Η ευθύνη του δήμου και των ηγετών του στην ποίηση του Σόλωνα (The Responsibility of demos and its Leaders' in Solon's poetry)

1

Η ευθύνη του δήμου και των ηγετών του στην ποίηση του Σόλωνα1

(The Responsibilities of demos and its Leadersrsquo in Solonrsquos Poetry)

Ο Σόλων ο Εξηκεστίδου εκλέχτηκε ομόφωνα διαλλακτὴς και άρχων το

5943 πΧ στην Αθήνα προκειμένου να αντιμετωπίσει τη σοβούσα τότε πολιτική

κρίση η οποία είχε φυσικά και σοβαρές οικονομικο-κοινωνικές επιπτώσεις

αναλαμβάνοντας νομοθετικές πρωτοβουλίες που είχαν και πολιτειακές διαστάσεις Ο

δῆμος και οι δυνατοὶ έδειξαν από κοινού τη διάθεσή τους να δώσουν ένα τέλος στην

κρίση αυτήν με την εκλογή του Σόλωνα ο οποίος ανέλαβε τη βαριά ευθύνη από

συμπόνοια όπως αναφέρει ο ίδιος προς την πατρίδα που κλoνιζόταν από τις

εσωτερικές συγκρούσεις και προσπάθησε από την αρχή να συμφιλιώσει τις δύο

αντιμαχόμενες πλευρές2

ἰσχυρᾶς δὲ τῆς στάσεως οὔσης καὶ πολὺν χρόνον ἀντικαθημένων ἀλλήλοις εἵλοντο κοινῇ διαλλακτὴν καὶ ἄρχοντα Σόλωνα καὶ τὴν πολιτείαν ἐπέτρεψαν αὐτῷ ποιήσαντι τὴν ἐλεγείαν ἧς ἐστὶν ἀρχή

ldquoγιγνώσκω καί μοι φρενὸς ἔνδοθεν ἄλγεα κεῖται πρεσβυτάτην ἐσορῶν γαῖαν [ Ἰ]αονίας κλινομένηνrdquo ἐν ᾗ πρὸς ἑκατέρους ὑπὲρ ἑκατέρων μάχεται καὶ διαμφισβητεῖ καὶ μετὰ ταῦτα κοινῇ παραινεῖ καταπαύειν τὴν ἐνεστῶσαν φιλονικίαν

Οι λόγοι που οδήγησαν ειδικά στην επιλογή του Σόλωνα ήταν η ευγενική του

καταγωγή η μέση οικονομική του κατάσταση το υψηλό του ήθος και η σοφία του

Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά ήταν πλήρη πολιτικής σημασίας καθώς ο συνδυασμός

τους μπορούσε να εξασφαλίσει αφενός τη συναίνεση όλων των Αθηναίων στο

1 Τα κείμενα του Σόλωνα που αξιοποιούνται στην παρούσα εργασία είναι από την έκδοση του M L West (OCT 1980) του Αριστοτέλη από την έκδοση του F G Kenyon (OCT 1920) του Πλουτάρχου από την έκδοση του B Perrin (HUP 19987) ενώ το μοναδικό του Κικέρωνα είναι από την έκδοση του Α C Clark (OCT 1908) Εκτός από το κείμενο του Κικέρωνα που μεταφράζω ο ίδιος όλα τα αρχαιοελληνικά κείμενα παρατίθενται αμετάφραστα αλλά με έντονα γράμματα για τη διευκόλυνση του αναγνώστη στα σημεία εκείνα που κρίνουμε σπουδαιότερα για την κατανόηση του θέματός μας Για λόγους ασφυκτικής πίεσης χρόνου δυστυχώς η εργασία μας στην παρούσα μορφή της δεν υποστηρίζεται από βιβλιογραφικές παραπομπές Ο αναγνώστης όμως μπορεί να βρει μια σχετική ενδεικτική βιβλιογραφία στο τέλος της εργασίας μας για αναλυτικότερη μελέτη πάνω στο θέμα μας

2 W 4a

2

πρόσωπό του αφετέρου τον αντικειμενικό σκοπό της εκλογής του που ήταν βεβαίως

η όσο γινόταν ομαλότερη διέξοδος από την κρίση

α) ἦν δ᾽ ὁ Σόλων τῇ μὲν φύσει καὶ τῇ δόξῃ τῶν πρώτων τῇ δ᾽οὐσίᾳ καὶ τοῖς πράγμασι τῶν μέσωνhellip3

β)ἐνταῦθα δὴ τῶν Ἀθηναίων οἱ φρονιμώτατοι συνορῶντες τὸν Σόλωνα μόνον μάλιστα τῶν ἁμαρτημάτων ἐκτὸς ὄντα καὶ μήτε τοῖς πλουσίοις κοινωνοῦντα τῆς ἀδικίας μήτε ταῖς τῶν πενήτων ἀνάγκαις ἐνεχόμενον ἐδέοντο τοῖς κοινοῖς προσελθεῖν καὶ καταπαῦσαι τὰς διαφοράς [hellip] ᾑρέθη δὲ ἄρχων μετὰ Φιλόμβροτον ὁμοῦ καὶ διαλλακτὴς καὶ νομοθέτης δεξαμένων προθύμως αὐτὸν ὡς μὲν εὔπορον τῶν πλουσίων ὡς δὲ χρηστὸν τῶν πενήτων4

γ) σοφίας μὲν γὰρ ἦν ὁμολογουμένως ἐραστής5

Το ερώτημα που προκύπτει από τα παραπάνω είναι αν πέρα από την εύλογη

συμφιλιωτική διάθεση που ως εκ της θέσεώς του θα μπορούσε κανείς να

υποστηρίξει επέδειξε ο Σόλων αναγνώριζε συγκεκριμένες ευθύνες και ποιες στο

καθένα από τα ερίζοντα μέρη Κατά τον Αριστοτέλη ο Σόλων έριχνε το βάρος της

ευθύνης στους πλούσιους καταλογίζοντάς τους φυλαργυρία και αλαζονεία 6

καὶ ὅλως αἰεὶ τὴν αἰτίαν τῆς στάσεως ἀνάπτει τοῖς πλουσίοις διὸ καὶ ἐν ἀρχῇ τῆς ἐλεγείας δεδοικέναι φησὶ τήν τε φιλαργυρίαν τήν θ᾽ ὑπερηφανίαν ὡς διὰ ταῦτα τῆς ἔχθρας ἐνεστώσης

Σύμφωνα όμως με τη μαρτυρία του Πλουτάρχου ο Σόλων επέκρινε και τις δύο

κοινωνικές ομάδες για την κατάσταση αποδίδοντας τη φιλοχρηματία στον δήμο και

περιορίζοντας έτσι την κύρια ευθύνη των δυνατών στην αλαζονεία τους7

3 Ἀριστ Ἀθ 53

4 Πλούτ Σόλ 141-2

5 Πλούτ Σόλ 22 πβ και ibid 313 γηράσκω δ᾽ αἰεὶ πολλὰ διδασκόμενος

6 Ἀριστ Ἀθ 53

7 Πλούτ Σόλ 142

3

ἀλλ᾽ αὐτὸς ὁ Σόλων ὀκνῶν φησι τὸ πρῶτον ἅψασθαι τῆς πολιτείας καὶ δεδοικὼς τῶν μὲν τὴν φιλοχρηματίαν τῶν δὲ τὴν ὑπερηφανίαν

Για να ξεκαθαρίσουμε το ζήτημα σχετικά με το ποια από τις δύο μαρτυρίες

είναι η πιο αξιόπιστη και σε ποιο βαθμό θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε τη

θέση του ίδιου του Σόλωνα σχετικά όπως αυτή μάς παρατίθεται στα κείμενα που

αποδίδονται σε αυτόν και που αποτελούν από ιστορική άποψη την πρώτη γραπτή

μαρτυρία -ποιητική έστω- ενός νομοθέτη για την πολιτική του φιλοσοφία η οποία

υπαγόρευσε τις νομοθετικές του πρωτοβουλίες

Δεν υπάρχει λοιπόν αμφιβολία ότι ο νομοθέτης στάθηκε με μεγάλη προσοχή

όπως ενεργεί κανείς σε μια πολύ επικίνδυνη συγκυρία στο μέσον των δύο πλευρών

προσπαθώντας να εξασφαλίσει την απαραίτητη κοινωνική ισορροπία όπως επέβαλλε

η δίκη ή Δίκη (δικαιοσύνη θεότητα της δικαιοσύνης) χωρίς να πάρει το μέρος

κανενός πράγμα που κατά την εκτίμησή του θα οδηγούσε την όλη προσπάθειά του

σε βέβαιη αποτυχία

α) δήμῳ μὲν γὰρ ἔδωκα τόσον κράτος ὅσσον ἀπαρκεῖ τιμῆς οὔτ᾽ ἀφελὼν οὔτ᾽ ἐπορεξάμενος οἳ δ᾽ εἶχον δύναμιν καὶ χρήμασιν ἦσαν ἀγητοί καὶ τοῖς ἐφρασάμην μηδὲν ἀεικὲς ἔχειν 5 ἔστην δ᾽ ἀμφιβαλὼν κρατερὸν σάκος ἀμφοτέροισι νικᾶν δ᾽ οὐκ εἴασ᾽ οὐδετέρους ἀδίκως8

β) θεσμοὺς δ᾽ ὁμοίως τῷ κακῷ τε κἀγαθῷ εὐθεῖαν εἰς ἕκαστον ἁρμόσας δίκην 20 ἔγραψα[hellip] hellipεἰ γὰρ ἤθελον ἃ τοῖς ἐναντίοισιν ἥνδανεν τότε αὖθις δ᾽ ἃ τοῖσιν οὕτεροι φρασαίατο 25 πολλῶν ἂν ἀνδρῶν ἥδ᾽ ἐχηρώθη πόλις τῶν οὕνεκ᾽ ἀλκὴν πάντοθεν ποιούμενος ὡς ἐν κυσὶν πολλῇσιν ἐστράφην λύκος9

8 W 5 πβ και Πλούτ Σόλ 144 για χρησμό από τους Δελφούς που του υποδείκνυε το μέσον

9 W 3618-20 και 22-27

4

γ) ἐγὼ δὲ τούτων ὥσπερ ἐν μεταιχμίῳ 10 ὅρος κατέστην10

Με βάση τη στάση του αυτήν ο Σόλων καθορίζει και τις ευθύνες των δύο

πλευρών Έτσι στους πλούσιους καταλογίζει απληστία αλαζονεία (πιθανότατα αυτό

αφορούσε κυρίως τους νεόπλουτους εμπόρους της εποχής) και αγνωμοσύνη απέναντι

στα θετικά που προέκυψαν γιrsquo αυτούς από τις νομοθετικές πρωτοβουλίες του ίδιου

του Σόλωνα

α) 5 αὐτοὶ δὲ φθείρειν μεγάλην πόλιν ἀφραδίῃσιν ἀστοὶ βούλονται χρήμασι πειθόμενοιhellip11

β) ὑμεῖς δ᾽ ἡσυχάσαντες ἐνὶ φρεσὶ καρτερὸν ἦτορ οἳ πολλῶν ἀγαθῶν ἐς κόρον ἠλάσατε ἐν μετρίοισι τίθεσθε μέγαν νόον οὔτε γὰρ ἡμεῖς πεισόμεθ᾽ οὔθ᾽ ὑμῖν ἄρτια ταῦτ᾽ ἔσεται12

γ) ὅσοι δὲ μείζους καὶ βίαν ἀμείνονες 5 αἰνοῖεν ἄν με καὶ φίλον ποιοίατο εἰ γάρ τις ἄλλος φησί ταύτης τῆς τιμῆς ἔτυχεν οὐκ ἂν κατέσχε δῆμονhellip13

Οι ευθύνες του δήμου από την άλλη σύμφωνα πάντοτε με την ποίηση του

ίδιου του Σόλωνα επιμερίζονται σε δύο κύριες ομάδες σε αυτές που σχετίζονται με

την υπάρχουσα πολιτικο-οικονομική κρίση και σε αυτές που σχετίζονται με την

επικείμενη τυραννίδα του Πεισιστράτου

Όσον αφορά την πρώτη ομάδα ο Σόλων καταλογίζει και στον δήμο όπως

είδαμε ότι έκανε και με τους δυνατούς αγνωμοσύνη ως προς τα οφέλη που αποκόμισε

από τις πρωτοβουλίες και τον αδέκαστο χαρακτήρα του ίδιου του Σόλωνα και

10 W 379-10

11 W 45-6

12 W 4c

13 W 374-7 πβ και W 3620-22

5

απληστία που φτάνει μέχρι τον ωμό συμφεροντολογισμό συνδυασμένη όμως

δυστυχώς και με πλήρη έλλειψη ελευθεροφροσύνης

α) δήμῳ μὲν εἰ χρὴ διαφάδην ὀνειδίσαι ἃ νῦν ἔχουσιν οὔποτ᾽ ὀφθαλμοῖσιν ἂν εὕδοντες εἶδον [hellip] οὐδ᾽ ἐπαύσατο πρὶν ἀνταράξας πῖαρ ἐξεῖλεν γάλα14

β) ἐγὼ δὲ τῶν μὲν οὕνεκα ξυνήγαγον δῆμον τί τούτων πρὶν τυχεῖν ἐπαυσάμην συμμαρτυροίη ταῦτ᾽ ἂν ἐν δίκῃ Χρόνου μήτηρ μεγίστη δαιμόνων Ὀλυμπίων 5 ἄριστα Γῆ μέλαινα τῆς ἐγώ ποτε ὅρους ἀνεῖλον πολλαχῇ πεπηγότας πρόσθεν δὲ δουλεύουσα νῦν ἐλευθέρα πολλοὺς δ᾽ Ἀθήνας πατρίδ᾽ εἰς θεόκτιτον ἀνήγαγον πραθέντας ἄλλον ἐκδίκως 10 ἄλλον δικαίως τοὺς δ᾽ ἀναγκαίης ὑπὸ χρειοῦς φυγόντας γλῶσσαν οὐκέτ᾽ Ἀττικὴν ἱέντας ὡς ἂν πολλαχῇ πλανωμένους τοὺς δ᾽ ἐνθάδ᾽ αὐτοῦ δουλίην ἀεικέα ἔχοντας ἤθη δεσποτῶν τρομευμένους 15 ἐλευθέρους ἔθηκα15

γ) ἃ δὲ φυγόντος αὐτοῦ τὴν τυραννίδα πολλοὶ καταγελῶντες ἔλεγον γέγραφεν οὕτως ldquoοὐκ ἔφυ Σόλων βαθύφρων οὐδὲ βουλήεις ἀνήρ ἐσθλὰ γὰρ θεοῦ διδόντος αὐτὸς οὐκ ἐδέξατο περιβαλὼν δ᾽ ἄγρην ἀγασθεὶς οὐκ ἐπέσπασεν μέγα δίκτυον θυμοῦ θ᾽ ἁμαρτῇ καὶ φρενῶν ἀποσφαλείς 5 ἤθελον γάρ κεν κρατήσας πλοῦτον ἄφθονον λαβὼν καὶ τυραννεύσας Ἀθηνῶν μοῦνον ἡμέραν μίαν

14 W 371-3 και 7-8

15 W 361-15

6

ἀσκὸς ὕστερον δεδάρθαι κἀπιτετρῖφθαι γένοςrdquo ταῦτα τοὺς πολλοὺς καὶ φαύλους περὶ αὐτοῦ πεποίηκε λέγοντας16 Η απάντηση του Σόλωνα σrsquo αυτήν την εξωφρενική για τον ίδιο κριτική ότι

ήταν περίπου ανόητος που δεν άρπαξε την ευκαιρία που είχε μπροστά του να γίνει

τύραννος των Αθηνών όπως κάθε άλλος -και εν προκειμένω άνθρωπος του λαού- θα

έκανε στη θέση του είναι ότι το αντίθετο προς την δίκην κέρδος που εξασφαλίζουν

προφανώς τέτοιες υψηλές θέσεις που επιτρέπουν και την αυθαιρεσία δεν είναι το

παν ούτε εξάλλου και η υστεροφημία εξασφαλίζεται από την τυραννίδα αλλά από

την απάρνησή της17 Εκείνο που τελικά έχει αξία για έναν νουνεχή άνθρωπο είναι η

ἀγαθὴ δόξα18 δηλαδή το καλό όνομα που αφήνει πίσω του από τη στιγμή κιόλας

που είναι γνωστό ότι ο πλούτος είναι αβέβαιος αφού πολύ εύκολα μπορεί να αλλάζει

χέρια19

Η κυριότερη κατηγορία όμως που φαίνεται να απευθύνει ο Σόλων εναντίον

του δήμου στο πλαίσιο της πρώτης ομάδας ευθυνών είναι ότι υπήρχαν και κάποιοι

που του ζητούσαν να εφαρμόσει στην Αθήνα αυτό που έκανε ο Λυκούργος στη

Σπάρτη δηλαδή την ἰσομοιρίαν μεταξύ όλων των πολιτών20

hellipοὐδὲ πιείρας χθονὸς πατρίδος κακοῖσιν ἐσθλοὺς ἰσομοιρίαν ἔχειν

Οι πολιτικοί λόγοι πίσω από αυτήν τη θέση του Σόλωνα στο ζήτημα της

ἰσομοιρίας όπως μας τους παραθέτει ο Πλούταρχος παρουσιάζουν μεγάλο

ενδιαφέρον Σύμφωνα με τα επικριτικά μάλλον εδώ σχόλια του βιογράφου του ο

Σόλων δεν μπορούσε να πετύχει για τους συμπολίτες του αυτό το μέγιστον που πέτυχε

ο Λυκούργος στη Σπάρτη εφόσον δεν είχε τη δυνατότητα να εφαρμόσει και τις ίδιες

με τον δεύτερο μεθόδους Ο λόγος ήταν ότι ο Σόλων ήταν ένας μετριοπαθής πολιτικά

δημοκρατικά εκλεγμένος ηγέτης που προσπαθούσε να διεκπεραιώσει την αποστολή

16 W 33 πβ W 347-8 17 Αυτό φαίνεται να εξηγεί στο απόσπασμα W 13 μια κατά τα άλλα δυσερμήνευτη ελεγεία πβ και W 24 και ειδικά W 32

18 W 134 και 8

19 W 15

20 W 348-9

7

που του ανατέθηκε από τους πολίτες στηριζόμενος αποκλειστικά στην πειθώ και στη

λαϊκή εμπιστοσύνη ενώ ο Λυκούργος ήταν ένας βασιλιάς που μπορούσε να

χρησιμοποιήσει και τη βία για να επιβάλει τελικά τις μεταρρυθμίσεις του στην

κοινότητα21

οὐδὲ παντάπασιν ὥσπερ ὁ Λυκοῦργος ὁμαλοὺς τοῖς βίοις καὶ ἴσους κατέστησεν ἀλλ᾽ ἐκεῖνος μὲν ἑνδέκατος ὢν ἀφ᾽Ἡρακλέους καὶ βεβασιλευκὼς ἔτη πολλὰ τῆς Λακεδαίμονος ἀξίωμα μέγα καὶ φίλους καὶ δύναμιν οἷς ἔγνω καλῶς περὶ τῆς πολιτείας ὑπηρετοῦσαν εἶχε καὶ βίᾳ μᾶλλον ἢ πειθοῖ χρησάμενος ὥστε καὶ τὸν ὀφθαλμὸν ἐκκοπῆναι κατειργάσατο τὸ μέγιστον εἰς σωτηρίαν πόλεως καὶ ὁμόνοιαν μηδένα πένητα μηδὲ πλούσιον εἶναι τῶν πολιτῶν Σόλων δὲ τούτου μὲν οὐκ ἐφίκετο τῇ πολιτείᾳ δημοτικὸς ὢν καὶ μέσος ἐνδεέστερον δὲ τῆς ὑπαρχούσης δυνάμεως οὐδὲν ἔπαξεν ὁρμώμενος ἐκ μόνου τοῦ βούλεσθαι καὶ πιστεύειν αὐτῷ τοὺς πολίτας

Ο ίδιος ο Σόλων όμως εξηγεί πολύ καλύτερα από τον Πλούταρχο την άρνησή

του να προχωρήσει στην ἰσομοιρίαν πίσω από τη συνειδητή αυτήν επιλογή του

Αθηναίου νομοθέτη βρίσκεται όλη η πολιτική του φιλοσοφία Στην πραγματικότητα

για τον Σόλωνα το να κάνει κάτι τέτοιο ήταν έξω από κάθε λογική με βάση την

δίκην και την Εὐνομίην (σωστή μοιρασιά) η οποία είναι το αντίδοτο στο κυνήγι του

κόρου (πλησμονής πλούτου) των πλουσίων στην ὕβριν (αλαζονεία) των φτωχών υπό

την έννοια προφανώς ότι διεκδικούν πράγματα που δεν τους ανήκουν και γενικά

στην ἄτην (τύφλα του νου) και των δύο Εύλογα λοιπόν η ἰσομοιρία αποτελούσε για

τον Σόλωνα εξόφθαλμη Δυσνομίη (κακή μοιρασιά)22

30 ταῦτα διδάξαι θυμὸς Ἀθηναίους με κελεύει ὡς κακὰ πλεῖστα πόλει Δυσνομίη παρέχει Εὐνομίη δ᾽ εὔκοσμα καὶ ἄρτια πάντ᾽ ἀποφαίνει καὶ θαμὰ τοῖς ἀδίκοις ἀμφιτίθησι πέδας τραχέα λειαίνει παύει κόρον ὕβριν ἀμαυροῖ

21 Πλούτ Σόλ 161-2

22 W 430-39 πβ και παραπάνω W 5 W 3618-20 και 22-27 και W 379-10

8

35 αὐαίνει δ᾽ ἄτης ἄνθεα φυόμενα εὐθύνει δὲ δίκας σκολιάς ὑπερήφανά τ᾽ ἔργα πραΰνει παύει δ᾽ ἔργα διχοστασίης παύει δ᾽ ἀργαλέης ἔριδος χόλον ἔστι δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῆς πάντα κατ᾽ ἀνθρώπους ἄρτια καὶ πινυτά

Αλλά και για την ενίσχυση του Πεισιστράτου που επιτάχυνε την εγκαθίδρυση

της τυραννίδας του στην Αθήνα και οδήγησε στην απώλεια της ιδιότητας του πολίτη

για τους Αθηναίους ο Σόλων αποδίδει ευθύνες στον δήμο Ο κακός χαρακτήρας η

ελπίδα του εύκολου κέρδους και η επιπολαιότητα μετατρέπουν τον δήμο σε εύκολη

λεία για τον επίδοξο τύραννο23

εἰ δὲ πεπόνθατε δεινὰ δι᾽ ὑμετέρην κακότητα μή τι θεοῖς τούτων μοῖραν ἐπαμφέρετε αὐτοὶ γὰρ τούτους ηὐξήσατε ῥύσια δόντες καὶ διὰ ταῦτα κακὴν ἴσχετε δουλοσύνην 5 ὑμέων δ᾽ εἷς μὲν ἕκαστος ἀλώπεκος ἴχνεσι βαίνει σύμπασιν δ᾽ ὑμῖν κοῦφος ἔνεστι νόος εἰς γὰρ γλῶσσαν ὁρᾶτε καὶ εἰς ἔπη αἱμύλου ἀνδρός εἰς ἔργον δ᾽ οὐδὲν γιγνόμενον βλέπετε

Αν οι παραπάνω ευθύνες του δήμου είναι βαριές κατά τον Σόλωνα αυτές των

ηγετών του είναι συντριπτικές Πρώτα-πρώτα είναι και αυτοί άπληστοι και

προβαίνουν σε αδικίες για να χορτάσουν την ακόρεστη επιθυμία τους για πλούτο

χωρίς να υπολογίζουν την πρόκληση που αποτελεί για την Δίκην η ὕβρις και την

αναπόδραστη τιμωρία που συνεπάγεται αυτό24

hellipδήμου θ᾽ ἡγεμόνων ἄδικος νόος οἷσιν ἑτοῖμον ὕβριος ἐκ μεγάλης ἄλγεα πολλὰ παθεῖν οὐ γὰρ ἐπίστανται κατέχειν κόρον οὐδὲ παρούσας 10 εὐφροσύνας κοσμεῖν δαιτὸς ἐν ἡσυχίῃ πλουτοῦσιν δ᾽ ἀδίκοις ἔργμασι πειθόμενοι

23 W 11 πβ και W 10

24 W 47-16 πβ και παραπάνω W 45-6 και W 4c

9

οὔθ᾽ ἱερῶν κτεάνων οὔτε τι δημοσίων φειδόμενοι daggerκλέπτουσιν ἐφ᾽ ἁρπαγῇdagger ἄλλοθεν ἄλλος οὐδὲ φυλάσσονται σεμνὰ θέμεθλα Δίκης 15 ἣ σιγῶσα σύνοιδε τὰ γιγνόμενα πρό τ᾽ ἐόντα τῷ δὲ χρόνῳ πάντως ἦλθ᾽ ἀποτεισομένη

Οι ηγέτες του δήμου εξάλλου εμφανίζονται να αγνοούν τους κανόνες της

άριστης διοίκησης Για τον Σόλωνα χωρίς καμία έκπληξη είναι φανερό ότι για να

ακολουθεί ο δήμος τους ηγέτες του με τρόπο άριστο είναι επιβεβλημένη η μέση οδός

η οποία καθιστά τον ηγέτη ένα είδος παιδαγωγού25

δῆμος δ᾽ ὧδ᾽ ἂν ἄριστα σὺν ἡγεμόνεσσιν ἕποιτο μήτε λίαν ἀνεθεὶς μήτε βιαζόμενος τίκτει γὰρ κόρος ὕβριν ὅταν πολὺς ὄλβος ἕπηται ἀνθρώποισιν ὅσοις μὴ νόος ἄρτιος ᾖ

Η πιο σοβαρή όμως ευθύνη για τους ηγέτες του δήμου είναι η δημεγερτική

αφροσύνη που επιδεικνύουν Ειδικότερα ξεσηκώνουν τον δήμο προφανέστατα για

να εξασφαλίσουν την εύνοιά του πιθανότατα συκοφαντώντας αντιπάλους και

υποσχόμενοι οφέλη αλλά αγνοούν ότι στη συνέχεια μπορεί η κατάσταση να ξεφύγει

από τον έλεγχό τους και να καταλήξει στην εγκαθίδρυση τυραννίδας με θύματα τόσο

τον δήμο όσο και τους ίδιους Η κατάσταση αυτή μπορεί να παραλληλιστεί με ακραία

φυσικά φαινόμενα γεγονός που αποδεικνύει ότι για τον Σόλωνα ήταν ένα είδος

πολιτικού νόμου με καθολική κατά κάποιο τρόπο φυσική ισχύ26

α) ἐκ νεφέλης πέλεται χιόνος μένος ἠδὲ χαλάζης βροντὴ δ᾽ ἐκ λαμπρᾶς γίνεται ἀστεροπῆς ἀνδρῶν δ᾽ ἐκ μεγάλων πόλις ὄλλυται εἰς δὲ μονάρχου δῆμος ἀιδρείῃ δουλοσύνην ἔπεσεν 5 λίην δ᾽ ἐξάραντ᾽ οὐ ῥᾴδιόν ἐστι κατασχεῖν ὕστερον ἀλλ᾽ ἤδη χρὴ περὶ πάντα νοεῖν

25 W 6

26 W 9

10

β) ἐξ ἀνέμων δὲ θάλασσα ταράσσεται ἢν δέ τις αὐτὴν μὴ κινῇ πάντων ἐστὶ δικαιοτάτη27

Aξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Πλούταρχος αναφέρει τα αποσπάσματα

αυτά σαν ένα δείγμα απλής φυσικής φιλοσοφίας28 Ότι όμως οι στίχοι αυτοί είναι

καθαρά πολιτικοί και παραπέμπουν εξόφθαλμα σε δημεγερτική νοοτροπία προκύπτει

και από ένα αντίστοιχο χωρίο που συναντάμε στον Κικέρωνα ο οποίος

αναμφισβήτητα ήταν βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας

φροντίζοντας κιόλας να την αξιοποιεί αρκούντως στο έργο του29

ut mare quod sua natura tranquillum sit ventorum vi agitari atque turbari

sic populum Romanum sua sponte esse placatum hominum seditiosorum vocibus ut

violentissimis tempestatibus concitari (Όπως η θάλασσα που από τη φύση της είναι

ήρεμη από τη δύναμη των ανέμων γίνεται τρικυμιώδης και συνταράσσεται έτσι και ο

ρωμαϊκός λαός από μόνος του φιλήσυχος ξεσηκώνεται απrsquo τους λόγους των

δημαγωγών όπως από μια βιαιότατη θύελλα)

Οι συνέπειες από όλη αυτήν την κατάσταση η οποία οδηγεί σε

ανταγωνισμούς μεταξύ των ηγεμόνων του δήμου και των δυνατών για την

εξασφάλιση του πλούτου και της πολιτικής δύναμης γενικά είναι βαρύτατες για όλη

την πόλη Η τυραννίδα ο εμφύλιος πόλεμος ο εξανδραποδισμός με μια φράση το

δημόσιον κακόν δεν αφήνει κανέναν ανεπηρέαστο όπου και αν αυτός επιχειρήσει να

κρυφτεί Ο λόγος είναι προφανώς ότι ως δημόσιον κακόν αφορά όλη την κοινότητα

Και δεν είναι βεβαίως καθόλου παράδοξο που πλήττει κυρίως τους πιο αδύναμους

τον δήμο αυτόν δηλαδή που υποτίθεται ότι κυρίως υπερασπίζονται οι ηγέτες του30

τοῦτ᾽ ἤδη πάσῃ πόλει ἔρχεται ἕλκος ἄφυκτον εἰς δὲ κακὴν ταχέως daggerἤλυθεdagger δουλοσύνην ἢ στάσιν ἔμφυλον πόλεμόν θ᾽ εὕδοντ᾽ ἐπεγείρει

27 W 12

28 Πλούτ Σόλ 34-5

29 Cic Clu 138

30 W 417-29

11

20 ὃς πολλῶν ἐρατὴν ὤλεσεν ἡλικίην ἐκ γὰρ δυσμενέων ταχέως πολυήρατον ἄστυ τρύχεται ἐν συνόδοις τοῖς ἀδικοῦσι φίλους ταῦτα μὲν ἐν δήμῳ στρέφεται κακά τῶν δὲ πενιχρῶν ἱκνοῦνται πολλοὶ γαῖαν ἐς ἀλλοδαπήν 25 πραθέντες δεσμοῖσί τ᾽ ἀεικελίοισι δεθέντες hellip

οὕτω δημόσιον κακὸν ἔρχεται οἴκαδ᾽ ἑκάστῳ αὔλειοι δ᾽ ἔτ᾽ ἔχειν οὐκ ἐθέλουσι θύραι ὑψηλὸν δ᾽ ὑπὲρ ἕρκος ὑπέρθορεν εὗρε δὲ πάντως εἰ καί τις φεύγων ἐν μυχῷ ᾖ θαλάμου

Συμπεράσματα

Η ποίηση του Σόλωνα για πρώτη φορά στη σωζόμενη παγκόσμια γραμματεία

μάς μεταφέρει το σημαντικότατο πολιτικό μήνυμα ότι η ελεύθερη και αξιοπρεπής

πολιτική κοινωνία για να λειτουργήσει σωστά έχει ανάγκη όλους τους πολίτες της

ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσεως αλλά με Εὐνομίην για τον καθέναν η οποία

βασίζεται στη Δίκην ώστε να αποφευχθεί η ὕβρις Η ισοπέδωση της ἰσομοιρίας

από την άλλη παραπέμπει σε απολυταρχικό καθεστώς που είναι ισοδύναμο της

δουλείας Επιπροσθέτως ακόμη και η απεριόριστη αρκεί να είναι δίκαιη βελτίωση

των συνθηκών ζωής του καθενός ασχέτως οικονομικής επιφάνειας είναι δυνατή

μέσα στην ελεύθερη πολιτική κοινωνία αν εκλείψει η απληστία από όλους -και από

τον δήμο- και αν ειδικά οι ηγέτες του δήμου αποκηρύξουν τη δημεγερτική αφροσύνη

ως πολιτική πρακτική η οποία οδηγεί με βεβαιότητα αργά ή γρήγορα σε πολλά

δεινά με χειρότερο την τυραννίδα Αυτά μπορούν τελικά να συμβούν μόνο αν ο

λαός το μεγαλύτερο μέρος του οποίου συγκροτεί ο δήμος που προφανέστατα έχει

αυξημένες ευθύνες σε ένα ελεύθερο πολιτειακό καθεστώς στηρίζει σοφούς και

αδέκαστους πολιτικούς όπως ο Σόλων και δεν μπορούν να επιβληθούν από κανέναν

άλλον γιατί τότε θα είμαστε εκτός του πλαισίου της ελευθερίας Αυτό το νόημα

φαίνεται να είχε σύμφωνα με τον Πλούταρχο και ο νόμος που ο Σόλων θέσπισε για

την υποχρεωτική συμμετοχή στα κοινά31

31 Πλούτ Σόλ 201

12

ἄτιμον εἶναι τὸν ἐν στάσει μηδετέρας μερίδος γενόμενον Βούλεται

δ᾽ ὡς ἔοικε μὴ ἀπαθῶς μηδ᾽ ἀναισθήτως ἔχειν πρὸς τὸ κοινόν ἐν ἀσφαλεῖ

θέμενον τὰ οἰκεῖα καὶ τῷ μὴ συναλγεῖν μηδὲ συννοσεῖν τῇ πατρίδι

καλλωπιζόμενον ἀλλ᾽ αὐτόθεν τοῖς τὰ βελτίω καὶ δικαιότερα πράττουσι

προσθέμενον συγκινδυνεύειν καὶ βοηθεῖν μᾶλλον ἢ περιμένειν ἀκινδύνως

τὰ τῶν κρατούντων

Παναγιώτης Ν Κοντονάσιος ΕΚΠΑ

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Almeida J A (2003) Justice as an Aspect of the Polis Idea in Solons Political

Poems A Reading of the Fragments in Light of the Researches of New Classical

Archaeology Leiden and Boston

Block J and Lardinois A P M H (2006) Solon of Athens New Historical and

Philological Approaches Leiden and Boston

Lewis J D (2006) Solon the Thinker Political Thought in Archaic Athens London

Martina A (1968) Solon Roma

Μπάρμπας Ι Α (2000) Λυρικών λόγος και ιστορική πράξη Καλλίνος Τυρταίος

Σιμωνίδης Αρχίλοχος Σόλων Αλκαίος Θέογνις Αριστοτέλης Βακχυλίδης

Θεσσαλονίκη

Νούσια Μ (2010) Solon the Athenian The poetic Fragments Leiden

Περυσινάκης Ι Ν (2012) Αρχαϊκή λυρική ποίηση ηθικές αξίες και πολιτική

συμπεριφορά στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία προβλήματα ερμηνείας και

μετάφρασης της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας μια ερμηνευτική προσέγγιση

ανθολογία αρχαϊκής λυρικής ποίησης με βάση την αρετή και τον αγαθόν κείμενο-

μετάφραση-ερμηνεία Αθήνα

13

Ruschenbusch E (1966) Σόλωνος νόμοι die Fragmente des solonischen

Gesetzeswerkes mit einer Text- und Uberlieferungsgeschichte (Historia

Einzelschrift 9) Wiesbaden