrzałość hodowlaną osiągają w wieku 5 lat. Krowy tej rasy

charakteryzują się doskonałym instynktem macierzyńskim [Gołyś 1993]. Łatwo się zacielają

wskaźnik płodności, czyli odsetek zacielonych krów wynosi u Salersa 95%

plenność - 102%, śmiertelność cieląt od urodzenia do odsądzenia 6%. Generalnie

na 100 pokrytych (nie wycielonych) krów rasy Salers, odsądza się przeciętnie 90

cieląt.

Do Polski pierwsze czystorasowe jałówki sprowadzono w 1990 r. W tej chwili

pogłowie czystorasowych Salersów w kraju sięga kilkuset sztuk [Kalinowski 2003]. Rasa ta

jest zarejestrowana w Polsce od 1996 r. [http://odr.zetobi.com.pl/zwierz/

bydło/salers.html.], a wpisanych do ksiąg hodowlanych mamy jedynie 330 krów

i jałowic Salersów.

Nasieniem buhajów Salers unasiennia się u nas rocznie (w 2003 r.) ok. 1600

krów ras mlecznych głównie cb i hf, stąd rasa ta nie odgrywa jeszcze w naszym

kraju większej roli [Jasiorowski i Przysucha 2003].

194

Cechy rasy Salers:

Zdolność idealnego wykorzystania nawet najsłabszej jakościowo paszy objętościowej

oraz, gdy pasza jest lepszej jakości - szybkie gromadzenie zapasów w organizmie,

Wysokie tempo wzrostu (roczne jałówki ważą 320 kg. a buhajki 435 kg.) oraz

dobra przydatność do opasu intensywnego, podczas, którego dzienne przyrosty

buhajków dochodzą do 1400 g.,

Brak jakichkolwiek problemów z kończynami, zdolność do pokonywania bardzo

długich dystansów [Kalinowski 2003],

Bardzo dobre wyniki w rozrodzie a szczególnie duża łatwość wycieleń, nawet

w przypadku krzyżowania z rasami ciężkimi (średni okres międzywycieleniowy

wynosi 374 dni),

Wysoka jak na mięsną rasę, produkcja mleka (4000 tyś. litrów na rok), o zawartości

tłuszczu 3,6% i białka 3,4%,

Idealnie rozwinięte cechy macierzyńskie, stawiające tą rasę w czołówce, jeśli chodzi

o wykorzystanie krów jako mamki

Zalety rasy Salers:

Nieprzeciętna rozrodczość, silnie rozwinięty instynkt macierzyński, bardzo lekkie

porody,

Łatwość aklimatyzacji i odporność na niekorzystne warunki środowiska,

Wysoka wydajność mleczna - mleko o charakterystycznym składzie preferowane

w serowarstwie,

Specyficzny zapach, kolor i smak mięsa, które podnosi jego atrakcyjność

[http://odr.zetobi.com.pl/zwierz/bydło/salers.htm].

Czynniki decydujące o wprowadzeniu rasy Salers do gospodarstwa:

Zagospodarowanie użytków zdewastowanych,

Wykorzystanie jałówek Salersów jako biorczynie zarodków,

Wykorzystanie gorszej jakości paszy,

Uzyskanie mięsa (wołowiny kulinarnej) bardzo dobrej jakości.

195

Literatura

Dobicki A., 1996: Hodowla i użytkowanie bydła ras mięsnych. Chów bydła, nr.ll.,

AR. Wrocław., 9-14.

Gołyś S., 1993: Bydło rasy Salers. Zesz. Nauk. Przegląd Hodowlany, nr.6., 14-15.

Jasiorowski H., Przysucha T., 2003: Rasy mięsne: trudny wybór. Magazyn

Nowoczesnego Rolnictwa - top agrar polska, nr.12., 22-25.

Kalinowski M., 21-28 grudnia 2003: Więcej o salersach. Nowy Plon - tygodnik

polskiej wsi. nr.51/52., 17.

Sobek Z., 1994: Genetyczne podstawy doskonalenia stada. Bydło ras mięsnych

- rasa Salers. Poradnik Gospodarski, nr.3., 20.

http://odr.zetobi.com.pl/zwierz/bydło/salers.htm

www.ansi.okstate.edu/breeds/cattle/salers

CATTLE RACE SALERS- IN ECOLOGICAL ASPECT

Summary

Cows Salers - it’s a very old race who cames from France.This race bear good a bad

weather. It’s can be kept on devastated areas, because used worst quality fadder. We obtain high

quality meat and a lot of milk. This race become very popular in our country.

http://odr.zetobi.com.pl/zwierz/bydło/salers.htm

http://www.ansi.okstate.edu/breeds/cattle/salers

196

WPŁYW PRZEMYSŁU ROLNO- SPOŻYWCZEGO NA ŚRODOWISKO

Autor: inż. Piotr Pańków

Opiekun: dr inż. Andrzej Dyszewski, mgr inż. Jarosław Uglis

Studenckie Koło Naukowe „Doradztwa Rolniczego”


Przemysł rolno- spożywczy pobiera duże ilości dobrej jakościowo wody

i wyróżnia się szczególnie destrukcyjnym oddziaływaniem na środowisko przede

wszystkim na czystość wód. W obecnym stanie, po częściowej restrukturyzacji

i modernizacji sam przemysł spożywczy produkuje rocznie około 110 mln m3 ścieków

zawierających ładunek:

BZT5- 112 tyś ton O2;

N- 18,5 tyś ton;

P- 2,7 tyś ton.

Poza tym znacząco ujemnie na czystość wód wpływają ścieki z licznych małych

przetwórni płodów rolnych, zlokalizowanych na wsi. Pomimo znaczącego dla czystości

wód postępu w gospodarce wodno- ściekowej zakładów przetwarzających płody rolne,

wyróżniającego się zmniejszeniem zużycia wody na jednostkę produkcji

i wybudowania wielu oczyszczalni nadal połowa ścieków z tej gałęzi produkcji jest

niedostatecznie oczyszczona.

Ścieki przemysłu rolno- spożywczego są bardzo zróżnicowane pod względem

składu fizykochemicznego. Charakterystyczną dla nich cechą jest duża zawartość

związków organicznych oraz zasobność w związki eutroficzne.

Tab. 1.

Wojew. Ilość zakładów w poszczególnych branżach (RLM>1000)

MLECZ WARZ NAPOJ ZIEMN MIĘS PIWO ALKOH PASZA SŁOD RAZEM

dolnośląskie 2 4 1 7

kujawsko-

pomorskie 1 2 1 3 1 8

lubelskie 5 5 2 12

łódzkie 7 1 1 2 11

mazowieckie 12 5 3 4 1 1 26

małopolskie 2 1 1 4

opolskie 1 1 2 1 5

podlaskie 8 1 1 10

podkarpackie 1 1 1 3

pomorskie 2 1 3

śląskie 3 1 3 7

świętokrzyskie 2 1 3

wielkopolskie 1 4 1 8 14

warmińsko-

mazurskie 4 4

zachodnio-

pomorskie 2 2

Razem 51 21 4 10 24 2 5 1 1 119

Źródło: Opracowanie statystyczne WIOŚ we Wrocławiu

197

Charakterystyka ścieków przemysłu rolno- spożywczego

Ścieki przemysłu rolno- spożywczego w zależności od branży w jakiej powstają

różnią się od siebie składem fizykochemicznym i uciążliwością dla środowiska, a także

możliwościami ich wykorzystania. W pracy skupiłem się na ściekach:

przemysłu cukrowniczego;

przemysłu ziemniaczanego;

przemysłu mleczarskiego;

przemysłu spirytusowego i drożdżowego;

przemysłu piwowarskiego;

przemysłu mięsnego.

Ścieki przemysłu cukrowniczego

Rozróżnia się trzy zasadnicze grupy ścieków: pochłodnicze, spławiakowe

i technologiczne. Wody pochłodnicze wraz z barometrycznymi i kondensatami

są schładzane i ponownie wykorzystywane, nie zasilając ogólnego odpływ ściekowego.

Ścieki spławiakowe z hydrotransportu i mycia buraków podlegają mechanicznemu

oczyszczaniu na łapaczach kamieni, piaskowniku, łapaczach liści i ogonków oraz

osadnikach.

W wyniku modernizacji obiegów wodno- ściekowych cukrownia odprowadza do

biologicznego oczyszczania około 1 m3 wód zużytych na 1 tonę buraków, ale SA to

ścieki znacznie stężone. Całkowite unieszkodliwienie ścieków cukrowniczych, poza

mechanicznym oddzieleniem zawiesin wymaga biologicznej degradacji oraz utylizacji

substancji rozpuszczonych.

Ścieki przemysłu ziemniaczanego

W przemyśle ziemniaczanym dominują krochmalnie produkujące skrobię

ziemniaczaną w systemie kampanijnym. Poza tym przemysł ten produkuje liczne

produkty i preparaty z modyfikowanej skrobi oraz tzw. spożywczą galanterię

ziemniaczaną. Krochmalnia zużywa duże ilości wody i odprowadza ścieki

z hydrotransport i mycia ziemniaków- ścieki spławiakowe oraz wody technologiczne-

ścieki sokowe. Trzecia grupę nie mająca istotnego znaczenia stanowią wody

pochłodnicze. Wody spławiakowe i technologiczne- sokowe poddawane są oddzielnie

procesom wstępnego mechanicznego oczyszczania.

Aktualnie jednostkowe odprowadzenie ścieków ogólnych na tonę przerobionych

ziemniaków waha się w granicach 1-6 m3.

Przy oszczędnej gospodarce wodnej z zamkniętymi obiegami- odprowadzane SA ścieki

o dużym obciążeniu zawiesina pochodzenia glebowego, substancja organiczną

i związkami biogennymi, przy czym azot prawie w 80% występuje w formie

organicznej. Znaczącą pozycje stanowią aktualnie ścieki z produkcji

pozakrochmalniczej, również z suszu warzywniczego oraz gorzelni przerabiających

odpady ziemniaczane.

Wody sokowe stanowią frakcję najbardziej stężonych ścieków krochmalniczych.

Zmodernizowane zakłady maja zainstalowane linie odbiałczania ścieków sokowych,

które pozwalają zredukować w ściekach około 50% zawiesin, wskaźników tlenowych

i eutroficznych

198

Ścieki przemysłu mleczarskiego

Pierwszorzędowym problemem w przemyśle mleczarskim jest zagospodarowanie

serwatki. Przerób serwatki stwarza duże problemy natury techniczno- ekonomicznej, a

odprowadzanie ze ściekami destrukcyjnie wpływa na środowisko. Ścieki mleczarskie

zawierają małe ilości zawiesin łatwo opadających, dlatego nie stosuje się dla nich

urządzeń wstępnego mechanicznego oczyszczania. Po zbiorniku wyrównawczym maja

one odczyn zbliżony do obojętnego, są zasobne w substancje organiczną i pierwiastki

nawozowe.

Ścieki przemysłu spirytusowego i drożdżowego

W tej grupie występują uciążliwe ścieki o charakterze kwaśnym i wyróżniające

się dużą zawartością suchej masy, wysokimi wskaźnikami zużycia tlenu i zasobnością

w azot, a szczególnie w potas i siarczany. Są to ścieki bardzo trudne do oczyszczenia,

a wartościowe pod względem nawozowym.

Ścieki przemysłu piwowarskiego

Ścieki piwowarskie charakteryzują się nierównomiernością spływu i stężeń, zawierają

zanieczyszczenia stałe i łatwo opadające, są alkaliczne i obciążone odpadowymi

związkami węgla oraz niewielkimi ilościami azotu i fosforu. Przy ściekach z browarów

szczególną uwagę należy zwrócić na zrzuty uderzeniowe alkalicznych ścieków, stąd

konieczne SA zbiorniki wyrównawcze, najlepiej z możliwością wymieszania ścieków.

Ścieki z browarów łatwo ulęgają procesom biodegradacji.

Ścieki przemysłu mięsnego

Ścieki przemysłu mięsnego zawierają tłuszcz, krew, treść przewodu

pokarmowego, skrawki mięsa, skór i jelit, kości, szczecinę i włosie oraz rozpuszczone

sole mineralne i drobnoustroje przewodu pokarmowego. Jakość tych ścieków określają

wskaźniki sanitarne (miano Coli typu jelitowego), wskaźniki tlenowe oraz ilość

zawiesin, wyciągu eterowego (tłuszczu), chlorków i składników nawozowych (NPK).

Odpływy tych ścieków charakteryzują się dużą nierównomiernością odpływu

godzinowego i dobowego oraz koncentracji.

199

Województwo

Ładunki zanieczyszczeń w ściekach surowych

Ilość

zakładów

BZT5 ChZT Zaw. og Nog Pog

kg O2/m3 kg O2/m

3 kg/m

3 kg N/m

3 kg P /m

3

dolnośląskie 7 23698 31869 11526 1891 183

kujawsko-

pomorskie 8 15114 4672 2069 175 111

lubelskie 12 11856 18665 4210 347 89

łódzkie 11 5503 6916 1671 209 39

mazowieckie 26 19604 47689 8997 1532 295

małopolskie 4 8417 13549 3572 41 11

opolskie 5 10289 14221 352 241 17

podlaskie 10 21810 28688 8958 986 274

podkarpackie 3 9986 13036 2131 87 53

pomorskie 3 6948 11767 1961 1166 247

śląskie 7 7643 11627 1724 142 36

świętokrzyskie 3 2171 4363 2064 85 37

wielkopolskie 14 14741 17217 5354 826 570

warmińsko-

mazurskie 4 3762 4257 272 61 7

zachodnio-

pomorskie 2 3500 5802 977 147 34

Razem 119 175041 234338 55837 7936 2004 Źródło: Opracowanie statystyczne WIOŚ we Wrocławiu

Województwa

Charakterystyka fizyczno- chemiczna ścieków surowych

Ilość zakładów BZT5 ChZT Zaw. og Nog Pog

g O2/m3 g O2/m

3 g/m

3 g N/m

3 g P /m

3

dolnośląskie 7 2510 5256 1155 231 31

kujawsko-pomorskie 8 1196 2311 859 71 70

lubelskie 12 956 1767 396 59 15

łódzkie 11 1584 2610 765 78 15

mazowieckie 26 1695 2902 792 124 25

małopolskie 4 976 821 181 42 14

opolskie 5 10412 14219 524 212 13

podlaskie 10 1827 2898 894 100 25

podkarpackie 3 1885 2654 484 54 25

pomorskie 3 2263 3813 575 518 105

śląskie 7 1437 3863 882 61 18

świętokrzyskie 3 1517 2785 1333 61 24

wielkopolskie 14 2569 5032 1300 215 166

warmińsko- mazurskie 4 1836 3121 577 129 14

zachodnio- pomorskie 2 1415 2107 680 86 20

Średnia 2272 3744 760 136 38

Razem 119 Źródło: Opracowanie statystyczne WIOŚ we Wrocławiu

200

Wnioski

1. Ścieki przemysłu rolno - spożywczego są bardzo zróżnicowane pod względem

składu fizykochemicznego;

2. Charakterystyczną dla nich cechą jest duża zawartość związków organicznych

oraz zasobność w związki eutroficzne;

3. Biorąc pod uwagę zasobność nawozowa tych ścieków, a także umiejscowienie

zakładów przemysłu rolno- spożywczego na terenach wiejskich, preferowane

jest oczyszczanie tych ścieków metodami naturalnymi;

4. Ścieki przemysłu rolno- spożywczego wpływają w sposób destrukcyjny

na środowisko, co spowodowane jest wysokimi wskaźnikami zużycia tlenu,

silnie alkalicznym, bądź kwaśnym odczynem, dużą zawartością biogenów;

5. Są to ścieki trudne do oczyszczenia, ze względu na nierównomierny ich dopływ

do miejsca oczyszczania dopływy uderzeniowe oraz nierównomierny dopływ

ładunków zanieczyszczeń wraz ze ściekami;

6. Nie oczyszczone ścieki tego przemysłu działają destrukcyjnie na wody

powierzchniowe, wody podziemne, i glebę;

7. W wodach powierzchniowych ścieki takie poprzez gwałtowna zmianę pH wody

oraz dostarczenie dużej ilości biogenów powodują zanik życia biologicznego,

następnie następuje proces eutrofizacji, dalszy dopływ ścieków powoduje

rozpoczęcie procesu zarastania zbiornika;

8. Ścieki przemysłu mięsnego mogą doprowadzić do bakteriologicznego skażenia

gleb i wód, co może prowadzić do powstawania lokalnych ognisk chorób

zakaźnych;

9. Wszystkie te aspekty przemawiają za uregulowaniem gospodarki ściekowej

i odpadowej przemysłu rolno- spożywczego, gdyż ścieki i odpady powstające

w trakcie procesów technologicznych we wszystkich branżach tego przemysłu

są bardzo uciążliwe dla środowiska.

Literatura

Praca zbiorowa pod redakcją Stanisława Bieszczada i Jerzego Soboty. 1999.

Zagrożenia, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczo- rolniczego.

Wyd. AR Wrocław.

Kutera J. 1990. Unieszkodliwianie i wykorzystanie ścieków przemysłu spirytusowo-

drożdżowego w rolnictwie - Mat. instr. IMUZ nr 81, Falenty.

Kutera J. 1988. Wykorzystanie ścieków w rolnictwie, Warszawa.

Rupiński L. 1998. Zagospodarowanie odpadów przemysłu mięsnego. Eko- Efekt,

NFOSiGW, Warszawa.

Informacje i opracowania statystyczne GUS Warszawa 1996.

201

WPŁYW PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ NA ŚRODOWISKO

Autor: inż. Małgorzata Piotrowska

Opiekun: dr inż. Andrzej Dyszewski, mgr inż. Jarosław Uglis

Studenckie Koło Naukowe „Doradztwa Rolniczego”


Produkcja zwierzęca oddziałuje na środowisko przyrodnicze pośrednio lub

bezpośrednio:

o bezpośrednio poprzez emisję z budynków inwentarskich zanieczyszczeń

powietrza (pyły, gazy, drobnoustroje, hałas);

o pośrednio poprzez ścieki odzwierzęce (gnojowica, gnojówka) czy odpady (soki

kiszonkowe).

Zanieczyszczenia te przedostając się do środowiska glebowo-wodnego mogą

stanowić zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi.

Równie ważnym zagadnieniem jest zagospodarowanie padłych zwierząt, które

ze względów sanitarno-epidemiologicznych powinny być traktowane w sposób

szczególny.

Zanieczyszczenia pyłowe

W powietrzu atmosferycznym, a także w powietrzu pomieszczeń inwentarskich

znajdują się domieszki mechaniczne w postaci drobnych cząstek pochodzenia

organicznego i nieorganicznego. Cząstki o wielości do 5m nazywamy pyłami,

a powyżej 5m kurzem. Pyły o cząstkach mniejszych niż 0,1 m nazywane są dymami.

Pyły pochodzenia organicznego dzielimy na:

roślinne- cząstki suchych roślin, paszy, pyłki kwiatowe itp.,

zwierzęce- cząstki suchych odchodów, sierści, nabłonka, skóry, mączki paszowe

itp.

Pyły pochodzenia nieorganicznego dzielimy na:

chemiczne- pyliste nawozy sztuczne, środki owadobójcze (insektycydy),

chwastobójcze (herbicydy), grzybobójcze (fungicydy) itp.,

mineralne- cząstki gleb, skał, sadze, substancje min prod przez zakłady

przemysłowe

W skład cząstek pyłowych mogą wchodzić także zarodniki grzybów oraz jaja

i larwy niektórych pasożytów, tworząc tzw. pyły uorganizowane.

Źródłem zapylenia pomieszczeń inwentarskich są same zwierzęta (sierść,

zniszczony nabłonek), a także ściółka (słoma, trociny, itp.) i pasze (siano, otręby,

mieszanki treściwe, premiksy). Zapylanie może wzrastać nawet kilkanaście razy przy

wykonywaniu takich czynność jak: zadawanie paszy (szczególnie pylistej), ścielenie,

czy sprzątanie pomieszczeń.

Zanieczyszczenie skóry pyłem prowadzi do jej podrażnienia, świądu i stanów

zapalnych. Pył osiadając na skórze powoduje zatykanie kanałów, gruczołów łojowych

wskutek czego skóra się odtłuszcza, staje się mniej elastyczna i łatwiej przez to ulega

mechanicznym uszkodzeniom, pęknięciom, stwarzając możliwości wejścia

drobnoustrojów i zakażenia organizmu.

Zanieczyszczenie oczu pyłami może wywołać stany zapalne spojówek, zwłaszcza,

gdy pyły występują w postaci kurzu, lotnego popiołu i różnego rodzaju cząstek

o ostrym uziarnieniu.

202

Działanie pyłu na układ oddechowy zależy od charakteru chemicznego pyłu

i jego rozdrobnienia. Pyły o wielkości powyżej 100 są całkowicie zatrzymywane na

błonie śluzowej nosa i gardła. Pyły o uziarnieniu od 5 do 10 docierają do oskrzelików

płucnych, a pył o wielkości poniżej 1 jest usuwany stąd przy oddychaniu i kaszlu,

reszta przenika w głąb płuc do węzłów chłonnych i naczyń limfatycznych, osadza się

tam i powoduje schorzenia w postaci pylic. Szczególnie patogenny jest zalegający

w naczyniach limfatycznych pył węglowy i pył krzemowy, który może wywołać pylice

węglowa lub pylice krzemową.

Cząstki pyłów będące nośnikami zarodników grzybów dostając się do płuc mogą

wywoływać grzybicę płucna. Pyły wdychane przez dłuższy okres czasu bez względu na

charakter powodują zawsze podrażnienie błony śluzowej nosa, przekrwienie i nieżyt

oskrzeli, otwierając tym samym drogi wejścia drobnoustrojom warunkowo

chorobotwórczym, co prowadzi do licznych stanów chorobowych górnych

i dolnych dróg oddechowych.

Zawartość pyłów w powietrzu pomieszczeń gospodarskich i inwentarskich jest

bardzo różna może wynosić w tuczarniach przemysłowych i brojlerniach fermowych

w czasie zadawania paszy nawet 2000 drobin/m3 (pomiar konimetryczny), chociaż

średnie wartości są znacznie niższe ilustruje je tabela 1:

Tab. 1.

Nazwa fermy System

utrzymania

Rodzaj i sposób zadawania

paszy

Zapylenie- ilość

cząsteczek/cm3

min. max.

Agrokompleks

(tuczarnia)

bezściółkowy pasza granulowana

wysypywana na podłogę

22 66 40

Bisprol

(tuczarnia)

bezściółkowy pasza półpłynna zadawana do

koryt

10 36 20

Gostyń

(brojlernia)

ściółkowy

(słoma)

pasza sypka zadawana

mechanicznie do korytek

6 364 73

Bios (brojlernia) ściółkowy

(trzcina)


mechanicznie do

półautomatów cylindrowych

11 277 103

Kurnik dla niosek

(ferma)

bateryjno-

klatkowy


automatycznie do korytek

rynienkowych

135 341 176

Źródło: [1]

Przy pomiarach grawimetrycznych zapylenie powietrza w pomieszczeniach

inwentarskich na ogół nie przekracza 1-6 mg/m3, lecz zważywszy na intensywna

wymianę powietrza (nawet 30- krotna w okresie letnim w budynkach dla trzody

chlewnej i drobiu) emisja tych zanieczyszczeń do środowiska zewnętrznego może być

bardzo duża.

Zmniejszenie emisji pyłów na zewnątrz pomieszczeń inwentarskich jest trudnym

zabiegiem technicznym, aczkolwiek możliwym. Najlepszym sposobem jest

zastosowanie specjalnych filtrów sprzężonych z urządzeniami wentylacyjnymi

i recyrkulacyjnymi. W krajach zachodnich stosuje się filtry wypełnione włóknem

szklanym lub specjalna tkanina, która wychwytuje do 90% pyłów o koncentracji

do 20 mg/m3. najlepsze efekty dają filtry elektryczne, które nawet przy bardzo dużym

zapyleniu (200mg/m3) wychwytują 99% pyłów.

Obniżenie emisji zapylenia w budynkach inwentarskich, a tym samym

ograniczenie ich emisji do środowiska można uzyskać tez przez:

203

nawilżanie powietrza wentylacyjnego i zwiększenie zawartości pary wodnej

wewnątrz pomieszczeń,

zastosowanie lamp ultrafioletowych i jonizatorów (jonizacja ujemna),

zmianę konsystencji skarmianej paszy (z sypkiej na granulowaną).

Zanieczyszczenia gazowe

Amoniak- jest gazem bezbarwnym o silnym charakterystycznym zapachu, dobrze

rozpuszcza się w wodzie. powstaje podczas rozkładu związków organicznych

zawierających białko (aminonifikacja). W pomieszczeniach inwentarskich powstaje

zatem z rozkładu kału i moczu, przy czym rozkład ten wymaga obecności bakterii

i grzybów oraz enzymów.

Największe stężenie amoniaku występuje w strefie gnojowicowej, a następnie

w strefie przebywania zwierząt. Stężenie amoniaku wzrasta w pomieszczeniach wraz ze

wzrostem temperatury powietrza, w czasie poruszania gnojowicy, przy jej

przepompowywaniu oraz przy stosowaniu wentylacji podciśnieniowej

w pomieszczeniach z podłoga szczelinową. Duże stężenie amoniaku występuję przede

wszystkim w tych pomieszczeniach, w których niewłaściwie odbywa się usuwanie

odchodów i niesprawna jest kanalizacja. Wówczas może przekraczać nawet 50 ppm.

Także w obiektach ściółkowych np. przy utrzymaniu drobiu czy cieląt i owiec na tzw.

ściółce głębokiej, stężenie amoniaku w strefie nadściółkowej może wynosić 40-60 ppm.

Natomiast w górnej warstwie ściółki na głębokości ok. 3-5 cm stężenie amoniaku może

nawet sięgać 600-1000 ppm.

Szkodliwe działanie amoniaku na zwierzęta rozpoczyna się od ostrego zapalenia

spojówek oczu i błon śluzowych układu oddechowego.

Przy wyższym stężeniu występuje obrzęk płuc, wylewy krwawe do tchawicy

i oskrzeli. We krwi amoniak zmienia hemoglobinę w hematynę zasadową, przez co

obniża poziom hemoglobiny w ustroju, a poprzez wiązanie kwasu glutaminowego

obniża się przemiana tlenowa, obniża się poziom frakcji -globulinowych białek,

wzrasta pH krwi. Zmiany te występują wyraźnie wskutek spadku ogólnej odporności

organizmu pod wpływem amoniaku. Dlatego tez zwierzęta utrzymywane

w pomieszczeniach o dużym stężeniu amoniaku znacznie częściej zapadają na choroby

zakaźne. Dla młodych zwierząt toksyczna dawka wynosi 0,03%.

Produkcja amoniaku od zwierząt domowych i ich odchodów płynnych szacowana

jest na świecie na 26 mln t/rok.

Z badań amerykańskich wynika, że zanieczyszczenie powietrza amoniakiem

w pobliżu dużych ferm bydła jest największe. Stwierdzono, że w rejonie koncentracji

dużych ferm hodowlanych (140 tys. sztuk bydła) codziennie do otoczenia trafiło 25,7 t

związków azotowych, głównie moczu, które w 90-95% w ciągu tygodnia przechodzą

w amoniak, ulatniając się do atmosfery.

Z innych badań wynika, że w wyniku wentylacji mechanicznej budynków

fermowych na 40 tyś tuczników do otoczenia przedostawało się 9,7 kg/h samego

amoniaku, a w szczególnych warunkach przykry zapach rozchodzi się w promieniu

4 km. Z podobnych badań wynika, że z fermy w obsadzie 25tyś tuczników wydziela

się w ciągu godziny 10 kg/amoniaku, co powoduje wzrost jego koncentracji na obszarze

600 km2. w kurniku o obsadzie 6 tys. niosek produkcja tego gazu rocznie wynosi 3,43 t,

zakładając, że DJP produkuje 9,8 t odchodów o zawartości 118 kg

Siarkowodór-jest gazem bezbarwnym o nieprzyjemnym zapachu zgniłych jaj,

dobrze rozpuszcza się w wodzie i cieczach organicznych. powstaje przy gniciu

substancji białkowych zawierających aminokwasy siarkowe. H2S jest głównym

204

składnikiem gazów jelitowych. Wysokie stężenia H2S mogą powstawać w podobnych

warunkach jak w przypadku amoniaku, najczęściej przy fermentacji gnojowicy, a także

przy nieprawidłowym składowaniu odchodów stałych (obornik).

Autorzy niemieccy dokładnie określili skład tych gazów powstających przy

mieszaniu gnojowicy. Obok metanu (60%) i CO2 (35%), było 2-8% siarkowodoru oraz

małe ilości wodoru i amoniaku. Trujące działanie tej mieszaniny pochodzi ze stężenia

siarkowodoru. Uwalnianie tego gazu z gnojowicy uzależnione jest od czasu jej

przechowywania, dolewania do niej wody, przepompowywania do kolektorów,

homogenizacji czy spławiania kanałów podrusztowych.

Jako gaz cięższy od powietrza może długo zalegać w strefie przyziemnej

z prądami powietrza być przenoszony na duże odległości, nawet wiele kilometrów od

ferm, oczyszczalni, czy zbiorników gnojowicy.

Wpływ H2S i NH3 emitowanych praktycznie przez wszystkie budynki

inwentarskie na florę i faunę otoczenia ferm i gospodarstw hodowlanych, a także

ewentualne skażenie wód powierzchniowych nie było przedmiotem badań i trudno

określić znaczenie tych gazów w ogólnej degradacji środowiska przyrodniczego. Ich

ujemny wpływ na środowisko powietrzne (powietrze atmosferyczne) jest jednak

oczywisty.

Odory- oprócz silnie toksycznego i cuchnącego siarkowodoru uwalniają się

z gnojowicy, szczególnie przy wzroście pH w kierunku zasadowym, także i inne

substancje lotne jak: aminy, związki karbonylowe, merkaptany, różne alkohole, ketony,

aldehydy oraz szczególnie przenikliwie cuchnące- indol i skatol. Określa się je mianem

odorów.

Rozprzestrzenianie się odorów w środowisku powietrznym jest bardzo szybkie,

gdyż łatwo przemieszczają się z wiatrem. Odory jako mieszanina różnych gazów

charakteryzują się słabą zdolnością do mieszania się z powietrzem atmosferycznym,

dlatego tez ich strumień wyrzucony przez urządzenia kanalizacyjne- dochodzi w dużym

stężeniu do strefy przyziemnej na duże odległości. Merkaptany są wyczuwalne dla

człowieka już przy stężeniu 0,00018 ppm, gdy amoniak dopiero przy 5 ppm,

a siarkowodór przy 1-2 ppm.

Zmniejszenie emisji toksycznych gazów i odorów z pomieszczeń inwentarskich,

gdzie stosuje się ściółkowy system utrzymania zwierząt, jest łatwiejsze niż w przypadku

bezściółkowej technologii. Wystarczy bowiem dodatek ściółki np. superfosfatu lub

formaliny, które to związki neutralizują wydzielanie się amoniaku

i innych gazów. Dobre efekty daje też zastosowanie do ściółki:

zeolitów (krystalicznych glinokrzemianów),

bentonitu (mieszanina glinokrzemianów ze związkami Na, Ca, Mg, żelaza

i cynku),

węgla brunatnego (odmiany ziemistej), który to minerał nie tylko wykazuje

działanie bakteriostatyczne i dezodoryzujące, lecz znacznie poprawia wartość

nawozową głównie pomiotu kurzego.

W systemach bezściółkowych szczególnie gdy produkowana gnojowica

przechowywana jest w odkrytych kanałach czy zbiornikach trudno zapobiec jest emisji

gazów i odorów. Wszelkie dodatki środków chemicznych, w tym dezynfekcyjnych, nie

dały jak dotychczas pozytywnych rezultatów. Pewne ograniczenia emisji lotnych

substancji zapachowych można uzyskać poprzez:

zastosowanie intensywniejszego napowietrzania (aeracja) w specjalnych

zbiornikach za pomocą aeratorów mechanicznych lub w przepływowych

lagunach ziemnych;

205

zastosowanie środków maskujących (np. w postaci kulek plastikowych),

rozrzucanych na powierzchni gnojowicy co ogranicza parowanie i zmniejsza

powstawanie szkodliwych zapachów nawet o 98%.

Środki neutralizujące w postaci różnych preparatów chemicznych stosowanych

do gnojowicy (np. biocydy) lub bezpośredni w pomieszczeniu (dezodoranty)

produkowane w latach sześćdziesiątych w USA i Europie Zachodniej nie dały dobrych

efektów, gdyż często mieszanina woni była gorsza niż poprzedni odór.

Natomiast jako dezodorant stosowany był ozon, który silnie utlenia szkodliwe

gazy- efekt neutralizujący uznano za dobry. Generatory ozonu produkowane są

i dostępne są na rynku, jednak intensywna ozonizacja i jonizacja dodatnia powietrza

może działać ujemnie na organizmy zwierzęce i ludzkie.

Podejmowano również próby utleniania wszystkich gazów powstających

z gnojowicy poprzez spalanie do tego celu potrzebna jest temperatura 600C i z tego

powodu aparatura jest kosztowna, sposób nie znajdował zastosowania w praktyce.

W ostatnich latach pojawiły się także biopreparaty (produkty biotechnologiczne),

które stosowane są do ściółki i obornika jak i gnojowicy, znacznie ograniczają emisję

toksycznych gazów oraz odorów. Dostępne na naszym rynku są takie preparaty jak:

Biosaun,

Cerbiolisier,

De-odorase,

Micro-Aid.

Zagrożenia mikrobiologiczne

W budynkach inwentarskich oprócz mikroorganizmów dostających się wraz

z powietrzem wentylacyjnym występują drobnoustroje, których źródłem są: człowiek,

zwierzęta, ściółka, gnojowica, pasze.

W obiektach inwentarskich najczęściej występuje saprofityczna flora bakteryjna

(ziarniaki, bakterie kwasu mlekowego, pleśnie), lecz jeżeli w pomieszczeniach znajduje

się zarażone zwierze, chore lub będące tylko nosicielem wirusów, bakterii i wydalające

zarazki, to w powietrzu tego pomieszczenia zawsze spotkamy drobnoustroje

chorobotwórcze (laseczki różycy, prątki gruźlicy, chorobotwórcze paciorkowce

i gronkowce, wirusy pryszczycy), w postaci bioareozoli.

Ilościowy i jakościowy skład mikroflory powietrza uwarunkowany jest wieloma

czynnikami głównie natury techniczno- technologicznej (typ budynku, sposób

utrzymania zagęszczenie zwierząt, rodzaj urządzeń grzewczych, wentylacyjnych

i kanalizacyjnych) oraz mikroklimatycznej (temperatura, wilgotność powietrza, stężenia

domieszek gazowych i zapylenie, oświetlenie, jonizacja).

Jest oczywiste że drobnoustroje w procesie wentylacji przedostają się na zewnątrz

z wiatrami przenoszone są na dalekie odległości. Liczba ich jest olbrzymia np.

z typowej brojlerni wraz z 1 g pyłu usuwa się na zewnątrz 200-300 tyś. Bakterii.

Natomiast z kurnika bakteryjnego o obsadzie 50 tys. Niosek usuwa się w ciągu godziny

52,5-90,7 mld bakterii i 312-545 mln grzybów. Wiele z nich przedostaje się do gleby,

roślin, wody, gdzie mogą znajdować warunki do życia i dalszego rozmnażania.

Generalnie powietrze atmosferyczne nie jest sprzyjającym środowiskiem dla życia

grzybów, bakterii i wirusów, m.in. wskutek działania promieni ultrafioletowych. Mimo

to patogenna flora bakteryjna i grzybowa oraz chorobotwórcze wirusy i pasożyty

przedostające się do zewnętrznego środowiska mogą wywoływać u ludzi i zwierząt

wiele chorób zakaźnych i inwazyjnych.

206

Ograniczenie stopnia zanieczyszczenia mikrobiologicznego powietrza

w budynkach inwentarskich, a więc emisji do środowiska zewnętrznego powietrznych

zanieczyszczeń biologicznych dokonujemy poprzez:

bieżące ogólne zabiegi dezynfekcyjne i dezynfekcje pomieszczeń,

zastosowanie specjalnych filtrów wentylacyjnych lub recyrkulacyjnych ze środkami

dezynfekcyjnymi,

zastosowanie promieni ultrafioletowych (lamp kwarcowo- rtęciowych),

utrzymanie ogólnej higieny zwierząt i pomieszczeń.

System pasów zieleni jest najbardziej naturalnym postępowaniem

profilaktycznym i zbliża się do podstawowych zasad rolnictwa ekologicznego. Zaleca

się organizowanie stref i izolowanych i ochronnych z udziałem:

drzew wysokich; buk zwyczajny, grab zwyczajny, klon, jesion wyniosły, wiąz,

drzew średni wysokich; klon, olsza czarna, grab, wierzba iwa, jarząb pospolity;

krzewów: głóg, czeremcha amerykańska, łza dzika, dereń biała, bez czarny lilak.

Mogą być one być uformowane w strukturze zwartej, ażurowej i przewiewnej.

Prawidłowo zagospodarowane strefy ochronne są najlepszym sposobem izolacji

uciążliwych dla naturalnego środowiska obiektów hodowlanych i fermowych.

Odchody zwierzęce

W procesie chowu zwierząt gospodarskich powstaje odpadowy produkt

w postaci odchodów. W zależności od technologii produkcji i systemu utrzymania

zwierząt powstaje obornik bądź gnojowica, które to produkty posiadają odmienne

właściwości fizykochemiczne oraz biologiczne i w różny sposób są usuwane

z pomieszczeń inwentarskich, inaczej magazynowane i utylizowane, inaczej

oddziaływają na środowisko rolnicze i przyrodnicze.

Obornik w przeciwieństwie do gnojowicy nie stanowi w zasadzie zagrożenia dla

środowiska rolniczego i przyrodniczego, gdyż zachodzą w nim procesy biotermicznego

odkażania w czasie których giną prawie wszystkie drobnoustroje. Warunkiem jest

odpowiednie pryzmowanie obornika i niezbyt wysoka (do 70%) zawartość w nim

wody. Także w oborniku zbyt suchym i zamarzniętym procesy termobiologiczne

ulęgają osłabieniu. Wysoką temperaturę wynoszącą 60-45C wytwarzają drobnoustroje

mezofilne w warunkach dostępu powietrza , a następnie drobnoustroje termofilne.

W czasie tych procesów wytwarzają się pewne ilości gazów (amoniak, metan,

dwutlenek węgla, siarkowodór), ale nie są one tak uciążliwe jak przy gnojowicy i nie

powodują w zasadzie , skażenia powietrza atmosferycznego wokół budynków

inwentarskich czy składowisk obornika (gnojownie). Dodatkowo powstające przy

prawidłowym jego składowaniu gnojówka (mocz z domieszka wody), która powinna

być odprowadzana do osobnych szczelnych i przykrytych zbiorników. Także i ona nie

stanowi zagrożenia dla środowiska, chyba, że będzie przedostawała się w dużych

ilościach do wód powierzchniowych czy gruntowych. Jej biogenne właściwości

prowadza do zjawisk eutrofizacji.

207

Tab. 2. Średnia dzienna produkcja odchodów przez zwierzęta gospodarskie

(wg Rokickiego i Kolbuszeskiego 1996) Gatunek i grupa wiekowa zwierząt Odchody w [kg] Obornik w [kg] Gnojowica w [kg]

stałe płynne razem

Bydło:

Krowa zasuszona

Krowa dojna

Opas 300-500 kg

Jałowizna 6-12 m-cy

Jałowizna 12-24 m-cy

Cielęta

19

28

22

10

20

4

16

17

13

5

8

10

35

45

35

15

28

14

25-35

30-45

25

12-20

15-25

5-14

40-50

50-60

40-50

20-30

30-40

5-20

Trzoda chlewna:

knur

locha

warchlak (30kg)

tucznik (90kg)

tucznik (110kg)

5

6

1,5

3

4,3

8

10

3

6

7

13

16

4,5

9

11

8

9,5

2,3

5,2

6,7

15

18

5

10

12,5

Owce:

Maciorka, tryk

Jagnię

1,2

0,7

1,5

0,8

2,7

1,4

---

---

---

---

Drób:

Kura

Indyk

Kaczka

Gęś

0,18

0,35

0,25

0,30

Źródło: [1]

Obornik zawiera 20-30% suchej masy, w tym głównie materii organicznej,

z czego 60% stanowi tzw. Próchnica czynna ( czynnik humusotwórczy). Jest ona bardzo

dobrym nawozem organicznym, nie zagrażającym środowisku wodnemu, nie daje

ujemnych efektów w środowisku glebowym, nawet przy wysokich dawkach.

Gnojowica

Gnojowica powstaje w pomieszczeniach bezściółkowych, jest to płynna

mieszanina kału i moczu z domieszką niewykorzystanych resztek paszy oraz wody

używanej do celów technologicznych, lub higienicznych. Występuje w formie gęstej

lub rzadkiej, gdy jej sucha masa stanowi mniej niż 8% masy całości gnojowicy

ekologicznego punktu widzenia ważne są pewne właściwości gnojowicy. Zachodzą

w niej procesy fermentacji beztlenowej (gnilnej), dlatego też w budynkach

bezściółkowych w pobliżu zbiorników magazynujących gnojowicę, czy oczyszczalni

ścieków fermowych powietrze skażone jest uciążliwymi i toksycznymi gazami.

W gnojowicy nie zachodzą procesy biotermicznego odkażania, charakterystyczne

dla obornika, toteż czas przeżywalności zarazków zwiększa się wydatnie. Mogą one

skażać nie tylko samą glebę, lecz wodę i rośliny uprawne, w tym pasze dla zwierząt

gospodarskich. Najlepszym sposobem unieszkodliwiania byłoby oczyszczanie jej

(mechaniczne, chemiczne, biologiczne) w specjalnych oczyszczalniach ścieków. Jest to

jednak najdroższy sposób utylizacji i nie zawsze skuteczny, następuje wprawdzie

wysoka redukcja BZT5 i ChZT, nawet do 97%, lecz zawartość biogenów N P K bywa

różna, a ścieki oczyszczone nie są wolne od drobnoustrojów. Innym sposobem

dezynfekcji chemicznej gnojowicy jest dezynfekcja chemiczna przy równoległej jej

homogenizacji. Obecnie szerokie zastosowanie maja różne preparaty dezynfekcyjne,

charakteryzujące się dobrym działaniem niszczącym bakterie, wirusy

i grzyby, nie uszkadzające jednocześnie materiałów budowlanych i urządzeń

metalowych. Pewnym problemem jest jednak wpływ tych środków na środowisko

208

glebowe i wodne, dlatego też nadmierna chemizacja gnojowicy nie jest najlepszym

rozwiązaniem z punktu wiszenia ekologicznego.

Soki kiszonkowe

Soki (odcieki) kiszonkowe są bardzo agresywnym, uciążliwym odpadem

o znacznej uciążliwości. Odpad ten, którego ilość zwiększa się w zależności od

koncentracji zwierząt może stanowić przyczynę zanieczyszczeń wód powierzchniowych

i podziemnych oraz powodować poważne straty w produkcji zwierzęcej: śnięcie ryb,

zachorowania i upadki cieląt, prosiąt itp. im wyższa zawartość suchej masy zawartej

w surowcach przeznaczonych do kiszenia, tym mniej powstaje soków i odwrotnie.

Odczyn soków kiszonkowych waha się od pH 4,2-4,9.

W celu ochrony wód powierzchniowych i podziemnych przy wyborze miejsca

i budowie zbiorników prowizorycznych, czy stałych silosów kiszonkowych należy

bezwarunkowo przestrzegać następujących zasad:

wybierać miejsca suche, poza rejonem ciągów i ujęć wodnych z dobrym

połączeniem z siecią dróg utwardzonych;

wybór miejsca zakładania zbiornika winien być uzgodniony ze służba

gospodarki wodnej i ochrony środowiska;

soki kiszonkowe należy wprowadzać przez boczne kanały, rowami ściekowymi

do szczelnie izolowanych dołów;

opracować skuteczne metody utylizacji i zagospodarowania kwaśnych soków

kiszonkowych.

Jedną z metod likwidowania soków kiszonkowych jest wprowadzenie ich

do gleb ornych soki kiszonkowe z wyjątkiem soków z kiszonej lucerny nie zawierają

dużych ilości azotu i potasu. Ilość pozostałych składników pokarmowych P Ca Mg jest

również znikoma. Po wprowadzeni do gleby soki kiszonkowe neutralizowane są przez

zasady glebowe. Soki kiszonkowe można stosować na polach przeznaczonych pod

uprawę zbóż, roślin okopowych i jednorocznych roślin pastewnych pod warunkiem,

że zabiegi będą zakończone najpóźniej 21 dni przed siewem, lub wysadzeniem rozsady.

W celu uniknięcia niebezpieczeństwa skażenie wód powierzchniowych i podziemnych

na glebach lekkich dawka nie powinna przekroczyć 30 t/ha natomiast na pozostałych

rodzajach gleb można stosować dawki w wysokości 45 t/ha.

Padłe zwierzęta

Zagospodarowanie padłych zwietzat stanowi pewien problem sanitarno-

epidemiologiczny, gdyż rozkładające się zwłoki mogą być źródłem mikrobiologicznego

skażenia środowiska oraz przyczyna wielu chorób w tym zakaźnych. Orientacyjnie

można podać, że na przykład w dużej fermie brojlerów o produkcji rocznej 100 tysięcy

ptaków (5 wstawień) masa padłych kurcząt (przy upadkach 5%) wynosi około 2500 kg

miesięcznie czyli 30 t rocznie. Możliwe są następujące sposoby racjonalnego

zagospodarowania padłych zwierząt:

wykorzystanie bezpośrednie na cele paszowe dla zwierząt futerkowych,

mięsożernych (lisy, tchórze, jenoty, fretki), lecz w ograniczonym zakresie;

wykorzystanie do produkcji biokompostów i celów nawozowych (głownie

padłego drobiu), co wymaga zastosowania odpowiedniej technologii, a przede

wszystkim specjalnych pojemników kompostowych oraz dodatków słomy

i zużytej ściółki;

spalanie zwierząt średnich- metoda biologicznie bezpieczna, nie stwarza

zagrożeń dla środowiska, ale proces spalania jest długotrwały i powoduje

209

wydzielenie uciążliwych zapachów, popiół z padłych zwierząt ma małą wartość

nawozową, ale nadaje się jako składni k do produkcji różnych biokompostów.

Wnioski

1. Produkcja zwierzęca oddziałuje na środowisko przyrodnicze w zróżnicowany

sposób i może stanowić zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi;

2. Zanieczyszczenia pyłowe stanowią zagrożenie dla środowiska zarówno

w budynkach inwentarskich jak i na zewnątrz tych budynków;

3. W budynkach inwentarskich powstają również niebezpieczne gazy, których

stężenia są wyjątkowo duże. Do gazów tych należą głównie: amoniak,

siarkowodór i metan, a także inne związki chemiczne, które określa się jako odory

(fetory);

4. Produkcja zwierzęca jest również źródłem wszelkich zanieczyszczeń

mikrobiologicznych, mogą być one przyczyną schorzeń zarówno u ludzi jak

i u zwierząt;

5. Bardzo skutecznym sposobem ograniczenia emisji wszelkich zanieczyszczeń

powietrza (pyły, gazy, drobnoustroje) z budynków inwentarskich czy

oczyszczalni

i zbiorników ścieków są strefy ochronne w postaci pasów zieleni.

6. Odchody zwierzęce powstające podczas produkcji zwierzęcej charakteryzują się

dużą zawartością związków organicznych, z uwagi na zasobność nawozową tych

odpadów, możliwe jest wykorzystanie ich w gospodarstwie rolnym.

Literatura

Bieszczada S., Sobota J. 1999. Zagrożenia, ochrona i kształtowanie środowiska

przyrodniczo- rolniczego. Wyd. AR Wrocław.

Sapek A. 1995. Emisja amoniaku z produkcji rolniczej. Post. Nauk. Rol., Nr 2,.

Rokicki E., Kolbuszowski T. 1998. Higiena zwierząt. Wyd. Fundacja Rozwoju SGGW,

W-wa

Bodak E., Dobrzański Z. 1997. Ekotoksykologiczne problemy chowu zwierząt

w rejonach skażeń metalami ciężkimi. Wyd. Elma, Wrocław

Łomotowski J., Winniczek R., Splecki E. 1997. Próba bilansu odpadów organicznych

i przemysłowych w Polsce. Ekoinżynieria nr 9

210

KOMPOSTOWANIE ODPADÓW WEDŁUG TECHNOLOGII MUT

KYBERFERM

Autorzy:Anna Raś, Krzysztof Gondek

Akademia Rolnicza w Krakowie, Katedra Chemii Rolnej

Al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków

Słowa kluczowe: odpady, kompostowanie, system MUT Kyberferm

Wstęp

Kompostowanie jest naturalnym procesem stale przebiegającym w środowisku.

Było ono znane już w starożytności, kiedy to gromadzono odpadki domowe, rolnicze

i przerabiano je na kompost. W myśl współczesnej definicji kompost, to nawóz

organiczny otrzymywany w wyniku fermentacji różnych materiałów organicznych

wymieszanych i ułożonych w pryzmie. Współczesne technologie umożliwiają

wytwarzanie kompostów z różnych odpadów, których wykorzystanie może być

wszechstronne.

Warunki do prawidłowego prowadzenia procesu kompostowania

Niezbędnymi warunkami do prawidłowego prowadzenia klasycznego kompostowania

i uzyskania dobrego kompostu są:

duża zawartość części organicznych i odpowiedni stosunek węgla do azotu (C:N)

w kompostowanej masie; optymalne C:N wynosi 30, przy wahaniach 25 – 40,

odpowiednie rozdrobnienie kompostowanej masy,

optymalna zawartość wody (50 – 60%).

Dużą rolę w procesie kompostowania odgrywa struktura surowca

kompostowanego, która powinna gwarantować odpowiednie warunki wodne

i powietrzne dla rozwoju mikroorganizmów tlenowych, w całej masie kompostowanej

[Siuta 1999].

W cyklu kompostowania możemy wyróżnić trzy fazy biotermiczne:

faza I – bardzo intensywnego rozkładu substancji organicznej powodującego wzrost

temperatury do 60 – 75o C

faza II – intensywnego, malejącego w czasie, rozkładu substancji organicznej

powodującego sukcesywne obniżanie temperatury do 40 – 30o C,

faza III – spowolnionego rozkładu substancji organicznej i sukcesywnego obniżenia

temperatury do poziomu otoczenia [Siuta 1999].

211

Systemy kompostowania na świecie

Rozwój przemysłu oraz postępująca urbanizacja terenów przyczyniły się

do gwałtownego postępu technik i technologii kompostowania. Zagadnienie to stało się

na tyle dochodowe, że zainteresowały się nim duże firmy przemysłowe. W Polsce

kompostowanie na skalę przemysłową rozpoczęto w latach pięćdziesiątych.

Stosowane dotychczas na świecie systemy kompostowania można podzielić

na dwie grupy:

kompostowanie w pryzmach na otwartej przestrzeni

kompostowanie w specjalnych komorach

Kompostowanie w pryzmach jest najstarszą i najprostszą metodą uzyskiwania

kompostu. Mogło się ono odbywać bez wstępnej obróbki materiału poddanego

kompostowaniu lub po jego wstępnym rozdrobnieniu i wymieszaniu. Do pierwszej

grupy zaliczane są systemy: „Indore”, bardzo prymitywny, dotyczył kompostowania

odpadów domowych z fekaliami w rowach wykopanych w ziemi; „Van Maanev”, który

polegał na kompostowaniu surowych odpadów ułożonych w wysokie pryzmy (ok. 6 m)

i przerzucaniu napowietrzającym; w systemie „Baden Baden” wprowadzono ulepszenia

w procesie naturalnego kompostowania, a polegające na wprowadzeniu perforowanych

rur w dolnej części pryzmy dla lepszego jej napowietrzenia oraz przesiewaniu

uzyskanego kompostu. Technologie kompostowania należące do drugiej grupy

(kompostowanie w specjalnych komorach) przewidywały wstępne przygotowanie

i rozdrobnienie odpadów poddawanych kompostowaniu. Wydatnie przyspieszało

to przebieg procesu kompostowania, zmniejszało ilość tzw. odpadu oraz zmniejszało

zapotrzebowanie terenu pod kompostownię. Do systemów uwzględniających w swojej

technologii wstępne przygotowanie materiału można zaliczyć m.in.: system

„Dorr-Oliver”, który polegał na przerobie w pryzmach wstępnie rozdrobnionych

odpadów w specjalnej, wolnoobrotowej maszynie rozdrabniającej [Antolak 2002].

Postęp technologiczny nie ominął również technologii kompostowania. Zaczęto

poszukiwać technologii bardziej wydajnych i niezależnych od warunków pogodowych

i pór roku. Pojawiła się, więc technologia kompostowania w specjalnie przygotowanych

komorach. Podstawową jego cechą jest to, że zasadniczy proces biochemiczny odbywa

się w wydzielonej obudowanej przestrzeni tzw. „komorze” w sztucznie

utrzymywanych, optymalnych warunkach technologicznych (wilgotność, temperatura,

natlenienie masy kompostowanej) [Antolak 2002].

212

Poszczególne systemy kompostowania w komorach różnią się między sobą

głównie budową komór oraz tym, że nie we wszystkich stosuje się obróbkę wstępną

kompostowanego materiału. Dodatkowo systemy te można podzielić w zależności

od rodzaju komór [Antolak 2002]:

kompostowanie w komorach otwartych

kompostowanie w komorach zamkniętych

Pod względem technologicznym wszystkie systemy dzielą się na:

kompostowanie w komorach o ruchu ciągłym masy kompostowanej

kompostowanie w komorach o procesie stacjonarnym

Przykładem współczesnego komorowego kompostowania odpadów mogą być

systemy: „Venot-Pic”, gdzie stosuje zestaw 6 pionowych komór zamkniętych,

o przekroju kwadratowym i wysokości 10 m. Proces przerobu biochemicznego jest

realizowany kolejno w poszczególnych komorach przez okres 4 – 6 dni; system „Triga”

stanowi jakby następny etap ewolucji wyżej wymienionego systemu, skupia, bowiem

cały zestaw komór w jednej obudowie, mającej kształt pionowego walca, podzielonego

na cztery sekcje (komory) przez prostopadle do siebie usytuowane, pionowe przegrody

współśrodkowe, ponadto stosuje się tu poza rozdrobnieniem, szczepienie odpadów

specjalnymi bakteriami w celu przyspieszenia procesu kompostowania w komorze

[Antolak 2002].

Do najbardziej popularnych technologii stosowanych w Polsce zalicza się system

„Dano”. To oryginalna metoda kompostowania odpadów miejskich, których

rozdrobnienie, mieszanie i biologiczny rozkład odbywają się w obrotowej komorze

zamkniętej zwanej „biostabilizatorem”, mającej kształt długiego, poziomego bębna.

Szybkość obrotowa bębna wynosi 0,5 – 1,5 obr/min. Powietrze jest doprowadzane pod

ciśnieniem za pomocą przewodów rozmieszczonych wzdłuż bębna i zakończonych

na ich końcach zaworami wlotowymi powietrza. Proces technologiczny w tym systemie

składa się z dwóch etapów:

przyspieszonego wstępnego przerobu w biostabilizatorze (czas 3 – 5 dni),

dojrzewania w pryzmach kompostowych z przerzucaniem napowietrzającym

i ewentualnym nawilżaniem (ok. 4 mies.).

W Polsce kompostownie pracujące w tym systemie znajdują się w Warszawie

i Katowicach. Innym systemem powstałym w Europie – Austria jest system „Mut”,

213

który jest zmodyfikowaną wersją systemu „Dano”, w której powiększono

„biostabilizator” z przerobu 50 t odpadów do 120 t oraz obróbkę końcową.

Surowce do kompostowania

Olbrzymia i cały czas zwiększająca się baza surowców do kompostowania innych

niż odpady komunalne niejako zmusza do jej wykorzystania. Możemy wyróżnić

następujące źródła mas biologicznych stanowiących substrat do kompostowania:

gospodarstwa rolne (w tym ogrodnictwo),

nieprodukcyjna roślinność o ekologicznych funkcjach na terenach otwartych

(zadrzewienia, zakrzaczenia, zarośla naturalne),

przetwórstwo rolno-spożywcze,

przetwórstwo włókien naturalnych,

zdyskwalifikowane surowce i produkty biologicznego pochodzenia,

odpady biologiczne gromadzone selektywnie w miastach,

osady z biologicznego oczyszczania ścieków,

zieleń miejska, rekreacyjna, przemysłowa.

Wbrew pozorom masa roślinna z terenów zieleni miejskiej, rekreacyjnej

i przemysłowej jest bardzo cennym źródłem surowca do kompostowania. Usuwana na

składowiska jako odpad jest przejawem daleko idącej niegospodarności, ponieważ

może być spożytkowana w całości na cele ekologiczno gospodarcze [Siuta 1999].

Jak podaje Siuta [1999], zieleń miejska i osiedla zajmują około 65 000 ha powierzchni

kraju. Przyjmując roczną produkcję masy roślinnej z 1 ha około 5 t otrzymuje się około

325 000 t surowca rocznie. Odpady roślinne pochodzące z aglomeracji miejskich oraz

terenów przemysłowych stanowią ogromne zasoby materii organicznej oraz składników

pokarmowych, które należy racjonalnie wykorzystać.

Kompostowanie odpadów zielonych według technologii

m-u-t kyberferm

Wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniu firma M-U-T Kyberferm opracowała

technologie kompostowania odpadów roślinnych, która funkcjonuje w kompostowni

w Krakowie [Projekt kompostowania...]. Instalacja kompostowania według systemu

M-U-T Kyberferm składa się zasadniczo z trzech grup funkcjonalnych,

są to: organizacja procesu, gospodarka cieplna i kontrola emisji. Przez zintegrowanie

tych grup i włączenie ich składowych komponentów, takich jak:

214

grupa I: instalacja przyjmowania odpadów; system przewietrzania; nawilżanie,

grupa II: kondycjonowanie świeżego powietrza; ochładzanie powietrza

poprocesowego,

grupa III: oczyszczanie powietrza poprocesowego na mokro; filtr biologiczny.

Dochodzi do jakościowego i ilościowego połączenia wszystkich elementów

niezależnych od pojedynczych grup i składowych projektowanej instalacji,

co umożliwia realizację całego przedsięwzięcia. Technika prowadzenia procesu

opartego o system M-U-T Kyberferm pozwala na: pełne intensywne dojrzewanie

pozyskiwanego kompostu, podniesienie temperatury materiału wsadowego

do warunków umożliwiających prowadzenie procesu rozkładu lekkiej frakcji

organicznej, możliwość prowadzenia procesu przy podniesionych temperaturach dla

częściowej higienizacji wsadu, osuszenie materiału wsadowego, stabilizację (celowe

zakwaszenie), oziębienie, skrócenie intensywnego dojrzewania, zapobieżenie

wcześniejszemu załamaniu się procesu dojrzewania, prowadzenie dojrzewania

końcowego na płycie z wymuszonym przewietrzaniem.

W skład instalacji kompostującej odpady organiczne lub instalacji biologiczno-

mechanicznej obróbki odpadów pozostałych (w dalszej kolejności przeznaczonych

do ich termicznej obróbki) wchodzą, oprócz wyposażenia dla intensywnego

dojrzewania:

stanowisko przyjmowania materiału do kompostowania,

stanowisko wstępnej obróbki.

Dostarczony do instalacji materiał jest: międzyskładowany, rozdrabniany,

mieszany, dozowany, nawilżany wodą, podawany do intensywnego kompostowania.

Technika prowadzenia procesu dojrzewania według systemu M-U-T Kyberferm

polega na wywołaniu w bioreaktorach reakcji aerobowych. Reakcje te wspomagane

są przez sztucznie wywoływane przewietrzanie kompostowanej masy. Przewietrzanie

prowadzone jest tak, aby były całkowicie zapewnione warunki prawidłowego przebiegu

kompostowania:

wstępne ogrzewanie materiału wsadowego,

przeprowadzenie pełnej fazy dojrzewania intensywnego,

wychłodzenie kompostowanego materiału.

215

Po zakończeniu intensywnego dojrzewania formowane są pryzmy dla fazy

końcowej, a otrzymany dojrzały produkt końcowy poddawany jest uszlachetnianiu

i przygotowaniu do sprzedaży.

Skład chemiczny kompostu

Wynikiem przedstawionej technologii jest produkt finalny o nazwie handlowej

„Eko-kompost”. Przeprowadzone wstępne badania dotyczące składu chemicznego

pobranych próbek kompostu przedstawiono w tabeli 1.

Tab. 1. Skład chemiczny „Eko-kompostu”

Sucha

masa

N - ogólny P K Ca Mg Na

g · kg-1

g · kg-1

suchej masy

440-580 14,4-23,7 2,1-4,9 9,2-26,7 28,3-38,6 3,4-6,7 0,6-2,2

Cu Cd Pb Cr Ni Zn Mn Fe

mg · kg-1

suchej masy

30,0-51,0 1,20-2,00 28,0-36,0 10,0-20,6 4,72-7,19 163-544 165-550 3970-

8850

Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że w kompoście występuje

duże zróżnicowanie w zawartości suchej masy, a w suchej masie w zawartości makro-,

mikroelementów oraz metali ciężkich. Zawartość podstawowych składników

pokarmowych (N, P, K, Ca, Mg) jest znacząca dla wartości nawozowej kompostu

i wyższa od przewidywanej przez normę BN-89/9103-09. Zawartość metali ciężkich

jest znacznie niższa niż przewiduje norma BN-89/9103-09 dla kompostu klasy I oraz

przepisy zawarte w ustawie o nawozach i nawożeniu [Dz. U. 2000 r. Nr 89,

poz. 991].

Porównując uzyskany kompost z kompostowni w Krakowie do kompostu

produkowanego w Warszawie, Pile oraz z obornikiem, należy stwierdzić jego wyższą

wartość nawozową, zwłaszcza pod względem zawartości azotu, potasu i magnezu przy

porównywalnej zawartości fosforu (tab. 2). Zawartość metali ciężkich kształtuje

się w kompostach na zbliżonym poziomie, a jest wyższa od zawartości stwierdzonych

w oborniku.

216

Tab. 2. Zawartość podstawowych składników nawozowych i metali ciężkich

w kompostach i oborniku

Składnik Kompost z kompostowni z Norma

89/9103-09

Obornik

Krakowa Warszawy

[Wasiak i in.

1999]

Piły

[Maćkowiak

i in. 1999]

g · kg-1

suchej masy

N – ogólny 14,4-23,7 9,0-18,0 17,10 8,0* 17,9

P2O5 4,8-11,2 1,2-9,4 18,50 6,0* 9,3

K2O 11,2-32,1 1,1-10,4 2,00 2,0* 13,7

MgO 5,6-11,1 3,6-14,1 3,20 6,5

mg · kg-1

suchej masy

Cu 30,0-51,0 13-80 35,8 300** 8,38

Zn 163-544 92-390 425,00 1500** 153

Pb 28,0-36,0 21-99 22,60 350** 9,24

Cd 1,20-2,00 0,41-1,40 2,27 5** 0,55

Ni 4,72-7,19 7-28 6,76 100** 3,90

Cr 10,0-20,6 2-42 12,99 300** 150 * nie mniej niż, ** nie więcej niż

Uzyskane wyniki upoważniają do uznania badanego kompostu za nawóz

organiczny, który bez zagrożenia dla środowiska może być stosowany w rolnictwie,

szczególnie do poprawy właściwości gleby, a także utrzymania terenów zielonych

i rekultywacji gruntów bezglebowych [Ustawa o nawozach i nawożeniu...]

Podsumowanie

Olbrzymia i cały czas zwiększająca się baza surowców do kompostowania innych

niż odpady komunalne niejako zmusza do jej wykorzystania. W wyniku zastosowanej

technologii firmy M-U-T uzyskuje się:

odzysk cennych składników pokarmowych dla roślin oraz substancji organicznej,

oszczędność pojemności składowisk odpadów komunalnych, a przez to wydłużenie

okresu ich eksploatacji,

wysoki współczynnik utylizacji biomasy odpadowej,

uniezależnienie od warunków pogodowych i klimatycznych,

niskie koszty eksploatacji oraz małe zużycie energii elektrycznej,

cenny nawóz organiczny o wszechstronnym zastosowaniu.

217

Literatura

Antolak T. 2002. Kompostowanie odpadów miejskich w warunkach Polskich. Poradni

„Proekologiczna gospodarka odpadami w gminie”,

http://www.otzo.most.org.pl/publikacje/poradn/6kompos.htm

Maćkowiak Cz., Żebrowski J., Giergielewicz B. 1999. Wartość nawozowa

kompostów produkowanych według technologii spółki wodno-ściekowej „GWDA”

Piła-Leszków. Mat. I Konf. Nauk. „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”,

16-18.06.1999, Puławy-Warszawa, 81-96.

Norma branżowa BN-89/9103-09. Unieszkodliwianie odpadów miejskich -kompost

z odpadów miejskich.

Projekt kompostowania odpadów biologicznych. System M-U-T Kyberferm -mat.

niepublikowane, 05.1999, Stockerau, ss. 14.

Siuta J. 1999. Kompostowanie i wartości użytkowe kompostu. Mat. I Konf. Nauk, -

Techniczna „Kompostowanie i użytkowanie kompostu”, 16 – 18.06.1999, Puławy –

Warszawa, 7-20.

Siuta J. 1999. Zasoby surowców do kompostowania. Mat. I Konf. Nauk, - Techniczna „

Kompostowanie i użytkowanie kompostu”, 16 – 18.06.1999, Puławy – Warszawa,

21-36.

Ustawa o nawozach i nawożeniu opublikowana 26.07.2000, Dz. U. Nr. 89, poz. 991.

Wasiak G. Mamełka D., Jaroszyńska J. 1999. Kompostowanie odpadów roślinnych

z terenów zieleni miejskiej Warszawy. Mat. I Konf. Nauk. „Kompostowanie

i użytkowanie kompostu”, 16-18.06.1999, Puławy-Warszawa, 61-74.

Waste composting using mut kyberferm technology

Summary

A large and still growing base of organic raw materials of waste origin caused

a considerable progress in seeking more efficient composting technologies independent on the

weather conditions or on seasons. Trying to answer the needs M-U-T Kyberferm company

developed a technology of plant waste composting, which is in use at a composting plant in

Krakow. In result of application of M-U-T company technology it is possible to recover

nutrients valuable for plants and organic substance, saving the space on municipal landfill sites

which would prolong the time of their utilization, cause a high index of waste biomass

utilization irrespectively of the weather and climatic conditions and low operating costs with

low energy consumption, and finally a valuable organic fertilizer for universal use.

Keywords: wastes, composting, MUT Kyberferm system

218

BIOGAZ JAKO ŹRÓDŁO ENERGII ODNAWIALNEJ

Autorzy: Anna Rogowska, Barbara Filipek-Mazur

Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja w Krakowie

Słowa kluczowe: biogaz, energia, „gaz wysypiskowy”

Wstęp

Działalność gospodarcza i bytowa człowieka powoduje wytwarzanie ogromnych

ilości ścieków i odpadów pochodzących z gospodarstw domowych, rolnictwa

i z produkcji przemysłowej. Jedną z metod uzupełniania, ewentualnie zastępowania,

tradycyjnych paliw węglowych i materiałów pędnych jest wykorzystanie biogazu.

Dodatkowym argumentem przemawiającym za korzystaniem tego źródła energii jest

intensyfikacja hodowli zwierząt na terenach rolniczych wymuszająca rozwiązywanie

problemów ekologicznych stwarzanych przez niewłaściwą gospodarkę odchodami

zwierzęcymi, których ilość często przekracza możliwości ich bezpośredniego

stosowania jako nawozu. W związku z tym konieczne jest stosowanie innych

bezpiecznych dla środowiska naturalnego metod ich utylizacji.

Do wytwarzania biogazu z powodzeniem mogą być wykorzystane odchody

zwierzęce, jak również wszelkie inne odpady z produkcji roślinnej zawierające celulozę

i inne cukry. W odpadach tych w określonych warunkach zachodzą procesy

biochemiczne zwane fermentacją.

Wyróżnić można następujące rodzaje fermentacji zachodzących jednocześnie lub

sukcesywnie, są to:

- fermentacja amonowa,

- fermentacja wyzwalająca azot, której podlegają substancje azotowe,

- fermentacja utleniająca,

- fermentacja kwasowa,

- fermentacja metanowa, której podlegają substancje węglowodanowe, zwłaszcza

zawierające celulozę [Dreszer i in. 2003].

Biogaz jest gazem palnym składającym się w znacznym stopniu

z metanu (CH4) i dwutlenku węgla (CO2), a pozostałą część stanową wodór, tlen,

siarkowodór, azot i inne [Lewandowski 2000].

Z bilansu prawidłowo przeprowadzonej fermentacji, która przebiega w trzech

fazach (hydroliza, fermentacja kwaśna, fermentacja metanowa) wynika, że z 1 kg

219

substancji organicznej otrzymuje się około 0,4m3 biogazu, o wartości opałowej

16,8 - 23 MJ/m3. Natomiast po oddzieleniu z biogazu CO2 jego wartość opałowa

zwiększa się do 35,7 MJ/m3. Energia zawarta w 1 m

3 takiego gazu odpowiada energii

zawartej w:

0,93 m3 gazu ziemnego,

1,25 kg węgla,

9,4 kWh energii elektrycznej [Lewandowski 2000].

Surowce do produkcji biogazu i ich potencjał energetyczny

Produkcja biogazu w znacznym stopniu zależy od składu materiału wejściowego

tj. substancji wprowadzonej do komory fermentacyjnej. Surowcami podlegającymi

fermentacji metanowej mogą być prawie wszystkie odpady zawierające składniki

organiczne a szczególnie odpady z produkcji roślinnej i odchody zwierzęce. Znajdujące

się w masie organicznej składniki różnią się zarówno pod względem szybkości ich

rozkładu jak i wydajności w produkcji metanu. Szybkość rozkładu i wydajność gazu

zależą od następujących czynników:

- zawartości suchej masy organicznej (s.m.o) podatnej na biodegradację,

- zawartości węglowodanów, tłuszczów i białek,

- zawartości suchej masy – suchej masy całkowitej wprowadzonej do komory

fermentacyjnej.

Pierwszy czynnik tj. zawartość s.m.o decyduje o ilości substancji organicznej,

która w procesie fermentacji ulega rozkładowi. Zawartość węglowodanów, tłuszczów

i białek wpływa na produkcję biogazu. Z 1 kg s.m.o w wyniku anaerobowej fermentacji

węglowodanów uzyskuje się 0,8 - 0,9 m3

biogazu, z tłuszczów od 1,2 do 1,5 m3,

a z białek 0,65 - 0,7 m3 tego gazu [Dreszer i in. 2003].

Jako surowiec do produkcji biogazu wykorzystuje się przede wszystkim odchody

zwierzęce (gnojowica, obornik), odpady z produkcji roślinnej (łęty liście, łodygi

pomidorów, drobno posiekana słoma), ścieki z przetwórstwa spożywczego (serwatka)

oraz ścieki komunalne. Ilość wyprodukowanego biogazu zależy w dużym stopniu

od właściwości fizykochemicznych materiału wsadowego. Zazwyczaj poziom produkcji

biogazu podaje się w przeliczeniu na kg suchej masy zawartej w materiale wsadowym.

Jak wspomniano produkcja biogazu jest największa podczas fermentacji ekskrementów

zwierząt hodowlanych, które mogą być mieszane z innymi odpadami gospodarskimi

bądź z odpadami z przetwórstwa spożywczego. W zależności od składu zastosowanego

220

surowca można oczekiwać różnego poziomu i wartości opałowej produkcji biogazu.

Przeciętna ilość biogazu możliwa do uzyskania z 1 m3 odchodów zwierzęcych

szacowana jest na 20 – 25 m3, natomiast za ilość opłacalną pod względem ekonomiczno

– technicznym uważa się 30 – 35 m3. Taką ilość gazu można uzyskać przez łączenie

odchodów zwierzęcych i odpadów gospodarskich z innymi surowcami o wysokiej

zawartości s.m.o jak odpady z przetwórstwa spożywczego lub masy roślinnej.

Materiał wsadowy można podzielić na trzy podstawowe grupy:

- rolnicze: gnojowica, obornik, gnojówka, uprawy energetyczne, pozostałości

po uprawach,

- przemysłowe: rzeźne, mleczarskie, cukrownicze, przemysłu farmaceutycznego,

kosmetycznego, papierniczego i inne,

- gospodarcze odpadki organiczne, ścieki komunalne, ścinki ogrodnicze i in.

[Dreszer i in. 2003].

Ważnym źródłem pozyskiwania biogazu mogą stać się składowiska odpadów.

Aktualnie w kraju jest około 800 zorganizowanych tego typu obiektów. Planuje się,

że na 100 składowiskach zostaną zainstalowane urządzenia do pozyskiwania biogazu,

które szacunkowo pozwolą odzyskać energię równą 7,2 PJ [Czysta energia 2004].

Zagrożenie powodowane przez „gaz wysypiskowy”

Na większości zarejestrowanych w Polsce, czynnych składowiskach odpadów, nie

ma pełnej kontroli emisji „gazu wysypiskowego”, który dostając się do środowiska

powoduje wiele zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi i w sposób znaczący wpływa

na pogłębienie się efektu cieplarnianego. Najlepszym sposobem ograniczenia zagrożeń

dla środowiska spowodowanych tymi emisjami jest zbudowanie instalacji do jego

odzysku i ewentualnego energetycznego wykorzystania. Wypuszczanie gazu

wysypiskowego bezpośrednio do atmosfery, bez spalenia w pochodni lub innego

sposobu utylizacji jest dziś – w świetle obowiązujących umów międzynarodowych

i przepisów obowiązujących w UE niedopuszczalne [Czysta energia 2004].

Gospodarstwa hodowlane produkują duże ilości odchodów zwierzęcych.

Tradycyjnie są one używane jako nawóz lub niekiedy składowane na składowiskach.

Obydwie metody mogą powodować problemy ekologiczne związane z

zanieczyszczeniem rzek i wód podziemnych, emisję odorów oraz inne zagrożenia

zdrowia [Ekologia 2000].

221

Kolejnym źródłem pozyskiwania biogazu mogą być oczyszczalnie ścieków.

Do bezpośredniej jego produkcji najlepiej dostosowane są oczyszczalnie biologiczne

stosowane we wszystkich typach oczyszczalni ścieków komunalnych oraz w części

oczyszczalni przemysłowych. Oczyszczalnie ścieków mają stosunkowo wysokie

zapotrzebowanie własne zarówno na energię cieplną jak i elektryczną, dlatego

wykorzystanie biogazu z fermentacji osadów ściekowych może w istotny sposób

poprawić ich rentowność [Ekologia 2000].

Wnioski

Najważniejsze zalety produkcji energii z biogazu to:

- energia odnawialna i czysta, która nie powoduje skażeń środowiska;

- mniejszy wpływ na efekt cieplarniany CO2 uzyskanego ze spalania biogazu (około

32 razy) niż biogazu (CH4);

- zdecentralizowana produkcja tej energii nie wymaga budowy linii transmisyjnych

nie występują straty spowodowane jej przesyłaniem;

- możliwość oszczędniejszego gospodarowania wodą;

- koszty produkcji są porównywalne z kosztami produkcji energii elektrycznej z sieci

elektroenergetycznej, a przy wyższej stopie oprocentowania mogą być nawet niższe;

- eliminowanie nawozów sztucznych upraw rolnych.

Najważniejsze z wad produkcji energii z biogazu to:

- konieczność ścisłego przestrzegania reżimów procesu fermentacji (temperatury,

pH, hermetyczności);

- nakłady inwestycyjne na budowę zbiorników, fermentatorów, kupno silnika,

prądnicy i aparatury kontrolno – pomiarowej.

Obecnie technologie energetycznego wykorzystania „gazu wysypiskowego”

(głównie do produkcji energii elektrycznej lub w skojarzeniu z produkcją energii

cieplnej) należą do najszybciej rozwijających się gałęzi energetyki odnawialnej

na świecie. W Polsce jeszcze w 1996 roku działało kilka instalacji, pod koniec 1998

roku było ich 16. Pierwsze wdrożenia dotyczyły jak dotąd instalacji produkujących

tylko energię elektryczną, zaś moc zainstalowana na poszczególnych składowiskach

na ogół nie przekracza 200 kW. Aktualnie istnieje tendencja budowy instalacji

większych (> 1 MW) lub zwiększenia mocy instalacji już istniejących. Energia cieplna

jest najczęściej zużywana na potrzeby własne operatora wysypiska, lub jest

sprzedawana do mniejszych sieci ciepłowniczych bądź innych odbiorców.

222

Literatura

„Czysta energia”. 2004. Miesięcznik ogólnopolski nr 11.Wyd. ABRYS.

Dreszer K. , Michałem R., Roszkowski A. 2003. Energia odnawialna – możliwości jej

pozyskiwania i wykorzystania w rolnictwie. Wyd. Lublin.

Ekologia – czysta woda, ścieki. 11/2000. Federacja Związków Gmin i Powiatów RP.

Lewandowski K. 2000. Proekologiczne źródła energii odnawialnej.

Biogas as a source of renewable energy

Summary

Biogas is a product of anaerobic digestion to a greater degree composed of methane and carbon

dioxide. Biogas may be generate using animal wastes and all wastes from plant product

containing cellulose and other sugars. In Poland several installation for biogas production have

been operating since 1996 and by the end of 1998 there were 16. First implemented installations

were producing only electricity and the power installed on individual landfill sites did not

exceed 200kW. Currently there is a tendency to construct larger installations or increase the

power of already existing ones.

Key words: biogas, energy, “landfill site gas”

223

UWARUNKOWANIA PRODUKCJI ROLNICZEJ

NA TERENACH CHRONIONYCH

Autorzy: Jolanta Szarek, Ilona Legięć, Marta Pisarek


SKN Ekonomistów Sekcja Agroekologii „Fitofagusie”

Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii

Ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów

Słowa kluczowe: systemy gospodarowania, obszary chronione, rolnictwo ekologiczne

Wstęp

Według Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 października 2004 r. obszary

chronione tworzą krajowy układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form

ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi [www.ikp.org.pl]. Należą do

nich: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego

krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt taka jak: pomniki przyrody,

stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo-krajobrazowy

[Runowski 1996]. Ponadto Dyrektywa Siedliskowa 92/43/EWG (z późniejszymi

zmianami) zobowiązuje kraje członkowskie UE do ochrony siedlisk przyrodniczych

oraz dziko żyjącej fauny i flory przez wyznaczenie spójnego systemu NATURA 2000

złożonego z:

− obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa Ptasia),

− specjalnych obszarów ochrony siedlisk (Dyrektywa siedliskowa) [Ilnicki 2004].

Ogólna charakterystyka wybranych obszarów

W Polsce utworzonych zostało 23 parki narodowe i stanowią one blisko 1 %

powierzchni kraju. Obejmują obszar chroniony wyróżniający się szczególnymi

właściwościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi

i wychowawczymi. Na obszarze tym ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste

cechy krajobrazu. Wszelkie działania na terenie parku narodowego podporządkowane

są ochronie przyrody i mają pierwszeństwo nad wszystkimi innymi działaniami. Część

powierzchni parku lub jego całość można wydzielić jako rezerwat ścisły, w którym nie

prowadzi się żadnych prac o charakterze gospodarczym. Wokół parku wyznacza się

strefę ochronną, tzw. otulinę, w której obowiązują zasady ochrony środowiska

zabezpieczające teren przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych.

Utworzenie parku narodowego następuje na mocy rozporządzenia Rady Ministrów.

224

Parki krajobrazowe zajmują prawie 5 % powierzchni kraju, są to obszary

obejmujące wartościach przyrodniczych i kulturowych. Celem ich tworzenia jest

zachowanie, popularyzacja, upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego

gospodarowania. Wokół parku może być także utworzona strefa ochronna. Tworzenie

parków leży w gestii wojewody.

Rezerwaty przyrody zajmują około 0,4% powierzchni kraju. Są to obszary

obejmujące ekosystemy zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym.

Rezerwaty przyrody są ustanawiane zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska.

Obszary chronionego krajobrazu stanowią ok.15 % powierzchni kraju. Obejmują

wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych typach ekosystemów.

Zagospodarowanie ich powinno zapewnić stan względnej równowagi ekologicznej

systemów przyrodniczych. Obszary chronionego krajobrazu uwzględnia się w planach

przestrzennego zagospodarowania terenu [Runowski 1996].

Województwo podkarpackie jest jednym z większych obszarów cennym przyrodniczo.

Poza rozległymi kompleksami leśnymi (lesistość 36,3%) cechuje go duża powierzchnia

obszarów przyrodniczych chronionych prawnie w postaci tzw. wielopowierzchniowych

form ochrony przyrody, do których zalicza się 2 parki narodowe, 10 parków

krajobrazowych, 16 obszarów chronionego krajobrazu oraz 88 rezerwatów przyrody.

Łącznie tereny te obejmują ok. 815 tys. ha, co stanowi 47% powierzchni województwa i

znajdują się przede wszystkim w jego południowej i południowo – wschodniej części.

Ponadto wyróżnia się ok. 1140 pomników przyrody. Niektóre tereny woj.

podkarpackiego objęte są siecią NATURA 2000 [Ruszała i Szula 2004,

www.wios.rzeszow.pl].

Gospodarowanie na obszarach chronionych

W odniesieniu do poszczególnych kategorii obszarów chronionych dopuszczalne

są różne formy użytkowania zasobów środowiska przyrodniczego. Zróżnicowanie

to wynika z odmiennego rygoru prawnego przypisanego danemu obszarowi. Obszary

prawnie chronione ze względu na pełnione funkcje wykluczają takie działalności, jak:

górnictwo, przemysł ciężki i inne formy działalności gospodarczej uciążliwej dla

środowiska. Również gospodarka leśna i rolnictwo podlegają unormowaniom prawnym

[Grzebyk 2003, www.ikp.org.pl].

Najwyższą formą ochrony jest park narodowy. Ustanawia się go na obszarach

o wybitnych wartościach przyrodniczych, których powierzchnia przekracza

http://www.wios.rzeszow.pl/

http://www.ikp.org.pl/

225

1000 hektarów. Nadrzędną funkcją parku narodowego jest przywracanie do stanu

naturalnego układów zaburzonych na skutek działalności człowieka. Gospodarowanie w

parku powinno być podporządkowane nadrzędnemu celowi, jakim jest ochrona

przyrody.

Dopuszcza się jednak w tych obiektach pewną działalność rolniczą. Jedną z form

tej działalności jest trwała uprawa łąk i pastwisk, mających ważne znaczenie

ekologiczne, np. ze względu na ich wielką różnorodność biologiczną i walory

krajobrazowe. Wiele tego typu ekosystemów, jeśli nie byłoby uprawianych i

poddawanych pielęgnacji, mogłoby - w drodze naturalnej sukcesji - ulec

przekształceniu np. w zbiorowiska zaroślowe lub leśne, a chronione w nich unikalne

gatunki fauny i flory mogłyby ulec wówczas zniszczeniu [Runowski 1996,

www.przyroda.katowice.pl].

Drugą z dopuszczalnych form działalności w parkach narodowych jest trwała

lub okresowa uprawa gruntów ornych i ogrodów owocowo-warzywnych mających

znaczenie ekologiczne np. ze względu na towarzyszące im rzadkie gatunki roślin

segetalnych i zwierząt związanych z biotopami polnymi. Uprawy te mogą odgrywać

także ważną rolę jako baza pokarmowa dla zwierząt żyjących w sąsiednich

ekosystemach oraz jako istotny element kompozycyjny chronionego krajobrazu.

Uprawy rolne w parkach narodowych mogą mieć także ważne znaczenie jako miejsce

kontrolowanej uprawy niektórych gatunków roślin oraz hodowli wybranych gatunków

zwierząt (przeznaczonych do zasilania ich ginącej populacji w terenie). Parkowe

uprawy rolne mogą wreszcie stanowić uzupełniającą bazę żywieniową dla pracowników

parków narodowych oraz naukowców prowadzących badania na ich terenie [Runowski

1996].

Użytkowanie rolnicze otulina parków narodowych oznacza przede wszystkim:

−ograniczanie rozległych upraw monokulturowych,

−ograniczenie chemizacji rolnictwa,

−możliwie niski stopień osadnictwa i infrastruktury technicznej,

−ochronę i podnoszenie różnorodności biologicznej obszaru.

W parkach krajobrazowych grunty rolne, leśne i nieruchomości ustawodawca

pozostawił w gestii gospodarczego wykorzystania. Jednak podmioty gospodarcze tam

działające obowiązane są respektować funkcji ochronnych tych terenów, co wcale nie

oznacza, że należy rezygnować z aktywności gospodarczej. Na obszarach tych

w harmonii z przyrodą rozwijają się funkcje: osadnicza, rolnicza, turystyczna, oraz

226

lecznictwo uzdrowiskowe i inne bazujące na bogatych zasobach przyrodniczych

i wysokiej atrakcyjności krajobrazu [Grzebyk 2003]. Za najważniejszą można uznać

funkcję rolniczą, która występuje w około 70% parków krajobrazowych w Polsce.

Wiele spośród tych obiektów odznacza się dobrymi lub bardzo dobrymi glebami.

Większość parków krajobrazowych położona jest z dala od głównych ośrodków skażeń

środowiska. Jeśli do czystości wód, powietrza i gleby doda się wysoką aktywność

ekologiczną i różnorodność biologiczną tych obszarów, będą one idealnym miejscem do

produkcji żywności o najwyższych walorach zdrowotnych oraz znakomitym miejscem

wypoczynku [Runowski 1996].

Obszary NATURA 2000 nie podlegają ograniczeniu działalności związanej

z gospodarką rolną, łowiecką i rybacką, jeżeli nie zagraża ona zachowaniu siedlisk

przyrodniczych i nie wpływa negatywnie na gatunki roślin i zwierząt, dla których

ochrony zostały one wyznaczone. Ewentualne ograniczenia działalności gospodarczej

są rekompensowane w ramach programów wsparcia z tytułu obniżenia dochodowości

albo na podstawie dobrowolnej umowy zawartej przez wojewodę z użytkownikiem

gruntu sektora prywatnego [Ilnicki 2004].

Prawna ochrona przyrody jest jednym z podstawowych kierunków działań na rzecz

ochrony środowiska i stanowi bardzo ważny element polityki ekologicznej kraju.

Jednocześnie ochrona przyrody związana z tworzeniem i funkcjonowaniem obszarów

prawnie chronionych staje się bardzo trudnym problemem społeczno-gospodarczym

w odniesieniu do społeczności lokalnych zamieszkujących takie tereny. Społeczność

często w działaniach na rzecz ochrony przyrody upatruje postępujące zubożenie

i gospodarczą stagnację danego terenu [Grzebyk 2003]. Wśród producentów rolnych

dużym problemem są szkody wyrządzane na ich polach przez zwierzynę leśną,

ograniczenia w stosowaniu chemicznych środków produkcji, zakaz wstępu na

niektórych tereny chronione itp. [Ryszkowski i Bałazy 2001].

Rozwiązanie powyższego konfliktu nie jest sprawą prostą. Wymaga współistnienia i

dobrej woli obu stron – społeczności lokalnej i administracji państwowej. Tylko,

bowiem takie podejście umożliwi zrównoważony rozwój obszarów chronionych, a wiec

ochronę środowiska z jednoczesnym zapewnieniem odpowiedniego standardu i jakości

życia mieszkańców tych terenów [Gotkiewicz. 2001].

227

Rolnictwo ekologiczne jako system gospodarowania na terenach chronionych

Największym atutem obszarów chronionych jest ich wysoka jakość ze względu

na czyste środowisko naturalne. Dlatego też wskazuje się, iż głównym kierunkiem

rozwoju tych obszarów powinno być rolnictwo ekologiczne [Runowski 1996; Woźniak

2002].

Jest to system gospodarowania, w którym prowadzi się racjonalne

gospodarowanie nie stosując nawozów sztucznych i syntetycznych środków ochrony

roślin, polegający na zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej. Dlatego też

stosowanie tego systemu gospodarowania na obszarach chronionych nie obciąża

środowiska, zapewniając trwałą żyzność gleby, zdrowotność roślin i zwierząt, a tym

samym wysoka jakość produktów rolniczych [Bednarz 2003].

W 2001 w województwie podkarpackim notowano największy wzrost liczby

gospodarstw rozpoczynających proces przestawiania produkcji. Natomiast jeszcze

w 1999 r. na tym terenie istniały tylko dwa gospodarstwa posiadające certyfikat, w 2002

r. było 48 gospodarstw z atestem, 90 w roku przed uzyskaniem atestu i 91 gospodarstw

w roku przestawiania. Największa ich liczba znajduje się w terenach: bieszczadzki,

sanocki, lubaczowski, jarosławski, przemyski [Bednarz 2003, www.podkarpackie.pl]

Literatura

Bednarz B. 2003. Rolnictwo ekologiczne w województwie podkarpackim. Mat. Konf.

Nauk. Gospodarowanie metodami ekologicznymi na tle zrównoważonego rozwoju

południowo-wschodniej Polski. Rzeszów, 25 kwiecień 2003r.: 10.

Gotkiewicz W. 2001. Gospodarstwa rolne w parkach narodowych – szanse i bariery

rozwoju. Rocz. Nauk. Stowarzyszenia Ekon. Roln. i Agrobiznesu, 3(6): 90-94.

Grzebyk B. 2003. Szanse i ograniczenia rozwoju przedsiębiorczości na obszarach

prawnie chronionych (na przykładzie gminy Baligród). Regionalne uwarunkowania

ekonomicznego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Wyd. Uniwersytet

Rzeszowski, 2: 296-301.

Ilnicki P. 2001. Polskie rolnictwo a ochrona środowiska. Wyd. AR Poznań.

Runowski H. 1996. Ograniczenia i szanse rolnictwa ekologicznego. Warszawa SGGW,

254-270.

Ruszała M., Szula M. (2004). Bądź opiekunem „Wiecznie Zielonych Drzew”. Wyd.

Zw. Komunalny „Wisłok”, Rzeszów.

Ryszkowski L. Bałazy S. 2001. Ochrona parków krajobrazowych a działalność

gospodarcza. Zakł. Bad. Środ. Roln. Leśn. PAN Poznań.

Woźniak L. 2002. Możliwości i zasady funkcjonowania rolnictwa ekologicznego

w obszarach górskich na przykładzie Bieszczadów. Probl. Zagospodarowania Ziem

Górskich, 48: 208-213.

www. przyroda. katowice.pl/człowiek.html

www.ikp.org.pl/prawo-html/ustawa op 2004.html

www.podkarpackie.pl

www.wios.rzeszow.pl.

http://www.podkarpackie.pl/

http://www.wios.rzeszow.pl/

228

PRODUKCJA I ZASTOSOWANIE OPAKOWAŃ BIODEGRADOWALNYCH

Autor: Rafał Wypich

Opiekun: dr inż. Agnieszka Nawirska

SKN Technologów Owoców, Warzyw i Zbóż

Sekcja Ekologów „EkoTech”

Akademia Rolnicza, ul. C. Norwida 25, 50-205 Wrocław

e –mail: [email protected]

Słowa kluczowe: opakowania, materiały biodegradowalne

Wstęp

W ostatnich dziesięcioleciach zapotrzebowanie na opakowania gwałtownie

wzrosło i nadal wzrasta w wyniku dynamicznego rozwoju gospodarki. Do produkcji

stosuje się szkło, metale, drewno, tekturę, papier i tworzywa sztuczne. Tworzywa

syntetyczne w ostatnich dwóch dziesięcioleciach w znacznej mierze zastąpiły wcześniej

stosowane inne materiały opakowaniowe. Są łatwe w obróbce technicznej oraz

odznaczają się bardzo dobrymi właściwościami funkcjonalnymi jak: lekkość,

funkcjonalność, elastyczność, nieprzepuszczalność dla wody i gazów oraz trwałość.

Właśnie ta ostatnia cecha okazała się równie pożądana, jak i negatywna z uwagi na

problem zalegania odpadów. Dzięki rozwojowi przemysłu na rynku pojawiły się nowe

materiały stosowane jako opakowania.

Zdecydowana większość opakowań, bo około 6070% wykorzystywana jest do

pakowania żywności. Pozwala to przedłużyć jej trwałość, a także chroni przed stratami.

Zastąpienie aktualnie produkowanych opakowań z tworzyw syntetycznych,

opakowaniami z innych materiałów spowodowałoby powiększenie ich kosztów o 200%

oraz wzrost masy powstałych z nich odpadów o 400%, a objętości o 250%.

Większość tworzyw syntetycznych otrzymywana jest z produktów przerobu ropy

naftowej. Odporność na działanie niekorzystnych czynników środowiska okazała się

przyczyną groźby katastrofy ekologicznej.

W aspekcie ekologicznym najkorzystniejszymi są tworzywa ulegające biodegradacji

w środowisku naturalnym. Do wyrobu takich tworzyw mogą służyć substancje naturalne,

głównie pochodzenia roślinnego, lub będące produktami działalności mikroorganizmów,

względnie procesów chemicznych.

Do biodegradowalnych substancji otrzymywanych drogą syntezy chemicznej należą

między innymi polikaprolaktony. Są to związki hydrofobowe. Aby zwiększyć ich

hydrofilowość i biodegradowalność stosuje się ich mieszaniny z polimerami naturalnymi,

głównie skrobią.


229

Biodegradowalną substancją otrzymywana na drodze procesów chemicznych jest

polikwas mlekowy. Surowcem jest kwas mlekowy otrzymywany chemicznie lub

(głównie) w procesie fermentacji mlekowej.

Do syntetycznych polimerów ulegających biodegradacji należy też rozpuszczalny

w wodzie poli (alkohol winylowy). W tworzywach jest on stosowany łącznie z innymi

składnikami.

Polimery biodegradowalne mogą być syntetyzowane drogą procesów

biotechnologicznych. Zalicza się do nich bakteryjne hydrofobowe poliestry

hydroksykwasów alkanowych. Związki te gromadzone są jako materiał zapasowy

w komórkach wielu bakterii, takich jak na przykład: Alcaligenes eutrophus,

Rhodospirillum rubrum, Pseudomanas oleovorans, Azotobacter chroococcum i inne.

Za pomocą metod biotechnologicznych otrzymuje się również pozakomórkowy

wielocukier – pullulan. Wykorzystywany jest do produkcji biodegradowalnych błon,

stosowany jako materiał opakowaniowy m.in. do żywności, zabezpieczający produkt przed

przenikaniem tlenu.

Szerokie zastosowanie przy wyrobie opakowań znalazły produkty celulozowe.

Wśród produktów celulozowych do opakowań, oprócz powszechnie stosowanego papieru,

od dawna stosowano celofan (tomofan) przeźroczystą, wytrzymałą, rozciągliwą błonę

celulozową. Do wyrobu termoplastycznych tworzyw można używać produktów ubocznych

przemysłu spożywczego (wysłodków buraczanych, wytłoków jabłkowych, wycierki

ziemniaczanej i innych) zawierających do 40% substancji lignocelulozowych. Badane są

możliwości otrzymania jadalnych błon, w których składzie obok skrobi, cukrów, i alkoholi

byłoby do 45% celulozy jej pochodnych.

W ostatnich czasach najczęściej stosowanym do wyrobu tworzyw

biodegradowalnych produktem naturalnym pochodzenia naturalnego jest skrobia.

Stosowana jest najczęściej jako dodatek-wypełniacz w tworzywach wraz

z nierozkładalnymi polimerami syntetycznymi, otrzymywanych głównie z produktów

przeróbki ropy naftowej. Celem jej użycia jest obniżenie masy tworzywa i rozluźnienie

jego struktury w wyniku biodegradacji zawartej w nim skrobi.

Śmieci w naszych czasach stanowią poważny problem ekologiczny. Wykorzystując

dodatki do tworzyw sztucznych umożliwiające ich szybszy rozkład można w istotny sposób

ograniczyć zagrożenie ekologiczne. W dobie dużego zapotrzebowania na opakowania

i rozwoju badań w tej dziedzinie należy wykorzystać istniejący potencjał.

230

Literatura

Davis G. 2003. Characterization and characteristics of degradable polymer sacks.

Materials Characterization: 51, ss. 147-157

Leszczyński W.1999. Biodegradowalne tworzywa opakowaniowe. Biotechnologia: 2(45),

ss. 50-64

Ren X. 2003. Biodegradable plastics: a solution or a challenge? Journal of Cleaner

Production Volume: 11, ss. 27-40

Tharanathan, R.N. 2003. Biodegradable films and composite coatings: past, present

and future. Trends in Food Science and Technology, ss. 71-78

Yoshida Y., Uemura T. 1994. Biodegradable Plastics and Polymers. Elsevier Science.

Amsterdam, ss. 443-450

Production and usage of biodegradable wrappings

Summary

Most of synthetic materials are formed during processing of petroleum. The resistance on

unprofitable factors of environment activities is the reason of threat of ecological disaster.

In ecological aspect, the biodegradable in natural environment materials are the most profitable.

These materials can be made by chemical or biotechnological reactions from natural or

synthetic materials.

In the last time starch is the most often used materials in production of biodegradable product as

additives together with synthetic polymers. The aim of this technology is lowering of mass

materials and looseness of it structure as a consequence of biodegradation of starch.

Kay words: wrappings, materials biodegradable

http://vls2.icm.edu.pl/cgi-bin/sciserv.pl?collection=elsevier&journal=09596526


http://vls2.icm.edu.pl/cgi-bin/search.pl/GetSearchResults?Any=&Title=&Abstract=&Author=Tharanathan%2C%20R.N.&JournalTitle=&Past=No+Restriction...&Since=&Start=1&Max=10


231

SALIX VINIMALIS CZY PSEUDOMONAS AERUGINOSA

ANALIZA PORÓWNAWCZA PRZYDOMOWYCH OCZYSZCZALNI

SOCJALNO – BYTOWYCH

Autorzy: Paulina Baryza, Paweł Paprocki

Opiekun: Dr Wojciech Górecki, mgr Halina Bugajska

Wyższa Szkoła Humanistyczno Ekonomiczna, Wydział Ochrony Środowiska,

Koło Naukowe Młodych Ekologów

Ul. Okrzei 94, 87-800 Włocławek

Tel. (0-54) 23-04-193

Fax. (0-54) 23-04-196


Słowa kluczowe: woda, zanieczyszczenia, rolnictwo, oczyszczalnie przydomowe,

bakterie, wierzba

Wstęp

Rozwój naszej cywilizacji przyczynia się do narastającego zanieczyszczenia

naszej planety. Degradowane są gleby, wody, powietrze, sukcesywnie powiększa się

dziura ozonowa. A przecież to właśnie od tych czynników zależy nasze bytowanie na

Ziemi. Tym samym należy szukać jak najprostszych a jednocześnie

najefektywniejszych rozwiązań., Postępująca urbanizacji i rozwój przemysłu, któremu

towarzyszy wzrost zapotrzebowania na wody i zwiększenie ładunku zanieczyszczeń

w ściekach, sprawiły, że zapotrzebowanie na wodę w wielu regionach naszego kraju

przekracza istniejące zasoby. Należy jednak podkreślić fakt, iż w Polsce od kilku lat

obserwuje się racjonalizacje w gospodarowaniu zasobami wodnymi. Według grupy

badaczy prowadzących badania w 1998 roku zużycie wody w Polsce w roku 2000

w stosunku do poprzedniego miało wzrosnąć prawie trzykrotnie. Tak jednak się nie

stało. Ważną rolę odegrał tu aspekt ekonomiczny. W tym samym czasie ceny wody

również sukcesywnie wzrosły, wymuszając w wielu gospodarstwach i gałęziach

gospodarki potrzebę oszczędzania, a także stosowanie nowych technologii. Największy

wzrost miał nastąpić w rolnictwie i leśnictwie, ponad dziesięciokrotny. Zużycie

utrzymało się jednak na stałym poziomie. Mimo że polskie rolnictwo i leśnictwo nadal

zużyła najmniej wody w Europie to jednocześnie to właśnie te gałęzie gospodarki

powodują największe zanieczyszczenia.

Badania

Odwołując się bezpośrednio do powyższych słów należy zauważyć pozytywne

aspekty tej sprawy. Od kilku lat obserwujemy w naszym kraju nie tylko wspomnianą

232

oszczędną gospodarkę wodna, ale także wzmożone działania mające na celu

zahamowanie zanieczyszczeń. Dlatego właśnie rolnicy na konieczne uznali

przyłączanie ich gospodarstw rolnych do regionalnych oczyszczalni ścieków.

Nie zawsze jednak jest to możliwe. Chociażby ze względu na ukształtowanie terenu czy

odległość gospodarstwa od oczyszczalni głównej. Niekiedy także taka inwestycja dla

gminy ze względów ekonomicznych staje się nieopłacalna. Aby jednak w tym

przypadku nie naradzić się na kary pieniężne, jak przewiduje Jednolity Akt Europejski,

za zanieczyszczanie rzek i jezior należy wybrać najbardziej korzystne rozwiązanie.

Tu doskonałym wyjściem stają się przydomowe oczyszczalnie socjalno- bytowe,

rozpowszechnione na zachodzie Europy.

W swojej pracy pragniemy zaprezentować dwie możliwości takich oczyszczalni.

W pierwszej wykorzystano beztlenową obróbkę z udziałem bakterii. Tytułowe bakterie

Pseudomonas aeruginosa mogą być zastąpione Methanobacterium lub działać

wspomagane preparatami bakteryjno- enzymatycznymi. Mikroorganizmy redukują

zanieczyszczenia jak w przypadku azotu organicznego nawet do 50%, a BZT5 do 45%.

Drugim elementem tej oczyszczalni jest filtr gruntowy z uwzględnieniem folii

nieprzepuszczalnej, kamieni, piasku i żwiru. Tu oczyszczona woda odprowadzana się

do rowu melioracyjnego.

W drugim rodzaju oczyszczalni także wykorzystano obróbkę beztlenową. Jednak

w drugim etapie system wspomagany jest przez filtr gruntowo-korzeniowy obsadzony

wierzbą odmiany Salix vinimalis. Tu redukcja zanieczyszczeń utrzymuje się na

wysokim poziomie i wynosi kolejno dla azotu organicznego do 80% a BZT5 do 85%.

W tym przypadku woda po procesie oczyszczenia odprowadzana jest do stawu,

w którym z powodzeniem od kilku lat hodowane są ryby.

Wnioski

Porównaliśmy także wydajność oczyszczalni przydomowych z oczyszczalniami

mechanicznymi, biologicznymi czy chemicznymi przy tym samym średnim dobowym

przepływie ścieków. Wyniki są podobne, co może w przyszłości rozwiązać problem

przyłączania gospodarstw do oczyszczalni gminnych w przypadku ich trudnej

lokalizacji. Również zachęceniem do podejmowania takich przedsięwzięć jest fakt,

iż oczyszczalnie takie są wspierane przez fundusze gminne, a także %. Ośrodki

Doradztwa Rolniczego.

233

Najskuteczniejszym sposobem ochrony czystości wód jest niedopuszczenie do ich

zanieczyszczenia, a najlepszym sposobem zachowania równowagi wodnej jest

oszczędne gospodarowanie zasobami wód. Prawie każde wykorzystanie wody

powoduje jej zanieczyszczenie, co w konsekwencji prowadzi do powstania problemu

ścieków. Poprawie oszczędności zużycia wody służy mierzenie jej zużycia, co przy

regulacjach ekonomicznych w zakresie opłat za wodę, przyczynia się do zmniejszenia

zużycia. Celowi temu służy również stosowanie zamkniętych obiegów

technologicznych z użyciem wody. Woda jest niezbędnym środkiem do życia. Bez

wody umiera każde żywe stworzenie. Przez człowieka, jego chęć wejścia na wyższy

szczebel cywilizacji, niszczymy nie tylko rośliny i zwierzęta, ale samych siebie.

Chciejmy poświęcić czas na ochronę wód, aby móc zapewnić pewną przyszłość dla

kolejnych pokoleń.

Salix vinimalis whether Pseudomonas aeruginosa

the comparative analysis of house sewage treatment plants social - vital

Development of our civilization contributes to growing dirt of our planet. The

soils of, water, be degraded air, ozone hole grows again. And yet this wane there from

factors sales our existence on Word. It the same was one should was look for how the

simplest and the most simultaneously effective solutions. Progressive the urbanization

the and development the industry, the growth of demand which accompanies afloat and

the enlargement in sewages the load of dirt’s, they caused that demand afloat in many

regions our country crossed existing supplies. It was one should was however underline

fact it that water supplies in Poland for several years have were observed was

rationalizations in farming. According to group of explorers of leaders investigation in

1998 year the water consumption in Poland in year 2000 in relation to previous it had

to grow up almost three times. So however it did not it become. Economic aspect played

important part here. They in the same time of price of water growled up, extorting in

many farm and branches of economy the need of saving up also again, and usage new

technologies also. The largest growth had to happen in agriculture and forestry, over

tenfold. Waste stayed however on solid level. Despite that she used up Polish

agriculture and forestry the least water in Europe this simultaneously this just these

branches of economy still the largest dirt’s because.

The direct to of above mentioned words appealing was one should notice positive

aspects of this matter. We for several summers have observed in our country the water

remembered thrifty economics not only, but the also intensive working the having in

view set-back of dirt’s. Therefore just farmers on necessary they recognized

incorporation to regional sewage treatment plants of sewages their hold.

It always however this possible is. Even if would with regard on form the terrain

whether distance of farm from main sewage treatment plant. Sometimes also such

investment for commune from aspects economic it becomes unprofitable. It to however

it in this case does not it council on fine as Jednolity Europejski Act foresees, for

dirtying rivers and lakes was one should was choose the most profitable solution. House

234

sewage treatment plants social become with here perfect exit - vital, widespread in the

west Europe.

We in our work desire to present two possibilities of such sewage treatment plants.

Anaerobic processing in first was used with bacterium's part. Title bacteria's

Pseudomonas aeruginosa can be Methanobacterium or act helped preparations

bacteria’s - enzymes. The microorganisms reduce the dirt’s how in case of organic

nitrogen even to 50%, and BZT5 to 45%. The land filter is second element of this

sewage treatment plant from regard the impenetrable foil, stones, sand and gravel. Here

cleaned accompanied to ameliorative ditch water.

The anaerobic processing in second kind of sewage treatment plant was used also.

However in second stage the system be helped by filter rundown - ridiculer planted with

willow of change Salix the vinimalis. Reduction dirt’s keeps on high-level here and

carries out for organic nitrogen to 80% and BZT5 to 85% in turn. In this case brush-ups

water after process is accompanied to pond fish in which with success for several

summers has been bred.

We compared from mechanical sewage treatment plants the efficiency of house

sewage treatment plants also, biological whether chemical thereat the only average 24

hour flow of sewages. The results are similar, which can in future solve problem of

incorporation of to communal sewage treatment plants the farms in case their difficult

location. The fact is encouraging to treat of such undertakings also that sewage

treatment plants such be supported by communal funds, and also the Ośrodki of

Rolniczego Doradztwa.

The best is the way of protection of cleanness waters the exclusion to their dirt,

and the farming is the best way of behavior of water balance thrifty the supplies of

waters. Almost every utilization water causes in consequence her dirt, what it leads to

rise of problem of sewages. Measurement near economic controls her waste, what in

range of payments for water serves the improvement of economy of water consumption,

it contributes to decrease of waste. The usage of closed technological circulations serves

aim this from use the water also. Water is to life indispensable centre. Every alive

creation without water dies. By man, his desire of entry on higher rung of civilization,

we destroy the not only plants and animals, but only me. Let's want to dedicate on

protection of waters the time to can assure for next generations sure future.

Kay words: water, dirt’s, house sewage, bacteria, plants

235

OCHRONA ŚRODOWISKA A PRZETWÓRSTWO SUROWCÓW

ZWIERZĘCYCH

Autor: Tomasz Kalbarczyk

Opiekun naukowy: mgr inż. Wiesława Zeleźna, dr inż. Julian Kalinowski

SKN „AUDYT”

Akademia Rolnicza Wrocław

Coraz częściej spotykamy się, na co dzień z oznakami zanieczyszczenia

środowiska. Zwiększająca się liczba prowadzonych procesów powoduje powstawanie

ogromnych ilości odpadów, co w konsekwencji prowadzi do negatywnych zjawisk

natury gospodarczej, bytowej a nawet zdrowotnej. Człowiek musi prowadzić nieustanne

działania w celu ograniczania ilości produktów ubocznych, bo tylko w taki sposób

można ustrzec Ziemię przed jej ekologiczną zagładą.

Odpady powstają nieomal w każdej dziedzinie przemysłu począwszy od

metalurgicznego a skończywszy na spożywczym. Z tego ostatniego zwłaszcza

niewykorzystane części surowca są szczególnie niebezpieczne dla środowiska z powodu

dużej zawartości substancji organicznych. Ogromnym problemem dla technologów

projektujących linie produkcyjne są odpady przemysłu mięsnego. Obecne w nich białka

są świetnym podłożem do namnażania bakterii gnilnych, robaków i innych.

Nieodpowiednie zagospodarowanej ich może doprowadzić do infekcji i zatruć całych

biosystemów.

Nasuwa się, więc pytanie: „co z nimi robić?” Zabiegi zakładów mięsnych

zmierzają coraz częściej w kierunku wykorzystywania odpadów w różnych gałęziach

gospodarczych, odbiegając jednocześnie od pospolitego ich spalania. Powodem tego są

powstające podczas termicznego rozkładu związków pyły wydzielane do atmosfery.

Sprzyja to powstawaniu chmur pyłowych i postępowaniu efektu cieplarnianego. Aby

skupić się na metodach walki z odpadami przemysłu mięsnego należy sobie

uzmysłowić, z jakimi substancjami ma się do czynienia. W każdej przeciętnej masarni

po przetwórstwie surowca pozostają: tłuszcze, krew, kościec, organy, skóry oraz sierść.

Wynika z tego, że wykorzystaniu ulega tylko około 60-70% surowca. Krew zawiera

wiele różnorodnych białek, które odzyskuje się i wykorzystuje się w produkcji pasz

i hydrolizatów białkowych. Proces odzysku polega na tym, że do surowca wprowadza

się rozpuszczalne związki wapnia od 0,1 do 0,2% masowychw przeliczeniu na chlorek

wapnia oraz dodaje się od 0,5-2,5% wagowych soli sodu lub potasu i ewentualnie

dodaje się witaminy, aminokwasy, mikroelementy a także substancje smakowo-

aromatyczne. Następnie pozostawia się na czas niezbędny do zestalenia się produktów

w całej objętości. Zestalony produkt tnie się na kawałki i poddaje termicznemu

utwardzaniu. Białka te mogą służyć także jako podstawa pasz dla ryb. Karma ta

zwłaszcza dla karpia, jest sporządzana jako pasza sucha w postaci granulowanej,

składającej się z krwi bydlęcej zakonserwowanej kwasem mrówkowym, odpadów

nasion buraków pastewnych lub cukrowych, preparowanych na jednokiełkowe.

W procesie technologicznym wykorzystuje się również łój wołowy, sól kuchenną

i witaminy. Domieszka preparowanych odpadów buraka wynosi od 10-40% w stosunku

wagowym do masy sporządzone karmy. Karma utrzymuje się przez ok. 48 godz.

w wodzie o temp. 20oC i w tym czasie jest pobierana w całości przez ryby. Skład

odpadów z nasion buraka zawiera ok. 89% suchej masy, w której znajduje się białko

11-12%, włókno surowe i związki bezazotowe wyciągowe. Nasuwa się pytanie, co

robić jednak z odpadami w fazie stałej typu: rogi, racice i szczecina? Ostatnio

nowoczesne zakłady wprowadziły technologie, podczas której zawierające duże ilości

keratyny surowce poddaje się płukaniu, rozdrabnianiu i termohydrolizie 28% HCl

236

w 120oC przez około 6 h. Następnie prowadzi się wychładzanie, odtłuszczenie,

oczyszczenie (węgiel aktywny 5-10% masy surowej), filtrację i odparowanie.

Otrzymuje się przydatne do celów paszowych aminokwasy i kompleksoaminę.

Ważnym elementem walki z odpadami jest wytwarzanie mączek paszowych

z krwi technicznej. Technologia składa się z 3 lub 2 faz: alternatywnie stosowanego

wstępnego suszenia, a ponadto wyjaławiania i dosuszania. Wstępnie krew suszy się w

temp. 60oC lub 100

oC. Z chwilą ostatecznego odwodnienia rozpoczyna się drugi okres

(temp. 130oC w czasie ok. 30 min.). Następuje wyjaławianie

i koagulacja. Trzecią fazą technologii jest końcowe suszenie do poziomu ok. 10%

w temperaturze 80-90oC.

Ważnymi działaniami w sferze ochrony środowiska jest wykorzystywanie

zawartości przewodów pokarmowych zwierząt oraz osadów ściekowych przemysłu

mięsnego do celów rolniczych. Odpady poubojowe z przemysłu mięsnego (zawartość

żołądków i jelit) oraz osady ściekowe z zakładów mięsnych przewożone

są sukcesywnie na wyznaczony i odpowiednio zabezpieczony teren (izolacja podłoża,

zorganizowany spływ odcieków) znajdujący się poza zakładem. Przy zastosowaniu

urządzeń specjalistycznych układa się je przemiennie ze słomą zbożową

i wapnem nawozowym w kształcie pryzm o przekroju trapezowym. Ułożone pryzmy

przerzuca się, co dwa tygodnie i przez okres pierwszych 6 tygodni nawilża osadami

ściekowymi bądź gnojowicą. Pierwsza faza procesu trwa trzy miesiące. Następnie

przefermentowaną masę przenosi się w nowe miejsca i formuje pryzmy. Rozpoczyna

się faza dojrzewania kompostu, która trwa kolejne trzy miesiące.

Nieodłącznym odpadem przemysłu mięsnego są skrawki skór wieprzowych, które

zastosowanie znalazły podczas produkcji żelatyny. Odpady skór i skrawków skór

wieprzowych poddawane są rozdrobnieniu i obróbce kwaśnej trwającej około

80 godzin, intensywnemu płukaniu i zakwaszaniu 2% roztworem HCl do pH < 2.

Następnie prowadzony jest proces kilkakrotnej ekstrakcji gorącą wodą. Otrzymany

bulion podlega przefiltrowaniu i zagęszczeniu. Powstały produkt w wyniku schładzania

ulega żelatynizacji. Następnie prowadzone jest suszenie, separacja i konfekcjonowanie

żelatyny.

Odpady przemysłu mięsnego znalazły uznanie w obuwnictwie. Chodzi tutaj

o produkcję butów z wtórnej skóry zwierzęcej. Technologia produkcji wtórnej skóry na

wewnętrzne elementy obuwia składa się z następujących etapów: - rozdrobnienie

i rozwłóknienie odpadów skór garbowanych w środowisku wodnym; - przygotowanie

masy włóknistej wraz z natłuszczaniem, barwieniem i dogarbowaniem. Sklejanie masy

włóknistej środkami wiążącymi w postaci dyspersji wodnej; - formowanie arkuszy lub

taśmy wtórnej skóry i prasowanie; - wykończanie. Wtórna skóra stosowana jest na:

podpodeszwy, zakładki, między podeszwy obuwia.

Na uwagę zasługuje także fakt, że wtórne wykorzystanie znalazły również

odpady przemysłu drobiarskiego. Powstające w zakładach drobiarskich odpady pierza,

odchody drobiowe, osady z oczyszczalni ścieków oraz inne komponenty uzyskiwania

niezbędnej wilgotności pryzmy oraz wymaganego stosunku C:N w zależności od ilości

odpadów pryzmy kompostu. Niestety bardzo często spotkać można zwolenników walki

z odpadami mięsnymi za pomocą metody utylizacji. Należy jednak zwrócić uwagę na

fakt, że w ostatnich czasach nastąpił rozwój choroby BSE, która to może przejść nawet

na człowieka na skutek spożycia mięsa pochodzącego od zwierząt skarmianych

zakażoną paszą. Na szczęście nawet w tej linii pozbywania się odpadów zaszły ostatnio

duże zmiany. Mianowicie proces utylizacji został odpowiednio zmodyfikowany dla

każdej grupy odpadów, co pozwala na otrzymanie mniejszych ilości dymów i nisko

skażonych popiołów.

237

Powyższe przykłady są dowodem na to, że człowiek nieustannie wkłada

ogromny trud w działania minimalizujące ostateczną ilość odpadów. Uzyskując przy

okazji inne przydatne surowce przyczynia się do zmniejszenia powierzchni składowisk

wysypiskowych i ogranicza powstawanie niezwykle niebezpiecznych dla środowiska

dzikich wysypisk. Wtórne przetwórstwo odpadów cieszy się ostatnio dużą

popularnością także w innych gałęziach przemysłu. Ciągle jednak pozostaje niedosyt

związany z lokalnymi rozmiarami powyższych procesów związanych z brakiem

środków finansowych. Środowisko naturalne należy niewątpliwie do bezcennych dóbr,

o które należy walczyć bez względu na koszty, jakie pociąga za sobą ta walka.

Literatura

Ekologiczny słownik ochrony środowiska

Siemiński M. 2003. Środowiskowe zagrożenia zdrowia. PWN, Warszawa.

Kalimowska A. 2003. Ekologia – wybór przyszłości, Warszawa.

Ryłka-Gutowska E.1996. Ekologia z ochroną środowiska. Wyd. Oświata, Warszawa.

Kucowski C., Landys D., Przekwas M. 1994. Technologia ochrony środowiska, Wyd.

Naukowo-Techniczne, Warszawa.

Pezacki W. Przetwarzanie niejadalnych surowców zwierzęcych

Dienszczykow M.T. Odpady przemysłu spożywczego i ich wykorzystanie.

Ekologia i ochrona środowiska a żywność

238

DAWNE METODY OCHRONY ROŚLIN PRZED CHOROBAMI

Autor: Anna Pietryga

Opiekun: mgr Wojciech Pusz

SKN Fitopatologów i Badaczy Agrocenoz „SKOSIK”


Historia fitopatologii sięga czasów starożytnych. Już w Biblii umieszczane są

opisy szkód powodowanych przez rdze roślin uprawnych. Najstarsze opisy chorób

roślin pozostawił po sobie filozof grecki Teofrast (370-286 p.n.e.). Pierwszymi

metodami ochrony roślin przed rdzą były ofiary składane bożkom Rubigo i Rubigus,

aby nie zsyłali klęski rdzy. Średniowiecze niewiele wniosło do wiedzy na temat chorób

roślin. Dopiero skonstruowany w XVIII wieku przez Holendra Leeuwehoeka

mikroskop wpłynął na dynamiczny rozwój mikrobiologii i fitopatologii. Aż do XIX

wieku panował pogląd, według którego mikroorganizmy w tym grzyby miały stanowić

wydzieliny chorych tkanek - teoria autogenicznego powstawania chorób roślin.

Początkiem ery patogenicznej było opisanie przez Prevosta, kiełkowania zarodników

grzyba powodującego śnieć cuchnącą pszenicy. Nasilenie badań była adekwatne

do nasilenia występowania danych chorób grzybowych. Epidemia zarazy ziemniaka

w Irlandii, stała była przyczyną głodu i wskutek niej około 1 500 000 ludzi

wyemigrowało do Ameryki Północnej, stała się również powodem, dla którego ludzie

bardziej zainteresowali się przyczynami chorób. Koniec XIX wieku przyniósł odkrycie

wirusów, do czego przyczynili się Holendrzy i Rosjanin Dymitr Iwanowski. Początki

polskiej fitopatologii przypadają na początek XIX wieku, kiedy w tym okresie Szęsny

Kudelka wydał książkę pod tytułem „Choroby roślin gospodarskich”. Dużą rolę

w rozwoju polskiej fitopatologii odegrali organizatorzy placówek badawczych.

Największy wkład w dalszy rozwój wnieśli Ludwik Garbowski, Wincenty Siemaszko

i Karol Zaleski.

Celem badań było prześledzenie rozwoju fitopatologii w Polsce i sposobów

jakimi ludzie starali się zapobiegać rozwojowi chorób. Aby zapewnić jak najszerszy

na ten temat pogląd, w materiale do badań znalazło się wiele unikatowych pozycji,

które dziś są cennym źródłem informacji na temat stanu wiedzy ludzi, którzy dopiero

odkrywali złożoność i bogactwo świata mikroorganizmów.

Dawne metody ochrony roślin opierały się często na zapobieganiu ich

występowania na polu. Nie istniał bogaty zestaw środków chemicznych jak dzisiaj,

239

jednak ludzie tak jak teraz spotykali się z patogenami, które również i wtedy

powodowały duże szkody. Podstawową metodą ochrony roślin był dobór stanowiska

pod rośliny, dlatego też dużo uwagi zwracano na polepszenie warunków powietrzno-

wodnych gleby i na jej żyzność. Rodzaj nawozów, terminy zabiegów, konieczność

uprawek odgrywały dużą rolę. Zaprawiano nasiona co dzisiaj jest uznane za najlepszy

i najmniej kosztowny zabieg. Jednak do zapraw stosowano nie tylko środki chemiczne,

których dzisiaj stosuje, ale także moczenie ziarna w wodzie w dokładnie ustalonej

temperaturze. Zabiegi agrotechniczne, takie jak przekopywanie międzyrzędzi było

ważnym zabiegiem ograniczającym występowanie wielu chorób ziemniaka.

Brak skutecznych środków chemicznych w zwalczaniu zarazy ziemniaka był

przyczyną pierwszych metod zapobieganiu choroby poprzez kontrolowany przewóz

przez granicę materiału roślinnego. W obecnych czasach kwarantanna stanowi istotny

sposób rozprzestrzeniania się chorób roślin. Kiedyś jak i obecnie duży problem

stanowią rdze, przed którymi chroniono rośliny poprzez zaprawianie nasion. Inny

sposób uprawy roli a także dobór środków ochrony roślin jest powodem masowego

pojawiania się innych gatunków patogenów. Niegdyś dużym problemem była głownia,

której dziś zapobiega się poprzez zaprawianie. Podobnie jak sporysz ziarna zbóż

posiadający właściwości halucynogenne był liczny na wielu polach co jednak nie

stanowiło zbyt dużego problemu, gdyż jego przetrwalniki były skupowane w aptekach.

Zrównoważony sposób uprawy a także bardzo mała ilość dostępnych

chemicznych środków ochrony roślin spowodowały, że jest tak wiele różnic

w porównaniu z dzisiejszymi gospodarstwami konwencjonalnymi. Badanie rozwoju

i rozprzestrzeniania się czynnika chorobotwórczego stawało się kluczem

w rozwiązywaniu problemów chorób roślin. Jak ważnym i potrzebnym działem jest

fitopatologia może świadczyć fakt, że jej rozwój prowadzi do zmniejszenia wahań cen

na rynku produktów rolnych a także to, że sprawne prowadzenie nowoczesnego

gospodarstwa rolnego bez wiedzy z zakresu fitopatologii i ochrony roślin nie jest

możliwe.

240

WYKORZYSTANIE GRZYBÓW W OCHRONIE ROŚLIN

Autor: Wojciech Pusz

Pracownia Fitopatologii, Katedra Ochrona Roślin



Ochrona roślin jest nauką rolniczą, której celem nadrzędnym jest ochrona plonu

przed organizmami szkodliwymi. Do agrofagów zalicza się wirusy, bakterie, grzyby,

zwierzęta oraz rośliny. Największy rozkwit tej nauki przypada na XX wiek, chociaż

początki ochrony roślin sięgają czasów starożytnych. Od wieków uczeni oraz praktycy

wymyślali różne sposoby zwalczania niepożądanych organizmów na polach uprawnych

i w ogrodach. Do najstarszych metod ochrony roślin należy metoda mechaniczna oraz

agrotechniczna. Początki stosowania środków chemicznych to połowa XIX wieku gdy

wykorzystywano ciecz bordoską do ograniczania występowania chorób roślin.

Począwszy od masowego wprowadzenia do praktyki rolniczej środków ochrony roślin

opartych na DDT i wynikających z tego faktu zagrożeń dla środowiska naturalnego,

zaczęto zastanawiać się nad innymi, alternatywnymi metodami ochrony roślin.

Zwrócono wówczas uwagę na metodę biologiczną, jako bardzo bezpieczną dla

środowiska i samego człowieka. Metoda biologiczna polega na zastosowaniu wrogów

naturalnych agrofagów w celu ograniczenia ich populacji do niegroźnego dla roślin

uprawnych poziomu. Obecnie w praktyce rolniczej największe znaczenie mają

pajęczaki, nicienie i owady drapieżne oraz pasożytnicze, które żerując niszczą populację

szkodników. Wykorzystuje się także drapieżne ssaki do zwalczania gryzoni.

Z mikroorganizmów największe znaczenie mają bakterie ale także próbuje

się wprowadzać do ochrony biologicznej wirusy. Ostatnią i coraz bardziej docenianą

grupą „wrogów naturalnych” są grzyby.

Grzyby są organizmami cudzożywnymi. Grzyby odgrywają ogromnie pożyteczną

rolą w biocenozie, rozkładając martwą substancję organiczną. Oprócz reducentów

wśród grzybów znajdziemy także symbiontów, które współżyjąc z roślinami

umożliwiają im przeżycie. W końcu królestwo grzybów to pasożyty; zarówno roślin,

grzybów jak i zwierząt. W biologicznej metodzie ochronie roślin grzyby pasożyty

odgrywają podstawową rolę.

Grzyby owadobójcze należą do różnych jednostek systematycznych. Najbardziej

znanym gatunkiem grzyba owadobójczego, wykorzystywanego w praktyce jest gatunek

Beauveria bassiana. Grzyb ten infekuje np. stonkę ziemniaczaną ale także inne


241

szkodniki. Gatunki należące do rodziny owadomorków (Entomophorales) porażają

wiele gatunków owadów i uważa się, że w to one w głównej mierze są przyczyną

redukcji liczby owadów w środowisku. próby zwalczania owadów przez B. bassiana

rozpoczęto już pod koniec XIX wieku. Grzyby wykorzystuję się także do zwalczania

nicieni, w tym mątwika burakowego i mątwika ziemniaczanego.

W zachodniej Europie prowadzi się badania nad wykorzystaniem patogenów

roślinnych do ograniczania zachwaszczenia. Są udane próby zwalczania szarłatu

szorstkiego, chwastnicy jednostronnej oraz komosy. W Polsce badania tego typu

są prowadzone na bardzo małą skalę. Dotychczasowe obserwacje potwierdzają,

iż w środowisku występują grzyby, które mogą być lub są potencjalnymi wrogami

naturalnymi chwastów. W 1998 roku w miejscowości Nadolice Małe położonej

na południowy wschód od Wrocławia znaleziono po raz pierwszy w Polsce grzyb

Ustilago trichophora porażający chwastnicę jednostronną. W sezonie wegetacyjnym

1999 r. obserwowano przebieg choroby na 50 roślinach. Badania wykazały, że patogen

ten powoduje obniżenie wysokości roślin, zmniejszenie długości głównej wiązki

korzeniowej oraz zmniejsza zdolność chwastnicy do tworzenia większej liczby wiech.

W 2004 roku zaobserwowano masowe porażenie szarłatu szorstkiego,

zachwaszczającego uprawę szarłatu uprawnego. Z porażonych łodyg wyizolowano

grzyb Phomopsis amaranthicola, który jest wymieniany w literaturze światowej jako

jeden z potencjalnych wrogów szarłatu szorstkiego.

Wykorzystanie grzybów w ochronie roślin to problem nowy i warty podkreślenia.

Grzyby są podstawowym ogniwem w biocenozie i można wykorzystać w przyszłości

ich naturalne cechy i właściwości w walce ze szkodnikami i chorobami roślin

uprawnych.

242

ASPEKT PROEKOLOGICZNY W ZAKRESIE HODOWLI

BYDŁA MIĘSNEGO

Autor: Agnieszka Ruszkiewicz

Opiekun: Dr inż. Maciej Adamski

Studenckie Koło Naukowe Hodowców Bydła


Wstęp

W obecnych czasach najważniejszym elementem w chowie bydła mięsnego jest

wyprodukowanie po najmniejszych kosztach jak najlepszej jakości wołowiny przy

jednoczesnym zachowaniu czystości środowiska. Możliwe staje się to przy utrzymaniu

bydła w systemie ekstensywnym zgodnie z warunkami naturalnymi. Trzeba przyznać,

że bydło mięsne nie jest konkurencyjnym dla bydła mlecznego na użytkach zielonych.

Rasy Highlanedr i Galloway mają niewielkie wymagania pokarmowe, a dodatkowo ich

utrzymanie ma także znaczenie estetyczne. Wprowadzenie tego bydła często powoduję

ożywienie krajobrazu i zaciekawienie przechodniów.

Po 1989 roku nastąpiły w Polsce zmiany, których efektem jest wzrost powierzchni

nie użytkowanych rolniczo gruntów ornych i trwałych użytków zielonych. Jest to

szczególnie zauważalne w pasie woj. północnych, pomorskich, zachodnich i rejonie

Pogórza Sudeckiego. Istnieje zatem możliwość rozwoju tych terenów pod kątem

wprowadzenia tutaj hodowli bydła mięsnego jako tego, które w sposób najbardziej

efektywny potrafi wykorzystać odłogujące trwałe UZ i zaniedbane, podlegające

degradacji GO. Jeśli chodzi o Pogórze Sudeckie to czynnikami, które decydują

o nieopłacalności produkcji roślinnej są:

- trudne warunki klimatyczne

- dużo opadów

- opóźnienie wegetacji

- nachylenie stoków

- wysokie nakłady związane z prowadzeniem produkcji

W chwili obecnej najważniejszy jest rachunek ekonomiczny i to on będzie

decydował o wyborze odpowiedniej rasy. Ma to związek z tym, że nie każda rasa zdoła

utrzymać się na ubogich, wysoko położonych pastwiskach. Takich problemów nie ma

jednak ze szkockimi rasami. Dodatkowym czynnikiem przemawiającym

za wprowadzeniem do hodowli ras ekstensywnych- bo o nich tutaj mowa – jest to,

że w chwili obecnej obserwujemy nadmierną intensyfikację rolnictwa co niejako

243

wymusza ograniczenie areału. Właśnie te nie użytkowane tereny są szczególnie podatne

na degradację. W krajach UE zostało to już zauważone przez ekologów, którzy

domagają się:

- ochrony środowiska naturalnego

- gospodarowania zgodnie z zasadami ekologii

- kształtowania i zachowania krajobrazu wiejskiego

Można powiedzieć, że jest to także efekt coraz większego zainteresowania

społeczeństwa zdrowym trybem życia, który wymaga zdrowej żywności, powrotu do

natury.

Wszystkie te czynniki powodują konieczność wprowadzania alternatywnych

sposobów gospodarowania, gdzie dobro środowiska naturalnego i zwierzęcia jest celem

nadrzędnym. Konsekwencją tego jest zagospodarowywanie terenów, które musiały

zostać wyłączone z produkcji ze względu na odgórnie nałożone limity produkcyjne dla

danego gospodarstwa. Od wielu lat farmerzy chcąc utrzymać w odpowiedniej kulturze

rolnej odłogowane grunty oraz czerpać z nich zyski wprowadzają do gospodarstw

ekstensywne rasy zwierząt gospodarskich a w szczególności bydło i owce. Jest to

zjawisko bardzo popularne już w Danii, Austrii, Franci, Niemczech, Szwajcarii. Są one

także bardzo popularne w gospodarstwach o profilu ekologicznym i agroturystycznym.

W Polsce taki sposób wykorzystania terenów leżących odłogiem powinien być

preferowany przez rolników i popierany przez państwo. W gospodarstwach takich

bydło rodem ze Szkocji, GALLOWAY i HIGHLANEDR- ze względu na soją urodę,

łagodne usposobienie, niskie wymagania pokarmowe i pielęgnacyjne oddziaływanie na

środowisko może być czynnikiem podnoszącym ich atrakcyjność.

GALLOWAY- jest to jedna z najstarszych znanych ras zwierząt gospodarskich.

Pierwsze wzmianki znajdujemy w kronikach rzymskich z II w.n.e. Dominującym

umaszczeniem jest czarne ale spotyka się zwierzęta: czerwone białe dun (blond), belted

(pasiaste), które stanowią ok. 10% populacji, jednak wszystkie mają czarne uszy.

Pierwszy związek hodowców został zarejestrowany w Wlk. Brytanii w 1887r.

Wysokość w kłębie: buhajów-128, krów-120, a masa ciała odpowiednio: 800 i 550kg.

SCOTTISH HIGHLANDER- dokumentacja i inne zapisy określają te rasę już

w XVIIIw, gdzie powstała Księga Stadna Rasy Highlander, która pierwszy raz była

publikowana w 1885r. wraz z rodowodami. Zaczyna ono zdobywać coraz większą

popularność w Europie, a od 20 lat obserwowany jest stały wzrost liczebności w krajach

UE. Zalety tych zwierząt zostały już docenione przez hodowców USA, Kanady,

244

Australii, Nowej Zelandii i Niemiec. Cechami rozpoznawczymi są długa, ruda sierść

i groteskowo wygięte, rozległe poroże. Występują także odmiany barwne: czarna,

czerwona, biała, dun(blond). Nie pomylę się stwierdzając, że jest to najpiękniejsza rasa

bydła a i niewiele innych zwierząt gospodarskich może dorównać im urodą. Dzięki

temu, jako nieliczna z ras, została nie zmieniona przez wieki.

Wysokość w kłębie: buhaj-125-135, krowa-110-120, masa ciała: 650-750;

450-550kg.

Ojczyzną tego bydła są górzyste i wyżynne rejony pd-zach. Szkocji, gdzie

towarzyszy człowiekowi od niepamiętnych czasów. Cechą, która pozwoliła na

rozprzestrzenienie się tego bydła od Szkocji po Argentynę, Nową Zelandię, Peru i USA

jest fenomenalna zdolność adaptacji do każdych warunków utrzymania. Te dzikie

szkockie tereny ukształtowały zwierzęta pod względem odporności na ekstremalne

warunki pogodowe i małe wymagania paszowe. Dodatkowo, zwierzęta tych ras są w

sposób szczególny przystosowane do trudnych warunków środowiskowych. Wynika to

z dwóch faktów: wrodzonej odporności na choroby oraz tego, że jako jedyna rasa bydła

posiada podszerstek przykryty włosami pokrywowymi. Właśnie to powoduje, że mogą

one przebywać na kwaterach przez cały rok bez uszczerbku na zdrowiu i korzystania z

jakichkolwiek, najprymitywniejszych nawet wiat, które jeśli znajdują się na pastwisku

są chętnie przez nie odwiedzane( ochrona przed wiatrem). Długa sierść i podszerstek

zabezpiecza je przed działaniem wiatru, śniegu i deszczu. Są one w stanie przeżyć na

biednych w trawę górskich obszarach i pastwiskach trudno dostępnych dla innych ras,

gdzie warunki klimatyczne są niesprzyjające, gdzie deszcze nieustannie padają a wiatry

kołyszą długi włos. Ponadto wyróżniają się niską śmiertelnością cieląt, dobrymi

walorami macierzyńskimi (opiekuńczość), stosunkowo znaczną mlecznością, oraz

dobrymi przyrostami dziennymi. Wszystko to sprawia, że zwierzęta tych ras świetnie

się aklimatyzują w różnych warunkach. Dodatkowo wolne wypasy tych ras sprzyjają

poprawie runi pastwiskowej w trudno dostępnych terenach poprzez naturalne

uzdatnianie tego terenu w azot i inne substancje organiczne wydalone jako nie

strawione produkty przemiany materii.

Rasy te mają niezwykle małe wymagania żywieniowe. Zadowalają się

prymitywnymi pastwiskami o ubogiej runi na których mogą przebywać cały rok.

W zasadzie wystarcza im to co znajduje się na kwaterze. Z równą pasją pobierając

młodą soczystą trawę jak i stare, suche badyle.

245

W okresie zimowym, szczególnie w czasie ciężkich zim konieczne jest

dokarmianie na kwaterze. Dążąc do minimalizacji nakładów pracy można zastosować

żywienie na zapas polegające na wywożeniu na kwaterę co kilka dni balotów słomy lub

siana. Chcąc ograniczyć straty paszy do minimum można ją zostawiać pod specjalnie

przygotowanymi budkami- paśnikami. W okresie letnim zwierzęta nie dostają

jakichkolwiek pasz dodatkowych. Kwatery, jeżeli są, powinny być o dużej powierzchni

tak aby zwierzęta mogły na nich przebywać przez okres kilku tygodni lub miesięcy.

Bardzo ważny jest stały dostęp do wody, składników mineralnych i witamin. Braki te

są uzupełniane poprzez wystawianie lizawek o pełnym składzie mineralnym

i witaminowym.

Najważniejszym problemem w żywieniu tych ras nie jest niedożywienie ale

przekarmienie. Podanie pasz treściwych lub innych powodujących nadmierne

odkładanie zapasów tłuszczu może doprowadzić do powikłań w rozrodzie,

tzn. trudności w zacielaniu, powikłania przy porodach.

Rasy szkockie należą do prymitywnych i jako takie cechują się późną dojrzałością

rozpłodową, np. Galloway 20-27 m-cy; Highlander 30-32 m-ce. Jałówki zacielane są po

raz pierwszy przy masie 300-350kg. Nie stosujemy w ich przypadku synchronizacji rui

i zabiegu inseminacji ponieważ osiągane efekty są nieadekwatne do poniesionych

nakładów. Zwierzęta przebywając cały rok na pastwisku wykazują bardzo wyraźne

objawy rui. Spowodowane to jest działaniem czynników pogodowych, żywieniem

i obecnością buhaja.

Cielęta rodzą się drobne, o masie ciała: u Galloway 27-29kg.; Highlader 22-25kg.

Cechuje je niezwykła żywotność. Długo przebywają z matkami 9-12 m-cy. i nie chodzi

tu tylko o kontakt z matką ale i karmienie nawet tak wyrośniętego cielęcia. Ponieważ są

to rasy typowo mięsne to produkcja mleka ogranicza się do potrzeb bytowych cielęcia.

Przed zbliżającym się porodem krowa opuszcza stado i szuka ustronnego miejsca.

Poród przebiega – w przytłaczającej większości – bez jakichkolwiek komplikacji.

Po porodzie krowa wylizuje cielaka a następnie zjada łożysko.

W czasie porodów rola hodowcy ograniczona jest tylko do dyskretnej obserwacji stada

a interwencja człowieka powinna następować w skrajnych przypadkach.

Duża odporność i żywotność połączona z małymi wymogami pokarmowymi

stwarza możliwość wykorzystania tych zwierząt dla potrzeb ochrony i pielęgnacji

środowiska, stref ochronnych parków narodowych i krajobrazowych, skansenów

budownictwa wiejskiego.

246

Wiadomo od dawna, że behawior pastwiskowy zwierząt roślinożernych,

a w szczególności przeżuwaczy może modyfikować szatę roślinną pastwiska a także

wpływa na glebę, wodę, populacje ptaków, ssaków i owadów. Efekt ten postanowiono

wykorzystać min. we Francji i Szwajcarii gdzie prowadzone od początku lat 90-tych

badania i obserwacje potwierdziły korzystny wpływ wypasu kombinowanego –

z owcami – na tereny objęte doświadczeniem. Jak się okazuje te stosunkowo niskie

i lekkie zwierzęta stanowią poważną konkurencję dla maszyn, które wprowadzone do

takich stref ochronnych mogły zaburzyć delikatną równowagę ekosystemu.

Wprowadzenie tego bydła o długiej, rudej sierści i długich rogach powoduje ożywienie

krajobrazu, intryguje zwiedzających i przechodniów co może stanowić reklamę danego

obiektu.

Hodowcy przewidują dalszą ekspansją tych ras. Obszary, na których możliwe

będzie utrzymywanie tych zwierząt będą się stale powiększać. Przyczyną tego zjawiska

mogą być ruchy ekologiczne, które podkreślają naturalność tej hodowli. Mogą

wchodzić w grę obszary zupełnie nie nadające się dla człowieka lub częściowo

przeobrażone przez przemysł lub rabunkowa gospodarkę rolną. Głód ziemi pod

zabudowę i intensywne rolnictwo spycha hodowlę bydła ras mięsnych na wyżej

położone tereny i tutaj też mogą wygrać te rasy dzięki swoim wrodzonym cechom.

Walorami ras mięsnych są niskie nakłady finansowe i mała liczba osób zatrudnionych

do obsługi.

Oprócz hodowli w czystym rozumieniu jest ono wykorzystane jako ciekawy

element krajobrazu i do zagospodarowania gruntów porzuconych przez rolników.

Uważam, że jest to ciekawa informacja i może przydać się w warunkach polskich.

Trudno jest ocenić efekty ekonomiczne, ale największą ironią jest chyba to,

że przeciętnego polskiego rolnika nie stać na sprowadzenie tych ras a obszarów

nadających się do hodowli nie brakuje. Dodatkowo ceny uzyskane za żywiec nie są

zadowalające a mięso tych zwierząt jest bardzo smaczne, soczyste i delikatne.

Koneserzy twierdzą, że jest to najlepsze mięso ras mięsnych. Taką gwarancją jakości

możemy objąć mięso pochodzące tylko od 100%, rasowych zwierząt posiadających

pełną dokumentację i rodowód, a nie mieszańców. W XXI wieku hodowcą zależy na

tym aby ich produkt był nieskazitelnie czysty i jak najwyższej klasy. Efektem tego jest

zdrowa i pożywna wołowina o niskiej zawartości tłuszczu i cholesterolu w mięsie,

wyższej zawartości białka i żelaza niż inna wołowina.

247

OCHRONA ROŚLIN W ROLNICTWIE EKOLOGICZNYM I

INTEGROWANYM

Autor: Sebastian Stańczyk

Studenckie Koło Naukowe Fitopatologów I Badaczy Agrocenoz „SKOSIK”


Wstęp

Wynikiem intensyfikacji produkcji rolniczej po drugiej wojnie światowej było

duże zaangażowanie w rolnictwo państwowych środków pieniężnych, wystąpiła

nadprodukcja żywności i problemy z jej zbytem, a przede wszystkim środowisko

naturalne zostało silnie zdegradowane po przez używanie syntetycznych środków

ochrony roślin oraz nawozów.

Z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego, idealnym rozwiązaniem jest

odchodzenie od używania syntetycznych środków ochrony roślin, co może przyczynić

się do jego znacznej poprawy.

Materiał i metody

W produkcji metodami ekologicznymi jest wprowadzony zakaz używania

syntetycznych środków produkcji. Podstawą prawną rolnictwa ekologicznego jest

Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 20 kwietnia 2004 roku, rozporządzenie Rady

EWG nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 roku w sprawie produkcji ekologicznej

produktów rolnych oraz znakowania produktów rolniczych i środków spożywczych.

W integrowanej produkcji rolniczej, jest dozwolone używanie chemicznych środków

ochrony roślin. Jednak stosować takie środki można dopiero po przekroczeniu

ekonomicznego progu szkodliwości. Integrowana produkcja zabrania stosowania nie

selektywnych środków ochrony roślin, można stosować tylko selektywne preparaty,

dzięki czemu wykonany na plantacji zabieg chemiczny nie zagraża pożytecznej

entomofaunie. Podstawą prawną IP jest Ustawa o ochronie roślin z dnia 18 grudnia

2003 roku. W rolnictwie ekologicznym rośliny chroni się przy pomocy następujących

metod ochrony roślin: agrotechnicznej, mechanicznej, biologicznej, fizycznej,

biotechnicznej i hodowlanej, a w rolnictwie integrowanym dozwolona jest metoda

chemiczna.

Metoda agrotechniczna jest metodą, w której wszystkie zabiegi uprawowe

polegają na stworzeniu roślinie uprawnej jak najlepszych warunków do wzrostu

i rozwoju. Podstawowym zabiegiem jest prawidłowe zmianowanie, które nie dopuszcza

248

do zmęczenia gleby i nadmiernego występowania organizmów szkodliwych. Innym

zabiegiem jest odpowiednie przestrzenne rozmieszczenie roślin. Jeśli jest to możliwe

to rośliny uprawiać należy we współrzędnej uprawie. Dzięki temu zabiegowi szkodliwe

owady mają trudności w odnalezieniu rośliny żywicielskiej np. uprawa marchwi

z cebulą. Cebula utrudnia znalezienie marchwi połyśnice marchwiance. Inną uprawą

jest kalafior z rośliną maskującą fasolą szparagową, Hylemya brassicae ma trudności

w znalezieniu kalafiora

W skład mechanicznych metod ochrony roślin wchodzą następujące zabiegi:

ręczny zbiór, zgniatanie szkodników i ścinanie porażonych pędów, stosowanie zapór

(siatki na drzewach chronią przed ptakami), stosowanie opasek chwytnych. Opaski

takie zakładane na pień drzew zatrzymują gąsienice Grapholita funebrana, Laspeyresia

pomonella, które schodzą na zimowanie. Owady te powodują w sadach robaczywienie

owoców. Zbieranie mumii z drzew pozwala na zlikwidowanie źródła choroby

grzybowej Monilina fructigena i Monilina laxa.

Biologiczna ochrona roślin polega na wykorzystaniu chorobotwórczych

mikroorganizmów, drapieżnych i pasożytniczych owadów, drapieżnych ptaków

i innych zwierząt do zwalczania szkodników roślin, patogenów i chwastów.

Wyróżniamy trzy sposoby zwalczania biologicznego, introdukcje czyli trwałe

osiedlenie na nowych terenach wrogów naturalnych sprowadzonych z innych

kontynentów np. przeciwko Eriosoma lanigerum, która do Polski zawleczona została

z Ameryki Północnej sprowadzono pasożyta Aphelinus mali. Następnym sposobem

biologicznej ochrony jest okresowa kolonizacja, czyli okresowe wprowadzenie wrogów

naturalnych danego szkodnika do środowiska, w którym występuje on w małych

ilościach np. przeciwko Pieris brassicae, Pieris rapae wprowadzanie Trihogramma

spp., który pasożytuje jaja motyli. Ostatnim sposobem tej metody jest protekcja, czyli

ochrona pożytecznych organizmów przez dokonywanie w środowisku korzystnych dla

nich zmian. np. tworzenie miejsc do żerowania (obsiewanie miedz , gorczycą ,facelią).

Jednym z najbardziej znanych sposobów zwalczania szkodliwych owadów metodami

biologicznymi jest stosowanie bakterii Bacillus thuryngiensis przeciwko owadom

z rzędu: Lepidoptera, Diptera, Coleoptera.

Stosowanie promieni jonizujących do dezynfekcji zbóż przeciw takim owadom

jak Sitophilus granarius, Sitophilus oryzae jest elementem fizycznej ochrony roślin.

Zabiegi spalania porażonych liści czy stosowanie niskich temperatur również wchodzi

w skład tej metody.

249

Używanie w produkcji rolniczej ekstraktów z roślin w celu ochrony roślin

rolniczych przed szkodnikami jest elementem biotechnicznej metody. Do uzyskania

ekstraktu używa się takich roślin jak czosnek odstraszający Psylliodes atra, Psylliodes

nigripes, Psylliodes nemorum. Ekstrakt z Azadirahta indica hamuje żerowanie owadów.

Ostatnią metodą ochrony roślin jest metoda hodowlana w wyniku, której

hodowane są odmiany odporne na choroby i szkodniki. Jest ona stosowana

w sadownictwie po przez uprawę jabłoni odpornych na grzyba Venturia inaequalis.

Wnioski

Wyżej wymienione metody, które są stosowane w rolnictwie ekologicznym

i integrowanym, dają możliwość ochrony roślin przy minimalnym użyciu

lub całkowitym odejściu od środków ochrony roślin. Jest to dobry kierunek rozwoju

rolnictwa, ponieważ nie wpływa w sposób ujemny na środowisko naturalne. Jednak

na dzień dzisiejszy jest wciąż mało skutecznych nie chemicznych metod ochrony roślin,

co w przypadku rolnictwa ekologicznego może prowadzić do spadku jakości produktów

rolniczych. Grzyby występujące na produktach rolniczych niechronionych chemicznie

wytwarzają mikotoksyny (Fusarium spp.), które są rakotwórcze dla ludzi i zwierząt.

W rolnictwie ekologicznym metody te często okazują się mało skuteczne w zwalczaniu

wielu chorób i szkodników. W związku z tym istnieje duże zapotrzebowanie na badania

naukowe z zakresu nie chemicznych metod ochrony roślin rolniczych, co w przyszłości

może prowadzić do zmniejszenia zużycia chemicznych środków ochrony roślin

w rolnictwie, a przez co poprawi się stan środowiska, w którym żyjemy.

250

ZPOW Leżajsk Sp. z o.o.

37-300 Leżajsk, ul. Fabryczna 2

tel. +48 (17) 240 42 42

www.hortino.com.pl

HORTINO jest jednym z największych przedsiębiorstw w branży przetwórstwa

owocowo-warzywnego na terenie Podkarpacia. Działalność gospodarczą jako

samodzielny podmiot rozpoczął z dniem 1 czerwca 2000 r.; działalność produkcyjną

w zakresie przetwórstwa owoców i warzyw kontynuuje od 1972 r. Spółka działa

wyłącznie w oparciu o polski kapitał, a udziałowcami są: pracownicy, producenci rolni,

samorządy lokalne i firmy współpracujące. Zatrudnia 550 pracowników stałych,

a w okresie sezonu w zależności od dostaw i przerobu surowców – dodatkowo

ok. 150 osób.

Firma produkuje: mrożone warzywa i owoce, mrożone dania gotowe, syropy

owocowe, koncentraty i aromaty soków owocowych, nadzienia owocowe do ciast oraz

lody. Produkty HORTINO cechuje wysoka jakość, doskonałe walory

organoleptyczne, a to wszystko za sprawą odpowiedniego surowca pozyskiwanego

z terenów woj. podkarpackiego i ościennych.

Ponad 60% ogólnej sprzedaży wyrobów HORTINO stanowi eksport. Mrożone

owoce i warzywa, koncentraty owocowe znajdują nabywców w krajach Europy

Zachodniej, Skandynawii, USA, Kanady, krajach nadbałtyckich, Rosji, Rumunii na

Ukrainie i Białorusi. Eksport produktów HORTINO umożliwiają posiadane

certyfikaty: GOST R, UKR – Cepro, koszerności. Firma posiada unijne uprawnienia do

eksportu mięsa w związku ze świadczeniem usług w zakresie jego przechowywania w

niskich temperaturach.

Krajowa sprzedaż mrożonych warzyw i owoców w opakowaniach detalicznych

i cateringowych dokonuje się za pośrednictwem dystrybutorów, skąd produkty trafiają

do punktów sprzedaży detalicznej i gastronomii całego kraju. Aktualna oferta

handlowa HORTINO obejmuje ponad 40 rodzajów produktów mrożonych

w opakowaniach detalicznych (torebki foliowe 400g, 450 g, 1000g, pojemniki 300 g),

35 pozycji dla cateringu i gastronomii (pakowanych w torebki 2,5 kg oraz kartony

10 kg) oraz produkty w opakowaniach przemysłowych (worki 20 i 25 kg).

Udział HORTINO w krajowym rynku mrożonek, wg badań MEMBR wynosi

ok. 9% a w segmencie mrożonych dań gotowych ok. 12%.

Procesy inwestycyjno – modernizacyjne, wdrożone systemy HACCP, ISO

9001:2000 oraz produkcja ekologiczna przyczyniają się do wzmocnienia pozycji

rynkowej zakładu i dają szansę rozwoju rolnictwu Podkarpacia. Wieloletnie

doświadczenie i profesjonalizm sprawiają, że HORTINO jest solidnym

i sprawdzonym partnerem dla polskich i zagranicznych odbiorców.

http://www.hortino.com.pl/

251

Rzeszowska Spółdzielnia Mleczarska

"RESMLECZ" w Trzebownisku

36 - 001 Trzebownisko 931

+48 17 86 68 300

I Ogólnopolskiej Młodzieżowej Konferencji Naukowej nt.

Documents