-
Dipnotlar
I. Ermenistan’ın Tarihî Coğrafyası ve ErmenilerProf. Dr. Salim
CÖHCE
1 Bkz. Daniel David Luckenbill, Ancient Records of Assyria and
Babylonia I, New York 1968, s.110, 172, 202 vd.; Asur
salnamele-rinde, hatta eski İran tarihlerinde Ermenistan adının yer
almadığına dair ayrıca bkz. Nikerland Krayblis, Rusya’nın Şark
Siyaseti ve Vilayeti Şarkiye Meselesi, Nşr. H. Adem, İstanbul 1332,
s.70 vd.
2 İnayetullah Cemal Özkaya, Le Peuple Armenien et Les Tentatives
de Reduire Le PeupleTurc en Servitude, İstanbul 1971, s.10; Armana
ya da Arminia coğrafî adının Arâmice “Yukarı-El / Ülke” sözünden
çıktığını belirten ve Ksenofon’un M.Ö. 401-400’de geçtiği Doğu
Anadolu’yu anlatan “Anabasis” adlı eserinde Yukarı Ülke adının önce
Romalıların daha sonra da Bizanslıların Kızılırmak’ın doğusuna
verdikleri “Yüksek Ülke” anlamındaki ad ile aynı olduğunu, bu arada
Yunus Emre’de geçen “Yukarı-Eller” deyiminin de yine aynı şekilde
Fırat-Hazar Denizi ara-sına verilen isim olduğu hususunda bkz.
Fahrettin Kırzıoğlu, “Armenya/ Yukarı Eller”de 2700 yıllık Türk
Varlığı, Ermenilerin Rus İstilasına Alet Olması ve Mezalimi”,
Ermeniler Hakkında (Makaleler-Derlemeler) II, Atatürk Üniversitesi,
XX Yıl Armağanı, Ankara 1978, s.48.
3 Bkz. Herodotos, Herodot Tarihi, Nşr. A. Erhat, İstanbul 1973,
s.46, 87, 93, 308, 310, 408.
4 Bkz. Strabo, The Geography of Strabo II, Nşr. H. C. Hamilton,
London 1856, s.267 vd.; Strabo, The Geography of Strabo III, Nşr.
H. C. Hamilton, London 1857, s.150.
5 Ermenilerin menşei ve tarih sahnesine çıkışıyla ilgili
görüşler için bkz. Firuzal Kınal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1987,
s.226-262; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi,
İstanbul 1987, s.106; Recep Şahin, Tarih Boyunca Türk İdarelerinin
Ermeni Politikaları, İstanbul 1988, s.29 ; Kamuran Gürün, Ermeni
Dosyası, Ankara 1983, s.17; Afif Erzen, Doğu Anadolu ve Urartular,
Ankara 1986, s.43 vd.; Yavuz Ercan,
-
DİPNOTLAR234
“Tarihî Belgelerin Işığında Ermeni İddiaları”, Tarih Boyunca
Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu (Erzurum 8-12
Ekim 1984), Ankara 1985, s.208 vd.
6 Kırzıoğlu, “Selçuklulardan Önce ‘Armenya’ya /Yukarı-Ellere
Hâkim Olanlar [MÖ. IV BİN-MS. 1064]”, Türk Tarihinde Ermeniler
Sempozyumu (İzmir 26 Mayıs 1983), İzmir 1983, s.129.
7 Mervan el-Müdevver, El Ermenu Abru’t-Tarih, Beyrut 1982, s. 68
vd.; Robert H. Hewsen, Armenia; A Historical Atlas, London 2001,
s.15 vd.
8 J. Laurent, “Les Origines Medievales de la Question
Armenienne”, Revue des Etudes Armeniennes, I/1, Paris 1920, s.2’den
naklen, Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu
(1919–1922), Ankara 1975, s.87.
9 Cöhce, Salim, “Ermeni Kimliği Hakkında Bir Değerlendirme”,
Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu (Subatan/Kars
17–21 Haziran 1991), Ankara 1992, s.95.
10 H. Von Hübschmann, Die Altarmenischen Ortsnamen, Strazburg
1904, s. 366 vd.; Ermenilerin eskiden beri Armenya tabirini
kullan-mayıp kendilerine Haik, memleketlerine de Hayastan adını
verdikleri hususunda bkz. Rahip Alişan, Hayk’ın Zamanı ve Bayramı,
Paris 1840, s.15 vd.’dan naklen, Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni
Meselesi, s. 101; M. Streck, “Ermeniye”, İslam Ansiklopedisi, c.
IV, İstanbul 1997, s.322.
11 Şemseddin Günaltay, Yakın Şark IV/II; Romalılar Zamanında
Kapadokya Pont ve Arkaksiad Krallıkları, Ankara 1987, s.565n22.
12 Şemsettin Sami, Kamus-ül A’lam II, İstanbul 1306, s.840.13
Arın Engin, Eti Tarihi, İstanbul 1961, s.90 vd.14 Bkz. Kırzıoğlu,
Dede-Korkut Oğuznameleri, İstanbul 1952, s. 15–57;
Kırzıoğlu, “Armenya Yukarı-Eller Tarihi’nin İç Yüzü Dede Korkut
Oğuznamelerinin Mahiyeti”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu
ile İlişkileri Sempozyumu (Erzurum 8-12 Ekim 1984), Ankara1985, s.
133 vd.
15 Edip Yavuz, Tarih Boyunca Türk Kavimleri, Ankara 1968, s.137
vd.16 Abdurrahman Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara 1997,
s.8 vd.17 Cöhçe, “Ermeni Kimliği”, s. 95; Metin Özbek, İnsan ve
Irk, İstanbul 1979,
s. 155; Refet Yinanç, “Selçuklular ve Osmanlıların İlk
Dönemlerinde Ermeniler”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu (İzmir
26 Mayıs 1983), İzmir 1983, s.67.
-
DİPNOTLAR 235
18 Ermeni tarihinden bahseden ve hemen hepsi kiliseye mensup
olan ilk tarihçilerin büyük bir kısmı Ermeni değildi. Bunlar
tarihlerini kendi dil-leriyle veya daha ziyade Yunanca, Süryanice
yazdılar. Bir kısım Ermeni tarihçi de bu eserleri Ermeniliğe mal
etmeye çalıştı. Menşe itibarı ile Ermeni olan tarihçiler de tamamen
kilise mensubu olup tarih yazıcı-lığında Yunan ve Asurî
tarihçilerin yolundan gitmişlerdir. Bkz. Gyula Nemeth, Atilla ve
Hunlar, Nşr. Şerif Baştav, İstanbul 1962, s. 284; Uras, Ermeniler
(Türk Tarihinin Ana Hatları Eserinin Müsveddeleri No:6), y.y. 1933,
s.3.
19 İsmet Parmaksızoğlu, “Ermeniler”, Türk Ansiklopedisi XV,
s.323.20 Mehmet Hocaoğlu, Arşiv Vesikalarıyla Ermeni Mezalimi ve
Ermeniler,
İstanbul 1976, s.1; Makedonyalı İskender’in Doğu Anadolu ve
İran’daki faaliyetleri için ayrıca bkz. W.W. Tarn, “Alexander: The
Conquest of Persia”, The Cambridge Ancient History VI, Macedon
401-301 B.C., Nşr. J.B. Bury vd., London 1975, s.352-386.
21 M. Rostovtzeff, “Syria and the East”, The Cambridge Ancient
History VII, The Helenistic Monarches and the Rise of Roma, (nşr.,
S.A.Cook vd.), London 1969, s.174, 189; Makedonyalı İskender’in
Doğu Akdeniz çevresindeki faaliyetleri için ayrıca bkz. Tarn,
“Alexander”, s.352-386.
22 Parthların ortaya çıkışına dair geniş bilgi için bkz. Halil
Demircioğlu, Roma Tarihi I, Cumhuriyet; Menşelerden Akdeniz
Havzasında Hakimiyet Kurulmasına Kadar, Ankara 1987, s.406 vd.; J.
Wiesehöfer, Antik Pers Tarihi, Nşr., M.A.İnci), İstanbul 2003,
s.173 vd.
23 Günaltay, Yakın Şark IV/2, s.580 vd.; Rene Grousset, Histoire
de L’Arménie, des Origines a 1071, Paris 1947, s.85 vd.
24 Ermeni tarihçilerin iddiasına göre Nusaybin, M.Ö. II.
yüzyılın ortala-rından milâd başlarına kadar Arşakunî krallarının
başkenti olmuştur. Bkz. Moses Khorenats’i, History of Armenians,
Nşr. R.W. Thomson, Harvard 1980, s.136 nu.11,177; M.V. De Saint
Martin, Mémoires Historique et Géographiques sur L’Arménia I, Paris
1818, s.161. Halbuki burası, M.Ö.88’de Sakaların, Parthların
doğudaki topraklarını istilâ etmeye başlamasından istifade ile
Tigran’ın (M.Ö.95-55) eline geçmiş, sonra da M.Ö.68 yılının
sonbaharında Romalı Kumandan Lucullus tarafından zapt edilmiştir.
Bkz. Günaltay, Yakın Şark IV/II, s.505, 581, 601; Grousset,
Histoire de L’Arménie, s.97. Ancak, M.Ö. 53 yılında Harran
civarında Romalıları mağlup eden Parth kralı I. Orodès, Nusaybin’i
de ele geçirecektir. Bkz. Grousset, Histoire de L’Arménie, s.101vd.
Bir ara tekrar Ermeni işgaline uğrayan şehir, 37 yılında Parth
kralı III. Artaban (M.S.11–40) tarafından kurtarılacaktır. Bkz.
Honigmann, Ernst, “Nasibin”, s.100. Burası, 62 yılında başlayan
-
DİPNOTLAR236
çatışmalarda da Parthların elinde görülmektedir. Bkz. Tacitus,
The Annals of Imperial Rome, Nşr., M. Grant, London 1988,
s.347.
25 T. Rice Holmes, “Tigronecerta”, The Journal of Roman Studies
VII, 1917, s.120–138.
26 David Magie, Roman Rule in Asia Minor, to the End of the
Third Century After Christ I-II, Princeton 1950.
27 İsmet Parmaksızoğlu, “Ermeniler”, s.324.28 Longden, R.P.,
“The Wars of Trajan”,The Cambridge Ancient History
XI, The Imperial Peace A.D.70-192, London, 1975,s.244; Akşit,
Oktay, Roma İmparatorluk Tarihi (M.Ö. 27-M.S. 395), İstanbul, 1985,
s.185vd.
29 H. Kemal Türközü, “Ermeni Yurdu Hikâyesi ve Ermeni
İddialarının Çürüklüğü”, Türk Kültürü, XX/223–224 (Kasım-Aralık
1981), s.68 vd.; Hayri Mutluçağ, İzmir Ermeni İhtilal Komitesi ve
Terör, İstanbul 1986, s.6; Dikran Kevorkyan, “Uluslararası Terör
Karşısında Türk Ermenilerinin Düşünceleri”, Türk Tarihinde
Ermeniler Sempozyumu (İzmir 26 Mayıs 1983), İzmir 1983, s.115.
30 Gürün, Ermeni Dosyası, s.30.31 Kazım Karabekir, Ermeni
Dosyası, Nşr. F. Özerengin, İstanbul 1994,
s.61 vd.32 R. P. Longden, “The Wars of Trajan”, The Cambridge
Ancient History
XI, The Imperial Peace A.D. 70-192, London 1975, s.244; Oktay
Akşit, Roma İmparatorluk Tarihi (M.Ö. 27-M.S. 395), İstanbul 1985,
s.185 vd.
33 I. Lucius Verus’un (161-169) Parth seferinde, 164
sonbaharında Dicle nehrine kadar uzanan topraklar tekrar Roma
hâkimiyeti altına alındı. Ancak, üç yıl sonra bütün Doğu Akdeniz
çevresini kasıp kavuran veba salgını bölgeyi de perişan edecektir.
Bkz. W. Weber, “The Antonines”, The Cambridge Ancient History XI,
s.347 vd.; Akşit, Roma, s.228. Yalnız, yörede Roma hâkimiyetinin
devam ettiği anlaşılmaktadır. Zira 194’te Parthların kışkırtmasıyla
harekete geçen ve o arada Nusaybin’i de şiddetle muhasara eden
bedeviler Romalıları Urfa’ya kadar çekilmek zorunda bırakacaktır.
Ancak, aynı yılın Eylül ayında tekrar Fırat’ı geçebi-lecek güce
ulaşan Romalılar, 195 yılı başlarında kaybettikleri bütün
top-rakları geri alacaktır. Septimus Severus’un (193-211)
Mezopotamya’nın tamamını bir Roma eyaleti haline getiren seferi
sonucunda, 198 yılında Ermenistan da Romalılar tarafından
kurtarılarak bu defa iki lejyon ile de tahkim edilecektir. Bkz. S.
N. Miller, “The Army and the Imperial House”, The Cambridge Ancient
History XII, The Imperial Crisis and
-
DİPNOTLAR 237
Recovery A.D. 193-324, Nşr. S.A. Cook vd., London 1971, s.9, 16
vd.; Akşit, Roma, s.319, 322 vd.
34 Uras, Tarihte Ermeniler, s.57; M. Ali Kaya, “III.
Gordianus’un Pers (Sasani) Seferi: Güzergâh Savaşları ve
İmparator’un Ölümü”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XX/ 1 (Temmuz/July
2005), s.157-167.
35 Saral, Ahmet Hulki, Ermeni Meselesi, Ankara 1970, s.30.36
Gürün, Ermeni Dosyası, s.31.37 Küçük, Ermeni Kilisesi, s.57.38
Uras, Tarihte Ermeniler, s.62.39 Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Faraç
Tarihi I, Nşr. R. Doğrul, Ankara
1987, s.155.40 Saral, Ermeni Meselesi, s.38.41 Gürün, Ermeni
Dosyası, s.32.42 Mehmetzâde Mirza Bala, Ermeniler ve İran, İstanbul
1927, s.20.43 Uras, Tarihte Ermeniler, s.71 vd.44 Streck,
“Ermeniye”, s.319.45 Kırzıoğlu, Kars Tarihi I, İstanbul 1953,
s.219.46 Karabekir, Ermeni Dosyası, s.82 vd.47 Ercan, “Ermeni
İddiaları”, s.209 vd.48 Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri
Tarihi, İstanbul 1993,
s.233.49 Belâzurî, Futûhu’l-Büldân, Nşr. M. Fayda, Ankara 1987,
s.278.50 Dvornık, Francis, Konsüller Tarihi İznik’ten II.
Vatikan’a, Nşr. M.
Aydın, Ankara 1990, s.21 vd.51 Uras, Tarihte Ermeniler, s.127.52
Gürün, Ermeni Dosyası, s.34; Karabekir, Ermeni Dosyası, s.86 vd.53
Hakkı Dursun Yıldız, “Azerbaycan’da Hüküm Sürmüş Bir Türk
Hanedanı, Saç Oğulları”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 9 (1978),
İstanbul 1978, s.119.
54 Kırzıoğlu, Kars Tarihi I, s. 277.55 İbrahim Kafesoğlu, “Doğu
Anadolu’ya İlk Selçuklu Akını ve Tarihi
Ehemmiyeti”, M. Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul 1953, s.272.
-
DİPNOTLAR238
56 Ali Sevim, Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri,
Ankara 1983, s.9 vd.; Mükremin Halil Yinanç, Türkiye Tarihi:
Selçuklular Devri, Anadolu’nun Fethi I, İstanbul 1944, s.36.
57 Sadi Koçaş, Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni
İlişkileri, Ankara 1976, s.31vd.
58 Vardan, Müverrih “Türk Fütuhatı Tarihi (889–1269)”, Nşr.
Hrant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi I / 2, İstanbul 1937,
s.177.
59 Parmaksızoğlu, “Ermeniler”, s.329; Gülay Öğun, “Türk Fethi
Öncesinde Bizans’ın Doğu Anadolu Siyaseti”, Yakın Tarihimizde Kars
ve Doğu Anadolu Sempozyumu (Subatan/Kars 17-21 Haziran 1991),
Ankara 1992, s.79; Streck, “Ermeniye”, s.320; A. A.Vasılıev, Bizans
İmparatorluğu Tarihi I, Nşr. A. M.Mansel, Ankara 1943, s.399.
60 Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi, Nşr. Y.
Yücel-B. Yediyıldız, Ankara 1992, s.32.
61 Abdulkadir Yuvalı, “Tarihi Devirlerde Ermenilerin İdari
Statüleri”, Yakın Tarihimizde Van Uluslararası Sempozyumu
Bildirileri, Ankara 1990, s.130.
62 Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un
Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard
Dulaurier, çev. M. Halil Yinanç, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara 1962, s.111 vd.
63 Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136), s.122.64 Feridun
Demirtekin, Malazgirt Meydan Muharebesi, İstanbul 1943,
s.43.65 Paul Wittek, Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu, Nşr.
Fahriye Arık,
İstanbul 1947, s.27.66 Demirtekin, Malazgirt Meydan Muharebesi,
s.62n2; Kafesoğlu,
İbrahim, “Malazgirt Muharebesi”, Malazgirt Zaferi ve Alp Arslan,
İstanbul 1968, s.196.
67 Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı
Müesseselerine Tesiri, İstanbul 1981, s.109n192.
68 Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Ankara 1984, s.78;
Türk-Ermeni münasebetlerini Hazarlara kadar geri götürmek
mümkündür. İranlılar ve Araplara karşı Bizanslılarla müşterek
hareket eden Hazarlar, MS. 683’ten 799’a kadar Kafkas bölgesinin
mühim bir kısmını birçok defa istila ettiler. IX. asırdan itibaren
Ermenistan’da faal bir rol üst-lenmekten vazgeçen Hazarlar,
Selçukluların bu bölgeye gelişine kadar,
-
DİPNOTLAR 239
Türk-Ermeni münasebetlerini sınırlı da olsa devam ettirdiler.
Bkz. Köprülü, “Türk Edebiyatının Ermeni Edebiyatı Üzerine
Tesirleri”, Edebiyat Araştırmaları I, İstanbul 1989, s.251; ayrıca
bkz. M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara 1983,
s.55; Kafesoğlu, “Asya Türk Devletleri”, Türk Dünyası El Kitabı I,
Ankara 1992, s.111 vd.; Şaban Kuzgun, Hazar ve Karay Türkleri,
Ankara 1993, s.57, 171 vd.; M. A.Kaşgarlı, Kilikya Tabi Ermeni
Baronluğu Tarihi, Ankara 1990, s.87.
69 Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136), s.259 vd.; Işın
Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098–1118), İstanbul 1974,
s.145 vd.
70 Koçaş, Tarih Boyunca Ermeniler, s.15.71 Koçaş, Tarih Boyunca
Ermeniler, s.33; Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni
Sorunu, Ankara 1989, s.5. 72 Şahnazaryan’a göre; Rupen, II.
Kagik’in öldürülmesine şahit olmuş,
yüreği kin ve nefretle dolu olarak Toroslara yerleşmiş bir
Ermeni idi. Bkz. Şahnazaryan, Ermeni Tarihi Hakkında Taslak, Paris
1859, s. 52’den naklen Uras, Tarihte Ermeniler, s.78.
73 V. Langlois, Eski Kilikya, Nşr. R. Balaban, Mersin 1947,
s.13.; Bölgenin topografyası için bkz. P. L. M. Alishan, Sissouan
ou L’Armeno-Cilicie; Description Geographique et Historique, Venise
1899, s.71-222.
74 Uras, Tarihte Ermeniler, s.79 vd.; İhsan Sakarya, Belgelerle
Ermeni Sorunu, Ankara 1984, s.9.
75 Kaşgarlı, Kilikya, s.XI.76 Mehmet Saray, “Türk-Sovyet
Münasebetleri ve Ermeni Meselesi”,
Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu
(Erzurum 8–12 Ekim 1984), Ankara 1985, s.126.
77 M. Altan Köymen, Alp Arslan ve Zamanı, İstanbul 1972, s.27.78
Şahin, “Tarih Boyunca Türk Devletlerinin Ermeni Politikaları”,
Türk
Tarihinde Ermeniler Sempozyumu (İzmir 26 Mayıs 1983), İzmir
1983, s.103 vd.
79 Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara 1993,
s.104; R. Yinanç, “Ermeniler”, s.70.
80 Kafesoğlu, Sultan Melikşah, İstanbul 1973, s.III.81 Turan,
Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul 1993,
s.325.82 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, Nşr.
Yıldız Moran,
İstanbul 1994, s.212.
-
DİPNOTLAR240
83 Steven Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi II, Nşr. F. Işıltan,
Ankara 1992, s.164.
84 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Nşr. F. Işıltan,
Ankara 1991, s.350.
85 Uras, Tarihte Ermeniler, s.80 vd.86 Karabekir, Ermeni
Dosyası, s.107.87 Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş,
İstanbul 1981,
s.208.88 Kaşgarlı, Kilikya, s.55.89 Runcıman, Haçlı Seferleri
Tarihi III, Nşr. F. Işıltan, Ankara 1992, s.78
vd; Kaşgarlı, Kilikya, s.57.90 Georges de Maleville, Sözde
Ermeni Trajedisi, Nşr. G. Üstün, İstanbul
1991, s.23.91 Koçaş, Tarih Boyunca Ermeninler, s.35.92 Runcıman,
Haçlı Seferleri Tarihi III, s.151.93 Bir zamanlar sahip oldukları
müstakil varlıklarını kaybeden Ermeniler,
Fırat kıyılarında hem Türk baskısından hem de Bizans
hâkimiyetin-den kurtulmayı arzuladılar. Bunun tahakkuku için Haçlı
Seferlerini büyük bir sevinçle karşıladılar. Ancak Ermeniler
dindarane gayelerle Hz. İsa’nın mezarını kurtarmak için yola çıkmış
batılıların, doğudaki Hıristiyan ahaliyi boyunduruğu altına
alacaklarını düşünemediler. Bkz. Demirkent, Urfa Haçlı Kontluğu,
s.15. Ermeniler, Haçlı Seferlerine katılan Frenkleri yanlarında
alıkoymak için topraklarının bir kısmını ve kızlarını onlara
verdiler. Ermeniler bu evlenmelerle Haçlılarla araların-daki
bağları sağlamlaştırdıklarını, aynı zamanda derebeyliklerine paralı
asker aldıklarını düşünmekteydiler. Diğer taraftan Haçlılar, Ermeni
derebeyliklerini zapt edilmiş toprak kabul ettiklerinden, Frenkler
çok geçmeden derebeyleri topraklarından kovmaya başladılar. Hatta
kov-makla da kalmayıp bu işi öldürmeye kadar götürdüler. Bu konuda
bkz. Kaşgarlı, Kilikya, s.37 vd.
94 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul 1984,
s.343.95 Bertold Spuler, İran Moğolları, Nşr. C. Köprülü, Ankara
1987, s.229.96 Maleville, Sözde Ermeni Trajedisi, s.23.97 Runcıman,
Haçlı Seferleri Tarihi III, s.274.98 Kaşgarlı, Kilikya, s.77.99
Kaşgarlı, Kilikya, s.79.
-
DİPNOTLAR 241
100 Kaşgarlı, Kilikya, s.81.101 Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni
Meselesi, s.5.102 Uras, Tarihte Ermeniler, s.86.103 Azmi Süslü ve
Diğerleri, Türk Tarihinde Ermeniler, Ankara 1995, s.84.104 R.
Yinanç, “Ermeniler”, s.74.
II. Türk - Ermeni Sosyal MünasebetleriYrd. Doç. Dr. Cahit
KÜLEKÇİ
1 Ali Sevim, Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri,
Ankara 1983, s.16
2 Farklı bölgede yaşayan Kıpçak Türkleriyle Ermenilerin
karşılaşmaları hakkında bkz. Nadejda Chirli, Alğış Bitiği, Ermeni
Kıpçakça Dualar Kitabı, Netherlands 2005
3 Kemal Paşa-zâde Şemsüddin Ahmed (İbn- i Kemal), Tevârih-i âl-i
Osman, Hzr. Şerafettin Turan, Ankara 1983, II. Defter, s.8, 9,
11.
4 Enver Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara
1992, s.95-101.
5 Tursun Bey, Tarih-i Ebi’l Feth, Trc: Mertol Tulum, İstanbul
1977, s.72; Kritovulos, Tarih- i Sultan Mehmed Han- ı Sânî, Trc:
Karolidi, Türkçe’ye Trc: Muzaffer Gökmen, İstanbul 1967, s.164;
Aşıkpaşazade, Tarih, Nşr: âli Bey, İstanbul 1914, s.142, 143.
6 Ermenice’de ‘st’ harfleriyle başlayan kelimelerin başında ‘i’
ya da ‘ı’ harf-leri yazılmaz ama okuyuşta telaffuz edilir.
Dolayısıyla ‘Stinbol’ pekala ‘İstinbol’ şeklinde de okunabilir.
7 G. İncicyan, XVIII. Asırda İstanbul, Trc: Hrand D. Andreasyan,
İstanbul 1976, s.21.
8 Kevork Pamukciyan, İstanbul Yazıları, İstanbul 2003, s.3.9
Kritovulos, Tarih-i Sultan s.119.10 Tursun Bey, Tarih, s.72.11
Franz Babinger, Mahomet II- Le Conquérant Et Son Temp (1432-
1481), Paris 1954, s.129- 130.12 Celal- Zâde Mustafa, Selim-
Nâme, Hzr: Ahmet Uğur- Mustafa
Çuhadar, Ankara 1990, s.390-391; Solakzâde, Tarih- i Solakzâde,
İstanbul 1297, s.370; İdris- i Bidlisî, Selim Şah- Nâme, Hzr:
Hicabi Kılıç, Ankara 2001, s.207; Neşide Kerem Demir, Türkiye’de
Ermeni
-
DİPNOTLAR242
Meselesi, Ankara 1976, s.17. Sosyo- Kültürel açıdan Ermenilerle
Türkler arasındaki münasebet, muhtemelen siyasî saiklerle pek fazla
işlenmemiştir. Konuyla ilgili olarak yaptığımız doktora tez
çalışması bu konuyu ısrarla gündeme getirmek istemiştir. Ele
aldığımız konular hak-kında geniş bilgi için ayrıca bkz. Cahit
Külekçi, Sosyo- Kültürel Açıdan Ermeniler ve Türkler, İstanbul
2010.
13 İsmail R. Faruki, ‘İslam’da Gayr-ı Müslim Hakları’, Müslüman
Azınlıklar Dosyası, Trc: Ahmet Şahin, İstanbul 1985, s.108.
14 Örnek bir vâkıa için bkz. BOA, İ.HR., D. 102 G. 5001.15 Will
Kymlicka, Çokkültürlü Yurttaşlık, Trc: Abdullah Yılmaz,
İstanbul
1998, s.39.16 Kemal Karpat, Ottoman Population 1830- 1914,
Demographic And
Social Chractreristics, London 1985, s.116.17 Kemal Karpat,
Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Demografik ve Sosyal
Özellikleri, İstanbul 2003, s.191.18 Karpat, Osmanlı Nüfusu,
s.95.19 BOA, İ.DH., D.3 G.473.20 İncicyan, İstanbul, s.92, 100,
109, 112, 123.21 Şâni-Zâde Atâullah Efendi, Şâni-zâde Tarihi, Nşr:
Ziya Yılmazer,
İstanbul 2009, I, 541.22 Şâni-Zâde, Tarih, s.482.23 İncicyan,
Boğaziçi Sayfiyeleri, Nşr: Ferit Edgü-Orhan Duru, İstanbul
2000, s.101.24 İncicyan, Boğaziçi, s.102.25 İncicyan, Boğaziçi,
s.106.26 İncicyan, Boğaziçi, s.113.27 İncicyan, Boğaziçi, s.123.28
İncicyan, Boğaziçi, s.126.29 İncicyan, Boğaziçi, s.128.30 İncicyan,
Boğaziçi, s.139.31 İncicyan, Boğaziçi, s.147.32 İncicyan, Boğaziçi,
s.151.33 İncicyan, Boğaziçi, s.173.34 İncicyan, Boğaziçi,
s.178.
-
DİPNOTLAR 243
35 BOA, C.ADL., 5806.36 Şâni-Zâde, Tarih, s.164, 165, 511.37
BOA, C.ADL., 6219, 6306; C.DH., 4159.38 Bu ifade her halde devletin
yükünü çekenler, anlamında kullanılmıştır.39 Oldukça gösterişli
giyinen bir Ermeni’nin uyarılması hakkındaki belge
için bkz. BOA, C.DH., 1342.40 Edmondo De Amicis, İstanbul 1874,
Çev. Beynun Akyavaş, Ankara
2006, s.146-148.41 BOA, C.DH., 2985.42 BOA, İ.DH., D.5 G.232.43
Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, Dersaâdet 1309, VII, 160.44
Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, VIII, 180.45 Ahmed Lütfi Efendi,
Târih-i Lütfî, Dersaâdet 1291, I, 272.46 Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i
Cevdet, XI, 172.47 Ahmed Cevdet Paşa, Târih-i Cevdet, XII, 43.48
Ahmed Lütfi Efendi, Tarih, I, 272-277.49 BOA, C.DH., 3448.50 Austen
Henry Layard, Discoveries in the Ruins of Nineveh And
Babylon, London 1853, s.32.51 Julia Pardoe, The City of The
Sultan And Domestic Manners of The
Turks, London 1854, s.237.52 Mary Kilbourne Matossian-Susie
Hoogasian Villa, Anlatılar ve
Fotoğraflarla 1914 Öncesi Ermeni Köy Hayatı, Çev: Altuğ Yılmaz,
İstanbul 2006, s.39.
53 Ebniye Kanunları için bk: Düstûr, I. Tertib, III. Cilt,
1-18.54 İncicyan, Boğaziçi, s.106; Abdulaziz Bey, Osmanlı âdet,
Merâsim ve
Tabirleri, Hzr: Kazım Arısan-Duygu Arısan Günay, İstanbul 2000,
s.156.
55 İncicyan, Boğaziçi, s.140.56 BOA, C.ADL., 6219/6306.57 Robert
Curzon, Armenia, New York 1854, s.53, 54, 56.58 Curzon, Armenia,
s.60.59 Curzon, Armenia, s.56.
-
DİPNOTLAR244
60 Abdulaziz Bey, Osmanlı âdet, s.157.61 Matossian- Villa,
Anlatılar, s.39.62 Matossian- Villa, Anlatılar, s.41.63 Horatio
Southgate, Narrative of A Tour Through Armenia, Kurdistan,
Persia and Mesopotamia, London 1840, I, 211.64 Humphry Sandwith,
A Narrative of The Siege of Kars, London 1856,
s.61.65 Hagop Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, İstanbul 2001,
s.106.66 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.43.67 Mıntzuri,
Kapandı Kirve Kapıları, s.49.68 Vahan Totovents, Yitik Evin
Varisleri, İstanbul 2002, s.111.69 Southgate, Narrative, I, 211,
222.70 Krikor Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus,
Öyküler,
İstanbul 2001, s.47, 48.71 Robert Curzon, Armenia, New York
1854, s.55.72 Southgate, Narrative, I, s. 222, 223; Robert Curzon,
Armenia, New York
1854, s.59.73 Matossian- Villa, Anlatılar, s.45.74 Rienzi, A
Strange Story, London 1862, I, s. 332.75 Arpena S.Mesropian, Like
One Family: TheArmenians of Syracuse,
USA 2000, s.10876 Mıgırdıç Margosyan, Gavur Mahallesi, İstanbul
2002, s.81.77 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.78.78 Arslanyan, Adım
Agop…, s.45.79 Arslanyan, Adım Agop…, s.41.80 Eli Smith – Harrison
Gray Otis, Missionary Researches In Armenia,
London 1834, s.26381 Matossian- Villa, Anlatılar, s.42, 43.82
James Cowles Prichard, Researches Into The Physical History of
Mankind, London 1844, s.260.83 Anny Bakalian, Armenian-
Americans: From Being To Feeling
Armenian, USA 1993, s.179, 180.
-
DİPNOTLAR 245
84 Humphry Sandwith, A Narrative of The Siege of Kars, London
1856, s.180, 181
85 Mıgırdıç Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, İstanbul
1999, s.19.86 Eli Smith – Harrison Gray Otis, Missionary Researches
In Armenia,
London 1834, s.241, 242.87 Jacob (Hagop Khatcherian) Orfali, An
Armenian From Jerusalem,
California 1987, s.5.88 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.18.89
Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.111.90 Margosyan, Gavur
Mahallesi, s.66.91 Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.22.92
Kirkor Ceyhan, Atını Nalladı Felek Peşimize Düştü, İstanbul
2000,
s.20.93 Anahide Ter Minassian, Ermeni Kültürü ve Modernleşme,
Çev: Sosi
Dolanoğlu, İstanbul 2006, s.101, 102.94 Mıntzuri, Kapandı Kirve
Kapıları, s.35.95 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.87.96
Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.89, 109.97 Ceyhan, Atını
Nalladı Felek…, s.89.98 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.83.99 Zaven
Biberyan, Yalnızlar, İstanbul 2000, s.11.100 Biberyan, Yalnızlar,
s.123.101 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.70, 71.102 Agop
Arslanyan, Adım Agop…, s.47.103 Hagop Mıntzuri, Kapandı Kirve
Kapıları, s.28; Agop Arslanyan, Adım
Agop…, s.187.104 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.84,
86.105 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.27, 84.106 Mıntzuri, Armıdan
Fırat’ın Öte Yanı, s.33.107 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı,
s.48.108 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.89.109 Margosyan,
Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.17; Mıntzuri, Armıdan
Fırat’ın Öte Yanı, s.74.
-
DİPNOTLAR246
110 Margosyan, Söyle Margosyan Nerelisin?, s.17.111 Charles
Stuart – Colonel Stuart, Journal of A ResidenceIn Northern
Persia, London 1854, s.31, 32, 54.112 Julia Pardoe, The City of
The Sultan And Domestic Manners of The
Turks, London 1854, s.3.113 James Cowles Prichard, Researches
Into The Physical History of
Mankind, London 1844, s.260.114 Arlene Voski Avakian, Lion
Woman’s Legacy, New York 1992, s.284.115 Minassian, Ermeni Kültürü,
s.104.116 Robert Curzon, Armenia, New York 1854, s.211.117 Richard
Robert Madden, The Turkish Empire, London 1862, II, 129.118 John
Aikin, Select Poets of The British Poets, Philadelphia 1838,
s.488.119 Minassian, Ermeni Kültürü, s.101, 102.120 Totovents,
Yitik Evin Varisleri, s.26.121 BOA, HR. MKT., D: 32, G. 70.122
Deborah Alcock, By Far Euphrates, London 2005, s.114.123 Totovents,
Yitik Evin Varisleri, s.44.124 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.41,
51.125 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.48.126 Margosyan, Gavur
Mahallesi, s.17.127 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.22, 23.128
Margosyan, Gavur Mahallesi, s.14.129 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı
Sevdası, s.11.130 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.13.131
Matossian- Villa, Anlatılar, s.103.132 Biberyan, Yalnızlar,
s.46.133 Biberyan, Yalnızlar, s.46.134 Peter Najarian, Son Ermeni,
İstanbul 2004, s.56.135 Edwin Munsell Bliss, Turkey And The
Armenian Atrocities, USA
1896, s.107.136 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.15.137
Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, s.17, 52.
-
DİPNOTLAR 247
138 BOA, HR. MKT., D. 7, G. 81.139 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde
Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.111, 119.140 Hamasdeğ, Güvercinim
Harput’ta Kaldı, İstanbul 1998, s.17.141 Matossian- Villa,
Anlatılar, s.165.142 Minassian, Ermeni Kültürü, s.107.143
Matossian- Villa, Anlatılar, s.171.144 Biberyan, Babam Aşkale’ye
Gitmedi, s.85.145 Matossian- Villa, Anlatılar, s.169.146 Arslanyan,
Adım Agop…, s.164, 165.147 Harrison Gray Otis, Christianity in
Turkey, London 1854, s.20, 38.148 Otis, Christianity, s.21, 40,
42.149 Michael Chamich, History of Armenia, Ermenice’den
İngilizce’ye Trc:
Johannes Avdall, Calcutta 1827, II, 529.150 Mıntzuri, Armıdan
Fırat’ın Öte Yanı, s.15, 16.151 Margosyan, Gavur Mahallesi,
s.83.152 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler,
s.35.153 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.25.154 Margosyan, Gavur
Mahallesi, s.25.155 Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, s.85.156
Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.63.157 Matossian- Villa,
Anlatılar, s.167, 168.158 François Georgeon-Paul Dumont, Osmanlı
İmparatorluğu’nda
Yaşamak, Çev: Maide Selen, İstanbul 2000, s.241.159 Eli Smith –
Harrison Gray Otis, Missionary Researches In Armenia,
London 1834, s.263, 264.160 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları,
s.11, 12.161 Robert Curzon, Armenia, New York 1854, s.98.162
Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.53, 102.163 Totovents, Yitik
Evin Varisleri, s.33.164 Totovents, Yitik Evin Varisleri, 34-
36.165 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.22.166
Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.28.
-
DİPNOTLAR248
167 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.35.168 Sırmakeşhanlıyan,
Balıkçı Sevdası, s.27.169 Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, s.180;
YB, s.92, 93.170 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.53.171
Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.108.172 Gobelyan, Memleketini
Özleyen Yengeç, s.12.173 Arslanyan, Adım Agop…, s.152.174 Ceyhan,
Atını Nalladı Felek…, s.99.175 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları,
s.108.176 Arslanyan, Adım Agop…, s.131.177 Mıntzuri, Armıdan
Fırat’ın Öte Yanı, s.43.178 Hamasdeğ, Güvercinim Harput’ta Kaldı,,
s.99; Mıntzuri, Kapandı
Kirve Kapıları, s.15; Gobelyan, Memleketini Özleyen Yengeç,
s.62.179 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler,
s.32.180 Kuduz olan bir hizmetçi için bkz: BOA, DH. MKT., D. 1412,
G. 2;
Hizmetçinin tedavisi için Odessa’ya gönderilmesi için bkz: BOA,
DH. MKT., D. 1412, G. 38.
181 Matossian- Villa, Anlatılar, s.35, 36.182 Charles Greestreet
Addison, Damascus And Palmyra, A Journey To
The East, Philadelphia 1838, I, 134.183 Gülgün Üçel Aybet,
Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası
ve İnsanları, İstanbul 2003, s.181.184 BOA, HR. MKT., D. 8, G.
54; İ. HR., D. 28, G. 1315.185 BOA, İ. HR., D. 5, G.232.186
Reginald Heber – Amelia Shipley Heber, The Life of Reginald
Heber,
New York 1830, I, 220.187 BOA, İ. HR., D. 18, G. 869.188 BOA, İ.
HR., D. 14, G. 667.189 Guillaume Joseph Grelot, Relation Nouvelle
d’un Voyage de
Constantinople, Paris 1680, s.219, 220’den naklen bkz: Gülgün
Üçel Aybet, Avrupalı Seyyahların…, s.159; Ayrıca Gülgün Üçel Aybet,
‘17. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Sosyal İlişkiler’, VII. Uluslar
arası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi Bildirileri,
Bursa 1998, s.109, 110.
-
DİPNOTLAR 249
190 Arslanyan, Adım Agop…, s.75.191 Margosyan, Biletimiz
İstanbul’a Kesildi, s.15.192 BOA, İ. HR., D. 13, G. 633.193
Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, İstanbul 2000, s.90.194
Matossian- Villa, Anlatılar, s.103, 104.195 Geniş bilgi için bkz:
Ziya Kazıcı, Osmanlı’da Toplum Yapısı, İstanbul
2003, s.194, 195.196 Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.53.197
Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.33.198 Mıntzuri, Armıdan
Fırat’ın Öte Yanı, s.34.199 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası,
s.58.200 Totovents, Yitik Evin Varisleri,, s.62.201 Ceyhan, Atını
Nalladı Felek…, s.51.202 William Holt Yates, The Modern History And
Condition Of Egypt,
London 1843, I, 223.203 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı,
s.93.204 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.95.205 Krikor Hagop
Basmacıyan, Şarkta Toplumsal ve Dinsel Hayat, İstanbul
2005, s.167.206 BOA, HR. MKT., D: 27, G. 87.207 Matossian-
Villa, Anlatılar, s.105.208 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.68.209
Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.25, 28.210 Margosyan, Söyle
Margosyan Nerelisin?, s.59, 60, 91.211 Hector Timourian, Gifts From
America, USA 2003, s.54.212 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları,
s.55.213 Varoujan Karentz, Mitchnapert The Citadel: A History Of
Armenian,
USA 2004, s.228.214 BOA, HR. MKT., D. 31, G. 99.215 BOA, DH.
MUİ., D. 14 / 2, G. 7.216 BOA, HR. MKT., D. 44, G. 89.
-
DİPNOTLAR250
217 Wendy Leeds-Hurwitz, Wedding As Text, Communicating Cultural
Identities Through Ritual, London 2002, s.53.
218 Totovents, Yitik Evin Varisleri,, s.40, 41, 149.219
Arslanyan, Adım Agop…, s.59.220 Margosyan, Söyle Margosyan
Nerelisin?, s.21, 63.221 Arslanyan, Adım Agop…, s.47.222 Totovents,
Yitik Evin Varisleri, s.113.223 Totovents, Yitik Evin Varisleri,
s.113.224 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler,
s.130, 131.225 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.93.226
Matossian- Villa, Anlatılar, s.108.227 Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı
Sevdası, s.67.228 Tekvin, 24:53’ten naklen bkz: Krikor Hagop
Basmacıyan, a.g.e., s.171.229 Matossian- Villa, Anlatılar,
s.121.230 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.32, 34, 35.231
Gobelyan, Memleketini Özleyen Yengeç, s.97, 98.232 Totovents, Yitik
Evin Varisleri, s.64.233 Matta, 25:6.234 Mary Fawler Maude, Manners
And Customs Noticed In Various
Passages Of Holy Scripture, London 1845, s.343.235 Totovents,
Yitik Evin Varisleri, s.63, 113.236 Zohrab, Osmanlı Meclisi’nde Bir
Ermeni Mebus, Öyküler, s.121.237 Matossian- Villa, Anlatılar,
s.109.238 Biberyan, Babam Aşkale’ye Gitmedi, s.31.239 William
Chambers-Robert Chambers, Chambers’s Journal (December,
1854), No: 26- 52, London And Edinburgh 1855, II, 180, 181.240
Margosyan, Söyle Margosyan Nerelisin?, s.23; Zohrab, Osmanlı
Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.55.241 Zohrab, Osmanlı
Meclisi’nde Bir Ermeni Mebus, Öyküler, s.137.242 BOA, Y.EE., D: 5,
G. 30.243 Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.19.244
Matossian- Villa, Anlatılar, s.111.
-
DİPNOTLAR 251
245 Deborah Alcock, By Far Euphrates, London 2005, s.113.246
Nicholas Awde, Armenian Perspectives, Great Britain 1997, s.161,
162.247 Benjamin Schneider, Letters From Broosa, Asia Minor, New
York
1846, s.116.248 Christopher J. Walker, Visions Of Ararat:
Writings On Armenia,
London 2005, s.18, 19.249 Theophilus Moore, Marrige Customs And
Modes Of Courtship Of
The Various Nation Of The Universe, London 1820, s.168, 169.250
E. Kh. Petrosian, Performing Arts: Music And Dance, ‘Totemic
Dances
Of Armenia’, Great Britain 1979, s.68.251 Arslanyan, Adım Agop…,
s.134, 135.252 Benjamin Schneider, Letters From Broosa, Asia Minor,
New York
1846, s.115, C. Oscanyan, The Sultan And His People, New York
1857, s.362.
253 Matossian- Villa, Anlatılar, s.111, 112.254
Sırmakeşhanlıyan, Balıkçı Sevdası, s.57; Mıntzuri, Kapandı
Kirve
Kapıları, s.36255 Benjamin Schneider, Letters From Broosa, Asia
Minor, New York
1846, s.116, 117, 118. Bu kaynakta damadın gelinin yüzünü ancak
düğünün bitiminden sonra, Perşembe gününe kadar görmediği ifade
edilmektedir.
256 Matossian- Villa, Anlatılar, s.114.257 Mıntzuri, Kapandı
Kirve Kapıları, s.31, 37.258 William Chambers-Robert Chambers,
Chambers’s Journal (December,
1854), No: 26- 52, London And Edinburgh 1855, II, 181.259
Narzakian, Memoirs, s.56.260 Charles Edward Stewart, Through Persia
In Disguise, London 2005,
s.260.261 Theophilus Moore, Marrige Customs And Modes Of
Courtship Of
The Various Nation Of The Universe, London 1820, s.168.262
Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.38.263 Arslanyan, Adım Agop…,
s.134.264 Matossian- Villa, Anlatılar, s.113.265 Matossian- Villa,
Anlatılar, s.115.
-
DİPNOTLAR252
266 Margosyan, Gavur Mahallesi, s.31.267 Grace A. Murray,
Ancient Rites And Ceremonies, London 2003, s.153.268 Mary Fawler
Maude, Manners And Customs Noticed In Various
Passages Of Holy Scripture, London 1845, s.342.269 Oscanyan, The
Sultan, s.362.270 Pazar Öpmesi.271 Oscanyan, The Sultan, s.363.272
Basmacıyan, Şark’ta Toplumsal, s.170.273 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın
Öte Yanı, s.33.274 Thomas Hartwell Horne, An Introductian To The
Critical Study And
Knowledge Of The Holly Scriptures, Philadelphia 1841, II,. 161
(10. Dipnot)
275 Totovents, Yitik Evin Varisleri, s.98.276 Matossian- Villa,
Anlatılar, s.119.277 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı, s.30.278
Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.51, 52.279 Totovents, Yitik
Evin Varisleri, s.86, 88.280 Basmacıyan, Şark’ta Toplumsal,
s.173.281 Abdulaziz Bey, Osmanlı âdet, s.273.282 BOA, A. MKT. UM.,
D. 574, G. 40.283 Glasgow John Reid, Turkey And The Turks, London
2005, s.144, 145.284 http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=6
(15.02.2007)285 http://www.bolsohays.com/haberac.asp?referans=9003
(15.02.2007)286 Arslanyan, Adım Agop…, s.15.287 Fredrick Cornwallis
Conybeare, Rituale Armenorum, Oxford 1905,
s.512288
http://www.minidev.com/kulturler/kulturler_ermeni_bayram.asp
(11.09.2006)289 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.117.290
http://www.minidev.com/kulturler/kulturler_ermeni_bayram.asp
(11.09.2006)291 http://www.tureb.net/yazdir.asp?id=191
(16.02.2007)
-
DİPNOTLAR 253
292 Baron Von Haxthausen – August Franz L.M. Haxthausen,
Transcaucasia, London 2005, s.377.
293 Calender Of Feast Days (Yortu Günleri Takvimi) içi n bkz:
Marget Bunson – Stephen Bunson, Our Sunday Visitor’s Encyclopedia
Of Saints, USA 2003, s.928 – 933.
294 Prince Hubboff, Genealogical Catalogue Of The Kings Of The
Armenia, London 2005, s.59.
295 Anny P. Bakalian, Armenian, s.166.296 Mıntzuri, Armıdan
Fırat’ın Öte Yanı, s.100; Mıntzuri, Kapandı Kirve
Kapıları, s.18297
http://www.bolsohays.com/haberac.asp?referans=1180 (02.02.2004)298
Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.137.299 http://www.guzelhayat
.net/devam.asp?id=1763&isim=274
(29.12.2006)300
http://www.etnikforum.com/forum/viewtopic.php?p=37&sid=4f97a07
c4df58df4509a36 f7a447c6ed (21.01.2007)301 Arslanyan, Adım
Agop…, s.184.302 http://www.itusozluk.com/goster.php?t=avak+sapat
(14.09.2006)303 Vahram Dadrian, To The Desert: Pages From My Diary
(Glossary),
England 2003, s.381.304 http://www.ozmena.com/archive/
index.php?t-62926.html
(16.02.2007)305 http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=6
(14.04.2005)306 Petrosian – Underwood, Armenian Food, s.71.307
Arslanyan, Adım Agop…, s.15.308
http://www.lraper.org/main.aspx?Action=DisplayNews&NewsCod
e=N000000333& Lang=TR (16.02.2007)309 Arslanyan, Adım Agop…,
s.15.310 Arslanyan, Adım Agop…, s.43.311
http://www.mymerhaba.com/en/main/content.asp_Q_id_E_114
(16.02.2007)312 Arslanyan, Adım Agop…, s.43.313 Fredrick
Cornwallis Conybeare, Rituale Armenorum, Oxford 1905,
s.513; Petrosian –Underwood, Armenian Food, s.71.
-
DİPNOTLAR254
314 Conybeare, Rituale, s.511.315
http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=6 (13.04.2005)316
http://www.bolsohays.com/webac.asp?referans=6 (17.02.2007)317
Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.138.318 Conybeare, Rituale,
s.510; Haxthausen –Haxthausen, Transcaucasia,
s.377.319 James Hastings – John A. Selbie, Encyclopedia Of
Religon And Ethics,
Edinburgh – New York 2003, X, 836.320 Conybeare, Rituale,
s.510.321 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.113.322 Gerrit J.
Reinink – Bernard H. Stolte, The Reign Of Heraclius,
United Kingdom 2002, s.41, 42;
http://hayclub.com/default.asp?konu=ermenibayramlari
(09.02.2007)
323 Mıntzuri, Kapandı Kirve Kapıları, s.135.324 Henry Rogers,
Writing Systems: A Linguistic Approach, United
Kingdom 2005, s.165325
http://hayclub.com/default.asp?konu=ermenibayramlari
(09.02.2007)326 Dara Goldstein, The Georgian Feast, California
1999, s.35, 37, 66 vd.327 Petrosian – David, Armenian Food, s.3, 4,
7.328 Fanny Janet Blunt, The People of Turkey, London 2005, II,
32.329 Narzakian, Memoirs, s.9.330 Petrosian –Underwood, Armenian
Food, s.26 – 120.331 Petrosian –Underwood, Armenian Food, s.1.332
Festival ya da bayramlara özel yemekler ve tarifleri için bkz:
Alison
Behnke – Vartkes Ehramjian, Cooking The Middle Eastern Way: USA
2005, s.61 – 70.
333 Örnek bir mâni: ‘Dicle içinde kaya / Eğildim baktım aya /
Cahal ömrüm çürüdi / Günleri saya saya’, Mıgırdıç Margosyan,
Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.40, 41.
334 Margosyan, Biletimiz İstanbul’a Kesildi, s.43.335 Bazı
Ermeni yemekleri ve tarifleri hakkında geniş bilgi için bkz:
The
Moosewood Collective, New Recipes From Moosewood Restaurant,
California 2000, s.21, 90; Rosita Blanka Filipek, Allergy Alert
Cookbook, Canada 2003, s.3.
-
DİPNOTLAR 255
336 Matossian- Villa, Anlatılar, s.81, 82.337 Mıntzuri, Kapandı
Kirve Kapıları, s.102.338 Mıntzuri, Armıdan Fırat’ın Öte Yanı,
s.50; Margosyan, Söyle Margosyan
Nerelisin?, s.84; Margosyan, Gavur Mahallesi, s.76, 77.339
Ceyhan, Atını Nalladı Felek…, s.58.340 Charles Stuart – Colonel
Stuart, Journal of A ResidenceIn Northern
Persia, London 1854, s.53, 259.341 Edmund Hornby, In And Around
Stambol, London 1858, I, 225 – 227.342 Hornby, In And Around, I,.
149.
III. Roma-Armenia İlişkileri (M.Ö. 95 – M.S. 118)Prof. Dr.
Muzaffer DEMİR
1 II. Tigranes (Büyük Tigranes) başlangıçta Parthia kralına
rehin ola-rak verilmiştir. Daha sonra Parthia kralı Büyük
Mithridates’in onu Büyük Armenia kralı olarak ataması üzerine
fetihlere başlamıştır. I. Philippos’un M.Ö. 84/3 yılında ölümünden
sonra çökmekte olan Seleukidai Hanedanlığı’nın elindeki Anadolu ve
Suriye topraklarının büyük bir bölümünü ele geçirmiştir. Fırat’ın
doğu kıyısındaki Sophene bölgesini fethettikten sonra sınırlarını
Kappadokia içlerine kadar genişletmiştir. Sonrasında iç hanedanlık
mücadeleleri yaşamakta olan Parthialıların elinden, Fırat’tan Media
Atropatene ülkesi sınırındaki dağlara kadar, Kuzey Mezapotomya’nın
tamamını almıştır. Bir donan-maya sahip olmadığından dolayı kıyı
kentleri her zaman onun kon-trolü dışında kalmıştır. Bkz. J.
Whitehorne, Cleopatras, London 1994, s.170. Transkafkasya’da
Iberialılar ve Albanialılar onun vasalı olmuştur. 10 yıldan biraz
fazla bir süre zarfında, Hazar’dan Akdeniz’e kadar uza-nan
topraklarda, kendine büyük bir imparatorluk kurmuştur Bkz. A.
Keaveney, Lucullus: A Life, London 1992, s.101.
2 Whitehorne, Cleopatras, s.173. 3 Plutarkhos, Sulla, 5.3.4
Kappadokia üzerindeki bu taht mücadeleleriyle ilgili antik
kaynaklar
hakkında bkz. Iustinus, 38.2, 3; Strabon, 12.2.11; Livius,
Periochae, 70; Appianos, Mithridatika (Mithridates Savaşları),
12.10; ayrıca bkz. A. N. Sherwin-White, “Ariobarzanes, Mithridates,
and Sula”, Classical Quarterly 27.1, 1977b, s.173-175.
5 W. Ball, Rome in East: The Transformation of an Empire, London
1999, s.11.
-
DİPNOTLAR256
6 Bu gelişmeler hakkında bkz. Appianos, Mithridatika, 12.69 vd.;
Plutarkhos, Lucullus, 9 vd.; Eutropius, Breviarium Historiae
Romanae, 6.6-8.
7 Appianos, Mithridatika, 12.82; Plutarkhos, Lucullus, 19.1;
Cicero, De imperio Cn. Pompeii «Pompeius’un Komutası Üzerine»,
22-23.
8 J. S. Mesrob, History of the Armenians in India, Gorgias
Press, 2004, s.10.
9 Keaveney, Lucullus, s.102-103.10 T. Holland, The Last Years of
The Roman Republic, Westminster 2005,
s.196.11 Bu konudaki yorum için bkz. Plutarkhos, Lucullus, 23.7.
12 Plutarkhos, Lucullus, 23.7; Cicero, De imperio Cn. Pompeii
«Pompeius’un Komutası Üzerine», 23. Bunların yanında Memnon
(38.1) II. Tigranes’in, Tigranokerta Savaşı’ndan hemen önce,
Romalılara karşı yürütülecek savaşta kullanması için VI.
Mithridates’e 10000 atlı asker desteği verdiğini
bildirmektedir.
13 Appianos, Mithridatika, 12.67, 84; Strabon, 11.14.15; 12.2.9;
Plutarkhos, Lucullus, 26.1; Cassius Dio, 36.2.3.
14 Bu savaş hakkındaki antik kaynaklar için özellikle bkz.
Appianos, Mithridatika, 12.83 vd.; Plutarkhos, Lucullus, 19.1;
23.2; 24.8 vd.; Memnon, (FGrH 434), 38 vd.; Eutropius, Breviarium
Historiae Romanae, 6.9.
15 Lucullus, 25.3-6; ayrıca Bkz. Appianos, Mithridatika, 12.84.
16 Cassius Dio, 36.3.2-3.17 Plutarkhos, Lucullus, 25.5. Bu ilk
çatışmalar konusunda ayrıca bkz.
Memnon, 38.2-3.18 Onun başka bir mektubundan II. Tigranes’e
karşı elde ettiği başarıla-
rını abartmaya çok muktedir olduğunu öğrenmekteyiz. Bkz.
Plutarkhos, Lucullus, 35.5.
19 Breviarium Historiae Romanae, 6.9.20 Breviarium, 15.3. 21 2
lejyon ve 500 süvari: Appianos, Mithridatika, 12.84; 11000
asker:
Plutarkhos, Lucullus, 27.2. Diğer taraftan Frontinus ve Festus
nis-peten daha fazla bir rakam vermektedir. Frontinus’un verdiği
rakam (Strategemata, 2.1.14) 15000’den fazla değildir. Festus
(15.3) 18000 Roma askeri rakamı vermektedir.
-
DİPNOTLAR 257
22 Ayrıca bkz. Cassius Dio, 36.2.3. 23 Plutarkhos’a göre
(Lucullus, 27.6) bu sağ kanat Medialıların
kontrolündeydi.24 Diğer taraftan Strabon (11.14.15) Lucullus’un
zaten yarısı inşa edilmiş
olan kenti yıktığını ve burasını küçük bir köye dönüştürdüğünü
iddia etmektedir. Ancak Lucullus’un hâlihazırda teslim olmuş bir
kenti yık-ması ve yerle bir etmesi söz konusu olamazdı. Aşağıda
göreceğimiz gibi, bu kentin daha sonraki dönemlerde de güçlü
surları ile varlığını sürdür-düğü görülmektedir.
25 Holland,The Roman Republic,s.197. 26 Cassius Dio, 36.4-7;
Plutarkhos, Lucullus, 32.3-5.27 Nisibis’in ele geçirilmesinden
sonraki gelişmeler hakkında ayrıca bkz.
Appianos, Mihtridatika, 12.87 vd.; Plutarkhos, Lucullus, 33
vd.28 Roma ordusunun ilgisizliği ve isteksizliği konusunda ayrıca
bkz.
Eutropius, Breviarium Historiae Romanae, 6.9.29 M. T. Boatwright
et al., Romans: From Village to Empire, Oxford
University Press, Oxford 2004, s.217.30 Pompeius’un Roma
ordusunun başına geçmesi sırasındaki gelişmeler
hakkında özellikle bkz. Cassius Dio, 36.20-36a; Eutropius,
Breviarium Historiae Romanae, 6.12; Cicero, De imperio Cn. Pompeii,
27.
31 Bu gelişmeler hakkında özellikle bkz. Appianos, Mithridatika,
12.104.32 Boatwright et al., Romans, s.218.33 Appianos, Plutarkhos,
Cassius Dio ve Eutropius gibi diğer antik
yazarların bu konudaki açıklamaları hakkında bkz. J. G. C.
Anderson, “Pompey’s Campaign against Mithradates”, Journal of Roman
Studies 12, 1922, s.100.
34 Bu süreçte takip ettiği güzergâhlar hakkında Bkz. Anderson,
Pompey, s.102, 105.
35 Ball, Rome in East, s.11. Bu aşağılanmanın onu üç yıl sonra
intihar etmeye zorladığını ve bunun Armenia’da ulus kimliği duygusu
oluştur-maya çalışan kral için acı bir son olduğunu yazmaktadır.
Ancak, eğer intihar teşebbüsü değilse, bunun bir bilgi hatası
olduğu görülmektedir, çünkü II. Tigranes M.Ö. 55/4 yılında
ölmüştür.
36 Appianos, Mithridatika, 12.105; Cassius Dio, 36.52;
Eutropius, 4.13. Diğer taraftan Dio (36.53.2) Pompeius’un Genç
Tigranes’e sadece krallığın hazinelerinin bulunduğu Sophene
bölgesini verdiğini bildir-mektedir. Ayrıca bkz. Eutropius, 4.13.
Appianos Pompeius’un askeri
-
DİPNOTLAR258
başarılarını ve yönetimsel düzenlemelerini özetlediği daha
sonraki bir paragrafında (Mithridatika, 12.114) Büyük Armenia’nın
II. Tigranes’e verildiğine yeniden değinmektedir.
37 Holland, The Roman Republic,s.212. 38 Appianos, Mithridatika,
12.105; Cassius Dio, 36.53.3-4. Eutropius’tan
(4.14) Pompeius’un, daha sonra Suriye Seferi’ne çıkmadan önce,
VI. Mithridates’e karşı yürüttüğü savaşta kendisine destek vermiş
olmasın-dan dolayı, Küçük Armenia’yı Galatia kralı Deiotaros’a
verdiğini öğren-mekteyiz. Strabon (12.3.13) da bunu teyit
etmektedir. Cicero da iki kez (De Divinatione, 2.78; Orationes
Philippicae, 2.93-94) Deiotaros’un Senato’dan Küçük Armenia’yı
aldığını bildirmektedir. Deiotaros’un, M.Ö. 47 yılından önceki bir
zamanda, Küçük Armenia’nın yöneticisi olduğu konusunda şüphe
yoktur. Mesele onun tam olarak ne zaman ve nasıl oranın yöneticisi
olduğudur. Bazıları bunun Pompeius tarafın-dan M.Ö. 59 yılında
Küçük Asia için yapılan yönetimsel düzenlemeler doğrultusunda
onaylandığını kabul etse de, bu düzenlemelerin sadece Deiotaros’un
topraklarını genişletip ona kral unvanı verdiğinin, dolayı-sıyla
ona “Küçük Armenia” kralı unvanını vermediğinin göz ardı
edil-memesi gerekmektedir. Deiotaros dışında kalan komşular
Kappadokia ve Doğu Galatia’dır. Küçük Armenia Brogitaros’un
yönettiği Doğu Galatia’ya bağlanmış olabilirdi. Her ikisi de
Roma’ya hizmet etmek-teydi, ancak Deiotaros, şartların zorlamadığı
takdirde, güvenilebilecek birisi değildi. Bkz. F. E. Adcock,
“Lesser Armenia and Galatia after Pompey’s Settlement of the East”,
Journal of Roman Studies 27.1, 1937, s.16.
39 Cassius Dio (37.6.4) M.Ö. 64 yılında gerçekleşen bu ikinci
Parthia isti-lasına değinmektedir. Ancak ona Genç Tigranes’in eşlik
ettiği detayını eklemektedir ki, bu da uydurmadır, çünkü Genç
Tigranes o zamanda Roma’nın elinde tutsaktı. Sonuçta Cassius
Dio’nun bu ikinci istilanın detaylarını erken dönemde gerçekleşen
olaylarla karıştırma ihtimali yüksektir.
40 Cassius Dio, 37.7. 41 Bu durum Tacitus tarafından (Annales,
13.34) dolaylı olarak
bildirilmektedir.42 J. F. C. Fuller, Julius Caesar: Man, Soldier
and Tyrant, Da Capo Press,
1991, s.45. 43 Keaveney, “Roman Treaties with Parthia circa
95-circa 64 B.C.”,
American Journal of Philology 102.2, 1981, s.212; D. Shotter,
Octavianus Caesar, London 1991, s.77.
-
DİPNOTLAR 259
44 Plutarkhos, Crassus, 23.3 vd.; Cassius Dio, 40.21 vd.;
Orosius, 6.13.3 vd.; Florus, 1.46.5 vd.
45 II. Artavasdes’in bu dönemde izlediği politika hakkında bkz.
Plutarkhos, Crassus, 19, 22, 33.
46 Ball, Rome in East, s.14. 47 Plutarkhos, Crassus, 37.3. 48
Cassius Dio, 49.25.5. 49 Bu gelişmeler hakkında Bkz. Plutarkhos,
Antonius, 38 vd.; Cassius
Dio, 49.26.3 vd.; Velleius, 2.82.1-2; Strabon, 11.13.4; Ball,
Rome in East,s.107.
50 Cassius Dio, 49.39.2. 51 Bu gelişmeler hakkında bkz. Cassius
Dio, 49.39.4-40.1; Velleius, 2.82.3;
Bosworth, Romans, s.275.52 Bu gelişmeler hakkında bkz. Cassius
Dio, 49.40.2-41.3; Plutarkhos,
Antonius, 50.4; 54.4-6; Velleius, 2.82.4; Iosephos, Ioudaikes
Arkhaiologias, 15.104; Boatwright et al., Romans, s.285.
Aleksandros Helios (25 Aralık 40 -muhtemelen M.S. 29-25) M.Ö. 33
yılında Media Atropatene kralı I. Artavasdes’in kızı Iotapa ile
nişanlanmıştır, ancak bu evlilik gerçekleşmemiştir. Octavianus,
Mısır’ı fethettiğinde, Aleksandros’un hayatını bağışlamış, ancak
onu, kızkardeşini ve erkek kardeşi Ptolemios Philadelphos’u tutsak
olarak Mısır’dan Roma’ya götürmüştür. Burada bakımları
sağlanmıştır. Aleksandros Helios’un sonunun ne olduğu konusunda
antik kaynaklar farklılıklar göstermek-tedir. Bkz. Cassius Dio,
49.44; 50.25; 51.15, 21; Plutarkhos, Antonius, 54, 87; Livius,
Epitomae, 131, 132.
53 Cassius Dio, 51.5.5; Strabon, 11.13.4; Tacitus, Annales,
2.3.54 Cassius Dio, 49.44.4. I. Artavasdes daha sonra Octavianus’a
sığınmış-
tır. Octavianus da ona kızı Iotapa’yı geri vermiştir, ancak
Armenia’daki Roma vatandaşlarını öldürdüğünden dolayı erkek
kardeşlerini teslim etmemiştir (Cassius Dio, 51.16.2) ve sonrasında
onu Küçük Armenia yöneticisi yapmıştır (Cassius Dio, 54.9.2). M.Ö.
20 yılından kısa süre önce, 39 yaşında, muhtemelen Roma’da
ölmüştür.
55 Armenia’nın bir tampon devleti olması konusunda bkz.
Sherwin-White, “Roman Involvement in Anatolia, 167-88 B.C.”,
Journal of Roman Studies 67, 1977a, s.65.
56 L. R. Taylor, “M. Titius and the Syrian Command”, Journal of
Roman Studies 26.2, 1936, s.163.
-
DİPNOTLAR260
57 E. S. Gruen, “The Expansion of the Empire under Octavianus”,
Cambridge Ancient History, 10. Cilt, İkinci Edisyon, Editörler: A.
K. Bowman et al., Cambridge University Press, Cambridge 1996,
s.159-160.
58 Tacitus, Annales, 2.3; Monumentum Ancyranum = Res Gestae Divi
Augusti = İlahi Augustus’un Başarıları, 27.2. Iosephos (Ioudaikes
Arkhaiologias, 15.104) Armenia kraliyet ailesinden birisi ile
evlenmiş olan Kappadokia kralı Arkhelaus’un da bu konuda Tiberius
ile işbirliği yaptığını bildirmektedir. Octavianus’un, I.
Artavasdes’in ölümü üzerine, muhtemelen aynı yıl (M.Ö. 20), Dağlık
Kilikia ve Küçük Armenia’yı Arkhelaus’a bahşettiği öngörülmektedir.
Ancak Arkhelaus, zayıf duru-muna rağmen, Octavianus’un arzusunun
tersine, o dönemde torunu V. Tigranes’i Büyük Armenia tahtında
tutmak için, Tiberius ile işbirliği yaparak, gayretlerine devam
etmiş ve Armenia verasetini bir oldubittiye getirmeye çabalamıştır.
Bkz. F. E. Romer, “A Case of Client-Kingship”, American Journal of
Philology 106.1., 1985, s.77, 98-99. Daha sonra Arkhelaus ve
Tiberius’un arasının Armenia meselesi yüzünden bozul-duğu
görülmektedir. Bkz. W. E. Gwatkin, Cappadocia as a Roman
Procuratorial Province, University of Missouri Studies 5, Columbia
1930, s.172 dipnot 37.
59 IV. Phraates bölgedeki Roma mevcudiyetini kabul etmeye
zorlanmıştır. Bunun sonucunda her iki taraftan da kabul gören bir
Armenia kralı atanmıştır. Ama bu uyum geçici olacak ve zaman içinde
geçerliliğini yitirecektir. Armenia veya Parthia kralının ölümü
veya başka yöntem-lerle tahtının son bulması neredeyse kaçınılmaz
olarak yeniden anlaş-mazlığın doğmasına yol açacaktır. Bkz.
Shotter, Octavianus, s.78.
60 Cassius Dio, 54.9.5-7; Suetonius, Tiberius, 9.1; Iosephos,
Ioudaikes Arkhaiologias, 15.104. Tiberius’a zafer onurlarının ilk
kez Armenia seferinden sonra verildiğinin tersini ispatlayacak
herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Bkz. Taylor, Syrian Command,
s.173.
61 Cassius Dio, 55.9.4. 62 Öncesinde İmperium Romanum’u takdim
etmiş olan Pompeius da
dâhil hiçbir Romalı yönetici, Armenia’da düzenli olarak taht
değişik-liğine muktedir olamamıştır Sonuçta Armenia’ya vasal
kralların yer-leştirilmesi, özellikle, yukarıda sözünü ettiğimiz,
VII. Kleopatra’nın Armenia kralı II. Artavasdes’i öldürtmesinden
itibaren sürekli olarak başarısız olmuştur. Bu başarısız kralların
I. Vonones’e kadarki listesi için bkz. Tacitus, Annales,
2.3.1-4.3.
63 Yabancı geleneklere göre evlenerek yönetmişlerdir (Tacitus,
Annales, 2.3).
-
DİPNOTLAR 261
64 Cassius Dio, 55.10.18; Res Gestae Divi Augusti, 27.2; A.
Lintott, “What was the ‘Imperium Romanum’?”, Greece & Rome
28.1, 1981, s.66; P. M. Swan, Augustan Succession: An Historical
Commentary on Cassius Dio’s Roman History Books 55-56 (9 B. C.-A.
D. 14), Cary 2004, s.113. Res Gestae Divi Augusti (27.2)’de, emin
bir şekilde tahta geçirilemediğinden dolayı, yönetimin teslim
edildiği Armenia kralları arasında III. Artavasdes hakkında sessiz
kalınmaktadır.
65 Cassius Dio, 55.9.4-7; 10.18; Suetonius, Tiberius, 9.3.
Suetonius’a göre (Tiberius, 41-42) Tiberius Parthialıların
Armenia’yı ele geçir-melerine müsaade etmiştir. Aynı zamanda bkz.
M. Goodman, Roman World 44 BC-180 AD, London 1997, s.50. Tiberius
emekliye ayrıl-dıktan sonraki kritik on yılda (M.Ö. 6 – M.S. 4)
Roma’nın Parthia ve Armenia ile ilişkileri hakkında bkz. Anderson,
“The Eastern Frontier under Octavianus”, Cambridge Ancient History,
10. Cilt, Editörler: S. A. Cook et al., Cambridge University Press
1934, s.253-254, 273-277; N. C. Debevoise, A Political History of
Parthia, Chicago 1938, s.143-151; P. Z. Bedoukian, “A
Classification of the Coins of the Artaksiad Dynasty of Armenia”,
American Numismatic Society, Museum Notes 14, 1968, s.41-66.
66 Hediyelerin Doğu diplomasisinde standart bir etiket haline
gelme-siyle ilgili olarak ayrıca bkz. Cassius Dio, 54.9.8;
68.17.2-18.2; 75.1.2-3; 78.27.1; Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias,
18.40, 103; Tacitus, Annales, 15.25.3; F. Millar, The Emperor in
the Roman World, Ithaca 1977, s.139.
67 Cassius Dio, 55.10.21. 68 Velleius, 2.101.1-102.1. O dönemde
genç bir askeri tribün olan Velleius
bu buluşmaya şahit olduğunu bildirmektedir (2.101.3).69 IV.
Phraates, M.Ö. 10/9 yılı civarında, imparatorluğundaki feodal
hiye-
rarşinin güçlü bir tehdit oluşturması nedeniyle, tahtta iddiası
olabilecek hukuki varislerini Roma’nın Suriye valisi M. Titius’a
teslim etmiştir. Bu hukuki varisler Roma’da politik tutsak olarak
tutuldukları sürece, IV. Phraates Doğu’daki Roma dış politikasını
desteklemek zorunda kala-cak ve bu sebeple Armenia’daki gelişmelere
çok fazla doğrudan müdahil olamayacaktır.
70 Romer, “Gaius”, s.210. 71 B. Campbell, “War and Diplomacy:
Rome and Parthia, 31 BC-235
AD”, War and Society in the Roman World, Editörler: J. Rich ve
G. Shipley, London 1993, s.223-228. Roma’daki kamuoyunun Octavianus
politikasını ne kadar onayladığı ve ne kadar ikna edilmek
zorunda
-
DİPNOTLAR262
olduğu açık değildir. Ancak hem Gaius ve IV. Phraates’in
buluşması-nın hem de yapılan bu resmi antlaşmanın Res Gestae Divi
Augusti’den çıkarıldığı görülmektedir.
72 Campbell,Wan and Diplomaciy,s.214. Roma hiçbir zaman sadece
Armenia için Parthialılarla savaşa girmemiştir, aşağıda da
tartışmaya devam edeceğimiz gibi, gerçekte Armenia Krallığı’nı
kontrolleri genelde etkisiz kalacak kadar sembolik olmuştur.
73 Oğul II. Ariobarzanes, M.Ö. 30/29 yılında, IV. Phraates’in
kontro-lündeki Parthia tahtına iddiası olan ancak yenilen II.
Tiridates ile birlikte, Roma’ya sığınmıştı (Cassius Dio, 51.18.1-3
ve 53.33.1-2). II. Ariobarzanes, muhtemelen Octavianus’un M.Ö. 20
yılındaki Doğu barışından itibaren hâlihazırda Media Atropatene
kralı idi.
74 Cassius Dio, 55.10a.5. 75 Yürüttüğü bu savaşla ilgili
yazıtlar için Bkz. Inscriptiones Latinae
Selectae 140, satırlar 9-10; J. E. G. Zetzel, “New Light on
Gaius Caesar’s Eastern Campaign”, Greek Roman and Byzantine Studies
11.4, 1970, s.259-260, satırlar 11-13. Seneca (De Consolatione ad
Polybium, 11.15.4), Gaius’un Parthia’ya karşı savaşı tırmandırırken
kardeşi Lucius’un ölümünün haberini aldığında (M.S. 2 yılının 20
Agustos’unda: Cassius Dio, 55.10a.9), hiç şüphesiz bu savaşa atıfta
bulunmaktadır.
76 Velleius, 2.102.2. 77 Bir yıl içindeki olayların kayıtlarının
tutulduğu fasti Cuprenses’te
(Corpus Inscriptionum Latinarum, IX 5290; Romer, “Gaius Caesar’s
Military Diplomacy in the East”, Transactions of the American
Philological Association 109, 1979, s.211) 9 Eylül dönüm noktası
ola-rak gözükmektedir. Fasti’deki bu giriş şöyle restore
edilmiştir: “bellum cum [hostibus p. R. gerens] in Armenia
percuss[us est dum obsidet Ar]ta[g]iram Ar[meniae oppidum]”.
78 Geçici olarak iyileştiği görünümünü verse de (Florus,
2.32.45), Gaius’un yarası ciddi ve nihai olarak öldürücü olmuştur.
Bu yaradan dolayı has-talanmış ve kamu hizmeti yapamayacak kadar
sayıklamaya başlamış-tır (Velleius, 2.102.2; Dio 55. 10a.8). Zayıf
ve hafızasını kaybetmiş bir şekilde Suriye’ye geçmiş ve oradan da
son olarak Ocak veya Şubat M.S. 4 yılında Roma ile irtibata geçerek
komutanlığını bırakmış, eve doğru yelken açmıştır. Yarasının yol
açtığı komplikasyonlar onu Lykia’da Limyra kentinde karaya çıkmaya
zorlamış ve burada ölmüştür (Velleius, 2.102.3; Dio, 55.10a.8-9;
Romer 1979, 213).
-
DİPNOTLAR 263
79 Artageira kuşatması sırasındaki gelişmeler hakkında bkz.
Cassius Dio, 55.10a.6-7; Velleius, 2.102.2; Florus, 2.32.44-45;
Strabon, 11.14.6; Romer, “Gaius Caesar”, s.211. Genelde Gaius’un
Doğu’daki askeri dip-lomasisi ve seferleri hakkında bkz. Romer,
“Gaius Caesar”, s.199-214; A. K. Goldsworthy, The Roman Army at
War: 100 BC-AD 200, New York 1996, s.60–68; Campbell, War and
Diplomacy,s.213–240.
80 Aynı zamanda bkz. Cassius Dio, 55.10a.7. 81 Tacitus, Annales,
2.4.3. Res Gestae Divi Augusti’de (27.2) sadece, IV.
Artavasdes’in öldürülmesi üzerine, anne tarafından Kappadokia
kralı Arkhelaus’un torunu V. Tigranes’in tahta geçirildiği
bildirilmektedir.
82 I. Vonones’in başından geçen bu olaylar hakkında bkz.
Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias, 18.39; Tacitus, Annales, 2.3-4,
56, 58, 68; A. J. Church- W. J. Brodribb, Tacitus, Cornelius, The
Annals and The Histories, Great Books of the Western World 15,
Chicago 2003, s.87-88.
83 Tacitus, Annales, 2.55.84 Tacitus, Annales, 2.56.85 II.
Artabanos Fırat nehri üzerinde şahsi bir toplantı yapma
teklifinde
bulunsa da, Germanicus nazikçe cevap vermiş ve göründüğü
kadarıyla bundan bir sonuç çıkmamıştır (Tacitus, Annales, 2.56, 58;
Suetonius, Caligula, 14. 3; 19. 2; Vitellius, 2. 4; Dio, 59. 27;
Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias, 18. 101).
86 Tacitus, Annales, 2.64.1; A. M. Gowing, “Tacitus and the
Client Kings”, Transactions of the American Philological
Association 120, 1990, s.326. Tiberius, evlatlık oğlu, varisi ve
yeğeni Germanicus aracılığı ile, yeni bir uzlaşma sağladıysa da,
Roma açısından bölgedeki problemler M.S. I. ve II. yüzyıllar
boyunca da devam edecektir. Bkz. Shotter, Octavianus, s.78.
87 Bu gelişmeler hakkında bkz. Tacitus, Annales, 6.32-33;
Iosephos, Ioudaikes Arkhaiologias, 18.97. Tiberius’un iktidarının
sonunda veya Gaius Caligula’nın iktidarının başlangıcında, II.
Artabanos Vitellius ile buluşmuştur. Buluşma Fırat üzerinde
botlardan oluşan bir köprü üze-rinde gerçekleşmiştir. Bu diplomatik
ilişkinin sonucu M.S. 1 yılında yapılmış olan antlaşmaları devam
ettirmek olmuştur. Bkz. Campbell, War and Diplomacy, s.224).
Diplomatik ilişki aracılığıyla sınırlı ancak tanımlanmış hedefleri
belirleme polikasına tutarlı olarak erken II. yüzyıla kadar devam
edildiği ve bu kapsamda üst düzey toplantıların yapıldığı
görülmektedir. Bkz. Millar, The Emperor, s.259-272; Millar,
“Emperors, Frontiers and Foreign Relations”, Britannia 13, 1982,
s.4-7).
-
DİPNOTLAR264
88 Tacitus, Annales, 11.8; Cassius Dio, 60.8.1; Seneca, De
Tranquillitate Animi, 9.11.12.
89 Bu gelişmeler hakkında bkz. Tacitus, Annales, 12.44-49; R. K.
Sherk, ANRW II.7, Politische Geschichte (Provinzen und Randvölker:
Griechischer Balkanraum; Kleinasien), Roman Galatia: The Governors
from 25 B. C. to A. D. 114., Berlin ve New York 1980,
s.954-1052.
90 Tacitus, Annales, 12.50-51; E. Yarshater, The Cambridge
History of Iran, Massachusetts 1983, s.80–83.
91 B. W. Henderson, “The Chronology of the Wars in Armenia, A.
D. 51-63”, Classical Review 15.4, 1901, s.161.
92 IV. Antiokhos III. Antiokhos’un oğluydu. III. Antiokhos M.S.
17 yılında öldüğünde Kommagene Krallığı muhtemelen bir Roma
eyale-tine dönüşmüştür (Tacitus, Annales, 2.42). Krallık Claudius
tarafından IV. Antiokhos’a verilmiştir (Cassius Dio, 60.8).
93 Aristobulos’un kimliği açıkça ortadadır, ancak Sohaemos’unki
prob-lemler sunmaktadır. Sohaemos’un Sophene’deki yönetiminin ne
kadar sürdüğünü bilmiyoruz, ancak Roma adayı VI. Tigranes’in
Armenia kralı olarak atanacağı M.S. 60 yılı itibariyle yönetiminin
sona erdi-ğine dair veriler bulunmaktadır (Tacitus, Annales, 14.26;
A. A. Barrett, “Sohaemus, King of Emesa and Sophene”, American
Journal of Philology 98.2, 1977, s.153-159).
94 Tacitus, Annales, 13.8. Corbulo’nun M.S. 54 yılı sonlarında
atandığı bu komutanlık “retinendae Armeniae” olarak
tanımlanmaktadır. Öncülü olmayan özel bir komutanlıktır. Kappadokia
ve Galatia eyaletlerinin valiliğini de içermektedir. Cassius Dio’ya
göre (62.19) Corbulo soylu bir aileden gelmekte olup, kurnaz ve
akıllıydı, hem dostları hem de düşman-larına karşı ciddi bir
dürüstlük ve iyi bir tavır sergilemekteydi. Nero, bu
özelliklerinden dolayı, kendi yerine onu göndermiş ve şimdiye
kadarki en büyük askeri gücü onun emrine vermiştir. Aynı zamanda
onun barbarları boyunduruk altına alacağından ve kendisine karşı
ayaklan-mayacağından emin olmuştur. Aşağıda açıklamaya devam
edeceğimiz gibi Cassius Dio, Corbulo ve daha sonra Paetus’un
Armenia seferleri hakkındaki olayların özetini ve bazı ek bilgiler
vermektedir. Bu konuyla ilgili temel bilgiler ise Tacitus sayesinde
günümüze kadar gelebilmiştir. Biz bu çalışmada özelikle Tacitus’un
aktarımlarını takip etmekteyiz.
95 Satala üssü olarak önerilmiştir. Bkz. A. B. Bosworth, “Arrian
at the Caspian Gates: a Study in Methodology”, Classical Quarterly
33, 1983, s.271.
-
DİPNOTLAR 265
96 Gerektiğinde özellikle IV. Antiokhos ve Aristobulos’un, bu
düzenle-meler sayesinde, komşuları Armenia’nın savunmasında aktif
rol oyna-maları da sağlanmış olacaktı. Bkz. Barrett, “Annals 14.26
and the Armenian Settlement of A. D. 60”, Classical Quarterly 29.2,
1979, s.467. Bu bağlamda IV. Antiokhos ve Aristobulos’un
krallıklarıyla sınır olan Güneybatı Armenia’nın özel bir önemi
olduğu düşünülebi-lir. Sophene’yi de içine alan bu bölge, üzerinden
geçen Doğu’nun ana yoluyla, Fırat nehrinin en önemli geçiş
noktasında yer almakta olup, Kuzey Mezapotomya üzerinden Ergani
Geçidi aracılığıyla Armenia içlerine geçisi kontrol etmekteydi.
Nero, hiç şüphesiz bu bölgenin stra-tejik önemi yüzünden,
çatışmaların başlangıcında ayrı bir Sophene Krallığı oluşturmayı
amaçlamıştır.
97 Bu siyasi gelişmeler hakkında bkz. Tacitus, Annales,
13.37-39. 98 Tacitus, Annales, 13.40-41. 99 Tacitus (Annales,
14.26) VI. Tigranes’ten bir Kappadokia soylusu ve
‘regis Archelai nepos (kral Arkhelaus’un torunu)’ olarak söz
etmektedir.100 VI. Tigranes’in hayatı ve soyuyla ilgili olarak bkz.
Iosephos, Ioudaikes
Arkhaiologias, 18.139-40; Strabon, 12.3.35. VI. Tigranes’in
Aleksandros isimli oğlu Kommagene kralı IV. Antiokhos’un kızı ile
evlenmiş ve Kilikia kralı yapılmıştır.
101 Tacitus, Annales, 14.23-26; D. Magie, Roman Rule in Asia
Minor, 2 Cilt, Princeton 1950, s.465-466.
102 Diğer taraftan Cassius Dio (62.20.4) ateşkes şartları
arasında Nero’ya yeni bir elçilik heyetinin gönderilmesi de
olduğunu, Nero’nun hemen bir cevap vermediğini ve bunun yerine
Lucius Caesennius Paetus’u Armenia’da ayaklanma olmaması için
gönderdiğini bildirmektedir.
103 Cassius Dio’nun kısa özetine göre ise (62.21), I. Vologases
öncelikle Tigranokerta’ya saldırmış ve buraya yardıma gelen
Paetus’u sürmüştür. Paetus kaçtığında onu takip etmiş ve Toros
Geçiti’ni tutan Paetus’un garnizonunu yok ederek onu Arsanias Nehri
yakınındaki Rhandeia’da kuşatmıştır. Ancak kral, kuşatmayı
gerçekleştirebilecek ağır zırhlı askerlerden yoksun olduğundan ve
erzak kıtlığı çektiğinden dolayı, geri çekilme noktasına gelmiştir.
Bu sırada Paetus onun okçu ve süvari birliklerinden korkarak
ateşkes teklifinde bulunmuş ve I. Vologases’in şartlarını kabul
etmiştir. Paetus Armenia’nın tamamını terk edeceğine ve Nero’nun
burayı I. Tiridates’e vermesi gerektiğine dair yemin etmiş-tir.
Kral, şartların uygun olduğunu düşünmüş ve bu arada Corbulo’nun
Paetus’un yardımına geldiği haberini aldığından dolayı, ilkin
Arsanias Nehri üzerinde bir köprü inşa etmelerine zorlayarak—ki
bundaki tek
-
DİPNOTLAR266
amacı kendi büyüklüğünü göstermekti- kuşatma altındaki
Romalıları serbest bırakmıştır.
104 Cassius Dio (62.22.1-3) I. Vologases’in Mesopotamia’daki
kaleleri terk etmesi talebiyle Moneses’i Corbulo’nun yanına
gönderdiğini, bu ikisi-nin, önce köprünün ortasını yıktıktan sonra,
Euphrates nehri üzerinde uzun bir toplantı yaptıklarını ve elçi
gönderilerek Nero’nun da onayı alınıncaya kadar geçici kararlar
aldıklarını eklemektedir.
105 Cassius Dio (62.22.4) Nero’nun bu sefere kendisinin de
katılmak istediğini ancak adak adarken düştüğünden dolayı evde
kaldığını vurgulamaktadır.
106 Tacitus burada toplanan kralların isimlerinin listesini
vermemektedir. Ancak Aristobulos ve IV. Antiokhos’un ona katılması,
Melitene sınır-larından sadece birkaç mil ötede bulunduğundan
dolayı, oldukça man-tıklıdır. Bkz. Barrett, Annals, s.469. Bu
lejyonlar için ayrıca bkz. L. J. F. Keppie, “Legions in the East
from Octavianus to Trajan”, içinde: The Defence of the Roman and
Byzantine East, Editörler: P. Freeman ve D. Kennedy, Oxford 1986,
s.415-417.
107 Cassius Dio (62.23.1) bu ferasetli gizli diplomasiye vurgu
yapmaktadır. 108 Corbulo ve Paetus’un Armenia’ya saldırıları ve
sonuçlarıyla ilgili olarak
bkz. Tacitus, Annales, 15.1-27; Cassius Dio, 62.19-23.1. 109
Nero’nun tasdiki olmadan bunu zorlukla teklif edebilirdi, çünkü
Tacitus Annales, 15.17) onun imparator talimatları olmadan
hareket etmeye isteksiz davrandığını vurgulamaktadır. Nero, M.S. 62
yılında Britania ve Armenia’da uzun süreli askeri harekâtlar
sonucunda sınır-sız harcamalarda bulunduğundan dolayı, sikkenin
değerini düşürmek ve ihanet kanunlarını yeniden yürürlüğe koymak
zorunda kalmıştı. Bkz. Boatwright et al., Romans, s.333. Bu
bağlamda Roma’nın eko-nomik zorluklar nedeniyle de Parthialılarla
barış yapmayı yeğlediği öngörülebilir.
110 Tacitus, Annales, 15.28-31; Cassius Dio, 62.23.2-6. 111
Pilinius (30.6) I. Tiridates’in büyücü (Zerdüşt din adamı)
olduğunu,
suyu kirletmek kutsal olmadığından dolayı Roma’ya kadar denizde
seyehat etmek istemediğini, seyehati sırasında kendisine birkaç
magi’nin eşlik ettiğini, hatta Nero’ya kendi ayinlerinden bazısını
tak-dim ettiğini, ancak Nero’nun bunları beceremediğini
bildirmektedir. I. Tiridates’in dramatik bir törenle Pers
tiara’sını bırakması ve Nero’nun elinden diadem’ini alması Nero’nun
vaad edilmiş Mesih (Mithras’ın yeniden vücut bulması) olarak kabul
edildiğinin bir delili olarak yorum-
-
DİPNOTLAR 267
lanmaktadır. Bkz. E.M..Sanford, “Nero and the East”, Harvard
Studies in Classical Philology 48, 1937, 79).
112 Bir praetor Grekçe konuşan I. Tiridates’in sözlerini tercüme
etmiştir. Bkz. R. Graves-M. Grant, The Twelve Caesars, Penguin
Classics, 2003, s.220.
113 Plinius (33.16) tiyatronun ismini vermekte ve burasının bir
günlüğüne altınla kaplandığını bildirmektedir.
114 I. Tiridates’in Roma’yı ziyareti, düzenlenen törenler
sırasındaki geliş-meler ve konuşmalar hakkında bkz. Cassius Dio,
63.1-6.2; Boatwright et al., Romans, s.334. Suetonius ise (Nero,
13) genç kral eğilmek üzere iken, Nero’nun sağ eli ile onu
kaldırdığını, öptüğünü ve daha sonra tiyatroda düzenlenen şölen
sırasında onu sağ yanına oturttuğunu bildirmektedir.
115 Bu yorumlar aslında Cassius Dio’nun kendisine ait olabilir,
çünkü o, yeri geldiğinde, bilinçli olarak Corbulo’ya övgüler
yağdırmaktadır.
116 Cassius Dio, 63.6.3-7; G. The Twelve Caesars, Penguin
Classics, achu-settsociation 120, ks of the Western World 15,
Chicago University Press, CambridgeBournoutian, A Concise History
of the Armenian People, Mazda Publishers 2002, s.42. Büyük
olasılıkla Garni kentin-deki kraliyet rezidansı da süslenmiştir.
Garni’de 1945 yılında bulunan bir Hellen yazıtı Tiridates’e Helios
ve Büyük Armenia’nın üst yöneticisi olarak atıfta bulunmaktadır. Bu
yazıt yapım teknikleri ve paleografya açısından I. Tiridates ile
bağdaştırılmaktadır. Bkz. R. Joyce, “Roman Inscriptions 1966–1970”,
Journal of Roman Studies 61, 1971, s.152).
117 Bu da, I. Tiridates’in sadece bir yıllık iktidarından sonra,
ilk Yahudi-Roma savaşıyla sonuçlanan açık bir çatışmaya yol
açmıştır. Bkz. Shotter, Nero, London 1997, s.39-40.
118 A. E. Redgate, The Armenians, Birinci Edisyon, Massachusetts
2000, s.88-91. Parthialıların bu işten karlı çıktığını düşünmeye
yol açacak gelişmeler de yaşanmıştır. Daha sonra Titus’un iktidarı
sırasında Asia’da Terentius Maksimus isimli kendisinin Nero
olduğunu iddia eden birisi ortaya çıkmış ve özellikle Euphrates
boylarında kendisine pek çok des-tekçi bulmuştur. Nihayetinde M.S.
79/80 yılında Titus’a kızgın olan Parthia kralı Artabanos’a
sığınarak ondan Armenia’yı kendisine ver-mesini istemiştir. Fakat
ondan destek bulamadığından dolayı başarısız olmuş ve öldürülmüştür
(Cassius Dio, 66.19; Antiokheialı Ioannes, Fragmenta Historicum
Graecorum IV, s. 578, fr. 104).
119 XII. Fulminata lejyonunun ismi Gobustan’daki dağların
üzerine kazılı olarak bulunmuştur ki, buda M.S. 89 yılında çok daha
Doğu’da Hazar
-
DİPNOTLAR268
Denizi kıyılarında Roma askerlerinin varlığını doğrulamaktadır.
Bkz. N. Lewis, Roman Civilization: Selected Readings: The Empire,
Columbia University Press, Columbia 1990, s.33.
120 Traianus öncelikle vasal devletlerin en hayati ve en zorlu
olanı Armenia’ya bir sefer düzenleyerek kuzeyin kontrolünü ele
geçirmiştir. Kafkasya’dan sonra hızla güneye doğru Dicle nehrinin
kaynaklarına kadar ilerlemiştir. M.S. 114/5 yılının kışında
legates’lerinin Armenia’nın güney ucunda operasyon yaptıkları teyit
edilmektedir. Lusius Quietus Van Gölü yakınında Mardi’ye karşı ve
Bruttius Praesens, VI. Ferrata lej-yonu ile birlikte, Atropatene
sınırı yakınında bir sefer düzenlemekteydi. Bkz. Bosworth, Arrian,
s.267.
121 Cassius Dio, 68.17-19; Campbell, War and Diplomacy,
s.234-235. 122 Armenia fethedildikten sonra, Nisibis’te bir üst
kurulmuş ve Sinqara
kenti ele geçirilerek ikisi arasındaki bağlantıyı pekiştirmek
için askeri bir yol inşa edilmiştir. Bu Traianus’a üzerinde en çok
rekabet ve itirazla-rın olduğu Kuzey ovasının üstünlüğünü
sağlamıştır. Ancak onun hedefi ne zengin topraklarının elde
edilmesi ne de savunma, asıl hedefinde her yönde saldırıların
düzenlenebileceği güçlü bir kale veya merkezin kurulması olmuştur,
çünkü bu üstle Musul üzerinden Dicle nehri geçi-şini kontrolü
altına alarak, önemli bir eyalet ve Parthia’nın Armenia ile askeri
bağlantısı olan Adiabene’yi elinde tutabilirdi. Adiabene’nin
taraf-sızlaştırılmasıyla Armenia meselesi zararsız hale
getirilebilirdi. Ancak bu tehditlerle Parthia başkenti ele
geçirilemezdi. İran Dağları’nın baş edilemez coğrafyasının
muhtemelen farkında da değildi. Bkz. D. Oates, “The Roman Frontier
in Northern Iraq”, The Geographical Journal 122.2, 1956, s.194.
IV. Common Cause Versus Rome: The Alliance Between Mithradates
VI of Pontus and Tigranes II of Armenia,
94-66 BCEAdrienne MAYOR
1 Marek Jan Olbrycht, “Mithridates VI Eupator and Iran”, In
Hojte 2009, pp 169-170.
2 Strabo 11.14-16; Justin 38.3 Strabo 9.14.15; Justin 38.3.1-4;
Plutarch, Lucullus, 14, 15.4 Cf. Appian Mithradatic Wars 17-18;
Memnon 22.6.5 Appian Mithradatic Wars 19.
-
DİPNOTLAR 269
6 Appian Mithradatic Wars 72-78.7 Appian Mithradatic Wars 82,
115; Plutarch Lucullus 19; Dio Cassius
36.16.8 Plutarch Lucullus 19-26; Memnon 31; Appian Mithradatic
Wars
83-85.9 Memnon 31-38.10 Plutarch Lucullus 22; Appian 82; Memnon
38. Arthur Keaveney,
Lucullus: A Life, Routledge, London 1992, pp 99-104.11 Plutarch
Lucullus 22; Strabo 13.1.55; Memnon 38.12 Memon 38, Appian 82-84,
Justin 40.2, quote from Plutarch Lucullus
22-24.13 Plutarch Lucullus 25-29; Appian Mithradatic Wars 84-86;
Memnon
38; Strabo 11.14.14-15.14 Plutarch Lucullus 28; Appian
Mithradatic Wars 85.15 Plutarch Lucullus 29; Memnon 38; Appian
Mithradatic Wars 87.16 Letter to Arsaces of Parthia, Sallust
Histories 4.69 Maurenbrecher.17 Plutarch Lucullus 30.1-2.18
Plutarch Lucullus 31; Ammianus Marcellinus 31.2.8.19 Mayor 2009,
306-309.20 Plutarch Lucullus 31.5-8; Appian Mithradatic Wars 88.21
Plutarch Pompey 32.9; Dio Cassius 36.50.22 Dio Cassius 37.3. Strabo
11.3.5.23 Appian Mithradatic Wars 116-17; Josephus Jewish War 1.6.6
and
Antiquities 14.3; Plutarch Pompey 44-45; Pliny 7.26
V. Geç Antikçağ’da Ermeniler ve Hıristiyanlaşmaları Üzerine
Notlar
Prof. Dr. Turhan KAÇAR
1 T. Kaçar, “İlk Ermeni Tarihçisi Agathangelos ve Rhipsime’nin
Çilesi”, O. Tekin, M. H. Sayar ve E. Konyar, Der. Tarhan Armağanı,
M. Taner Tarhan’a Sunulan Makaleler, İstanbul 2013, s. 225-231.
2 C. Toumanoff, “On the Date of Pseudo-Moses of Chrone”, Handes
Amsorya, Zeitschrift für Armenische Philologie, 75/10-12
(1961),
-
DİPNOTLAR270
s.467-76; R.H. Hewsen, “Moses of Khoren as a Historical Source”,
Armenian Review 39/2 (1986), s.49-70.
3 Sebeos, The Armenian History attributed to Sebeos, İng. Çev.
R.W. Thomson; Historical Commentary by J. Howard-Johnston,
Liverpool 1999.
4 J.A.C. Greppin & I.M. Diakonoff, “Some Effects of the
Hurro-Urartian People and their Languages upon the earliest
Armenians”, Journal of the American Oriental Society 111/4 (1991),
720-30.
5 R. Frye, The History of Ancient Iran, Münih 1983, s.363-68. 6
Herodotus, 7.73.7 Herodotus, 3.93.8 Arrianus, Anabasis. 3.8.5 and
11.7; Quintus Curtius 4.12.9 Strabon, 11.14.5.10 Tacitus, Annals,
14.26.1-2.11 Ammianus Marcellinus, 25.7.5-14.12 A. Atiya, A History
of Eastern Christianity, s. 319’da (Türkçe çeviri
s.347) Gregorius’un Kral Tiridates’in onayıyla 301 yılında
Cappadocia Caesarea’sına gönderildiğini ve burada Armenia
cathalicosluğuna takdis edildiğini, dolayısıyla 301 yılının
Hıristiyanlığın resmen kabul tarihi olduğunu belirtmektedir. Diğer
yandan Grousset, Histoire de l’Arménie, s.122, (Türkçe çeviri
s.119’da 301 tarihini benimsemekle birlikte, başka bir çalışmaya
atıf yaparak 288 tarihinin daha kabul edilebilir olduğunu ifade
etmektedir. İşhanyan, Ermenilerin Tarihi, s. 156’da ise, 301
yılında Hıristiyanlığın Ermenilerin resmi dini olarak kabul
edildiğini ileri sür-mektedir. Türkçe çalışmalarda da durum farklı
değildir. Mesela bkz. H. Erdemir & H. Erdemir, “Uluslararası
Politikalarda “Ütopya Armenia”, s.306.
13 Adversus Judaeos, 7.4.14 R. W. Thomson, “Mission, Conversion,
and Christianization: The
Armenian Example”, Harvard Ukrainian Studies 12/13 (1988-1989),
s.29.
15 Eusebius, HE, 6.46.2.16 Sozomenus, HE, 2.8.17 Agath, 796,
800.18 Moses, 2.34.
-
DİPNOTLAR 271
VI. Ermeni - Sasani Savaşları ve Ermenilere Hun Desteği (V.
Yüzyıl)
Prof. Dr. Mehmet TEZCAN
1 Gy. Németh, Atilla ve Hunları, Trc. Şerif Baştav, Ankara
Üniversitesi DTCF, Ankara 1982, s.53; Şerif Baştav, “Atilla ve
Hunlar”, Tarihte Türk Devletleri I, Ankara Üniversitesi Basımevi,
Ankara 1987, s.38; Baştav, Büyük Hun Kağanı Attila, Kültür
Bakanlığı, Ankara 1998, s.5.
2 Bkz. O. Maenchen-Helfen, The World of the Huns, Studies in
their History and Culture London 1973, s.51-52.
3 E. A. Thomson, The Huns, Revised and with an Afterword by
Peter Heather, Blackwell Publishers 1996, s.31. Hunların Anadolu’ya
giriş ve takip ettikleri yollar hakkında bkz. A. Ahmetbeyoğlu,
Avrupa Hun İmparatorluğu, TTK Yay., Ankara 2001, s.43 ve
Harita.
4 Németh, Attila, s.65-66; Baştav, Büyük Hun Kağanı, s.23-24.5
Ahmetbeyoğlu, Hun İmparatorluğu, s.53 ve sondaki Harita.6 Németh,
Attila, s.72-73.7 K. Yuzbashian, “The Armenian War of 450-451: Some
Interpretations”,
JAS, vol. VII/1, (Fall-Winter), 2002-2003, s.67 (Bu makaleyi
bana temin etme nezaketini gösteren, JAS editörü Marc Mamigonian’a
teşekkür borçluyum).
8 387 ayrımı ve bunun incelenmesi hakkında mesela bkz. R.
Hewsen, The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac‘oyc‘), The Long
and Short Recensions, Introduction, Translation and Commentary, Dr.
Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1992, s.21, Harita II; S.Grosby,
“Borders, Territory and Nationality in the Ancient Near East and
Armenia”, JESHO, 40/1, 1997 s.17-18, 24; Hewsen, Armenia, A
Historical Atlas, Christopher C. Salvatico, Cartographer-in-Chief,
The University of Chicago Press, Chicago and London 2001, s.71.
9 Bu hususta bkz. A. Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Andaç
Yayınları, Ankara 2003, s.51, 170 (Bu eseri bana bizzat temin etme
nezaketinde bulunan yazara müteşekkirim). Bu ilk Eçmiazin kilisesi,
363 yılındaki Sasani istilası sırasında tahrip edildiğinden, bir
asır kadar sonra 483 / 484 tarihlerinde eski harabeler temizlenerek
yerine ikinci Eçmiazin kilisesi kurulmuştur. Bkz. Hewsen, Armenia,
s.72.
10 Bu konuda mesela bkz. K. V. Trever, “Kuşanı, Xionitı i
Eftalitı po Armyanskim İstoçnikam IV-VII vv.”, SA, XXI, s.1954; L.
X. Ter-
-
DİPNOTLAR272
Mkrtiçyan, Armyanskie İstoçniki o Sredney Azii V-VII vv., Moskva
1979, s.50-55, 55-57.
11 Bu dönem Ermeni kaynakları ve tarihlemeleri hakkında genel
bir bilgi için bkz. M. Tezcan, “The Ethnonym Apar in the Turkish
Inscriptions of the VIII. Century and Armenian Manuscripts”,
Webfestschrift Marshak Ērān ud Anērān, Studies Presented to Boris
Il’ich Maršak on the Occasion of His 70th Birthday, Edited by
Matteo Compareti – Paola Raffetta – Gianroberto Scarcia, Libreria
Editrice Cafoscarina 2006, s.607-610.
12 Egişe’nin eserini tarihî, leksik, teolojik v.s. yönlerden
yeniden ele alan B. L. Zekiyan, onu V.yy.ın ikinci yarısı
başlangıcına yerleştirerek, bundan şüphe etmenin gereksizliğine ve
V.yy. sonlarına koymak için yeterli hiç-bir delil olmadığı sonucuna
varmaktadır. Bkz. B. L. Zekiyan, “Quelques observations critiques
sur le ‘Corpus Elisaeanum’”, Ed. R. F. Taft, The Armenian Christian
Tradition. Scholarly Symposium in Honor of the Visit to the
Pontificial Oriental Institute, Rome of His Holiness Karekin I
Supreme Patriarch and Catholicos of All Armenians December 12,
1996, Orientalia Christiana Analecta 254, Pontificio Istituto
Orientale, Roma 1997, s.123 (Bana bu konuda bilgi vermek ve ilgili
makaleyi gön-dermek lütfunda bulunan Prof. Dr. M. Bais’e ve
makalenin yazarı Prof. B. L. Zekiyan’a çok teşekkür ederim).
13 Meselâ W. Thomson, Egişe’nin hayatının oldukça şüpheli
oldu-ğunu belirtmekte ve oldukça geç bir zamana koymaktadır. Bkz.
R. W. Thomson (Translation and Commentary), Eļishē. History of
Vardan and the Armenian War., Harward University Press, London
1982, s.48. Hewsen de V. yy. sonu veya VI. yy. başı gibi bir tarih
üzerinde durmak-tadır. Bkz. R. Hewsen, “Avarayr”, EnIr, III / 1,
1987, s.32.
14 Trever, “Kuşanı”, s.135. Trever’ın bu görüşü, bugün ciddî
olarak tenkit edilmektedir.
15 Sparapet, bilhassa IV. yy.da, kraldan sonraki en önemli unvan
olup, “general”, “komutan” karşılığıdır; hatta etkili bir kral
olmadığı zaman hükümdar gibi davranabiliyordu. Bkz. N. G. Garsoïan,
The Epic Histories attributed to P‘awstos Buzand (Buzandaran
Patmut‘iwnk‘), Translation and Commentary, Harvard University
Press, Cambridge, Massachusetts 1989, s.560-561.
16 Eski Ermenicede –k soneki, çokluk eki olup, “Honk” kelimesi
de bu durumda “Honlar” demektir. Ancak biz, bunları “Hun” olarak
kabul ederek yazımızda “Hunlar” ifadesini kullandık.
17 Németh, Attila, s.245.
-
DİPNOTLAR 273
18 Son derece tartışmalı olan: Pharb’lı Gazar mı Egişe’yi, yoksa
Egişe mi Gazar’ı kaynak olarak kullanmıştır? konusunda uzun bir
bahis için bkz. Thomson, Eļishē “Introduction”; Thomson
(Translated), The History of Łazar P’arpec’i, Georgia 1991,
s.12.
19 “Kuşank diye de adlandırılan Honk”.20 Trever, “Kuşanı”,
s.136-137.21 Ter-Mkrtiçyan, Armyanskie, s.26.22
Ter-Mkrtiçyan,Armyanskie, s.26.23 Trever, “Kuşanı”, s.136. Zekiyan,
eserdeki, meselâ sekizinci bölümün
yazılış tarihi olarak 464 ile 468 arasında bir tarih
vermektedir. Bkz. Zekiyan, “Quelques”, s.123.
24 Bkz. Zekiyan, “Quelques”, s.71.25 Yuzbashian, “The Armenian
War”, s.66-67.26 Thomson, Łazar P’arpec’i, s.6.27 Marzpan: “Sınır
bölgesi, genel vali”.28 Thomson, Eļishē, s.251. Trever ise bunu
490-495 tarihleri arasında ve
Egişe’den sonraki 10-12 yıllık bir zaman içerisinde
göstermektedir. Bkz. Trever, “Kuşanı”, s.137.
29 Hewsen, “Avarayr”, s.32.30 Ter-Mkrtiçyan, Armyanskie, s.32,
34. “Apar” ismi ve “Apar” ülkesi hak-
kında bkz. Tezcan, “The Ethnonym Apar”, s.603-607.31 Thomson,
Eļishē, s.7.32 Ter-Mkrtiçyan, Armyanskie, s.54-55; Thomson, Eļishē,
s.9.33 Thomson, Eļishē, s.17.34 R. N. Frye, “The Political History
of Iran under the Sasanians”, CHI,
Vol.3(I), The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Edited by
Ehsan Yarshater, Cambridge University Press, Cambridge 1983,
s.139-140.
35 A. Christensen, L’Iran sous les Sassanides, Levin &
Munksgaard. Ejnar Munksgaard, Copenhague 1936, s.263.
36 D. M. Lang, “Iran, Armenia and Georgia”, CHI, Vol.3(I). The
Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Edited by Ehsan Yarshater,
Cambridge University Press, Cambridge 1983, s.521.
37 IV. yy.daki Katolik ve Ortodox Hristiyanlık âleminden ayrı
olarak, V. yy.da Doğu Roma İmparatorluğu ve bunun Doğusundaki
bölge-lerde bulunan Hristiyan cemaatleri de bir büyük devletin
himayesinde
-
DİPNOTLAR274
olarak iki grup olarak karşımıza çıkar: bunlardan Batıda
bulunanlar Doğu Roma’nın, Doğuda olanlar ise Sasani
İmparatorluğu’nun hima-yesi altına girmişlerdi. İşte, 410 sinod
(konsil)’unun önemli bir neticesi olarak, bu Doğu Hristiyanlığı’nın
da resmen temelleri atılmış ve gerek Sasaniler, gerekse daha sonra
bölgede hakim olan devletler, bu Doğu Hristiyanlığını Papalığın
desteklediği Katoliklere ve Doğu Roma’nın himayesindeki Ortodox
mezhebine karşı bir devlet güvencesi altında korumaya gayret
etmişlerdir.
38 İznik sinod’una Ermeniler de katılmışlar ve burada
Ermenileri, bizzat papas Grigor’un oğlu Aristakes temsil etmişti.
Bkz. Garsoïan, P‘awstos Buzand, s.351; Küçük, Ermeni Kilisesi,
s.147.
39 Christensen, L’Iran, s.265-266; Frye, Iran under the
Sasanians, s.318; J. P. Asmussen, “Christians in Iran”, CHI,
Vol.3(2). The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Edited by
Ehsan Yarshater, Cambridge University Press, Cambridge 1983,
s.940.
40 Hazarapet, genel olarak “vali” anlamında kullanılıyor. Bkz.
Thomson, Eļishē, s.76, dn.4.
41 “Eran ew Aneran” (Aryanların ve Aryan olmayanların). Bkz.
Thomson, Eļishē, s.77, dn. 4.
42 Öyle anlaşılıyor ki Mihr Narseh, Ermenileri Mazdaizm’in
Zurvanizm mezhebine sokmak istiyordu. Bkz. Hewsen, Armenia, A
Historical Atlas, Christopher C. Salvatico, Cartographer-in-Chief,
The University of Chicago Press, Chicago and London 2001, s.87.
43 Thomson, Eļishē, s.77-80.44 Yukarı Fırat nehri üzerinde olan
Aşti�